Wikipedia astwiki https://ast.wikipedia.org/wiki/Portada MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Medios Especial Alderique Usuariu Usuariu alderique Wikipedia Wikipedia alderique Ficheru Ficheru alderique MediaWiki MediaWiki alderique Plantía Plantía alderique Ayuda Ayuda alderique Categoría Categoría alderique TimedText TimedText talk Módulu Módulu alderique Accesoriu Accesoriu alderique Accesoriu definición Accesoriu definición alderique Uviéu 0 626 3707468 3705957 2022-08-16T14:59:32Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{destacaos}} {{rexón | partíu=Uviéu | mayor_altitú = 709 [[Metru|msnm]] ([[El Picayu]]) }} '''Uviéu''' o '''Uvieo'''<ref name="Uvieo">{{cita web |url=http://www.academiadelallingua.com/lletresasturianes/pdf/Art%C3%ADculu%203-Xos%C3%A9%20Miguel%20Su%C3%A1rez%20Fern%C3%A1ndez-Uvieo-%20Uvi%C3%A9u%20y%20otres%20isogloses%20del%20conceyu.pdf |títulu= Uvieo/Uviéu y otres isogloses del conceyu |autor= [[Xosé Miguel Suárez Fernández]] |editorial= [[ALLA]] |fechaaccesu= 2008}}</ref> (''Oviedo'' en [[castellanu]]) ye una [[ciudá]] [[España|española]] capital del [[Principáu d'Asturies]]. Tien el so orixe na [[Alta Edá Media]] ([[sieglu VIII]]), o enantes<ref>Afayen una fonte romana n'Uviéu qu'adelanta la so fundación en cuatro sieglos</ref>. Asinamesmo, ye un [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] asturianu, siendo la so capital la ciudá del mesmu nome, Uviéu; y una parroquia de dichu conceyu, que comprende a Uviéu capital. Ye'l noyu comercial, relixosu, alministrativu y universitariu d'Asturies y la sede de l'[[Archidiócesis d'Uviéu]]. Ostenta los títulos de ''«mui noble, mui lleal, benemérita, invicta, heroica y bona»'' que figuren nel [[Escudu d'Uviéu|escudu del conceyu]] y asina lo recueye una placa allugada na fachada del edificiu de la [[Casa de conceyu d'Uviéu|casa de conceyu]]. Uviéu ye'l segundu conceyu más pobláu del Principáu con 225.391 ([[INE]] [[2011]]) habitantes y ta incluyíu nel [[área metropolitana central d'Asturies]], qu'engloba a más de 860.000 persones, y nel denomáu ''ocho asturianu''. Esisten otres ciudaes col mesmu nome, toes elles nel continente americanu: en [[Baxa California]], en [[Veracruz (Méxicu)|Veracruz]] ([[Méxicu]]), en [[Paraguái]], na [[República Dominicana]] y en [[Estaos Xuníos d'América|Florida]] ([[Estaos Xuníos d'América|EE. XX.]]). == Etimoloxía == [[Archivu:LemaUviéu.jpg|thumb|Títulos de la ciudá d'Uviéu. Relieve allugáu na [[Casa de conceyu d'Uviéu]].]] [[Archivu:El Carbayón. Oviedo.jpg|thumb|[[El Carbayón d'Uviéu]] que dio nome a los habitantes de la ciudá, tronzáu en [[1879]].]] ''Uviéu'' o ''Uvieo''<ref>Uviéu (Lletres Asturianes)</ref> ye'l topónimu tradicional del conceyu. Nes cróniques medievales del [[Reinu d'Asturies]] denoma alternativamente a la ciudá ''Ovetao'' u ''Oveto''. Asina nel [[Testamentu d'Alfonsu II]] llámasela ''Ovetdao'',<ref>Testamentu d'Alfonsu II d'Asturies</ref> ''Ovetao'' na [[Crónica Albeldense]] y ''Oveto'' nel [[Pautu monásticu de San Vicente]]<ref>Pautu monásticu de San Vicente</ref> y nes Cróniques d'Alfonsu III, tanto nes sos versiones [[Crónica Rotense|rotense]], como [[Crónica Sebastianense|sebastianense]]. Etimolóxicamente nun ta claro l'orixe del nome de la ciudá. [[Ramón Menéndez-Pidal]] atribuyó-y al topónimu un orixe [[llingües celtes|celta]]. Tamién se-y atribuyeron significados estremaos n'[[euskera]].<ref>Tolivar Faes,''Nombres y cosas de las calles de Oviedo'', pax. 39.</ref> Delles teoríes apunten a que remanez del [[llatín medieval]] ''Urbs Vetus'', que significa «ciudá vieya». Propuesto por [[Luis Alfonso de Carvallo]] (Padre Carvallo). Dalgunes fontes, como [[Xosé Lluis García Arias]], dulden d'esta propuesta pos ''urbs'' yera femenín y ''vetus'' neutru y, polo tanto, nun se podría falar d'una "ciudá vieyo", nun siendo qu'''urbs'' seya consideráu como dalgo non contable. Propuesto por Floriano Cumbreño y Recio García, l'orixe trataríase de la unión de ''Ovis'' col sufixu ''-etum'', que significa «llugar abondosu n'oveyes», anque esto nun parez mui fundamentáu.<ref name="toponimiaweb">{{cita web |url=http://mas.lne.es/toponimia/index.php?leer=311&pallabra=Oviedo |títulu=Toponimia asturiana - El porqué del nome de los nuesos pueblos |autor= [[Xosé Lluis García Arias]] |editorial= [[La Nueva España]] |fechaaccesu= 6 de payares de 2008}}</ref> Otres esplicaciones consideren que ''iovetano'' ye xetivu de ''Iove'' (que significa Xúpiter, polo que'l llugar pudiera ser un llugar de veneración a [[Xúpiter (mitoloxía)|Xúpiter]]), o que remanez del [[idioma celta]]. [[Joaquín Manzanares]] propunxo la desplicación de que'l nome de la ciudá provién del llatín ''Albetum'' (blanquín), debío a la color de l'atalaya onde s'asitiaba'l nucleu orixinal de la ciudá;<ref name="toponimiaweb" /> esto coincide cola descripción que fizo del llugar el [[Padre Carvallo]]. Asina, surde otra posible interpretación del orixe del nome de la ciudá, qu'indica qu'Uviéu vien de ''Alvietum'' (de la unión de ''Alveum'' y la terminación ''-etum''), que significa «llugar abondosu en ñores» y que tamién coincidiría cola descripción dada por Padre Carvallo. == Xentiliciu == {{VT|El Carbayón d'Uviéu}} El xentiliciu de los habitantes d'Uviéu ye uvieín, anque popularmente tamién se los conoz como [[El Carbayón d'Uviéu|carbayones]], n'alcordanza d'un árbol que foi per munchos sieglos símbolu de la ciudá. Un [[Quercus robur|carbayu]], un árbol que yera sagráu pa los antiguos [[Astures|ástures]]. Ún d'ellos, delles veces centenariu, yera conocíu col nome d'''[[El Carbayón d'Uviéu|El Carbayón]]'', y crecía no que, hasta mediaos del [[sieglu XIX]], yeren les afueres de la ciudá. La necesidá de coneutar el cascu vieyu de la ciudá cola nueva [[Estación del Norte d'Uviéu|Estación del Norte]] (a la que llegaben los trenes provenientes de la [[Meseta Central]]) llevó a la corporación conceyera a afalar a un ensanche qu'obligó a tronzalu, yá que la so presencia torgaba que la qu'anguaño ye [[Cai Uría (Uviéu)|cai d'Uría]] tuviere'l trazáu rectilliniu que pretendíen los impulsores d'esti ordenamientu de l'arredolada de la ciudá. Pesie a la oposición de gran parte de los ciudadanos, el carbayu foi tronzáu finalmente en [[1879]].<ref>{{cita llibru | autor = Canella Secades, Fermín | títulu = El Carbayón. Recuerdos históricos de Oviedo |url = http://www.bibliotecavirtual.asturias.es/i18n/catalogo_imagenes/grupo.cmd?path=1001940 | editorial = La ilustración gallega y asturiana |ubicación = Madrid | añu = 1880 }}</ref> En [[1950]] el conceyu llantó otru carbayu a la vera del [[Teatru Campoamor]], al que se-y dio'l nomatu d'''El Carbayín'', pero secó pocos años dempués. En [[1970]] sustituyóse por otro trayíu de San Llázaru de Paniceres (conceyu d'Uviéu), que güei entá se llevanta na parte trasera del teatru, dando nome a la plaza que lu acueye. Amás, nel llugar onde taba ''El Carbayón'' orixinal colocóse, sobre l'acera, una placa conmemorativa en marzu de [[1959]].<ref>AVELLO, Manuel, ''Oviedo'' Ayuntamiento de Oviedo, 1984.</ref> <ref>Teatru Campoamor</ref> == Símbolos == {{AP|Bandera d'Uviéu}} {{AP|Escudu d'Uviéu}} Los símbolos del conceyu d'Uviéu son l'[[escudu]], nel que figuren los títulos qu'ostenta la ciudá alredor de la [[Cruz de los Ánxeles]] y timbráu por una corona real, y la [[bandera]], de color azul col escudu nel centru.<ref>Sociedad española de Vexicología</ref> == Historia == {{AP|Historia d'Uviéu}} [[Archivu:Muralla de Oviedo 3.jpg|thumb|A la espera d'un estudiu fondu, too paez indicar que'l fragmentu de la muralla integráu nes muries del [[Monesterio de San Pelayu]] correspuende a la primitiva muralla prerrománica construyida pol rei [[Alfonsu II d'Asturies]] a principios del [[sieglu IX]].]] === Edá Media === [[Archivu:San Tirso Oviedo1.jpg|thumb|Parte trasera de la Ilesia de San Tiso.]] [[Archivu:Edificio Histórico de la Universidad de Oviedo.JPG|thumb|Edificiu históricu de la [[Universidá d'Uviéu]].]] [[Archivu:Casa de la Rúa tras rehabilitación.jpg|thumb|[[Casa de la Rúa]], l'edificiu civil más antiguu d'Uviéu.]] {{VT|Oríxenes d'Uviéu}} La ciudá d'Uviéu fundóse en [[761]], según el rellatu que se fai de la mesma nel [[Pautu monásticu de San Vicente]], datáu en [[781]] y conserváu en copia del [[sieglu XII]] nel Archivu del [[Monesteriu de San Pelayu (Uviéu)|Monesteriu de San Pelayu]], sobre una llomba asitiada na [[Camín de Santiago|encruceyada]] qu'unía, de norte a sur, [[Llión]] con ''[[Lucus Asturum]]'', l'actual [[Lugo]], pasando pel [[puertu de Payares]], y el que s'empobinaba al oeste en direición a [[Galicia]]. La llomba, nesi momentu desierta, llamada ''Ovetao'' o ''Oveto'',<ref>Fruela I el Cruel</ref> foi ocupada polos monxos [[Máximu (Uviéu)|Máximu]] y [[Fromestanu]] onde construyeron un monesterio que dedicaron a [[Monesteriu de San Vicente|San Vicente]]. Posteriormente, nuna data imprecisa y probablemente pa confirmar la posesión de la llomba polos monxos de San Vicente, el rei [[Fruela I d'Asturies|Fruela I]] visitó'l llugar y decidió llevantar una basílica dedicada a [[Catedral d'Uviéu|San Salvador]] y otres dependencies, nes que nacería so fíu, el futuru [[Alfonsu II d'Asturies|Alfonsu II el Castu]].<ref>{{cita llibru |autor=Sánchez Albornoz, Claudio |títulu=Orígenes de la Nación Española. El Reino de Asturias. (seleición). |añu=1985 |editorial =Sarpe |ubicación=Madrid |isbn=84-7291-739-8 |páxines=133-134}}</ref><ref>{{cita llibru | apellíos =García de Castro Valdés | nome =César | coautores =de Caso,Francisco; Cuenca Busto, Cosme; Hevia Blanco, Jorge; de la Madrid Álvarez, Vidal; Ramallo Asensio, Germán | títulu =La Catedral de Oviedo. Historia y Restauración |capítulu=Las primeras fundaciones | volume =I | añu =1999 | editorial =Ediciones Nobel S.A. | isbn =84-89770-83-2 }}</ref> Anque históricamente consideróse que la fundación de la ciudá se remonta al [[sieglu VIII]], vieno especulándose dende mediaos del [[sieglu XX]] cola posibilidá de la esistencia de dalgún poblamientu del llugar nel periodu [[Antigua Roma|romanu]], deduciéndolo fundamentalmente a partir d'una llectura crítica del mentáu Pautu monásticu de San Vicente.<ref>{{cita publicación | autor =Fernández-Buelta, Jose María | coautores =Hevia Granda, Víctor | títulu =Ruinas del Oviedo primitivo. | añu =1948 | publicación =Boletín del Real Instituto de Estudios Asturianos | númberu =4 | páxines =77-86 | issn=0020-384X }}</ref> Esta suposición foi cobrando cada vuelta más fuercia con recientes descubrimientos arqueolóxicos obteníos nes obres d'ampliación del [[Muséu de Belles Artes d'Asturies]] en [[2008]], dataos nel [[sieglu IV]].<ref>Uviéu yá esistía n'época romana</ref><ref>Rogelio Estrada: «Oviedo nun ye Estorga nin Xixón, pero hebo una evidente romanidá» </ref> [[Alfonsu II d'Asturies|Alfonsu II el Castu]] treslladó la capital del [[reinu d'Asturies]] a Uviéu nún momentu indetermináu, pero enantes de [[812]], data del [[Testamentu d'Alfonsu II]], que se guarda nel Archivu de la Catedral d'Uviéu, y onde yá cita a la ciudá como llugar onde reside. Convirtióla en sede episcopal,<ref>Archivu domumental del Conceyu de Pravia</ref> fortificóla y dotóla de palacios, ilesies y otres estructures.<ref>Historia del Reinu d'Asturies</ref> La [[muralla medieval d'Uviéu|muralla]] que protexía la ciudá, de la que güei malapenes queden partes visibles en dellos emplazamientos, llindiaba una figura circular afayada a la llomba, ocupando un área de 11&nbsp;[[ha]] qu'acoyía a unes 6.000 persones distribuyíes en trés barrios bien diferenciados: ''La Villa'', qu'axuntaba los edificios más antiguos relixosos y civiles; ''Cimavilla'', mercantil y venceyada a les pelegrinaciones; y ''Socastiellu''.<ref name="geoast">{{cita llibru |nome=Guillermo |apellíos=Morales Matos |editor=Lisardo Lombardía |títulu=Geografía de Asturias |añu=1992 |mes=xineru |editorial=Editorial Prensa Ibérica S.A. |ubicación=Uviéu |isbn=84-87657-25-7}}</ref> Al tiempu del so reináu descubrióse en [[Santiago de Compostela|Compostela]] un cabuercu que se supunxo del apóstol Santiago (nel [[812]]). Esti rei foi'l primeru en visitalu partiendo dende Uviéu, colo qu'Alfonsu II se convirtió nel primer pelegrín a Santiago, inaugurando'l primer [[Camín de Santiago|camín de pelegrinos]], como se pue lleer nún documentu d'Alfonsu II datáu nel 4 de setiembre del añu [[829]], onde se concede a la ilesia de Santiago de Compostela l'espaciu comprendíu nún radiu de trés milles alredor d'ésta, construyida pa venerar a les sagraes reliquies, y onde d'esta manera se cuenta cómo'l rei s'enteró del descubrimientu y cómo acudió colos ''maiores'' del so palaciu; anque anguaño se sabe que ye falsu, supónse que se debe basar n'otru verdaderu d'Alfonsu II que yá nun se conserva. Darréu el so contautu cola corte de [[Carlomagno]], entamó a fluyir dende'l reinu d'ésti un ríu de pelegrinos qu'entraben pelos [[Pirineos]] y pel norte diben hasta Uviéu y dende ehí pa Santiago, colo que'l camín norte ye la ruta más antigua de los pelegrinos a Santiago de Compostela. Si los primeros pelegrinos usaben esta vía débese a que más al sur el camín nun yera seguru nesa dómina, ya que se trataba d'un territoriu en que, anque yá conquistáu a [[Al-Andalus]], yeren frecuentes les incursiones [[musulmán|musulmanes]]. De fechu, el camín del sur ye posterior, yá que namái reis posteriores fueron a alloñar los musulmanes hasta más allá del [[ríu Dueru|Dueru]]. Nel añu [[1075]] visitó Uviéu en calidá de pelegrín el rei de [[Reinu de Llión|Llión]] y de [[reinu de Castiella|Castiella]], [[Alfonsu VI de Castiella|Alfonsu VI]]. Abrió solemnemente l'[[Arca Santa]] na [[Catedral d'Uviéu|ilesia de San Salvador]], que contenía munches y mui bones reliquies que tuvieren escondíes nel monte ''Monsacru'', por mor de la invasión musulmana. A partir d'esti fechu, Uviéu y les sos reliquies fueron famoses internacionalmente, hasta'l puntu que los pelegrinos que veníen a [[Santiago de Compostela]] s'esviaben en [[Llión (provincia)|Llión]] y s'empobinaben al norte pa facer un altu nesta ciudá asturiana y venerar les reliquies. De fechu hai un refrán antiguu que diz ''Quien va a Santiago y nun a San Salvador, visita al siervu y dexa al Señor'', indicando poro qu'Uviéu yera ruta obligada pa los pelegrinos del camín. El rei [[Xuan I de Castiella|Xuan I]], en [[1388]], funda'l [[Principáu d'Asturies]], títulu inauguráu pol infante don [[Enrique III de Castiella|Enrique]], fíu d'aquelli, y que dende entós corresponderá a los socesores a la [[Corona d'España|Corona]]; Uviéu tórnase, entós, na capital del Principáu. Al empar surdía la [[Xunta Xeneral del Principáu d'Asturies]], institución de drechu públicu que como [[Xunta de Conceyos]] funcionó con calter permanente n'Asturies dende mediaos del [[sieglu XV]] hasta [[1834]], añu nel que dio pasu a les [[Diputación Provincial|Diputaciones Provinciales]]. === Edá Moderna === Nestos sieglos la ciudá vivió una época d'inmovilización económica por mor d'un ciertu aisllamientu y pola mengua del númberu de pelegrinos qu'aportaben a la ciudá camín de [[Santiago de Compostela]]. Destaca nesti tiempu el fueu que, na [[Nuechebona]] de [[1521]], arrasó la capital. P'axudar a la reconstrucción, el rei [[Carlos I d'España|Carlos I]]-y concede, en [[1525]], el drechu a celebrar un mercáu llibre d'impuestos los xueves. Reconstrúise la ciudá, aprovechando tamién pa facer delles obres non direutamente rellacionaes colo destruyío pol fueu: fízose l'[[acueductu de les Pilastres]], acabóse la torre la catedral y construyéronse los conventos de los [[dominicos]] y los [[Xesuita|xesuites]]. La reconstrucción aprovechose, tamién pa reordenar el trazáu urbanu, camudando'l planu radial anterior por otru ortogonal. El fechu más destacáu nel [[sieglu XVII]] foi la fundación de la [[Universidá d'Uviéu|universidá]] en [[1608]]. La donación póstuma de [[Fernando de Valdés Salas]] pa que se creara tardó bien de tiempu n'usase (l'inquisidor y arzobispu yá morriera en [[1568]]), pero camudó pa siempres la vida cultural de la ciudá. Esta conoció, nesti sieglu, ciertu crecimientu demográficu. Pesie a ello, y a que va convirtiéndose nel llugar de residencia de la nobleza y l'altu cleru, nun pasaba de los 7.000 habitantes al finar el sieglu. Na [[Guerra de Socesión española]] la ciudá caltúvose fiel a [[Felipe V d'España|Felipe V]]. Esti, años dempués ([[1717]]), fundó la [[Real Audiencia d'Asturies]] como tribunal d'apelación escontra les decisiones, munches veces arbitraries, de la [[Xunta Xeneral del Principáu d'Asturies|Xunta Xeneral]], controlada pola nobleza. Esti sieglu, d'otra banda, foi de gran actividá cultural; nella rescampló la figura de fray [[Benito Jerónimo Feijoo]], una de les figures cimeres de la cultura española d'esti sieglu que provocó colos sos ensayos, qu'elli nomaba ''discursos'' (axuntaos nes obres ''Teatro crítico universal'' y ''Cartas eruditas y curiosas'', ente más otres) y escribía na so celda del conventu de San Vicente (anguaño sede del [[Muséu Arqueolóxicu d'Asturies]]), grandes polémiques na so época. Creóse tamién nesta dómina la [[Sociedaes Económiques d'Amigos del País|Sociedá Económica d'Amigos del País]] que llegó a ser un grupu con un ciertu prestixu cultural y influyencia política. === Sieglu XIX endelantre === [[Archivu:Edificiu Xunta Xeneral d'Asturies.JPG|thumb|Edificiu de la [[Xunta Xeneral del Principáu]].]] N'[[ochobre]] de [[1807]] tuvo llugar la invasión francesa comandada por [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]]. Al llegar a Asturies les noticies de los socesos del [[2 de mayu]] de [[1808]] en [[Madrid]], y tres el llevantamientu de la población, la [[Xunta Xeneral del Principáu d'Asturies]] aconceyó'l [[9 de mayu]] pa tomar les primeres midíes qu'asegurasen la defensa del país, en rebeldía énte les órdenes del Gobiernu Central en manes yá de los franceses. Les noticies fueron asocediendo, sobre too les [[abdicaciones de Bayona]], polo que finalmente'l [[24 de mayu]], y con gran presión popular, y tres la espulsión de los miembros contrarios a la guerra, la Xunta declaróse soberana, convirtiéndose na Xunta Suprema de Gobiernu del Principáu d'Asturies, y declarando la guerra a [[Francia]].<ref>{{cita llibru |autor= Friera Álvarez, Marta |títulu= La Xunta Xeneral del Principáu a fines del Antiguu Réxime |editor= Conseyería d'Educación y Cultura del Principáu d'Asturies |añu= 2003 |ubicación= Uviéu |editorial= KRK ediciones |isbn= 84-96119-05-x |páxines= 529-546 }}</ref> Económicamente nesti sieglu hebo un surdimientu económicu n'Asturies, que se reflexó na capital a partir de [[1850]], cuando se maquinizó la Fábrica d'Armes (qu'ocupaba a mil obreros), lo qu'ayudó a que s'instalaren [[Fundición|fundiciones metalúrxiques]] como ''La Amistad'' y ''Bertrand'', la [[Fábrica de gas d'Uviéu|Fábrica de gas]] y una tabacalera. Sicasí, la xera d'Uviéu nel [[capitalismu|desenrollu capitalista]] d'Asturies foi la de centru organizador. La so privilexada llocalización ente les cuenques [[hulla|hulleres]] y los [[puertu (navegación)|puertos]] foi apoyada pola so fuerte capacidá d'inversión (enantes de [[1897]] abriérense cuatro bancos), capacidá que foi incrementada col retornu de [[capital (economía)|capitales]] [[cuba|cubanos]] tres la [[Guerra de Cuba]] en [[1898]]. El [[Sector servicios|sector terciariu]] de la ciudá empezó a ser significativu a principios del [[sieglu XX]], cuando se frenó'l puxu industrializador, y creció rápidamente; en [[1930]] había operatives 874 llicencies comerciales, de les qu'una de cada trés taba na [[Cai Uría (Uviéu)|cai Uría]]. En parte debióse a la meyora de les comunicaciones, que permitió ampliar l'área económica de la burguesía uvieína. El tráficu del sistema [[ferrocarril|ferroviariu]] incrementóse sobremanera: hasta 42 trenes llegaben diariamente en [[1924]] a les trés [[estación de ferrocarril|estaciones]] coles que la ciudá cuntaba entóncenes. Al empar, la rede de [[carretera|carreteres]] tamién enantó, creándose llinies regulares de viaxeros y mercancíes; en [[1926]] operaben na ciudá dolce compañíes d'[[autobús|autobuses]], anque hasta [[1956]] nun esistieron autobuses urbanos. Na [[Revolución d'Asturies de 1934|revolución d'ochobre 1934]] llibráronse diez díes d'intensos combates dientro de la ciudá que l'afararon en bona parte: resultaron dañaos en mayor o menor midida, ente otros edificios, el de la Universidá, nel que la so biblioteca guardaba fondos bibliográficos d'estraordinariu valir que nun se pudieron recuperar, el Teatru Campoamor y munches cases particulares, especialmente de la zona de la cai Uría. La [[Cámara Santa d'Uviéu|Cámara Santa]] na [[Catedral d'Uviéu|Catedral]], pola so parte, foi dinamitada. Tovía ensin tener concluyío dafechu la reconstrucción de les zones afeutaes, la ciudá alcontróse cola sulevación del [[Fuercies Armaes d'España|Exércitu]] en [[1936]] que dio llugar a la [[Guerra Civil española|Guerra Civil]]. El [[Antonio Aranda Mata|coronel Aranda]] llevantóse, y foi la única ciudá de tol cantábricu que quedó en manes de los [[Bandu subleáu|sulevaos]], arrodiada dafechu por tropes y [[milicianu|milicianos]] lleales a la [[Segunda República Española|República]]. Pronto la ciudá quedó [[sitiu d'Uviéu|asitiada]], y asina permaneció per noventa díes hasta que l'exércitu franquista que venía de [[Galicia]] rompió'l cercu, creando un ''pasiellu'' que permaneció abiertu hasta la fin de la guerra nel norte, un añu dempués. Esto foi la fin de la guerra n'Uviéu, que nun volvió a sofrir más operaciones militares.<ref>{{cita llibru |apellíos=Fraser |nome=Ronald |enllazautor=Ronald Fraser (historiador) |títulu=Blood of Spain, An Oral History of the Spanish Civil War |añu=1979 |editorial=Pantheon Books |isbn=9780394489827 |páxines=238 y 239}}</ref> Nestos trés meses d'asediu, l'efeutu de l'[[artillería]] y de les lluches dientro de la ciudá foi la destrucción del 75% de la so capacidá d'agospiu. Dellos barrios, como ''El Campillín'', quedaron arrasaos y gran parte del patrimoniu cultural foi dañáu, quemáu o destruyíu. A partir de [[1941]] la ciudá s'acueye al Plan d'Urbanización o de Reconstrucción Nacional de [[Valentín Gamazo]], siendo'l cascu vieyu declaráu zona monumental en [[1955]]. Tres una prollongada etapa franquista, celebráronse les primeres eleiciones democrátiques el [[3 d'abril]] de [[1979]]. El [[24 de setiembre]] de [[1980]] créase la [[Fundación Príncipe d'Asturies]], qu'ente otres coses celebra los [[Premios Príncipe d'Asturies]] dende [[1981]].<ref>Historia d'Uviéu</ref> == Xeografía == El conceyu allúgase nel centru d'Asturies, ocupando 186,65&nbsp;[[km²]] ente los ríos [[ríu Nalón|Nalón]] y [[ríu Nora|Nora]] (los ríos más importantes del conceyu, xunto al [[ríu Trubia]]), anque nengún d'ellos crucia'l cascu urbanu. Llenda al norte colos conceyos de [[Les Regueres]] y [[Llanera]], al sur con [[Mieres]] y [[Ribera d'Arriba]], al este con [[Siero]] y [[Llangréu]] y al oeste con [[Grau]] y [[Santo Adriano]].<ref>Turismu del Conceyu d'Uviéu</ref> L'altura del conceyu varía ente los 80&nbsp;[[msnm]] que marca'l ríu Nalón y los 709&nbsp;msnm qu'algama L'Escobín, nel macizu de La Grandota, asitiáu na llende con Llangréu. La ciudá ta protexida de los vientos del norte pol [[Monte Naranco]]; al sur ta la [[sierra L'Aramo]], Na que s'alcuentra'l puertu de [[L'Angliru]], famosu pola so dureza pa los ciclistes y popularizáu por ser final d'etapa de la [[vuelta ciclista a España]] en delles ocasiones.<ref>{{cita llibru |autor=Cima, José Enrique |editor= CajAstur |títulu= Angliru, la nueva cumbre del ciclismu |añu=1999 |isbn= 84-86889-67-7}}</ref> El cascu urbanu ocupa una topografía accidentada, que se traduz en bruscos desniveles de más de 100 metros ente'l barriu d'''El Cristu'' (315&nbsp;m) y ''La Tenderina'' (190&nbsp;m); normalmente s'utiliza como referencia pal cascu urbanu l'altura a la que s'alcuentra'l [[Teatru Campoamor]] (227&nbsp;m).<ref>Portal turismu</ref> Pesie a esta topografía, el conceyu representa'l primer ámbitu de cierta horizontalidá al norte de la [[Cordelera Cantábrica]], que ye continuada polos conceyos de Llanera y Siero. === Clima === [[Archivu:Oviedo desde las faldas del Naranco.JPG|thumb|Vista de la ciudá dende'l [[Monte Naranco|Naranco]].]] Climatolóxicamente, como na mayor parte d'Asturies, domina un [[clima oceánicu]] con branos seles y iviernos frescos y una pluviosidá bien repartida a lo llargo del añu, predominando n'iviernu y primavera. El clima ta daqué continentalizáu debío a qu'Uviéu nun te una ciudá llitoral, sinón interior, polo que les temperatures fluctúen más que nes zones costeres. Nel periodu de [[1972]] a [[2000]] la temperatura media añal foi de 12,9&nbsp;[[°C]], con agostu como'l mes más calurosu, con una media de 18,7&nbsp;°C, y xineru como'l más fríu, con 8,0&nbsp;°C de promediu.<ref>Valores climatolóxicos d'Uviéu</ref> Históricamente, la menor temperatura rexistrada na ciudá desque esisten mediciones ocurrió'l [[3 de febreru]] de [[1902]], cuando s'algamaron -10,4&nbsp;[[°C]]; la máxima s'algamó'l [[11 d'agostu]] de [[1870]], cuando'l termómetru xubió hasta los 38&nbsp;°C.<ref>Valores climatolóxicos máximos</ref> Nel periodu 1972 a 2000, el mes más lluviosu foi abril, con 109&nbsp;[[mm]], mentes que los menos lluviosos fueron xunu, xunetu y agostu, con unes precipitaciones medies de 52, 53 y 55&nbsp;mm respeutivamente; añalmente'l promediu s'asitió en 973&nbsp;mm. Tanta pluviosidá fai que la media d'[[Humedá del aire|humedá relativa]] s'asitie sobre'l 78% per tol añu, práuticamente ensin variación ente los meses. Nun son frecuentes los fenómenos meteorolóxicos estremos, nel periodu anterior la media añal de díes d'[[ñeve]] foi de 5, concentrándose esclusivamente nos meses d'iviernu. == Población == El conceyu d'Uviéu tien 225.391 habitantes, de los que 119.904 son muyeres y 105.251 son varones, y una densidá de población de 1.206,30&nbsp;hab/km² ([[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]]. Si mos referimos a la parroquia d'Uviéu, la so población ye de 208.313&nbsp;habitantes (INE 2009). === Evolución de la población === La población nel conceyu d'Uviéu viniera medrando imparable a lo llargo de tol [[sieglu XX]] hasta xustamente la segunda metá de la década de los [[Años 1990|90]] cuando la población a nivel nacional s'estancó. Esta situación camudó cola entrada del nuevu sieglu y anguaño la población del Conceyu vuelve a medrar, si bien lo fai cola aportación principal d'habitantes que lleguen d'otros conceyos asturianos, ya que la diferencia ente la tasa de defunciones (11,77‰) y la de nacimientos (6,91‰) ye negativa nel [[2004]]. <center> {| {{tablaguapa}} border="0" style="background:#ffffff" align="top" ! colspan="10" style="background-color: #e0e0e0; text-align:center;" |'''Población d'Uviéu (1787-2006)''' |- ! width=400px | Evolución 1842-2007<ref name = "ine"> {{cita web |títulu=Istitutu Nacional d'Estadística | url = http://www.ine.es | dataacesu = 10/05/2007 | añuacesu = 2007 | idioma = asturianu }}</ref> ! width=20px| ! width=50px style="background:#efefef;"| Añu ! width=50px style="background:#efefef;"| Ciudá ! width=50px style="background:#efefef;"| Conceyu ! width=50px style="background:#efefef;"| Añu ! width=50px style="background:#efefef;"| Ciudá ! width=50px style="background:#efefef;"| Conceyu |----- align="center" | rowspan=14| {{demografía d'Uviéu}} | rowspan=14| |----- align="right" |1787* ||6.491 ||<center>- ||1996 ||<center>- ||200.049 |----- align="right" |1857 ||14.156 ||31.933 ||1997 ||<center>- ||<center>- |----- align="right" |1887 ||18.614 ||<center>- ||1998 ||<center>- ||199.549 |----- align="right" |1900 || <center>-||48.103 ||1999 ||<center>- ||200.453 |----- align="right" |1910 || <center>-||53.269 ||2000 ||183.524 ||200.411 |----- align="right" |1920 ||<center>- ||69.375 ||2001 ||184.374 ||201.005 |----- align="right" |1930 ||<center>- ||75.463 ||2002 ||186.463 ||202.938 |----- align="right" |1940 ||51.410 ||82.548 ||2003 ||191.231 ||207.699 |----- align="right" |1950 ||71.598 ||106.002 ||2004 ||193.274 ||209.495 |----- align="right" |1960 ||91.550 ||127.058 ||2005 ||196.156 ||213.782 |----- align="right" |1970 ||130.021 ||154.117 ||2006 ||199.075 ||214.883 |----- align="right" |1981 ||168.315 ||190.123 || 2007 || 200.950 ||216.607 |----- align="right" |1991 ||<center>- ||204.276 || || || |----- align="right" |colspan="6"|* Fonte: [[Xovellanos]], dato ensin valir estadísticu |- |} </center> === Dixebra alministrativa === {{CP|Parroquies d'Uviéu}} El conceyu d''''Uviéu''' dixébrase en 30 parroquies qu'arréyense a continuación xunto cola so población a [[1 de xunu]] de [[2005]]. {{llista de sitios|1234567|Uviéu|Bendones|Brañes|Caces (parroquia)|Godos|La Manxoya|Les Caldes (parroquia)|Llatores|Llimanes (Uviéu)|Lloriana|Lluniego|Naranco (Uviéu)|Naves (Uviéu)|Pando (Uviéu)|Perera (Uviéu)|Pintoria (parroquia)|Puerto|Samiguel (Uviéu)|San Cloyo (parroquia)|San Isteba|San Pedru Nora (Uviéu)|Santa Mariña de Piedramuelle|Santianes (Uviéu)|Santolaya (Uviéu)|Sograndio|Trubia|Tudela Agüeria (parroquia)|Udrión|Uviéu (parroquia)|Veguín (parroquia)|Villaperi}} == Política == === Llista d'alcaldes === {{VT|Alcalde d'Uviéu}} [[Archivu:Ayuntamiento oviedo.JPG|thumb|260px|[[Casa de conceyu d'Uviéu]].]] Dende [[1979]], el partíu que más tiempu gobernó nel [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] d'Uviéu foi'l [[Partido Popular]], que lo fai dende [[1991]] (6 [[llexislatura|llexislatures]]). Consiguió mayoría absoluta siempres, sacante na primer llexislatura 1991-[[1995]] y na actual [[2011]]-[[2015]].<ref>Páxina personal de Gabino de Lorenzo</ref> {{Alcaldes <!--Alcaldía ente 1979 y 1983--> | Alcalde_1 = [[Luis Riera Posada]] | partíu_1 = [[Unión de Centru Democráticu (España)|UCD]] <!--Alcaldía entre 1983 y 1987--> | Alcalde_2 = [[Antonio Masip Hidalgo]] | partíu_2 = [[PSOE]] <!--Alcaldía entre 1987 y 1991--> | Alcalde_3 = [[Antonio Masip Hidalgo]] | partíu_3 = [[PSOE]] <!--Alcaldía entre 1991 y 1995--> | Alcalde_4 = [[Gabino de Lorenzo]] | partíu_4 = [[Partido Popular]] <!--Alcaldía entre 1995 y 1999--> | Alcalde_5 = [[Gabino de Lorenzo]] | partíu_5 = [[Partido Popular]] <!--Alcaldía entre 1999 y 2003--> | Alcalde_6 = [[Gabino de Lorenzo]] | partíu_6 = [[Partido Popular]] <!--Alcaldía entre 2003 y 2007--> | Alcalde_7 = [[Gabino de Lorenzo]] | partíu_7 = [[Partido Popular]] <!--Alcaldía entre 2007 y 2011--> | Alcalde_8 = [[Gabino de Lorenzo]] | partíu_8 = [[Partido Popular]] <!--Alcaldía entre 2011 y 2015--> | Alcalde_9 = [[Gabino de Lorenzo]] (renunció en 2012)<br/ >[[Agustín Iglesias Caunedo]] (dende 2012) | partíu_9 = [[Partido Popular]] <!--Alcaldía entre 2015 y 2019--> | Alcalde_10 = [[Wenceslao López Martínez|Wenceslao López]] | partíu_10 = [[PSOE]] <!--Alcaldía entre 2019 y 2023--> | Alcalde_11 = [[Alfredo Canteli]] | partíu_11 = [[PP]] }} === Eleiciones conceyeres === Resultaos de les eleiciones conceyeres dende [[1979]]:<ref>Resultaos eleutorales</ref> {| {{tablaguapa}} style="margin:0 auto" |- | colspan="12" width="700px" bgcolor="#C0C0C0" |<center>'''Eleiciones conceyeres'''</center> |- bgcolor="#D8D8D8" | '''Partíu''' | align="right" | '''1979''' | align="right" | '''1983''' | align="right" | '''1987''' | align="right" | '''1991''' | align="right" | '''1995''' | align="right" | '''1999''' | align="right" | '''2003''' | align="right" | '''2007''' | align="right" | '''2011''' | align="right" | '''2015''' | align="right" | '''2019''' |- | bgcolor="#1E90FF" color="white"| '''[[Alianza Popular (España)|<span style="color:white">AP</span>]]''' / '''[[Partíu Popular|<span style="color:white">PP</span>]]''' | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 2 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 13 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 10 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 13 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 18 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 15 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 17 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 17 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 11 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 11 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 9 |- | bgcolor="#FF4500" | '''[[Partíu Socialista Obreru Español|<span style="color:white">PSOE</span>]]''' | bgcolor="#FF6347" align="right" | 11 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 13 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 12 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 10 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 6 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 10 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 8 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 9 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 6 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 5 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 8 |- | bgcolor="#EB6109" | '''[[Ciudadanos|<span style="color:white">C's</span>]]''' | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#F08947" align="right" | 2 | bgcolor="#F08947" align="right" | 5 |- | bgcolor="#69235F" color="white"| '''[[Somos Uviéu|<span style="color:white">Somos</span>]]</span>''' | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#8F5A87" align="right" | 6 | bgcolor="#8F5A87" align="right" | 3 |- | bgcolor="#7CFC00" color="green"| '''[[Vox (partíu políticu)|<span style="color:White">VOX</span>]]</span>''' | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#7CFC00" align="right" | 0 | bgcolor="#7CFC00" align="right" | 2 |- | bgcolor="#32CD32" | '''[[Partíu Comunista d'España|<span style="color:white">PCE</span>]]''' / '''[[Izquierda Xunida (España)|<span style="color:white">IU</span>]]''' | bgcolor="#32CD32" align="right" | 2 | bgcolor="#32CD32" align="right" | 1 | bgcolor="#32CD32" align="right" | 1 | bgcolor="#32CD32" align="right" | 2 | bgcolor="#32CD32" align="right" | 3 | bgcolor="#32CD32" align="right" | 2 | bgcolor="#32CD32" align="right" | 2 | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#32CD32" align="right" | 3 | bgcolor="#32CD32" align="right" | 3 | bgcolor="#32CD32" align="right" | 0 |- | bgcolor="#004C89" | '''[[Foru Asturies|<span style="color:white">FAC</span>]]''' | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#4079A7" align="right" | 7 | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | 0 | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | 0 |- | bgcolor="#FF66FF" | '''[[Asamblea de Ciudadanos pola Izquierda|<span style="color:white">ASCIZ</span>]]''' | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FF88FF" align="right" | 1 | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | |- | bgcolor="#FFA500" | '''[[Unión de Centru Democráticu (España)|<span style="color:white">UCD</span>]] / [[Centru Democráticu y Social|<span style="color:white">CDS</span>]]''' | bgcolor="#FFC000" align="right" | 12 | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFC000" align="right" | 4 | bgcolor="#FFC000" align="right" | 2 | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | | bgcolor="#FFFFFF" align="right" | |- bgcolor="#EEEEEE" | '''''Total''''' | align="right" | '''''27''''' | align="right" | '''''27''''' | align="right" | '''''27''''' | align="right" | '''''27''''' | align="right" | '''''27''''' | align="right" | '''''27''''' | align="right" | '''''27''''' | align="right" | '''''27''''' | align="right" | '''''27''''' | align="right" | '''''27''''' | align="right" | '''''27''''' |} == Economía == [[Archivu:Fábrica de Armas de la Vega.JPG|thumb|Fábrica d'Armes.]] [[Archivu:Fábrica de Gas. Oviedo.jpg|thumb|[[Fábrica de gas d'Uviéu|Fábrica de Gas]].]] La economía del conceyu d'Uviéu básase fuertemente nel [[Sector servicios|sector terciariu]], siendo una ciudá con un centru perocupáu con edificios d'oficines. La capitalidá del Principáu otórga-y un gran númberu de [[Funcionariu públicu (España)|funcionarios públicos]]. La industria ye reducida nel conceyu, y la más cercana a la ciudá s'asienta sobre too nos conceyos vecinos de [[Siero]] y [[Llanera]]. L'[[Ayuntamientu d'Uviéu]] tenía en [[2009]] una débida pública de 135.185.000,00&nbsp;€.<ref>Ministeriu d'Economía y Facienda</ref> {| {{tablaguapa}} |----- |+'''Emplegaos nos diversos sectores económicos (añu 2009)''' |----- align="center" bgcolor="#DDDDDD" ! !'''Númberu de trabayadores''' !'''Tantu por cientu''' |- |----- align="center" |'''TOTAL'''||'''99.130'''||'''100''' |- |----- align="center" |Agricultura, ganadería y pesca||478||0,48 |- |----- align="center" |Industria||6.571||6,63 |- |----- align="center" |Construcción||8.760||8,84 |- |----- align="center" |Servicios||83.321||84,05 |- |colspan="6"|* Datos tomaos del ''Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009'', [[SADEI]] |} {| {{tablaguapa}} |----- |+'''Usos del suelu del conceyu (añu 2009)''' |----- align="center" bgcolor="#DDDDDD" !'''Usu''' !'''Superficie (km²)''' |- |----- align="center" |Tierres de llabrantíu||1,16 |- |----- align="center" |Praderíes||63,01 |- |----- align="center" |Terrenu forestal||49,16 |- |----- align="center" |Otros usos (industrial, residencial, tierra ermo...)||73,32 |- |colspan="6"|* Datos tomaos del ''Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009'', [[SADEI]] |} {| {{tablaguapa}} |----- |+'''Carauterístiques del sector primariu (añu 2009)''' |- |----- align="center" |Ganaderíes de bovín||599 |- |----- align="center" |Cabeces de ganáu bovín||6.832 |- |----- align="center" |Cabeces de ganáu ovín||2.393 |- |----- align="center" |Cabeces de ganáu cabrín||356 |- |----- align="center" |Ganaderos con cuota llechera||18 |- |----- align="center" |Quilos de cuota llechera||1.213.751 |- |---- align="center" |Metros cúbicos de madera valtao ||6.017 |- |colspan="6"|* Datos tomaos del ''Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009'', [[SADEI]] |} == Patrimoniu == {{Ficha de Patrimoniu de la Humanidá | Nome = Monumentos d'Uviéu y el Reinu d'Asturies | Imaxe = Santa maria del naranco-001.jpg | Tamañu = 250 | Pie = Santa María del Naranco. | Coor = {{coor dms|43|21|45|N|5|50|35|W}} | Rexón = [[Asturies]] | estáu = España | Tipu = Cultural | Criterios = i, ii, iv | ID = 312bis | Añu = 1985 | Estensión = 1988 | peligru = | coordenaes = non }} [[Archivu:San Miguel de Lillo.jpg|thumb|right|Samiguel de Lliño.]] [[Archivu:Santullano.jpg|thumb|right|Santuyano.]] [[Archivu:La-Regenta-y-Catedral.jpg|right|thumb|La Rexenta y la Catedral de San Salvador.]] [[Archivu:Museo Bellas Artes Oviedo.jpg|thumb|Fachada del muséu de Belles Artes d'Asturies.]] === Arquiteutura === ==== Prerrománicu asturianu ==== Uviéu, como capital del antiguu [[Reinu d'Asturies]], acueye la mayor cantidá d'edificios representativos del llamáu [[Arte Asturianu|Arte prerrománicu asturianu]], que se desenrolló al tiempu de la esistencia d'esi reinu pelos [[sieglu IX|sieglos IX]] y [[sieglu X|X]]. Fueron declaraos [[Patrimoniu de la Humanidá|Patrimoniu mundial]] pola [[Unesco]], en [[1985]] y [[1988]], cola denomación «[[Monumentos d'Uviéu y del Reinu d'Asturies]]». N'Uviéu s'alcuentren: * [[Santa María del Naranco]]. ([[Arte asturianu|Prerrománicu]]) Palaciu del [[sieglu IX]] construyíu por petición del rei [[Ramiru I]], nel averáu [[Monte Naranco]] a la vista de la ciudá. Posteriormente tresformáu n'ilesia nel [[sieglu XII]].<ref>[https://sketchup.google.com/3dwarehouse/details?mid=df5b33e5089e59dd72c2127c5c5e6d56 Santa María en Google Earth]</ref> * [[Samiguel de Lliño]]. ([[Arte asturianu|Prerrománicu]]) Ilesia de la segunda metá sieglu IX, construyida al llau del anterior palaciu col que forma un conxuntu arquiteutónicu..<ref>[https://sketchup.google.com/3dwarehouse/details?mid=6f3491a823d00d8d736f7f78df64ee3 Samiguel de Lliñu en Google Earth]</ref> * [[Cámara Santa d'Uviéu]]. Ta na [[Catedral d'Uviéu|Catedral]]. Son les primeres amueses del estilu [[Arte asturianu|asturianu]]. Na Cámara Santa guárdense les reliquies de la ciudá tales como la [[Cruz de los Ánxeles]] (nel escudu del conceyu), la [[Cruz de la Victoria]] (na bandera del Principáu), el [[Caxa de les Ágates|Cofre de les Ágates]] o'l [[Santu Sudariu d'Uviéu|Santu Sudariu]] (una reliquia sagrada, semeyante al [[sudariu de Turín|sudariu]] que tapeció a Cristu tres la so muerte). *[[Ilesia de Santuyano (Uviéu)|Santuyano]]. Ilesia de principios del [[sieglu IX]], mandada construyir por [[Alfonsu II d'Asturies|Alfonsu II]]. El so interior ta decoráu con pintures al frescu que se conserven práuticamente intautes y que constitúin una de les más importantes amueses de pintura prerrománica d'[[Alfonsu II d'Asturies|Europa]]. * La [[Fonte de Foncalada|Foncalada]]. Fonte orixinaria del sieglu IX. Trátase de la única fonte y la única obra civil del [[Arte asturianu|arte prerrománicu]] que se caltién. La otra llocalización del Padrimoniu mundial, fuera yá del conceyu d'Uviéu, ye [[Santa Cristina de Ḷḷena]] (en [[La Pola (Ḷḷena)|La Pola]]) ==== Arquiteutura relixosa ==== * [[Catedral d'Uviéu|Catedral]], de finales del [[sieglu XIII]] y mediaos del [[sieglu XVI]] edificada sobre un templu llevantáu nel [[sieglu VIII]] y dedicáu a ''San Salvador''. Ye la única catedral [[Góticu|gótica]] con esta advocación, y na so mayoría ye d'un góticu tardíu. * [[Monesteriu de San Vicente (Uviéu)|Monesteriu de San Vicente]], del [[sieglu XVI]]. Esti conventu foi'l primer edificiu construyíu na fundación d'Uviéu. Nos sos claustros ta instaláu el [[Muséu arquiolóxicu d'Asturies|Muséu Arquiolóxicu]]. * [[Capiella de la Balesquida]], construyida nel [[sieglu XIII]], foi recostruyida delles veces nos sieglos [[sieglu XVII|XVII]], [[sieglu XIX|XIX]] y [[sieglu XX|XX]]. Ta dedicada a la ''Virxe de la Esperanza''. * [[Conventu de Santu Domingu de Guzmán|Conventu y ilesia de Santu Domingu de Guzmán]], del [[sieglu XVI]], foi ún de los asentamientos fuera de les [[Muria medieval d'Uviéu|muries de la ciudá]]. * [[Monesteriu de San Pelayu (Uviéu)|Monesteriu de San Pelayu]], fundáu por Alfonsu II,<ref>Monesteriu de San Pelayu</ref> l'edificiu actual ye d'estilu barrocu del [[sieglu XVII]].<ref>Arquiteutura del Monesteriu de San Pelayu</ref> * [[Ilesia de San Isidoru (Uviéu)|Ilesia de San Isidoru]], construyida polos [[Compañía de Xesús|xesuites]] nel sieglu XVII, como parte del desapaecíu Colexu de San Matíes, onde güei s'asienta'l [[Mercáu d'El Fontán]].<ref>San Isidoru'l Real</ref> * [[Ilesia de San Xuan el Real (Uviéu)|Ilesia de San Xuan el Real]], d'estilu [[neorrománicu]], construyida a principios del [[sieglu XX]].<ref>Ilesia de San Xuan el Real</ref> Ye conocida popularmente como la ''Catedral del Ensanche''.<ref>{{cita llibru |títulu=De la cuestión señorial a la cuestión social: homenaxe al profesor Enric Sebastià |volume=76 |serie=Collecció oberta: Història |editor=Manuel Chust Calero |edición=ilustrada |editorial=Universitat de València |añu=2002 |isbn=9788437054018 |url=https://books.google.es/books?id=2jxbrSRgvY8C&pg=PA225&lpg=PA225&dq=Catedral+del+Ensanche+oviedo&source=bl&ots=gCcWXqgAnm&sig=KYdXdCHqjw4qX-v2xj3cRO2hiZI&hl=es&ei=6_OXTemPFdS0hAe3kYzzCA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CDAQ6AEwAw#v=onepage&q=Catedral%20del%20Ensanche%20oviedo&f=false |páxina=225}}</ref> ==== Arquiteutura civil ==== * [[Casa del conceyu d'Uviéu|Casa del conceyu]], construyíu nel [[sieglu XVII]], ye un edificiu de trés plantes y una planta baxa porticada que poseyía un arcu central, antigua puerta d'entrada na ciudá. Merez especial atención la ''Torre del Reló''. * El [[Fontán]], conxuntu d'edificaciones que formen una plaza porticada de planta reutangular. Daten de los sieglos [[sieglu XVII|XVII]] y [[sieglu XVIII|XVIII]] y foi construyida sobre un champazu, polo que debió ser reconstruyida a finales del [[sieglu XX]]. Acueye'l '''Mercáu del Fontán''' que se celebra los xueves, sábados y domingos pela mañana. * [[Casa de Llanes (Uviéu)|Casa de Llanes]], tien una de les meyores fachaes [[arte barrocu|barroques]] d'Asturies, foi construyida nel [[sieglu XVIII]]. * [[Villa Madalena]], palacete d'entamos del [[sieglu XX]] que a entamos de la década de los [[años 1990|90]] foi espropiáu pa usu públicu. * [[Casa del Deán Payarinos]], edificiu d'estilu eclécticu del [[sieglu XX]] qu'acueye al '''Conservatoriu de Música Eduardo Martínez Torner'''. * [[Hespiciu Provincial (Uviéu)|Hespiciu Provincial]], del [[sieglu XVIII]] tien una fachada d'estilu barrocu rematada por un gran escudu y una capiella ochogonal. Tres la [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]] foi rehabilitáu y anguaño acueye les istalaciones del [[Hotel de la Reconquista]], el más prestixosu d'Uviéu. * [[Antigua prisión provincial d'Asturies|Antigua Prisión Provincial]]: Inaugurada nel añu [[1907]] nel barriu de ''Ciudá Naranco'' actual, el modelu de l'antigua cárcele d'Uviéu axústase al denomáu ''panópticu radial'', siguiendo les direutrices d'un plan direutor ellaboráu pol asturianu [[Eduardo Adaro Magro]], autor, xunto con Tomás Aranguren y Carlos Velasco, del proyeutu de la modelu de Madrid ([[1876]]), una de las pioneras d'esti tipu. Estes nueves cárceles recoyíen les modernes teoríes carcelaries orixinaes a finales del [[sieglu XVIII]] n'[[Inglaterra]] y que más sero acabáronse espardiendo al restu d'[[Europa]] y a los [[Estaos Xuníos]]. Javier Aguirre foi l'arquiteutu provincial encargáu de l'adautación del modelu a Uviéu, obra qu'a la so marcha continuaría Nicolás María García Rivero como arquiteutu direutor. Dende [[2008]] acueye l'[[Archivu Históricu d'Asturies]], calteniendo cuatro celdes de la prisión de muyeres con calter recordatoriu. Tamién acueye la pinacoteca de la ''Fundación Masaveu'' d'Uviéu. * [[Auditoriu Príncipe Felipe|Auditoriu-Palaciu de Congresos Príncipe Felipe]], inauguráu en [[1999]] * [[Palaciu de Congresos Princesa Letizia]]: obra del arquiteutu [[Santiago Calatrava]] que debío a deficiencies estructurales quedó abiertu parcialmente en [[2008]], y posteriormente l'auditoriu en mayu de [[2011]]. ==== Parques y xardinos ==== * [[Campu de San Franciscu]]: popularmente conocíu como ''El Campu'' polos uvieínos, ye un parque de 90.000 [[m²]] de superficie asitiáu nel centru d'Uviéu, al llau de la [[Cai Uría (Uviéu)|cai Uría]]. Esti parque de grandes árboles foi parte del [[Conventu de San Franciscu (Uviéu)|Conventu de San Franciscu]] y anguaño ye ún de los llugares más sinificativos de la capital del Principáu d'Asturies. * '''El Campillín''': esta zona verde al llau de la Ilesia de Santu Domingu foi creada tres la [[Guerra Civil Española]], ya que'l barriu anterior foi arrampláu dafechu. * '''Parque d'Iviernu''': asitiáu nún gollón ente l'[[Autovía Ruta de la Plata|A-66]] y la Rolda de Circunvalación, cuenta con numberoses equipaciones deportives. * '''Parque de Purificación Tomás''': allugáu al pie del [[Monte Naranco]]. * '''Parque del Oeste''': allugáu n'arredolada del nuevu [[Estadiu Carlos Tartiere]]. * '''Parque de Santullanu''': allugáu al llau de l'Autopista a [[Avilés]] y [[Xixón]] y n'arredolada de [[San Xulián de los Praos]] * '''Parque de San Pedru de los Arcos''': allugáu tres la llamada "lliébana" que tapez les víes ferroviaries, nel barriu de ''Ciudá Naranco'', na lladera baxa del monte que-y da nome, onde hai munches representaciones de figures dedicaes a los artistes asturianos, asina como un monumentu dedicáu a la revolucionaria asturiana [[Aida Lafuente]]. === Escultura urbana === [[Archivu:Estatua Woody Allen en Oviedo.jpg|thumb|Estatua a tamañu natural de [[Woody Allen]].]] El paisaxe urbanu vese completáu con obres escultóriques, xeneralmente monumentos conmemorativos dedicaos a personaxes d'especial relevancia nún primer momentu, y más puramente artístiques dende finales del [[sieglu XX]]. Mención aparte merez l'homenaxe que la [[Xunta Xeneral del Principáu d'Asturies]]-y fizo en [[1798]], tovía en vida, al illustráu [[Gaspar Melchor de Xovellanos]], llevantando'l primer monumentu a una persona privada n'Asturies. El [[Monumentu a Xovellanos (Uviéu)|Monumentu a Xovellanos]] pue vese na Cai Xovellanos nún costáu del Monesteriu de San Pelayu.<ref>{{cita llibru |autor= González Santos, Javier |coautor= De la Madrid Álvarez, Vidal |editor= Barón Thaidigsmann, Javier |títulu= El Arte en Asturias |capítulu= arquiteutura de la Ilustración II |páxina= 281 |ubicación= Uviéu |editorial= Editorial Prensa Asturiana |añu= 1996 |isbn= 84-87730-98-1}}</ref> Nel [[Campu de San Francisco]] puen vese bien d'homenaxes colocaos a principios del [[sieglu XX]]. El más destacáu ye'l monumentu a [[José Tartiere Lenegre]], aniciador de la industrialización d'Asturies, obra de los escultores uvieínos [[Víctor Hevia Granda]] y [[Manuel Álvarez Laviada]] en [[1933]]. Otru homenaxe importante ye'l dedicáu a [[Leopoldo Alas «Clarín»]], obra de los mesmos autores en [[1931]].<ref>{{cita llibru |autor= González Santos, Javier |coautor= De la Madrid Álvarez, Vidal |editor= Barón Thaidigsmann, Javier |títulu= El Arte en Asturias |capítulu= Escultura del siglo XX (I) |páxines= 613-628 |ubicación= Uviéu |editorial= Editorial Prensa Asturiana |añu= 1996 |isbn= 84-87730-98-1}}</ref> El Campu acueye tamién un gran bustu de [[Sabino Fernández Campo]], obra de [[Víctor Ochoa Sierra]]. Ún de los homenaxes más visitaos dende la so instalación en 2005 ye la estatua a tamañu natural de [[Woody Allen]] que se-y dedicó tres la entrega del [[Premiu Príncipe d'Asturies de les Artes]] que recibió en [[2002]].<ref>Rutes a pie. Les escultures d'Uviéu. Uviéu al traviés de les sos estatues</ref> Otres obres, más puramente artístiques, d'estremaes autores tán distribuyíes per tola ciudá. Puen destacase: ''El regresu de William B. Arrensberg'', ''Culis Monumentalibus'' y ''Los llibros que mos axunten'', esta última como homenaxe al [[filólogu]] [[Emilio Alarcos Llorach]], obres d'[[Eduardo Úrculo]], ''Monumentu a la Concordia'' y ''Afrodita II'' d'[[Esperanza D'Ors]], ''El diestru'' y ''Torsu de Fruela I'' de [[Miguel Ortiz Berrocal]], ''Amigos'' de [[Santiago de Santiago]] y ''La Maternidá'' de [[Fernando Botero]].<ref>Escultures d'Uviéu</ref> == Cultura == === Museos === * [[Muséu Arqueolóxicu d'Asturies]]: Istaláu nel Claustru del [[Conventu de San Vicente (Uviéu)|Conventu de San Vicente]], ente los sos fondos alcuéntrense: pieces del periodu [[Paleolíticu]], estremaes colleiciones [[numismática|numismátiques]] y [[etnografía|etnográfiques]], dos sales dedicaes al periodu [[arte romanu|romanu]] y otres dos al [[Arte asturianu|arte prerrománicu]], otra más al [[arte románicu|romániu]] y otra última al [[arte góticu]]. Por otra parte espónese la celda del padre [[Benito Jerónimo Feijoo]]. * [[Muséu de Belles Artes d'Asturies]]: Foi inauguráu en [[1980]] nel [[Palaciu de Velarde]], inmueble contiguu al anterior pola so parte trasera. Caltién una escolleta d'artistes asturianos como [[Juan Carreño de Miranda|Carreño Miranda]], [[Evaristo Valle]], [[Nicanor Piñole]], [[Joaquín Vaquero Palacios]], asina como otros artistes contemporanios. * [[Muséu Diocesanu d'Uviéu]]: Abierto en [[1990]] contién: restos arquiolóxicos de la Catedral, trabayos n'oro y plata, pintures, pieces de marfil y escultures en maera y documentos del Archivu de la Catedral. * [[Tabularium Artis Asturiensis]]: Muséu priváu fundáu en [[1947]] por D. Joaquín Manzanares, Cronista Oficial d'Asturies. Tien ente lo sos fondos una escolleta de pieces d'[[arte asturianu]]. === Música === ==== Música Clásica ==== [[Archivu:Fachada principal del Teatro Campoamor.JPG|thumb|[[Teatru Campoamor]].]] [[Archivu:Auditorio de Oviedo 1.jpg|thumb|[[Auditoriu Príncipe Felipe|Auditoriu-Palaciu de Congresos Príncipe Felipe]], sede de la [[Orquesta Sinfónica del Principáu d'Asturies]].]] [[Archivu:Teatro Filarmonica 2009.JPG|thumb|[[Teatro Filarmónica]], sede de la [[Sociedá Filarmónica d'Uviéu]] y de la orquesta [[Uviéu Filarmonía]].]] [[Archivu:Interior plaza del fontan.JPG|thumb|[[Plaza d'El Fontán]].]] A mediaos del [[sieglu XIX]] la naciente burguesía industrial asturiana residente n'Uviéu tomó la música como forma d'ociu y exerció un llabor de [[mecenalgu]] mui activu que se traduxo nel apoyu financieru a la educación musical y a músicos llocales como [[Baldomero Fernández Casielles|Baldomero Fernández]], [[Eduardo Martínez Torner]], [[Saturnino del Fresno Arroyo|Saturnino del Fresno]], [[Manuel del Fresno y Pérez del Villar|Manuel del Fresno]] o [[Víctor Sáenz Suárez|Víctor Sáenz]]. La [[Sociedá Filarmónica d'Uviéu]] fundóse en [[1907]] y organiza dende entón, col único paréntesis de los años de la [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]], una temporada añal de conciertos, gracies ésta, pudo vese n'Uviéu a músicos y intérpretes como [[Emil von Sauer]], [[Manuel de Falla]], [[Pau Casals]], [[José Iturbi]], [[Arthur Rubinstein]], [[Jascha Heifetz]], [[Andrés Segovia]], [[Sergei Rachmaninoff]], [[Maurice Ravel]], [[Béla Bartók]] o [[Ataúlfo Argenta]]. Dende [[1944]] la Sociedá cuenta con un teatru propiu, el [[Teatru Filarmónica]].<ref>{{cita llibru | apellíos = Casaprima Collera | nome = Adolfo | títulu = Una vida para la música. Historia de la Sociedad Filarmónica de Oviedo, 1907-1994 | añu = 1995 | editorial = Casaprima | isbn = 84-605-2458-2}}</ref> En [[1892]] inauguróse'l [[Teatru Campoamor]], sustituyendo al antiguu [[Teatru del Fontán]] que describiera [[Leopoldo Alas Clarín]]. Lleváronse a cabu nelli tou tipu d'espeutáculos desde [[teatru]] y [[conciertu|conciertos]] hasta [[zarzuela]] y [[ópera]]. El teatru tamién acueye temporaes de zarzuela, de [[danza]], un concursu de [[música asturiana]] y tamién de la ceremonia d'entrega de los [[Premios Príncipe d'Asturies]].<ref>Teatru Campoamor</ref> Nel [[Auditoriu Príncipe Felipe|Auditoriu Palaciu de Congresos Príncipe Felipe]], arriendes d'una gran actividá congresual, tamién se deserollen un Ciclu de conciertos y les Xornaes de Pianu «Luis G. Iberni».<ref>Auditoriu Príncipe Felipe</ref> ==== Orquestes ==== N'Uviéu tienen la so sede dos orquestes sinfóniques. La [[Orquesta Sinfónica del Principáu d'Asturies]] ocupa l'[[Auditoriu Príncipe Felipe]]. Los sos oríxenes remóntense a [[1939]] anque la formación actual data de [[1991]]. A principios de la segunda década del sieglu XX los direutores titulares son [[Jesse Levine (direutor)|Jesse Levine]] y [[Maximiano Valdés]] y anteriormente tuvo a cargu del direutor [[Víctor Pablo Pérez]]. Despliega una gran actividá, non solo n'[[Asturies]], sinón tamién nel restu d'[[España]] y nel estranxeru.<ref>Orquesta Sinfónica del Principáu d'Asturies</ref> [[Uviéu Filarmonía]] foi una iniciativa del [[Ayuntamientu d'Uviéu]] puesta en marcha en [[1999]] al envís de cubrir les necesidaes musicales de los eventos d'esti organismu. El so direutor titular ye [[Friedrich Haider]] y la so sede alcuéntrase nel [[Teatru Filarmónica|Teatru de la Filarmónica]].<ref>Uviéu Filarmonía</ref> Dambes orquestes cubren la «Temporada d'Ópera», el Festival de Danza y el Festival de Teatru Llíricu del Teatru Campoamor, la temporada de conciertos y les Xornaes de Pianu «Luis G. Iberni» del Auditorio Príncipe Felipe, y collaboren de contino otres instituciones, como la [[Sociedá Filarmónica d'Uviéu]], y tán presentes n'otros eventos como la entrega de los [[Premios Príncipe d'Asturies]]<ref>Ayuntamientu d'Uviéu</ref> Amás d'estes orquestes sinfóniques, Uviéu cuenta con otres formaciones musicales: la [[Banda de Gaites "Ciudá d'Uviéu"]], de la que depende otra infantil llamada «Vetusta», formada en [[1992]] y con presencia nes [[Fiestes de San Mateo (Uviéu)|Fiestes de San Mateo]], el desfile del [[Día d'América n'Asturies]] y la ceremonia d'entrega de los [[Premios Príncipe d'Asturies]]. La Banda de Música "Ciudá d'Uviéu", creada tamién en [[1992]], tien gran presencia nos eventos culturales de la ciudá y ufre conciertos selmanales nel [[Quioscu de música|quioscu]] del [[Paséu del Bombé]] nel [[Campu de San Francisco]]. ==== Música moderna ==== En cuantes a música moderna, ente otros munchos músicos nacíos nel conceyu d'Uviéu, destaquen: [[Melendi]],<ref>Biografía de Melendi</ref> [[Tino Casal]]<ref>Biografía de Tino Casal</ref> o [[Cristina del Valle (España)|Cristina del Valle]].<ref>Biografía de Cristina del Valle</ref> Amás, a lo llargo de los caberos años, munches bandes y cantantes importantes pasaron pelos escenarios uvieínos: [[U2]],<ref>U2, trespasando fronteres</ref> [[Elton John]], [[Deep Purple]],<ref>Deep Purple</ref> [[The Ramones|Ramones]], <ref>Los Ramones</ref> [[The Offspring]], [[Blink-182]], [[Michael Jackson]]<ref>Michael Jackson</ref> & [[Slash (músico)|Slash]], [[Beach Boys]], [[Status Quo]], [[The Prodigy]], [[Iggy Pop]], [[WarCry]], [[Mägo de Oz]], [[Paco de Lucía]], [[Barón Rojo]], [[Green Day]], [[El Canto del Loco]], [[Mike Oldfield]], [[Dizzy Gillespie]], [[La Oreja de Van Gogh]], [[Lou Reed]], [[Mónica Naranjo]], [[José Ángel Hevia|Hevia]], [[Les Choristes]], [[Miles Davis]] y otros músicos nacionales y internacionales. === Teatros === * [[Teatru Campoamor]]: Ye un edificiu d'estilu [[neoclásicu]] del [[sieglu XIX]]. Ye la sé de la entrega de los [[Premios Príncipe 'Asturies]]. * [[Teatru Filarmónica]]: Ye la sé de la Sociedá Filarmónica. * [[Auditoriu Príncipe Felipe]]: Inauguráu en 1999, despliega una gran autividá per tol añu. * [[Palaciu de Congresos d'Uviéu]]: obra del arquiteutu [[Santiago Calatrava]], abiertu parcialmente en 2008, y darréu l'auditoriu en mayu de 2011. === Fundaciones === * [[Fundación Dolores Medio]] * [[Fundación Gustavo Bueno]] * [[Fundación Isidoro Acevedo]] * [[Fundación Juan Muñiz Zapico]] * [[Fundación Padre Vinjoy]] * [[Fundación Príncipe de Asturias]] == Turismu == === Fiestes llocales === {{VT|Fiestes de San Mateo (Uviéu)}} * [[Mateo l'Apóstol|San Mateo]]: [[21 de setiembre]], fiestes nes que la ciudá enllénase de chiringos y conciertos per diez díes. El día de San Mateo véndense ''[[Paxarines]]'' (figures realizaes con miga de pan, cullor azafrán, qu'empléguense a móu d'amuletu p'abellugase de les truentes na Plaza de la Catedral), cellébrase la Misa Mayor con bendición del [[Santu Sudariu d'Uviéu|Santu Sudariu]], y rialízase una xinta campera nel [[Campu de San Franciscu]]. La viéspora a San Mateo llánciense [[fuebos artificiales]]. Demientres les fiestes cellébrase'l [[Día d'América n'Asturies]], fiesta declarada d'Interés Turísticu Nacional, autividaes pa neños y adultos. La fiesta fina cola [[romería]] del Cristu de les Cadenes. * [[Martes de Campu]] o [[La Balesquida]]: fiesta que cellébrase'l primer martes depués de [[Pentecostés]], xinta campestre que consiste na tradicional consumición del ''[[bollu preñáu]]'' sidra y vinu. La xinta complementase con empanaes caseres, [[frixuelu|frixuelos]], [[casadiella|casadielles]], etc. Esti día conozse popularmente como ''Día del Bollu''. * [[Feria de l'Ascensión]]: fiestes dedicaes al campu. === Zones comerciales === [[Archivu:Edificio la Jirafa.jpg|right|thumb|Edificio ''Xirafa'' na zona comercial de la ciudá.]] La más importante zona comercial d'Uviéu ye, ensin dubia, la [[Cai Uría (Uviéu)|cai Uría]], exe nel qu'istalen les sedes de bancos, compañíes de seguros, asina como grandes almacenes ([[El Corte Inglés]], [[Zara]], etc.) y milenta tiendes. Tres los planes de choque de peatonalización del centru, otres cais circundantes tornárense tamién n'exes comerciales importantes, ente les que coye citar la cai de Gil de Jaz, d'Independencia, de Doutor Casal, Cuadonga, Melquiades Álvarez o la cai del Nueve de Mayu, onde asítiase'l Centru Comercial Salesas. Esisten amás diverses grandes soperficies: * el Centru Comercial Los Prados, allugáu nel barriu de Teatinos, nos tarrenos del antiguu matadery xunto a l'[[A-66|autopista A-66]] * el Centru comercial Parque Principado, qu'anque ubicáu na llende col conceyu de [[Siero]], concentra de cutiu a multitú d'uvieínos, qu'acuden ellí a rializar les sos compres. * y por últimu, dende [[marzu de 2008]], el [[Centru Comercial Espacio Buenavista|Centru Comercial MODOO]], nel [[Palaciu de Congresos Princesa Letizia]], barriu de Buenavista. Toes elles conviven col pequeño comerciu. Como iniciativa pa atrayer a los clientes hacia'l pequeñu comerciu, surdiera l'asociación ''Oviedo Tiendas''. === Gastronomía === {{AP|Gastronomía d'Uviéu}} [[Archivu:Desarme2.JPG|250px|thumb|Cartel anunciando'l Menú d'El Desarme.]] El platu típicu por escelencia ye, al igual que nel restu d'Asturies, la [[fabada]] cola [[sidra]] como bébora reina. Mención especial amerita la repostería: los [[carbayón (dulce)|''carbayones'']] que lleven el nome de los habitantes de la ciudá. Tamién son de reconocíu renome les [[moscovita (dulce)|''moscovites'']], tortes de carambelu con frutos suchos esfarrapaos y con una capa de chicolate. Ye tradición n'Uviéu la fiesta del '''[[Martes de campu]]''', na que se xinta un menú compuestu de [[bollu preñáu]] y [[sidra]]. Rescamplen otres exitoses festividaes gastronómiques como son: *'''[[El desarme]]''', que se celebra cada [[19 d'ochobre]], en restaurantes y cases particulares, ufriendo invariablemente'l suculentu menú formáu por [[Cicer arietinum|garbanzos]] con [[bacaláu]] y [[espinaca|espinaques]], [[callos]] y [[arroz con lleche]]. *'''[[Menú d'Antroxu]]''', sírvese mientres la festividá del mesmu nome: Pote de berces con abondosu compangu, ''Pote d'Antroxu'' y de postre frixuelos o casadielles. *'''[[Xornaes del Menú de l'Ascensión]]''', celebráu mientres la [[Feria de l'Ascensión]] y compuestu por menestra de temporada, carne gobernao el estilu d'Uviéu y una tarta de quesu con zrezes. Nos años últimos, al envís d'encontar la hostelería llocal, desendolcáronse delles xornaes y campeonatos ente los que destaquen: [[Campeonatu de Pinchos d'Uviéu]] o [[Bocaos del Cofrade]]. N'Uviéu tienen el so llar delles Cofradíes y Sociedaes Gastronómiques: [[Cofradía de los Amigos de los Quesos del Principáu d'Asturies]] [http://www.cofradiaquesos.com/], [[Cofradía Doña Gontrodo]] y [[Sociedad Gastronómica El Rinconín]] [http://www.elrinconin-sg.es/], fundada ésta última en [[1965]]. === Vida nocherniega === [[Archivu:Oviedo aldeana JMM.JPG|250px|thumb|Plaza de Trescorrales, tremada de mesones y sidreríes.]] [[Archivu:Isidoroviedo.jpg|250px|thumb|Ilesia de [[Ilesia de San Isidoru (Uviéu)|San Isidoru el Rial]], na plaza del Ayuntamientu.]] * Sidreríes: si bien ye ciertu que tol perímetru de la ciudá ta tremáu d'escelendes sidreríes onde tastiar la [[sidra]], asina como tomar daqué, pa picar o cenar, debe mencionase la zona de la cai Gascona y les sos arredolaes (agora denomada ''Bulevar de la Sidra''), onde concéntrense dellos llocales, amén de restaurantes y rialícense autividaes arreyaes con esti mercáu como concursos d'escanciadores, la ''Selmana de la Sidra'', etc. Otra zona destacada pa cenar con dellos tipos de llocales ye Valentín Masip y la Plaza Pedro Miñor. * Pubs: la movida nuecherniega concéntrase n'Uviéu preferentemente nel cascu antiguu de la ciudá, onde se han mencionase les cais Mon (noyu por escelencia de ''la movida''), la cai Escura, San Isidoru, la Corrada del Obispu, la Plaza del Paragües, la cai Cimavilla y la cai del Rosal. La zona de Xovellanos (al llau de Gascona), inpónese como una zona pa un públicu más maduru. * Discoteques: hai na ciudá dellos llocales d'esti tipu, espurríos pela so xeografía. Una discoteca mui famosa de la ciudá foi La Real, que pieslló les sos puertes el día [[1 de xineru]] de [[2006]]. == Tresportes == === Tresporte per carretera === === Tresporte per ferrocarril === === Tresporte aeriu === == Medios de comunicación == * '''Periódicos:''' [[La Nueva España]], [[La Voz de Asturias]], [[El Comercio]], [[Público (España)|Público]], [[Qué!]], [[Les Noticies]], [[Oviedo Diario]]. * '''Emisores de radio:''' [[Cadena Ser|Radio Asturies-Cadena SER]], [[COPE|COPE Asturies]], [[Onda Cero|Onda Cero Asturies]], [[Radio Vetusta]], [[Punto Radio|Punto Radio Asturies]], [[Radio Sele]]. * '''Cadenes de televisión:''' [[Localia|Localia Asturies TV]], [[TeleAsturias]], [[Popular TV|Popular TV Asturies]], [[Uviéu TV]], [[Televisión del Principáu d'Asturies]]. * '''Revistes:''' [[Revista Vivir Oviedo]]. == Deportes == [[Archivu:Alonso (Renault) qualifying at USGP 2005.jpg|thumb|250px|[[Fernando Alonso]] durante la clasificación del Gran Premiu de los Estaos Xuníos de 2005.]] El [[fútbol]] ye'l deporte por excelencia y l'equipu más representativu ye'l [[Real Uviéu]], que militó durante 38 temporaes na [[Primer División d'España]], siendo en tres ocasiones el tercer clasificau. Tamién ye de destacar el so primer presidente y fundador, [[Carlos Tartiere]], cuyo nome tamién posee l'estadiu del equipu. Nel Real Uviéu tamién xugaron munchos uvieínos destacaos ente los que se encuentren por exemplu [[Oliverio Jesús Álvarez González]] ("Oli"). Amás n'Uviéu ñacieron dalgunos de los meyores xugadores asturianos de los últimos tiempos como [[Quini|Enrique Castro González]] ("Quini"), [[Javier Paredes]] o [[Luis García Fernández]]. Otros clubes de fútbol importantes de la ciudá son l'[[Astur Club de Fútbol]], l'[[AD Universidá d' Uviéu|Universidá d'Uviéu]], el Centru Asturianu d'Uviéu, el [[Masaveu C.F.]], el Cuadonga, el [[Pumarín Club de Fútbol]], el APA Santa Teresa CD, el Vallobín, el Juventud Estadiu o el [[Club Deportivo Peña Oviedista Berto|CD Peña Oviedo Berto]]. El club más representativu de la ciudá en baloncestu ye el [[Oviedo Club Baloncesto]], que na temporada 2017/18 participa na [[LEB Oru|Lliga LEB Oru]], la segunda división del baloncestu d'España. Individualmente destaquen [[Fernando Alonso]], bicampeón del mundu de [[Fórmula 1]], y tamién [[Samuel Sánchez]], medayista d'oru nos [[Xuegos Olímpicos de Beixín 2008|Pekin 2008]] na prueba de ciclismu en ruta. == Uvieínos célebres == {{CP|Persones d'Uviéu}} * [[Alejandro Mon]], presidente'l [[Conseyu de Ministros d'España|Conseyu de Ministros]] nel [[sieglu XIX]]. * [[Ángel González]], poeta. * [[Antonio Gamoneda]], escritor ganador del [[Premiu Cervantes]] 2006. * [[Antonio Lobato]], periodista. * [[Carine Jacquet-Viallet]], escritora filosófica y poeta. * [[Dolores Medio]], escritora. * [[Emilio Sagi]], direutor d'escena. * [[Fernando Alonso]], bicampeón mundial de [[Fórmula 1]]. * [[Ignacio León y Escosura]], pintor. * [[Indalecio Prieto]], políticu socialista. * [[Leopoldo Alas (Clarín)]], escritor ñaciu en Zamora por motivu del trabayu paternu, anque él consideróse siempre uvieín. * [[Letizia Ortiz]], [[Princesa d'Asturies]]. * [[Lucas Rodríguez Pire]], químicu uvieín. * [[Luis Fernández López]], pintor. * [[Luis Menéndez-Pidal y Álvarez]], arquiteutu. * [[Manuel Álvarez Laviada]], escultor. * [[Manuel Fernández-Avello]], periodista y cronista de la ciudá d'Uviéu. * [[Melendi]], cantante y compositor. * [[Miguel Jacinto Meléndez]], pintor. * [[Paulino Vicente (padre)|Paulino Vicente]], pintor. * [[Pedro Masaveu Peterson]], empresariu y financieru, primer presidente de la [[Fundación Príncipe d'Asturies]]. * [[Ramón Pérez de Ayala]], escritor y periodista. * [[Sabino Fernández Campo]], [[Conde de Latores]], Secretariu Xeneral y Xefe de la [[Casa de So Maxestá'l Rei]]. * [[Samuel Sánchez González]], ciclista, Campeón Olímpicu nos XXOO de Beixín 2008 * [[Susana Roza]], periodista. * [[Telesforo Cuevas]], pintor. * [[Tino Casal]], cantante y compositor. * [[Vicente Fernández Bascarán]], Xeneral de Brigada. == Ciudaes hermanaes == Les [[ciudades hermanaes]] con Uviéu son les siguientes: * {{bandera|Chile}} [[Valparaíso]], [[Chile]] (dende'l [[26 de xineru]] de [[1973]]) * {{bandera|Alemaña}} [[Bochum]], [[Alemaña]] (dende'l [[26 d'ochobre]] de [[1979]]) * {{bandera|Arxentina}} [[Buenos Aires]], [[Arxentina]] (dende'l [[29 d'abril]] de [[1983]]) * {{bandera|Méxicu}} [[Veracruz]], [[Méxicu]] (dende'l [[24 de payares]] de [[1983]]) * {{bandera|Francia}} [[Clermont-Ferrand]], [[Francia]] (dende'l [[5 d'abril]] de [[1988]]) * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Tampa (Florida)|Tampa]] ([[Florida]]), [[Estaos Xuníos]] (dende'l [[13 d'avientu]] de [[1991]]) * {{bandera|España}} [[Santiago de Compostela]], [[España]] (dende'l [[12 de xineru]] de [[1993]]) * {{bandera|Cuba}} [[Santa Clara (Cuba)|Santa Clara]], [[Cuba]] (dende'l [[2 d'ochobre]] de [[1995]]) * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Jersey City]] ([[Nueva Jersey]]), [[Estaos Xuníos]] (dende'l [[7 de xunetu]] de [[1998]]) * {{bandera|España}} [[Zamora (España)|Zamora]], [[España]] (dende'l [[9 d'ochobre]] de [[2001]]) * {{bandera|España}} [[Torrevieja]], [[España]] (dende'l [[2 de xineru]] de [[2004]]) * {{bandera|España}} [[Valencia de Don Juan]], [[España]] (dende'l [[14 de xunu]] de [[2004]]) * {{bandera|China}} [[Hangzhou]], [[China]] (dende'l [[12 de mayu]] de [[2006]]) * {{bandera|España}} [[Santander]], [[España]] (dende'l [[14 de mayu]] de [[2007]]) * {{bandera|Portugal}} [[Viseu]], [[Portugal]] (dende'l [[10 d'abril]] de [[2007]]) * {{bandera|España}} [[Torrelavega]], [[España]] (dende'l [[17 de mayu]] de [[2008]]) * {{bandera|Italia}} [[Maranello]], [[Italia]] (dende'l [[17 de setiembre]] de [[2010]]) * {{bandera|España}} [[Móstoles]], [[España]] (dende'l [[2 de mayu]] de [[2012]]) * {{bandera|Emiratos Árabes Xuníos}} [[Fuyaira]], [[Emiratos Árabes Xuníos]] (dende'l [[1 de mayu]] de [[2014]]) * {{bandera|Portugal}} [[Sintra]], [[Portugal]] (dende'l [[24 de payares]] de [[2018]]) == Ver tamién == [[Archivu:Oviedo aldeana JMM.JPG|thumb|Plaza de Trescorrales]] * [[Alcalde d'Uviéu|Llista d'alcaldes d'Uviéu]] * [[Premios Príncipe d'Asturies]] * [[El Carbayón d'Uviéu]] * [[Carbayón (dulce)]] * [[Conventu de Santa Clara (Uviéu)|Conventu de Santa Clara]] * [[Acueductu de les Pilastres]] * [[Santa María del Naranco]] * [[Samiguel de Lliño]] * [[San Xulián de los Praos]] * [[Catedral d'Uviéu]] * [[Teatru Campoamor]] * [[Monte Naranco]] * [[Wikipedia:Wikiproyeutu cais d'Uviéu|Wikiproyeutu cais d'Uviéu]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == * [http://www.oviedo.es Ayuntamientu d'Uviéu] * [http://www.uniovi.es Universidá d'Uviéu] * [http://www.iglesiadeasturias.org Archidiócesis d'Uviéu] * [http://www.arsvirtual.com/monum/oviedo.htm Catedral d'Uviéu] * [http://www.facc.info/FichaConcejo.aspx?id=44&mn=2 Federación Asturiana de Conceyos] * [http://www.operaoviedo.com Ópera d'Uviéu] * [http://www.palaciocongresos-oviedo.com Palaciu de Congresos] * [http://www.asturiasnatural.com/concejos/oviedo Ciudá d'Uviéu n'Asturies Natural] * [http://www.realoviedo.es Páxina web oficial del Real Oviedo S.A.D.] * [http://waterpolociudaddeoviedo.es/ Waterpolo Ciudá d'Uviéu]: Primer equipu de Waterpolo de la capital d'Asturies. * [http://www.magazineoviedista.com Magazine Oviedista, Información sobro'l Real Oviedo y tol deporte uvieín] * [https://sketchup.google.com/3dwarehouse/cldetails?mid=1f5f8279d6c081b8cc9ab294d70a683a Uviéu en Google Earth] * [http://www.mirabiliaovetensia.com Visita virtual al Uviéu Altomedieval] * [http://www.asturiasenimagenes.com/full_fotast_009.htm ONG turística con imáxenes d'Uviéu] * [http://www.oviedoexpress.com/ Oviedo Express, película rodada n'Uviéu] {{commons|Oviedo|Uviéu}} {{rellación OSM}} {{Parroquies d'Uviéu}} {{Conceyos d'Asturies}} {{Capitales de provincia d'España}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Uviéu]] gkfkm28yrxutbb9n0o6nuq0pjwrah26 Matemátiques 0 679 3707513 3463089 2022-08-16T15:05:56Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20200730062521}} {{1000}} {{ficha xenérica}} {{Ciencies}} '''Matemátiques''' (del [[griegu]]: ''μάθημα'', ''máthema'': ciencia, conocimientu, deprendimientu, μαθηματικóς, ''mathematikós'': amante del conocimientu) ye l'estudiu de [[patrón abstractu|patrones]] nes estructures d'entes abstractos y nes rellaciones ente elles. Dellos matemáticos refiérense a ella como la "Reina de les Ciencies", anque la so inconsistencia yá la demostrare [[Kurt Gödel]]. Tamién puede definise como l'estudiu de los 'númberos y símbolos'. Más formalmente, como la investigación d'estructures abstractes definíes axiomáticamente utilizando la [[lóxica]] y la [[notación matemática]]. Otros puntos de vista pueden alcontrase na [[Filosofía matemática]]. De magar que les matemátiques nun son [[ciencia]] natural, les estructures específiques que los matemáticos investiguen tienen el so orixe nes ciencies naturales, sobre too na [[Física]]. Pero tamién investiguen estructures abstractes por razones puramente internes a les matemátiques, debio a que tales estructures pueden llevar a una xeneralización unificadora de varios subcampos, o una útil ferramienta pa cálculos frecuentes. Amás, munchos matemáticos estudien la so rama por razones estétiques, considerando la matemática como un arte y non una ciencia (taríen dando-y la razón a [[Paul Feyerabend]]). Ye la ciencia de les rellaciones espaciales y cuantitatives. Trata rellaciones exactes qu'existen ente cantidaes y magnitudes, y de los métodos polos cuales, d'alcuerdu con estes rellaciones, les cantidaes buscaes son deducibles a partir d'otres cantidaes conocíes o presupuestes. Llista de rames matemátiques: :'''Númberos''' :[[Númberu]] - [[Númberu natural]] - [[Númberu enteru]] - [[Númberu racional]] - [[Númberu irracional]] - [[Númberu real]] - [[Númberu complexu]] - [[Cuaterniones]] - [[Octoniones]] - [[Sedeniones]] - [[Númberos hiperreales]] - [[Númberos infinitos]] - [[Díxitu]] - [[Sistema de numberación]] - [[Númberu p-ádicu]] :'''Matemática del camudamientu''' :[[Cálculu]] - [[Cálculu vectorial]] - [[Análisis matemáticu|Análisis]] - [[Ecuación diferencial]] - [[Sistemes dinámicos y teoría del caos]] - [[Llista de funciones]] - [[Llogaritmu]] :'''Análisis''' :[[Socesión|Socesiones]] - [[Serie (matemátiques)|Series]] - [[Análisis Real]] - [[Análisis Complexu]] - [[Análisis funcional]] - [[Álxebra d' operadores]] :'''Estructures matemátiques''' :[[Álxebra abstracta]] - [[Teoría de númberos]] - [[Álxebra conmutativa]] - [[Xeometría alxebraica]] - [[Teoría de grupos]] - [[Monoide]] - [[Análisis matemáticu|Análisis]] - [[Topoloxía]] - [[Álxebra llinial]] - [[Teoría de grafos]] - [[Teoría de les categoríes]] :'''Espacios''' :[[Espaciu topolóxicu|Topoloxía]] - [[Xeometría]] - [[Teoría de faces]] - [[Xeometría alxebraica]] - [[Xeometría diferencial]] - [[Topoloxía diferencial]] - [[Topoloxía alxebraica]] - [[Álxebra lineal]] - [[Cuaterniones y rotación nel espaciu]] :'''[[Matemática finita]]''' :[[Combinatoria]] - [[Teoría de conxuntos]] - [[Estadística y Probabilidá]] - [[Computación|Teoría de la Computación]] - [[Matemática discreta]] - [[Criptografía]] - [[Teoría de los grafos]] - [[Teoría de xuegos]] :'''[[Matemática aplicada]]''' :[[Mecánica]] - [[Análisis numbéricu|Cálculu numbéricu]] - [[Optimización]] - [[Matemática discreta]] - [[Estadística|Estadística y probabilidá]] :'''Teoremes y conxetures famoses''' :[[Teorema de Fermat]] - [[Hipótesis de Riemann]] - [[Hipótesis del continuu]] - [[clases de complexidá P y NP]] - [[Conxetura de Goldbach]] - [[Conxetura de los númberos primos xemelos]] - [[Teoremes de incompletitú de Gödel]] - [[Conxetura de Poincaré]] - [[Argumentu de la diagonal de Cantor]] - [[Teorema de Pitágores]] - [[Teorema fundamental del cálculu]] - [[Teorema fundamental del álxebra]] - [[Teorema de los cuatro colores]] - [[Lema de Zorn]] - [[Identidá d'Euler]]. :'''Fundamentos y métodos''' :[[Filosofía de les matemátiques]] - [[Intuición matemática]] - [[Constructivismu matemáticu]] - [[Fundamentos de les matemátiques]] - [[Teoría de conxuntos]] - [[Subconxuntos floxos]] - [[Llóxica simbólica]] - [[Llóxica floxa]] - [[Teoría de modelos]] - [[Teoría de les categoríes]] - [[Prueba de los teoremes]] - [[Axiomática]] - [[Inducción]] :'''Historia de les matemátiques. El mundu los matemáticos''' :[[Historia de les matemátiques]] - [[Matemáticu|matemáticos]] - [[Medalla Fields|Medalles Fields]] - [[Millennium Prize Problems|Millennium Prize Problems (Clay Math Prize)]] - [[International Mathematical Union]] - [[Competiciones matemátiques]] :'''[[Matemátiques recreatives]]''' :[[Cuadráu máxicu]] - [[Papiroflexa]] Les matemátiques abarquen tres ámbitos: # [[Ánálisis matemáticu]], nel que s'empleguen lletres y símbolos, incluyendo l'[[álxebra]], la [[xeometría analítica]] y el [[cálculu]] # [[Aritmética]] # [[Xeometría]], incluyendo la [[Trigonometría]] y les [[Seición cónica|Seiciones cóniques]]. Cada categoría divídese en pura o abstracta, ya aplicada. == Crisis históriques de les matemátiques == Son tres: # Apaición del [[cálculu]] nel [[sieglu XVII]], cola llercia de fuera non llexítimo trabayar con infinitesimales. # El descubrimientu la [[inconmensurabilidad]] polos [[Grecia|griegos]], la esistencia de los [[númberu irracional|númberos irracionales]] que dalguna forma debilitó la filosofía de los [[Pitágores|pitagóricos]]. # La tercera fue'l descubrimientu de les [[antinomia|antinomies]], como la de Russell o la [[paradoxa de Berry]] a lo primero del [[sieglu XX]], qu'atacaben los mesmos cimientos de la materia. ::<small>Fonte: ''El déu de [[Galileo]]''. Peter Atkins. N'Espasa Calpe-2003</small> {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Matemátiques| ]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] jbn3dho7piixwp68sv05qrhx6lxls8v Arte 0 1373 3707477 3450911 2022-08-16T15:02:30Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{1000}} {{ficha xenérica}} El términu '''arte''' vien del llatín ''ars''. Na [[Antigüedá]] considerábase l'arte la pericia y habilidá na producción de cualesquier cosa. Na Modernidá, entama a estremase ente [[artesanía]] y [[Belles Artes]], asina l'artesanu prautica les artes útiles, l'artista, fai oxetos de caraúter ornamental, espresivu o de reflexón. Notres cultures esta estremancia nun esiste. === Los oxetos artísticos === Carauterístiques: * Nun son coses útiles, nel sen de tar feches con un fin pragmáticu. Magar que munchos tienen una utilidá, nun ye esi el so fin prioritariu. * Son oxetos orixinales y únicos. Una copia d'un cuadru nun ye obra d'arte. === Teoríes sobre l'arte === Son tres: * El [[formalismu]]: L'arte ye la combinación de colores, llinies y planos, etc., nun cumplen nengún fin. * [[Espresionismu]]: L'arte representa les emociones del autor. Un arte espresionista ye la [[música]]. * [[Simbolismu]]: Céntrase nel significáu de la obra. Los signos estéticos nun son referenciales, nun hai convencionalidá ente'l signu y l'oxetu. Otra carauterística ye que son [[iconos]], esto ye, hai parecíos ente les propidaes del oxetu. === Les Belles Artes === [[Charles Batteaux]] (1474) foi l'inventor del términu "belles artes", qu'aplicó orixinalmente a danza, escultura, música, pintura y poesía, arquiteutura y elocuencia. [[Ricciotto Canudo]], el primer teóricu del cine, foi'l primeru en calificar al cine como'l séptimu arte en [[1911]]. Anguaño, son artes les que vienen darréu: * Les seis primeres son [[arquiteutura]], [[danza]], [[escultura]], [[música]], [[pintura]] y [[poesía]] ([[lliteratura]]). * El séptimu ye la [[cinematografía]]. * El octavu ye la [[fotografía]], magar que s'alega que ye una estensión de la pintura. * La novena ye la [[historieta]] o [[cómic]], magar que s'alega que ye una ponte ente la pintura y el cine. Dellos teóricos incluyen la [[televisión]], la [[publicidá]] o los [[videoxuegos]]. === Disciplines artístiques === * [[Arquiteutura]] ** [[Arquiteutura civil]] ** [[Arquiteutura militar]] ** [[Arquiteutura naval]] ** [[Arquiteutura relixosa]] * [[Artesanía]]: ** [[Alfarería]] ** [[Cerámica]] ** [[Cestería]] ** [[Cristalería]] ** [[Glíptica]] ** [[Ebanistería]] ** [[Marquetería]] ** [[Mosaicu]] ** [[Orfebrería]] ** [[Tapicería]] ** Realización de [[Vidriera|vidrieres]] * [[Artes gráfiques]]: ** [[Caligrafía]] ** [[Grabáu]] ** [[Humor gráficu]] ** [[Tipografía]] ** [[Diseñu de páxines web]] ** [[Ilustración]] ** [[Impresión]] * [[Cinematografía]] ** [[Cine d'animación]] * [[Danza]] * [[Escultura]] * [[Fotografía]] * [[Historieta]] * [[Lliteratura]] * [[Música]]: ** [[Música clásica]] ** [[Música llixera]] ** [[Música tradicional]] * [[Pintura]] * [[Teatru]] === Dómines === :[[Arte prehistóricu]] ([[Prehistoria]]) :[[Arte griegu]] :[[Arte celta]] :[[Arte romanu]] :[[Arte ibéricu]] :[[Arte paleocristianu]] :[[Arte bizantín]] :[[Arte islámicu]] :[[Arte astur]] :[[Arte románicu]] :[[Arte góticu]] :[[Arte del Renacimientu]] :[[Arte barrocu]] :[[Arte del Sieglu XX]] :[[Arte del Sieglu XXI]] === Estilos artísticos === * [[Arte pop]] * [[Arte astrautu]] * [[Arte interactivu]] * [[De Stijl]] * [[Espresionismu]] * [[Surrealismu]] * [[Impresionismu]] === Arte rexonal === :[[Arte africanu]] :[[Arte chinu]] {{Commons|Art|Art}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Artes]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] tpb3v0jfdal5ve072p5uq0uderofp3u Sistema Solar 0 1378 3707460 3689501 2022-08-16T14:58:52Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{destacaos}} {{1000}} {{Ficha d'oxetu celeste}} El '''Sistema Solar''' ye un grupu d'oxetos astronómicos que xiren nuna [[órbita]], por efeutu de la [[gravedá]], alredor d'una [[estrella]], el [[Sol]], de la que provién el so nome. Esa estrella, que concentra'l 99,75% de la masa del mesmu<ref>[http://www.solarviews.com/span/solarsys.htm#comp Hamilton, Calvin. ''El Sistema Solar'' (2000)]</ref>, ye l'únicu de los oxetos qu'emite, al traviés de la combustión d'[[hidróxenu]] y la so tresformación n'[[heliu]] pola [[fusión nuclear]]: [[lluz]]. D'ente los oxetos qu'orbiten direutamente alredor del Sol los ocho mayores son los planetes que formen, xunto con elli, el sistema planetariu; el restu, de los qu'unos orbiten direutamente alredor del Sol y otros alredor d'otru de los oxetos qu'orbiten alredor d'esa estrella, encuádrense notres categoríes: [[planeta nanu|planetes nanos]], [[cometa|cometes]], [[asteroide]]s y los nomaos oxetos pequeños del Sistema Solar (SSSBs, del inglés ''small Solar System bodies'').<ref>Acordies coles definiciones actuales de la [[Unión Astronómica Internacional]] los oxetos qu'orbiten alredor del Sol clasifíquense dinámica y físicamente en trés categoríes: planetes, planetes nanos, y oxetos pequeños del Sistema Solar.<br />- Un planeta ye un cuerpu qu'orbita alredor del Sol y que tien suficiente masa pa que la gravedá-y diera una forma esférica o cuasiesférica y caltuviera la so rodiada llibre d'otros oxetos. Según esta definición [[Plutón]], que tien otros oxetos del [[cinturón de Kuiper]] averaos a elli, nun entra nesta categoría.<br />- Plutón ye un planeta nanu, esto ye, un oxetu qu'orbita al Sol, nun ye un [[satélite]] y tien suficiente masa como pa tener forma esférica o cuasiesférica pero tien a la so vera oxetos planetesimales. Amás d'elli, entren nesta categoría [[Ceres]], [[Haumea]], [[Makemake]] y [[Eris]]. Otros oxetos son consideraos talos, magar que nun lo seyan inda oficialmente: [[Gonggong]], [[Sedna]], [[Orcu]] y [[Quaoar]]. En delles publicaciones llámase-yos a los planetes nanos de la rexón tresneptuniana plutoides.<br />- El restu los oxetos del Sistema Solar encuádrense na categoría d'oxetos pequeños del Sistema Solar.</ref> [[File:Planetes n'ast.png|right|thumb|450px|Mosaicu de planetes del Sistema Solar.<br /> '''Nota''': El tamañu de los planetes ta a escala, pero les distancies ente ellos non.]] El Sistema Solar formóse hai 4.600 millones d'años como resultáu del colapsu gravitacional d'una nube molecular xigante. La gran mayoría de la masa del sistema ta nel Sol, y la restante mayormente en [[Xúpiter (planeta)|Xúpiter]]. Los cuatro planetes asitiaos ente estos dos oxetos, [[Mercuriu (planeta)|Mercuriu]], [[Venus (planeta)|Venus]], [[Tierra]] y [[Marte (planeta)|Marte]], reciben el nome conxuntu de planetes terrestres y tán compuestos de [[roca]] y [[metal]]es. Los cuatro planetes más esteriores, llamaos xigantes gaseosos, tienen una masa muncho mayor qu'ellos. Los dos mayores, Xúpiter y [[Saturnu (planeta)|Saturnu]], tán compuestos principalmente d'hidróxenu y heliu; los más esternos, [[Uranu (planeta)|Uranu]] y [[Neptunu (planeta)|Neptunu]], pela so banda, tán formaos principalemte de sustancies con puntos de fusión más altos, nomaos volátiles (''ices''), como l'agua, l'[[amoniacu]] y el [[metanu]], y suel denomáse-yos xigantes xelaos. Tolos planetes tienen órbites cuasi circulares que se desarrollen dientro d'un planu conocíu como [[eclíptica|planu eclípticu]]. Arriendes de los planetes, hai diverses fasteres del Sistema Solar ocupaes por otros oxetos más pequeños. Asina, ente Marte y Xúpiter asítiase'l cinturón d'asteroides, que contién milenta oxetos compuestos, como los planetes terrestres, de metal y roca. Más allá de la órbita de Neptunu, pela so banda, asítiase'l [[cinturón de Kuiper]], asemeyáu n'estructura al cinturón d'asteroides pero venti veces mayor y con cuerpos formaos por volátiles (''ices'') xelaos, y el [[discu dispersu]], nos qu'atopamos oxetos compuestos de volátiles que reciben el nome conxuntu d'oxetos tresneptunianos. Ente ellos hai munchos (ente varies docenes y diez mil<ref>[http://pluto.jhuapl.edu/overview/piPerspective.php?page=piPerspective_08_24_2012 Stern, Alan. ''The Kuiper Belt at 20: Paradigm Changes in Our Knowledge of the Solar System'' (n'inglés)]</ref>) cola suficiente masa como pa xenerar el so propiu campu gravitatoriu; son los nomaos [[planeta nanu|planetes nanos]]. Ente ellos podemos destacar l'asteroide [[1 Ceres|Ceres]] y los oxetos tresneptunianos [[Plutón (planeta nanu)|Plutón]] y [[136199 Eris|Eris]]. Alcuéntrense tamién otros conxuntos d'oxetos de pequeñu tamañu nel Sistema Solar que viaxen ente les distintes rexones del mesmu: [[cometa|cometes]], [[centauru|centauros]] y [[polvu interplanetariu]]. El caberu grupu d'oxetos fórmenlu los [[satélite (lluna)|satélites]]. Seis de los planetes, y polo menos trés de los planetes nanos y dellos oxetos menores tán orbitaos por satélites naturales, nomaos llunes. Los planetes esteriores, amás, tán arrodiaos tamién por aniellos planetarios de povisa y otros oxetos menores. El [[vientu solar]], un fluxu de plasma solar, crea una burbuya de vientu estelar nomada [[heliosfera]], que s'estiende hasta más p'allá de la órbita de Plutón y que fina nel puntu conocíu como [[heliopausa]], que ye aú s'igualen la presión que provoca'l vientu solar nel interior d'esa burbuya y la presión en sentíu contrariu del vientu interestelar. La nomada [[nube d'Oort]], na que se cree que s'orixinaron los cometes de periodu llargu, ye una nube esférica de planetesimales xelaos asitiada a una distancia al Sol mil vegaes mayor que l'alcance de la heliosfera. El Sistema Solar asítiase na Burbuya Llocal del [[brazu d'Orión]], a unos 26.000 [[añu lluz|años lluz]] del centru de la [[Vía Lláctea]]. ==Descubrimientu y esploración== Les civilizaciones más antigües concibieron l'Universu dende una perspeutiva xeocéntrica, esto ye, considerándolu un sistema d'oxetos celestes nel que la Tierra ocupaba'l llugar central. La visión del mundu de los [[Babilonia|babilonios]] organizábalu asina<ref>Sellés, Manuel; Solís, Carlos. ''Historia de la Ciencia''. Espasa, [[2005]], p. 36.</ref>; y na [[Grecia clásica]] el filósofu presocráticu [[Anaximandru]] afirmó que la tierra yera'l centru del Universu, ya imaxinóla como un pilar en forma de tambor equilibráu nos sos cuatro puntos más distantes, lo que-y daba estabilidá<ref>''«Nesti esfuerzu d'Anaximandro por sistematizar resultaos anteriores y por dar a la tierra una representación conforme a los principios de la razón hai una gran audacia: pa él la tierra ye una pilastra en forma de tambor, lo cual define un mapa circular. Ta arrodiada pel ríu Océanu. La so superficie ta construyida acordies con dos exes perpendiculares: el paralelu, que correspuende al futuru paralelu Xibraltar-Rodes de los xeógrafos helenísticos y que corta en dos Anatolia, Grecia y Sicilia; l'otru ye'l meridianu de Delfos. Nesti mapa estrema un rectángulu que zarra les rexones habitaes; fora d'él tán les tierres que'l fríu y el calor estremo faen inhabitables; el discu ta arrodiáu pel Océanu. Los cuatro llaos del rectángulu son los dominios de los pueblos a los que la tradición atribúi les rexones más distantes: celtes ya indios; escites y etíopes, que se correspuenden simétricamente. Sobre esa superficie ta inscritu'l mundu habitáu sobre una cuadrícula y, a pesar del aparente desorde, les tierres, los mares, los ríos, apaecen nel mapa arrexuntaos y distribuyíos según rellaciones rigoroses de correspondencia y simetría.<br />'' La xeometrización del universu tien de resultes facer innecesaria cualquier esplicación sobre la estabilidá de la tierra; yá nun hai necesidá de postular un soporte o unes raigaños. La tierra ta nel centru d'universu y permanez en reposu nesti llugar porque ta a igual distancia de tolos puntos de la circunferencia celeste; nun esiste nada que la faiga movese escontra baxo en llugar de faelo escontra riba; nun hai nada que la faiga movese escontra un llau en llugar de faelo escontra otru.»''<br />'' Gonzáles Ochoa, César. ''La polis: Ensayo sobre'l conceutu de ciudá en Grecia antigua (primer edición)''. UNAM, Ciudá de Méxicu, [[2004]], páxs. 42–43. ISBN 970-32-2042-8.</ref>. Pitágores y los sos siguidores foron los primeros que, a partir de la observación de los cometes, falaron per primer vegada de que la Tierra había tener forma esférica<ref>Reyes, Alfonso. ''Estudios Helénicos'' (Segunda edición). Fondo de Cultura Económica, [[Méxicu D.F.]], 2000, p. 75. ISBN 968-16-1035-0.</ref>; y nel [[sieglu IV e.C.]] [[Platón]] y el so discípulu [[Aristóteles]] intentaron harmonizar en dellos escritos el modelu xeocéntricu d'Anaximandru col esféricu pitagóricu. Había ser, sicasí, el trabayu del astrónomu helenu del [[sieglu II e.C.]] [[Claudiu Ptolomeu]] (y especialmente la so obra ''Almagesto''), el que diba ser usáu como base, demientres los siguientes 1.300 años, polos astrónomos europeos ya islámicos. Magar que'l griegu [[Aristarcu de Samos]] presentara nel [[sieglu III e.C.]] la teoría heliocéntrica (que situaba al Sol nel centru del Universu) y llueu'l matemáticu hindú [[Aryabhata]] ficiera talo, dengún astrónomu desafió verdaderamente'l modelu xeocéntricu hasta'l [[sieglu XVI]]. Los descubrimientos y afirmaciones conteníos na obra ''De revolutionibus orbium coelestium'' (Sobre las revoluciones de les esferes celestes) de [[Colás Copernicu|Nicolás Copernicu]] revolucionaron l'astronomía, y ello porque, al contrariu que les obres de los dos autores citaos enriba, la de so algamó amplia difusión magar que foi escrita pa ser difundida nún ámbitu puramente académicu. Asina, el papa [[papa Clemente VII|Clemente VII]] pidió que-y informaren sobro les sos obres en [[1533]], y [[Martín Lutero]], en [[1539]], definiólu como ''"un astrónomu aficionáu que quier demostrar que ye la Tierra la que xira"''<ref>Elena, Alberto. Historia de la Ciencia y de la téunica; Tomu XII La revolución astronómica (tomu XII de la Historia de la Ciencia y de la Tecnica. (primera edición), p. 10. Madrid, España: Akal, 1995. ISBN 84-460-0380-5.</ref>. Copérnicu afirmaba que la Tierra tenía dos movimientos: ún de rotación sobro'l so propiu exe, con una vuelta cada 24 horas, y otru de tresllación alredor del Sol, con una vuelta completa al añu. Afirmaba, nostante, que la tresllación facíala nuna órbita circular y non elíptica como sabemos anguaño. [[Imaxe:CopernicSystem.png|right|thumb|250px|El sistema copernicanu.]] Nel [[sieglu XVII]] la teoría de Copérnicu foi sofitada polos descubrimientos d'otros científicos. Asina, [[Galileo Galilei]], cola axuda d'un nuevu inventu, el telescopiu, descubrió qu'alredor de Xúpiter rotaben satélites naturales, y esto foi una torga más pa la teoría xeocéntrica, una y bones esos cuerpos celestes nun orbitaben a la Tierra. Surdió entós un conflictu ente los científicos defensores del heliocentrismu y la [[Ilesia católica|Ilesia]], que finó col apresamientu de Galileo y la so condena por herexía al nun axustase los sos plantegamientos al modelu clásicu relixosu de concepción del mundu<ref> Russell, Bertrand (1988). «Ejemplos de métodos científicos». En Ercilla. ''El panorama de la ciencia'' (1ª ed., [[1988]]). páxs. 11–12.</ref>. El so contemporaneu [[Johannes Kepler]] tentó d'esplicar, a partir del estudiu de la órbita circular, la tresllación planetaria, pero nun topó una solución afayadiza al problema y, tres de siguir investigándolo, publicó finalmente en [[1609]], na so obra ''Astronomia Nova'', les conocíes como [[lleis de Kepler]], nes qu'afirmaba que les órbites de los planetes yeren elíptiques. Demostró'l so valir cuando predició, acertando plenamente, el tránsitu de Venus del añu [[1631]]<ref>Giancoli, C. Douglas (2007). «Movimiento circular y gravitación». en ''Física: Principios con aplicaciones'' (6ª ed.), páxs. 125-6. Pearson, Méxicu D.F., 2007. ISBN 970-26-0695-0.</ref>. Al tiempu'l científicu británicu [[Isaac Newton]] consiguió desplicar les lleis que gobiernen el movimientu planetariu a partir del desarrollu del conceptu de [[gravedá]]<ref>[http://www.biografiasyvidas.com/monografia/newton/obra.htm. ''Isaac Newton. Su obra'' na web biografiasyvidas.com]</ref>. En [[1740]] entamó a usase'l términu Sistema Solar pa referise al Sol y al conxuntu d'astros qu'orbiten alredor d'elli<ref>[http://www.etymonline.com/index.php?search=solar+system&searchmode=none Online Etymology Dictionary]</ref>. D'ellí p'acá rescampla la obra d'[[Edmund Halley]], qu'estudió les órbites de les cometes, y la de munchos otros científicos que, cola axuda de telescopios cada vuelta más potentes, foron descubriendo nueves carauterístiques de los cuerpos celestes del Sistema Solar. La esploración humana del espaciu entamó'l [[12 d'abril]] de [[1961]], cuando'l cosmonauta rusu [[Yuri Gagarin]] convirtióse nel primer ser humanu en salir al espaciu; ocho años dempués, el [[20 de xunetu]] de [[1969]], la misión d'Estaos Xuníos d'América [[Apolo XI]] posó a los primeros homes, [[Neil Armstrong]] y [[Buzz Aldrin]], na superficie de la Lluna. Anguaño la esploración del espaciu continúa dende Tierra, dende la [[Estación Espacial Internacional]] y al traviés de misiones espaciales non tripulaes. ==Estructura y composición== El principal componente del Sistema Solar ye'l Sol, una estrella [[nana mariella]] que contién el 99,86% de la masa del sistema y lu domina gravitacionalmente<ref>Woolfson, M (2000). ''The origin and evolution of the solar system''. Astronomy & Geophysics 41 (1): 1.12.</ref>. Los cuatro mayores cuerpos qu'orbiten alredor d'elli, los xigantes gaseosos (Xúpiter, Saturnu, Uranu y Neptunu), contienen el 99% de la masa restante (el 90% ente Xúpiter y Saturnu). La mayoría de los oxetos qu'orbiten alrededor del Sol fáinlo nun planu asemeyáu al de la órbita terrestre, conocíu como planu eclípticu. Magar que los planetes avérense a elli, los cometes y los oxetos del cinturón de Kuiper siguen unes órbites que suelen formar ángulos grandes cola eclíptica<ref>Levison, Harold. F. y Duncan, Martin J. (1997). From the Kuiper Belt to Jupiter-Family Comets: The Spatial Distribution of Ecliptic Comets. Icarus 127 (1): 13–32. Abstract disponible equí [http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0019103596956377]</ref>. Tolos planetes, y la mayoría de los demás oxetos del sistema, orbiten el Sol na mesma direición na que rota esti, nel sentíu contrariu al movimientu de les aguyes d'un reló cuando s'observa dende'l [[Polu Norte]] de la Tierra). Hai, sicasí, esceiciones, siendo la más nomada'l [[cometa Halley]]. [[File:Oort cloud Sedna orbit.svg|thumb|upright=1.8|left|Les órbites de los oxetos del Sistema Solar a escala (ver nel sentíu de les aguyes del reló entamando pela imaxe superior izquierda).]] La estructura xeneral de les rexones esploraes del Sistema Solar consiste nel Sol, arrodiáu por cuatro planetes interiores relativamente pequeños, arrodiaos al empar por un cinturón d'asteroides rocosos. Esteriormente a ellos orbiten los cuatro xigantes xelaos, arrodiaos pol cinturón de Kuiper. Tradicionalmente los astrónomos dividíen el Sistema Solar en dos rexones: el Sistema Solar interior, qu'incluyía los cuatro planetes terrestres y el cinturón d'asteroides; y l'esterior, qu'incluyía los demás oxetos espaciales orbitantes<ref>[http://nineplanets.org/overview.html Estructura del Sistema Solar na web nineplanets.org (n'inglés)]</ref>. Sicasí, dende'l descubrimientu del cinturón de Kuiper les partes más esteriores del Sistema Solar son consideraes una rexón estremada, que ta formada por tolos oxetos asitiaos más llonxe del Sol que Neptunu. La mayoría de los planetes del Sistema tienen sistemes secundarios, una y bones son orbitaos por oxetos planetarios nomaos satélites naturales o llunes (habiendo dos que son de mayor tamañu que'l planeta Mercuriu) y, nel casu de los cuatro xigantes gaseosos, por aniellos planetarios, bandes estrenches de partícules perpequeñes qu'orbiten a esos planetes al unísonu. La mayoría de los satélites tienen una rotación sincrónica col so planeta, al que-y amuesen siempres la mesma cara. Les lleis de Kepler del movimientu planetariu describen la órbita de los oxetos alredor del Sol. Acordies con ella, cada oxetu viaxa a lo llargo d'una elipse, col Sol asitiáu nún de los focos de la mesma. Los oxetos más cercanos al Sol, con exes semimayores más pequeños, viaxen más deprisa porque vense más afeutaos pola gravedá del Sol. Nuna órbita elíptica la distancia d'un cuerpu al Sol varía nos distintos momentos del ciclu orbitariu. El puntu de la órbita nel que'l planeta ta más averáu al Sol nómase [[periheliu]], y nel que ta más alloñáu nómase [[afeliu]]. Les órbites de los planetes son cuasi circulares, pero munchos cometes, asteroides y oxetos del cinturón de Kuiper siguen órbites mui acusadamente elíptiques. La posición de los cuerpos del Sistema Solar a lo llargo del tiempu pueden predecise usando modelos numéricos. Magar que'l Sol domina'l sistema por masa, sólo-y correspuende a elli'l 2% del [[momentu angular]] (midida de la cantidá de rotación que tien un oxetu que se calcula en función de la so masa, la so forma y la so velocidá) debido a la rotación diferencial dientru de la so estructura gaseosa. Los planetes, y especialmente Xúpiter, tienen la mayoría del restu del momentu angular como resultáu d'una combinación de la so masa, la so órbita y la so distancia al Sol, y piénsase que los cometes faen tamién una contribución significativa a esti momentu<ref>Shostak, G. S. ''Progress in the Search for Extraterrestrial Life''. Astronomical Society of the Pacific Conference Series 74. p. 83.</ref>. [[Imaxe:Ecliptic_plane_3d_view.gif|300px|left|thumb|Simulación en 3D de la rotación de los planetes terrestres (Mercuriu, Venus, Tierra y Marte) alredor del Sol. Toos lo faen nun planu mui asemeyáu, el planu eclípticu.]] [[Imaxe:Solarsystem3DJupiter.gif|300px|right|thumb|Esta simulación incorpora los planos de rotación de Xúpiter, Uranu y Neptunu.]] El Sol, que compriende la grandísima mayoría de tola materia del Sistema Solar, ta formáu nún 98% por hidróxenu y heliu<ref>[http://solar-center.stanford.edu/vitalstats.html ''The Sun's vital statistics'' (n'inglés)]</ref>. Xúpiter y Saturnu, que tienen en conxuntu cuasi tola materia restante, tienen atmósferes formaes nún 99% por esos mesmos elementos<ref>[http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html ''Júpiter Fact Sheet'' (n'inglés)]</ref><ref>[http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/saturnfact.html ''Saturn Fact Sheet'' (n'inglés)]</ref>. Nel Sistema Solar hai un gradiente de composición, creáu pola presión del calor y la lluz qu'emite'l Sol. Los oxetos más averaos al Sol, más afeutaos por esa presión, tán formaos por elementos con altos puntos de fusión, mentantu que los más alloñaos tán formaos principalmente por materiales con puntos de fusión más baxos. El puntu del Sistema Solar más allá del cuálu eses sustancies volátiles pueden condensase pa formar oxetos conozse como [[llinia de conxelación]], y asítiase a una distancia aproximao de 5 [[unidá astronómica|unidaes astronómiques]] del Sol<ref>Mumma, M. J.; Disanti, M. A.; Dello Russo, N.; Magee-Sauer, K.; Gibb, E.; Novak, R. (2003). ''Remote infrared observations of parent volatiles in comets: A window on the early solar system''. Advances in Space Research 31 (12): 2563.</ref>. Los oxetos del Sistema Solar interior tán compuestos principalmente por roca<ref>Podolak, M.; Weizman, A.; Marley, M. (1995). ''Comparative models of Uranus and Neptune''. Planetary and Space Science 43 (12): 1517–1522.</ref>, que ye'l nome que se-y da n'[[astronomía]] al conxuntu de componentes con puntos de fusión altos (silicatos, [[fierro]], [[níquel]]...) que caltuvieron l'estáu [[sólidu]] na [[protonebulosa planetaria]]. Xúpiter y Saturnu, pela so banda, tán compuestos sobre too por gases, que son el nome que reciben n'astronomía los materiales con puntos de fusión perbaxos y presión de vapor alta (hidróxenu, heliu, neón...), que taben n'estáu [[gaseosu]] na protonebulosa. Los volátiles, como l'agua, el metanu, l'amoniacu, el sulfuru d'hidróxenu y el dióxidu de carbonu, tienen puntos de fusión de varios cientos de graos Kelvin; pueden apaecer n'estáu sólidu, líquidu o gaseosu en distintos llugares del Sistema Solar, y na protonebulosa podíen alcontrase n'estáu sólidu o gaseosu<ref>Podolak, M.; Podolak, J. I.; Marley, M. S. (2000). ''Further investigations of random models of Uranus and Neptune''. Planetary and Space Science 48 (2–3): 143–151.</ref>. Los volátiles dominen la composición de la mayoría de los satélites de los planetes xigantes, amás de la de Uranu y Neptunu (nomaos por eso xigantes xelaos) y la de numberosos de los pequeños oxetos que s'afayen más allá de la órbita de Neptunu. [[File:Size planets comparison.jpg|350px|thumb|right|Los planetes del Sistema Solar a escala. D'arriba abaxu y d'izquierda a derecha: Xúpiter y Saturnu, Uranu y Neptunu, la Tierra y Venus, y Marte y Mercuriu.]] ===Distancies y escales=== La distancia de la Tierra al Sol ye d'una unidá astronómica (aprosimadamente 150.000.000 [[quilómetru|quilómetros]]). En comparanza, el [[radiu (xeometría)|radiu]] del Sol ye de 0,0047 unidaes astronómiques (AU). Asina, el Sol ocupa'l 0,000001% (10<sup>−5</sup>) del volume d'una esfera de radiu igual al tamañu de la órbita de la Tierra, mentanto que'l volume de la Tierra ye una millonésima parte del del Sol. Xúpiter, el mayor de los planetes, asítiase a 5,2 AU (780 millones de km) del Sol, y tien un radiu de 71.000 km (0,00047 AU). El planeta más alloñáu del Sol, Neptunu, alcuéntrase a 30 AU (4.5×10⁹ km) d'elli. Como norma xeneral, cuantes más llonxe ta un planeta o cinturón del Sol, mayor ye la distancia ente la so órbita y la órbita del oxetu más cercanu a elli. Asina, Venus ta unes 0,33 AU más llonxe del Sol que Mercuriu, mentantu que Saturnu ta a 4,3 AU de distancia de Xúpiter y Neptunu a 10,5 AU d'Uranus. Hebo intentos de determinar matemáticamente una rellación ente eses distancies orbitales, como la [[llei de Titius-Bode]], pero entá dengún foi aceptáu unánimemente pola comunidá científica. ==Formación y evolución== El Sistema Solar formóse, fai 4.568 millones d'años, a partir del colapsu gravitacional d'una parte d'una nube molecular<ref>El cálculu d'esta fecha faise a partir de les inclusiones de minerales más antigües atopaes hasta güei en meteoritos, y piénsase que ye la de la formación de los primeros materiales sólidos na nebulosa que taba colapsando.<br /> Bouvier, A., y Wadhwa, M. ''The age of the solar system redefined by the oldest Pb-Pb age of a meteoritic inclusion''. Nature Geoscience, 2010.</ref>. Esta nube yera inmensa, de varios [[añu lluz|años lluz]] de tamañu, y probablemente produció'l nacimientu de varies estrelles. Como ye avezao nes nubes moleculares, la que mos dio orixe taba compuesta principalmente d'hidróxenu, con daqué heliu y pequeñes cantidaes d'elementos más pesaos fusionaos a partir d'anteriores estrelles. Nel momentu en que la rexón que se diba convertir nel Sistema Solar, nomada [[nebulosa protosolar]], colapsó, la conservación del momentu angular fizo qu'entamara a rotar rápidamente. El centru, aú taba la mayoría de la masa de la nube, foi calentándose muncho más que la zona que lu arrodiaba. La rotación cada vuelta más rápida de la nebulosa fizo que s'aplanara, formando un [[discu protoplanetariu]] d'un diámetru d'unes 200 AU<ref>[http://atropos.as.arizona.edu/aiz/teaching/nats102/mario/solar_system.html La teoría nebular de la formación del Sistema Solar (n'inglés)]</ref> y una protoestrella, densa y caliente, nel centru<ref>[http://www.nap.edu/openbook.php?record_id=1732&page=21 ''Present understanding of the origin of planetary systems''. National Academy of Sciences (EEXX).]</ref>. Los planetes formáronse por acumulación a partir d'esti discu<ref>Boss, A. P.; Durisen, R. H. ''Chondrule-forming Shock Fronts in the Solar Nebula: A Possible Unified Scenario for Planet and Chondrite Formation''. The Astrophysical Journal (2005) 621 (2): L137</ref>; el polvo y el gas atrayíense gravitacionalmente ente sí, colisionando y formando cuerpos celestes cada vegada mayores. Nel entamu del Sistema Solar ye posible qu'hubiera cientos de protoplanetes, que foron axuntándose con otros o destruyéronse hasta quedar l'actual comunidá de planetes, planetes enanos y SSSBs. Per aciu de los sos altos puntos de fusión, namái metales y silicatos podíen esistir n'estáu sólidu na zona más interna del Sistema Solar, la más averada al Sol, y ellos formaron los planetes rocosos o terrestres (Mercuriu, Venus, Tierra y Marte). Como los elementos metálicos yeren una parte perpequeña de la masa total de la nebulosa protosolar estos planetes nun pudieron medrar muncho. Los planetes xigantes formáronse más llonxe del Sol, en pasando la llinia de conxelación, un puntu asitiáu ente les órbites de Marte y Xupiter nel que la temperatura ye baxa abondo pa permitir que los componentes volátiles puedan remanecer n'estáu sólidu. Esos volátiles son más abundantes que los metales, y eso permitió qu'esos planetes foran muncho mayores, con una masa que-yos permitió capturar grandes cantidaes d'hidróxenu y heliu pa formar grandes [[atmósfera|atmósferes]]. Los restos sobrantes que nun entraron a formar parte de los planetes axuntáronse en rexones como los cinturones d'asteroides y Kuiper y la nube d'Oort. Hai un modelu teóricu, nomáu [[modelu de Niza]], qu'intenta desplicar cómo se formaron eses rexones y propón que los planetes esteriores pudieran tener formáose en llugares diferentes a los qu'anguaño ocupen, a los qu'aportaríen al traviés de diverses interacciones gravitacionales. En 50 millones d'años la presión y densidá del hidróxenu del centru de la protoestrella foi grande abondo pa qu'entamara la fusión termonuclear. La temperatura, la tasa de reacción, la presión y la densidá medraron hasta que s'algamó'l equilibriu hidrostáticu y la presión termal igualó la fuercia de la gravedá. Nesi momentu'l Sol convirtióse nuna estrella típica, de les que se nomen como ''de secuencia principal''<ref>Chrysostomou, A., Lucas, P.W. (2005). "The Formation of Stars". Contemporary Physics 46 (1): 29.</ref>. El vientu solar que salía d'elli creó la heliosfera y unvió el polvu y el gas sobrantes dende'l discu protoplanetariu hacia l'espaciu interestelar, axudando a finar el procesu de formación de los planetes. El Sistema Solar ha caltener la so estructura actual hasta que l'hidróxenu del nucleu solar tenga convertíose completamente n'heliu, lo qu'ocurrirá dientro de 5.400 millones d'años. Nesi momentu'l nucleu colapsará, unviando una cantidá d'enerxía al esterior muncho mayor que l'actual. Les capes esteriores del Sol esparderanse hasta qu'esti tenga un diámetru 260 veces mayor que l'actual, y el Sol convertirase nuna estrella [[xigante roxa]]. Esti aumentu de tamañu y, poro, de superficie, va facer que la temperatura del so esterior seya muncho menor que l'actual (namái de 2.600 graos Kelvin nel momentu nel que seya más baxa)<ref>Schroder, K.P., Cannon Smith, Robert (2008). ''Distant future of the Sun and Earth revisited''. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 386 (1): 155–163.</ref>. Na so espansión fadrá desapaecer a Mercuriu y Venus, y fará que la Tierra seya inhabitable, una y bones la llende de les zones habitables del Sistema Solar desplazarase más p'allá de la órbita de Marte. Ye posible que'l nucleu tea caliente abondo pa entamar la fusión del heliu; si esto ocurre, el Sol quemará heliu nel so nucleu durante una fracción del tiempu que quemó hidróxenu. Como'l so tamañu nun ye grande bastante pa que se produzca la fusión d'elementos más pesaos, les reacciones nucleares nel so nucleu menguarán. Les capes esteriores del Sol escaparán d'elli hacia l'espaciu y quedará una estrella [[nana blanca]], un oxetu estraordinariamente densu cola mitá de la masa orixinal del Sol concentrada nun volume aprosimáu al de la Tierra. Les capes qu'escapen del Sol formarán lo que se conoz como nebulosa planetaria, que devolverá el resto del material que fora solar, arriquecíu con elementos más pesaos como'l [[carbonu]], al mediu interestelar. ==La estrella del Sistema Solar: el Sol== El Sol ye la estrella del Sistema Solar. La so gran masa (332.900 veces la masa de la Tierra<ref>[http://web.archive.org/web/20080102034758/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Sun&Display=Facts&System=Metric ''Sun: Facts & figures'', na web de la [[NASA]]]</ref>) permite que nel so nucleu prodúzcanse temperatures y densidaes lo suficientemente grandes pa permitir la fusión nuclear. Esta emite enormes cantidaes d'enerxía, que la más d'ella rádiase al espaciu como radiación electromagnética, especialmente na banda de lluz visible de 400 a 700 [[nanómetru|nanómetros]]<ref>[http://www.straightdope.com/columns/read/2085/why-is-visible-light-visible-but-not-other-parts-of-the-spectrum ¿Por qué la lluz visible ye visible y nun lo son otres partes del espectru electromagnéticu? (n'inglés)]</ref>. [[Imaxe:STS-134_EVA4_view_to_the_Russian_Orbital_Segment.jpg|right|thumb|300px|Vista del Sol dende la Estación Espacial Internacional.]] El Sol ye una estrella de secuencia principal del tipu G2. Les estrelles clasifíquense col diagrama de Hertzsprung-Russell, una gráfica que rellaciona'l brillu de les estrelles cola temperatura de la so superficie. Cono norma xeneral les estrelles más calientes brillen más. Les estrelles que siguen la pauta d'esti diagrama llámense de secuencia principal, y el Sol ye una d'elles. El brillu del Sol ye grande, y hai perpoques estrelles más calientes y brillantes qu'elli dientro la galaxia. Lo habitual na Vía Lláctea ye atopase con estrelles más escures y fríes: son les nomaes [[nana roxa|nanes roxes]], que son el 85% del total d'estrelles de la galaxia<ref>[http://www.space.com/1995-astronomers-wrong-stars-single.html Than, Ker (2006). ''Astronomers had it wrong: Most stars are single'' (n'inglés), artículu na páxina web space.com]</ref>. La evidencia suxer que la posición del Sol dientro de la nomada secuencia principal indica que ta nel momentu central de la so vida como estrella, nel qu'entá caltién reserves d'hidróxenu pa siguir produciendo la fusión nuclear. Otramiente, la brillantez del Sol ye mayor que tiempu atrás, cuando'l so brillu yera'l 70% del d'anguaño<ref>Shaviv, Nir J. ''Towards a Solution to the Early Faint Sun Paradox: A Lower Cosmic Ray Flux from a Stronger Solar Wind''. Journal of Geophysical Research (2003) 108 (A12): 1437</ref>. El Sol, d'otra banda, ye una estrella rica en metales, del sotipu conocíu como ''intermediate population I''; orixinose nes etapes tardíes de la evolución del Universu y, poro, contién más elementos más pesaos que l'hidróxenu y l'heliu (lo que se nomen ''metales'' na xíriga astronómica) que les estrelles nomaes ''population II'', que son más antigües<ref>Van Albada, T.S., Baker, Norman . ''On the Two Oosterhoff Groups of Globular Clusters''. Astrophysical Journal (1973) 185: 477–498.</ref>. Esos elementos ''metálicos'' formáronse nos nucleos de les estrelles más antigües, y espardiéronse cuando éstes españaron. Fizo falta que la primer xeneración d'estrelles morriera pa que l'Universu arriqueciérase con estos elementos y, poro, les estrelles más vieyes contienen menos metales que les que nacieron dempués. La alta metalicidá del Sol piénsase que foi fundamental pal desarrollu del sistema planetariu alredor del Sol, porque los planetes formáronse a partir de l'agregación d'estos ''metales''<ref>Lineweaver, Charles H. ''An Estimate of the Age Distribution of Terrestrial Planets in the Universe: Quantifying Metallicity as a Selection Effect''. Icarus (2001) 151 (2): 307–313.</ref>. ==El mediu interplanetariu== La gran mayoría del Sistema Solar consiste nún cuasi [[vacíu]] conocíu como [[mediu interplanetariu]]. Amás de lluz, el Sol irradia una corriente continua de partícules cargaes (un [[plasma]]) nomada vientu solar. Esta corriente de partícules espárdese a una velocidá de 1,5 millones de km por hora<ref>[http://solarscience.msfc.nasa.gov/SolarWind.shtml ''Solar Physics: The solar wind'' (n'inglés)]</ref>, creando una atmósfera tenue, la [[heliosfera]], qu'ocupa'l mediu interplanetariu polo menos hasta una distancia de 100 AU del Sol. La so llende conozse col nome d'[[heliopausa]]. L'actividá na superficie del Sol, seya en forma de llamaraes solares o d'espulsión de masa de la capa esterna del Sol (la corona) alteria la heliosfera, causando tormentes xeomagnétiques<ref>[http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast15feb_1/ ''The Sun does a flip'' (n'inglés)]</ref>. Dientro la heliosfera la mayor estructura qu'alcontramos ye la nomada corriente heliosférica difusa o [[espiral de Parker]], un campu magnéticu de forma espiral causáu pola aición qu'exerce'l campu magnéticu del Sol en rotación sol mediu interplanetariu<ref>Riley, Pete. ''Modeling the heliospheric current sheet: Solar cycle variations''. Journal of Geophysical Research (2002) 107</ref>. [[Imaxe:Heliospheric-current-sheet.gif|right|thumb|300px|Espiral de Parker.]] El campu magnéticu de la Tierra consigue que la so atmósfera nun seya arrastrada pol vientu solar<ref>[http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/1998/ast08dec98_1/ Solar Wind blows some of Earth's atmosphere into space. Science@NASA Headline News (8 d'avientu de 1998).</ref>. Venus y Marte nun tienen campu magnéticu, y el vientu solar ta faciendo que les sos atmósferes vaigan siendo, pasu ente pasu, arrastraes al espaciu<ref>Lundin, Richard. ''Erosion by the Solar Wind''. Science 291 (5510): 1909.</ref>. Les espulsiones de masa de la corona solar y otros sucesos asemeyaos llancen un campu magnéticu y grandes cantidaes de materiales dende la superficie del Sol al mediu interestelar. La interacción d'esti campu magnéticu y esti material col campu magnéticu terrestre atrae partícules cargaes a les capes superiores de l'atmósfera terrestre, aú interaccionen con esta dando llugar a les [[aurora boreal|aurores boreale]]s que pueden vese cerca los polos magnéticos de la Tierra. La heliosfera, y los campos magnéticos planetarios (nos planetas que lu tienen) protexen parcialmente al Sistema Solar de los efeutos de partícules interestelares d'alta enerxía nomaos [[rayu cósmicu|rayos cósmicos]]. La so densidá nel mediu interestelar y la fuercia del campu magnéticu solar camuden n'intervalos de tiempu mui grandes, y magar que sabemos que'l nivel de penetración de los rayos cósmicos nel Sistema Solar varía nun sabemos cuála ye la medida real d'esa variación<ref>Langner, U. W.; Potgieter M. S. (2005). ''Effects of the position of the solar wind termination shock and the heliopause on the heliospheric modulation of cosmic rays''. Advances in Space Research 35 (12): 2084–2090.</ref>. El mediu interplanetariu abelluga polo menos dos rexones, con forma de discu, de polvu cósmicu. La primera, la nube de polvu zodiacal, alcuéntrase nel Sistema Solar interior y produz la lluz zodiacal. Piénsase que se formó como resultáu de los choques producíos dientro del cinturón d'asteroides de resultes de la so interacción colos planetes<ref>[astrobiology.arc.nasa.gov/workshops/1997/zodiac/backman/IIIc.html Long-term evolution of the Zodiacal Cloud (n'inglés) (1998)]</ref>. La segunda nube estiéndese desde les 10 AU hasta les 40 AU, y formóse posiblemente como resultáu de colisiones similares dientro'l cinturón de Kuiper. ==El Sistema Solar interior== Nómase tradicionalmente Sistema Solar interior a la rexón que compriende los planetes terrestres y los asteroides<ref>[http://science.nasa.gov/planetary-science/focus-areas/exploring-the-inner-solar-system/ Inner Solar System (n'inglés) na web nasa.gov]</ref>. Formaos principalmente por silicatos y metales, los oxetos del Sistema Solar interior tán bastante averaos al Sol; el radiu de toa esta rexón en conxuntu ye menor que la distancia qu'hai ente les órbites de Xúpiter y Saturnu. ===Los planetes terrestres=== Los cuatro planetes interiores, nomaos tamién planetes terrestres, caracterícense por tar formaos por materiales rocosos y densos, tener pocos o dengún satélite natural y por nun tar arrodiaos por sistemas d'aniellos. La so composición ye bayurosa en minerales refractarios, como los silicatos, que formen les sos capes esternes (corteces o mantos), y en metales como'l fierro y el níquel, que formen los sos nucleos. Trés de los cuatro (Venus, Tierra y Marte) tienen atmósferes d'un tamañu suficiente pa xenerar alteraciones meteorolóxiques, y tolos cuatro presenten cráteres y fitos xeográficos qu'amuesen la esistencia d'actividá teutónica (falles, volcanes). Nómase planetes inferiores a los que tán más cerca'l Sol que la Tierra, esto ye, a Mercuriu y Venus. ====Mercuriu==== Mercuriu, asitiáu a 0,4 AU del Sol, ye'l planeta más averáu a elli y el más pequeñu, con una masa 0,055 veces la de la Tierra. Nun tien satélites naturales y, arriendes de cráteres producíos pola colisión con oxetos espaciales más pequeños, los únicos accidentes xeolóxicos que tien son unes crestes lobulares o ''rupes'' (cantiles) formaes probablemente demientres un periodu de contraición planetaria al entamu de la so historia<ref>Schenk P., Melosh H. J. (1994), ''Lobate Thrust Scarps and the Thickness of Mercury's Lithosphere, Abstracts of the 25th Lunar and Planetary Science Conference'', 1994LPI....25.1203S</ref>.. La so atmósfera, cuasi inesistente, fórmenla namái los átomos desprendíos de la so superficie pola aición del vientu solar<ref>[http://nineplanets.org/mercury.html ''Mercuriu'' na web nineplanets.org]</ref>. Tien un nucleu de fierro relativamente grande y una corteza fina, daqué poco habitual. Les hipótesis del por qué d'esa estructura apunten o a que les sos capes esternes foron arrancaes pola colisión con un oxetu xigantescu o a que la so formación foi torgada pola enerxía del Sol<ref>Benz, W., Slattery, W. L., Cameron, A. G. W. (1988), ''Collisional stripping of Mercury's mantle'', Icarus, v. 74, p. 516–528.</ref><ref>Cameron, A. G. W. (1985), ''The partial volatilization of Mercury'', Icarus, v. 64, p. 285–294.</ref>. [[Imaxe:Telluric_planets_size_comparison.jpg|right|thumb|350px|Comparanza del tamañu de los planetes interiores. D'izquierda a derecha: Tierra, Marte, Venus y Mercuriu. Les distancies nun tán a escala.]] ====Venus==== Venus, asitiáu a 0,7 AU del Sol, ye un planeta más asemeyáu en tamañu a la Tierra (tien una masa 0,815 veces la terrestre) y, como ella, ta formada por un mantu gruesu de silicatos que recubre un nucleu de fierro, tien atmósfera y hai evidencia de la esistencia nella d'actividá xeolóxica interna. Ye muncho más seca que la Tierra, y la so atmósfera ye 90 veces más densa. Nun tien satélites naturales, y ye'l planeta más caldiu, con unes temperatures de más de 400º na superficie, mui probablemente pola cantidá de gases d'efeutu ivernaderu qu'hai na so atmósfera<ref>[http://www.boulder.swri.edu/~bullock/Homedocs/PhDThesis.pdf Bullock, Mark Allan. La estabilidá del clima en Venus (n'inglés).]</ref>. Nun hai evidencia de que tenga anguaño actividá xeolóxica, pero al nun tener un campu magnéticu qu'axude a evitar la desapaición de la so atmósfera piénsase qu'esta ye repuesta frecuentemente polos gases espulsaos n'erupciones volcániques<ref>[http://www.boulder.swri.edu/~bullock/Homedocs/Science2_1999.pdf Solomon, Sean C.; Bullock, Mark A.; Grinspoon, David H. Climate Change as a regulator of tectonics on Venus (n'inglés).]</ref>. ====Tierra==== La Tierra, asitiada a 1 AU del Sol, ye'l mayor y el más densu de los planetes interiores, l'únicu que tien anguaño actividá xeolóxica conocida y l'únicu nel que se conoz la esistencia de vida<ref>[http://science.nasa.gov/planetary-science/big-questions/what-are-the-characteristics-of-the-solar-system-that-lead-to-the-origins-of-life-1/ What are the characteristics of the Solar System that lead to the origins of life? (n'inglés), na web NASA Science.]</ref>. La so hidrosfera líquida ye única ente los planetes terrestres, y ye tamién el únicu nel que s'observó la esistencia de [[placa teutónica|plaques teutóniques]]. La so atmósfera ye radicalmente diferente a la de los otros planetas, y foi alteriada enforma pola presencia de vida hasta llegar a contener un 21% d'[[osíxenu]]<ref>[http://www.visionlearning.com/en/library/Earth-Science/6/The-Composition-of-Earths-Atmosphere/107 Composicion y estructura de l'atmósfera terrestre (n'inglés) na web visionlearning.com]</ref>. Tien un satélite natural, la [[Lluna]], el únicu con un tamañu importante de tolos de los planetes terrestres del Sistema Solar. ====Marte==== Marte, asitiáu a 1,5 AU del Sol, ye más pequeñu que la Tierra y que Venus (0,107 veces la masa de la Tierra). Tien una atmósfera compuesta mayormente por dióxidu de carbonu y con una presión na superficie de 6,1 [[milibar|milibares]], malpenes un 0,6% de la qu'hai na tierra<ref>Gatling, David C., Conway Leovy (2007). ''Mars Atmosphere: History and Surface Interactions''. En Lucy-Ann McFadden et al. Encyclopaedia of the Solar System. páxs. 301–314.</ref>. La so superficie, con grandes volcanes como'l [[Monte Olimpu (Marte)|Monte Olimpu]] y foses teutóniques como los [[Valles Marineris]], amuesa qu'hebo actividá xeolóxica hasta feches recientes (2 millones d'años)<ref>[http://www.astrobio.net/news-exclusive/modern-martian-marvels-volcanoes/ Noever, David. Modern Martian marvels: volcanos? (n'inglés) na web astrobio.net]</ref>. El so color arroxáu débese a l'abondancia d'óxidu de fierro nel so suelu<ref>[http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Mars&Display=Kids Mars: ''A Kid's Eye View'' (n'inglés), na web de la NASA.]</ref>. Marte tien dos pequeños satélites naturales, [[Fobos]] y [[Deimos]], que piénsase que yeren asteroides que foron capturaos pola atmósfera marciana<ref>[http://www2.ess.ucla.edu/~jewitt/papers/2004/SJK2004.pdf Sheppard, Scott S.; Jewitt, David; y Kleyna, Jan (2004). ''A Survey for Outer Satellites of Mars: Limits to Completeness''. The Astronomical Journal, 128:2542–2546.]</ref>. ===Cinturón d'asteroides=== ''Artículu principal:[[Cinturón d'asteroides]]'' Los asteroides son pequeños oxetos del Sistema Solar compuestos principalmente de roca refractario y minerales metálicos, con daqué de xelu<ref>[http://curious.astro.cornell.edu/question.php?number=601 ''Are Kuiper Belt Objects asteroids? Are large Kuiper Belt Objects planets?'' (n'inglés). Cornell University.]</ref>. El cinturón d'asteroides ocupa una órbita ente les de Marte y Xúpiter, a una distancia d'ente 2,3 y 3,3 AU del Sol. Piénsase qu'estos cuerpos son restos del momentu de la formación del Sistema Solar que nun pudieron fusionase pa formar cuerpos mayores pola interferencia gravitacional de Xúpiter<ref>[http://www.gps.caltech.edu/classes/ge133/reading/asteroids.pdf Petit, J.-M.; Morbidelli, A.; Chambers, J. (2001). The Primordial Excitation and Clearing of the Asteroid Belt. Icarus 153 (2): 338–347.]</ref>. El so tamañu ye perheteroxéneu, habiéndolos microscópicos y otros con cientos de quilómetros de radiu. Toos, sacante Ceres, entren na categoría de SSSBs (oxetos pequeños del Sistema Solar). [[Imaxe:InnerSolarSystem-en.png|right|250px|thumb|Representación del Sistema Solar interior. El cinturón d'asteroides aparez de color blancu, los troyanos de Xúpiter en verde y los asteroides Hilda en naranxa.]] Dientro'l cinturón hai decenes de miles, o quiciás millones, d'oxetos de más d'un quilómetru de diámetru<ref>[http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/New_study_reveals_twice_as_many_asteroids_as_previously_believed ''New study reveals twice as many asteroids as previously believed''. ESA. 2002.]</ref>. Pesie a ello, la masa total del cinturón nun ye más qu'una milésima parte de la de la Tierra, y más de la metá d'ella concéntrenla los cinco oxetos mayores: Ceres, Palas, Vesta, Higia y Xunu. Y magar que son munchos, el tamañu de la so órbita fai que tean perdispersos; dafechu, les naves espaciales crúcienlu ensin qu'haiga incidente dengunu. Los asteroides con diámetros d'ente ún y mil metros son nomaos meteoroides<ref>''On the Definition of the Term Meteoroid''. Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society 36 (3): 281–284. Setiembre de 1995.</ref>. ====Grupos d'asteroides==== Los asteroides del cinturón estrémense, en función de les sos carauterístiques orbitales, en grupos y families d'asteroides. Nómense llunes asteroidales a los asteroides qu'orbiten a otros mayores; ye difícil estremales de les llunes planetaries, una y bones dalgunes son mayores que dalgunes d'estes. Nel cinturón hai tamién cometes, nomaos cometes del cinturón; piénsase qu'ellos pueden ser el llugar d'aú vieno l'agua de la Tierra<ref>[http://www.spacedaily.com/reports/Main_Belt_Comets_May_Have_Been_Source_Of_Earths_Water.html Berardelli, Phil (2006). Main-Belt Comets May Have Been Source Of Earths Water (n'inglés), na web spacedaily.com.]</ref>. Nómense '''asteroides troyanos''' a los que formen un grupu d'asteroides que se mueven sobre la órbita de Xúpiter. Asítiense nos dos [[puntu de Lagrange|puntos de Lagrange]] triangulares a 60 graos per delantre (L4, esto ye, precediendo a Xúpiter na so órbita) y per detrás (puntu L5, esto ye, siguiéndolo na so órbita) de Xúpiter. Marte tien tamién polo menos un asteroide de tipu troyanu; nómase (5261) Eureka, y ocupa'l puntu L5 del sistema Sol-Marte. Tamién Neptunu tien polo menos cinco asteroides troyanos: dos orbiten per delantre d'elli nel so puntu L4. Los '''asteroides Hilda''' tán nuna frecuencia de [[resonancia orbital|resonancia]] con Xúpiter de 2:3, esto ye, dan trés vueltes alredor del Sol por cada dos vueltes de Xúpiter<ref>Barucci, M. A.; Kruikshank, D.P.; Mottola S.; Lazzarin M. (2002). ''Physical Properties of Trojan and Centaur Asteroids''. Asteroids III. Tucson, Arizona: University of Arizona Press. páxs. 273–87.</ref>. Y hai tamién, a lo llargo'l Sistema Solar interior, asteroides solitarios, que crucien dacuando les órbites de los planetes interiores<ref>[http://www.boulder.swri.edu/~bottke/Reprints/Morbidelli-etal_2002_AstIII_NEOs.pdf W. F. Bottke Jr., A. Cellino, P. Paolicchi, and R. P. Binzel, ed. (2002). ''Origin and Evolution of Near-Earth Objects''. Asteroids III (University of Arizona Press): 409–422.]</ref>. Asina, hai dalgunos, nomaos asteroides coorbitantes cola Tierra, que al averase a ella queden capturaos pola gravedá terrestre, rotando alredor d'ella dalgunos años, y dempués allóñense nuevamente. Anguaño hai dos asteroides d'esti tipu, nomaos 2003 YN107 y el 2004 GU9. ====Ceres==== [[Imaxe:Ceres_Cutaway-es.svg|right|thumb|200px|Estructura xeolóxica de Ceres.]] [[1 Ceres|Ceres]] ye'l cuerpu celeste mayor del cinturón y l'únicu que pertenez, dende la redefinición del conceptu de planeta en 2006, a la categoría de los planetes nanos porque la so gravedá dio-y una forma cuasi esférica y, poro, dizse qu'algamó'l equilibriu hidrostáticu. Con un diámetru de 940 km, ye'l más pequeñu de los planetes nanos. Na so estructura alcontramos un nucleu de silicatos arrodiáu por una capa d'agua en forma de xelu y una corteza fina. Parte d'esi xelu conviértese, pola radiación solar, en vapor d'agua, lo que-y permite tener una atmósfera mui sele. La so masa ye cuasi un terciu del total de la del cinturón<ref>Norton, O. Richard; Chitwood, Lawrence A. (2008). ''Meteorites: Fragments of Asteroids''. En ''Field Guide to Meteors and Meteorites'', páxs.23-43. Springer-Verlag, 2008. ISBN 978-1-84800-156-5.</ref> y orbita, nuna órbita bastante circular (tien una excentricidá de namái 0,08), a ente 2,5 y 3 AU del Sol. ==El Sistema Solar esterior== La rexón más esterior del Sistema Solar ye la fastera de los planetes conocíos como xigantes gaseosos y de les sos grandes llunes. Dellos cometes de cortu periodu, incluyíos los centauros, orbiten tamién nesta zona. Per aciu de la so gran distancia al Sol los oxetos sólidos del Sistema Solar esterior contienen una proporción mayor de volátiles (como agua, amoniacu, metanu...) que los del Sistema Solar interior, porque les temperatures, más baxes, permiten qu'estos componentes remanezcan n'estáu sólidu. ===Los planetes esteriores=== ====Xúpiter==== Xúpiter, con una masa 318 veces mayor que la de la Tierra, tien 2,5 veces más masa que tolos demás planetes en conxuntu. Asítiase a 5,2 AU del Sol, y ta compuestu mayormente d'hidróxenu y heliu. El so gran calor internu crea estructures semipermanentes na so atmósfera, como un bon númberu de bandes nuboses y la [[Gran Mancha Roxa]]. Xúpiter tien 67 satélites conocíos. Los cuatro mayores ([[Ganimedes (satélite)|Ganimedes]], [[Calistu (satélite)|Calistu]], [[Io (satélite)|Io]] y [[Europa (satélite)|Europa]]) tienen carauterístiques, como la presencia de vulcanismu y d'un nucleu caliente, comunes colos planetes terrestres<ref>Pappalardo, R.T. ''Geology of the Icy Galilean Satellites: A Framework for Compositional Studies''. Brown University, 1999.</ref>. Ganimedes, el mayor satélite del Sistema Solar, ye mayor que Mercuriu. [[Imaxe:Gas_giants_in_the_solar_system.jpg|right|thumb|300px|Los xigantes gaseosos del Sistema Solar, col so tamañu relativo y color aprosimaos. D'arriba abaxu: Neptunu, Uranu, Saturnu y Xúpiter.]] ====Saturnu==== Saturnu, fácil d'estremar de los demás planetes pol so gran sistema d'aniellos, asítiase a 9,5 AU del Sol, y tien semeyances, no que cinca a la so magnetosfera y a la so composición atmosférica, con Xúpiter. Magar que tien un 60% del volume d'elli tien una masa de namái un terciu de la del so vecín (95 veces la masa de la Tierra), lo que lu convierte nel planeta con menor densidá del Sistema Solar<ref>[http://archive.is/LCrCb ''La densidá de Saturnu'' (n'inglés), na web universetoday.com.]</ref>. Los sos aniellos tán formaos por pequeñes partícules de roca y xelu. Saturnu tien 62 satélites confirmaos. Dos d'ellos, [[Titán (satélite)|Titán]] y [[Encéladu]], presenten della actividá volcánica, magar que tán compuestos principalmente por xelu<ref>Kargel, J. S. (1994). ''Cryovolcanism on the icy satellites''. Earth, Moon, and Planets 67: 101–113.</ref>. Titán, la segunda lluna mayor del Sistema Solar, ye mayor que Mercuriu, y ye l'únicu satélite del sistema que tien una atmósfera importante. ====Uranu==== Uranu, asitiáu a 19,2 AU del Sol y con una masa 14 veces la de la Tierra, ye'l más llixeru de los planetes esteriores. Ye l'únicu de los planetes que tien un exe de rotación estremáu del planu de la eclíptica, del que se separta cuasi 90º. Tien un nucleu muncho más fríu que'l de los otros xigantes gaseosos, ya irradia perpocu calor al espaciu<ref>''10 Mysteries of the Solar System''. Astronomy Now 19: 65. 2005.</ref>. Tien 27 satélites conocíos. Los mayores son Titania, Oberón, Umbriel, Ariel y Miranda. ====Neptunu==== Neptunu, asitiáu a 30 AU del Sol, ye un poco más pequeñu qu'Uranu, pesie a que la so masa ye mayor (17 veces la de la Tierra). Poro, ye más densu y tamién irradia más calor internu al espacio, magar que non tanto como Xúpiter o Saturnu<ref>Podolak, M.; Reynolds, R. T.; Young, R. (1990). ''Post Voyager comparisons of the interiors of Uranus and Neptune''. Geophysical Research Letters 17 (10): 1737.</ref>. Neptunu tien 14 satélites conocíos. El mayor, [[Tritón (satélite)|Tritón]], ye xeolóxicamente activu, y tien xéiseres de nitróxenu líquidu. Ye, amás, el únicu satélite de tamañu importante que tien una órbita retrógrada. Amás de polos sos satélites, Neptunu ye acompañáu na so órbita por dellos planetes menores (anguaño conócense cinco), nomaos troyanos de Neptunu. ===Los centauros=== Los centauros son oxetos pequeños del Sistema Solar, asemeyaos a cometes y formaos por xelu, que tienen un exe semi-mayor asitiáu ente los de Xúpiter y Saturnu. Les sos órbites son inestables y crucien o tienen cruciao les órbites d'ún o más de los planetes xigantes. Compórtense con delles carauterístiques asemeyaes a les de los asteroides y otres vegaes como cometes, y esi amiestu foi'l que fizo que se-yos nomara centauros, seres amiestu d'home y caballu. Calcúlese qu'hai alredor de 44.000 con diámetros mayores d'un quilómetru<ref>Horner, J.; Evans, N.W.; Bailey, M. E. (2004). ''Simulations of the Population of Centaurs I: The Bulk Statistics''. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 354 (3): 798–810.</ref>. El primeru que se descubrió, en [[1920]], foi [[944 Hidalgo]]. Sicasí, nun foron reconocíos como un conxuntu diferenciá d'oxetos celestes hasta'l descubrimientu de [[2060 Chiron]] en 1977. El mayor d'ellos, [[10199 Chariklo]], foi descubiertu en [[1997]] y tien un diámetru de 260 km, equivalente al d'un asteroide de tamañu mediu, y un sistema d'aniellos. ==Cometes== [[Imaxe:Lspn_comet_halley.jpg|right|thumb|300px|El cometa Halley el [[8 de marzu]] de [[1986]].]] Los cometes son oxetos pequeños del Sistema Solar, xeneralmente d'unos pocos km de diámetru, formaos principalmente por volátiles. Tienen órbites mui excéntriques, con un periheliu asitiáu ente les órbites de los planetes interiores y un afeliu más allá de Plutón. Cuando un cometa entra nel Sistema Solar interior la so proximidá al Sol fai que la so superficie xelada [[sublimación|sublímese]] y ionízese, formándose entonces un coma, una llarga cola de gas y polvu que munches veces puede vese a simple vista. Los cometes de periodu cortu tienen órbites de menos de 200 años, mentantu que los de periodu llargu tienen órbites de miles d'años. Piénsase que los de periodu cortu orixínense nel cinturón de Kuiper, mentantu que los de periodu llargu, como'l [[cometa Hale-Bopp|Hale-Bopp]], fórmense na nube d'Oort. D'otra banda, munchos grupos de cometes, como los Kreutz Sungrazers, formáronse tres de rompese un cometa previu mayor<ref>Sekanina, Zdeněk (2001). ''Kreutz sungrazers: the ultimate case of cometary fragmentation and disintegration?''. Publications of the Astronomical Institute of the Academy of Sciences of the Czech Republic 89: 78–93.</ref>. Quiciás dalgún de los cometes con órbites hiperbóliques tenga formaose fuera del Sistema Solar, pero ye perdifícil determinar les sos órbites precises y nun puede dase por demostrao<ref>Królikowska, M. (2001). ''A study of the original orbits of hyperbolic comets''. Astronomy & Astrophysics 376 (1): 316–324.</ref>. Dicir, por últimu, que los cometes vieyos que yá perdieran cuasi tolos sos volátiles per aciu del calor del Sol avezen a ser incluyíos na categoría d'asteroides<ref>Whipple, Fred L. (1992). ''The activities of comets related to their aging and origin''. Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy 54: 1–11.</ref> . ==La rexón tresneptuniana== La fastera del Sistema Solar asitiada más p'allá de la órbita de Neptunu entá ta perpoco esplorada. Aparentemente ta formada por munchos grupos diferentes d'oxetos celestes pequeños formaos por roca y xelu; el mayor d'ellos tien un diámetro cinco veces menor que'l de la Tierra y una masa menor que la de la Lluna. ===El cinturón de Kuiper=== [[Imaxe:Outersolarsystem_objectpositions_labels_comp.png|right|thumb|300px|Representación de tolos oxetos conocíos del cinturón de Kuiper.]] El cinturón de Kuiper ye un gran aniellu d'escombru asemeyáu al cinturón d'asteroides, pero formáu principalmente por cuerpos compuestos de xelu. Estiéndese ente les 30 y les 50 AU de distancia del sol, y ye 20 veces más estensu que'l cinturón d'asteroides y tien ente 20 y 200 más masa qu'elli. Créyese que contién ente docenes y miles de planetes nanos, pero la gran mayoría en númberu de los oxetos que lu formen son oxetos pequeños del Sistema Solar. Dalgunos de los más de 100.000 oxetos de más de 50 km de diámetru que lu formen, como Quaoar, Varuna o Orcu, igual pasen a ser consideraos planetes nanos cuando tengamos más información d'ellos. Mentantu, considérase que nelli viven a lo menos trés d'estos planetes nanos: Plutón, Haumea y Makemeke. Tamién dalgunes llunes d'otres planetes, como la neptuniana Tritón o la saturniana Phoebe, pueden tener orixináose nesta rexón<ref> Johnson, Torrence V.; and Lunine, Jonathan I.; ''Saturn's moon Phoebe as a captured body from the outer Solar System'', Nature, Vol. 435, páxs. 69–71</ref><ref>[http://web.archive.org/web/20070621182809/http://www.es.ucsc.edu/~cagnor/papers_pdf/2006AgnorHamilton.pdf Craig B. Agnor & Douglas P. Hamilton (2006). ''Neptune's capture of its moon Triton in a binary-planet gravitational encounter'' (n'inglés). Nature, 21-06-2007.]</ref>. Pesie al so gran númberu, la masa total de los oxetos del cinturón estímase que ye ente un 1% y un 10% de la de la Tierra<ref>[http://web.archive.org/web/20070129151907/http://www.ifa.hawaii.edu/faculty/jewitt/papers/2006/DJ06.pdf ''The Solar System beyond the planets'' (n'inglés). Institute for Astronomy, University of Hawaii, 2007.]</ref>. Munchos de los oxetos del cinturón tienen múltiples satélites<ref>[http://web.gps.caltech.edu/~mbrown/papers/ps/gab.pdf Brown, M. E.; Van Dam, M. A.; Bouchez, A. H.; Le Mignant, D.; Campbell, R. D.; Chin, J. C. Y.; Conrad, A.; Hartman, S. K.; Johansson, E. M.; Lafon, R. E.; Rabinowitz, D. L. Rabinowitz; Stomski, P. J., Jr.; Summers, D. M.; Trujillo, C. A.; Wizinowich, P. L. (2006). ''Satellites of the Largest Kuiper Belt Objects'' (PDF). The Astrophysical Journal 639 (1): L43–L46.]</ref>, y la mayoría siguen órbites que los separten del planu de la eclíptica<ref>[http://www.boulder.swri.edu/~buie/biblio/pub047.pdf Chiang et al.; Jordan, A. B.; Millis, R. L.; Buie, M. W.; Wasserman, L. H.; Elliot, J. L.; Kern, S. D.; Trilling, D. E.; Meech, K. J. (2003). ''Resonance Occupation in the Kuiper Belt: Case Examples of the 5:2 and Trojan Resonances''. The Astronomical Journal 126 (1): 430–443.]</ref>. El cinturón puede dividise en dos: el cinturón clásicu, formáu polos oxetos que nun tienen resonancia con Neptunu y asitiáu ente les 39,4 y les 47,7 AU, y los oxetos con resonancia<ref>Stephen C. Tegler (2007). Kuiper Belt Objects: Physical Studies. En Lucy-Ann McFadden et al. ''Encyclopedia of the Solar System'', páxs. 605–620.</ref>. Les resonancies son órbites asociaes a les del planeta Neptunu (por exemplu, dos órbites por cada trés de Neptunu, o una por cada dos...), y débense a la influyencia de la gravedá d'esti planeta sobre los oxetos espaciales asitiaos na so rodiada. Los oxetos del cinturón clásicu son nomaos cubewanos, pol nome del primeru que foi descubiertu, (15760) 1992 QB1, y caracterícense por caltener una órbita casi primordial y de baxa excentricidá<ref>[http://sait.oat.ts.astro.it/MSAIS/3/PDF/20.pdf E. Dotto, M. A. Barucci, and M. Fulchignoni (2006-08-24). ''Beyond Neptune, the new frontier of the Solar System'' (PDF). Società Astronomica Italiana, 2003.]</ref>. ====Plutón y Caronte==== [[Imaxe:EightTNOs.png|right|thumb|300px|Comparanza del tamañu de los mayores oxetos tresneptunianos col de la Tierra.]] El planeta nanu [[Plutón (planeta nanu)|Plutón]], qu'orbita a una distancia media de 39 AU, ye'l mayor oxetu conocíu nel cinturón de Kuiper. Cuando foi descibiertu en [[1930]] considerose que yera'l novenu planeta, y caltuvo esta condición hasta l'adopción d'una definición formal de planeta en 2006. Plutón tien una órbita relativamente excéntrica, inclinada 17 graos respectu al planu de la eclíptica y con una distancia al Sol que varía ente les 29,7 AU (per dientro la órbita de Neptunu) del so periheliu y les 49,5 AU del so afeliu. Tien una resonancia 3:2 con Neptunu, esto ye, da dos vueltes al Sol per cada trés órbites neptunianes. Los oxetos del cinturón de Kuiper que les órbites de so tienen esta mesma resonancia son nomaes plutinos<ref>[http://ist-socrates.berkeley.edu/~fajans/pub/pdffiles/AutoPendAJP.pdf Fajans, J.; L. Frièdland (2001). ''Autoresonant (nonstationary) excitation of pendulums, Plutinos, plasmas, and other nonlinear oscillators'' (n'inglés). American Journal of Physics 69 (10): 1096–1102.]</ref>. [[Caronte (satélite)|Caronte]], la mayor de les llunes de Plutón, descríbese delles vegaes como parte d'un sistema binariu con Plutón, una y bones dambos oxetos orbiten alredor d'un baricentru de gravedá asitiáu perriba de les sos respeutives superficies. Por dicilo con pallabres cencielles, parez como si orbitasen ún sobro l'otru. Dientro d'esi sistema orbiten tamién otros cuatro satélites muncho más pequeños que Caronte: Styx, Nix, Kerberos y Hydra. ====Makemake y Haumea==== [[Makemake (planeta nanu)|Makemake]], qu'orbita a una distancia media de 45,79 AU, ye'l oxetu más grande conocíu d'ente los que nun tienen confirmada resonancia con Neptunu (esto ye, del cinturón clásicu de Kuiper). Ye l'oxetu más brillante del cinturón, sacante Plutón, y ye consideráu un planeta nanu dende [[2008]]<ref>[http://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/Planets#DwarfPlanets Los planetes nanos y los sos sistemes (n'inglés). Working Group for Planetary System Nomenclature (WGPSN). U.S. Geological Survey. 2008.]</ref>. La so órbita ye entá más inclinada que la de Plutón, una y bones orbita a 29º respectu del planu de la eclíptica. [[Haumea (planeta nanu)|Haumea]], qu'orbita a una distancia media de 43,13 AU, tien una orbita asemeyada a la de Makemake, pero tien una resonancia 7:12 con Neptunu<ref>[http://www.gps.caltech.edu/~mbrown/papers/ps/kbochap.pdf Michael E. Brown. ''The largest Kuiper belt objects'' (PDF). CalTech, 2012.]</ref>. De tamañu similar a Makemake, tien dos satélites naturales. La so rápida rotación (lléva-y 3,9 hores dar una vuelta alredor de so) determina que tea una forma aplanada y allargada. Considéraselu un planeta nanu dende 2008, el mesmu añu nel que se-y dio nome<ref>[http://www.iau.org/news/pressreleases/detail/iau0807/ ''News Release – IAU0807: IAU names fifth dwarf planet Haumea''. International Astronomical Union. 17 de setiembre de 2008.]</ref>. ===El discu dispersu=== El [[discu dispersu]], que se solapa col cinturón de Kuiper pero estiéndese muncho más allá, piénsase que ye'l llugar aú se formen los cometes de periodu corto. Créyese qu'estos discos foron espulsaos a órbites errátiques pela influyencia gravitacional de Neptunu nel tiempu nel qu'esti planeta taba desplazándose a la so órbita actual. Los más de los oxetos que formen parte d'esti discu tienen el so periheliu dientro'l cinturón de Kuiper y el so afeliu perllonxe, a vegaes a más de 150 AU del Sol. Les sos órbites, amás, tán perinclinaes con respectu al planu de la eclíptica, hasta ser en munchos casos cuasi perpendiculares a elli. Pa dalgunos astrónomos el discu dispersu ye namái otra rexón más del cinturón de Kuiper, y describen los oxetos que lu formen como oxetos dispersos del cinturón de Kuiper<ref>[http://www2.ess.ucla.edu/~jewitt/kb/big_kbo.html David Jewitt (2005). ''The 1000 km Scale KBOs''. University of Hawaii.]</ref>. ====Eris==== [[Eris (planeta nanu)|Eris]], qu'orbita a una distancia media del Sol de 68 AU, ye'l mayor de los oxetos del discu dispersu conocíos. El so descubrimientu provocó'l debate sobre lo que yera un planeta, una y bones tien cuasi'l mesmu diámetru que Plutón y un 25% más de masa<ref>Brown, Michael E.; Schaller, Emily L. (2007). ''The Mass of Dwarf Planet Eris''. Science 316 (5831): 1585.</ref>, lo que lo convierte nel planeta nanu con más masa. Tien una lluna, nomada Dysnomia. Neto que Plutón, tien una órbita perexcéntrica, col periheliu a 38,2 AU y el afeliu a 97,6 AU, y perinclinada respectu al planu de la eclíptica. ==La llende del Sistema Solar== El puntu nel que fina'l Sistema Solar y entama l'espaciu interestelar nun ta perfectamente definíu, porque la llende del sistema ta marcada por dos fuercies distintes: el vientu solar y la gravedá del Sol. La influyencia del vientu solar aporta hasta una distancia cuatro veces mayor de la qu'hai ente'l Sol y Plutón; esta heliopausa ye considerada'l puntu d'escomienzu del mediu interestelar<ref>[http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/voyager_agu.html ''Voyager Enters Solar System's Final Frontier''. NASA, 2007.]</ref>. D'otra banda la nomada [[esfera de Hill]] del Sol, l'alcance efeutivu de la so dominancia gravitacional, créyese que llega hasta una distancia mil veces superior<ref>Littmann, Mark (2004). ''Planets Beyond: Discovering the Outer Solar System''. Courier Dover Publications. páxs. 162–163. ISBN 978-0-486-43602-9.</ref>. ===Heliopausa=== La heliosfera ye la rexón del espaciu que ta embaxu la influyencia del vientu y el campu magnéticu solares. El vientu solar, formáu por partícules y átomos ionizaos, viaxa a unos 400 km/[[segundu|s]] hasta que colisiona col vientu interestelar. La colisión produzse nel llamáu puntu de choque de terminación; allí, a una distancia de 80-100 AU del Sol na zona que ta al barloventu del mediu interestelar y de 200 na que ta al sotaventu, la interacción col mediu interestelar fai que'l vientu solar enllentézcase hasta una velocidá subsónica. L'amenorgamientu de la so velocidá fai que se condense y se vuelva más turbulentu, y forma una gran estructura oval nomada heliofunda. Esta estructura creyíase que tenía una forma y un comportamientu asemeyáu al de la cola d'un cometa, magar que los datos aportaos pola nave Cassini y el Interstellar Boundary Explorer suxeren que tien forma de burbuya de resultes de l'aición del campu magnéticu interestelar. Finalmente, nómase heliopausa al puntu nel que'l vientu solar ye deteníu pol mediu interestelar, esto ye, onde la fuercia del vientu solar yá nun ye capaz de puxar escontra los vientos estelares de les estrelles vecines. Al cruciar esti puntu, teóricamente, había notase un descenso rápidu na temperatura de les partícules cargaes<ref>[http://phys.org/news/2012-05-interstellar-boundary-explorer-heliosphere-long-theorized.html ''New Interstellar Boundary Explorer data show heliosphere's long-theorized bow shock does not exist'' (n'inglés), na web phys.org]</ref>, un cambéu na direición del campu magnéticu y un incrementu na cantidá de rayos cósmicos galácticos<ref>[http://www.nasa.gov/mission_pages/voyager/voyager20120614.html Data From NASA's Voyager 1 Point to Interstellar Future 06.14.12]</ref>. En mayu de 2012 la nave Voyager 1 detectó un incrementu rápidu na cantidá de rayos cósmicos (un 9% nún mes, precedíu por un aumentu d'un 25% ente xineru de 2009 y xineru de 2012), lo que suxería que taba averándose a la heliopausa<ref>[http://www.nasa.gov/mission_pages/voyager/voyager20120614.html Data From NASA's Voyager 1 Point to Interstellar Future 06.14.12]</ref>. Na seronda de 2013 la NASA dió anuncia de que la nave cruciara la heliopausa'l 25 d'agostu de 2012<ref>[http://www.nasa.gov/mission_pages/voyager/voyager20130912.html#.UjJLPZKR86s ''NASA Spacecraft Embarks on Historic Journey Into Interstellar Space.'']</ref>, y de qu'esta allugábase a 121 AU de distancia del Sol<ref>Cowen, R. (2013). ''Voyager 1 has reached interstellar space''. Nature.</ref>. Más allá de la heliopausa, a unes 230 AU de distancia del Sol, alcuéntrase l'arcu de choque, una estela de plasma que dexa'l Sol de la que viaxa pela Vía Lláctea<ref>[http://apod.nasa.gov/apod/ap020624.html P. C. Frisch (Universidá de Chicago). ''The Sun's Heliosphere & Heliopause''. Astronomy Picture of the Day, 24 de xunu de 2002.]</ref>. [[Imaxe:Kuiper_belt_-_Oort_cloud-en.svg|thumb|upright=1.3|Representación del cinturón de Kuiper, la esfera de Hill solar y la nube d'Oort.]] ===Oxetos separtaos=== [[90377 Sedna]], asitiáu a una distancia media de 520 AU, ye un oxetu espacial grande de color arroxáu que tien una órbita mui elíptica y xigantesca, que va de les 76 AU nel periheliu a les 940 AU nel afeliu y que tarda 11.400 años en completar. Mike Brown, que descubrió l'oxetu en 2003, considera que nun puede ser parte del discu dispersu o'l cinturón de Kuiper porque'l so periheliu ta mui llonxe pa tener sío afectao pola migración de Neptunu. Elli, y otros astrónomos, considérenlu el primer exemplu de lo qu'ha ser una nueva población, los nomaos delles veces ''oxetos separtaos distantes'', que podríen incluyir tamién el oxetu nomáu [[2000 CR105]], que tien un periheliu de 45 AU, un afeliu de 415 AU y un periodu orbital de 3.420 años<ref>[http://www2.ess.ucla.edu/~jewitt/kb/sedna.html David Jewitt (2004). "Sedna – 2003 VB12". University of Hawaii.]</ref>. Brown noma esta población nube interior d'Oort, porque puede tener formáose por un procesu similar al d'aquella, magar que muncho más cerca del Sol<ref>[http://www.gps.caltech.edu/~mbrown/sedna/ Mike Brown. ''Sedna''. CalTech, 2004.]</ref>. Sedna ye, mui probablemente, un planeta nanu, anque'l so tamañu ta entá por determinar. Hai un segundu oxetu que ye, ensin dubia, un oxetu separtáu distante. Nómase 2012 VP113 y tien el periheliu a 81 AU del Sol y l'afeliu a 400-500 AU<ref>[http://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=2012VP113 ''JPL Small-Body Database Browser: (2012 VP113)''. Jet Propulsion Laboratory (NASA), 2013.]</ref> . ===La nube d'Oort=== La [[nube d'Oort]] ye una hipotética nube esférica de hasta un billón d'oxetos xelaos qu'arrodia tol Sistema Solar a unes 50.000 AU (un añu-lluz) de distancia, o quiciás inclusu a 100.000 AU (1,87 años-lluz), y que pudiera ser l'orixe de tolos cometes de periodu llargu. Créese que ta formada por cometes que foron espulsaos del Sistema Solar interior como resultáu d'interacciones gravitacionales colos planetes esteriores. Los oxetos de la nube muévense perdespacio, y vense alteriaos dacuando por socesos como colisiones, l'efeutu de la gravedá de dalguna estrella que pasa o la marea galáctica, la fuercia de marea exercida pola Vía Lláctea<ref>[http://nineplanets.org/kboc.html Bill Arnett (2006). ''The Kuiper Belt and the Oort Cloud'' (n'inglés), na web nineplanets.org.]</ref>. ===Rexones por esplorar=== La mayoría del Sistema Solar sigue siendo un misteriu pa nosotros. Calcúlase que'l campu gravitacional del Sol domina a les fuercies gravitacionales d'otres estrelles hasta una distancia de alredor de dos años-lluz (125.000 AU). Tol espaciu qu'hai ente la nube d'Oort y esa llende ye desconocíu dafechu, como tamién ta práuticamente ensin cartografiar, pesie a descubrimientos como'l de Sedna, la rexón asitiada ente'l cinturón de Belt y la nube d'Oort, un área de decenes de miles de unidaes astronómiques de radiu. La esploración d'estes rexones ha permitir, de xuru, el descubrimientu de nuevos oxetos nel Sistema Solar. ==El contextu galácticu del Sistema Solar: la Vía Lláctea== [[Imaxe:Milky_Way_Arms_ssc2008-10.svg|right|thumb|300px|Posición del Sistema Solar dientro la Vía Lláctea.]] El Sistema Solar allúgase na Vía Lláctea, una galaxia espiral barrada que tien un diámetru de 100.000 años-lluz y contién alredor de 200.000 millones d'estrelles<ref>[http://www.ras.ucalgary.ca/CGPS/press/aas00/pr/pr_14012000/pr_14012000map1.html English, J. (2000). ''Exposing the Stuff Between the Stars''. Hubble News Desk.]</ref>. El Sol, dientro d'ella, asítiase nún de los sos brazos espirales esteriores, nomáu brazu d'Orión o, más propiamente, brazu d'Orión–Cygnus<ref>R. Drimmel, D. N. Spergel (2001). ''Three Dimensional Structure of the Milky Way Disk''. Astrophysical Journal 556: 181–202.</ref>. La distancia de la nuesa estrella al centru la galaxia ye d'ente 25.000 y 28.000 años lluz<ref>Eisenhauer, F.; et al. (2003). ''A Geometric Determination of the Distance to the Galactic Center''. Astrophysical Journal 597 (2): L121–L124.</ref>, y viaxa dientro d'ella a unos 220 km/s, polo que completa una vuelta completa a la Vía Lláctea, lo que se llama añu galácticu del Sistema Solar, cada 225-250 millones d'años<ref>[http://hypertextbook.com/facts/2002/StacyLeong.shtml Leong, Stacy (2002). ''Period of the Sun's Orbit around the Galaxy (Cosmic Year)''. The Physics Factbook.]</ref>. L'ápiz solar, la direición que sigue'l Sol al traviés del espaciu interestelar, asítiase cerca de la constelación d'Hércules en direición a l'actual llocalización de la estrella brillante Vega. El planu de la eclíptica forma un ángulu de alredor de 60º col planu galácticu. La llocalización del Sistema Solar dientro la galaxia ye un factor que tien influyío na vida na Tierra. La nuesa órbita ye circular, y orbitamos alredor del Sol a la mesma velocidá que tienen los brazos de la espiral de la galaxia. Poro, el Sol traviesa esos brazos perpoques veces. Como nos brazos de la galaxia asítiense munches supernoves, y hai inestabilidaes gravitacionales y radiación que podríen alteriar el Sistema Solar, esti pasar de ralo en ralo dio-y a la Tierra llargos periodos d'estabilidá que-y permitieron evolucionar. Arriendes d'ello, el Sol ta tamién perllonxe del centru de la galaxia, una zona con gran densidá d'estrelles na que los estirones gravitacionales d'astros vecinos podríen perturbar los cuerpos de la nube d'Oort, unviando munchos cometes al Sistema Solar interior, col consiguiente peligru de colisión y d'alteración catastrófica de les condiciones de l'atmósfera terrestre. Eso, y la intensa radiación del centru galácticu, que podía torgar el desarrollu de formes de vida complexes<ref>[http://www.astrobio.net/news-exclusive/galactic-habitable-zones/ Leslie Mullen (2001). ''Galactic Habitable Zones''. Astrobiology Magazine.]</ref>. Dafechu, y pesie a la so posición actual na galaxia, dellos científicos especulen con que les caberes [[supernova|supernoves]] pueden tener afectao, col llanzamientu de granos de polvu radiactivu y cuerpos mayores similares a cometes hacia'l Sol, el desarrollu de la vida nos caberos 35.000 años<ref>[http://phys.org/news6734.html ''Supernova Explosion May Have Caused Mammoth Extinction''. Physorg.com. 2005.]</ref>. ===La vecindá del Sistema Solar=== [[Imaxe:Local_Interstellar_Clouds_with_motion_arrows.jpg|right|thumb|300px|El Sol y les estrelles de la so rodiada.]] El Sistema Solar allúgase na Nube Llocal Interestelar. Por embargu, tamién ta cerca de la Nube G (''G-Cloud''), y nun se sabe entá con seguridá si ta incrustáu na Nube Llocal o si ta asitiáu na rexón na qu'interactúen dambes nubes<ref>[http://interstellar.jpl.nasa.gov/interstellar/probe/introduction/neighborhood.html ''Our Local Galactic Neighborhood'' (n'inglés), na web de la NASA]</ref>. La Nube Llocal Interestelar ye una zona densa que forma parte d'nuna rexón en xeneral de poca densidá, la Burbuya Llocal. Esta ye una cavidá nel mediu interestelar en forma de reló d'arena de 300 años-lluz d'estensión. La burbuya ta cubierta con plasma a alta temperatura, lo que suxer que ye'l resultáu de varies supernoves recientes<ref>[http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2003/06jan_bubble/ ''Near-Earth Supernovas'' (n'inglés), na web de la NASA.]</ref>. Hai relativamente poques estrelles a menos de diez años-lluz (95 billones de km) del Sol. La más cercana ye'l sistema [[Alfa Centauri]], asitiáu a unos 4,4 años lluz. Les estrelles Alfa Centauri A y B son una pareya d'estrelles asemeyaes al Sol, que son orbitaes a una distancia de 0,2 años lluz por Alfa Centauri C (nomada tamién Proxima Centauri), una pequeña nana roxa. Les siguientes estrelles más averaes al Sol son les nanes roxes [[estrella de Barnard]] (a 5,9 años lluz), [[Wolf 359]] (a 7,8 años lluz) y [[Lalande 21185]] (a 8,3 años-lluz). La mayor de les estrelles a menos de 10 años lluz ye [[Sirius]], una brillante estrella de secuencia principal col doble de masa que'l Sol, que ta a 8,6 años lluz d'elli y ye orbitada por una nana blanca nomada Sirius B. Les [[nana marrón|nanes marrones]] más prósimes son el sistema binariu [[Luhman 16]], a 6,6 años lluz. El restu los sistemes más averaos al Sol inclúi'l sistema binariu de nanes roxes [[Luyten 726-8]] (a 8,8 años lluz) y la nana roxa [[Ross 154]] (a 9,7 años-lluz)<ref>[http://www.solstation.com/stars/s10ly.htm Stars within 10 light years (n'inglés), na web solstation.org.]</ref>. La estrella solitaria asemeyada al Sol más cercana ye [[Tau Ceti]], a 11,9 años lluz. Tien un 80% de la masa del Sol, pero malpenes un 60% de la so lluminosidá<ref>[http://www.solstation.com/stars/tau-ceti.htm Tau Ceti (n'inglés),na web solstation.org.]</ref>. No que cinca a los planetes extrasolares, el más cercanu orbita alredor d'Alfa Centauri B. Nómase [[Alfa Centauri Bb]], tien una masa 1,1 veces la de la tierra y orbita cada 3.236 díes<ref>[http://www.eso.org/public/archives/releases/sciencepapers/eso1241/eso1241a.pdf Dumusque, X.; Pepe, F.; Lovis, C.; Ségransan, D.; Sahlmann, J.; Benz, W.; Bouchy, F. O.; Mayor, M.; Queloz, D.; Santos, N.; Udry, S. P. (2012). ''An Earth-mass planet orbiting α Centauri B''. Nature 491 (7423): 207–211.]</ref>. El planeta en flotación llibre más cercano a nos ye [[WISE 0855-0714]]<ref>[http://iopscience.iop.org/2041-8205/786/2/L18/article ''Discovery of a ~250 K Brown Dwarf at 2 pc from the Sun'', K. L. Luhman 2014 ApJ 786 L18.]</ref>, un oxetu con una masa cuasi diez veces mayor que la de Xúpiter asitiáu a unos 7 años lluz del Sol. ==Galería de semeyes: los oxetos del Sistema Solar== Esta galería amuesa los principales cuerpos del Sistema Solar de los qu'hai imáxenes de calidá, ordenaos por volumen. Hai delles ausencies destacaes, principalmente Plutón y Eris, y ello débese a que nun se consiguieron entá imáxenes de cálida de so. <center> {| {{tablaguapa}} |+ '''El Sistema Solar''' | |- style="background: black;" | [[File:The Sun by the Atmospheric Imaging Assembly of NASA's Solar Dynamics Observatory - 20100819.jpg|center|100x100px]] | [[File:Jupiter by Cassini-Huygens.jpg|center|100x120px]] | [[File:Saturn during Equinox.jpg|center|100x100px]] <!-- [[File:Saturn (planet) large.jpg|center|100x100px]]--> | [[File:Uranus2.jpg|center|100x100px]] | [[File:Neptune.jpg|center|100x100px]] | [[File:The Earth seen from Apollo 17.jpg|center|100x100px]] | [[File:Venus-real.jpg|100x100px]] |- | [[Sol]]<br /><small>(estrella)</small> | [[Xúpiter (planeta)|Xúpiter]]<br /><small>(planeta)</small> | [[Saturnu (planeta)|Saturnu]]<br /><small>(planeta)</small> | [[Uranu (planeta)|Uranu]]<br /><small>(planeta)</small> | [[Neptunu (planeta)|Neptunu]]<br /><small>(planeta)</small> | [[Tierra]]<br /><small>(planeta)</small> | [[Venus]]<br /><small>(planeta)</small> |- style="background: black;" | [[File:Mars Valles Marineris.jpeg|center|100x100px]] | [[File:Ganymede g1 true 2.jpg|center|100x100px]] | [[File:Two Halves of Titan.png|center|100x100px]] | [[File:Mercury in color - Prockter07-edit1.jpg|center|100x100px]] | [[File:Callisto.jpg|center|100x100px]] | [[File:Io highest resolution true color.jpg|center|100x100px]] | [[File:FullMoon2010.jpg|center|100x100px]] |- | [[Marte]]<br /><small>(planeta)</small> | [[Ganimedes (satélite)|Ganimedes]]<br /><small>(lluna de Xúpiter)</small> | [[Titán (satélite)|Titán]]<br /><small>(lluna de Saturnu)</small> | [[Mercuriu (planeta)|Mercuriu]]<br /><small>(planeta)</small> | [[Calistu (satélite)|Calistu]]<br /><small>(lluna de Xúpiter)</small> | [[Io (satélite)|Io]]<br /><small>(lluna de Xúpiter)</small> | [[Lluna]]<br /><small>(satélite de la Tierra)</small> |- style="background: black;" | [[File:Europa-moon.jpg|center|100x100px]] | [[File:Triton Voyager 2.jpg|center|100x100px]] <!--[[File:Triton moon mosaic Voyager 2 (large).jpg|center|100x100px]]--> | [[File:Titania (moon) color cropped.jpg|center|110x110px]] | [[File:PIA07763 Rhea full globe5.jpg|center|110x110px]] | [[File:Voyager 2 picture of Oberon.jpg|center|100x100px]] | [[File:Iapetus as seen by the Cassini probe - 20071008.jpg|center|100x100px]] | [[File:PIA00040_Umbrielx2.47.jpg|center|100x100px]] |- | [[Europa (satélite)|Europa]]<br /><small>(lluna de Xúpiter)</small> | [[Tritón (satélite)|Tritón]]<br /><small>(lluna de Neptunu)</small> | [[Titania (satélite)|Titania]]<br /><small>(lluna d'Uranu)</small> | [[Rhea (satélite)|Rhea]]<br /><small>(lluna de Saturnu)</small> | [[Oberón (satélite)|Oberón]]<br /><small>(lluna d'Uranu)</small> | [[Iapetus (satélite)|Iapetus]]<br /><small>(lluna de Saturnu)</small> | [[Umbriel (satélite)|Umbriel]]<br /><small>(lluna d'Uranu)</small> |- style="background: black;" | [[File:Color Image of Ariel as seen from Voyager 2.jpg|center|100x100px]] | [[File:Dione (Mond) (30823363).jpg|center|100x100px]] | [[File:Inset-sat tethys-large.jpg|center|100x100px]] | [[File:Ceres optimized.jpg|center|100x100px]] | [[File:Viewing_the_South_Pole_of_Vesta.jpg|center|100x100px]] | [[File:Enceladus from Voyager.jpg|center|100x100px]] | [[File:Miranda.jpg|center|100x100px]] |- | [[Ariel (satélite)|Ariel]]<br /><small>(lluna d'Uranu)</small> | [[Dione (satélite)|Dione]]<br /><small>(lluna de Saturnu)</small> | [[Tethys (satélite)|Tethys]]<br /><small>(lluna de Saturnu)</small> | [[1 Ceres (planeta nanu)|Ceres]]<br /><small>(planeta nanu)</small> | [[4 Vesta|Vesta]]<br /><small>(asteroide)</small> | [[Encéladu]]<br /><small>(lluna de Saturnu)</small> | [[Miranda (satélite)|Miranda]]<br /><small>(lluna d'Uranu)</small> |- style="background: black;" | [[File:Proteus Voyager 2 croped.jpg|center|100x100px]] | [[File:Mimas moon.jpg|center|100x100px]] | [[File:Hyperion in natural colours.jpg|center|100x100px]] | [[File:Phoebe cassini.jpg|center|100x100px]] | [[File:PIA12714 Janus crop.jpg|center|100x100px]] | [[File:PIA09813 Epimetheus S. polar region.jpg|center|100x100px]] | [[File:Prometheus 12-26-09a.jpg|center|100x100px]] |- | [[Proteus (satélite)|Proteus]]<br /><small>(lluna de Neptunu)</small> | [[Mimas (satélite)|Mimas]]<br /><small>(lluna de Saturnu)</small> | [[Hyperión (satélite)|Hyperión]]<br /><small>(lluna de Saturnu)</small> | [[Phoebe (satélite)|Phoebe]]<br /><small>(lluna de Saturnu)</small> | [[Janus (satélite)|Janus]]<br /><small>(lluna de Saturnu)</small> | [[Epimetheus (satélite)|Epimetheus]]<br /><small>(lluna de Saturnu)</small> | [[Prometheus (satélite)|Prometheus]]<br /><small>(lluna de Saturnu)</small> |- |} <noinclude> </center> ==Enllaces esternos== * {{en}} [http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=SolarSys&Display=Overview ''Nuestru Sistema Solar'' na web de la NASA] * {{en}} [http://space.jpl.nasa.gov Simulador de los oxetos del Sistema Solar (NASA)] * {{en}} [http://www.jpl.nasa.gov/solar_system NASA/JPL Solar System main page] * {{en}} [http://logic-law.com/index.php?title=A_Cosmic_History_of_Human_Evolution#Development_of_the_Solar_System Una historia cósmica del Sistema Solar] * {{en}} [http://photojournal.jpl.nasa.gov/index.html NASA Planetary Photojournal (imáxes del Sistema Solar obteníes en misiones espaciales)] * {{en}} [http://celestia.sourceforge.net/ Celestia, programa llibre de simulación espacial tridimensional] * {{es}} [http://www.8planetas.com/ Paseo por los planetas del Sistema Solar] * {{es}} [http://www.astrored.net/nueveplanetas/ Los nueve planetas] * {{es}} [http://www.stellarium.org/es/ Stellarium, el catálogo de las estrelles] ==Notes y referencies== {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == * [http://www.solarviews.com Solarviews] * [http://www.michaelschultz.de/index_en.html Solar System] A interaktiv planets animation (145 zoom steps and time effects) {{Sistema_Solar}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Sistema solar]] 75qxwnuljhn6h0vticu6luhjbgde2ll Felis silvestris catus 0 1409 3707501 3649011 2022-08-16T15:04:41Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{1000}} {{Ficha de taxón | name = Gatu | status = LC | image = Cat03.jpg | image_width = 250 px | image_caption = Gatu común. ''Felis silvestris domesticus'' | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Mammalia]] | subclassis = [[Theria]] | infraclassis = [[Placentalia]] | ordo = [[Carnívora]] | subordo = [[Feliformia]] | familia = [[Felidae]] | subfamilia = [[Felinae]] | genus = [[Felis]] | species = ''[[Felis silvestris|F. silvestris]]'' | subspecies = '''''F. s. catus''''' | trinomial = '''''Felis silvestris catus''''' | trinomial_authority = [[Johann Christian Daniel von Schreber|Schreber]], 1775 | synonyms =''Felis silvestris domesticus'' }} El '''gatu''' ye un pequeñu mamíferu domésticu de la familia félidos; tien morra redonda, güeyos cuya pupila adáutase a la visión nocherniega, llingua áspera, pelo nidio y espeso, cola llarga y pates curties con uñes retráctiles. == Carauterístiques == Tien un pesu de 3 a 8 kilos. Viven hasta 15 años, el gatu más vieyu algamó los 34 años. Les castres pueden estremase ente les de pelo llargo y curtio, magar que la castra ''esfinxe'' nun tien pelo. Los colores puen ser blancu, negru o roxu, siendo les femes les úniques que puen tener los tres colores. == Historia y mitoloxía == El gatu foi domesticáu polos [[Exiptu|exipcianos]] alredor del 4000 e.C., pa protexer los graneros de les [[Mur|mures]]. Magar que hai poco alcontráronse evidencies de domesticación en [[Xipre]] d'hai 9.500 años [http://www.mural.com/ciencia/articulo/366835/] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commons|Category:Felis silvestris catus|Gatu}} {{wikcionariu|gatu}} {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Felidae]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Taxones ensin enllaz a Wikispecies]] i7ne45sfrcfdt6rvgomvfw4ufujitgk Afuega'l Pitu 0 1613 3707373 3654927 2022-08-16T14:50:47Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Ficha de quesu | nome = Afuega'l Pitu | otros nomes = | zona = [[Asturies]] | rexón = Centro-occidental | ciudá = | pasteurizao = Depende del tiempu de maduración | testura = | grasa = Mínimu: 45% | proteína = Mínimu: 35% | tamañu = Alzada: 5-12 cm<br/>Diámetru de la base: 8-14 cm | pesu = 0,2-0,6 kg | avieyamientu = 5-60 díes | certificáu = [[DOP]] [[2008]] }} El '''quesu d'Afuega'l pitu''' ye un tipu de [[quesu]] que s'ellabora n'[[Asturies]]. == Zona de producción == Ye ún de los quesos esclusivamente de lleche de vaca más espardíos d'Asturies, ellabórase en delles caseríes de los valles centrales asturianos y les lladeres de los montes ente los ríos [[Ríu Narcea|Narcea]] y [[Ríu Seya|Seya]]. La producción actual concéntrase principalmente en conceyos como [[Riosa]], [[Morcín]], [[Grau]], [[Les Regueres]], [[Pravia]], y [[Salas]], siendo'l mayor productor el conceyu de Grau. Otros conceyos incluyíos na zona xeográfica de la Denomación d'Orixe Protexida son: [[Santo Adriano]], [[Tinéu]], [[Miranda]], [[Cuideiru]], [[Candamu]], [[Muros del Nalón]] y [[Sotu'l Barcu]]. Trátase d'un territoriu con [[clima oceánicu]], carauterizáu poles [[precipitaciones]] abondoses, persistentes y seles, per tol añu, radiación solar moderao y alta nubosidá. Esta climatoloxía favorez el desenrrollu célere de les especies pratenses d'escelente calidá presentes nos abondosos [[Prau|praos]] naturales y [[Pación|paciones]] esistentes na zona, lo que permite, amás de recursos alimenticios basaos en forraxes frescos, per tol añu, un acopiamientu pa los díes en que les condiciones climatolóxiques resulten adverses. Los animales puen permanecer albentestate, práuticamente per tol añu. Ye una zona con fuertes torales llocalizaes dientro de la curtia distancia esistente ente'l [[Llitoral (xeografía)|llitoral]] con cotes mui baxes, y la divisoria d'agües en cotes de grande altitú. Esto propicia que la [[ganadería]] seya más afayadiza que l'[[agricultura]] como actividá d'esplotación de la tierra. == Historia == [[Archivu:Garfiella.jpg|thumb|230px|La cuayada pásase de la tarreña a los arnios]] Ta considerao como ún de los quesos más antiguos d'[[Gastronomía d'Asturies|Asturies]]. Aparez documentao de magar el [[sieglu XVIII]] como moneda de pagu d'[[impuestos]], anque hasta'l [[sieglu XIX]], nomándolo como ''quesu de puñu'' o quesu de ''Afuega'l Pitu''. [[Félix Aramburu y Zuloaga]] califícalo a finales de la mesma centuria como'l ''«primitivu quesu de puñu o d'afuega'l pitu que ye corriente en cuasi tolos conceyos d'Asturies»''. En dates aproximaes la obra ''Asturias'' d'[[Octavio Bellmunt]] y [[Fermín Canella]] vuelve a insistir sobro l'espardimientu d'estos quesos, nomándolos como ''«los corrientes en toles partes llamaos d'afuega'l pitu o con otros nomes»''. Nun ye segura la [[etimoloxía]] porque'l sentíu que se-y dio a la espresión ye diversa. Hai quien entiende que s'alude con ello al [[estrangulamientu]] del cuellu de la bolsa onde esbira (''fardela''). Otra lleenda dalgo espurrida diz que'l nome se refier a qu'antiguamente se daba'l quesu a los pitos y cuando ésti taba curao, los pitos afogaben. Ensin dubia, trátase d'una pura lleenda que desconoz la rialidá social del campu asturianu hasta la so entrada na CEE en 1986, carauterizao por pequeñísimes esplotaciones campesines (con mui poco ganáu), con mui pocos recursos económicos nes que nin el quesu se podía esperdiciar dándo-ylo a los pitos, nin estos se mataben d'esa manera pa comelo. La rialidá ye más cenciella y más utilitaria. El nome, lo más probable ye que se deba a que munchos de los ellaboradores (esti quesu se facía col escedente temporal de lleche que se producía neses caseríes; el xatu vendíase al poco de nacer pa poder obtener recursos económicos colos que facer frente a les necesidaes de compra de la casa y de la esplotación, el lleche cosumíase fresco, facíase mantega o se convertía en quesu afuega'l pitu) dao que se trata d'un quesu de cuayada láctica, la grasa tiende a quedar separtao de la cuayada y perriba d'ésto, y esa grasa yera retirao y se convertía en mantega que se baxaba selmanalmente a los mercaos de les villes a vender, ya que nun se conservaba fresco, y yera ún de los ingresos habituales d'estes caseríes. Los quesos, nunes zones (la más cercana a los valles mineros de les cuenques del Caudal y el Nalón, al oriente de la [[Sierra de L'Aramo]]) dexábase ensugar en paños engolaos y yeren quesos de «trapu»; mentes que nos valles al occidente de la Sierra de L'Aramo la cuayada dexábase esbirar n'arnos de barru, con forma de pequeños calderos o vasiyes troncocóniques, con munchos furacos, que rialicen los alfareros de Miranda, Ḷḷamas de Mouru o Faru, y una vuelta que la cuayada ya perdiera la mayoría de l'agua, o bien se comíen frescos con frutes o dulces de mazana, o bien se dexaben ensugar na parte que daba al norte nos horros, onde permanecíen hasta'l so consumu. Los «afuega'l pitu» a los que se-yos quitaba la mantega (que yera la inmensa mayoría por dos razones: económica, la mantega convertíase rapidamente nún ingresu; y por problemas teunolóxicos, les muyeres que yeren les que facíen el quesu nun teníen conocimientos de teunoloxía quesera) cuando maduraben yeren muncho más secos y pastosos, polo qu'al tragalos, la pasta tiende a apegase nel fondu del paladar-entamu de la larinxe-el gargüelu, d'ehí "l'afogase'l pitu" y que'l so consumu tuviere siempres arreyao al de la sidra, especialmente nes espiches coles que se tastiaben les primeres sidres del añu pela primavera, ye dicir, cuando los quesos ellaboraos colos escedentes de lleche del final de la seronda y entamos del iviernu, yá taben bien maduros. En cuantes a la esistencia de los afuega'l pitu roxos, más tradicionales de los valles mineros de la comarca del Caudal, pegaos a la sierra de L'Aramo, espardiérase tamién la falsa lleenda de que se trata d'unos quesos que probablemente diben salir mal y les ellaboradores-y amestaben pimentón pa facelos pasables. Tolo contrario, esta lleenda supón atribuyi-yos a les ellaboradores del quesu una conocencia teunolóxica que nun poseyíen pa saber cuándo diba sali-yos bien o mal el quesu, cosa qu'inda güei la mayoría de los queseros artesanos entá desconocen. Otra de les razones que s'utilizaron pa xustificar esti fechu ye que'l pimentón ye un escelente conservante y qu'esa yera la razón. Hai dos dubies razonables p'aceptar esta versión, y ye que «l'afuega'l pitu roxu» namás s'ellaboraba antiguamente nos valles mineros, non na zona occidental y costera de la Sierra de L'Aramo; per otru llau, nel restu de los casos qu'hai pel mundu los quesos nos que'l pimentón s'usa p conservalos, el pimentón únicamente s'utiliza na corteya para evitar qu'ensugue'l quesu, en nengún casu s'añade a la cuayada y s'amasa. Naide nun sabe esautamente cuala foi la causa o la razón d'esti estrañu y curiosu quesu roxu, anque lo más probable ye que se deba a un fechu fortuitu dafechu, ya que'l quesu «afuega'l pitu» ellaborábase nes mesmes estancies y nes mesmes meses nes que s'ellaboraben pela época de la matanza del gochu los embutíos (chorizos y morcielles de les famoses fabaes y potaxes asturianos). Probablemente y de forma casual una parte de la cuayada manchó con pimentón, y como'l quesu yera mui valiosu y nun se podía esperdiciar por esti fechu, continuó'l so procesu d'ellaboración; como'l resultáu nun foi desagradable sinón tolo contrario, ensin dubia, lo que foi al principiu una casualidá foi faciéndose arrémente, dao que nos quesos menos maduros, el pimentón escuende la fuerte acidez de los «afuega'l pitu» más tienros. Cuala ye la razón del ésitu d'esti quesu nos valles mineros de la Sierra de L'Aramo, especialmente na zona de Morcín, naide nun lo sabe, pero seguramente dalgo tendrá que ver cola dureza de los trabayos nes prefondidaes de les mines de carbón, ya qu'ésti yera un quesu mui apreciáu polos mineros dao que'l so tastu picante yera un envizcu pa consumir vinu, que nel pasáu nun yera namái una bébora alcohólica socialmente aceptada, sinón que yera una bébora enerxética, de la que'l so consumu yera afalao pa soportar dalgunos de los más duros trabayos, como'l de la minería soterraña de carbón d'esta parte d'Asturies. == Certámenes y salones gastronómicos == [[Archivu:Moldes-afuega.jpg|thumb|200px|Arnos onde esbira'l quesu]] '''Certame del quesu d'Afuega'l Pitu''', Morcín Dende [[1981]], se vien celebrando nel conceyu de Morcín (La Foz) el certame del quesu d'Afuega'l Pitu, al qu'acuden tolos ellaboradores de la zona. Ye organizáu poa Xermandía de la Probe. '''Salón Gastronómicu d'Afuega'l Pitu''', Grau Dende [[2007]] celébrase en [[Grau]]'l Salón Gastronómicu d'Afuega'l Pitu, destacando esti quesu como ingrediente de referencia pa l'alta cocina y afalando al so usu en platos ellaboraos, en conparanza col so consumu tradicional como quesu de mesa. La edición de [[2007]] incluyía la espublización d'un llibru de 30 recetes ellaboráu por cocineros de gran prestixu de toa Asturies y ún de Madrid, destacando ente ellos restaurantes como Casa Conrado, Restaurante Paladares, y Casa Gerardo. La edición de [[2008]] seguía la promoción d'Afuega'l Pitu na alta cocina con una preba abierta al públicu de recetes de pinchos "gourmets" d'Afuega'l Pitu ellaboraes por Pedro y Marcos Morán, de Casa Gerardo. A partir de 2009 nun se rializó más esti certame. == Estatus == Nel añu 2002, el Gobiernu d'Asturies afaló a los ellaboradores a solicitar énte la [[Xunión Europea]] la so inscripción nel rexistru comunitariu de les [[DOP|Denominaciones d'Orixe protexíes]] y, mentes se decidía pola [[Comisión Europea]], quedó transitoriamente protexida pol Reglamentu de la Denominación d'Orixe protexida «Afuega'l Pitu» aprobáu por Resolución de [[6 d'agostu]] de [[2003]], de la Conseyería de Mediu Rural y Pesca d'[[Asturies]], ratificáu pol [[Ministeriu d'Agricultura, Pesca y Alimentación d'España]] por Orde APA/1983/[[2004]], de [[7 de xunu]].<ref>[http://www.boe.es/boe/dias/2004/06/18/pdfs/A22436-22443.pdf Reglamento, BOE 18.6.2004]</ref> La solicitú foi espublizada nel DOCE del 10.11.2007, abriéndose asina un periodu de seyes meses pelos cualos se puen formular declaraciones d'oposición.<ref>[http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2007:268:0028:0032:ES:PDF Solicitú de reconocencia como DOP, DOCE 10.11.2007]</ref> Nel DOUE L198 de 26 de xunetu de 2008, se [http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2008:198:0028:0029:ES:PDF publicó] la so proteición como DOP. Afecháu yá esi periodu d'oposición, «l'afuega'l pitu» yá cuenta cola proteición de DOP en puxu dafechu. == Ellaboración == [[Archivu:Tarreña-cuayada.jpg|thumb|250px|Tarreña col lleche yá cuayao]] El [[lleche]] utilizao pa la ellaboración de los quesos protexíos sedrá la obtenío de [[vaca|vaques]] de la raza [[frisona]] y [[vaca roxa]] y les sos cruces. Antiguamente, el lleche yera crudo, anque dende que l'Alministración requirió a los ellaboradores artesanales a principios de la década de los años 80 del sieglo XX a qu'obtuviesen el rexistru sanitariu de los sos producciones y instalaciones, y dao'l problema de falta de saniamientu de la cabaña ganadera asturiana, impúnxose la pasterización del lleche pa ellaborar «l'afuega'l pitu». Anguaño, la meyora na calidá y les garantíes de la sanidá del lleche, la modernización de les instalaciones queseres, y la incorporación de xóvenes mayestros queseros con una formación específica en teunoloxía quesero permitió recuperar los «afuega'l pitu» de lleche crudo, como'l casu de los que se comercialicen baxo la marca de «Rei Silo», cola potencia de tastu, arumes y testuras que teníen estos quesos antiguamente y qu'en nada se parecíen a los que se veníen comercializando hasta agora. L'alimentación del ganáu responderá a les práutiques tradicionales, basaes nel aprovechamientu de les paciones per aciu del pastoríu de los rebaños llecheros per tol añu y suplementada con yerba fresco, [[ḥenu]] y ensiláu obteníos nes propies esplotaciones. Ellabórase a lo llargo del añu. Esti quesu faese a partir del lleche de vaca y calentao ente 22 y 32&nbsp;°C, a la que se-y amiesta cuayu llíquido pa que coagule, y nos casos que se requiera de formientos lácticos si el lleche ye pasteurizao. Pasaes ente 15 y 20 hores, la cuayada viértese nún arnu afuracáu pa qu'[[bira|esbire]] per unes 12-24 hores. Sálense, bien espolvoreando la mesma sobre la cuayada cuando esta ta nos arnos, o bien se sala posteriormente por esfriegu cuando se desarnen. Déxense reposar nunes bandexes afuracaes, pal secáu anicial, pa pasar dempués a la cámara de maduración. Pa los quesos «afuega'l pitu roxe» que s'ellaboren cola adición de pimentón, la cuayada desárnase, amiéstase-y el pimentón, amásense a mano o con máquina, vuélvense a verter nel arnu con gasa o ensin ella, y cuando acaba'l procesu de esbiráu, desárnense y se salen por esfriegu, si nun se tuviera añadío'l sal al empar que'l pimentón. Nel casu de los de la variedá «afuega'l pitu de trapu», nel amasáu s'añadirá [[sal]] y podrá ser adicionáu con [[pimentón]], nuna proporción aproximada del 1 %, nesi casu dará llugar a la variedá «trapu roxu». Posteriormente la pasta amasao con o ensin pimentón, depositarase en gases (la tradicional fardela), onde se dedará esbirando otres venticuatro hores. Según el grau de maduración, diendo del quesu fresco al madurao, la permanencia en cámares sedrá d'ente cinco díes y seyes meses. == Carauterístiques == [[Archivu:Maduración-afuega.jpg|thumb|200px|La so maduración pue llegar a los 60 díes]] Presentará un conteníu mínimu en materia seca del 30 %, asina como un conteníu mínimu sobre estractu seco de grasa y proteína de 45 % y 35 % respeutivamente. Ye un quesu graso que pue ser fresco o madurao, ellaborao con [[lleche]] entero crudo o desnatao [[Pasteurización|pasterizao]] de [[vaca]], de pasta llandio obtenío por [[Formientu láctico|cuayadura láctico]], de color [[Blanco (color)|blanca]] o bien [[Naranxa (color)|naranxa]] roxu si se-y amiesta [[pimentón]]. Esti quesu tien forma troncocónica o de [[calabacín]], con un pesu ente 200 y 600 [[gramu|gramos]], dependiendo'l grau de maduración, una altura ente 5 y 12 [[centímetru|cm]] aproximao, un [[diámetru]] ente 8 y 14 cm medíu na base, y una [[corteya (quesu)|corteya]] natural de consistencia variable dependiendo del grau de maduración del quesu y de l'amiestu de pimentón. Nel casu de los «afuega'l pitu» de lleche crudo y maduraos más de 30 díes, la corteya pecurízase pola apaición del mofu «geotricum candida» que remanez del propiu lleche, esti mofu denomáu popularmente como «peyellu sapu» ye'l qu'anicia'l procesu d'afinado nes cámares o bodegues de maduración. La consistencia de la pasta ye más o menos llandio, perdiendo esta cualidá, contra más notoria seya la so maduración. Nos «afuega'l pitu» de menos de 30 díes de maduración y lleche pausterizao, presenten un [[tastu]] llixeramente [[Sabor acedu|acedu]], poco o nada [[Sabor saláu|saláu]], cremosu y bastante secu, acentuándose esti sabor en fuerte y picante nos quesos roxos. Arreciende un arume sele, aumentando cola maduración. Nos «afuega'l pitu» curaos y de lleche crudo, presenten un arume a vaca, xampiñón y viesca; en cuantes al so sabor ye cremosu y secu, con un intensu gustu a lácteos frescos, con toques d'ablaness rustíes, flores silvestres y mantegues, ensin nengún tipu d'acidez. Nos «afuega'l pitu roxu» l'amiestu de pimentón, nel casu de qu'éstos seYan d'escelente calidá, acentúen el so sabor llixeramente picante, ensin que'l pimentón escuenda y supere al restu de sabores d'esti quesu. ==Variedaes== Hai dos variantes principales según la forma: *De ''Trapu'' o de ''Bola'': *:Forma de castaña que se da pol trapu onde esbira. *De ''Barreña'' o''Atroncao'': *:Pola forma'l arnu que se conoz como Barreña o Queisera. Tien forma de tiestu (troncocónica). Según lleven pimentón: *''Roxu'': *:Con pimentón. *''Blancu'': *:Ensin pimentón. Según estáu de curación, puen alcontrase: *''Curaos'' *''Semicuraos'' *''Tiernos'' == Productores == Los productores de Quesu Afuega'l Pitu cola so data de fundación son:<ref>El Queso Afuega'l Pitu; 2006, Ismael Fernández Ramírez, Iván González de la Plata (Llibru)</ref> <!-- L'Orde ye por númberu de productores por, llueu alfabéticu. Morcín vien primero pol so certame--> <!-- Por favor añade más y enlaces! --> {| {{tablaguapa}} ! Grau ! Salas ! Morcín ! Pravia ! Tinéu ! Valdés |- | <!-- Grau --> * [http://www.casanchu.com Quesería artesana Ca Sanchu] (1975) * Quesería La Borbolla (1980) * Quesería Temia (1985) | <!--Salas--> * Quesería El Viso (2005) * Quesería La Arquera (2006) * Quesería Valle del Narcea (1983) | <!--Morcín--> * [http://www.queserialafigar.com Quesería Artesana ''La Figar''] (2003) | <!--Pravia--> * Quesería La Peñona (1984) * [http://www.queseriartesanaldepravia.com Quesería Artesnal de Pravia] <br />(Marca: Afuega'l Pitu Rey Silo) (2010) | <!--Tinéu--> * [http://www.embutidoslaaldea.com/noticias.php?offset=2 Industries Láctees del Principáu<br />Embutidos La Aldea]<br />(Marca: Tierra de Tinéu) (2005) | <!--Valdés--> * Quesería Artesanal Agrovaldés (2006)<ref>[http://www.asturias.es/Asturias/descargas/PDF%20DE%20TEMAS/Ocio%20y%20Tiempo%20Libre/afuega.pdf El código Afuega'l Pitu, José Antonio Quirós, 2008 (Cartafueyu-Guía)]</ref> |} == Ver tamién == * [[Quesos d'Asturies]] == Referencies == {{llistaref}} ==Enllaces esternos== *[http://www.casanchu.com Queiseria artesana Ca Sanchu] *[http://www.llazana.com Quesería Artesanal Llazana] *[http://www.queserialafigar.com Quesería Artesanal ''La Figar'' de Morcín] *[https://misquesosasturianos.com/variedades/afuegal-pitu/ Quesu asturiano Afuega´l Pitu] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Quesos d'Asturies|Afuega'l Pitu]] [[Categoría:Quesos de lleche de vaca]] rfzwdvror8x0g1lj5scegf4j5bdm27q Pega 0 1654 3707435 3512051 2022-08-16T14:56:53Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{fusionar|Pica pica}} {{Ficha de taxón | name = Pega | status = LC | status_system = iucn.3.1 | status_ref = | image = Sroka Pica Pica II.jpg |image_width=250px |image_caption=''Pica pica sericea'' | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | ordo = [[Passeriformes]] | familia = [[Corvidae]] | genus = [[Pica (xéneru)|Pica]] | species = '''P. pica''' | binomial = Pica pica | binomial_authority = [[Linnaeus]], 1758 | subdivision_ranks = [[subespecies]] | subdivision=*''[[Pica pica pica|P. p. pica]]'' * ''[[Pica pica asirensis|P. p. asirensis]]'' * ''[[Pica pica bactriana|P. p. bactriana]]'' * ''[[Pica pica bottanensis|P. p. bottanensis]]'' * ''[[Pica pica fennorum|P. p. fennorum]]'' * ''[[Pica pica galliae|P. p. galliae]]'' * ''[[Pica pica germanica|P. p. germanica]]'' * ''[[Pica pica hemileucoptera|P. p. hemileucoptera]]'' * ''[[Pica pica hudsonia|P. p. hudsonia]]'' * ''[[Pica pica jankowskii|P. p. jankowskii]]'' * ''[[Pica pica japonica|P. p. japonica]]'' * ''[[Pica pica kamchatica|P. p. kamchatica]]'' * ''[[Pica pica leucoptera|P. p. leucoptera]]'' * ''[[Pica pica mauretanica|P. p. mauretanica]]'' * ''[[Pica pica melanotos|P. p. melanotos]]'' * ''[[Pica pica nuttalli|P. p. nuttalli]]'' * ''[[Pica pica sericea|P. p. sericea]]'' | range_map =Pica_pica_map.png | range_map_caption = Cada color representa la distribución de les subespecies de ''Pica pica'': <span style="color:white; background-color:green;">Verde:</span> ''Pica p. pica'', <span style="background-color:lightgreen;"> Verde claro:</span> ''P. p. asirensis'', <span style="color:white; background-color:#80973f;">verde llamuerga:</span> ''P. p. bactriana'', <span style="color:white; background-color:red;">bermeyu:</span> ''P. p. bottanensis'', <span style="color:white; background-color:darkgreen;">verde escuru:</span> ''P. p. fennorum'', <span style="color:white; background-color:blue;">azul:</span> ''P. p. galliae'', <span style="background-color:#4afcdc;">turquesa:</span> ''P. p. germanica'', <span style="background-color:yellow;">mariellu:</span> ''P. p. hemileucoptera'', <span style="color:white; background-color:#8b0dd1;">viola:</span> ''P. p. hudsonia'', <span style="background-color:#c1b399;">café:</span> ''P. p. jankowskii'', <span style="background-color:#ffd000;">anaranxáu claru:</span> ''P. p. japonica'', <span style="color:white; background-color:darkblue;">azul escuru:</span> ''P. p. kamchatica'', <span style="background-color:lightpink;">rosa claru:</span> ''P. p. leucoptera'', <span style="background-color:#f79e20;">naranxa:</span> ''P. p. mauritanica'', <span style="background-color:lightblue;">celeste:</span> ''P. p. melanotos'', <span style="background-color:#ed8df9;">rosa: </span> ''P. p. nuttalli'', <span style="color:white; background-color:darkred;">bermeyu escuru:</span> ''P. p. sericea'' }} La '''pega''' ([[Xéneru (bioloxía)|xéneru]] ''Pica pica'') ye un [[páxaru]] de tamañu mediu de la familia los córvidos. Distínguese pol combináu de color blancu y prietu. == Descrición == La pega tien un cuerpu cande y prietu arrellucíu, con un rau llongu de color raxáu o esverdiayáu acordies de comu-y dea el sol. Midi alrodiu de 45 cm. de llargura con una grandura de 60 cm. Ye abegosu ablucalu con dal otru páxaru. == Especies == Xéneru ''[[Pica (genus)|Pica]]'' * [[Pega europea]] ''Pica pica'' * Pega americana de picu negru ''Pica hudsonia'' * Pega de picu mariellu - ''Pica nuttalli'' Xéneru ''[[Urocissa]]'' * Pega azul de Taiwán ''Urocissa caerulea'' * Pega azul de picu encarnáu, ''Urocissa erythrorhyncha'' * Pega de picu doráu, ''Urocissa flavirostris'' * Pega d'ala blanca, ''Urocissa whiteheadi'' * Pega azul de Sri Lanka, ''Urocissa ornata'' Xéneru ''[[Cyanopica]]'' * Pega d'ala azul celeste, ''Cyanopica cyana'' Xéneru ''[[Cissa]]'' * Pega verde, ''Cissa chinensis'' * Pega de pechu mariellu, ''Cissa hypoleuca'' * Pega de rau curtiu, ''Cissa thalassina'' La pega australiana nun ye un córvidu, pero al ser blanca y negra inclúyese popularmente nesti grupu. {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Páxaros]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Taxones ensin enllaz a Wikispecies]] ffaf62usn0xx1cpf0n166676nzeyitb Meles meles 0 1660 3707514 3649451 2022-08-16T15:06:02Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{Ficha de taxón | name = Melandru | status = LC | status_ref = | image = Badger-badger.jpg | image_width = 250px | image_caption = Melandru. ''Meles meles'' | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Mammalia]] | subclassis = [[Theria]] | infraclassis = [[Placentalia]] | ordo = [[Carnivora]] | subordo = [[Caniformia]] | familia = [[Mustelidae]] | subfamilia = [[Mustelinae]] | genus = '''''[[Meles]]''''' | species = '''''M. meles''''' | binomial = ''Meles meles'' | binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], 1758 | range_map = Meles meles range map.png|250px|Distribución del melandru | subdivision_ranks = subespecies | subdivision =* ''[[Meles meles arcalus]] '' ([[Miller]], [[1907]]) * ''[[Meles meles canescens]]'' ([[Blanford]], [[1875]]) * ''[[Meles meles heptneri]]'' ([[Ognev]], [[1931]]) * ''[[Meles meles marianensis]]'' ([[Graells]], [[1897]]) * ''[[Meles meles meles]]'' ([[Linnaeus]], 1758) * ''[[Meles meles milleri]]'' ([[Baryshnikov]], [[Puzachenko]] y [[Abramov]], [[2003]]) * ''[[Meles meles rhodius]]'' ([[Festa]], [[1914]]) * ''[[Meles meles severzovi]]'' ([[Heptner]], [[1940]])<ref>[http://www.catalogueoflife.org/show_species_details.php?record_id=5203613 Catalogue of Life] (n' inglés)</ref><ref>[http://www.biolib.cz/en/taxon/id1707/ BioLib] (n'inglés)</ref><ref>[http://www.bucknell.edu/msw3/browse.asp?s=y&id=14001283 Mammal Species of the World] (n'inglés)</ref><ref>[http://www.ubio.org/browser/details.php?namebankID=105608 uBio] (n'inglés)</ref> }} [[File:European Badger (Meles meles) (W1CDR0001490 BD4).ogg]] El '''melandru''', '''melón''' o '''tesugu''' (nome científicu ''Meles meles'') ye un [[mamíferu]] carniceru de pelo llargo que pertenez a la familia de los [[Mustélidos]]. La pallabra ''melandru'' tamién s'emplega delles a vegaes pa referise a una persona xostrona. == Morfoloxía == El Melandru común europeu mide unos 80 centímetros de llonxitú y 35 d'altor. Tien cuerpu y [[tiesta]] anchos y aplanaos,[[güeyu|güeyos]] pequeños, [[focicu]] puntíu, deos provistos de garres que-y permiten escarbar con gran rapidez, tien una pelleya espesa de tres colores blancu, prieto y buxu, una raya blanca que-y recuerre dende'l focicu hasta la tiesta y zona del pescuezu, tien un pelo mui preciáu pa facer broches, pinceles y otres ferramientes. '''Mustélidos''': * '''Subfamilia Melinae''' ** ''Mydaus javanensis'' ** ''Mydaus marchei'' ** ''Arctonyx collaris'' ** ''Melogale personata'' - [[Myanmar]] ** ''Melogale orientalis'' ** ''Melogale moschata'' - [[China]] ** ''Melogale everetti'' ** '''Meles meles''' == Costumes == Habita nes madrigueres y tien costumes nocherniegues, amás ye [[monógamu]]. Cada camada ñaz al entamu del [[branu]] ente dos y cinco cries. La so dieta ta basada en pequeños mamíferos, [[páxaru|páxaros]], frutos qu' alcuentra nes viesques, [[inseutos]], [[llimiagu|llimiagos]] y [[miel]]. [[Archivu:SettEntrance.png|300px|thumb|left|Madriguera del Melandru]] == Orixe == El Melandru ye un animal que habita nueso planeta dende antaño, estímase polos paleontólogos, que yá tien les carauterístiques actuales de hai 4 millones d'años considerándose que so dentame foi lo que más evolucionó. Anque son conocíos pola so ferocidá cuando enfréntense a peligros, los melandros son mui sociables y tan avezaos vivir en grupos d'ente 2 a 12 miembros, con un minimu de cuatru adultos, aínda llegáronse alcontrar grupos de más de 20 miembros, que habiten nes cueves soterránees escavaes por ellos mesmos, llamaes tamién melandreres. Fueron mui perseguíos n'[[Europa]] nos años 1960 y 1970 pa controlar la [[rabia]], anque anguaño tán nun procesu de lentu recobramientu dempués de la escesiva persecución a la que tuvieron sometíos. == Allugamientu == Alcuéntrase repartíu per toa [[Europa]], Asia menor y parte d'[[Asia]]. [[Archivu:Meles species range map.jpg|250px|Distribución del Melandru]] == Enllaces esternos == [http://www.asturiasnatural.com/naturaleza/el_tejon/index.htm El Melandru (Meles meles)] {{es}} == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Mamíferos]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Taxones ensin enllaz a Wikispecies]] cfttli2umml30y3kpaqgov52ah7vuia Astures 0 4510 3707376 3698053 2022-08-16T14:51:06Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki [[Archivu:Conventus Asturum.jpg|thumb|350px|Territoriu de los Astures.]] Los '''Astures'''<ref>{{DALLA|astur|5539}}</ref> o '''ástures'''<ref>{{DALLA|ástur|5540}}</ref> foron un grupu de [[Celta|pueblos celtes]] y preceltes qu'habitaben el noroeste de la [[Península Ibérica|península ibérica]] y que'l so territoriu entendía aproximao la comunidá autónoma d'[[Asturies]], la provincia de [[Lleón]], al oeste del ríu Esla, too ello denomináu [[Asturia]]. Considérase que l'orixe y formación d'esta cultura anicia, ente otros aspeutos, nel amiestu d'una población autóctona, que'l so orixe nun ta bien claro, con grupos de población llegaos de la zona [[Europa Central|centroeuropea]]. Sicasí, el conxuntu d'[[Etnia|etnicidá]] d'esti grupu nun paez nidiu, y la mayoría de los investigadores camienten que la denominación ''ástures'' sedría un convencionalismu emplegáu polos [[Imperiu romanu d'Occidente|romanos]] a la so llegada al Noroeste peninsular. Trátase de grupos de comunidaes llocales, entamaos según los valles y unidaes menores del territoriu. Esto ye posible confirmalo nes singularidaes que presenten les decoraciones cerámiques de la [[Edá del Fierro]] que denoten particularidaes comarcales. De duldosa filiación llingüística, hai una clara presencia de términos rellacionaos col [[Llingües céltiques|grupu célticu]] [[Llingües indoeuropees|indoeuropéu]]. == Orixe == [[Ficheru:Iberia 300BC-es.svg|miniaturadeimagen|353x353px|Mapa llingüísticu de la Península nel añu 300 e.C. (enantes de la conquista cartaxinesa)]] El so orixe nun ta nidiu y hai delles postures principales. Una qu'indica la posibilidá que llegaren dende [[Europa Central|centroeuropa]] (ríu Ister nome en [[griegu]] del [[ríu Danubiu|Danubiu]] y la zona d'[[Estiria]], [[Austria]]), pola coincidencia de los nomes y la esplicación del nome d'esti pueblu como raigañu celta o indoeuropéu. Otra postura señala que les poblaciones astures son la evolución de los habitantes asitiaos na zona dende'l [[Mesolíticu]] o escomienzos del [[Neolíticu]] y son la evolución cultural de les poblaciones que fixeron pintures como les apaecíes na [[Cueva d'El Pozu'l Ramu‎]] o, nel casu de los cántabros, [[Altamira]]; básase nes rellaciones culturales ente tolos pueblos de la [[Península Ibérica]] y [[Aquitania]]. Y otra postura que cuenta con más respaldu, que diz que trátase del amiestu d'una población autóctona, que'l so orixe nun ta bien claro, con grupos de población llegaos de la zona [[Europa Central|centroeuropea]]. == El nome == [[Ficheru:Ethnographic Iberia 200 BCE-es.svg|miniaturadeimagen|351x351px|Grupos llingüísticos]] Ye bien dable que l'etnónimu [[astures]] designare nun entamu a ún de los munchos pueblos que, por semeyu cultural formaben la tribu de los astures, pasando darréu y por estensión, a nomar a tola gaviella d'estos pueblos, como asocedió ente los [[galaicos]] colos ''kallaekos''. De cualquier miente, nun paez haber dulda que los '''stures''' recibieren el so nome en cuanto qu'habitantes de les rieres del Stura (Esla). La etimoloxía fai aniciar '''Astura''' dende'l raigañu '''PIE''' *''Steu-r'' (Pokorny: [[1004]]-[[1010]]) "''ampliu, enanchu''" qu'aplicáu a una corriente fluvial pudiere significar tamién "''pasu abegosu''". Amás de ser un axetivu afayadizu pa designar al ríu más importante de la faza astur, nun asoma oxeción llingüística nenguna. Ye calter del [[celta]] camudar el diptongu '''PIE''' *'''Eu''', primero en *'''Ou''', y dempués en *'''U''' (''Teutates'' > ''Touta'' > ''Tutatis''). Y un bon sofitu d'ello dánoslu [[Estrabón]] cuandu trescribe'l nome antiguu na mena '''Astoures'''. El raigañu caltiénse nel [[sánscritu]] '''Sthūrá''' "''enanchu, trupu''"; [[avésticu]] '''Stūra''' "''ampliu, enanchu, llargu''"; [[xermanu]] '''Stūr''' "''ampliu''"; [[Idioma islandés|islandés]] '''Stūra''' y les más variaes menes del [[alemán]] y [[anglosaxón]] '''Stieren''', '''Stiuri''', '''Stiura''', '''Stiure''', '''Steuer''', '''Stēor''', etc. Y, magar que nun s'afayen fácilmente vocablos derivaos d'esti raigañu nes [[celta|llingües celtes]] de güei, tuvo ser d'usu común nel galu, darréu la bayura d'hidrónimos conseñaos: na [[Bretaña]], [[Pliniu]] glosa'l '''Stur''' y un '''Sturia''' nel desembocu l'Elba. Na ''Galia cisalpina'' asitiábase la tribu de los '''esturos''' y un ríu '''Stura'''. Anguaño tres [[ríu|ríos]] en Kent, Suffolk y Dorset, nómense '''Stour''', amás del [[Esla]] en [[Lleón]] (''Astura'') y un regatu de nome '''Astuera''' (*''Astora'') en [[Llastres]] (conceyu [[Colunga]]). Tiense suxería otra hipótesis: ''Astura'' pue remanecer del [[eusquera]]: ''asturu'' (suerte), ''aztikeria'' (magia), ''aztura'' (costume), o ''asta'' y ''ura'' (peña y agua respeutivamente), y en tal casu sedría orixinalmente una designación de los vascones pa los celtas o la rexón qu'ocupaben. En cuanto a qu'Astura seya l'[[Esla]], el [[Seya]] o cualesquier otru ríu, esplícase en favor del primeru pol tamañu, ye dicir cuando los romanos contauten colos astures fáenlo pela Meseta y pel ríu más grande de la rexón, que ye l'[[Esla]]. Si bien, tamién hai razones pa decantase pol Seya, la mayoría d'estudios consideren que ye'l ríu llionés del que deriva la designación romana pa esti pueblu. Anguaño nes Ciencies Históriques empléguense dos nomes; '''ástures''' pa referise a les poblaciones prerromanes del [[conventu romanu|conventu]] d'Asturica Augusta -actual [[Astorga]]-, y '''astures''' pa les poblaciones que calteníen la [[cultura]], [[llingua]] y [[relixón]] nes dómines históriques y altomedievales de los reinos d'Asturies y de Lleón. == Tribus y clanes == [[Archivu:Gens y gentilitates d'asturies.jpg|thumb|350px|Tribus de los diferentes "Conventus" n'Asturies.]] '''• Tresmontanes''' * Los '''[[Pésicos]]''' entre los ríos [[Nalón]] (''Nailos'') y [[Ríu Navia|Navia]]: ** [[Agubrigenses]] ** [[Argamonicos]] ** [[Cadabrigenses]] * Los '''[[Llugones|Lugones]]''' ente'l ''Nailos'' ([[Nalón]]) y el ''Salia'' ([[Sella]]) y tamién la zona del Valle'l Duerna: ** [[Abilicos]], clan de los Luggones, en Castandiello, [[Morcín]] ** [[Ablaidacos]], clan de los Luggones, en [[Piloña]] ** [[Agubrigenses]] ** [[Arganticaenos]] ** [[Argantorios]] ** [[Arronidaecos]] ** [[Cabranginos]] ** [[Cadabrigenses]] ** [[Cilaridos]] ó [[Oilaridos]] clan en Oles, [[Villaviciosa]] ** [[Cilúrnigos]], clan de los Luggones, habitaban na estaya na que s'afaya ''la Campa Torres'', au s'alluga'l castru de ''Noega'' ([[Xixón]]) ** [[Coliacinos]] ** [[Vincianos]] ** [[Viromenigos]] * Los '''[[Penios]]''', al este del ''Salia'' ([[Sella]]) y (conceyu de [[Parres]]): ** [[Caelionicaecos]] ** [[Quetianos]] '''•Cismontanes o Augustanes''' * [[Amacos]]: [[Saldanicos]] * [[Bedunienses]]: * [[Brigaecinos]]: [[Legirnicos]] * [[Gigurros]]: * [[Iburros]]: * [[Lancienses]]: * [[Lóugei]]: [[Toletenses]] * [[Orniacos]]: [[Avolgigos]],[[Abanicios]] * [[Saelenos]]: * [[Superatios]]: [[Blanobriensos]], [[Bolgenses]], [[Louguios]] * [[Susarros]]: [[Paemeiobriguenses]], [[Queledinos]], [[Aiobrigiaecienses]] * [[Tiburos]]: * [[Zoeles]]: [[Desoncos]], [[Tridiavos]], [[Visaligos]], [[Cabruagénigos]] ==== Clasifición dientro d'Asturies por situación xeográfica ==== :'''Occidente''' ::* [[Albiones]] ::* [[Cibarcos]] ::* [[Egobarros]] :'''Oriente''' ::* [[Orgenomescos]] ::* [[Selmares|Salaenos]] ::* [[Vadinienses]] :''' Centru''' ::* [[Pésicos]] ::* [[Luggones]] == Afiliación == L'afiliación d'estes poblaciones ye percomplicada d'entamar, dao les poques fontes y l'ausencia de lliteratura. Sí conocemos que yeren matriarcales o que taben nel procesu del pasu d'esti al patriarcáu, cosa que los allonxaría de los celtes y poblaciones indoeuropees. Muncha de la toponimia esplícase pol vascu antiguu pero tamién pol celta o'l [[lusitanu]]. Tamién paez que taben en contautu con poblaciones celtes o averaes a esta cultura, si qu'asina nun se pue afirmar que fueren celtes, munches de les concomitancies ente dambes cultures débense a procesos de resolución cultural común ente los pueblos del mundiu. Poro, davezo inclúyense nun grupu nomáu [[Pueblos del Noroeste]] formáu por [[galaicos]], [[cántabros]], [[vascones]], [[autrigones]], [[várdulos]] y [[caristios]]. == Llingua == ''Artículu principal [[llingua astur|astur]]'' == Xeografía == Los Astures ocupaben el norte de [[Zamora]], cásique tola provincia de [[Lleón]], sacante la zona oriental, y cuasi toa [[Asturies]] (dende'l [[ríu seya]] nel Este per au llinden colos pueblos cántabros, hasta la sierra el Ranadoiru pel oeste u llinden colos [[Albiones]]). Según [[Plinio]] la población Astur sedría d'unos 240.000 hab. Les principales ciudaes o asentamientos de los que se tienen constancia son por referencies de los autores grecollatinos o pola arqueoloxía. Considérase que'l principal asentamientu de los astures yera [[Lancia]], nel [[oteru]] de Lance, en Sollanciu ([[Villasabariegu]], [[Lleón]]), que foi una mena de ''Numancia'' astur. Pero tamién esisten referencies y restos d'asentamientos grandes en: * Aliga ¿([[Alixa]])?, Lleón. * [[Arrabalde]], [[Zamora]]. Famosa pol [[Ayalgu d'Arrabalde]], quiciabes la mayor representación artística d'esti pueblu. * Asturica Augusta ([[Astorga]]. * [[Brigarentium]] ¿[[Benavente]]?. * [[Degaña]], [[Asturies]]. * Legio VI-VII [[Lleón]]). Amás de multitú de castros de los que queden restos en [[Xixón]], [[La Cabreira]], [[La Valduerna]], [[la Valdería]], [[el Bierzu]], los restos funerarios de [[los Valles de Benavente]]. == Forma de Vida == [[Archivu:Castro-de-coana01.jpg|thumb|300px|left|[[Castros d'Asturies|Castru]] de [[Cuaña]] ([[Asturies]]).]] Basaben la so vida na recoyida de frutos y la caza. Demientres gran parte l'añu usaben la [[llande]] como'l so alimentu fundamental, secandolo, mayandolo y depués cola so fariña facíen un pan que se-yos conservaba demientres llargu tiempu. Cuntaben tamién cola [[agricultura]] anque yera escasa, nada que ver cola de pueblos más sureños. Les tierres semaes na dómina prerromana yeren escases, d'estos semaos sacaben [[cebada]] cola que facíen cerveza, asina como especies primitives d'[[escanda]] y [[cerru]]. Debío a esta entreseca y al so cermuñu calter guerreru facíen incursiones frecuentes na tierra los [[Vaceos]], los que sí que teníen perdesendolcada l'agricultura. Según autores clásicos la so cadarma familiar yera matriarcal: la muyer yera propietaria y heredaba. Los Astures poblaben en [[castros]], asitiaos en llugares estratéxicos y amurallaos, onde les cabañes yeren circulares na actual Asturies y en dómines inhóspites de Lleón, y retangulares en dómines más llanes. Vistíen con sayos apretaos, siendo un vezu xeneral en toles tribus cantábriques. Les muyeres decorábenlos con materies vexetales de gran color. Los homes llevaben melenes que ciñíen con cintes nel combate. EL calzáu sedría asemeyao a les actuales abarques. Teníen un gran conocimientu del mediu natural, usando plantes medicinales. A los enfermos sacábenlos a los cruces de los caminos por si dalgún viandante conociere la cura a dicha enfermedá. L'armamentu principal ente los Astures yera'l dardu; usaben escudos tanto pequeños como grandes pero toos ellos en forma circular, el puñal y la espada curtia d'antenes tamién yeren utilizaos, la [[falcata]] utilizada posiblemente debío a influyencies d'otros pueblos peninsulares, tamién les haches de doble filu, les fondes y les lances yeren armes usaes por estes tribus. Enfrentáronse a [[Roma]] prauticando guerra de guerrilles, executando emboscaes y maniobrando en terrenos pindios onde lluchaben a caballu. Fueron famosos los sos caballos y la so caballería. En tando dominaos por Roma, alistábense como temibles mercenarios, na [[muria d'Adriano]] construyida por Roma pa protexer los sos dómines d'invasiones de los [[Pictos]]. Tiense constancia de dos ales de caballería astur que llucharon como mercenarios. Usaben barques de cueru cosíes, onde namás la quilla yera de madera, barcos asemeyaos a los usaos por [[Lusitanos]] y [[Saxones]]. Hai que destacar que yeren perbonos orfebres como se puede ver nel [[Ayalgu d'Arrabalde]] o na [[Diadema de Moñes]], lo que se xunía al so trabayu como mineros como queda amosáu nes mines de [[La Cabreria]] (las Medulillas, [[Benuza]]) y del [[Bierzu]], ([[las Médulas]]). == Relixosidá == Al igual qu'otres cultures posiblemente preindoeuropees, los ástures, teníen como dioses proteutores a les fuercies de la Natura. Gracies a les referencies d'[[Estrabón]] sabemos qu'adoraben a la [[Lluna]] como a una diosa básica de lo espiritual y de la fertilidá, lo qu'afirma que yeren matriarcales o en procesu de patriarcalización. Conócense delles divinidaes pola toponimia y pola documentación romana y medieval que llegó hasta nós. Dalgunes de les divinidaes que se saben yeren adoraes por esti pueblu son: * [[Belenos]], identificáu polos historiadores de l'Antigüedá con Apolo. Rellacionáu con él pue tar el topónimo de San Xuan de Beleño (Ponga). * [[Cándamu]]: Dios de la Vexetación y les Fontes, del que toma'l nome un conceyu asturianu. Entá esiste nel conceyu de [[ciudá de LLión|Lleón]], nel parque natural de la Candamia una copia de la fonte dexada a Iove Candamus -Júpiter Cándamu- polos romanos en señal de [[sincretismu]]. * [[Cosso]]: Divinidá guerrera venceyada a l'axuntu de les agües. * Deidaes menores: había una pléyade de xenios o dioses menores que, seguramente, pasaron a la relixosidá de la cultura asturllionesa nes formes de [[sumiciu|sumicios]], [[xana|xanes]], [[Nuberu (mitoloxía)|nuberu]] o'l [[busgosu]]. * [[Deva]]: Diosa de l'agua y la feminidá, d'ella tomen el nome el [[monte Deva]] y el [[ríu Deva]]. * [[Lug]]: paez que ta rellacionáu coles poblaciones aceltizaes del centru y occidente d'Asturies, topónimos como'l de Llugones -averáu a Uviéu- muesen la esistencia d'esti proteutor. * [[Taranis]], deidá que los historiadores de l'antigüedá identificaron con Ares . Probablemente tengan rellación con él topónimos como Taranes ([[Ponga]]), Tarañu ([[Cangues d'Onís]]) Tarna (Casu) o Taraña ([[Llaviana]] y [[Siero]]) * [[Telenón]]: dios de la Fuercia, el Rellumu o la Llucha. Vivía, según les creyencies ástures, nel actual monte Telenu -[[Lus Maragatus]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://web.archive.org/20030331182319/www.geocities.com/linguaeimperii/Celtic/celtic_es.html Llingües Celtes Prerromanes] * [http://www.arkeotavira.com/Mapas/Iberia/Populi.htm Pueblos Prerromanos na Península Ibérica] * [http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/0603/feature3/map.html The Celtic Fringe] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Pueblos prerromanos de la Península Ibérica]] [[Categoría:Historia d'Asturies]] [[Categoría:Astures|*]] giwlfbl6dwtgw5tt4tk2spps8koi5gb Estorga 0 4680 3707407 3641215 2022-08-16T14:54:01Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{destacaos}} {{llocalidá}} '''Estorga'''<ref>Topónimu d'Estorga, aclaráu nel [https://books.google.es/books?id=cgpZjYdf97YC&pg=PA34&lpg=PA34&dq=lletres+astorga+estorga&source=bl&ots=LSw_h_KSY9&sig=h7I8boI8drfBI19fnrKSGOEK3bk&hl=es&sa=X&ei=kGh3T9e4Oqqa0QX-4rGaDQ&ved=0CCMQ6AEwAA#v=onepage&q=lletres%20astorga%20estorga&f=false "El dialecto vulgar leonés hablado en maragatería y tierra de Astorga"], escrito por Santiago Alonso Garrote</ref> (n'español, ''Astorga'') ye un [[conceyu]]<ref>{{cita web |url= http://cooplocal.mpt.es/cgi-bin/webapb/webdriver?MItabObj=rel_mun_pdf%20&MInamObj=prov&MIcolObj=documento&MItypeObj=application/pdf&MIvalObj=24|títulu=Conceyu de la provincia de Lleón|dataaccesu=16 d'avientu de 2011 |apellíu= Direición Xeneral de Cooperación Llocal|nome=Secretaría d'Estáu de Cooperación Territorial |dataa=06/08/2010 |formatu=Pdf |obra=Rexistru d'Entidaes Llocales |editor=Ministeriu de Política Territorial y Alministración Pública}}</ref> y [[ciudá]] asitiada na zona central de la [[provincia de Lleón]], na [[comunidá autónoma]] de [[Castiella y Lleón]]. Allúgase na comarca de [[La Maragatería]], de la que ye'l so nucleu más importante, nel tránsitu ente'l [[Páramo (Llión)|Páramo]] y los [[montes de Lleón]]. La ciudá ye cabeza d'una de les [[diócesis d'Astorga|diócesis]] más estenses y antigües del [[Reinu de Lleón]], de la que so xurisdicción abarca la metá de la provincia de Lleón y parte de les d'[[provincia d'Ourense|Ourense]] y [[provincia de Zamora|Zamora]].<ref>{{cita web|url = http://www.diocesisastorga.es/pages/la-diF3cesis.php|títulu = Descripción y datos xenerales| dataaaccesu = 17 de xunetu | añuaccesu = 2009 | idioma = español | autor = [[Diócesis d'Astorga]]}}</ref> Ye, amás, cabeza de [[partíu xudicial]].<ref>{{cita web|url = http://www.cgpe.es/partido.aspx?idprovincia=24&numpartíu=5|títulu = Astorga, partíu xudicial nº5 de Lleón| dataaccesu = 2 de payares | añuaccesu = 2011 | idioma = español | autor = Conseyu Xeneral de Procuradores d'España}}</ref> Nacida como campamentu militar [[Antigua Roma|romanu]] de la ''[[Legio X Gemina]]'' a finales del [[sieglu I e.C.]], poco dempués se tresformó nún nucleu civil. Capital del [[Conventus Asturum]], ''[[Asturica Augusta]]'' foi un importante noyu de comunicaciones nel noroeste [[Península Ibérica|peninsular]] y goció de cierta prosperidá nos primeros sieglos de la nuesa era gracies a la cercanía de delles esplotaciones mineres, ente elles [[Monumentu Natural de Las Médulas|Las Médulas]]. Tres la fin d'éstes y les socesives destrucciones de la ciudá, ésta viose sumida nún prollongáu lletargu hasta que nel [[sieglu XI]] el puxu del [[Camín de Santiago Francés|Camín de Santiago]] supunxo la revitalización del nucleu urbanu. Creáu'l [[marquesáu d'Estorga]] en [[1465]], n'época [[Edá Moderna|Moderna]] la ciudá quedó sumida nuna etapa d'estancamientu. Na [[Guerra Peninsular]], Estorga soportó l'asediu de les tropes franceses, hasta la derrota, tres más de trenta díes de sitiu.<ref name="ReferenceA">{{cita llibru| apellíos = Cabero Diéguez y López Trigal| nome = Valentín y Lorenzo| títulu = La provincia de León y sus comarcas, pax. 241| editor = Diario de León | data = 1987}}</ref> Nel periodu napoleónicu, la ciudá foi propuesta como capital d'ún de los [[Departamentu del Esla|departamentos]] nos que quedaría dividida la España de la época. Nel [[sieglu XIX]], la implantación del ferrocarril provocó'l declive de l'[[arriería]] pero permitió una revitalización de la vieya urbe al potenciar de nuevu les posibilidaes que brindaba como noyu de comunicaciones. El so patrimoniu históricu y monumental, la so situación como cruce de la [[Vía de la Plata]] y el [[Camín de Santiago Francés|Camín de Santiago]], asina como diverses celebraciones que tienen llugar a lo llargo del añu, ente les que destaquen los antroxos, la [[Selmana Santa d'Astorga|Selmana Santa]] y les fiestes d'ástures y romanos, conviértenla nuna ciudá receptora de turismu nacional y internacional.<ref>{{cita web| títulu = El númberu de turistes crez nel 2009 un 1% y frena la cayida del añu anterior | url = http://www.diariodeleon.es/noticias/noticia.asp?pkid=499756 | dataaccesu = 6 de xineru | añuaccesu = 2010 | idioma = español | autor = [[Diario de León]]}}</ref> Ente los sos monumentos más representativos alcuéntrase la [[Catedral de Astorga|Catedral]], el [[Palaciu Episcopal d'Astorga|Palaciu Episcopal]], l'[[Ayuntamientu d'Astorga|Ayuntamientu]] y la [[Ergástula romana]], toos ellos declaraos [[Bien d'Interés Cultural]].<ref>{{cita web|url = http://www.mcu.es/bienes/cargarFiltroBienesInmuebles.do?layout=bienesInmuebles&cache=init&language=es |títulu = Base de datos de bienes inmuebles| dataaccesu = 17 de xunetu |autor=[[Ministeriu de Cultura d'España]]| añuaccesu = 2009 | idioma = español}} Información na so páxina oficial.</ref> L'actividá económica de la ciudá maragata, na que'l [[turismu]] ye un pegoyu fundamental, céntrase principalmente nel [[sector servicios]] debío al so papel de centru comarcal. Cuenta tamién con una destacada industria alimentaria. == Toponimia == El [[Toponimia|topónimu]] d'Estorga ye una evolución natural y popular del topónimu antiguu, ''Asturica''. Sobro l'orixe y significáu d'ésti últimu hai delles teoríes:<ref>{{cita publicación |apellíu=Rodríguez Díez |nome=Matías |títulu=Historia de Astorga |editorial=Celarayn | otros= facsimil de 1981 | ubicación=Lleón |data=1909 |volume=1 |páxines=3-5 |isbn=84-85378-25-3}}</ref> Pa dalgunos, como [[Gil González Dávila]], remanez del nome que llevaba ''Astyr ''o ''Astur'', escuderu de [[Memnón]], llegáu dende oriente, mentes que pa otros deriva del términu ''Astiria'', ''Astirica ''o ''Asturia'', denomación cola qu'entá se la conocía nes conquistes de [[Munuza]]. En [[1635]], Pedro Junco, apoyándose n'otros testos como'l [[Diccionariu de Covarrubias]], escribió que derivaba de los términos ''Astu ''y ''Orgia'', dos pallabres qu'uníes formaríen ''Astorgia'', col significáu de "ciudá pa celebrar el cultu de los dioses", concretamente de [[Dioniso|Bacu]], y que llatinizada tresformaríase n'''Asturica''. Asinamesmo, dixo qu'enantes de llamase ''Asturica ''se denomó ''Rhoma'', sinónimu de fuerte en [[Griegu antiguu|griegu]].<ref>{{cita publicación |apellíu=Junco |nome=Pedro |títulu=Fundación, nombres, y armas de la ciudad de Astorga |url=https://books.google.es/books?id=FjrCbUkrQu0C&printsec=frontcover&dq=pedro+junco+fundacion+nombres+y+armas+de+astorga&source=bl&ots=DQcCEmf3-k&sig=bO4Nbqqw-ZsPU-O1df97DMdRjcI&hl=es&ei=I4RDTM3EIY6gOKrm4dAM&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CB0Q6AEwAQ#v=onepage&q&f=false |publicación=[[Google books]] |data=1635 }}</ref> La ciudá ye citada como ''Astorica'' en documentos de [[878]], como ''Osturga'' y ''Austurga'' nel [[Codex Calixtinus]], y como ''Astur'', ''Asturius'' y ''Asturia'' a lo llargo de la [[Edá Media]].<ref>{{cita publicación |apellíu=Alonso González |nome=Joaquín |títulu=Astorga. Ciudad bimilenaria |editorial=Ámbito |data=2000 |páxines=215 |isbn=84-8183-073-9 }}</ref> Nel [[sieglu XIX]], Víctor Gebhardt, na so "Historia general de España", escribió qu'Estorga, n'époques anteriores, tuvo'l nome d'''Asturica Amak''. Nel [[Lexicon hoc est Dictionarium ex sermone latino in hispaniensem|diccionariu]] d'[[Antonio de Nebrija]], edición de [[1734]], llámase ''Asturia ''y ''Asturica'': "Asturia, rexón y ciudá cercana a Portugal" y "Asturica Augusta, ciudá de la España tarraconense, vulgarmente llamada Roma". En tou casu, Asturica se denomó a l'antigua capital de les 22 tribus [[ástures]], recibiendo más sero, de manes del emperador [[César Augusto]], l'apellíu d'''Augusta'', al empar qu'elevó'l llugar a capital de [[Conventu Asturicense|conventu xurídicu]].<ref>Xose Lluis García Arias. Editorial Prensa Asturiana.</ref> == Historia == {{AP|Historia d'Estorga}} [[Archivu:Bellum-Asturicum-Cantabricum.png|thumb|right|Les [[Guerres Cántabres]] motivaron la fundación d'[[Asturica Augusta]].]] === Edá Antigua === {{VT|Asturica Augusta}} Estorga foi, según Plinio'l Vieyu nel [[sieglu I]], la capital del pueblu de los [[ástures]], debío a que la so posición, xunto al monte sagráu del [[Telenu]] convirtióla nuna encruceyada pa los pueblos celtes qu'habitaben nel noroeste peninsular. Esti asentamientu llamó poderosamente l'atención de [[Imperiu romanu|Roma]], que conquistaron la ciudá nel [[sieglu I e. C.|sieglu I e.C.]] y la convirtieron en base de la [[Legio X Gemina]] nes [[Guerres Cántabres]],<ref>{{Cita web| títulu = Las Guerras Cántabras | url = http://www.phistoria.net/reportajes-de-historia/LAS-GUERRAS-CANTABRAS_62.html | dataaccesu = 1 de xineru | añuaccesu = 2009 | idioma = español }} Reseña curtia sobro les guerres, asina como de la conmemoración que se celebra en [[Cantabria]].</ref> dirixíes pol propiu emperador [[César Augusto|Octavio Augusto]]. El dominiu de la ciudá ástur tenía como oxetivu fundamental el control de los ricos xacimientos auríferos de la zona y l'establecimientu de rutes más segures pa tresportar el mineral d'[[oru]] dende'l paraxe cercanu de [[Monumentu Natural de l¡Las Médulas|Las Médulas]]. Por dicha razón, el castru ástur foi rebautizáu n'honor del [[César Augusto|César]] como Asturica Augusta. Cola arribada de los romanos y la fundación de la ''civitas'' nel añu [[14 e. C.|14 e.C.]], Asturica Augusta vincula al so centru non solo'l suelu y los productos agrícoles, sinón tamién, y énte too, el subsuelu, pos baxo'l so control afayábase l'área minera más importante del mundu conocíu entóncenes, [[Monumentu Natural de Las Médulas|Las Médulas]].<ref>{{Cita web| títulu = Fundación Las Médulas | url = http://www.phistoria.net/reportajes-de-historia/LAS-GUERRAS-CANTABRAS_62.html | dataaccesu = 1 de xineru | añuaccesu = 2009 | idioma = español }} Información al rodiu'l sitiu arqueolóxicu, la Fundación y les sos actividaes.</ref> En rellación con ello hai qu'añader la tresformación del nucleu nún enclave fundamental na rede viaria del Noroeste [[Península Ibérica|peninsular]] y n'importante centru políticu pola capitalidá xurídico-alministrativa del [[Conventus Asturum]]. Testigu mudu de la so gran relevancia nel imperiu yeren les munches calzaes que teníen orixe o pasaben pela ciudá; ente estes calzaes destaca la [[Vía de la Plata]], que comunicaba Asturica Augusta con [[Mérida (Badaxoz)|Emerita Augusta]]. Too ello lleva a que [[Plinio'l Vieyu]] calificase a la ciudá d'''Urbs Magnifica'',<ref>Plinio'l Vieyu. ''Historia Natural''. Ed. Cátedra. Madrid, 2002.</ref> de la que se van descubriendo abondosos restos nes más de 27 hectaries qu'ocupaba la civitas daquella. === Edá Media === Posteriormente, tres esta época d'esplendor, cola decadencia y la crisis romana, la fin de les esplotaciones mineras haza finales del [[sieglu IV]] y la desintegración final del imperiu, Estorga pierde la so categoría. Na [[Hispania visigoda]] foi [[xeografía eclesiástica visigótica|sede episcopal]] de la [[ilesia católica]], dependiente de l'[[Archidiócesis de Braga]] que comprendía l'antigua provincia romana de [[Gallaecia]] na [[diócesis d'Hispania]]. Aníciase una etapa de socesives destrucciones de la ciudá, como la que tuvo llugar nel [[456]] por [[Teodoricu II]] o la que vendría dempués nel [[714]] per parte de los musulmanes.<ref>Valentín Cabero Diéguez y Lorenzo López Trigal. ''La ciudad de Astorga, La provincia de León y sus comarcas''. Ed. Diario de León, Lleón, 1986, páx. 240.</ref> En definitiva, la ciudá sofrió un llargu lletargu, rotu tan namás pola presencia de la sede episcopal y la reconstrucción de la ciudá pol obispu Toribio nel [[460]]. [[Archivu:Astorga - Catedral, fachada.jpg|thumb|La Catedral de Astorga anició la so construcción na [[Edá Media]].]] La ciudá ye reconquistada polos ástures a los musulmanos nel añu [[743]]. La repoblación exercida por [[Ordoñu I d'Asturies|Ordoñu I]] a mediaos del [[sieglu IX]] afeuta a la ciudá, que se repuebla con xentes provenientes del [[El Bierzu|Bierciu]] y supón la revitalización del nucleu urbanu y de la sede episcopal, que por embargu foi interrumpida de nuevu a finales del [[sieglu X]] pola destrucción de la ciudá per parte d'[[Almanzor]] nel añu [[987]].<ref>{{cita llibru| apellíos = Cabero Diéguez y López Trigal| nome = Valentín y Lorenzo| títulu = La provincia de León y sus comarcas, páx. 240| editor = Diario de León | data = 1987}}</ref> A partir de la segunda metá del [[sieglu XI]], la ciudá d'Estorga recibe'l puxu de la pelegrinación a [[Santiago de Compostela]], que resultó ser un nuevu modelador urbanu y mercantil. L'impulsu concrétase nún incrementu de población, ente la qu'apaecen inmigrantes estranxeros d'estremaes procedencies, como los francos, que dexaron el so testigu nel mapa urbanu de la ciudá cola cai de los francos. La ciudá crez estramuros, axuntándose a les muralles nuevos arrabaldes como los de [[San Andrés (Astorga)|San Andrés]], [[Rectivía]] y [[Puerta de Rei (Astorga)|Puerta de Rei]]. Constrúyense tamién nueves ilesias y monesterios, que s'allugarán tanto nel nucleu antiguu como nos nuevos arrabaldes. Surden tamién ente estos arrabaldes dos xuderíes que tendrán un importante papel na vida comercial y social de la ciudá.<ref name="ReferenceA" /> El desenrollu d'estos barrios imprime a la ciudá un mayor dinamismu económicu y social y aumenta la complexidá funcional de la ciudá. En [[1465]] créase'l [[Marquesáu d'Estorga]].<ref>José Antonio Martín Fuertes, ''El Marquesado de Astorga, introducción a su historia'', Revista Astórica, 1, 1983, pax. 39-56.</ref> === Edá Moderna === [[Archivu:Astorga en el Arco de Triunfo de París.jpg|thumb|Estorga apaez mencionada nel [[Arcu de Trunfu de París]].]] La ciudá escomienza la edá moderna somorguiada nos efeutos de la crisis del [[sieglu XIV]], recuperándose d'ellos a finales del [[sieglu XVI]] con una población de 2.624 persones nel añu [[1591]]. Na edá moderna, Estorga arrastra una vida ruina que d'otra miente mos dexa güelgues na [[Catedral d'Estorga|Catedral]], la [[Plaza Mayor d'Astorga|Plaza Mayor]] y l'[[Ayuntamientu d'Estorga|Ayuntamientu]], dexando presente que les dos instituciones que dominen la vida de la ciudá per esti tiempu son el Conceyu y l'[[Diócesis d'Estorga|Obispáu]], que realicen el so llabor xunto a la del [[Marquesáu d'Estorga]]. === Edá Contemporánea === {{VT|Sitios d'Estorga}} [[Archivu:Prefecturas Napoleonicas 1810.svg|thumb|left|Mapa de las prefeutures napoleóniques de 1810 nel qu'apaez la centrada n'Astorga.]] [[Archivu:Santocildes.jpg|thumb|El monumentu de Santocildes conmemora la resistencia de la ciudá a los franceses. Ye obra del escultor [[Enrique Marín Higuero]] (1876-1951).]] La recuperación aniciada en parte nel [[sieglu XVIII]] a costafecha de la construcción del seminariu menor na segunda metá de dichu sieglu vese interrumpida de sópitu pola crisis del [[sieglu XIX]] y pola [[Guerra Peninsular]], qu'afeutó enforma a la ciudá, que tuvo que soportar l'asediu per parte de les fuercies franceses, eventu qu'orixinó l'apaición d'héroes como [[José María Santocildes]] y de güelgues na propia ciudá como la de la Brecha.<ref>{{Cita web| títulu = El Sitio de Astorga | url = http://gie1808a1814.tripod.com/meses/abril.htm | fechaaccesu = 1 de xineru | añuaccesu = 2009 | idioma = español }} Descripción, ente otros, del asediu d'Estorga per parte de les tropes franceses.</ref> L'actuación de los maragatos en dichu asedio val-y a la ciudá'l títulu de ''Benemérita'', faciendo que por ésti y otros méritos contrayíos a lo llargo de la historia, tenga'l timbre de ''Ciudá Mui Noble, Lleal, Benemérita, Magnífica, Augusta y Bimilenaria''. Nel periodu en que los [[Francia|franceses]] se mantuvieron nel poder, la ciudá foi propuesta como capital d'ún de los departamentos nos que quedaría dividida la [[España]] de la época, el [[Departamentu del Esla]].<ref>{{cita llibru| apellíos = Melón Ruiz de Gordejuela| nome = Amando| títulu = Revista Estudios geográficos, El mapa prefeutural de España (1810), paxs. 689-762| editor = CSIC | data = 1977 | id = ISSN 0014-1496}}</ref> Finalmente, cola vuelta de los [[casa de Borbón|borbones]] al poder, la ciudá y la [[Maragatería|comarca maragata]] fueron axuntaes a la [[provincia de Lleón]] en [[1833]]. A mediaos del [[sieglu XIX]], la ciudá prosiguía cola estructura funcional heredada del [[sieglu XVIII]], ye dicir, el sector terciariu abondosu, actividaes artesanales estabilizaes y significáu ruinizu de l'actividá agrícola. Los panaderos continuaben siendo numberosos, algamando'l centenar según [[Pascual Madoz|Madoz]] y destacaben pol so trabayu artesanal los texedores, curtidores y chicolateros, qu'abastecíen colos sos productos l'intensu tráficu comercial que calteníen los arrieros maragatos. Esportaben fariña y pan cocío haza [[Galicia]] y curtíos y [[chicolate]] haza [[Madrid]].<ref>{{Cita web| títulu = Arriería Maragata | url = http://www.lamaragateria.com/principal/default.php?cod=5&idreg=25 | dataaccesu = 1 de xineru | añoaccesu = 2009 | idioma = español }} Información sobro los arrieros maragatos y el so trabayu.</ref> La implantación del [[ferrocarril]] nesti sieglu motiva per una parte la decadencia de l'[[arriería]] y per otra'l desenrollu funcional de la ciudá al potenciar de nuevu les posibilidaes, que como noyu de comunicaciones, brinda la capital [[Maragatería|maragata]]. La incorporación de nuevos servicios en función de cabeza de Partíu Xudicial, del desenrollu del enseñu, del acuartelamientu y per último, del aumentu del tresporte per carretera dan una gran diversidá a les actividaes urbanes, revitalizando'l papel de centru comarcal ensin que la ciudá pierda les sos funciones tradicionales y el calter del vieyu nucleu urbanu. === Sieglu XXI endelantre=== Nel añu [[2009]] la capital [[Maragatería|maragata]] ye una pequeña ciudá anclada nuna [[Economía d'Estorga|estructura económica]] obsoleta que-y pasó factura con una perda de pesu demográficu importante. El desenrollu de la ciudá nun xeneró nuevos barrios, enanchando los antiguos ensin remocicar el so trazáu, que se caltuvo invariable sacantes nel casu del [[Cascu antiguu d'Astorga|cascu antiguu]], que foi parcialmente peatonalizáu pa recibir al cada vuelta mayor númberu de turistes que s'averen a Estorga pa esfrutar del so gran heriedu monumental, frutu d'una [[Historia d'Estorga|historia]] na que la ciudá yera más importante de lo que ye anguaño. En dichu turismu básase dende hai unos años gran parte de la base económica de la ciudá que pretende modernizar la so estructura económica apostando pola recuperación del so patrimoniu y pola creación de suelu industrial que favoreza la implantación d'empreses que xeneren emplegu. == Xeografía == [[Archivu:Teleno desde Astorga.jpg|thumb|El monte [[Telenu]] vistu dende Estorga.]] [[Archivu:Placa altitud de Astorga.jpg|thumb|Placa indicadora de l'[[altitú]] d'Estorga.]] [[Archivu:Alto del Cuerno, Astorga.jpg|thumb|Vista del Altu'l Cuernu (1.114 [[msnm]]).]] === Llocalización === El [[conceyu]] d'Estorga, qu'abarca una superficie de 46,78&nbsp;km², asítiase al suroeste de la zona central de la [[provincia de Lleón]], na zona de transición ente la llanera del [[Páramu Lleonés]] y los [[montes de Lleón]], lo que convierte a Astorga en nucleu estratéxicu de comunicaciones, atestiguáu yá dende antiguo al ser encruceyada ente'l [[Camín de Santiago Francés|Camín de Santiago]] y la [[Vía de la Plata]], y puerta natural d'entrada a [[Galicia]].<ref>{{cita publicación |apellíos=Alonso |nome=Joaquín |enllazeautor= |añu=2000 |títulu=op. cit. |publicación= |volume= |númberu= |páxines=15 |llocalización= |editorial= |isbn= }}</ref> El so territoriu ta representáu nes fueyes MTN50 (escala 1:50.000) 192 y 193 del [[Mapa Topográficu Nacional]].<ref>{{Cita web| títulu = MTN25 y MTN50 | url = http://www.ign.es/ign/layoutIn/series2550.do | dataaccesu = 28 d'avientu | añuaccesu = 2011 | idioma = español | autor = [[Institutu Xeográficu Nacional d'España]]}}</ref> <center> {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;{{{1}}}" width="60%" align="center" {| class="{{{class}}}" {{{2}}}<noinclude> |----- | width ="35%" align="center" | ''Noroeste:'' [[Brazuelu]] | width ="30%" align="center" | ''Norte:'' [[Brazuelu]] y [[Villaobispu d'Outeiru]] | width ="35%" align="center" | ''Noreste:'' [[San Xustu de la Veiga]] |----- | width ="10%" align="center" | ''Oeste:'' [[Brazuelu]] | width ="35%" align="center" | [[Archivu:Rosa de los vientos.svg|75px]] | width ="30%" align="center" | ''Este:'' [[San Xustu de la Veiga]] |---- | width ="35%" align="center" | ''Suroeste'' [[Santa Colomba de Somoza]] | width ="30%" align="center" | ''Sur:'' [[Val de San Llourienzu]] y [[Santiagu Millas]] | width ="35%" align="center" | ''Sureste:'' [[San Xustu de la Veiga]] |}</center> === Orografía === La ciudá se allúgase sobre un cuguruezu, a 870 [[msnm|metros]] d'altitú, nel que s'asienta'l so cascu históricu nún espaciu de 27 [[hectárea|hectaries]], del que'l so perfil recuerda un espolón, faciéndose más sele nel so postreru occidental.<ref>{{cita publicación |apellíos=Alonso |nome=Joaquín |enllazautor= |añu=2000 |títulu=op. cit. |publicación= |volume= |númberu= |páxines=16 |ubicación= |editorial= |isbn= }}</ref> Por embargu, dientro del conceyu la orografía amuesa un ascensu gradual haza l'oeste, variando ente altures medies en tornu a 830 metros nes vegues qu'arrodien la ciudá a más de mil metros nel so postreru occidental.<ref>{{Cita web| títulu = Mapa topográficu nacional | url = http://sigpac.mapa.es/fega/visor/ | dataaccesu = 16 de xineru | añuaccesu = 2012 | idioma = español |autor = [[Institutu Xeográficu Nacional d'España]]}}</ref> Esta elevación supón el pasu d'un paisaxe llanu a un terrén eleváu, de pindudures seles, que culmina n¡altos como El Sierru (969 msnm), La Cuesta (996 msnm) y, especialmente, el Cuernu, [[vértiz xeodésicu]] asitiáu a 1.114 [[altitú#Unidá de midida|metros]].<ref>{{Cita web| títulu = Vértices xeodésicos | url = http://www.ign.es/ign/layoutIn/geodesiaVertices.do | dataaccesu = 16 de xineru | añuaccesu = 2012 | idioma = español | autor = [[Institutu Xeográficu Nacional d'España]]}}</ref> Dende dicha posición algámase a ver, al noroeste, les estribaciones del [[puertu Manzanal]], sobre los [[montes de Lleón]], al norte la comarca de [[La Cepeda (Lleón)|La Cepeda]], al este y sureste la llanera del [[Páramu Lleonés]], al sur la subcomarca de [[la Sequeda]] y al oeste y suroeste les tierres de [[La Maragatería]], llimitada pola [[Telenu|Sierra del Telenu]]. Xeolóxicamente, el conceyu alcuéntrase nuna zona de transición; per un llau, el conxuntu constituyente del [[Macizu Galaico-Lleonés]], representando na arredolada d'Astorga pelos [[montes de Lleón]], abombamientu del antiguu zuécalu [[Era Paleozoica|paleozoicu]] que na [[Era Cenozoica|era terciaria]] fendióse al traviés de [[falla|falles]] formando distintes unidaes, predominando como materiales les [[cuarcita|cuarcites]] y las [[pizarra (roca)|pizarres]].<ref>{{cita publicación |apellíu=Sánchez Zurro |nome=Domingo |títulu=Geografía de Castilla y León |editorial=Ámbito |data=2008 |páxines=29-30 | isbn=978-84-8183-156-6}}</ref> Per otru llau, la cuenca sedimentaria qu'ocupa la mayor parte de la comunidá autónoma, na que se distinguen dos tipos de materiales, los provenientes del vieyu zuécalu del Primariu, constituyíos por cuartices, pizarres, [[granitu|granitos]] y [[Güeyu de sapu|güeyu de sapu]], qu'apaecen na parte oeste de la cuenca asina como nos bordes de la [[Cordelera Cantábrica]] y el [[Sistema Central]], y los materiales sedimentarios como [[arciella|arcielles]], [[Yelsu (mineral)|yelsos]] o [[arena|arenes]], depositaos nel Terciariu y Cuaternariu nel centru de la cuenca.<ref name = "GEO">{{cita publicación |apellíu=Sánchez Zurro |nome=Domingo |títulu=op. cit. |editorial=|data=2008 |páxines=22-23 | isbn=}}</ref> [[Archivu:Panorámica desde Astorga.jpg|thumb|800px|center|Vista panorámica, colos [[montes de Lleón]] al fondu, dende les muralles de la ciudá.]] === Hidrografía === [[Archivu:Río Jerga por Astorga.jpg|thumb|El [[ríu Xerga]] al so pasu per Estorga.]] La totalidá del conceyu encuádrase dientro de la [[Cuenca hidrográfica del Dueru]],<ref>{{Cita web| títulu = Cuenca hidrográfica del Duero: descripción xeneral | url = http://www.riosycuencas.com/cuencas/duero/ | dataaccesu = 25 de xineru | añuaccesu = 2012 | idioma = español | autor = Riosycuencas.com}}</ref> pecuñarizándose los sos [[Cursu d'agua|cursos fluviales]], como en parte de la provincia, pola irregularidá del so caudal, sofriendo estiaxes n'época estival y medríes pela seronda y l'iviernu por mor de la lluvia y al derritimientu de les ñeves.<ref>{{Cita web| títulu = Carauterístiques generales | url = http://www.chduero.es/Inicio/LacuencadelDuero/Caracter%C3%ADsticasgenerales/tabid/86/Default.aspx | dataaccesu = 25 de xineru | añuaccesu = 2012 | idioma = español | autor = Confederación Hidrográfica del Duero}}</ref> La vega del [[ríu Tuertu]] ye la más importante del conceyu, estendiéndose pela so parte oriental, siendo afluente del [[ríu Órbigu]]. Sicasí, el cursu de mayor percorríu pel conceyu ye'l [[ríu Xerga]], que naz na ''Peña'l Gatu'', xunto al [[puertu de Foncebadón]], y tres pasar per Castriellu de los Polvazares, Murias de Rechivaldu, Astorga y Celada de la Veiga, verte les sos agües al ríu Tuertu a pocos quilómetros d'Estorga. Otros calces menores son les distintes [[ñora|ñores]] qu'acaben en dambos ríos como'l de ''la Moldera'', el de ''Valsecu'' o el del ''Fontanal''. === Clima === El clima d'Estorga clasifícase como [[Clima mediterraneu continentalizáu|mediterraneu continentalizau]], con [[iviernu|iviernos]] fríos y frecuentes [[Xelada (clima)|xelaes]], y [[branu|branos]] cálidos y secos. La oscilación térmica añal rolda los 15 °C mentes que la diaria dacuando supera los 20 °C. Les [[Lluvia|precipitaciones]] repártense de forma irregular a lo llargo del añu, siendo mui escasas pel branu, concentrándose al final de la [[seronda]], nos meses ivernales y al entamu de la [[primavera]]. La so [[altitú]] sobre'l nivel de la mar, la so situación elevada sobre l'entornu y el vese afeutada llibremente polos vientos favorecen un ambiente xeneralmente frescu gran parte del añu, siendo especialmente desapacible n'ivierno y primavera.<ref>{{cita publicación |apellíu=Rodríguez Díez |nome=Matías |títulu=op. cit. |editorial= | otros= | ubicación= |data=1909 |volume=2 |páxines=494 |isbn=}}</ref> Según la [[clasificación climática de Köppen]], Estorga encuádrase na variante Csb, ello ye [[clima mediterraneu]] de branos seles, siendo la media del mes más cálidu non superior a 22 ºC pero superándose los 10 ºC per cinco o más meses. Trátase d'un clima de transición ente'l mediterraneu (Csa) y l'[[Clima oceánicu|oceánicu]] (Cfb). La ciudá cuenta con una [[estación meteorolóxica]] allugada nel paraxe d'''El Sierru'', dependiente de l'[[Axencia Estatal de Meteoroloxía]].<ref>{{Cita web| títulu = L'Ayuntamientu pedirá a Aemet que los datos meteorolóxicos d'Estorga s'espublicen al día na web | url = http://www.astorga.com/faro/index.php?noticias_de_astorga=4368 | dataaccesu = 31 de xineru | añuaccesu = 2012 | idioma = español | autor = El Faro Astorgano}}</ref> <center> {| {{tablaguapa}} align="center" |+ '''Parámetros climáticos y promediu d'Astorga'''.<ref>{{cita web |url=http://es.kyero.com/weather/25983-astorga-tiempo |títulu= Clima n'Estorga. |editor= es.kiero.com |dataaccesu= 31 de xineru de 2012 }}</ref> |- style="background:#efefef;" ! Parámetru !! xin !! feb !! mar !! abr !! may !! xun !! xnt !! ago !! set !! och !! pay !! avi !! ''Media'' |- | Temperatures medies (°C)||4||4||8||9||13||19||19||19||16||12||5||4||''11'' |- | Precipitaciones medies (mm)||77||55||99||53||66||10||4||4||28||114||49||62||''621'' |} </center> == Demografía == {{AP|Demografía d'Estorga}} === Evolución demográfica === {{Demografía d'Estorga}} El conceyu d'Estorga cuenta, según los datos del censu de [[2009]], con una población de 12.078 habitantes,<ref>{{cita web|url = http://www.ine.es/jaxi/tabla.do?path=/t20/e260/a2009/l0/&file=mun24.px&type=pcaxis&L=0|títulu = Padrón municipal 2009. Datos por conceyos. Población por sexo, municipios y edad (grupos quinquenales). Astorga| fechaaccesu = 24 d'ochobre | añoacceso = 2010 | idioma = español| editor = Institutu Nacional d'Estadística, España}}</ref> lo que lu convierte nel quintu [[conceyu]] de la [[Provincia de Lleón|provincia]] por númberu d'habitantes tras [[Lleón]], [[Ponferrada]], [[San Andrés del Rabanedo]] y [[Villaquilambre]]. La dinámica demográfica de la ciudá foi tradicionalmente d'estancamientu, cuando non decrecimientu y conxuga años de feble crecimientu con otros d'axuste tres los que pierde más de lo ganao anteriormente.<ref name = "ALT">{{cita web|url=http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=1&cmbTipoBusq=0&testuMunicipio=astorga&btnBuscarDenom=Consultar+selecci%F3n |títulu=Alteraciones de los municipios en los Censos de Población desde 1842 - Astorga |editor=Institutu Nacional d'Estadística (España) |dataaccesu=24 d'ochobre de 2010 }}</ref> La ciudá, a diferencia d'otres como Lleón y Ponferrada, nun sepo atrayer la población de les comarques que graviten sobre ella y creció despacio pel [[sieglu XX]], algamando un máximu históricu en [[1981]], ya que'l datu de [[1940]] ta influyíu pola presencia na ciudá de soldaos y prindaos de la [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]]. A partir de 1981, la ciudá entró en decadencia, con un sele pero continuu descensu de la población. === Pirámide de población === Del analís de la [[pirámide de población]] cuídase que: * La población menor de 20 años ye'l 16,53% del total. * La comprendida entre 20-40 años ye'l 26,68%. * La comprendida entre 40-60 años ye'l 26,55%. * La mayor de 60 años ye'l 30,06%. Esta estructura de la población ye típica del [[transición demográfica|réxime demográficu modernu]], con una evolución haza l'avieyamimientu de la población y la disminución de la [[Tasa bruta de natalidá|natalidá añal]]. === Población estranxera === La población estranxera [[Padrón municipal d'habitantes|empadronada]] en 2009 suma 444 habitantes, siendo les nacionalidaes más numberoses la [[Marruecos|marroquina]] (124 habitantes), la [[Bulgaria|búlgara]] (49), la [[Portugal|portuguesa]] (46), la [[Colombia|colombiana]] (30), la [[china]] (30) y la [[Rumanía|rumana]] (28).<ref>{{cita web |url = http://www.ine.es/jaxi/tabla.do?path=/t20/e245/p05/a2009/l0/&file=00024003.px&type=pcaxis&L=0 |títulu = Población por sexu, conceyos y nacionalidá (principales nacionalidaes). Lleón |editor = ine.es |data = 2009 |dataaccesu = 24 d'ochobre de 2010 }}</ref> === Poblaciones === Las entidaes de población que componen el conceyu d'Estorga son les siguientes: <center> {| {{tablaguapa}} align="center" |+Nucleos de población d'Estorga<ref name = "nomen">{{cita web |url = http://www.ine.es/nomen2/index.do |autor = Institutu Nacional d'Estadística |títulu = Nomenclátor. Rellación d'unidaes poblacionales. |editor = ine.es |dataaccesu = 13 d'avientu de 2011 }}</ref> |- ! Entidá de población ! Coordenaes ! Pob. ([[2010]]) ! Distancia (km) ! Mapa |- | Estorga | {{coord|42|27|32|N|6|03|48|W|type:city}} | align="right" | 11596 | align="right" | 0 | rowspan=7 | [[Archivu:Astorga-loc.svg|360px]] |- | [[Castriellu de los Polvazares]] | {{coord|42|27|54|N|6|07|43|W|type:city}} | align="right" | 74 | align="right" | 5,5 |- | [[Murias de Rechivaldu]] | {{coord|42|27|37|N|6|06|15|W|type:city}} | align="right" | 102 | align="right" | 3,5 |- | [[Santa Catalina de Somoza]] | {{coord|42|27|16|N|6|09|31|W|type:city}} | align="right" | 60 | align="right" | 8,5 |- | [[Valdevieyas]] | {{coord|42|27|41|N|6|04|44|W}} | align="right" | 161 | align="right" | 1,7 |- |'''Total''' | |align="right" |'''12 015''' | |- ! colspan="4"|<small>Fonte: [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE, 2010]]</small><ref name = "nomen"/> <small> y [[Google Earth]]</small><ref>{{cita web |url = http://earth.google.es/ |autor = Google Earth |títulu = |editor = |dataaccesu = 13 d'avientu de 2011 }}</ref></small> |} </center> ==Economía== {{AP|Economía d'Estorga}} La estructura económica del conceyu presenta una acusada debilidá de l'actividad industrial, con una gran dependencia del [[sector servicios]] y en menor midida, la construcción. El pesu de l'agricultura, yelu más importante entá nos nucleos rurales. === Actividá empresarial y emplegu === La ciudá ye un centru turísticu de primer orde y nello basa gran parte de la so economía, ensin descuidar sicasí los sectores secundariu y de la construcción, que son tamién dos de los pegoyos básicos de la economía astorgana. Debío a la poca fertilidá de los sos suelos y tamién a la poca rentabilidá, el sector agrariu ye testimonial na capital maragata. === Sector primariu === El [[sector primariu]] alcuéntrase en víes de desapaición na contorna de la cabeza del conceyu, seya pola presión urbanizadora de la ciudá o pol abandonu d'esplotaciones. La situaciónpor embargu cambia nel restu de nucleos de población, pertenecientes yá al ámbitu rural. Estos caltienen como principal fonte d'ingresos al sector primariu, destacando la [[silvicultura]], actividá qu'ocupa 397 hectaries del conceyu. Entre les superficies destinaes al sector primariu, hai que diferenciar trés zones agrícoles, les tierras de secanu, a les que se dediquen 967 hectaries, asitiaes na so mayoría al oeste de la capital maragata, carauterízase por unos rendimientos baxos y baxa rentabilidá. Una segunda zona ye la dedicada al regantíu, con 177 hectaries y llocalizaes na so totalidá al este de la ciudá, na ribera del [[ríu Tuertu]], pecuñarízase por ofrecer unos rendimientos agrícolas elevaos. Una tercera sedría la dedicada a paciones y terrenos incultos, clasificación onde entren el 66,5% de les tierres cultivables d'Estorga con 3.064 hectaries. [[Archivu:Panoramica Astorga.jpg|thumb|center|1024px|<center>Vista panorámica de la ciudá dende'l noroeste.</center>]] === Sector secundariu === {{VT|Industria del chicolate n'Estorga}} [[Archivu:Poligonoastorga.jpg|thumb|Vista parcial del polígonu industrial d'Estorga, xunto a l'[[Autovía del Noroeste|A-6]].]] Les industries astorganes, que nun cuenten con un gran pesu sobro la economía de la ciudá, polo xeneral nun se dediquen a actividaes pesaes, nun xeneren una contaminación importante. Ello ye asina porque l'actividá industrial concéntrense n'empreses manufactureres de baxa intensidá teunolóxica. Por rames, destaca la [[industria agroalimentaria]], con empreses dedicaes a la producción d'alimentos típicos como la [[Cecina de Lleón|cecina]] (que tien la sede de la denomación d'orixe n'Astorga) el [[Chicolate d'Astorga|chicolate]] o les [[Mantecaes d'Astorga|mantecaes]]. En total, hai rexistraes 102 empreses nel sector industrial; de les que 71 son empreses manufactureres, 25 metalúrxiques, 5 químiques y 1 d'enerxía y agua. El fuerte de l'actividá industrial, tres la so construcción el sieglu pasáu, concéntrase nel polígonu industrial d'Estorga, promovíu pola cámara de comerciu d'Estorga y con accesu direutu a l'[[autovía del noroeste]]. El desenrollu del mesmu se llevó a cabu por fases, alcontrándose urbanizaos un total de 300.000 metros cuadraos del total de 700.000 previstos nel plan parcial. [[Archivu:Nuevos bloques.jpg|thumb|Nuevu barriu construyíu xunto a la [[N-VI]].]] === Sector terciariu === [[Archivu:Ábside del Palacio Episcopal.jpg|thumb|Ábside del [[Palacio Episcopal d'Estorga]], ún de los símbolos de la ciudá.]] L'actividá [[comerciu|comercial]] ocupa un llugar destacáu pa la ciudá, asina hai n'Estorga tocántenes a oficines bancaries (2009): 7 bancos, 5 Caxes d'aforros y 2 Cooperatives de créito, lo que sumen un total de 14. Sobro empreses comerciales mayoristes y minoristes, en [[2011]], había 63 y 332 respeutivamente. Cuntando tamién con 16 supermercaos. Cabe destacar tamién que n'Astorga hai ente bares y restaurantes, 139.<ref>{{cita web |url = http://www.anuarieco.lacaixa.comunicacions.com/java/X |títulu = Anuariu Económicu d'España 2009 La Caixa (Astorga) |editor = La Caixa |dataccesu = 22 d'avientu de 2011 }}</ref> ;Comerciu Estorga ye'l centru de referencia pa les comarques de [[La Maragatería]] y [[La Cepeda (Lleón)|La Cepeda]], poblaes por 38.838 habitantes nel añu [[2009]].<ref>{{Cita web| títulu = Anuariu Estadísticu de Caxa España (comarca d'Estorga)| url =http://internotes.cajaespana.es/pubweb/decyle.nsf/PorMunicipios/16FC3DBF44985737C125787200239924/$File/CCE0707.PDF?OpenElement | fechaaccesu = 22 d'avientu | añoacceso = 2011 | idioma = español }} .</ref> Debío a ello y a una política de peatonalización y semipeatonalización del centru urbanu de la ciudá, el comerciu ye de gran importancia pa la ciudad, cuntando con un total de 336 actividaes minoristes en [[2010]], de les que 86 yeren de comerciu al por menor d'alimentación, bebíes y tabacu, 218 de comerciu al por menor de productos non alimenticios y 32 de comerciu al por menor mestu.<ref>{{Cita web| títulu = Anuario Estadístico de Caja España (municipio de Astorga) | url = http://internotes.cajaespana.es/pubweb/decyle.nsf/PorMunicipios/1D132F83749F77C3C125787200239923/$File/24008.PDF?OpenElement | dataaccesu = 22 d'avientu | añuaccesu = 2011 | idioma = español }} .</ref> ;Turismu El sector turísticu tien un gran pesu sobre la economía astorgana debío al patrimoniu históricu y monumental y a ser parte del [[camín de Santiago]], lo qu'atrái añalmente a un bon númberu de visitantes. Ente los monumentos astorganos podemos destacar la [[Catedral d'Astorga|catedral]], el [[Palaciu Episcopal d'Estorga|palaciu episcopal]] y les [[Muralles d'Astorga|muralles]], asina como les ruines de l'antigua [[Asturica Augusta]]. En cuantes a agospios, en [[2011]], la ciudá cuntaba con 15 establecimientos hoteleros, ente los que se cuenten 3 hoteles y 12 hostales o pensiones que cuenten con un total de 480 places, 8 agospios de turismu rural con 97 places y 47 restaurantes.<ref name="EST">{{Cita web| títulu = Servicio de Información Estadística de la Junta de Castilla y León | url = http://www.jcyl.es/sie/v2/turismov2irAmodulo.html | dataaccesu = 22 d'avientu | añuaccesu = 2011 | idioma = español }}</ref> Nel añu [[2011]] abrióse un nuevu hotel de cuatro estrelles nel edificiu del antiguu colexu de los Redentoristes n'Astorga<ref>{{Cita web| títulu = El Hotel Vía de la Plata refuerza la oferta turística de Astorgal | url = http://www.diariodeleon.es/noticias/provincia/el-hotel-via-de-plata-refuerza-oferta-turistica-de-astorga_608997.html | dataaccesu = 22 d'avientu | añuaccesou= 2011 | idioma = español }} .</ref> y s'anunció l'ampliación del hotel Astur Plaza, asitiáu na [[plaza mayor d'Astorga]], xunto al [[Ayuntamientu d'Astorga|ayuntamientu]]. La ciudá, al ser final y aniciu d'etapa nel [[camín de Santiago|camín]], cuenta tamién con trés agospios de pelegrinos, ente los que destaca l'agospios Siervas de María, con 156 places.<ref>{{Cita web| títulu = Albergue Siervas de María | url = http://www.caminodesantiagoastorga.com/index.php?modulo=2 | dataaccesu = 22 d'avientu | añuaccesu = 2011 | idioma = español }} .</ref> ==Cultura== === Idioma === [[Archivu:Ríu Xerga.JPG|thumb|Pintada reivindicativa, na arredolada d'Estorga, reclamando l'usu de la toponimia tradicional nos cartelos de señalización.]] {{VT|Idioma lleonés}} L'idioma predominante nel conceyu ye'l [[Idioma castellanu|castellanu]], anque hasta principios del [[sieglu XX]] pervivía'l [[Idioma asturianu|lleonés o asturianu]] con abonda vitalidá, perteneciendo a la variante occidental del dominiu llingüísticu [[asturlleonés]].<ref>{{cita publicación |apellíos=Alonso Garrote |nome=Santiago |enllazautor= |añu=1909 (reeditáu en 2011) |títulu=El dialecto vulgar leonés hablado en Maragatería y Tierra de Astorga |publicación= |volume= |númberu= |páxines=22-23 |ubicación=Astorga |editorial= |isbn=978-84-9761-987-5}}</ref> Estorga ye un centru de lliteratos dende [[Xuan Lloriezu Segura]] autor del [[Llibru d'Alixandre]] hasta los escritores del [[sieglu XX]] [[Leopoldo Panero]] o [[Eugenio de Nora]] ente otros. Nos caberos años, distintos coleutivos, como ''[[La Caleya (asociación)|La Caleya]]'', realizaron llabores de promoción, defensa y divulgación del patrimoniu cultural lleonés, destacando la organización de cursos de llingua lleonesa o de charres divulgatives sobro'l patrimoniu llingüísticu.<ref>{{cita web|url = http://www.diariodeleon.es/noticias/cultura/xose-anton-gonzalez-riano-cierra-hoy-con-una-charla-los-cursos-de-leones-organizados-por-caleya_393117.html|títulu = Xosé Antón González Riaño ciarra güei con una charra los cursos de lleonés organizaos por La Caleya | dataaccesu = 19 d'avientu | añuaccesu = 2011 | idioma = español | autor = [[Diario de León]]}}</ref> En collaboración cola Conseyería de Cultura de la [[Xunta de Castiella y Lleón]], la [[Diputación de Lleón]], al traviés del Institutu Lleonés de Cultura y l'[[Ayuntamientu d'Estorga]], realizó dellos concursos de cuentos tradicionales lleoneses, redautaos nes modalidaes llingüístiques propies de Lleón (lleonés, gallegu o castellanu), empobinaos a escolinos d'hasta 14 años de la provincia de Lleón, que fueron plasmaos nel llibru ''Cuentos populares leoneses (escritos por niños)''.<ref>{{cita web|url = http://www.diariodeleon.es/noticias/noticia.asp?pkid=61732|títulu = La Caleya organiza'l concursu de cuentu lleonés| dataaccesu = 19 d'avientu| añuaccesu = 2011 | idioma = español | autor = [[Diario de León]]}}</ref> Añalmente tamién se convoca un certame lliterariu de rellatos curtios en llingua lleonesa.<ref>{{cita web|url = http://www.diariodeleon.es/noticias/astorga/la-caleya-entrega-los-premios-del-concurso-de-relatos-en-leones_376060.html|títulu = La Caleya entrega los premios del concursu de rellatos en lleonés| dataaccesu = 19 d'avientu | añuaccesu = 2011 | idioma = asturianu | autor = [[Diario de León]]}}</ref> Asinamesmo, frutu de la collaboración ente les asociaciones culturales ''[[Facendera pola Llengua]]'' y ''[[La Caleya (asociación)|La Caleya]]'', en [[2009]] editóse ''El Prencipicu'',<ref>{{cita llibru| autor = Antoine De Saint-Exupéry| títulu = El Prencipicu| añu = 2009| editorial = El Búho Viajero | id = ISBN 978-84-96872-03-5}}</ref> versión en cabreirés de la obra del escritor francés [[Antoine de Saint-Exupéry]], ''[[El Principín]]''. El llibru surdió como consecuencia del llabor pedagóxicu realizáu con siete escolinos [[La Cabreira|cabreireses]] de la Residencia d'Estudiantes del IES Astorga dientro de la llamada ''Aula de Cultura Cabreiresa''. === Encruceyada de caminos === [[Archivu:Hispania roads.svg|thumb|Mapa coles principales calzaes romanes d'Hispania.]] Debío a la so situación y vagar históricu, Estorga ye dende cuantayá un enclave d'alcuentru y partida de caminos, un llugar de trasiegu de pueblos y cultures. N'[[Antigua Roma|época romana]] tuvo coneutada coles principales ciudaes del momentu al traviés de delles [[calzada romana|víes de comunicación]]. Yá nes llamaes [[Itinerariu de barru|tables d'Estorga]], haza'l [[sieglu I]], apaecen citaes distintes rutes nes que se menciona Estorga. Nel [[sieglu III]], l'''[[Itinerariu d'Antonino]]'' señala l'estaramáu de comunicaciones pol que la uníen con [[Bracara Augusta]] ([[Braga]]), [[Lucus Augusti (Galicia)|Lucus Augusti]] ([[Lugo]]), [[Augusta Emerita]] ([[Mérida (Badaxoz)|Mérida]]) o [[Caesaraugusta]] ([[Zaragoza]]), práuticamente haza los cuatro puntos cardinales de la provincia [[Tarraconense]]. Éstes sedrán les principales pero al so alredor foi teciéndose una encruceyada de caminos debío a la situación xeoestratéxica de la ciudá. La gran cruz d'época romana taba formada por dos exes: sur-norte, la denomada [[Vía de la Plata]] qu'unió [[Augusta Emerita]] ([[Mérida (Badaxoz)|Mérida]]) con [[Asturica Augusta]] (Estorga) y oeste-este, qu'unió [[Lucus]] ([[Lugo]]), [[Bracara Augusta]] ([[Braga]]), Asturica, Legio (Lleón) y [[Caesaraugusta]] ([[Zaragoza]]). Estes fueron les grandes víes acondicionaes pal pasu de les tropes romanes, los viaxeros y el tresporte de los productos comerciales, principalmente l'oru de les mines de ''Las Médulas''. Los otros caminos que se fueron texendo a la so arredolada fueron el [[Camín de Santiago]], los caminos de les [[razzia|razzies]], los de la Repoblación, de la Reconquista y de l'arriería. Toos ellos tuvieron siempre una estremada circulación que-yos dio vida y que dio llugar a un intercambiu de xente y cultures, a la introducción del arte románicu, cisterciense y renacimientu. Pola mesma cuestión, estos caminos bien llabraos dende los sos oríxenes, facilitaron el pasu a [[Tarik]] y [[Musa ibn Nusair|Muza]], a [[Almanzor]] y a les tropes franceses naa [[Guerra Peninsular]]. El sieglu XVIII truxo aires de progresu con obres públiques que modernizaron dalgunes rutes y el sieglu XIX trazó'l camín del ferrocarril. Anguaño Estorga recueye la historia d'estes víes nel Muséu de los Caminos creáu en 1963. ;Camín de Santiago [[Archivu:Albergue de peregrinos de Astorga.jpg|thumb|Vista esterior del agospiu de pelegrinos, antiguu conventu de les Sierves de María.]] De les diferentes rutes de pelegrinación a [[Santiago de Compostela]], la más famosa ye'l [[Camín de Santiago Francés|Camín Francés]]. Ye ensin dulda'l más utilizáu, tanto na [[Edá Media]] como anguaño, pudiéndose ver pelegrinos n'Estorga práuticamente en tolos meses del añu. El camín de los [[peregrín|pelegrinos]], que llegaba dende la población anterior de [[San Xustu de la Veiga]], xubía contra la puerta oriental de la muralla llamada Puerta del Sol, que güei ta desaparecida y namás subsiste'l nome. El caminante actual sigue pela cai de ''San Francisco'' (antigua cai de ''las Tiendas'') y llega a la plaza del Ayuntamientu. A continuación toma la cai de ''Pío Gullón'' (enantes ''Rúa Nueva''), cai de ''Santiago Crespo'', cai de ''Santiago Apóstol'' (que se llamaba antiguamente ''Caleya Yerma''). Esta cai empobínase al nucleu onde s'alcuentren el palaciu de Gaudí, la muralla, la ilesia de Santa María y la catedral. A los pies de la catedral y formando ángulu cola fachada alcuéntrase l'Hospital de San Xuan onde la tradición afirma que pasó unos díes de convalecencia'l propiu San Franciscu. D'ellí'l pelegrín toma les cais de Leoncio Núñez y San Pedro hasta llegar a la ilesia de ''San Pedru d'Afuera'' nel ''Arrabalde de Rectivía''; ye un edificiu modernu. Darréu cruza la carretera N-VI, tomando'l camín haza Foncebadón. Los pelegrinos alcuentren un bon refuxu o hospedería nos Hermanos Holandeses de la Congregación de Nuesa Señora de Lourdes. L'Asociación d'Amigos del Camín de Santiago d'Estorga, gallardoniada col [[Premiu Elías Valiña]] en [[2007]], encárgase de la xestión del agospiu "Siervas de María", asitiáu xunto a ''Las Cinco Llagas'', na entrada del Camín al cascu históricu. El percorríu del Camín pela ciudá afáyase marcáu tanto nes baldoses del suelu, como nes plaques col nome de les cais, llevando nel so casu'l nome que la cai tenía hai sieglos. La ciudá tamién cuenta con otru agospiu, el de San Xavier, de calter priváu. Estorga tuvo na Edá Media un bon númberu d'agospios o hospitales pa plregrinos. Dellos como l'Hospital de San Xuan Bautista dio llugar a una institución moderna benéfico-asistencial que conserva algún vestizu del so orixe dientro del complexi d'edificios. La mayoría d'estos establecimientos fueron desapaeciendo al traviés de los sieglos, ensin que quedara más que la so alcordanza y della descripción del inmueble y la so historia nos documentos que conserven les cofradíes correspondientes. ;Vía de la Plata No tocántenes a la Vía de la Plata, Estorga ye'l puntu onde finaliza esta antigua calzada romana, citada nel [[Itinerariu d'Antonino]] como ''Iter ab Emeritam Asturica'', y que a lo llargo de la so ruta conserva un importante patrimoniu [[Arqueoloxía|arqueolóxicu]] [[Imperiu romanu|romanu]]. Pesie a la reinvención enquivocada de la mesma, al traviés de la [[N-630]], l'Asociación de Pueblos en Defensa de la Vía de la Plata, presidida pol alcalde estorganu, lleva a cabu una continua defensa del trazáu orixinal ente [[Mérida (Badaxoz)|Mérida]] y Estorga. ==Patrimoniu histórico-artísticu == Estorga cuenta con 7 declaraciones de [[Bien d'interés cultural|Bien d'Interés Cultural]]: na categoría de [[Conxuntu Histórico-Artísticu|Conxuntos Históricos]] tán el de la propia Estorga y el de [[Castriellu de los Polvazares]], y na categoría de Monumentos l'Entornu del Palaciu Episcopal, la Catedral de Santa María, la Ergástula Romana, el Palaciu Episcopal y l'Ayuntamientu. === Arquiteutura relixosa === ;Catedral de Santa María [[Archivu:Cathédrale Santa Maria Astorga massif occidental.JPG|thumb|220px|Portada de la [[Catedral d'Estorga]].]] {{AP|Catedral d'Estorga}} La '''[[Catedral]] d'Estorga''', dedicada a Santa María, entamó a contruyise en [[1471]] Nel mandatu del obispu estorganu [[Álvaro Osorio y Guzmán]] dientro del mesmu enclave amuralláu de les sos antecesores [[Arte románicu|romániques]] de los sieglos [[sieglu XI|XI]] y [[sieglu XIII|XIII]] y constituyendo ésta última la base pa la so ampliación. Les obres, que s'estendieron hasta'l [[sieglu XVIII]], dieron pie a diferentes estilos arquiteutónicos: [[góticu tardíu]] nel interior con un claustru reformáu nel sieglu XVIII n'estilu [[neoclasicismu|neoclásicu]], esterior [[barrocu]] en torres y fachada, y pórticu con una traza [[renacimientu|renacentista]]. La fachada, d'estilu [[barrocu]], organízase a mou de retablu de piedra decoráu por demáscon cinco escenes de la vida de Cristu y un rosetón con motivos vexetales sobre'l que s'alcuentra l'escudu de la monarquía. Queda flanquiada poles dos torres que coronen la [[Catedral d'Estorga|sede estorgana]], uníes al restu del templu de xeitu que nel interior de la catedral formen dos capielles abiertes a la nave llateral. La torre vieya de la catedral data del añu [[1678]], pero foi afeutada pol [[terremotu de Lisboa de 1755|terremotu de Lisboa]] del añu [[1775]]<ref>{{Cita web| títulu = Terremoto de Lisboa | url = http://www.tecnun.es/Asignaturas/ecologia/Hipertestu/08RiesgN/116TerLisb.htm | fechaaccesu = 1 de xineru | añuaccesu = 2009 | idioma = español }} Datos al rodiu'l terremotu de Lisboa y los sos efeutos n'[[España]].</ref> y nun foi dafechu reconstruyida hasta l'añu [[1965]]. La torre nueva, de color encarnada, peracabóse en [[1708]], escomenzando les obres en [[1698]]. Sobre una de les torres que coronen l'ábsideafáyase una estatua de [[Pedro Mato]], personaxe llexendariu arreyáu a la [[Batalla de Clavijo]]. ;Palaciu Episcopal {{AP|Palaciu Episcopal d'Estorga}} [[Archivu:Palacio episcopal de Astorga.JPG|thumb|right|260px|[[Palaciu Episcopal d'Estorga|El Palaciu Episcopal]] d'Estorga.]] El '''Palaciu Episcopal d'Estorga'''ye un edificiu proyeutáu pol arquiteutu [[Antoni Gaudí]], máximu esponente del [[modernismu catalán]]. Asítiase xunto a la [[Catedral d'Estorga|catedral]], na plaza Eduardo de Castro. La construcción llevóse a cabu ente [[1889]] y [[1915]]. Unos años enantes produxérase una quema nel palaciu episcopal, que lu dexó destruyíu dafechu. Ya que la ciudá nun disponía d'un arquiteutu diocesanu, l'obispu [[Joan Baptista Grau i Vallespinós]] decidió encargar la construcción del nuevu palaciu episcopal a Gaudí, col que l'obispu caltenía una vieya amistá. Construyíu en granitu gris procedente de la comarca lleonesa del [[El Bierzu|Bierciu]], l'edificiu tien una fachada que presenta cuatro torres cilíndriques, y ta arrodiada d'un fuexu. El pórticu tien trés grandes [[Arcu (construcción)|arcos abocinaos]], fechos con sillares separtaos ente sí por [[contrafuerte]]s enclinaos; Gaudí proyeutara coronar la fachada con un [[ánxel]] de cinco metros d'altura, que finalmente nun se llevó a cabu.<ref name=autogenerated1>Crippa, op. cit., p. 35.</ref> La parte posterior presenta un [[ábside]] na capiella, arrodiáu de trés pequeños absidiolos. La planta baxa contién un gran vestíbulu, del que parte la escalera noble, adquiriendo una gran altura que permite l'apertura de grandes ventanes, de forma triangular, que proporcionen una gran lluminosidá; esti esquema recuerda daqué al utilizáu nel [[Palaciu Güell]].<ref>Bassegoda, op. cit., p. 152.</ref> La estructura del edificiu susténtase en [[pilar]]es con [[capitel]]es decoraos y en [[Bóveda de crucería|bóvedes de crucería]] sobre [[arcu apuntáu|arcos apuntaos]] de [[cerámica]] vidrada. Remtátase con un [[merlón|almenáu]] d'estilu [[Arte mudéxar|mudéxar]].<ref name=autogenerated1 /> En [[1893]], tres la muerte del obispu Grau, Gaudí dimitió por desavenencies col Cabildu, tando les obres paraes per dellos años. Finalmente, terminóse ente [[1907]] y [[1915]] pol arquiteutu [[Ricardo García Guereta]].<ref>Bassegoda, op. cit., p. 151.</ref> Na [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]] sirvió de cuartel de la [[Falanxe Española|Falanxe]]. En [[1956]], l'obispu Julià Castelltort anició la restauración pa convertir l'edificiu en residencia del obispu, función anicial qu'enxamás nun llegó a consumase; fallecíu al pocu tiempu, el nuevu obispu, Marcelo González Martín, renunció finalmente a la función episcopal y promovió la conversión a lo que ye'l palaciu, el Muséu de los Caminos, dedicáu, ente otros temes, al [[Camín de Santiago]]. ;Ilesia de San Bartolomé [[Archivu:San Bartolome, iglesia y cabildo.jpg|thumb|260px|right|<small>Fastial de la ilesia de San Bartolomé.</small>]]Ye d'orixe románicu. Conserva l'apareyu de lladrieyu del sieglu XII. Tien trés naves, dos d'elles amestaes posteriormente a la so primitiva construcción. La torre data del sieglu XIII y ta desviada del centru por mor d'estremaes modificaciones. Tien una portada interesante del XIV con dos [[archivolta|archivoltes]] d'arcu apuntáu. El rosetón qu'hai enriba ye de la mesma época. L'interior del templu ta remocicáu dafechu n'estilu barrocu. ;Conventu de Santa Clara Asitiáu n'estramuros, nel arrabalde de Puerta del Rei y mui averáu al ríu Xerga, polo que nel so orixe recibió'l nome de monesterio de Xerga. Vivió momentos difíciles nel añu 1810 na batalla d'Estorga, cuando'l xeneral [[José María Santocildes]] se fizo fuerte ente les sos muries énte l'ataque de les tropes de Napoleón. En 1816 regresó la comunidá que se dedicó al enseñu polo que nun-y afeutaron les disposiciones de la [[Desamortización]]. ;Conventu de San Francisco La fundación d'estu conventu data de principios del sieglu XIII pero del edificiu de los franciscanos nun queden vestixos orixinales. No que foi'l gran conventu hai un edificiu, construyíu cuasi na so totalidá polos Redentoristes que s'instalen ellí dende finales del sieglu XIX, reconstruyendo la fachada acorde cola esistente. El conventu de San Francisco como talu entró a engrosar el patrimoniu perdíu de la ciudá d'Estorga.<ref>La so historia y descripción pue vese nún artículu aparte sobro ''Patrimoniu perdíu (Estorga)''.</ref> === Arquiteutura civil y militar === N'Estorga puen vese portaes de cases nobles y en dellos edificios una heráldica interesante. Tamién son dignos de tener en cuenta los balcones de les cases antigües. Asinamesmo, subsisten dalgunos tramos de l'antigua muralla. ;Ayuntamientu [[Archivu:PlazaMayorAstorgaSemanaSanta.jpg|thumb|L'ayuntamientu de nueche, cola [[Plaza Mayor d'Estorga|plaza]] engalanada en [[Selmana Santa d'Estorga|selmana santa]].]] [[Archivu:Reloj con Maragatos.ogv|thumb|Momentu nel que los maragatos Xuan Zancuda y Colasa dan les hores na fachada del ayuntamientu.]] L''''edificiu consistorial''' anicia la so construcción en [[1683]] según les traces del mayestru canteru Francisco de La Lastra. L'edificiu orixinal terminóse en 1703, realizándose posteriormente la espadaña central, el balcón corríu y los capiteles de les torres llaterales, según diseñu de José Álvarez de la Viña. En 1739, Francisco García Casellas realiza los trés balcones de fierro y nel añu 1748, el mayestru d'obres Domingo Martínez llevanta la espadaña central pa sustentación de la campana y el reló, nel que dos [[maragatu|maragatos]] marquen les hores. Artísticamente, ye ún de los exemplos d'arquiteutura civil del barrocu lleonés. La portada del edificiu consta de dos plantes xenerales y una tercera sobre les torres llaterales. La exe de simetría contién l'arcu de mediu puntu, flanquiáu por columnes estriaes, que da accesu al edificiu, la espadaña y l'escudu d'España. Les torres ostenten l'escudu d'armes de la ciudá y tán uníes a la espadaña por dos arbotantes. Foi restauráu ente [[1986]] y [[1994]] baxo la direición del arquiteutu Andrés Lozano Ferreras. Declaráu Bien d'Interés Cultural el 2 de xunetu de 1992. === Llugares d'interés === ;Ruta Romana {{AP|Asturica Augusta}} [[Archivu:Asturica1.jpg|thumb|Ruines de la ciudá romana.]] Dende [[2005]], la ciudá d'Estorga cuenta con una ruta que guía a los visitantes de la capital maragata pol escomanáu heriedu que tien debío al so pasáu romanu como Asturica Augusta.<ref>{{Cita web| títulu = Ruta Romana | url = http://www.ayuntamientodeastorga.com/quevisitar/ruta.htm | dataaccesu = 1 de xineru | añuaccesu = 2009 | idioma = español }} Información dada na páxina del Ayuntamientu d'Estorga.</ref> La Ruta escomienza nel fuexu campamental del primitivu campamentu romanu que siguió al castru ástur. El fuexu defensivu compónese de dos fuexos paralelos de calter defensivu, de los que s'alcontraron evidencies na zona noroccidental del cerru sobre'l que s'asienta la ciudá. Otru elementu destacáu ye la rede de cloaques, formada por dos modelos diferenciaos; les galeríes adintelaes, les más antigües, que son sustituyíes, probablemente a finales del sieglu I&nbsp;d.&nbsp;C., por otres de mayor tamañu cubiertes con bóveda de cañón. La ruta continúa hasta les dos termas, les Termes Mayores del sieglu I&nbsp;d.&nbsp;C. y les Termes Menores del sieglu III.d.C. El siguiente puntu ye'l foru, que coincidía en parte cola actual Plaza Mayor, constituyía'l centru de l'actividá pública d'Asturica Augusta y taba presidíu pol Aedis Augusti, un templu pal cultu imperial, asitiáu n'Asturica probablemente por ser ésta capital de conventus. Na plaza de los Padres Redentoristes, cercana a la Plaza Mayor, alcuéntrase la Ergástula, estructura abovedada que formaba parte del foru y qu'acueye'l [[Muséu Romanu d'Estorga|Muséu Romanu]] de la ciudá. Xunto a elli, la Domus del Osu y los Páxaros, que debe'l so nome al mosaicu que decora ún de los cuartos. Yá per último, y endolcando'l cascu vieyu, que s'asitia nuna llomba, alcuéntrense les muralles, que s'asienten sobre les sos precedentes romanes del [[sieglu III]]. ;Muralles {{AP|Muralla d'Estorga}} [[Archivu:Astorga muralla JMM.JPG|thumb|Les muralles d'Estorga.]] La muralla d'Estorga irguióse pela primer vez nel [[sieglu III]], siguiendo la tónica xeneral imperante d'amurallar les ciudaees romanes énte la inseguranza esistente poles invasiones bárbares. El trazáu, que nun se modificó nes reformes posteriores, tenía una estensión de 2.295 [[metru|metros]], con una forma cuasi rectangular que cercaba la llomba na que s'alcuentra'l [[Cascu antiguu d'Estorga|cascu antiguu]]. Los materiales emplegaos sí que variaron d'una reforma a otra, ya que la muralla medieval, construyida sobre les ruines de la romana, aprovechó los sillares d'ésta última, meciéndolos con otros materiales. Les piedres romanes güei son fácilmente reconocibles por tener una dimensión determinada y tar bien llabraes. La muralla permaneció intauta dempués de la última reforma efeutuada pol [[Gatón d'El Bierciu|conde Gatón]] na repoblación de la ciudá con xentes de la comarca lleonesa d'[[El Bierciu]] hasta'l [[sieglu XIX]], en gran parte debío a que la ciudá nun sobrepasara'l recintu amuralláu. Nel [[sieglu XIX]], la muralla sufrió l'envite de les tropes franceses, lo qu'ocasionó estrozos severos pol usu d'artillería. Magar, lo que causó mayores daños foi l'enfotu d'evitar qu'Estorga se convirtiese en plaza fuerte, con estrozos tanto de la parte [[Francia|francesa]] como de la [[España|española]]. La [[Guerra Peninsular]] dexó na cerca estorgana llugares como ''La Brecha'', una apertura na muria que se convirtió n'accesu dende'l barruo de Puerta de Rei al centru monumental de la ciudá. Tamién nesta época remanez el valtamientu cuasi total de los llenzos norte y sur, asina como de numberosos cubos del llau norte y oeste. En [[1810]] había 9 cubos nel llenzu norte y 19 nel oeste. Güei namás queden 8 cubos nel llenzu oeste. Igualmente destruyéronse les puertes del Obispu y de Fierro y el gran cubu del miradoriu. ;Otros llugares d'interés Tolos nucleos del conceyu, incluyida la capital, altuéntrense trevesaos pol [[Camín de Santiago Francés|Camino de Santiago]], con exemplos soberbios d'arquiteutura tradicional [[Maragatería|maragata]]. Dellos de los sos meyores exemplos alcontrámoslos en [[Castriellu de los Polvazares]], onde podemos atopar les típiques cases de los arrieros maragatos, coles sos grandes puertes d'entrada y los sos patios interiores, siendo nel so momentu declaráu Conxuntu Histórico-Artísticu. === Patrimoniu perdíu === [[Archivu:Demolición del Castillo de los Marqueses de Astorga.jpg|thumb|Grabáu qu'amuesa la destrucción del castiellu de los [[Marquesáu d'Estorga|marqueses]] nel sieglu XIX.]] {{AP|Patrimoniu perdíu d'Estorga}} Hebo n'Estorga tanto nel interior de la ciudá como na arredolada un gran númberu de conventos y de hospitales o agospios pa [[pelegrín|pelegrinos]] debío a la importancia que tuvo non sólo como llugar de pasu haza [[Santiago de Compostela]] sinón como encruceyada de caminos. La mayoría d'estos edificios desapaecieron ensin quedar nin l'alcordanza d'un vestixu, namás la seguranza de qu'esistieron gracies a les descripciones y documentos que falen d'ellos. Tamién el castiellu desapaeció dexando namás el niciu del nome d'una cai: ''Cai del Castiellu.'' == Referencies == {{llistaref|2}} ==Enllaces esternos== *[http://www.ayuntamientodeastorga.com Páxina del Conceyu d'Astorga] *[http://www.astorga.com Páxina d'información d'Astorga] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Conceyos de la provincia de Lleón]] 189tgmulo4xhw8i90n7aso2761y03fa Etiopía 0 4858 3707498 3638707 2022-08-16T15:04:26Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{1000}} {{País | nome alternativu = ''Ityop'iya Federalawi Demokrasiyawi Ripeblik'' | lema = ''Ethiopia Tikdem''<br />''Etiopía enriba de tou'' | superficie_puestu = 26 | superficie_agua = 0,7% | llendes = 5.311&nbsp;[[quilómetru|km]] | costes = Nun tien }} '''Etiopía'''{{cartafueyu|países}}, oficialmente '''República Democrática Federal d'Etiopía''' (n'[[amháricu]] ኢትዮጵያ?, ʾĪtyōṗṗyā), ye un país del este d'[[África]], asitiáu na rexón conocida como [[Cuernu d'África]]. Llenda con [[Eritrea]] al norte y noreste, con [[Djibouti]] y [[Somalia]] al este, con [[Sudán]] y [[Sudán del Sur]] al oeste y con [[Kenia]] al sur. Con 92 millones d'habitantes, Etiopía ye'l país ensin accesu al mar con más población del mundu, amás de ser el segundu más pobláu d'África dempués de [[Nixeria]]. La so estensión ye de 1.100.000 km², y la so capital y ciudá más poblada ye [[Adís Abeba]]. Dalgunes de les evidencies más antigües de la presencia de los humanos modernos alcontráronse n'Etiopía, dende aú se supón que l'[[Homo sapiens]] foi emigrando hacia Oriente Medio y otres zones del planeta. Na época histórica Etiopía, polo menos dende'l II Mileniu e.C., tien sío cuasi de contino una monarquía. Nos primeros sieglos de la nuesa era el [[reinu d'Aksum]] caltuvo una civilización en la rexón. El prestixu etíope vién-y de tener sío l'únicu estáu africanu que llogró resistir militarmente l'anexión por dalguna de les potencies europees que se repartieron el continente nel [[sieglu XIX]], y esto fizo que munches naciones africanes adoptaran los colores de la bandera etíope de la qu'inventaron una bandera nacional dempués d'algamar la independencia. Etiopía foi, como queda dicho, l'únicu país africanu en derrotar militarmente a los europeos y caltener la so independenca y soberanía nacional, y tamién el primer miembru africanu (como país independiente) de la [[Sociedá de Naciones]] y la [[Naciones Xuníes|ONX]]. En 1974, al final del reináu de [[Haile Selassie I]], el gobiernu pasó, col sofitu de la [[Xunión Soviética]], a manes d'una xunta militar d'ideoloxía comunista conocida como [[Derg]], que dirixó'l país hasta'l colapsu de la XRSS. Nesi momentu'l poder pasó a manes del EPRDF (''Ethiopian People's Revolutionary Democratic Front'', Frente Democráticu Revolucionariu del Pueblu d'Etiopía), que sigue controlándolo anguaño. Etiopía ye una sociedá multillingüe na que conviven 80 grupos étnicos; los mayores son los Oromo y los Amhara. Tierra d'orixe del café, ye una tierra de contrastes: ellí alcontramos tierres mui fértiles, selva y ríos a esgaya, pero tamién la zona más calurosa del hemisferiu Norte, la cordillera montañosa más llarga d'África y la cueva ([[Sof Omar]]) más llarga del continente. Ye'l país africanu nel que hai más llugares y monumentos declaraos [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[UNESCO]], y la so escritura, nomada etiópica o Ge'ez, ye ún de los alfabetos más antiguos entá n'usu nel mundu. El [[calendariu etiópicu]], que va siete años y cuasi trés meses per detrás del calendariu gregorianu, coexiste nel país col [[calendariu Oromo]]. No que cinca a la relixón, la mayoría de la población ye cristiana, magar qu'un terciu d'ella ye musulmana. Nel país, en Negash, ta l'asentamientu musulmán más antiguu d'África. El país tenía tamién un númberu importante de xudíos, conocíos como Beta Israel, magar que munchos d'ellos tienen emigrao a [[Israel]] dende la década del 1980. Etiopía ye ún de los miembros fundadores de la ONX, y pertenez tamién al G-24 ([[grupu de los 24]]), al [[Movimientu de los Países non Alliniaos]], al G-77 ([[grupu de los 77]]) y a la [[Xunión Africana]], que tien n'Addis Abeba la so sé. Pesie a tar travesáu pol ríu Nilo el país sofrió sequías y fame na década de 1980, empeoraes poles guerres civiles y la situación xeopolítica internacional. Nos caberos años Etiopía foi recuperándose pasín ente pasu, y anguaño ye'l país col mayor [[Productu Nacional Brutu|PNB]] del África Central y Oriental. == Historia == {{AP|Historia d'Etiopía}} Etiopía, o Abisinia, nome col que se la conocía hasta los primeros años del sieglu pasáu, tien una de les histories más llargues como nación independiente nel continente africanu. Nel sieglu XX, la monarquía etíope fixo frente a les potencies coloniales y caltuvo la independencia, cola esceición de la ocupación italiana que duró cinco años, ente [[1936]] y [[1941]]. En [[1974]], una xunta militar marxista-leninista derrocó al emperador Haile Selasie, que gobernaba'l país dende [[1930]], y estableció un gobiernu socialista de partíu únicu. Una coalición de fuercies rebeldes, el Frente Democráticu Revolucionariu Popular d'Etiopía, punxo fin a esti réxime en [[1991]]. En [[1994]] el país adoptó una constitución democrática, y un añu más tarde tuvieron llugar les primeres eleiciones multipartidistes. En 1998 Etiopía entró en guerra con [[Eritrea]] (independiente dende [[1992]]). == Xeografía == Etiopía ta allugada nuna península del noreste d'[[África]] que se conoz col nome de "Cuernu d'África". Tien una superficie de 1.127.127 km² y 5 311 km de fronteres terrestres, con [[Eritrea]], [[Kenia]], [[Somalia]], [[Djibouti]], [[Sudán]] y [[Sudán del Sur]]. El centru del país ye una meseta con una altura d'entre 1800 y 3000 metros, llegando a 4620 en Ras Dachen. El clima ye templao na meseta y caliente nes fasteres más baxes. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|Etiopía}} {{África}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Etiopía]] k6olbfi1q85zujs6ubbwqcd7psg0wut Quercus suber 0 6119 3707441 3586350 2022-08-16T14:57:18Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Ficha de taxón | status = lc | status_ref = <ref>{{cita web |apellidos1=Harvey-Brown|nombre1=Y. |títulu=Quercus suber|url=https://www.iucnredlist.org/species/194237/81719816|obra=The IUCN Red List of Threatened Species|idioma=Inglés|fecha=2016 |fechaaccesu=23 de xunetu de 2021}}</ref> | regnum = [[Plantae]] | subregnum = [[Tracheobionta]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Hamamelidae]] | ordo = [[Fagales]] | familia = [[Fagaceae]] | genus = ''[[Quercus]]'' | subgenus = [[Subxéneru Quercus|Quercus]] | sectio = ''[[Seición Cerris|Cerris]]'' | species = '''''Q. suber''''' | binomial_authority = [[Carlos Linneo|L.]] | subdivision_ranks = Formes | subdivision = * ''Q. suber'' f. ''brevicupulata'' <small>([[Batt.]] & [[Trab.]]) [[F.M.Vázquez]] 1998</small> * ''Q. suber'' f. ''clavata'' <small>([[Cout.]]) F.M.Vázquez 1998</small> * ''Q. suber'' f. ''dolichocarpa'' <small>([[A.Camus]]) F.M.Vázquez 1998</small> * ''Q. suber'' f. ''longicalyx'' <small>(A.Camus) F.M.Vázquez 1998</small> * ''Q. suber'' f. ''macrocarpa'' <small>([[Willk.]] & [[Lange]]) F.M.Vázquez 1998</small> * ''Q. suber'' f. ''microcarpa'' <small>([[Batt.]] & Trab.) F.M.Vázquez 1998</small> * ''Q. suber'' f. ''racemosa'' <small>([[Borzí]]) F.M.Vázquez 1998</small> * ''Q. suber'' f. ''suboccultata'' <small>([[Cout.]]) F.M.Vázquez 1998</small> | range_map = Quercus suber range.svg | range_map_caption = Distribución de ''Quercus suber''. }} '''''Quercus suber''''' ('''carbayu''', '''rebollu''', '''sufrera''' o '''sufresna''') ye un árbole de tamañu mediu, de fueya perenne, llariegu d'[[Europa]] y el norte d' [[África]]. Muy extendíu pola esplotación de la so corteya de la que se llogra la [[llexa]]. [[File:KorkeichePortugal1994.jpg|thumb|Quercus suber / Portugal]] [[File:Quercus suber MHNT.BOT.2021.17.19.jpg|thumb|''Quercus suber'']] == Carauterístiques == Les sos fueyes tienen ente 4 y 7 cm de llongura, puen ser llobulaes o serraes, de color verde escuro nel fexe y verde xaro pel revés. Les sos [[abeyota|abeyotes]] son de 2 a 3 cm de llongura. Tiene una [[corteya]] gorda y grebia. Les sufreres viven ente 150 y 250 años. La llexa virxe ye la que s’algama na primer coyeta que se fai cuando l'árbole tien 30-50 años de tiempu. Tres d'ello la llexa puéde acollecháse cada 9 o 14 años, según la estación na que s’afaye la llexa, dacordies cola cuantía de les lluvies. El gordor óptimu de coyeta márcalo’l diámetru de los tapones (que ye’l productu pescanciáu de la llexa col mayor valir añadíu). Un [[tapón]] estándar tien 24 mm, polo que un gordor perbonu de llexa sedría d'unos 30 mm. La coyeta de la llexa nun manca a l'árbole ya que puede añiciar una nueva capa, faciendo’l recursu renovable dafechu. Los sufrereos algamen una superficie de 2,5 millones de hectáries ente [[España]], [[Arxelia]], [[Marruecos]], [[Francia]], [[Italia]], [[Tunicia]] y [[Portugal]] ónde dáse’l 50% de la produción mundial. [[image:Korkeiche Andalusien2004.jpg|140px|thumb|left|Tueru de sufrera]] [[Image:Quercus suber algarve.jpg|left|thumb|250px|Vieyu exemplar d'alcornocu n'[[Algarbe]] ([[Portugal]])]] == Ecoloxía == La '''sufrera''' ye ún de los componentes de la [[Viesques de la Península Ibérica|viesca mediterráneo]] y precisa climes con iviernos más suaves y llentos que l' [[alguera|Quercus ilex]], que sustitúilu contramás avanza’l [[clima continental]]. Asina ye que’l desendolcu de la llexa paez ser frutu de la evolución de la especie pal percuru escontra’l fuéu, corriente n’esti clima de branos escariaos. El so interés económicu permite la mantenencia d'estenses estayes de monte asina como’l so desendolcu sostenible. L’abeyota ye emplegada por una amplia gama d'animales p'alimentáse, dende non migratorios hasta [[ivernante]]s, como les [[grulla|grulles]]. Nel [[Parque Nacional de Doñana]], la estaya de más altu valir ecolóxicu, conocía como ''Las Pajareras'', ye una formación de xigantesques sufreres espardíes na llende’l [[monte]] cola [[xunquera]]. La sufrera y el so aprovecimientu sostenible tamién favorez el mantenimientu de sistemes [[devesa|adevesaos]] de gran valir ecolóxicu. == Ver tamién == * [[Parque Natural Los Alcornocales]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|Quercus suber|Quercus suber}} *[http://www.fao.org/documents/show_cdr.asp?url_file=/docrep/x1880s/x1880s00.htm Artículu de la FAO so la cueya la llexa] *[http://www.aecork.com/ Aecork] *[http://www.espadancorks.com/ llexa sierra Espadán] *[http://portaldelcorcho.es/ Portal la Llexa n'Andalucía] *[http://falcor.es/ Fundación Andaluza de la Sufresna y la Llexa] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Fagaceae]] [[Categoría:Botánica]] 9euf1pxa1gaku029vp83a7wjkwfpba1 Quercus robur 0 6120 3707440 3697646 2022-08-16T14:57:12Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{estandarizar}} {{Ficha de taxón | name = Carbayu | image = Crooked branches of Quercus robur.jpg | image_caption = Quercus robur | status = NT | regnum = [[Plantae]] | subregnum = [[Tracheobionta]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Hamamelidae]] | ordo = [[Fagales]] | familia = [[Fagaceae]] | genus = ''[[Quercus]]'' | subgenus = [[Subgénero Quercus|Quercus]] | sectio = ''[[Sección Quercus|Quercus]]'' | species = '''Q. robur''''' | binomial = '''Quercus robur''''' | binomial_authority = [[Linneo|L.]] | range_map = QuercusRobur ZasiegGatunku01.png | range_map_caption = Distribución del ''Quercus robur'' }} El '''carbayu''', ''Quercus robur'' [[Linneo|L.]] o ''Quercus pedunculata'' Ehrh., ye un árbole rixu, recacháu, que pue soperar los 40 [[metros]] d'altor, con groma amplia, ovoide, arrondada o irregular y ''fueya [[cadoca]]''. Tueru bigardu, curtiu y muy esgrebiu nos exemplares separtaos, les sos zapotes son esgrebies y daqué retorcíes; coriella de cullor buxu o blancucia, mui argayada y de tonalidá parda nos exemplares vieyos. ''[[Fueya|Fueyes]]'' grandes, simples, n'arremangu alterno, con estípules allargaes que caen ceo; son llampiñes poles dos faces, de color verde enceso pol fexe y más llacies, colos ñervios bien marcados, pola faz inferior; so forma ye obovada, con [[peciolu]] mui curtiu ( 2 a 7 [[milímetru|mm]]), col carel fondamenti llobuláu y colos llóbulos despareyu y arrondaos, suelen medir unos 6 a 12 [[cm]] de llargo per unos 3 a 6 d'anchu. [[Flor|Flores]] masculines en [[fuxón|fuxones]] colingantes, verdes-amarielludos, que ñacen solitarios o en gurupos de brixos del añu anterior. [[Llande]]s colingantes sobro un llargu [[pedúnculu]], aováo-oblongos, con escodillines d'escames cuasi pandes. Cuando bilten les primeres fueyes, per [[abril]] o [[mayu]]: les buzcarres picolien en [[setiembre]] y caen n'[[ochobre]]. == Distribución == Dende'l ras de la mar hasta unos 1000 [[metru|m]] d'altor, nos suelos prefondos y frescos, prencipalmente nos raíos de [[cal]] y daqué abegosos. Precisa d'un clima abegosu, oceánicu, u acútiese pocu la seca estival y ye daqué resistente al fríu. Suel asociase en [[faya|fayeros]] o con robreres de [[Quercus petraea]] y [[Quercus pyrenaica]], colos que forma híbridos con facilidá. == Habita == [[Imaxe:Duby_nad_Pozorkou_I.jpg|200px|thumb|left|Exemplar de carbayu]] [[Ficheru:Quercus robur acorn - Keila.jpg|miniaturadeimagen|Llande]] Na mayor parti [[Europa]] y n'[[Asia]] occidental. Falta nes [[Baleares]] y na [[Península Ibérica|Península]] enánchase, principalmente, peles rexones atlántiques; metá norte [[Portugal]], [[Galicia]], [[Cantabria]], [[Asturies]], [[Euskadi]] y [[Navarra]], tamién en [[Cataluña]]; en frasca separtada tamién en delles montañes del interior y cautiváu dende abeyaná na [[Casa de Campo]] de [[Madrid]]. == Observaciones == El nome específicu escoyío por Linneo pa esta especie, ''robur'', emplegábenlu los romanos pa apellar a los robres y a cualisquier tipu maera duro y rixo. La maera d'esti robre ye de color pardu-llionáu, muy duro, de bubu finu, con aniellos de medra bien marcaos, abondo pesado y mui resistenti al podrecimientu, inda dientro l'agua. El so emplegu pa les duelles de les carrales de vinu y llicores, se vien usando dende antiergu, igual que na construcción de barcos, da un bon carbón. Ye un árbole de llarga vida, pue soperar los mil años y tarda en florecer hasta 40 ó 50 años. == Subespecies == Acóyense, de cutio, tres subtribes: * '''''Q. robur''''' subsp. '''''robur''''', que caltriaría les poblaciones orientales, algamando per occidente fasta'l carel de Galicia. * '''''Q. robur''''' subsp. '''''broteroana''''' Schwarz, del norte Portugal y noroeste España, colos llóbulos de les fueyes menos prefondos, fexe llustrosu y garapiellos mayores (18-23 mm). * '''''Q. robur''''' subsp. '''''estremadurensis''''' (Schwarz) [[Aimée Antoinette Camus|Camus]], del norte y centru de Portugal, aportando al estremu occidental de Sierra Morena, con fueyes más esguilaes, llustroses pol fexe, les de primavera, de ñerviación secundaria regular, raída de ñervios intercalares. <gallery> Quercus_robur_crosssection.jpg|Seición dun tueru Quercus robur MHNT.BOT.2010.6.75.jpg|''Quercus robur'' </gallery> == Bibliografía == *Los árboles y arbustos de la Península Ibérica e Isllas Baleares. G. Lopez González. ISBN 84-7114-994-X == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} *[http://www.deby.bialowieza.pl/ang Oaks from Bialowieza Forest (biggest oak cluster with the monumental sizes in Europe] {english} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Fagaceae]] [[Categoría:Botánica]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Taxones ensin enllaz a Wikispecies]] mhqsivyibe3085szrpwgmfgdcwy8jm2 Premiu Nobel de Física 0 6277 3707518 3674954 2022-08-16T15:06:31Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{premiu}} El '''Premiu Nobel de Física''' ye un premiu añal concedíu pola [[Real Academia de les Ciencies de Suecia]] a aquellos que ficieren les contribuciones más destacaes pa la humanidá nel campu de la [[Física]]. Ye ún de los cinco premios Nobel establecíos por [[Alfred Nobel]] nel so testamentu, en [[1895]], y otórgase dende [[1901]]. El premiu ye alministráu pola [[Fundación Nobel]] y ye universalmente reconocíu como'l premiu más prestixosu que puede recibir un físicu. Entrégase n'[[Estocolmu]] nuna ceremonia añal cellebrada'l [[10 d'avientu]], fecha del aniversariu de la muerte de Nobel. == Nominación y selección == El premiu pueden ganalu al empar un máximu de trés premiaos que presenten como muncho dos trabayos diferentes. El procesu de nominación y selección, comparáu col d'otros premios Nobel, ye llargu y rigurosu, y esto fai que la so imortancia dientru del mundu la Física fora medrando hasta convertilu nel más importante del mundu. Los futuros premiaos son seleccionaos pol Comité Nobel de Física, formáu por cinco persones elixíes pola Real Academia de les Ciencies de Suecia. Nuna primer fase, qu'entama en setiembre, alredor de 3.000 persones (profesores d'universidá seleccionaos, premiaos col Nobel de Física y Química, etc) reciben un formulariu que pueden devolver col nome de los sos candidatos. Tolos formularios han de tar na sé del Comité pal [[31 de xineru]]. Los espertos del comité van seleccionando, hasta nun dexar más de quince, ente tolos candidatos propuestos. El comité unvia un informe, con una serie de recomendaciones, a l'Academia, aú se revisa y discute hasta que se decide'l ganador o ganadores pol votu de la mayoría. Los nomes de los nomaos inxamás s'anuncien, y ellos nunca saben que foran teníos en cuenta como candidatos a recibilu, y los rexistros del procesu de nominación queden sellaos pa 50 años. Nun se permiten nominaciones póstumes, pero ye posible qu'un individuu lu reciba si muerre nel tiempu que va de la so proclamación (n'ochobre) a la so entrega (n'avientu). Anantes de [[1974]] permitíense los premios póstumos si'l ganador morriera dempués de tar nomáu. Les normes del premio desixen que la importancia de los descubrimientos premiaos tengan superao la preba del tiempu. Na práctica, esto significa que'l lapsu ente'l descubrimientu y el premiu ye d'unos venti años, y delles vegaes abondo más. Asina, por exemplu, ún de los ganadores del premiu en [[1983]] foi Subrahmanyan Chandrasekhar, que desarrollara los sos trabayos sobre la estructura y la evolución estelar na década del 1930. Esi mesmu test del tiempu fai que non tolos científicos que lo mereceríen vivan abondo pa poder ser premiaos, y asina hai dellos descubrimientos perimportantes que nunca se tienen en cuenta pal premiu porque los sos descubridores morrieran primero de que seya evidente l'impactu científicu del so trabayu. == Llista de ganadores == {|class="wikitable sortable" border="0" style="background:#ffffff" |- ! Añu ! style="background:#efefef;" width=250 px| Ganadores ! style="background:#efefef;" width=200 px| Nacionalidá ! style="background:#efefef;"| Motivu |- | [[2020]] || [[Roger Penrose]]<br />[[Reinhard Genzel]]<br />[[Andrea M. Ghez]] || {{GBR}}<br />{{GER}}<br />{{USA}} || Pol descubrimientu de que la formación de [[Furacu prietu|furacos prietos]] ye una predicción de la [[Relatividá xeneral]] y pol descubrimientu d'un oxetu compautu supermasivu nel centru de la [[Vía Lláctea]]»<ref>{{Cita web|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/2020/press-release/|títulu=The Nobel Prize in Physics 2020|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2020|sitiuweb=NobelPrize.org|idioma=n'inglés}}</ref> |- | [[2019]] || [[James Peebles]]<br />[[Michel Mayor]]<br />[[Didier Queloz]] || {{Canadá}}<br />{{CHE}}<br />{{CHE}} || Poles sos contribuciones nel campu de la cosmoloxía física, y especialmente pol descubrimientu d'un exoplaneta qu'orbita una estrella de tipu solar. |- |[[2018]] || [[Donna Strickland]]<ref>[https://www.publico.es/ciencias/premio-nobel-nobel-fisica-ashkin-mourou-strickland-invenciones-fisica-laser.html La canadiense Strickland, primera mujer en recibir el Nobel de Física en 55 años] publico.es Consultao'l 03.10.2018</ref><br />[[Gérard Mourou]]<br />[[Arthur Ashkin]] || {{Canadá}}<br />{{Francia}}<br />{{EEXX}} || Poles sos revolucionaries invenciones nel campu de la física del láser, l'usu de pinces óptiques y la so aplicación en sistemes biolóxicos. |- |[[2017]] || [[Rainer Weiss]]<br />[[Barry Barish]]<br />[[Kip Thorne]] ||{{USA}}<br />{{USA}}<br />{{USA}} |Pola so contribución fundamental al desarrollu del observatoriu de detección d'ondes gravitatories LIGO, y pola observación de les mesmes. |- |[[2016]] || [[David J. Thouless]]<br />[[Duncan M. Haldane]]<br />[[John M. Kosterlitz]] ||{{GBR}}<br />{{GBR}}<br />{{GBR}} |Pol descubrimientu teóricu de les fases tipolóxiques de la materia y de les transiciones de fase. |- |[[2015]] || [[Takaaki Kajita]]<br />[[Arthur B. McDonald]] ||{{JPN}}<br />{{CAN}} |Pol descubrimientu de les oscilaciones de los neutrinos, que prueba qu'estos tienen masa. |- |[[2014]] || [[Isamu Akasaki]]<br />[[Hiroshi Amano]]<br />[[Shuji Nakamura]] ||{{JPN}}<br />{{JPN}}<br />{{USA}} |Pola invención de diodos d'emisión de lluz azules pereficientes, que permitieron el desarrollu de les fontes de lluz blanco brillantes y de baxu consumu. |- |[[2013]] || [[François Englert]]<br />[[Peter Higgs]] ||{{BEL}}<br />{{GBR}} |Pol so descubrimientu teóricu d'un mecanismu que mos ayuda a comprender l'orixe de la masa de les partícules soatómiques y que foi confirmáu al descubrise, al traviés de los esperimentos ATLAS y CMS, la partícula fundamental prevista. |- |[[2012]] || [[Serge Haroche]]<br />[[David Wineland]] ||{{FRA}}<br />{{USA}} |Polos sos trabayos na midida y manipulación de sistemes cuánticos individuales. |- |[[2011]] ||[[Saul Perlmutter]] [[Brian P. Schmidt]]<br />[[Adam G. Riess]] |{{USA}} {{AUS}}{{USA}} {{USA}} |Por tener descubierta, al traviés de la observación de supernoves perllonxanes, la espansión acelerada del universu. |- |[[2010]] || [[Andre Geim]]<br />[[Konstantin Novoselov]] ||{{RUS}}{{NED}} {{RUS}}{{GBR}} |Polos sos novedosos esperimentos col [[grafenu]] en dos dimensiones. |- |[[2009]] || [[Charles K. Kao]]<br />[[William S. Boyle]]<br />[[George E. Smith]] ||{{HKG}}{{GBR}}{{USA}} {{CAN}}{{USA}} {{USA}} |Kao recibiolu polos sos llogros pioneros sobro la tresmisión de la lluz al traviés de fibres pa la comunicación óptica. Boyle y Smith ganáronlu pola invención d'un circuitu semiconductor formador d'imáxenes, el [[sensor de carga acoplada]]. |- |[[2008]] || [[Yoichiro Nambu]]<br />[[Makoto Kobayashi]]<br />[[Toshihide Maskawa]] ||{{USA}} {{JPN}} {{JPN}} |Nambu ganolu pol descubrimientu de la ruptura espontánea de la simetría electrodébil na física soatómica. Kobayashi y Maskawa recibiéronlu poles sos investigaciones sobro l'orixe d'eses ruptures de la simetría, que predicen la esistencia de trés families de quarks. |- |[[2007]] || [[Albert Fert]]<br />[[Peter Grünberg]] ||{{FRA}} {{GER}} |Pol descubrimientu de la magnetorresistencia xigante, grandes cambios de resistencia en materiales formaos por capes alternes d'elementos metálicos distintos, con grandes aplicaciones nel campu de la [[nanoteunoloxía]]. |- |[[2006]] || [[John C. Mather]]<br />[[George F. Smoot]] ||{{USA}} {{USA}} |Pol descubrimientu de la curva de cuerpu negru y la variabilidá de la radiación cósmica de fondu de microondes. |- |[[2005]] || [[Roy J. Glauber]]<br />[[Theodor W Hänsch]]<br />[[John L Hall]] ||{{USA}} {{GER}} {{USA}} |Glauber ganolu pola so contribución a la teoría cuántica de la [[coherencia óptica]]. Hänsch y Hall recibiéronlu poles sos contribuciones al desarrollu de la espectroscopia de precisión por láser, incluyendo la técnica de peñe de frecuencia óptica. |- |[[2004]] || [[David J. Gross]]<br />[[H. David Politzer]]<br />[[Frank Wilczek]] ||{{USA}} {{USA}} {{USA}} |Pol descubrimientu de la [[llibertá asintótica]] na teoría de la [[interaición nuclear fuerte]]. |- |[[2003]] || [[Alexei A. Abrikosov]]<br />[[Vitaly L. Ginzburg]]<br />[[Anthony J. Leggett]] ||{{USA}}{{RUS}} {{USA}} {{GBR}}{{USA}} |Poles sos contribuciones al entamu del desarrollu de la teoría de los superconductores y los superfluidos. |- |[[2002]] || [[Raymond Davis]]<br />[[Masatoshi Koshiba]]<br />[[Riccardo Giacconi]] ||{{USA}} {{JPN}} {{USA}} |Pola so contribución nel campu de l'astrofísica. Les de Giacconi llevaron al descubrimientu de les fontes de rayos X cósmicos, y les de Davis y Koshiba céntrense na detección de neutrinos cósmicos. |- |[[2001]] || [[Eric A. Cornell]]<br />[[Wolfgang Ketterle]]<br />[[Carl E. Wieman]] ||{{USA}} {{GER}} {{USA}} |Por consiguir, por primer vegada, llograr l'entestáu de Bose-Einstein esfreciendo, pol métodu d'enfriamientu por láser, átomos al más baxu nivel d'enerxía, menos d'una millonésima de [[Kelvin]] percima del [[cero absolutu]]. |- |[[2000]] || [[Zhores Ivanovich Alferov]]<br />[[Herbert Kroemer]]<br />[[Jack S. Kilby]] ||{{RUS}} {{Alemaña}} {{USA}} |Kilby recibiolu pol desarrollu de los circuitos integraos ([[Microchip|microchips]]). Alferov y Kroemer pol desarrollu de superconductores perrápidos, afechiscos pal so usu en [[microelectrónica]]. |- |[[1999]] || [[Gerardus 't Hooft]]<br />[[Martinus J.G. Veltman]] ||{{HOL}} {{HOL}} |Polos sos trabayos nel estudiu de la estructura cuántica de les interacciones electrodébiles. |- |[[1998]] || [[Robert B. Laughlin]]<br />[[Horst L. Störmer]]<br />[[Daniel C. Tsui]] ||{{USA}} {{USA}} {{USA}} |Pol descubrimientu del [[efeutu Hall cuánticu fraccionariu]], qu'amuesa que los electrones pueden formar, nún campu magnéticu y a baxa temperatura, un fluidu cuánticu con cargues llétriques fraccionaries. |- |[[1997]] || [[Steven Chu]]<br />[[Claude Cohen-Tannoudji]]<br />[[William Daniel Phillips]] ||{{USA}} {{FRA}} {{USA}} |Pol desarrollu del procesu que permite enfriar y capturar átomos con lluz láser. |- |[[1996]] || [[David Morris Lee]]<br />[[Douglas Dean Osheroff]]<br />[[Robert Coleman Richardson]] ||{{USA}} {{USA}} {{USA}} |Pol descubrimientu de la [[superfluidez]] nel [[isótopu]] heliu-3. |- |[[1995]] || [[Martin Lewis Perl]]<br />[[Frederick Reines]] ||{{USA}} {{USA}} |Perl ganolu pol descubrimientu de la partícula soatómica [[Neutrín tauónico|tau neutrín]]. A Reines concediéron-ylu pol descubrimientu de la partícula soatómica [[neutrín]]. |- |[[1994]] || [[Bertram Neville Brockhouse]]<br />[[Clifford Glenwood Shull]] ||{{CAN}} {{USA}} |Pol desarrollu de técniques de dispersión de neutrones, que permitieron avanzar nel estudiu de la [[física de la materia entestada]]. |- |[[1993]] || [[Russell Alan Hulse]]<br />[[Joseph Hooton Taylor Jr.]] ||{{USA}} {{USA}} |Pola identificación de los [[Púlsar binariu|púlsares binarios]]. |- |[[1992]] || [[Georges Charpak]] ||{{FRA}} |Poal invención de la cámara multicable, un detector que permite rastrexar la presencia de partícules soatómiques. |- |[[1991]] || [[Pierre-Gilles de Gennes]] ||{{FRA}} |Pol descubrimientu de les normes xenerales que rixen el comportamientu de les molécules. |- |[[1990]] || [[Jerome Isaac Friedman]]<br />[[Henry Way Kendall]]<br />[[Richard Edward Taylor]] ||{{USA}} {{USA}} {{CAN}} |Pol descubrimientu de los [[Quark|quarks]] atómicos. |- |[[1989]] || [[Norman Foster Ramsey]]<br />[[Hans Georg Dehmelt]]<br />[[Wolfgang Paul]]||{{USA}} {{USA}} {{RFA}} |Ramsey recibiolu pola invención del métodu de campu oscilatoriu separtáu, decisivu pal desarrollu del [[reló atómicu]]. Dehmelt y Paul ganáronlu por tener desarrollao métodos que permiten aisllar átomos y partícules soatómiques pa facilitar el so estudiu. |- |[[1988]] || [[Leon Max Lederman]]<br />[[Melvin Schwartz]]<br />[[Jack Steinberger]] ||{{USA}} {{USA}} {{USA}} |Poles sos investigaciones nel campu de les partícules soatómiques. |- |[[1987]] || [[Johannes Georg Bednorz]]<br />[[Karl Alexander Müller]] ||{{RFA}} {{SUI}} |Polos sos descubrimientos sobro la superconductividá nos materiales cerámicos. |- |[[1986]] || [[Ernst Ruska]]<br />[[Gerd Binnig]]<br />[[Heinrich Rohrer]] ||{{RFA}} {{RFA}} {{SUI}} |Ruska ganolu pol desarrollu del [[microscopiu electrónicu]], y Binnig y Rohrer pol descubrimientu del [[microscopiu d'efeutu túnel]], que permite visualizar átomos individuales. |- |[[1985]] || [[Klaus von Klitzing]] ||{{RFA}} |Pol descubrimientu del efeutu Hall cuánticu, que permite midíes exactes de la resistencia llétrica. |- |[[1984]] || [[Carlo Rubbia]]<br />[[Simon van der Meer]] ||{{ITA}} {{HOL}} |Pol so descubrimientu de les partícules soatómiques [[Bosones W y Z|W y Z]], que sofiten la validez de la [[Modelu electrodébil|teoría electrodébil]]. |- |[[1983]] || [[Subrahmanyan Chandrasekhar]]<br />[[William Alfred Fowler]] ||{{USA}} {{USA}} |Chandrasekhar ganolu polos sos estudios sobre la [[Estructura estelar|estructura]] y [[Evolución estelar|evolución]] de les estrelles. Fowler recibiolu polos sos trabayos sobro les reacciones nucleares clave pa la formación de los elementos químicos. |- |[[1982]] || [[Kenneth Geddes Wilson]] ||{{USA}} |Pol desarrollu de la teoría de fenómenos críticos col cambéu d'estáu. |- |[[1981]] || [[Nicolaas Bloembergen]]<br />[[Arthur Leonard Schawlow]]<br />[[Kai M. Siegbahn]] ||{{USA}} {{USA}} {{SWE}} |Siegbahn ganolu pol desarrollu de la [[espectroscopia]] d'electrones, y Bloembergen y Schawlow por l'aplicación de los lásers na espectroscopia. |- |[[1980]] || [[James Watson Cronin]]<br />[[Val Logsdon Fitch]] ||{{USA}} {{USA}} |Polos sos descubrimientos sobro la violación de los principios de la simetría na partícula [[kaón]], que demostraron que les interacciones de les partícules soatómiques nun son independientes del tiempu. |- |[[1979]] || [[Sheldon Lee Glashow]]<br />[[Abdus Salam]]<br />[[Steven Weinberg]] ||{{USA}} {{PAK}} {{USA}} |Pola so contribución a la ellaboración d'una teoría xunificada sobre les interacciones débiles ya electromagnétiques de les partícules soatómiques. |- |[[1978]] || [[Pyotr Leonidovich Kapitsa]]<br />[[Arno Allan Penzias]]<br />[[Robert Woodrow Wilson]] ||{{URS}} {{USA}} {{USA}} |Kapitsa ganolu poles son investigaciones nos campos del magnetismu y la física a baxes temperatures. Penzias y Wilson recibiéronlu pol so descubrimientu de la [[Radiación de fondu de microondes|radiación cósmica de fondu de microondas]], que sofitaba la validez de la [[teoría del Big Bang]]. |- |[[1977]] || [[Philip Warren Anderson]]<br />[[Sir Nevill Francis Mott]]<br />[[John Hasbrouck van Vleck]] ||{{USA}} {{GBR}} {{USA}} |Pola so contribución a la comprensión del comportamientu de los electrones en sólidos non cristalinos con propiedaes magnétiques. |- |[[1976]] || [[Burton Richter]]<br />[[Samuel Chao Chung Ting]] ||{{USA}} {{USA}} |Pol descubrimientu d'una nueve clas de partícules elementales, los [[Mesón J/ψ|mesones psi o J]]. |- |[[1975]] || [[Aage Niels Bohr]]<br />[[Ben Roy Mottelson]]<br />[[Leo James Rainwater]] ||{{Dinamarca}} {{Dinamarca}} {{USA}} |Polos sos trabayos sobre'l nucleu atómicu, que derrompieron el camín pa llograr la [[fusión nuclear]]. |- |[[1974]] || [[Sir Martin Ryle]]<br />[[Antony Hewish]] ||{{GBR}} {{GBR}} |Polos sos trabayos nel campu de la [[radioastronomía]]. |- |[[1973]] || [[Leo Esaki]]<br />[[Ivar Giaever]]<br />[[Brian David Josephson]] ||{{JPN}} {{USA}} {{UK}} |Esaki y Giaever ganáronlu pol so descubrimientu del [[efeutu túnel]] del electrón; Esaki desarrolló un instrumentu, el [[Diodu túnel|diodu d'Esaki]], pa poder demostralu esperimentalmente. Josephson recibiolu pol descubrimientu del [[Efeutu Josephson|efeutu que lleva'l so nome]], manifestáu pola aparición d'una corriente llétrica, por efeutu túnel, ente dos superconductores separtaos. |- |[[1972]] || [[John Bardeen]]<br />[[Leon Neil Cooper]]<br />[[John Robert Schrieffer]] ||{{USA}} {{USA}} {{USA}} |Pol desarrollu de la teoría de la [[superconductividá]], que describe la desaparición de la resistencia llétrica en dellos sólidos cuando son enfriaos per baxu de determinada temperatura. |- |[[1971]] || [[Dennis Gabor]] ||{{GBR}} |Pola invención de la [[holografía]]. |- |[[1970]] || [[Hannes Olof Gösta Alfvén]]<br />[[Louis Eugène Félix Néel]] ||{{SUE}} {{FRA}} |Polos sos trabayos nos campos de la magnetohidrodinámica, el ferromagnetismu ya'l antiferromagnetismu. |- |[[1969]] || [[Murray Gell-Mann]] ||{{USA}} |Pol tener desarrollao un métodu de clasificación de les partícules elementales y de les sos interacciones. |- |[[1968]] || [[Luis Walter Alvarez]] ||{{USA}} |Polos sos trabayos nel campu de les partícules elementales, y en particular pol descubrimientu de los estaos de resonancia. |- |[[1967]] || [[Hans Albrecht Bethe]] ||{{USA}} |Polos sos trabayos rellacionaos cola forma que tienen les estrelles de producir enerxía. |- |[[1966]] || [[Alfred Kastler]] ||{{FRA}} |Pol so descubrimientu de métodos ópticos que permitieron estudiar les resonancies hercianes nos átomos. |- |[[1965]] || [[Sin-Itiro Tomonaga]]<br />[[Julian Schwinger]]<br />[[Richard P. Feynman]] ||{{JPN}} {{USA}} {{USA}} |Polos sos trabayos nel campu de la [[electrodinámica cuántica]], que permitieron describir matemáticamente toles interacciones de la lluz cola materia y les de les partícules cargaes electrónicamente ente sí. |- |[[1964]] || [[Charles Hard Townes]]<br />[[Nicolay Gennadiyevich Basov]]<br />[[Aleksandr Mikhailovich Prokhorov]] ||{{USA}} {{URS}} {{SUN}} |Polos sos trabayos nel campu de la electrónica cuántica, que ficieron posible la fabircación d'instrumentos basaos nos principios del [[láser]] ya'l [[máser]]. |- |[[1963]] || [[Eugene Paul Wigner]]<br />[[Maria Goeppert-Mayer]]<br />[[J. Hans D. Jensen]] ||{{USA}} {{USA}} {{RFA}} |Jensen y Mayer ganáronlu pol desarrollu del [[modelu nuclear de capes]] pa esplicar la estructura del nucleu del átomu. Winger ganolu pol descubrimientu de los principios que rixen la interacción ente los protones y los neutrones nel nucleu atómicu. |- |[[1962]] || [[Lev Davidovich Landau]] ||{{URS}} |Pola so contribución a la comprensión de los estaos condensaos de la materia. |- |[[1961]] || [[Robert Hofstadter]]<br />[[Rudolf Ludwig Mössbauer]] ||{{USA}} {{RFA}} |Hofstadter ganolu pola so determinación de la forma ya'l tamañu de los [[Nucleón|nucleones]] atómicos. Mössbauer pol descubrimientu del nomáu [[efeutu Mössbauer]], que describe les condiciones de la emisión y absorción resonante de rayos gamma llibres de retrocesu por parte d'átomos d'un sólidu. |- |[[1960]] || [[Donald Arthur Glaser]] ||{{USA}} |Pola invención de la cámara de burbuyes, que ye un detector de partícules con carga llétrica. |- |[[1959]] || [[Emilio Gino Segrè]]<br />[[Owen Chamberlain]] ||{{USA}} {{USA}} |Pola confirmación de la esistencia del [[antiprotón]]. |- |[[1958]] || [[Pavel Alekseyevich Cherenkov]]<br />[[Il'ja Mikhailovich Frank]]<br />[[Igor Yevgenyevich Tamm]] ||{{URS}} {{URS}} {{URS}} |Pol descubrimientu ya interpretación del nomáu [[efeutu Cherenkov]], qu'afirma que los electrones emiten, cuando pasen al traviés d'un mediu tresparente, lluz a una velocidá mayor que la velocidá de la lluz nesi mediu. |- |[[1957]] || [[Chen Ning Yang]]<br />[[Tsung-Dao Lee]] ||{{CHN}} {{CHN}} |Polos sos trabayos sobro la non conservación de la llei de paridá nes interacciones débiles. |- |[[1956]] || [[William Bradford Shockley]]<br />[[John Bardeen]]<br />[[Walter Houser Brattain]] ||{{USA}} {{USA}} {{USA}} |Poles sos investigaciones nel campu de los [[Semiconductor|semiconductores]] y pola invención del [[transistor]]. |- |[[1955]] || [[Willis Eugene Lamb]]<br />[[Polykarp Kusch]] ||{{USA}} {{USA}} |Lamb ganolu polos sos descubrimientos na estructura del espectru del [[hidróxenu]]. Kusch ganolu pol descubrimientu d'un métodu pa midir el momentu magnéticu del electrón. |- |[[1954]] || [[Max Born]]<br />[[Walther Bothe]] ||{{GBR}} {{RFA}} |Born ganolu polos sos trabayos nel campu de la interpretación estadística de la [[función d'onda]]. A Bothe concediéron-ylu pol desarrollu del métodu de coincidencia y la so aplicación al estudiu de les reacciones nucleares, l'efeutu Compton, los rayos cósmicos y la dualidad de radiación onda-partícula. |- |[[1953]] || [[Frits (Frederik) Zernike]] ||{{HOL}} |Pola invención del métodu y el microscopiu de contraste de fases. |- |[[1952]] || [[Felix Bloch]]<br />[[Edward Mills Purcell]] ||{{USA}} {{USA}} |Pol descubrimientu de la esistencia de la [[resonancia magnética nuclear]] nos sólidos. |- |[[1951]] || [[Sir John Douglas Cockcroft]]<br />[[Ernest Thomas Sinton Walton]] ||{{GBR}} {{IRL}} |Por consiguir, usando un acelerador de partícules inventáu por ellos, desintegrar por primer vegada un nucleu atómicu con partícules soatómiques aceleraes artificialmente. |- |[[1950]] || [[Cecil Frank Powell]] ||{{GBR}} |Pol desarrollu d'un métodu fotográficu pa estudiar los procesos nucleares y'l descubrimientu, de resultes, del pion, (pi-mesón), una partícula soatómica pesada. |- |[[1949]] || [[Hideki Yukawa]] ||{{JPN}} |Pola so predicción teórica de la esistencia de los [[Mesón|mesones]]. |- |[[1948]] || [[Patrick Maynard Stuart Blackett]] ||{{GBR}} |Polos sos descubrimientos nos campos de la física nuclear y de la radiación cósmica. |- |[[1947]] || [[Sir Edward Victor Appleton]] ||{{GBR}} |Pol descubrimientu de la [[ionosfera]], una de les capes de l'atmósfera terrestre. Una de les sos socapes, la [[capa F]], llámase capa Appleton nel so honor. |- |[[1946]] || [[Percy Williams Bridgman]] ||{{USA}} |Polos sos descubrimientos nel campu de la física d'altes presiones. |- |[[1945]] || [[Wolfgang Pauli]] ||{{AUT}} |Pol descubrimientu del [[Principiu d'esclusión de Pauli|principiu d'esclusión]] de los electrones. |- |[[1944]] || [[Isidor Isaac Rabi]] ||{{USA}} |Pola invención d'un métodu de resonancia que permitió rexistrar delles propiedaes de los nucleos atómicos. |- |[[1943]] || [[Otto Stern]] ||{{USA}} |Pol descubrimientu del [[momentu magnéticu]] del protón. |- |[[1942]] || 1/3 destináu al Fondu Principal y 2/3 al Fondu Especial d'esta seición del premiu || || |- |[[1941]] || 1/3 destináu al Fondu Principal y 2/3 al Fondu Especial d'esta seición del premiu || || |- |[[1940]] || 1/3 destináu al Fondu Principal y 2/3 al Fondu Especial d'esta seición del premiu || || |- |[[1939]] || [[Ernest Orlando Lawrence]] ||{{USA}} |Pola invención del [[acelerador de partícules]] nomáu [[ciclotrón]]. |- |[[1938]] || [[Enrico Fermi]] ||{{ITA}} |Pol descubrimientu d'elementos radiactivos artificiales creaos mediante la irradiación de neutrones. |- |[[1937]] || [[Clinton Joseph Davisson]]<br />[[George Paget Thomson]] ||{{USA}} {{GBR}} |Pola demostración esperimental de los fenómenos d'interferencia que se producen en sólidos cristalinos irradiaos por electrones. |- |[[1936]] || [[Victor Franz Hess]]<br />[[Carl David Anderson]] ||{{AUT}} {{USA}} |Anderson recibiólu pol descubrimientu del [[positrón]], y Hess pol descubrimientu de la [[radiación cósmico]]. |- |[[1935]] || [[James Chadwick]] ||{{GBR}} |Pol descubrimientu del [[neutrón]]. |- |[[1933]] || [[Erwin Schrödinger]]<br />[[Paul Adrien Maurice Dirac]] ||{{AUT}} {{GBR}} |Pola introducción de nueves formes productives de la [[teoría atómica]]. El primeru enunció la [[ecuación de Schrödinger]], y'l segundu la [[ecuación de Dirac]]. |- |[[1932]] || [[Werner Karl Heisenberg]] ||{{Alemaña}} |Pola formulación del so [[Rellación d'indeterminación de Heisenberg|principiu d'incertidume]], qu'afirma que ye imposible midir al tiempu de forma precisa la posición y el momentu llinial d'una partícula, básicu pal desarrollu de la [[mecánica cuántica]]. |- |[[1930]] || [[Chandrasekhara Venkata Raman]] ||{{India}} |Polos sos trabayos sobro la difusión de la lluz, y'l descubrimientu del [[efeutu Raman]], la llixera disminución na llonxitú d'onda qu'ocurre cuando la lluz ye dispersada d'un átomu o molécula. |- |[[1929]] || [[Louis de Broglie]] ||{{FRA}} |Pol so descubrimientu de la naturaleza ondulatoria del electrón. |- |[[1928]] || [[Owen Willans Richardson]] ||{{GBR}} |Polos sos trabayos sobro la emisión d'electrones polos metales calientes. |- |[[1927]] || [[Arthur Holly Compton]]<br />[[Charles Thomson Rees Wilson]] ||{{USA}} {{GBR}} |Compton ganolu pol descubrimientu del nomáu de magar [[efeutu Compton]], l'aumentu de la [[llonxitú d'onda]] d'un [[fotón]] cuando choca con un electrón llibre y pierde parte de la so enerxía. Wilson ganolu pola invención de la [[cámara de niebla]] o cámara Wilson, que permite detectar partícules de [[radiación ionizante]]. |- |[[1926]] || [[Jean Baptiste Perrin]] ||{{FRA}} |Polos sos trabayos sobro los rayos catódicos y sobro l'[[equilibriu de sedimentación]]. |- |[[1925]] || [[James Franck]]<br />[[Gustav Ludwig Hertz]] ||{{Alemaña}} {{Alemaña}} |Pol descubrimientu de les lleis que rixen l'impactu d'un [[electrón]] nún [[átomu]]. |- |[[1924]] || [[Karl Manne Georg Siegbahn]] ||{{SUE}} |Polos sos trabayos sobro la [[espectroscopia]] de los rayos X. |- |[[1923]] || [[Robert Andrews Millikan]] ||{{USA}} |Polos sos trabayos pa determinar el valor de la [[Carga llétrica|carga del electrón]] y l'efeutu fotollétricu. |- |[[1922]] || [[Niels Henrik David Bohr]] ||{{Dinamarca}} |Polos sos trabayos sobro la estructura atómica y la radiación. |- |[[1921]] || [[Albert Einstein]] ||{{SUI}} |Polos sos trabayos nel campu de la [[Física teórica|fisica teórica]]. |- |[[1920]] || [[Charles Edouard Guillaume]] ||{{SUI}} |Pol descubrimientu de les aleaciones d'[[aceru]] al [[níquel]] conocíes como [[invar]]. |- |[[1919]] || [[Johannes Stark]] ||{{GER}} |Pol descubrimientu del desplazamientu y desdoblamientu de les llinies espectrales de los átomos y molécules pola presencia d'un campu llétricu estáticu, nomáu n'honor d'elli [[efeutu Stark]]. |- |[[1918]] || [[Max Karl Ernst Ludwig Planck]] ||{{GER}} |Pol descubrimientu del quantum elemental, que puso les bases de la [[Teoría cuántica de campos|teoría cuántica]]. |- |[[1917]] || [[Charles Glover Barkla]] ||{{GBR}} |Pol descubrimientu de los rayos X característicos de los elementos. |- |[[1916]] || Destináu al Fondu Especial d'esta seición del premiu. || || |- |[[1915]] || [[William Henry Bragg]]<br />[[William Lawrence Bragg]] ||{{GBR}} {{GBR}} |Poles sos contribuciones al desarrollu de la cristalografía de los rayos X. |- |[[1914]] || [[Max von Laue]] ||{{Alemaña}} |Pol descubrimientu de la [[Cristalografía de rayos X|difracción de los rayos X por sólidos n'estáu cristalín]]. |- |[[1913]] || [[Heike Kamerlingh Onnes]] ||{{NED}} |Poles sos investigaciones sobre les propiedaes de la materia a temperatures baxes, y por consiguir producir [[heliu]] líquidu. |- |[[1912]] || [[Nils Gustaf Dalén]] ||{{SUE}} |Pola so invención de reguladores automáticos pa la iluminación de los faros y les balices luminoses. |- |[[1911]] || [[Wilhelm Wien]] ||{{Alemaña}} |Poles sos investigaciones nel campu de les lleis que rixen la [[radiación térmica]]. |- |[[1910]] || [[Johannes Diderik van der Waals]] ||{{NED}} |Poles sos investigaciones nel campu de les [[Ecuación d'estáu|ecuaciones d'estáu]] de los gases y los llíquidos. |- |[[1909]] || [[Guglielmo Marconi]]<br />[[Carl Ferdinand Braun]] ||{{ITA}} {{Alemaña}} |Pola invención de la [[telegrafía]] ensin filos. |- |[[1908]] || [[Gabriel Lippmann]] ||{{FRA}} |Pola so invención d'un método que permitiera la reproducción fotográfica de los colores. |- |[[1907]] || [[Albert Abraham Michelson]] ||{{EEXX}} |Poles sos investigaciones [[Espectroscopia|espectroscópiques]] y metrolóxiques. |- |[[1906]] || [[Sir Joseph John Thomson]] ||{{GBR}} |Poles sos investigaciones sobre la [[conductividá llétrica]] de los gases. |- |[[1905]] || [[Philipp Eduard Anton von Lenard]] ||{{Alemaña}} |Poles sos investigaciones sobro los [[rayos catódicos]]. |- |[[1904]] || [[John William Strutt]], barón de Rayleigh. ||{{GBR}} |Pol descubrimientu del gas [[argón]]. |- |[[1903]] || [[Antoine Henri Becquerel]]<br />[[Pierre Curie]]<br />[[Marie Curie]] ||{{FRA}} {{FRA}} {{FRA}} |Becquerel recibiólu pol descubrimientu de la [[Radioactividá|radiactividá]] espontánea, y'l matrimoniu Curie poles sos investigaciones sobre los fenómenos descubiertos por Becquerel. <br /> |- |[[1902]] || [[Hendrik Antoon Lorentz]]<br />[[Pieter Zeeman]] ||{{NLD}} {{HOL}} |Poles sos investigaciones sobre la influyencia del [[magnetismu]] sobro la radiación. |- |[[1901]] || [[Wilhelm Conrad Röntgen]] ||{{Alemaña}} |Pol descubrimientu de los [[rayos X]]. |} == Ver tamién == * [[Premiu Nobel]] * [[Premiu Nobel de Química]] * [[Premiu Nobel en Fisioloxía o Medicina]] * [[Premiu Nobel de Lliteratura]] * [[Premiu Nobel de la Paz]] * [[Premiu Nobel d'Economía]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.nobel.se/physics/laureates/index.html Premios Nobel] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Premiu Nobel de Física|*]] [[Categoría:Física]] on06sa8qhd2375b8yp15iqqbrude8r7 Munich 0 7032 3707515 3705435 2022-08-16T15:06:09Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{Llocalidá}} '''Munich''' o '''Múnich''' (n'[[alemán]] '''München''', en [[bávaru]] '''Minga''' y en [[checu]] '''Mnichov''') ye una ciudá n'[[Alemaña]], capital y principal ciudá del estáu llibre de [[Baviera]]. Asitiada a la vera del [[ríu Isar]], al norte de los [[Alpes Bávaros]], la ciudá ye la tercera mayor d'Alemaña y la décimosegunda mayor de la [[Xunión Europea]], con una población d'alredor de 1.450.381 habitantes, y de seis millones na so [[área metropolitana de Munich|área metropolitana]]. La ciudá, considerada la primera d'Alemaña y la cuarta d'Europa en calidá de vida (encuesta Mercer, 2015<ref>[https://mobilityexchange.mercer.com/Insights/quality-of-living-rankings Quality of Living City Rankings]</ref>), ye ún de los principales centros culturales, de teunoloxía y finances, educativu, financieru y turísticu del país y del continente. El nome de la ciudá deriva de la pallabra del alemán antiguu ''Munichen'', que significa "polos monxos". y fai referencia a los monxos benedictinos que vivíen nún monesteriu asitiáu nel llugar qu'anguaño ocupa'l cascu antiguu de la ciudá. La primera mención documental de la ciudá remóntase a [[1158]]; de magar [[1255]] la ciudá foi'l llugar de residencia de los duques de Bavaria. Los colores oru y prietu, los colores del [[Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]], tienen sío los colores oficiales de la ciudá de magar la dómina de [[Lluis IV de Baviera]], que fizo de la ciudá la sé de la residencia imperial. Tres de la xunificación definitiva, tres d'un periodu de más de 200 años de divisiones y sodivisiones, de Baviera, la ciudá convirtióse na so capital en [[1506]]. La católica Munich foi un baluarte cultural de la [[Contrarreforma]], y llugar de combates na posterior [[Guerra de los Trenta Años]]. Sicasí, caltúvose físicamente intacta pesie a la ocupación de los protestantes suecos, porque l'alcalde prefirió abri-yos les puertes de la ciudá a los invasores a soportar un sitiu y la destrucción y el saqueo que lu habrían de siguir. La ciudá, que pasó de ser capital d'un ducáu a capital d'un electoráu en [[1623]], y en [[1806]] d'un reinu soberanu, aprovechó esta cabera circunstancia pa dir ganando, demientres el [[sieglu XIX]], el so calter de centru artísticu, cultural y científicu, pa lo qu'aprovechó'l sofitu de los reis de Baviera. En [[1918]], demientres la [[Revolución Alemana]], la casa de Wittelsbach, que tenía gobernao Bavaria dende [[1180]], foi obligada a abdicar en Munich, a lo que siguió la proclamación d'una efímera república socialista. Na década de 1920 la ciudá foi'l llugar de nacencia de dellos partíos políticos: el más destacáu foi'l [[Partíu Nacionalsocialista Obreru Alemán|partíu nazi]] (NSDAP), fundáu nella en [[1920]]. Magar que'l primer intentu nazi de baltar el gobiernu alemán en [[1923]], el conocíu como [[Putsch de Munich]], fracasó al ser albortáu pola policía bavara, los nazis, dempués d'algamar el poder, declararon la ciudá como ''Hauptstadt der Bewegun'' (capital del movimientu). Demientres la [[Segunda Guerra Mundial]] la ciudá foi fuertemente bombardeada, de forma que más del 50% de toa la ciudá, incluyíu'l 90% del so cascu históricu, foi destruyíu poles bombes aliaes. El periodu postbélicu entamó cola ocupación de la ciudá, hasta [[1949]], pol exércitu de los [[Estaos Xuníos]]. Dempués de que colaran entamó la medría de la so población y del so crecimientu económicu, nel periodu conocíu como ''Wirtschaftswunder'' (milagru económicu). A diferencia d'otres ciudaes alemanas que foran destruyíes polos bombardeos demientres la guerra, Munich reconstruyó la mayoría del so paisaxe arquiteutónicu tradicional, que complementó con edificaciones modernes destinaes a agospiar los [[Xuegos Olímpicos]] de [[1972]]. Nes décades vinientes Munich y la so rodiada conocieron un importante crecimientu económicu, que llevó a ella a industries d'alta teunoloxía ya instituciones científiques de sonadía. La ciudá, que tien tases de desemplegu perbaxes, ye la sé d'importantes multinacionales como BMW, Siemens, MAN, Linde o Allianz, y tamién de cientos de pequeñes y medianes empreses. Hai na ciudá importantes universidaes, museos y teatros, que, xunto colos eventos deportivos, festivales y la fiesta del [[Oktoberfest]], atraen a la ciudá a millones de visitantes añalmente. == Historia == La ciudá nun foi fundada tan ceo como otres de la redolada. "Munichen" foi fundáu en [[1158]] y algamó'l títulu de ciudá mediu sieglu depués. En [[1327]] un fuéu destruyó tola ciudá, que foi reconstruida pol emperador Lluís IV. == Economía == En Múnich tán les centrales Allianz AG (seguros), BMW (automóviles) y Siemens AG (lleutricidá y lleutrónica). === Universidaes === * Ludwig-Maximilians-Universität München * Technical University of Munich * Munich University of Applied Sciences == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|Munich|Munich}} * [http://www.stadtpanoramen.de/muenchen/muenchen.html Vistes panorámiques de Múnich] {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes d'Alemaña]] 8evgfckbxgpmw7uvvk1b9xuc1mpox0q Guerra Civil de los Estaos Xuníos 0 7234 3707505 3676919 2022-08-16T15:05:04Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20200612124733}} {{ficha de conflictu militar}} {{1000}} {{destacaos}} [[Archivu:Battle of Gettysburg, by Currier and Ives.png|thumb|200px|Batalla de Gettysburg]] La '''Guerra Civil de los Estaos Xuníos''' o '''Guerra de Secesión''' foi un conflictu perimportante na historia de los [[Estaos Xuníos]] ente [[1861]] y [[1865]] onde s'enfrentaron les fuercies de los estaos del norte escontra los [[Estaos Confederaos d'América]], que yeren 11 estaos del sur que reclamaben la so independencia. N'entrambos bandos morrieron más de 635.000 persones. == Causes == [[Archivu:Battle of Fort Hindman.png|thumb|250px|Batalla de Fort Hindman]] Tres mercar Luisiana a [[Francia]], La Florida a [[España]] y anexonase [[Texas]] y [[Nuevu Méxicu]] na guerra escontra [[Méxicu]], el territoriu controláu yera inmensu. Esto provocó graves problemes pa controlar los conflictos internos ensin qu'éstos desaniciaren el país. Les polítiques contraries dafechu de los Estaos Nortizos (basaes na industria, el comerciu y los intereses financieros) y la de los Estaos Sureños (basaes nel mantenimientu de los llantenes d'algodón per aciu del conservadorismu de la esclavitú), llevaron a grandes tensiones ente bandos. La primer constitución foi creada col envís d'otorgar la máxima independencia ente Estaos, dexando muncho que desear pa resolver problemes interestatales. La nueva [[Constitución]] afitada en principios federalistes dexó marxe pa la interpretación por ambos bandos hacia los sos postulaos. Nel norte, col oxetivu de protexer les sos xóvenes industries de les industries europées, créanse los aranceles, imponiendo-yos éstos al sur, siendo una torga pergrande dichos aranceles pa la economía agraria sureña y tresformándose asina nuna nueva razón pal desencuentru. La esclavitú quedó abolída nel norte ente [[1781]] y [[1804]], siendo ésti el motivu más importante pal desencadenamientu de la guerra ya qu'esta mano d'obra yera clave pal sistema económicu agrariu del sur. Les incorporaciones de nuevos estaos facíense siguiendo un modelu de paridá, pa nun romper el fráxil equilibriu existente, pero cola incorporación de California y Nuevu Méxicu esta paridá rúémpese a favor del Norte. Na década de [[1850]] el camudamientu económicu repercutió enormemente nes polítiques, camudando l'exe económicu Norte-Sur en otru Norte*Oeste-Sur. Esti nuevu exe fizo perder fuercia económica al Sur, aínda asina gozaba de gran vitalidá. En [[1857]] la gran depresión económica del Norte, dio-y ales al Sur, camudando la so mentalidá, faciendo atalantar a éstos que'l so modelu económicu agrariu yera superior al del Norte. En [[1859]] nel congresu yeren mayoría los abolucionistes. L'admisión de [[Kansas]] (estáu esclavista), y el casu Dred Scott onde'l tribunal rechazó un casu d'un esclavu escontra l'amu, ofendió tremendamente a los abolucionistes. Éstos vieron que la Constitución nun daba autoridá al congresu pa abolir la esclavitú y según ésta los esclavos nun teníen derechos. Tres los continuos ataques por grupos abolucionistes nel Sur, éstos tomaron la decisión unilateral de romper cola Xunión. El primer estáu en separtase foi Carolina del Sur, siguiendolu depués Mississippi, Florida, Alabama, Georgia, Luisiana, Texas, Virginia, Arkansas, Tennessee y Carolina del Norte proclamándose estau independiente baxo'l nome d'[[Estaos Confederaos d'América]] entamando asina la guerra. == Bandos == Nel aniciu la guerra nun quedó bien desllindada la llinia qu'estremaba un bandu d'otru, mas que los estaos alliniábense d'un u otru llau na vida cotidiana ésto nun yera tan fácil, lluchando xente de mentalidá abolucionista nel Sur por mor del so llugar de naciencia, o terratenientes suraños nel bandu de la Xunión a escontra de los sos intereses por mor d'un sagráu deber hacia la patria republicana y democrática. Siendo vezu usual families con soldaos n'ambos bandos. Del llau de la Xunión la guerra plantegose como una cruzada por acabar col estáu confederáu ya qu'una salida pactada supondría de toes a toes una derrota, debíu al gran territoriu controláu pelos Confederaos ésto yera practicamente imposible. Del llau Confederáu, sabiendo de la so inferioridá de tropes y d'armes plantegaben la guerra como una cuetión de sobrevivencia al recibu de ser reconocíos como nación internacionalmente, y desti mou esperar la intervención de les potencies europees. == El trescursu de la guerra == Al entamu la guerra los Confederaos contaben con unos 200.000 fusiles y armes de artillería provenientes de los saqueos de los fuertes federales, pero básicamente nun tenía industria armamentística alcontrándose ésta nel Norte, polo tanto dependíen del comerciu marítimu pa facese con armamentu, siendo consciente desto, la Xunión procedió a bloquiar los puertos Confederaos siendo amás superiores marítimamente. La defensa terrestre basáronla en dos puntos la defensa de les llinies ferroviaries y la defensa de la capital Richmond, llueu trasladá a Montgomery. La Confederación nació col propositu de la prevalización de les propies leyes de caún de los estaos miembros, siendo éstos básicamente independiente pa escoyer el so futuru, nesta política tuvo el so mayor enemigu por nun ser a plantegar una defensa común al enemigu. Nel primer añu la Xunión algamó importantes victories en Estaos fronterizos permitiendo ésto llevar la guerra al coral mesmu del territoriu Confederáu. Les tropes Confederaes teníen al mandau del so exércitu al xeneral [[Robert E. Lee]]. Con soldaos y mandos adriestraos pero inferiores en númberu. Formaron tropes auxiliares (les milicies populares), tando constituyíes por soldados-campesinos-guerrilleros usando táctiques de guerrilla, lluchando básicamente nos sos Estaos cola idea de defender les sos tierres a sabiendes que de ser derrotaos finaría el so mou de vida. Les tropes Xunionistes taben formaes comu un exércitu tradicional, intentando llevar la llucha a campu abiertu, si bien teníen ala escontra la inexperiencia de los sos oficiales, ya que la mayoría de los oficiales veteranos combatíen del bandu de Robert E. Lee. En Mayu de 1861 tropes de la Xunión mandaes por Irwin McDowell avancen sobre Virginia col propósitu de alcontrase col exércitu Confederáu de Beauregard. Ambos bandos carecíen de experiencia, produciéndose una gran confusión al ser tan parecíes les banderes asina polos colores tan varios dentro d'un mesmu exércitu(Azul, el verde de los Tiradores de Precisión, el roxu de los Zuavos de Nueva York), la batalla si bien diba a favor de la Xunión al entamu torciose encuantu toparon coles tropes del míticu [[“Stonewall” Jackson]] siendo derrotaes el 21 de Xunetu na batalla de Bull Run. Tres desta derrota McDowell foi sustituyíu per George B. McClellan siendo ésti nomáu comandante del Exércitu del Potomac. Nel teatru naval la táctica del bloqueu nun dio resultau hasta [[1863]] siendo míticu'l enfrentamientu ente [[El Monitor]] (Unión) y [[El Merrimac]] (Confederación), siendo ésti el primer enfrentamientu ente buques acorazaos. En [[1862]] el exércitu de Potomac avanzó ente los ríos James y York cola intención de sitiar Richmond. Na batalla de Fair Oaks y Seven Pines (31 de mayu-1 de xunu) repelió un ataque Confederáu del cual resultó feríu Joseph E. Johnston que mandaba a los Sureños, siendo ésti sustituyíu nel mandu por Robert E. Lee. Lee previendo la inferioridá numbérica fizo que les tropes de “Stonewall” Jackson cruzasen el Potomac comu maniobra de distraición, la cuala salió perfecta al nega-y a McClellan el altu mandu Xunionista los refuerzos que precisaba pa tomar Richmond. Ente los díes 25 de Xunu y 1 de Xunetu les tropes de Lee apoyaes poles de Jackson enfrentáronse a les tropes Xunionistes de McClellan cerca de Richmont si bien el resultáu foi inciertu les tropes de McClellan tuvieron de retirase evitando asina que sitiaren Richmont. McClellan conservó'l mandu del exércitu del Potomac si bien Lincoln descontentu con ésti dio-y el mandu del nuevu exércitu de Virginia al xeneral John Pope que algamase ya dalguna victoria nel Oeste. El 30 d'agostu na segunda batalla de Bull Run les tropes Confederaes vencieron a les de la Xunión, faciendo replegase a éstes sobre Washington, un nuevu xeneral Xunionista John Pope foi sustituyíu, y ye que les fuercies Xunionistes nun lleren a vencer a Lee. Lee garrando por sorpresa a la Xunión presentose en Maryland con 50.000 homes, queriendo algamar con ésto el reconocimientu de la Confederación polos estaos Europeos. Nel Oeste una contraofensiva Confederada anula la llabor de Grant que algamase victoria tras victoria hasta aquel momentu, los Confederaos aseguraron Kentucky y pretendíen tomar Ohio. Mientres Lee pretendía ganar Maryland pa la Confederación, de algamalo cortaria les comunicaciones ente Washington y el Norte y desti mou podríen atacar Filadelfia o Baltimore, de llograr ésto practicamente hubiesen ganao la guerra. Na batalla d'Antietam, McClellan detien el avance de Lee, asina y too McClellan ye sustutuyíu por nun perseguir a Lee,el so socesor foi Ambroise E. Burnside. Con esta victoria Lincoln decidióse a firmar el acta d'emancipación de los esclavos. A fin d'añu Ambroise E. Burnside reinició el ataque sobre Richmond siendo derrotáu na batalla de Fredericksburg, en Virginia, siendo tamién destitiyíu por Lincoln siguiendo cola so política de tiesta per derrota. Nel Oeste el panorama pa la Xunión yera totalmente contrariu ya que el xeneral [[Ulysses S. Grant]] capturó Fort Henry y Fort Donelson cola ayuda de la marina, colo que tuvo campu llibre pa marchar sobre Mississippi. Les tropes de la Xunión derrotaron a les Confederaes en Pea Ridge, Arkansas, colo que controlaben tamién Missouri Na batalla de Siloh, Grant vuelve a derrotar a los Confederaos que pretendíen formar una nueva llinia defensiva nel Mississippi. En Xunu de [[1862]] la Xunión controlaba practicamente tou Tennessee y el sur del Mississippi hasta Memphis. Nuna estratexia combiná les fuercies Xunionistes marcharon al norte del Missisipi y xunto a les fuercies navales del capitán David Glasgow Farragut rompieron les fuercies Confederaes y tomaron Nueva Orleans. El xeneral Confederau Braxton Bragg enfrentose al Xunionista Buell na batalla de Chattanooga (Tennessee) con resultau inciertu.N'avientu Braxton Bragg enfrentase na batalla de Murfreesboro (Tennessee) con William S. Rosencrans que yera'l sustitutu de Buell, venciendo los Xunionistes, obligando a replegase a los Confederaos. Mientres Grant prepárase pal asaltu a Vicksburg (Mississippi), últimu bastión confederau nel Oeste. Nel Este el xeneral Joseph Hooker, quiso invertir la situación derrotista de la Xunión y decidió atacar en Fredericksburg con 130.000 homes baxo el so mandu, pero una fuercia combina de les tropes de Lee y Jackson derrotaronlu na batalla de Chancellorsville (Virginia), col altu preciu pa la Confederación de la muerte de Jackson a manes de les sos propies tropes. Lee tomando la iniciativa tresládase al norte col so exércitu, asitiándose en Pennsylvania, cortando les llinies de comunicación de Washington, intentando forzar un acuerdu con [[Abraham Lincoln]]. En Xunu el exércitu de Lee (75.000 ánimes), enfrentose al exércitu de Potomac(85.000 ánimes) de nueu, mandau agora pel xeneral George Meade, na famosa batalla de Gettysburg (1-3 de Xunetu de 1863), Pennsylvania. Lee salió derrotau desta batalla perdiendo la mitá los sos homes. Mientres nel Oeste Grant asedió Vicksburg durante tres meses, y el 4 de Xunetu, un dia depués de la derrota de Lee en [[La batalla Gettysburg]], la guarnición Confederada rindiose.Llogrando desti mou dixebrar la Confederación en dos. Na seronda de [[1863]] Rosencrans toma Chattanooga col so exércitu de 55.000 homes, anque llueu foi derrotau pelos homes de Bragg. Grant col mandu absolutu de la Xunión, expulsa a los Confederaos del Oeste de Tennessee, Alabama y Georgia. Sustituyendo a Rosencrans por George H. Thomas atacó col exércitu de Cumberland, Chattanooga, durando la batalla tres dies expulsando ala fin al exércitu Sureñu, retirándose ésti en desbandada. Tres la derrota de Gettysburg yla dixebración delos Estaos Confederaos en dos, el conflictu púsose a favor claramente del Norte. Grant convirtiéndose ya en comandante en xefe de tou l'exércitu de la Xunión y decidió dar otru reves al Sur, con un ataque conxuntu coles tropes de Meade enfrentose a Lee nel Norte de Virginia, pa depués avanzar sobre Richmond. Mientres Sherman avanza dende Chattanooga adentrándose en Georgia y tomando Atlanta, otru exércitu comandau por Philip Sheridan corta les llinies de suministru a Lee. Tres una serie de escaramuces, Grant sitió Petersburg ciudá de la que se abastecía Lee, la guerra entró nuna fase de guerra de cárcoves, la Confederación tuvo que dixebrar los abastecimientos ente Lee y Joseph Johnston, lo cual implicó que'l exércitu de Sherman avanzase hacia la mar con mayor facilidá. El intentu de reconquistar Atlanta pol exércitu Confederau de John Bell Hood fracasó y con él la resistencia Sureña nel Oeste. N'avientu d'esi añu Sherman incendió Atlanta, avanzando y arrasando Georgia al so pasu. Tomó Savannah enantes de Navidá y adentrose en Carolina ensin oposición Confederada. N'abril de [[1865]] Mobile, Selma y Montgomery ya taben en manes Xunionistes. Tres l'avance de Sheridan los exércitos desti y de Grant xuntáronse pa realizar l'ataque definitivu a Lee. Grant apoderose de les llinies del ferrocarril qu'abatecíen a los Confederaos, polo cual los Sureños viéronse obligaos a dexar Petersburg y Richmond, Lee avanzó hacia l'oeste pretendiendo xunise con Joseph Johnston en Carolina, pero l'exércitu de Grant interceptolu en Appomatox(Virginia), Lee rindió les sos fuercies a Grant. Tras la rendición de Lee el resto de los exércitos Confederaos cayeron tres d'él. == Posguerra y les sos consecuencies == La guerra movilizara más de cuatro millones de persones de les cuales un millón fueron muertos o feríos. Inmensos territorios sureños fueron arrasaos polos exércitos o polos esclavos emancipaos. El coste económicu de la guerra foi de 4 millones de dólares pa los Estaos Confederaos y de 16 millones pa los Federales. Esta guerra marcó a fueu a les siguientes xeneraciones sobremou nel sur. {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Historia d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Guerres|Secesión, Guerra de]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] 83wizpzkk0pa38wuukm4hjt5t3w007q Mancomunidá de Naciones 0 7741 3707424 3582461 2022-08-16T14:55:47Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{1000}} {{Organización}} La '''Mancomunida de Naciones''' o '''Commonwealth of Nations'''<ref>Declaración de Londres, 1949: "miembros llibres ya iguales de la Mancomunidá de Naciones, cooperando llibremente na búsqueda de la paz, la llibertá y el progresu" (''"free and equal members of the Commonwealth of Nations, freely co-operating in the pursuit of peace, liberty and progress"'').</ref>, anantes conocida como British Commonwealth<ref>{{cita web|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/country_profiles/1554175.stm|títulu=BBC News – Profile: The Commonwealth|website=news.bbc.co.uk}}</ref>, y a la que ye vezu referise xeneralmente como '''the Commonwealth''', ye una organización intergubernamental de 53 países que, sacante [[Mozambique]], son los heriedes de los distintos territorios que formaron parte del [[Imperiu británicu]]<ref>{{cita web|url=http://thecommonwealth.org/about-us |títulu=About us |publisher=The Commonwealth |fechaaccesu=22 d'abril de 2018}}</ref>. La Commonwealth funciona al traviés de decisiones de consensu intergubernamentales de tolos sos miembros, organizaos nel Secretariáu de la Mancomunida, y de organizaciones non gubernamentales, organizaes al traviés de la Commonwealth Foundation.<ref name="the commonwealth">{{cita web|url=http://www.thecommonwealth.org/Internal/191086/191247/the_commonwealth|archive-url=https://web.archive.org/web/20100619122827/http://thecommonwealth.org/Internal/191086/191247/the_commonwealth/|dead-url=yes|archive-date=19 de xunu de 2010|títulu=The Commonwealth|publisher=The Commonwealth|fechaaccesu=22 d'abril de 2018}}</ref>. L'orixe de la Mancomunidá remóntase a mediaos del [[sieglu XX]], momentu de la descolonización del Imperiu británicu al traviés de la concesión de niveles crecientes d'autogobiernu a los distintos territorios. Constituyose formalmente cola [[Declaración de Londres]] de [[1949]], qu'establez que tolos sos miembros son "llibres ya iguales"<ref>{{cita web|url=http://www.thecommonwealth.org/document/181889/34293/35468/214257/londondeclaration.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20100706045924/http://www.thecommonwealth.org/document/181889/34293/35468/214257/londondeclaration.htm|dead-url=yes|archive-date=6 de xunetu de 2010|títulu=The London Declaration|publisher=The Commonwealth|fechaaccesu=22 d'abril de 2018}}</ref>. El símbolu d'esta llibertá ye la reina d'[[Inglaterra]] [[Sabela II d'Inglaterra|Sabela II]], que tien el cargu de Xefa de la Commonwealth. Trenta y ún de los países que la formen son republiques, y cinco tienen monarquíes con reis o reines distintos d'ella, pero la reina Sabela ye la xefa del estáu y monarca constitucional de dieciseis países de la Commonwealth, los nomaos [[Monarquía na Mancomunidá de Naciones|reinos de la Mancomunidá]]. De magar la fundación de la Mancomunidá la reina dexó de ser xefa del estáu, y poro de tener dengún cargu formal, en dellos países más: [[India]], [[Paquistán]], [[Sri Lanka]], [[Malasia]] and [[Singapur]].<ref>{{cita web|títulu=About the commonwealth|url=https://www.gov.uk/government/organisations/foreign-commonwealth-office|website=www.gov.uk|publisher=The Foreign and Commonwealth office, UK|fechaaccesu=22 d'abril de 2018}}</ref>. Los estaos miembros nun tienen denguna obligación llegal pa colos otros; tán xuníos namái por una llingua, cultura ya historia común, y polos valores compartíos de democracia, llibertá d'espresión, respetu a los derechos humanos y al imperiu de la llei.<ref name="the commonwealth"/>. Estos valores tán consagraos na Carta de la Commonwealth, y son promovíos al traviés de la celebración, cada cuatro años, de los [[Xuegos de la Mancomunidá|Xuegos de la Commonwealth]]. Los miembros de la Mancomunida tienen un territoriu conxuntu de 29.958.050 km², esto ye, un 20% de la superficie total non sumerxida de la Tierra, espardíos pelos seis continentes. La so población conxunta ye de 2.419.000.000 d'habitantes, cuasi un terciu de la poblacion mundial<ref>{{cita web|url=https://www.census.gov/popclock|títulu=US and World Population Clock|date=29 de xunu de 2013|publisher=[[United States Census Bureau|US Census Bureau]]|fechaaccesu=22 d'abril de 2018}}</ref>, qu'esfruten del 14% del [[Productu Interior Brutu|productu interior brutu]] mundial. == Estaos miembros == <center> {| class="wikitable sortable" |- background-color="#B3B7FF" ! Nr. || País || Añu d'ingresu || Códigu<br /> [[ISO 3166-1]] ||Superficie<br /> (en km²) || Población<br /> (est. 2004) || Capital || Notes |- bgcolor="ffffff" | 1 || {{ATG}} || 1981 || '''ATG''' || align=right|442 || align=right|69.000 || [[San Xuan (Antigua y Barbuda)|San Xuan]] || |- bgcolor="efefef" | 2 || {{AUS}} || 1931 || '''AUS''' || align=right|7.692.030 || align=right|21.507.717 || [[Canberra]] || |- bgcolor="ffffff" | 3 || {{BHS}} || 1973 || '''BHS''' || align=right|13.939 || align=right|314.000 || [[Nasáu]] || |- bgcolor="efefef" | 4 || {{BGD}} || 1972 || '''BGD''' || align=right|147.570 || align=right|135.684.000 || [[Daca]] || |- bgcolor="ffffff" | 5 || {{BRB}} || 1966 || '''BRB''' || align=right|430 || align=right|269.000 || [[Bridgetown]] || |- bgcolor="efefef" | 6 || {{BLZ}} || 1981 || '''BLZ''' || align=right|22.965 || align=right|253.000 || [[Belmopán]] || |- bgcolor="ffffff" | 7 || {{BWA}} || 1966 || '''BWA''' || align=right|581.730 || align=right|1.712.000 || [[Gaborone]] || |- bgcolor="efefef" | 8 || {{BRN}} || 1984 || '''BRN''' || align=right|5.765 || align=right|351.000 || [[Bandar Seri Begawan]] || |- bgcolor="ffffff" | 9 || {{CMR}} || 1995 || '''CMR''' || align=right|475.442 || align=right|15.769.000 || [[Yaundé]] || |- bgcolor="efefef" | 10 || {{CAN}} || 1931 || '''CAN''' || align=right|9.984.670 || align=right|31.362.000 || [[Ottawa]] || |- bgcolor="ffffff" | 11 || {{CYP}} || 1961 || '''CYP''' || align=right|9.251 || align=right|765.000 || [[Nicosia]] || |- bgcolor="efefef" | 12 || {{DMA}} || 1978 || '''DMA''' || align=right|751 || align=right|72.000 || [[Roseau]] || |- bgcolor="ffffff" | 13 || {{FJI}} || 1970 (Suspendíu dende 2006) || '''FJI''' || align=right|18.376 || align=right|823.000 || [[Suva]] || Retiráu ente 1987 y 1997. Suspendíu entre 2000 y 2001. |- bgcolor="efefef" | 14 || {{GAM}} || 1965 || '''GMB''' || align=right|10.300 || align=right|1.360.681 || [[Banxul]] || Retirau ente 2013<ref>{{cita web |url=http://www.theguardian.com/world/2013/oct/03/gambia-quits-commonwealth-yahya-jammeh |títulu=Gambia quits the Commonwealth |fechaaccesu=22 d'abril de 2018 |apellíu=Hirsch |nome=Afua |fecha=3 d'ochobre de 2013 |editorial=Guardian News and Media Limited |ubicación=Londres |idioma=Inglés}}</ref> y 2018<ref name=boris>{{cite news|url=http://www.bbc.com/news/world-africa-38968336|títulu=The Gambia: UK 'very pleased' about Commonwealth return|publisher=BBC}}</ref><ref name="cwlthre">{{cite news|títulu=The Gambia presents formal application to re-join the Commonwealth|url=http://thecommonwealth.org/media/news/gambia-presents-formal-application-re-join-commonwealth|fechaaccesu=22 d'abril de 2018|publisher=The Commonwealth|date=23 de xineru de 2018}}</ref>. |- bgcolor="ffffff" | 15 || {{GHA}} || 1957 || '''GHA''' || align=right|238.537 || align=right|20.271.000 || [[Accra]] || |- bgcolor="efefef" | 16 || {{GRD}} || 1974 || '''GRD''' || align=right|344 || align=right|109.590 || [[Saint George (Granada)|Saint George]] || |- bgcolor="ffffff" | 17 || {{GUY}} || 1966 || '''GUY''' || align=right|214.969 || align=right|766.000 || [[Georgetown]] || |- bgcolor="efefef" | 18 || {{IND}} || 1947 || '''IND''' || align=right|3.166.414 || align=right|1.048.641.000 || [[Nueva Delhi]] || |- bgcolor="ffffff" | 19 || {{JAM}} || 1962 || '''JAM''' || align=right|10.991 || align=right|2.641.000 || [[Kingston]] || |- bgcolor="efefef" | 20 || {{KEN}} || 1963 || '''KEN''' || align=right|580.367 || align=right|31.345.000 || [[Nairobi]] || |- bgcolor="ffffff" | 21 || {{KIR}} || 1979 || '''KIR''' || align=right|811 || align=right|95.000 || [[Tarawa|Bairiki]] || |- bgcolor="efefef" | 22 || {{LSO}} || 1966 || '''LSO''' || align=right|30.355 || align=right|1.777.000 || [[Maseru]] || |- bgcolor="ffffff" | 23 || {{MWI}} || 1964 || '''MWI''' || align=right|118.484 || align=right|10.743.000 || [[Lilongüe]] || |- bgcolor="efefef" | 24 || {{MYS}} || 1957 || '''MYS''' || align=right|329.847 || align=right|24.305.000 || [[Kuala Lumpur]] || |- bgcolor="ffffff" | 25 || {{MLT}} || 1964 || '''MLT''' || align=right|316 || align=right|397.000 || [[La Valeta]] || |- bgcolor="ffffff" | 26 || {{MUS}} || 1968 || '''MUS''' || align=right|2.040 || align=right|1.212.000 || [[Puertu Lluis|Port Louis]] || |- bgcolor="efefef" | 27 || {{MOZ}} || 1995 || '''MOZ''' || align=right|799.380 || align=right|18.438.000 || [[Maputu]] || |- bgcolor="ffffff" | 28 || {{NAM}} || 1990 || '''NAM''' || align=right|824.292 || align=right|1.985.000 || [[Windḥoek]] || |- bgcolor="efefef" | 29 || {{NRU}} || 1968 || '''NRU''' || align=right|21 || align=right|12.000 || [[Yaren]] || |- bgcolor="ffffff" | 30 || {{NGA}} || 1960 || '''NGA''' || align=right|923.768 || align=right|132.785.000 || [[Abuya]] || Suspendíu ente 1995 y 1999. |- bgcolor="efefef" | 31 || {{NZL}} || 1931 || '''NZL''' || align=right|270.534 || align=right|3.939.000 || [[Wellington]] || |- bgcolor="ffffff" | 32 || {{PAK}} || 1947 || '''PAK''' || align=right|796.095 || align=right|144.902.000 || [[Islamabad]] || Retiráu ente 1972 y 1989. Suspendíu ente 1999 y 2004 y otra vuelta ente 2007 y 2008. |- bgcolor="efefef" | 33 || {{PNG}} || 1975 || '''PNG''' || align=right|462.840 || align=right|5.378.000 || [[Port Moresby]] || |- bgcolor="ffffff" | 34 || {{GBR}} || 1931 || '''GBR''' || align=right|242.910 || align=right|59.229.000 || [[Londres]] || |- bgcolor="efefef" | 35 || {{RWA}} || 2009 || '''RWA''' || align=right|26.338 || align=right|8.648.248 || [[Kigali]] || |- bgcolor="ffffff" | 36 || {{SLB}} || 1978 || '''SLB''' || align=right|27.556 || align=right|443.000 || [[Honiara]] || |- bgcolor="efefef" | 37 || {{WSM}} || 1970 || '''WSM''' || align=right|2.831 || align=right|176.000 || [[Apia]] || |- bgcolor="ffffff" | 38 || {{KNA}} || 1983 || '''KNA''' || align=right|269 || align=right|46.000 || [[Basseterre]] || |- bgcolor="efefef" | 39 || {{VCT}} || 1979 || '''VCT''' || align=right|389 || align=right|117.000 || [[Kingstown]] || |- bgcolor="ffffff" | 40 || {{LCA}} || 1979 || '''LCA''' || align=right|616 || align=right|160.000 || [[Castries]] || |- bgcolor="efefef" | 41 || {{SYC}} || 1976 || '''SYC''' || align=right|455 || align=right|84.000 || [[Victoria (Seychelles)|Victoria]] || |- bgcolor="ffffff" | 42 || {{SLE}} || 1961 || '''SLE''' || align=right|71.740 || align=right|5.235.000 || [[Freetown]] || |- bgcolor="efefef" | 43 || {{SGP}} || 1965 || '''SGP''' || align=right|660 || align=right|4.164.000 || [[Singapur]] || |- bgcolor="ffffff" | 44 || {{LKA}} || 1948 || '''LKA''' || align=right|65.525 || align=right|18.968.000 || [[Colombu]] || |- bgcolor="efefef" | 45 || {{SWZ}} || 1968 || '''SWZ''' || align=right|17.363 || align=right|1.088.000 || [[Mbabane]] || |- bgcolor="ffffff" | 46 || {{ZAF}} || 1931 || '''ZAF''' || align=right|1.219.090 || align=right|45.345.000 || [[Ciudá del Cabu]] || Retiráu ente 1961 y 1994. |- bgcolor="efefef" | 47 || {{TZA}} || 1964 || '''TZA''' || align=right|945.087 || align=right|35.181.000 || [[Dodoma]] || |- bgcolor="ffffff" | 48 || {{TON}} || 1970 || '''TON''' || align=right|748 || align=right|101.000 || [[Nuku'Alofa]] || |- bgcolor="efefef" | 49 || {{TTO}} || 1962 || '''TTO''' || align=right|5.128 || align=right|1.304.000 || [[Puertu España]] || |- bgcolor="ffffff" | 50 || {{TUV}} || 1978 || '''TUV''' || align=right|26 || align=right|11.000 || [[Funafuti]] || |- bgcolor="efefef" | 51 || {{UGA}} || 1962 || '''UGA''' || align=right|241.139 || align=right|24.600.000 || [[Kampala]] || |- bgcolor="ffffff" | 52 || {{VUT}} || 1980 || '''VUT''' || align=right|12.190 || align=right|206.000 || [[Port Vila]] || |- bgcolor="efefef" | 53 || {{ZMB}} || 1964 || '''ZMB''' || align=right|752.614 || align=right|10.244.000 || [[Lusaka]] || |} </center> [[Archivu:Commonwealth_realms_republics_and_monarchies.svg|800px|center|thumb|Países miembros de la Mancomunidá. Los reinos de la Mancomunidá apaecen de color azul, les repúbliques en color rosa y los países cola so propia monarquía en color verde.]] == Cadarma institucional == ===Xefe de la Mancomunidá=== [[File:Elizabeth II, Buckingham Palace, 07 Mar 2006.jpeg|thumb|upright|Sabela II d'Inglaterra, Xefa de la Mancomunidá.]] Siguiendo la fórmula establecida na Declaración de Londres, Sabela II d'Inglaterra ye la Xefa de la Mancomunidá. Esti títulu ye, por llei, ún de los títulos reales que Sabela tien en caún de los reinos de la Commonwealth<ref name="Report of the CCM">{{cita web|url=http://www.thecommonwealth.org/shared_asp_files/GFSR.asp?NodeID=174532 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090426044116/http://www.thecommonwealth.org/shared_asp_files/GFSR.asp?NodeID=174532 |dead-url=yes |archive-date=26 d'abril de 2009 |títulu=Report of the Committee on Commonwealth Membership |fechaaccesu=22 d'abril de 2018 |last=Patterson |first=Percival |authorlink=P.J. Patterson |date=24 d'ochobre de 2007 |publisher=Commonwealth Secretariat |df= }}</ref>, los 16 miembros de la Mancomunida que la reconocen como la so reina. Por embargu, cuando la reina muerra el so socesor a la corona britanica nun hereda automáticamente'l cargu de Xefe de la Commonwealth<ref>{{cita web|url=http://www.thecommonwealth.org/Internal/150757/head_of_the_commonwealth|archive-url=https://web.archive.org/web/20060930063803/http://www.thecommonwealth.org/Internal/150757/head_of_the_commonwealth/|dead-url=yes|archive-date=30 de setiembre de 2006|títulu=Head of the Commonwealth|publisher=Commonwealth Secretariat| fechaaccesu=22 d'abril de 2018}}</ref>. Esti cargu, puramente simbólicu, representa la llibre asociación de los miembros de la Mancomunidá, 31 repúbliques y cinco monarquíes cola so propia casa real: Brunei, Lesotho, Malasia, Suazilandia y Tonga. ===Conceyu de Xefes de Gobiernu de la Mancomunidá=== El principal muérganu de decisión de la organización ye'l conceyu de los xefes de gobiernu de la Mancomunidá (''Commonwealth Heads of Government Meeting'', CHOGM), formáu por primeros ministros y presidentes de los estaos miembros, que s'axunten cada dos años demientres varios díes pa tratar temes d'interés mutuu. Esti conceyu ye l'heriede de los conceyos de primeros ministros de la Commonwealth y de los sos antecesores, les Conferencies Coloniales y les Conferencies Imperiales, que se remonten a [[1887]]. Hai, amás d'esti conceyu, reuniones regulares de ministros d'economía, salú... Ye vezu nun invitar a eses reuniones, ministeriales o xenerales, a los representantes de los países morosos nel pagu de les cuotes de la organización<ref name="Report of the CCM" />. El xefe de gobiernu del país nel que se celebra'l conceyu tien el cargu de presidente n'exerciciu de la Commonwealth dende qu'entama la reunión nel so país hasta qu'entama la siguiente, momentu nel que tresfiere'l cargu al xefe de gobiernu del país anfitrión<ref>{{Cite journal| date=April 2002 |títulu=The Commonwealth at and immediately after the Coolum CHOGM |journal=[[The Round Table Journal|The Round Table]]|volume=91|issue=364|pages=125–129|doi=10.1080/00358530220144139 }}</ref>. [[Imaxe:Parliament Square 11 3 09 (3346753423).jpg|right|thumb|250px|Banderes de los países de la Mancomunidá en Parliament Square (Londres).]] ===Secretariáu de la Mancomunidá=== El Secretariáu de la Mancomunidá (''Commonwealth Secretariat''), establecíu en [[1965]], ye la principal axencia intergubernamental de la Mancomunidá, y tien como oxetivu facilitar les consultes y la cooperación ente los paises y gobiernos miembros, ante los que ye responsable de les sos aiciones. El Secretariáu representa a la organización delantre l'Asamblea Xeneral de les [[Naciones Xuníes]] col estatus d'observador. El Secretariáu organiza les cumbres y les reuniones ministeriales y de téunicos, axuda nel desarrollu de polítiques de la organización y da conseyu políticu, amás de facilitar la comunicación multillateral ente los gobiernos de los paises miembros. Da, tamién, sofitu téunicu a los gobiernos p'axudalos al desarrollu social y económicu de los sos países, trabayando siempres acordies colos valores políticos fundamentales de la Mancomunidá<ref name="Paxton, 1978">Cook and Paxton, ''Commonwealth Political Facts'' (1978) part 3.</ref>. El Secretariáu ta dirixíu pol Secretariu Xeneral, elixíu polos xefes de gobiernu de los países miembros pa un periodu non mayor de dos mandatos de cuatro años. Elli, asistíu por dos axudantes, dirixen la cadarma alministrativa del Secretariáu. L'actual secretaria xeneral ye Patricia Scotland, de Dominica, que sustituyó el [[1 d'abril]] de [[2016]] al indiu Kamalesh Sharma. ===Ciudadanía de la Mancomunidá y altos comisionaos=== En reconocencia de la so herencia histórica y cultural común los países de la Mancomunidá nun son consideraos "foriatos" ente sí<ref>{{cite journal|last=Dale|first=William|date=Xunetu de 1982|títulu=Is the Commonwealth an International Organisation?|journal=International and Comparative Law Quarterly|volume=31|issue=3|pages=451–73|doi=10.1093/iclqaj/31.3.451}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Clute|first1=Robert E.|last2=Wilson|first2=Robert R.|date=Xunetu de 1958|títulu=Commonwealth and Favored-Nation Usage|journal=American Journal of International Law|volume=52|issue=3|pages=455–468|doi=10.2307/2195461|jstor=2195461}}</ref><ref>{{cite journal|last=Hedley|first=Bull|date=Xunetu de 1959|títulu=What is the Commonwealth?|journal=[[World Politics]]|volume=11|issue=4|pages=577–87|doi=10.2307/2009593|jstor=2009593}}</ref>, magar que la estensión d'esti derechu de "ciudadanía" ye variable nos diferentes países. Con independencia d'ello, la cercanía ente estos países refléxase polo menos nos protocolos diplomáticos que dirixen les sos rellaciones. Asina, los estaos miembros nun intercambien embaxadores ente ellos, sinon altos comisionaos. Amás, dellos estaos miembros traten a los ciudadanos de los demás miembros que viven ente ellos con un tratu preferencial respectu al que-y dan a los ciudadanos de países ayenos a la Mancomunida. Inglaterra, y tamién dellos otros países, principalmente caribeños, garanticen el derechu al votu de los ciudadanos de la Commonwealth que viven ente ellos. Amás, los ciudadanos de los países de la Mancomunidá que viven en países nos que'l so propiu país nun tien embaxada pueden recibir asistencia consular na embaxada británica<ref>{{cita web|url=https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/224126/FCOBritsAbroadA4_0713xx.pdf |títulu=Support for British nationals abroad: a guide |publisher=Foreign and Commonwealth Office |page=5 |añu=2013 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131019062503/https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/224126/FCOBritsAbroadA4_0713xx.pdf |archivedate=19 d'ochobre de 2013 |df=dmy }}</ref>, y hai alcuerdos d'asistencia consular ente otros estaos de la Commonwealth, como'l robláu por Canadá y Australia en 1986<ref>{{cita web|url=http://travel.gc.ca/assistance/emergency-info/consular/framework/canada-australia|títulu=Canada-Australia Consular Services Sharing Agreement|work=Travel.gc.ca|fechaaccesu=22 d'abril de 2018}}</ref>. == Enllaces esternos == * [http://www.thecommonwealth.org/ Páxina oficial de la Mancomunidá Británica de Naciones] (n'inglés) == Referencies == {{llistaref}} {{llistaref}} {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Mancomunidá Británica de Naciones]] [[Categoría:Organismos internacionales]] ti9ns4vj5c80iu7i7abphwwctghvzb5 Tabla periódica 0 7802 3707461 3681641 2022-08-16T14:58:59Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{revisáu}} {{1000}} {{Ficha xenérica}} La '''tabla periódica''' ye la presentación, en forma de tabla, de los [[Elementu químicu|elementos químicos]] ordenaos polos sos [[númberu atómicu|númberos atómicos]], [[configuración electrónica|configuraciones electróniques]] y [[propiedá química|propiedaes químiques]] recurrentes. Esta forma d'ordenalos amuesa tendencies periódiques: coloca a los elementos con comportamientu químicu asemeyáu na mesma columna, y conforma cuatro bloques rectangulares colos elementos con propiedaes químiques asemeyaes. Les files de la tabla nómense [[periodu de la tabla periódica|periodos]], y les columnes [[grupu de la tabla periódica|grupos]]. De forma xeneral, dientru d'una misma fila (periodu) los elementos [[metal|metálicos]] asítiense a la izquierda y los [[non metal|non metálicos]] a la derecha. Seis de los grupos tienen, amás del so númberu, un nome propiu d'usu y aceptación xeneralizaos; asina, los elementos del grupu 17 son los [[halóxenu|halóxenos]], y los del grupu 18 los [[gas noble|gases nobles]]. La tabla periódica puede usase pa derivar rellaciones ente les propiedaes de los elementos, y tamién pa predecir les propiedaes de nuevos elementos entá nun descubiertos o sintetizaos, y ye un marcu teóricu útil pa analizar el comportamientu químicu de los elementos, lo que fai que seya usada ampliamente neto en química que notres ciencies. La primer tabla periódica reconocida ampliamente pola comunidá científica foi la espublizada pol químicu rusu [[Dimitri Mendeleyev]] en [[1869]]. Fízola pa amosar les tendencies periódiques alcontraes nes propiedaes químiques de los elementos que se conocíen daquella, y la so ellaboración permitió-y tamién predecir algunes propiedaes de los elementos, entá por descubrir cuando la fizo, que teníen d'enllenar los güecos. La mayoría d'eses predicciones amosaron ser correutes cuando los elementos foron finalmente descubiertos. La tabla de Mendeleyev tien, de magar, espardíose, y foi afinándose col descubrimientu o síntesis de nuevos elementos y col desarrollu de nuevos modelos teóricos pa desplicar el comportamientu químicu. Tolos elementos con númberu atómicu ente 1 ([[hidróxenu]]) y 118 ([[oganesón]]) tienen sío descubiertos o sintetizaos. Les caberes incorporaciones a esta llista ([[nihoniu]], [[moscoviu]], [[tenesín]] y oganesón) foron confirmaes en [[2015]] pola [[Unión Internacional de Química Pura y Aplicada]], y los sos nomes aprobaos oficialmente en [[2016]]; con ellos tán completes les primeres siete fileres de la tabla periódica<ref>[http://www.bbc.com/news/science-environment-35220823 "Chemistry: Four elements added to periodic table". BBC News. 4 de xineru de 2016.]</ref><ref>[https://www.nytimes.com/2016/12/01/science/periodic-table-new-elements.html?rref=collection%2Fsectioncollection%2Fscience&action=click&contentCollection=science&region=rank&module=package&version=highlights&contentPlacement=1&pgtype=sectionfront "Four New Names Officially Added to the Periodic Table of Elements". New York Times, 1 d'avientu de 2016.]</ref>. Los 94 primeros elementos alcuéntrase na Naturaleza, magar que dellos d'ellos alcuéntrense solo en forma de traces de forma natural y foron sintetizaos en llaboratoriu primeru de ser atopaos na naturaleza{{#tag:ref|Los elementos sintetizaos primero de ser descubiertos na naturaleza son el [[tecneciu]] (númberu atómicu 43), el [[prometiu]] (61), l'[[astatu]] (85), el [[neptuniu]] (93) y el [[plutoniu]] (94)|group=nota}}. Los esfuercios actuales céntrense na síntesis d'elementos con númberos atómicos más altos, y tamién na síntesis d'[[isótopu radioactivu|isótopos radioactivos]] d'elementos presentes na naturaleza. <div class="center"> {| border="0" cellpadding="0" cellspacing="3" bordercolor="#FFFFFF" width="80%" style="text-align:center;" |+ '''Tabla periódica de los elementos''' |-bgcolor="#FFFFFF" | width="8%"|'''[[Grupu de la tabla periódica|Grupu]]</font>''' | width="5%"|'''[[Alcalín|1]]''' | width="5%"|'''[[Alcalinoterreu|2]]''' | width="5%"|'''[[Elementos del grupu 3|3]]''' | width="5%"|'''[[Elementos del grupu 4|4]]''' | width="5%"|'''[[Elementos del grupu 5|5]]''' | width="5%"|'''[[Elementos del grupu 6|6]]''' | width="5%"|'''[[Elementos del grupu 7|7]]''' | width="5%"|'''[[Elementos del grupu 8|8]]''' | width="5%"|'''[[Elementos del grupu 9|9]]''' | width="5%"|'''[[Elementos del grupu 10|10]]''' | width="5%"|'''[[Elementos del grupu 11|11]]''' | width="5%"|'''[[Elementos del grupu 12|12]]''' | width="5%"|'''[[Elementos del grupu 13|13]]''' | width="5%"|'''[[Elementos del grupu 14|14]]''' | width="5%"|'''[[Elementos del grupu 15|15]]''' | width="5%"|'''[[Elementos del grupu 16|16]]''' | width="5%"|'''[[Halóxenu|17]]''' | width="5%"|'''[[Gas noble|18]]''' |-bgcolor="#FFFFFF" | | '''<span style="color:#FF0000;">I</span>''' | '''<span style="color:#FF0000;">II</span>''' | | | | | | | | | | | '''<span style="color:#FF0000;">III</span>''' | '''<span style="color:#FF0000;">IV</span>''' | '''<span style="color:#FF0000;">V</span>''' | '''<span style="color:#FF0000;">VI</span>''' | '''<span style="color:#FF0000;">VII</span>''' | '''<span style="color:#FF0000;">VIII</span>''' |- |'''[[Periodu de la tabla periódica|Periodu]]''' | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |- |'''[[Elementos del periodu 1|1]]''' | bgcolor="#a0ffa0"|1<br />[[Hidróxenu|H]] | | | | | | | | | | | | | | | | | bgcolor="#c0ffff"|2<br />[[Heliu|He]] |- |'''[[Elementos del periodu 2|2]]''' | bgcolor="#FF6666"|3<br />[[Litiu|Li]] | bgcolor="#FFDEAD"|4<br />[[Beriliu|Be]] | | | | | | | | | | | bgcolor="#cccc99"|5<br />[[Boru|B]] | bgcolor="#a0ffa0"|6<br />[[Carbonu|C]] | bgcolor="#a0ffa0"|7<br />[[Nitróxenu|N]] | bgcolor="#a0ffa0"|8<br />[[Oxíxenu|O]] | bgcolor="#ffff99"|9<br />[[Flúor|F]] | bgcolor="#c0ffff"|10<br />[[Neón|Ne]] |- |'''[[Elementos del periodu 3|3]]''' | bgcolor="#ff6666"|11<br />[[Sodiu|Na]] | bgcolor="#FFDEAD"|12<br />[[Magnesiu|Mg]] | | | | | | | | | | | bgcolor="#cccccc"|13<br />[[Aluminiu|Al]] | bgcolor="#cccc99"|14<br />[[Siliciu|Si]] | bgcolor="#a0ffa0"|15<br />[[Fósforu|P]] | bgcolor="#a0ffa0"|16<br />[[Azufre|S]] | bgcolor="#ffff99"|17<br />[[Cloru|Cl]] | bgcolor="#c0ffff"|18<br />[[Argón|Ar]] |- |'''[[Elementos del periodu 4|4]]''' | bgcolor="#FF6666"|19<br />[[Potasiu|K]] | bgcolor="#FFDEAD"|20<br />[[Calciu|Ca]] | bgcolor="#ffc0c0"|21<br />[[Escandiu|Sc]] | bgcolor="#ffc0c0"|22<br />[[Titaniu|Ti]] | bgcolor="#ffc0c0"|23<br />[[Vanadiu|V]] | bgcolor="#ffc0c0"|24<br />[[Cromu (elementu)|Cr]] | bgcolor="#ffc0c0"|25<br />[[Manganesu|Mn]] | bgcolor="#ffc0c0"|26<br />[[Fierro|Fe]] | bgcolor="#ffc0c0"|27<br />[[Cobaltu|Co]] | bgcolor="#ffc0c0"|28<br />[[Níquel|Ni]] | bgcolor="#ffc0c0"|29<br />[[Cobre|Cu]] | bgcolor="#ffc0c0"|30<br />[[Cinc|Zn]] | bgcolor="#cccccc"|31<br />[[Galiu|Ga]] | bgcolor="#cccc99"|32<br />[[Xermaniu|Ge]] | bgcolor="#cccc99"|33<br />[[Arsénicu|As]] | bgcolor="#a0ffa0"|34<br />[[Seleniu|Se]] | bgcolor="#ffff99"|35<br />[[Bromu|Br]] | bgcolor="#c0ffff"|36<br />[[Criptón|Kr]] |- |'''[[Elementos del periodu 5|5]]''' | bgcolor="#FF6666"|37<br />[[Rubidiu|Rb]] | bgcolor="#FFDEAD"|38<br />[[Estronciu|Sr]] | bgcolor="#ffc0c0"|39<br />[[Itriu|Y]] | bgcolor="#ffc0c0"|40<br />[[Circoniu|Zr]] | bgcolor="#ffc0c0"|41<br />[[Niobiu|Nb]] | bgcolor="#ffc0c0"|42<br />[[Molibdenu|Mo]] | bgcolor="#ffc0c0"|43<br />[[Tecneciu|Tc]] | bgcolor="#ffc0c0"|44<br />[[Ruteniu|Ru]] | bgcolor="#ffc0c0"|45<br />[[Rodiu|Rh]] | bgcolor="#ffc0c0"|46<br />[[Paladiu|Pd]] | bgcolor="#ffc0c0"|47<br />[[Plata|Ag]] | bgcolor="#ffc0c0"|48<br />[[Cadmiu|Cd]] | bgcolor="#cccccc"|49<br />[[Indiu (elementu)|In]] | bgcolor="#cccccc"|50<br />[[Estañu|Sn]] | bgcolor="#cccc99"|51<br />[[Antimoniu|Sb]] | bgcolor="#cccc99"|52<br />[[Teluriu|Te]] | bgcolor="#ffff99"|53<br />[[Yodu|I]] | bgcolor="#c0ffff"|54<br />[[Xenón|Xe]] |- |'''[[Elementos del periodu 6|6]]''' | bgcolor="#FF6666"|55<br />[[Cesiu|Cs]] | bgcolor="#FFDEAD"|56<br />[[Bariu|Ba]] | bgcolor="#ffbfff"|* | bgcolor="#ffc0c0"|72<br />[[Hafniu|Hf]] | bgcolor="#ffc0c0"|73<br />[[Tantaliu|Ta]] | bgcolor="#ffc0c0"|74<br />[[Wolframiu|W]] | bgcolor="#ffc0c0"|75<br />[[Reniu|Re]] | bgcolor="#ffc0c0"|76<br />[[Osmiu|Os]] | bgcolor="#ffc0c0"|77<br />[[Iridiu|Ir]] | bgcolor="#ffc0c0"|78<br />[[Platín|Pt]] | bgcolor="#ffc0c0"|79<br />[[Oru|Au]] | bgcolor="#ffc0c0"|80<br />[[Mercuriu (elementu)|Hg]] | bgcolor="#cccccc"|81<br />[[Taliu|Tl]] | bgcolor="#cccccc"|82<br />[[Plomu|Pb]] | bgcolor="#cccccc"|83<br />[[Bismutu|Bi]] | bgcolor="#cccc99"|84<br />[[Poloniu|Po]] | bgcolor="#ffff99"|85<br />[[Astatu|At]] | bgcolor="#c0ffff"|86<br />[[Radón|Rn]] |- |'''[[Elementos del periodu 7|7]]''' | bgcolor="#FF6666"|87<br />[[Franciu|Fr]] | bgcolor="#FFDEAD"|88<br />[[Radiu (elementu)|Ra]] | bgcolor="#ff99cc"|** | bgcolor="#ffc0c0"|104<br />[[Rutherfordiu|Rf]] | bgcolor="#ffc0c0"|105<br />[[Dubniu|Db]] | bgcolor="#ffc0c0"|106<br />[[Seaborxu|Sg]] | bgcolor="#ffc0c0"|107<br />[[Bohriu|Bh]] | bgcolor="#ffc0c0"|108<br />[[Hassiu|Hs]] | bgcolor="#ffc0c0"|109<br />[[Meitneriu|Mt]] | bgcolor="#ffc0c0"|110<br />[[Darmstadiu|Ds]] | bgcolor="#ffc0c0"|111<br />[[Roentxeniu|Rg]] | bgcolor="#ffc0c0"|112<br />[[Coperniciu|Cn]] | bgcolor="#eceaec"|113<br />[[Nihoniu|Nh]] | bgcolor="#cccccc"|114<br />[[Fleroviu|Fl]] | bgcolor="#eceaec"|115<br />[[Moscoviu|Mc]] | bgcolor="#cccccc"|116<br />[[Livermoriu|Lv]] | bgcolor="#fcfecc"|117<br />[[Tenesín|Ts]] | bgcolor="#ecfefc"|118<br />[[Oganesón|Og]] |- <td colspan="21"><br /> </td> |- | colspan="4" align="right"|'''[[Lantánidu|* Lantánidos]]''' | bgcolor="#FFBFFF"|57<br />[[Lantanu|La]] | bgcolor="#FFBFFF"|58<br />[[Ceriu|Ce]] | bgcolor="#FFBFFF"|59<br />[[Praseodimiu|Pr]] | bgcolor="#FFBFFF"|60<br />[[Neodimiu|Nd]] | bgcolor="#FFBFFF"|61<br />[[Prometiu|Pm]] | bgcolor="#FFBFFF"|62<br />[[Samariu|Sm]] | bgcolor="#FFBFFF"|63<br />[[Europiu|Eu]] | bgcolor="#FFBFFF"|64<br />[[Gadoliniu|Gd]] | bgcolor="#FFBFFF"|65<br />[[Terbiu|Tb]] | bgcolor="#FFBFFF"|66<br />[[Disprosiu|Dy]] | bgcolor="#FFBFFF"|67<br />[[Holmiu|Ho]] | bgcolor="#FFBFFF"|68<br />[[Erbiu|Er]] | bgcolor="#FFBFFF"|69<br />[[Tuliu|Tm]] | bgcolor="#FFBFFF"|70<br />[[Iterbiu|Yb]] | bgcolor="#FFBFFF"|71<br />[[Luteciu|Lu]] |- | colspan="4" align="right"|'''[[Actínidu|** Actínidos]]''' | bgcolor="#ff99cc"|89<br />[[Actiniu|Ac]] | bgcolor="#ff99cc"|90<br />[[Toriu|Th]] | bgcolor="#ff99cc"|91<br />[[Protactiniu|Pa]] | bgcolor="#ff99cc"|92<br />[[Uraniu|U]] | bgcolor="#ff99cc"|93<br />[[Neptuniu|Np]] | bgcolor="#ff99cc"|94<br />[[Plutoniu|Pu]] | bgcolor="#ff99cc"|95<br />[[Americiu|Am]] | bgcolor="#ff99cc"|96<br />[[Curiu|Cm]] | bgcolor="#ff99cc"|97<br />[[Berkeliu|Bk]] | bgcolor="#ff99cc"|98<br />[[Californiu|Cf]] | bgcolor="#ff99cc"|99<br />[[Einsteniu|Es]] | bgcolor="#ff99cc"|100<br />[[Fermiu|Fm]] | bgcolor="#ff99cc"|101<br />[[Mendeleviu|Md]] | bgcolor="#ff99cc"|102<br />[[Nobeliu|No]] | bgcolor="#ff99cc"|103<br />[[Laurenciu|Lr]] |} <table align="center"> <caption>'''[[serie química|Series químiques]]'''</caption> <tr align="CENTER"><td bgcolor="#FF6666">[[Alcalín|Alcalinos]]</td><td bgcolor="#FFDEAD">[[Alcalinoterreu|Alcalinotérreos]]</td><td bgcolor="#ffbfff">[[Lantánidu|Lantánidos]]</td><td bgcolor="#ff99cc">[[Actínidu|Actínidos]]</td><td bgcolor="#ffc0c0">[[Metal de transición|Metales de transición]]</td></tr> <tr align="CENTER"><td bgcolor="#CCCCCC">[[Metal del bloque p|Metales del bloque p]]</td><td bgcolor="#CCCC99">[[Metaloide]]s</td><td bgcolor="#a0ffa0">[[Non metal]]es</td><td bgcolor="#ffff99">[[Halóxenu|Halóxenos]]</td><td bgcolor="#c0ffff">[[Gas noble|Gases nobles]]</td></tr> </table> </div> <br /> ==Formes d'agrupación de los elementos de la tabla== ===Grupos=== Nómase '''grupu''' o '''familia''' a caúna de les columnes verticales de la tabla periódica. Los grupos, xeneralmente, tienen tendencies periódiques más significatives que los periodos y los bloques, que han desplicase a continuación. Les modernes teoríes de mecánica cuántica sobro la estructura del átomu despliquen estes tendencies de grupu como'l resultáu del fechu de que los elementos dientro del mesmu grupu tienen, xeneralmente, la mesma configuración electrónica nes sos capes de valencia<ref>Scerri, E., ''The periodic table: Its story and its significance''. Oxford, Oxford University Press, 2007. ISBN 0-19-530573-6.</ref>. Consecuentemente, los elementos del mesmu grupu tienden a tener carauterístiques químiques comunes y amuesen una clara tendencia nes sos propiedaes pesie a les diferencies importantes nel so númberu atómicu<ref>Messler, R. W., ''The essence of materials for engineers'', p. 32. Sudbury, Jones & Bartlett Publishers, 2010. ISBN 0-7637-7833-8.</ref>. En dellos llugares de la tabla como los bloques ''d'' y ''f'', por embargu, les semeyances horizontales pueden ser tanto o más importantes qu'estes semeyances verticales<ref>Bagnall, K.W., ''Recent advances in actinide and lanthanide chemistry'', en ''Advances in chemistry, Lanthanide/Actinide chemistry'', vol. 71, p. 1–12. American Chemical Society, 1967. ISBN 0-8412-0072-6.</ref><ref>Holman, J., Hill G.C., ''Chemistry in context'' (5ª ed.), p. 40. Walton-on-Thames, Nelson Thornes, 2000. ISBN 0-17-448276-0</ref>. [[Imaxe:Periodic_Table_of_the_Elements_(in_Vietnamese).png|right|thumb|650px|Tabla periódica (en llingua vietnamita) na que apaecen los trés sistemes de numberación de los grupos.]] La denominación de los grupos, decidida por convención internacional aprobada pola IUPAC en [[1988]], numbera estos del 1 al 18 dende la columna más a la izquierda (la de los metales alcalinos) hasta la asitiada más a la derecha (los gases nobles)<ref name="IUPAC">{{cita llibru |títulu=Nomenclature of Inorganic Chemistry: Recommendations 1990|last=Leigh |first=G. J. |añu=1990 |publisher=Blackwell Science |isbn=0-632-02494-1}}</ref>. N'[[Estaos Xuníos]], primero d'eso, yeren denomaos con numberales romanos, que díben siguíos d'una lletra "A" si'l grupu yera de los bloques ''s'' o ''p'', y d'una "B" si yera del bloque ''d''. Los numberales utilizaos coincidíen col últimu númberu de la denominación actual; asina, l'actual grupu 4 yera'l grupu IVB, y l'actual grupu 14 yera'l grupu IVA. N'[[Europa]] la denominación yera similar, sacante que la "A" usábase nos grupos que diben del 1 al 9, y la "B" nos grupos del 10 p'arriba. Amás, tanto nos Estaos Xuníos como n'Europa, los grupos 8, 9 y 10 considerábense xeneralmente como un grupu únicu col triple d'elementos, nomáu grupu VIII. Los elementos del mesmu grupu tienden a amosar patrones similares no que cinca al so [[radiu atómicu]], [[enerxía d'ionización]] y [[electronegatividá]]. D'arriba abaxu, dientru del mesmu grupu, aumenta el radiu atómicu de los elementos. Amás, como según baxamos nel grupu aumenta'l númberu atómicu y, poro, hai más niveles d'enerxía enllenos, los electrones de valencia tán cada vegada más alloñaos del nucleu. Eso fai que, no que cinca a la enerxía d'ionización, cada elemento socesivu, según baxamos na llista, tienla más pequeña, porque ye más fácil quitá-y un electrón. Por una razón asemeyada, dientru de cada grupu va menguando, d'arriba abaxu, la electronegatividá pola creciente distancia ente los electrones de valencia y el nucleu<ref>Moore, J. T., ''Chemistry For Dummies'', p. 111 (1ª ed.). New York, Wiley Publications, 2003. ISBN 978-0-7645-5430-8.</ref>. Sicasí, esti nun ye un patrón uniforme; por exemplu, nel grupu 11 la electronegatividá aumenta según baxamos na tabla dientro del grupu<ref>Greenwood, N. N., Earnshaw, A., ''Chemistry of the Elements'', p. 30. Oxford, Pergamon Press, 1984. ISBN 0-08-022057-6.</ref>. ===Periodos=== Nómase '''periodu''' a caúna de les files horizontales de la tabla periódica. Magar que, como yá se dixera, los grupos tienen xeneralmente tendencies periódiques más significatives, hai rexones nes que les tendencies horizontales son más importantes. Asina asocede, por exemplu, nel bloque ''f'', nel que los [[lantánidu|lantánidos]] y los [[actínidu|actínidos]] conformen dos series horizontales importantes d'elementos<ref>Stoker, S. H., ''General, organic, and biological chemistry'', p. 68. New York, Houghton Mifflin, 2007. ISBN 978-0-618-73063-6.</ref>. Los elementos del mesmu periodu amuesen tendencies nel so radiu atómicu, enerxía d'ionización, [[afinidá electrónica]] y electronegatividá. Si mos movemos d'izquierda a derecha dientro d'un periodu el radiu atómicu, xeneralmente, mengua, porque cada elemento socesivu tien un protón y un electrón más que l'anterior, y eso fai que l'electrón sufra una mayor atraición hacia'l nucleu<ref>Mascetta, J., ''Chemistry The Easy Way'' (4ª ed.), p. 50. New York, Hauppage, 2003. ISBN 978-0-7641-1978-1.</ref>. Esta mengua del radiu atómicu causa, a la so vegada, que la enerxía d'ionización aumente de la qu'avanzamos d'izquierda a derecha dientro d'un periodu, porque cuantes más compactu seya un elementu más enerxía fai falta pa quitá-y un electrón. La electronegatividá, pola mesma razón, aumenta tamién d'izquierda a derecha<ref>Moore, J. T., ''Chemistry For Dummies'', p. 111 (1ª ed.). New York, Wiley Publications, 2003. ISBN 978-0-7645-5430-8.</ref>. La afinidá electrónica amuesa tamién una llixera tendencia a lo llargo d'un periodu. Los metales, na fastera izquierda del periodu, tienen xeneralmente una afinidá electrónica menor que los non metales (fastera derecha), cola única esceición de los gases nobles<ref>Kotz, J., Treichel, P., Townsend, J., ''Chemistry and Chemical Reactivity'', Vol. 2, p. 324. Belmont, Thomson Brooks/Cole, 2009. ISBN 978-0-495-38712-1.</ref>. ===Bloques=== [[Imaxe:Periodic table blocks spdf (32 column).svg|thumb|500px|Allugamientu de los bloques dientro de la tabla (d'izquierda a derecha ''s'', ''f'', ''d'' y ''p''.]] Nómanse '''bloques''' a rexones específiques de la tabla en razón de la secuencia d'enllenáu de les [[capa electrónica|capes electróniques]] de los elementos que los formen. Cada grupu recibe'l so nome en función de la subcapa na que podemos alcontrar, utilizando'l sistema habitual de notación, el so "caberu" electrón. Hai, nostante, delles irregularidaes nesta convención. Asina, l'heliu inclúise nel bloque ''p'' magar que ye, realmente, un elementu del bloque ''s'', y, por exemplu, la subcapa ''d'' del bloque ''d'', que compriende hasta'l grupu 12, enllénase ya nel grupu 11. * El [[Elementos del bloque s|bloque s]] compriende los dos primeros grupos (los metales [[alcalín|alcalinos]] y los metales [[alcalinoterreu|alcalinoterreos]]), amás de l'[[hidróxenu]] y l'[[heliu]]. * El [[Elementos del bloque p|bloque p]] compriende los caberos seis grupos, los nomaos colos númberos que van del 13 al 18 na nomenclatura de la IUPAC, y contién, ente más otros, tolos [[metaloide|metaloides]]. * El [[Elementos del bloque d|bloque d]] compriende los grupos que van del 3 al 12, qu'inclúin tolos [[metal de transición|metales de transición]]. * El [[Elementos del bloque f|bloque f]], qu'aveza a representase embaxu del restu de la tabla periódica, nun inclúi grupos como tales, sinon namái a los lantánidos y a los actínidos<ref>Jones, C., ''d- and f-block chemistry'', p. 2. New York, J. Wiley & Sons, 2002. ISBN 978-0-471-22476-1.</ref>. ===Metales, metaloides y non metales=== Los elementos pueden clasificase, acordies coles sos propiedaes químiques y físiques, en trés grandes categoríes: metales, metaloides y non metales. Los metales son, xeneralmente, sólidos brillantes y mui conductores que formen aleaciones ente ellos y compuestos iónicos asemeyaos a sales colos non metales (esceutu los gases nobles). La mayoría de los non metales son gases, incoloros o con color; los que formen compuestos con otros non metales faenlo al traviés d'enllaces covalentes. Ente los metales y los non metales tán los metaloides, que tienen propiedaes intermedies o mixtes<ref>Silberberg, M.S., ''Chemistry: The molecular nature of matter and change'', p. 536. New York, McGraw-Hill, 2006. ISBN 0-07-111658-3.</ref>. Los metales y non metales pueden sodividise en categoríes qu'amuesen una gradación de les propiedaes metáliques y non metáliques, predominando les primeres na parte izquierda de les files y les segundes según avanzamos pa la derecha. Los metales sodivídense en metales alcalinos (perreactivos), alcalinoterreos (menos reactivos), lantánidos y actínidos, metales de transición y [[metal de postransición|metales de postransición]]. Los non metales, pela so banda, sodivídense en poliatómicos, diatómicos y gases nobles. Los primeros, averaos a los metaloides, tienen ciertu carauter metálicu; los segundos son esencialmente non metálicos; y los gases nobles son elementos monoatómicos non metálicos y cuasimente inertes. Delles veces faese, dientro de los metales de transición, una sodivisión más: la qu'estrema los [[metal refractariu|metales refractarios]] de los [[metal noble|metales nobles]]<ref>Manson, S. S., Halford, G. R., ''Fatigue and durability of structural materials'', p. 376. Materials Park (Ohio), ASM International, 2006.</ref>. ==Historia== ===Primeros intentos de sistematización=== [[Imaxe:Telluric_screw_of_De_Chancourtois.gif|right|thumb|200px|La primer tabla periódica completa, la héliz telúrica de De Chancourtois (1862).]] El primer intentu debémos-ylu a [[Antoine Laviosier]], qu'espublizó en [[1789]] un llistáu con 33 elementos químicos, qu'agrupó nes categoríes de gas, metal, non metal y tierra.<ref>Siegfried, R., ''From elements to atoms: a history of chemical composition'', p. 92. Filadelfia, Library of Congress Cataloging-in-Publication Data, 2002. ISBN 0-87169-924-9.</ref> Dempués d'elli, los químicos pasaríen el sieglu siguiente buscando un sistema de clasificación más precisu. En [[1829]] [[Johann Wolfgang Döbereiner]] decatose de que munchos de los elementos podíen agrupase en tríades pola semeyanza de les sos propiedaes químiques. [[Litiu]], [[sodiu]] y [[potasiu]], por exemplu, foron agrupaos nuna tríada, la de los metales llixeramente reactivos. Döbereiner vio tamién que, nes tríades, el pesu atómicu del elementu central de caúna yera aproximao la media del del primeru y el terceru<ref>Ball, P., ''The Ingredients: A Guided Tour of the Elements'', p. 100. Oxford, Oxford University Press, 2002. ISBN 0-19-284100-9.</ref>; n'honor a ellí llámase a estos grupos tríades de Döbereiner<ref>Horvitz, L. ''Eureka!: Scientific Breakthroughs That Changed The World'', p. 43. Nueva York, John Wiley, 2002. ISBN 978-0-471-23341-1.</ref>. El quimicu alemán [[Leopold Gmelin]] siguió trabayando nesa llinia, y pa [[1843]] tenía identificaes diez tríades, tres grupos de cuatro elementos y un grupu de cinco. Poco dempués, en [[1857]], [[Jean-Baptiste Dumas]] espublizó un trabayu describiendo les rellaciones ente distintos grupos de metales. Sicasí, magar que dellos químicos teníen identificao, pa esta dómina, les rellaciones ente pequeños grupos d'elementos, taba entá por facer un esquema que los incluyera a toos<ref>Ball, P., ''The Ingredients: A Guided Tour of the Elements'', p. 100. Oxford, Oxford University Press, 2002. ISBN 0-19-284100-9.</ref>. En 1857 otru químicu alemán, [[Friedrich August Kekulé von Stradonitz|August Kekulé]], observó que'l [[carbonu]] aveza a tener, xuníos a él, otros cuatro átomos. El metanu, por exemplu, tien un átomu de carbonu y cuatro d'hidróxenu. A esti conceptu, al fechu de que los diferentes elementos suelen xunise con diferente númberu d'átomos d'otros, dio en llamáse-y [[valencia (química)|valencia]]<ref>van Spronssen, J.W., ''The periodic system of chemical elements'', p. 19. Amsterdam, Elsevier, 1969. ISBN 0-444-40776-6.</ref>. En [[1862]] el xeólogu francés [[Alexandre-Emile Béguyer de Chancourtois]] espublizó una tabla periódica, a la que llamó la héliz telúrica, porque'l [[teluriu]] yera'l elementu que quedaba na metá d'ella. Elli foi'l primeru que se decató de la periodicidá de los elementos. Asitiando estos n'espiral nún cilindru ordenaos de menor a mayor pol so peso atómicu, de Chancourtois demostró que los elementos con propiedaes similares apaecíen a intervalos regulares. La so tabla nun yera perfecha: incluyía, amás de los elementos, dellos iones y compuestos, usaba términos xeolóxicos más que químicos y nun incluyía un diagrama. De resultes de too ello, nun se-y prestó muncha atención hasta que Mendeleyev espublizó la so tabla<ref>[http://www.annales.org/archives/x/chancourtois.html ''Alexandre-Emile Bélguier de Chancourtois (1820–1886)'', na web de historia de los Annales des Mines.]</ref>. En [[1864]] el químicu alemán [[Julius Lothar Meyer]] espublizó una tabla con 44 elementos organizaos pola so valencia. La tabla amosó que los elementos con propiedaes asemeyaes munches veces compartían la mesma valencia<ref>Venable, F. P., ''The Development of the Periodic Law'', páxs. 85–86, 97. Easton (Pennsylvania), Chemical Publishing Company, 1896.</ref>. Al tiempu el químicu inglés [[William Odling]] espublizó otra tabla con 57 elementos ordenaos por pesu atómicu. Pesie a alcontrar delles irregularidaes, decatose de que parecía haber una periodicidá de los pesos atómicos ente los distintos elementos, y qu'esto concordaba colos grupos que se-yos asignaben nes tables espublizaes hasta entonces<ref>Odling W., On the proportional numbers of the elements. ''Quarterly Journal of Science'', 2002, vol. 1, páxs. 642-648.</ref>. Odling avanzó la idea de qu'esistía una llei periódica que permitía organizar los elementos, pero nun la buscó<ref>Scerri, E., ''The periodic table: A very short introduction''. Oxford, Oxford University Press, 2011. ISBN 978-0-19-958249-5.</ref>, proponiendo en [[1870]], en cuenta d'ello, una clasificación de los elementos basada nes sos valencies<ref>Kaji, M., Rouvray, D.H., King B. (ed.), ''Discovery of the periodic law: Mendeleev and other researchers on element classification in the 1860s'', en ''The periodic table: Into the 21st Century'', páxs. 91-122. Research Studies Press, 2004.</ref> [[File:Newlands periodiska system 1866.png|right|thumb|250px|Tabla periódica de [[John Newlands]], basada na ''llei de les octaves'', según foi presentada a la Chemical Society en 1866.]] El químicu inglés [[John Newlands]] espublizó, ente [[1863]] y [[1866]], una serie de trabayos nos que demostró que cuando se facía una llista d'elementos ordenaos, n'orde creciente, según el so pesu atómicu, les sos propiedaes físiques y químiques repetíense a intervalos de ocho, y comparó esta periodicidá cola de les octaves musicales<ref>[http://web.lemoyne.edu/~giunta/EA/NEWLANDSann.HTML#newlands3 Newlands, J.A.R. On Relations Among the Equivalents, en ''Chemical News'', 1864, vol. 10: 94-5.]</ref>. La so nomada ''Llei de les Octaves'', nostante, foi ridiculizada polos sos contemporáneos, y la [[Chemical Society]] refugó espublizar el so trabayu<ref>Bryson, B., ''A Short History of Nearly Everything'', páxs. 141-2. Black Swan, 2004. ISBN 978-0-552-15174-0.</ref>. Sicasí, foi capaz de redactar una tabla y usala pa predecir la esistencia d'elementos entá desconocíos d'aquella, como'l [[xermaniu]]<ref>Scerri, E., ''The periodic table: Its story and its significance'', p. 306. Oxford, Oxford University Press, 2007. ISBN 0-19-530573-6.</ref>. El so trabayu habría d'esperar pol reconocimientu de la Chemical Society hasta cinco años dempués de que tuvieran reconocío el trabayu de Mendeleyev<ref>Brook, W.H., Knight, D.M., The Atomic Debates: 'Memorable and Interesting Evenings in the Life of the Chemical Society', en ''Isis'', vol. 56-1, páxs. 5-25. Chicago, The University of Chicago Press, 1965. doi=10.1086/349922.</ref><ref>Kauffman, G.B., American forerunners of the periodic law. ''Journal of Chemical Education'', 46 (3): 128–135 (132), 1969. doi:10.1021/ed046p128</ref>. En [[1867]] el químicu danés asentáu n'Estaos Xuníos [[Gustavus Hinrichs]] espublizó un sistema periódicu espiral basáu nos pesos y espectros atómicos y nes asemeyances químicas. El so trabayu foi catalogáu como ''"idiosincráticu, ostentosu y llaberínticu"'', y esto pudo tener pesao nel so escasu reconocimientu y aceptación<ref>Scerri, E,. ''The periodic table: Its story and its significance'', páxs. 87, 92. Oxford, Oxford University Press, 2007. ISBN 0-19-530573-6.</ref><ref>Kauffman, G.B., American forerunners of the periodic law. ''Journal of Chemical Education'', 46 (3): 128–135 (132), 1969. doi:10.1021/ed046p128</ref>. ===La tabla de Mendeléyev=== [[File:Mendeleev's 1869 periodic table.svg|upright=1.15|thumb|right|Una versión de la tabla periódica de Mendeléyev de 1869. Estes versiones iniciales presenten los periodos verticalmente y los grupos horizontalmente.]] El catedráticu de química rusu [[Dmitri Mendeléyev]] y el químicu alemán [[Julius Lothar Meyer]] publicaron caún, de forma independiente, les sos tables periódiques en [[1869]] y [[1870]] respeutivamente<ref>Mendelejew, D., Über die Beziehungen der Eigenschaften zu den Atomgewichten der Elemente. ''Zeitschrift für Chemie'', 1869, 405-406.</ref>. La de Mendeléyev foi la primer versión de les de so, mentantu que la de Meyer foi una versión estendida de la qu'espublizara en 1864<ref>Venable, F. P., ''The Development of the Periodic Law'', páxs. 96-97, 100-102. Easton (Pennsylvania), Chemical Publishing Company, 1896.</ref>. Dambos construyeron les sos tables llistando los elementos en files o columnes en función del so pesu atómicu, y entamando una nueva fila o columna cuando les carauterístiques de los elementos entamaben a repetise<ref>Ball, P., ''The Ingredients: A Guided Tour of the Elements'', páxs. 100–102. Oxford, Oxford University Press, 2002. ISBN 0-19-284100-9.</ref>. El reconocimientu y la aceptación otorgaos a la tabla de Mendeléyev derívase de dos de les decisiones que tomó al facela. La primera foi dexar güecos na tabla cuando l'elementu que parecía corresponder a ellos nun se descubriera entá<ref>Pullman, B., ''The atom in the history of human thought'', p. 227. Oxford, Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-515040-6.</ref>. Elli nun foi'l primero en facelo, pero foi'l primeru al que se-y reconoz tener usao les tendencies descubiertes na so tabla periódica pa predecir les propiedaes de los elementos entá por descubrir, como'l [[galiu]] y el xermaniu. La segunda decisión foi ignorar ocasionalmente l'orde suxerido polos pesos atómicos, camudando elementos axacentes, como'l teluriu y el [[yodu]], pa clasificalos meyor en families d'elementos. Más sero, en [[1913]], [[Henry Moseley]] estableció esperimentalmente los valores del númberu atómicu de cada elementu, demostrando que l'orde de Mendeléyev corresponde al orde de los elementos si los colocamos pol valor creciente del so númberu atómicu<ref>Atkins, P.W., ''The periodic kingdom'', p. 87. HarperCollins Publishers, Inc., 1995. ISBN 0-465-07265-8.</ref>. La importancia de los números atómicos pa la organización de la tabla periódica nun foi comprendida hasta que se descubrieron la esistencia de los [[protón|protones]] y [[neutrón|neutrones]] y les sos propiedaes. La tabla de Mendeléyev usó'l pesu atómicu en cuenta del númberu atómicu pa organizar los elementos. El pesu atómicu yera un datu muncho más útil que cualisquier otru daquella conocíu pa facer una organización de los elementos que permitiera predecir les propiedaes de los elementos entá desconocidos. La sustitución de los númberos atómicos, una vez entendida, permitió establecer una secuencia definitiva, basada en númberos enteros, de tolos elementos, y Moseley predició sobre esa base, en 1913, que los únicos elementos entá desconocidos ente l'[[aluminiu]] (númberu atómicu 13) y l'[[oru]] (númberu atómicu 79) yeren los de númberu atómicu 43, 61, 72 y 75, que seríen descubiertos posteriormente. La secuencia de númberos atómicos ye usada entá güei inclusu magar que se producen y estudien nuevos elementos sintéticos<ref>Samanta, C., Chowdhury, P.R., Basu, D. ,Predictions of alpha decay half-lifes of heavy and superheavy elements. ''Nucl. Phys. A'', 2007;789:142–154. doi:10.1016/j.nuclphysa.2007.04.001.</ref> ===Segunda versión de la tabla y desarrollu posterior=== [[File:Periodic table by Mendeleev, 1871.svg|thumb|right|upright=2.27|Tabla periódica de Mendeleyev de 1871, con 8 grupos d'elementos. Los guiones representen elementos entá desconocidos nesa fecha.]][[File:ShortPT20b.png|thumb|right|upright=2.27|Tabla periódica de ocho columnes, actualizada con tolos elementos descubiertos hasta [[2016]].]] En [[1871]] Mendeléyev espublizó la so tabla periódica nún nuevu formatu, colos grupos d'elementos similares ordenaos por columnes, en cuenta de por files. Les columnes numeroles, con numerales romanos, del I al VIII, acrodies col estáu d'oxidación de los elementos. Tamién incluyó predicciones detallaes de los elementos qu'elli descubriera que faltaben pero teníen qu'esistir<ref>Scerri, E., ''The periodic table: Its story and its significance'', p. 112. Oxford, Oxford University Press, 2007. ISBN 0-19-530573-6.</ref>. Los güecos na tabla mendeleviana foron siendo enllenaos a medida que foron descubriéndose nuevos elementos presentes de forma natural na Tierra. Considérase davezu que'l caberu d'ellos foi'l [[franciu]], nomáu por Mendeléyev ''eka-caesium'', descubiertu en [[1939]]<ref>[http://chemeducator.org/sbibs/s0010005/spapers/1050387gk.htm Adloff, J.P., Kaufman, G.B., ''Francium (Atomic Number 87), the Last Discovered Natural Element'', na web Chemical Educator (2005)]</ref>. Por embargu el [[plutoniu]], producíu sintéticamente en [[1940]], foi alcontráu, en cantidaes perpequeñes (traces), na naturaleza en [[1971]]<ref>Hoffman, D. C., Lawrence, F. O., Mewherter, J. L., Rourke, F. M. Detection of Plutonium-244 in Nature. ''Nature'', 1971;234:132-4. doi = 10.1038/234132a0</ref>. La forma más popular de la tabla periódica, conocida como forma estándar, atribuise al químicu d'Estaos Xuníos [[Horace Groves Deming]]. Esti, en [[1923]], publicó una forma corta<ref>[http://www.meta-synthesis.com/webbook/35_pt/pt_database.php?PT_id=456 Tabla de Deming "al estilu de la de Mendeléyev", con 9 columnes (1923).]</ref> y otra más amplia, con 18 columnes<ref>[http://www.meta-synthesis.com/webbook/35_pt/pt_database.php?PT_id=360 Tabla periódica de Deming, de 18 columnes (1923).]</ref>, de la tabla periódica<ref>Deming, H.G., ''General chemistry: An elementary survey'', p. 160. 165. New York, J. Wiley & Sons, 1923.</ref>, qu'acabó convirtiéndose na tabla estándar. Podemos alcontrar un antecedente de la tabla de Deming na ellaborada por [[Elliot Adams]] en [[1911]]; esti omitía les tierres rares y lo que nomaba "elementos radioactivos" (esto ye, los actínidos), qu'asitiaba nún llugar aparte del cuerpu de la tabla, como se fai anguaño<ref>[http://www.meta-synthesis.com/webbook/35_pt/pt_database.php?PT_id=67 Tabla periódica de 16 columnes d'Elliot Adams (1911)].</ref>. Merck and Company espublizó, en [[1928]], una versión de bolsillu de la tabla de Deming de 18 columnes que se fizo perpopular nes escueles estauxunidenses. Na década siguiente la tabla de Deming yá apaecía en llibros de testu de química ya n'[[enciclopedia|enciclopedies]]<ref>Emsley, J., Mendeleyev's dream table. ''New Scientist'', 1985:2-6.</ref><ref>Fluck, E., New notations in the period table. ''Pure and Applied Chemistry'', 1988;60(3):431-6. doi=10.1351/pac198860030431</ref>. Col desarrollu de les teoríes modernes de mecánica cuántica sobro la configuración electrónica dientro los átomos paeció evidente que cada periodu (fila) de la tabla correspondía col rellenáu d'una capa cuántica d'electrones. Los átomos mayores tienen más subcapes electróniques, polo que les tables posteriores tienen necesitao periodos progresivamente más llargos<ref> Ball, P., ''The Ingredients: A Guided Tour of the Elements'', p. 111. Oxford, Oxford University Press, 2002. ISBN 0-19-284100-9.</ref> En [[1945]] el científicu d'Estaos Xuníos [[Glenn T. Seaborg|Glenn Seaborg]] suxirió que los elementos actínidos, neto que los lantánidos, enllenaben un subnivel f y nun formaben, como se creyía hasta entonces, que formaben una cuarta fila d'[[elementos del bloque d]]. Los colegas de Seaborg alvirtiéronlu que si espublizaba una idea tan radicalmente diferente al consensu científicu del momentu arruinaría la so carrera; elli consideró que nun tenía entá una carrera que pudiera desprestixase, y espublizolo. La so idea probose que yera correuta, y eso fizo que-y concedieran el [[Premiu Nobel de Química|premiu Nobel]] en [[1951]] como reconocimientu a les sos investigaciones na síntesis d'elementos actínidos<ref> Scerri, E., ''The periodic table: Its story and its significance'', páxs. 270-1. Oxford, Oxford University Press, 2007. ISBN 0-19-530573-6.</ref><ref>Masterton, W.L., Hurley, C.N., Neth, E.J., ''Chemistry: Principles and reactions'' (7th ed.), p. 173. Belmont, Brooks/Cole Cengage Learning, 2011.</ref>{{#tag:ref|Dende [[1892]] hubo autores que defendieron la creación d'una segunda fila extraperiódica p'asitiar nella elementos, conocíos dalgunos y otros entá por descubrir, de pesu atómicu mayor que'l [[bismutu]] (por exemplu el [[toriu]], el [[protactiniu]] o l'[[uraniu]]. La mayoría de los investigadores, sicasí, consideraben qu'esos elementos yeren análogos a los elementos de transición de la tercer serie ([[hafniu]], [[tantaliu]] y [[wolframiu]]). La esistencia d'una segunda serie de transición interna, na forma d'actínidos, nun foi aceptada hasta que quedó demostrada la so semeyanza coles estructures electróniques de los lantánidos (Ver: van Spronsen, J. W., ''The periodic system of chemical elements'', páxs. 315–6. Amsterdam: Elsevier, 1969. ISBN 0-444-40776-6.)|group=nota}}. No que cinca a los elementos transuránicos, magar que pueden alcontrase traces d'ellos de forma natural, toos fueron descubiertos en llaboratoriu primeru de ser atopaos na naturaleza. Dende la síntesis del primeru d'ellos, el [[neptuniu]], en [[1939]]<ref>Ball, P., ''The Ingredients: A Guided Tour of the Elements'', p. 123. Oxford, Oxford University Press, 2002. ISBN 0-19-284100-9.</ref>, el descubrimientu progresivu de los demás espandió significativamente la tabla periódica. Estos elementos, perinestables y que se descomponen mui rápidamente, son perdifíciles de detectar y de carauterizar cuando se sinteticen. El descubrimientu de caún traxo, xeneralmente, controversies sobre quién foi'l primeru en sintetizalu, faciendo necesaria la intervención de revisores independientes del trabayu de caún de los grupos que s'atribuíen el descubrimientu pa decidir quién ye'l primer sintetizador d'un elementu y tien, poro, el derechu a poné-y nome<ref>Barber, R.C., Karol, P.J., Nakahara, H., Vardaci, E., Vogt, E.W., Discovery of the elements with atomic numbers greater than or equal to 113 (IUPAC Technical Report). Pure Appl. Chem., 2011:83(7);1485. doi=10.1351/PAC-REP-10-05-01</ref>. En [[2010]] un grupu conxuntu d'investigadores rusos y estauxunidenses reclamaron tener sintetizao seis átomos de tenesín (elementu 117). Esti, que ye'l caberu elementu descubiertu, recibió'l so nome oficialmente, xunto col nihoniu, el moscoviu y l'oganesón, el [[28 de payares]] de [[2016]]<ref>[http://wwwold.jinr.ru/news_article.asp?n_id=1195&language=rus ''Experiment on synthesis of the 117th element is to be continued'', na web del JINR Joint Institute for Nuclear Research.]</ref>. == Ver tamién == * [[Dimitri Mendeleyev]], l'inventor de la tabla periódica. * [[Tabla periódica enantada]] ==Notes== {{llistaref|group="nota"}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{es}} [http://www.juntadeandalucia.es/averroes/~jpccec/tablap/ Los elementos químicos] * {{en}} [http://www.fincher.org/Misc/mayan.shtml Tabla periódica estilu "calendariu maya"], organizada según los orbitales atómicos. {{Elementos químicos}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Elementos químicos]] ts582iifc02dr4ofreddwnoovpnob1y Bandera d'Avilés 0 8190 3707479 3040029 2022-08-16T15:02:42Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La bandera d'[[Avilés]] ([[Asturies]]) lleva los colores azul y blancu de la ciudá col [[Escudu d'Avilés|escudu]] nel centru. Ye la qu'anguaño preside tolos actos oficiales nel conceyu. Hai delles versiones respeutu al orixe de la los colores: Una d'elles (ensin preba dala al respeutive); diz que ta ta venceyáu al del club de fúbol [[Stadium Avilesino]] (anguaño [[Real Avilés]]). L'equipu llocal, fundáu en [[1903]], adoptó como colores del club a entamos de los años 20 los blanquiazules, ello foi por mor de qu'un avilesín, Eusebio Fernández Muñíz, que foi direutivu del club barcelonín R.C.D. Español (anguaño [[RCD Espanyol de Barcelona|Espanyol]]), xestionó la merca de la ropa cola mesma firma que vestía al club catalán. D'esa mena, el club de fútbol llocal adoptó l'azul y blancu de la bandera del catalán. Pero pola prensa d'entamos del sieglu XX méncionase que l'equipu llocal de fútbol remanaba equipaciones azules, por ser los colores de la matrícula marítima d'Avilés. Tradicionalmente los confiteros d'Avilés coronaben el tradicional mantecáu de les [[Fiestes de El Bollo]], en Pascua, con una banderina de papel blanquiazul. Foi na década de 1950 cuando entamó a escolingáse del balcón de la Casa Conceyu. Al mesmu tiempu, el [[pendón]] remaneció nel salón d'acoyíes de la Casa Conceyu. Los actos más solemnes n'Aviles foron siempres presidíos pol pendón, de color [[carmín]] col escudu la ciudá nel centru, y qu'entá preside el gran salón del Ayuntamientu. {{ensin referencies}} Na primer metá del [[sieglu XX]], el pendón colgábase del balcón central de la Casa Conceyu nes fiestes y dellos actos oficiales.{{ensin referencies}} == Ver tamién == * [[Escudu d'Avilés]] * [[Banderes d'Asturies]] == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes d'Asturies|Avilés]] [[Categoría:Avilés]] 29ofjxgew4eewtmbzqn7q6f97lt8am2 San Francisco (California) 0 8258 3707523 3696374 2022-08-16T15:07:01Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{Llocalidá}} '''San Francisco''', oficialmente '''City and County of San Francisco''' y conocíu coloquialmente como '''SF''', '''San Fran''', '''Frisco''', o '''The City'''<ref>{{cite web|url=https://sf.curbed.com/2018/1/26/16936872/san-fran-frisco-survey-nickname-francisco|date=January 26, 2018|title=Is it ever okay to use "San Fran?"|last1=Brinklow|first1=Adam|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190513094720/https://sf.curbed.com/2018/1/26/16936872/san-fran-frisco-survey-nickname-francisco|archive-date=May 13, 2019|access-date=August 31, 2019|website=Curbed}}</ref><ref>{{cite web|url=https://theculturetrip.com/north-america/usa/california/articles/top-5-nicknames-for-san-francisco/|date=September 9, 2015|title=The Best Nicknames For San Francisco|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190812002808/https://theculturetrip.com/north-america/usa/california/articles/top-5-nicknames-for-san-francisco/|archive-date=August 12, 2019|access-date=August 21, 2019|website=The Culture Trip}}</ref>, ye una ciudá del [[estáu]] de [[California]], nos [[Estaos Xuníos d'América]]. Centru cultural, comercial y financieru del norte de California, San Francisco ye, colos sos 873.965 habitantes ([[Oficina del Censu de los Estaos Xuníos|U.S. Census Bureau]], 2020<ref>[https://www.census.gov/quickfacts/fact/table/sanfranciscocitycalifornia/POP010220 Datos de población de San Francisco] na web de la Oficina del Censu d'Estaos Xuníos.</ref>), la cuarta mayor ciudá del estáu y la 15ª mayor de los Estaos Xuníos. Compriende una estensión d'alredor de 121.4 km² del estremu septentrional de la [[península de San Francisco]], na [[Área de la Badea de San Francisco|área de la badea de San Francisco]]; ye la segunda ciudá más densamente poblada del país y el quintu condáu estauxunidense con mayor densidá de población, namái por detrás de cuatro de los cinco ''boroughs'' de la ciudá de [[Nueva York]]. La so área metropolitana ye la 12ª mayor del país por población, con 4,7 millones d'habitantes, y la 4º por productu internu brutu<ref name=":7">{{Cite web|url=https://www.bea.gov/data/gdp/gdp-county-metro-and-other-areas|last=|first=|date=|title=Bureau of Economic Analysis|access-date=January 5, 2020|website=apps.bea.gov}}</ref>. Forma, con [[San José (California)|San José]], la quinta [[área estadística combinada]] mayor del país, qu'axuntaba en 2018 a 9,67 millones d'habitantes. En 2019 San Francisco yera'l 7ᵘ condáu del país con mayor renta per cápita, y la so área estadística combinada conforma la tercera mayor economía del país. San Francisco, por últimu, yera la segunda ciudá del país, y quinta del mundu, nel Índiz de Centros Financieros Globales (''Global Financial Centres Index'') espublizáu en setiembre de 2021<ref>{{Cite web|url=https://www.longfinance.net/media/documents/GFCI_30_Report_2021.09.24_v1.0.pdf|last=|first=|date=|title=The Global Financial Centres Index 30|access-date=February 6, 2022|website=Longfinance.net}}</ref>. San Francisco foi fundada el [[29 de xunu]] de [[1776]], el día nel que colonos españoles fundaron el Presidio de San Francisco nel estrechu de Golden Gate, y la misión de San Francisco de Asís a unos quilómetros de distancia<ref name="DeAnza-Moraga-Palou">{{cite web|url=http://www.sfmuseum.org/hist6/founding.html|author=Edward F. O'Day|date=October 1926|title=The Founding of San Francisco|work=San Francisco Water|publisher=Spring Valley Water Authority|access-date=February 14, 2009|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20100727190828/http://www.sfmuseum.org/hist6/founding.html|archive-date=July 27, 2010}}</ref>. La [[fiebre del oru de California]] de [[1849]] traxo a la ciudá un rápidu crecimientu, que la convirtió na mayor de la Costa Oeste: nel cumal de la so preeminencia, ente [[1870]] y [[1900]], alredor del 25% de la población de California vivía nella<ref>{{Cite journal|last=Schroeder|first=Jonathan P.|date=August 10, 2016|title=Historical Population Estimates for 2010 U.S. States, Counties and Metro/Micro Areas, 1790–2010|url=https://conservancy.umn.edu/handle/11299/181605|language=en|doi=10.13020/D6XW2H|hdl=11299/181605|journal=Data Repository for the University of Minnesota (DRUM)|type=Data Set}}</ref>. El [[Terremotu de San Francisco de 1906|terremotu]] y posterior incendiu de [[1906]] destruyó trés cuartes partes de la ciudá<ref>Montagne R, ''[https://text.npr.org/5334411 Remembering the 1906 San Francisco Earthquake]''. NPR Morning Edition, 11 d'abril de 2006.</ref>, pero la reconstrucción foi rápida ya esitosa. Na [[Segunda Guerra Mundial]] foi'l puntu d'embarque de la mayoría de los soldaos que colaben pal teatru de operaciones del Pacíficu<ref>''[https://www.nps.gov/goga/learn/historyculture/port-of-embarkation.htm The San Francisco Port of Embarkation]'', artículu na web del Serviciu de Parques Nacionales </ref>, y al acabar ella, en [[1945]], fundáronse nella les [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]]<ref>{{cite web|url=https://www.un.org/en/charter-united-nations/|date=August 10, 2015|title=Charter of the United Nations {{!}} United Nations|website=Un.org|access-date=December 29, 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.un.org/en/sections/history/history-united-nations/index.html|date=August 21, 2015|title=History of the United Nations {{!}} United Nations|website=Un.org|access-date=December 29, 2016}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.sfchronicle.com/opinion/article/San-Francisco-the-birthplace-of-the-United-6336655.php|title=San Francisco – the birthplace of the United Nations|newspaper=San Francisco Chronicle|access-date=December 29, 2016}}</ref>. Tres de la guerra la ciudá convirtióse, pol amiestu de dellos factores (regresu de los soldaos, inmigración, sudimientu de la contracultura [[hippie]], revolución sexual, movimientu escontra la guerra de Vietnam), nún centru perimportante d'activismu lliberal nos Estaos Xuníos. La ciudá ye un popular destinu turísticu<ref>{{cite web|url=http://www.hotel-price-index.com/2013/fall/american-travel-habits/top-locations-for-americans.html|title=Top U.S. Destinations for International Visitors|website=The Hotel Price Index|access-date=April 12, 2014}}</ref>, famosu pola so arquiteutura ecléctica y por llugares como la [[Golden Gate|ponte del Golden Gate]], l'antigua prisión federal d'Alcatraz o los barrios de Fisherman's Wharf o Chinatown, amás de museos como'l De Young Museum o el [[Muséu d'Arte Modernu de San Francisco]] (''San Francisco Museum of Modern Art''). Na ciudá tienen la so sede grandes empreses como Levi Strauss & Co., Gap Inc., Fitbit, Salesforce.com, Dropbox, Reddit, Square, Inc., Dolby, Airbnb, Weebly, Pacific Gas and Electric Company, Yelp, Pinterest, [[Twitter]], [[Uber]], Lyft, [[Mozilla]] y la [[Fundación Wikimedia]], y delles instituciones educatives de sonadía como la Universidá de San Francisco (''University of San Francisco'', USF), la Universidá de California en San Francisco (''University of California, San Francisco'', UCSF) o la Universidá Estatal de San Francisco (''San Francisco State University'', SFSU). == Historia == Los rexistros arqueolóxicos documenten la presencia humana nel actual territoriu de la ciudá de magar el 3000 e.C<ref>{{cite web|url=http://www.sonoma.edu/asc/projects/pointreyes/overview2.pdf|last=Stewart|first=Suzanne B.|date=November 2003|title=Archaeological Research Issues for the Point Reyes National Seashore – Golden Gate National Recreation Area|publisher=Sonoma State University – Anthropological Studies Center|access-date=June 12, 2008}}</ref>. Nativos americanos del grupu Yelamu de la etnia Ohlone vivíen en pequeñes aldees cuando aportó a la zona de la badea de San Francisco, el [[2 de payares]] de [[1769]], la primer espedición terrestre europea documentada a la zona, la dirixida pol español Gaspar de Portolá<ref name="Portola">{{cite web|url=http://sfgov.org/site/visitor_index.asp?id=8091|date=n.d.|title=Visitors: San Francisco Historical Information|publisher=City and County of San Francisco|archive-url=https://web.archive.org/web/20060301022510/http://sfgov.org/site/visitor_index.asp?id=8091|archive-date=March 1, 2006|access-date=June 10, 2008}}</ref>. La primer vegada que los europeos aportaron a la badea por mar foi el [[5 d'agostu]] de [[1775]], cuando'l navíu español ''San Carlos'', comandáu por Juan Manuel d'Ayala, fondió nella. Al añu siguiente, el [[28 de marzu]] de [[1776]], establecieron el [[Presidio de San Francisco]], y poco dempués Juan Bautista de Anza creó una misión, la [[Misión San Francisco d'Asís]] (o Misión Dolores)<ref>O'Day EF, ''[https://web.archive.org/web/20100727190828/http://www.sfmuseum.org/hist6/founding.html The Founding of San Francisco]'', espublizáu nel ''San Francisco Water'' n'ochobre de 1926.</ref>. [[Ficheru:SanFranciscoharbor1851c sharp.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|330x330px|Puertu de San Francisco, na badea de Yerba Buena (1851).]] De magar [[1821]], añu de la independencia de [[Méxicu]], la zona formó parte d'esi país. El sistema de misiones foi abandonándose, y les tierres privatizáronse. En [[1835]], un británicu nacionalizáu mexicanu, construyó la primer finca independiente<ref name="Richardson">{{cite web|url=http://www.sfmuseum.org/hist1/early.html|last=The Virtual Museum of the City of San Francisco|date=July 16, 2004|title=From the 1820s to the Gold Rush|publisher=The Virtual Museum of the City of San Francisco|access-date=June 13, 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20091022224825/http://www.sfmuseum.org/hist1/early.html|archive-date=October 22, 2009}}</ref> cerca d'un fondeaderu de botes na rodiada de lo que ye anguaño la plaza Portsmouth. Xuntamente col alcalde Francisco de Haro desarrolló un plan d'urbanización pal asentamientu y a la ciudá, nomada Yerba Buena, empezaron a aportar colonos estauxunidenses. El comodoru John D. Sloat, nel contestu de la [[guerra d'Estaos Xuníos-Méxicu]], reclamó California el [[7 de xunetu]] de [[1846]], y dos díes dempués el capitán John B. Montgomery llegó a Yerba Buena pa facese col control d´ella. El 30 de xineru del añu siguiente Yerba Buena foi renombrada col so nome actual, y al acabar la guerra, pol [[tratáu de Guadalupe-Hidalgo]], Méxicu cedió oficialmente'l territoriu a Estaos Xuníos. Pesie a la so llocalización, perafayaíza pa un puertu y base naval, San Francisco siguía siendo un pequeñu asentamientu<ref>{{cite book|last=Wiley|first=Peter Booth|title=National trust guide- San Francisco: America's guide for architecture and history travelers|publisher=John Wiley & Sons, Inc.|year=2000|location=New York|pages=4–5|oclc=44313415|isbn=978-0-471-19120-9}}</ref>. La [[Fiebre del oru de California|Fiebre del Oru de California]] llevó a la zona a munchos buscadores de tesoros (conocíos como los "forty-niners", los del 49), lo que fizo medrar la población, en solo un añu, 1849, de 1.000 a 25.000 habitantes<ref name="1849pop">{{cite book|last=Richards|first=Rand|title=Historic San Francisco: A Concise History and Guide|publisher=Heritage House|year=1992|isbn=978-1-879367-00-5|oclc=214330849|url=https://archive.org/details/historicsanfranc00rich}}</ref>. Les espectatives de facese ricu yeren tantes que les tripulacones de los barcos qu'aportaben al puertu desertaben y colaben a les mines d'oru: dellos de los aproximadamente 500 barcos abandonaos foron usaos como ''saloon'', tienda y hotel, otros podrieron y otros más fundiéronse. Pa [[1851]] el puertu medrara cola construcción de nuevos muelles, y nel puertu, ente los barcos abandonaos, construyéranse cases sofitaes en pilotes. California alcanzó bien ceo la condición d'estáu, en [[1850]], y l'exércitu construyó dos fuertes pa protexer la badea: Fort Point, nel estrechu de Golden Gate, y otru na [[islla d'Alcatraz]]. El descubrimientu de plata en [[Nevada]], en [[1859]], dió-y otru rápidu emburrión a la población de la ciudá<ref>{{cite book|last=Wiley|first=Peter Booth|title=National trust guide- San Francisco: America's guide for architecture and history travelers|publisher=John Wiley & Sons, Inc.|year=2000|location=New York|pages=31–33|oclc=44313415|isbn=978-0-471-19120-9}}</ref>. L'abondancia de población en busca de fortuna traxo un aumentu del crimen: el barriu de Barbary Coast fízose famosu como refuxu pal crimen, la prostitución ya les apuestes<ref>"The miners came in forty-nine, / The whores in fifty-one, / And when they got together / They produced the native son." (Los mineros vinieron nel 49 / y les prostitutes nel 51. / Cuando s'axuntaron / llegaron los neños nativos). {{cite book|last=Wiley|first=Peter Booth|title=National trust guide- San Francisco: America's guide for architecture and history travelers|publisher=John Wiley & Sons, Inc.|year=2000|location=New York|pages=237–238|oclc=44313415|isbn=978-0-471-19120-9}}</ref>. Dellos emprendedores buscaron capitalizar la riqueza xenerada pola fiebre del oru. Los primeros en consiguilo foron banqueros, que fundaron [[Wells Fargo]] en [[1852]] y el Bancu de California (''Bank of California'') en [[1864]]. El desarrollu del puertu, y l'establecimientu en [[1869]] de la conexión col sistema ferroviariu del este del país al traviés de la [[Primer ferrocarril transcontinental d'Estaos Xuníos|Pacific Railroad]] ayudaron a facer del área de la badea un centru de comerciu. A elli aportaron munchos inmigrantes chinos: en [[1870]] el 8% de la población, concentrada nel barriu de [[Chinatown (San Francisco)|Chinatown]], yera d'orixe asiáticu<ref name="census">{{cite web|url=https://www.census.gov/population/www/documentation/twps0076/twps0076.html|title=Historical Census Statistics on Population Totals By Race, 1790 to 1990, and By Hispanic Origin, 1970 to 1990, For Large Cities And Other Urban Places in the United States|publisher=U.S. Census Bureau|access-date=December 18, 2011|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120812191959/http://www.census.gov/population/www/documentation/twps0076/twps0076.html|archive-date=August 12, 2012}}</ref>. Los tranvíes entamaron a xubir pela cai Clay (Clay Street) en 1873, empezaron a construyise cases d'estilu victorianu y entamó la campaña pa facer un parque públicu espaciosu, que daría llugar al [[Golden Gate Park]]. Construyéronse escueles, ilesies y teatros, y el Presidio convirtióse na principal instalación militar de la costa del Pacíficu<ref>{{cite web|url=http://www.nps.gov/goga/planyourvisit/upload/3flags_7-03.pdf|date=November 2004|title=Under Three Flags|work=Golden Gate National Recreation Area Brochures|publisher=US Department of the Interior|access-date=June 22, 2011}}</ref>. Pa [[1890]] vivíen na ciudá, que yera la octava mayor del país naquel tiempu 300.000 persones. Nel cambiu de sieglu San Francisco yera yá una gran ciudá conocida pol so estilu estravagante, los sos hoteles señoriales, les ostentoses mansiones de Nob Hill y la so floreciente vida cultural<ref>{{cite book|last=Wiley|first=Peter Booth|title=National trust guide- San Francisco: America's guide for architecture and history travelers|publisher=John Wiley & Sons, Inc.|year=2000|location=New York|pages=44–55|oclc=44313415|isbn=978-0-471-19120-9}}</ref>.{{Wide image|San francisco fire 1906.jpg|996px|"Nunca na historia tien sío una ciudá imperial moderna tan completamente destruyida. San Francisco esvaneciose" –[[Jack London]] tres del terremotu y posterior incendiu de 1906.<ref>{{cite web|url=http://www.sfmuseum.org/hist5/jlondon.html |title=Jack London Writes of the 1906 San Francisco Earthquake and Fire |publisher=Sfmuseum.org |date=May 5, 1906 |access-date=June 15, 2013}}</ref>||center|align-cap=center}}A les 5:12 de la madrugada del [[18 d'abril]] de [[1906]] un gran [[Terremotu de San Francisco de 1906|terremotu sacudió San Francisco]] y el norte de California. Cuando los edificios colapsaron pol temblor la ruptura de les cañeríes del gas provocó fueos que s'estendieron pela ciudá, ardiendo ensin control demientres varios díes. Cola rede de suministru d'agua inutilizada, los artilleros de la base de Presidio tentaron de controlar el fueu dinamitando bloques enteros d'edificios pa crear cortafueos<ref name="Funston">{{cite web|url=http://www.nps.gov/prsf/historyculture/1906-earthquake-fire-fighting.htm|date=December 24, 2003|title=1906 Earthquake: Fire Fighting|work=Golden Gate National Recreation Area|publisher=US Department of the Interior|access-date=June 13, 2008}}</ref>. Más de tres cuartes partes de la ciudá, incluyendo casi todo'l so centru (''downtown'')<ref name="Montagne">{{cite news|last=Montagne|first=Renée|title=Remembering the 1906 San Francisco Earthquake|work=People & Places|publisher=NPR|date=April 11, 2006|url=https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=5334411|access-date=June 13, 2008}}</ref>, quedaron en ruines, y el númberu oficial de muertos foi de 498, magar que les estimaciones modernes calculen varios miles d'ellos<ref>{{cite web|url=https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/events/1906calif/18april/casualties.php|date=January 25, 2008|title=Casualties and Damage after the 1906 earthquake|work=Earthquake Hazards Program – Northern California|publisher=US Geological Survey|access-date=June 13, 2008}}</ref>. Más de la metá de los 400.000 habitantes de la ciudá quedaron ensin casa<ref>{{cite web|url=http://www.nps.gov/prsf/historyculture/1906-earthquake.htm|date=August 25, 2004|title=1906 Earthquake and the Army|work=Golden Gate National Recreation Area|publisher=US Department of the Interior|access-date=June 13, 2008}}</ref>: llevantáronse barriaes de tiendes improvisaes nel Golden Gate Park, nel Presidio o nes playes, y munchos colaron definitivamente de la ciudá p'asentase nel [[Este de la Badea (área de la badea de San Francisco)|Este de la Badea]]. La reconstrucción foi rápida y a gran escala, y magar que dalgunos apostaben por aprovechar pa refacer la trama urbana, los habitantes de la ciudá apostaron por reconstruyir rápido<ref name="NatTrust1">{{cite book|last=Wiley|first=Peter Booth|title=National trust guide- San Francisco: America's guide for architecture and history travelers|publisher=John Wiley & Sons, Inc.|year=2000|location=New York|pages=56–62|oclc=44313415|isbn=978-0-471-19120-9}}</ref>. El Bank of Italy de Amadeo Giannini (que dempués convertiríase nel [[Bank of America]]) dio hipoteques a munchos de los que perdieran la so vivienda, y en 1910 fundose l'Asociación pal Planeamientu Urbanu de San Francisco (''San Francisco Planning and Urban Research'', SPUR) pa vixilar la calidá de les construcciones feches tres del terremotu<ref>{{cite web|url=http://www.spur.org/about/our_mission_and_history|title=SPUR Our Mission and History|access-date=March 26, 2013}}</ref>. Esti aceleró'l desarrollu de los barrios más occidentales, que sobrevivieran al incendiu; ente ellos taba Pacific Heights, au los más ricos de la ciudá reconstruyeron les sos cases<ref>{{cite book|last=O'Brien|first=Tricia|title=San Francisco's Pacific Heights and Presidio Heights|publisher=Arcadia Publishing|year=2008|location=San Francisco|isbn=978-0-7385-5980-3|page=7|url=https://books.google.com/books?id=J8dEQubtnqYC&pg=PA7}}</ref>. Les mansiones de Nob Hill nes que vivieran primero convirtieronse en grandes hoteles, la casa conceyu reconstruyose n'estilu [[Beaux Arts (arquiteutura)|Beaux Arts]] y, finalmente, la ciudá cellebró'l so renacimientu cola [[Esposición Universal de San Francisco de 1915|Esposición Universal de 1915]]<ref>{{cite book|last=Wiley|first=Peter Booth|title=National trust guide- San Francisco: America's guide for architecture and history travelers|publisher=John Wiley & Sons, Inc.|year=2000|location=New York|oclc=44313415|isbn=978-0-471-19120-9|page=9}}</ref>. Foi nestos años cuando se construyeron delles de les principales infraestructures de la ciudá. L'inxenieru civil Michael O'Shaughnessy foi contratáu pola ciudá como jefe d'inxenieros en setiembre de [[1912]], col encargu de supervisar la construcción del banzáu de Twin Peaks, los túneles de Twin Peaks y Stockton Street, la rede municipal de tresporte públicu y los sistemes d'agua y alcantarilláu. El sistema de tranvíes de la ciudá (del qu'entá siguen n'usu les llínies J, K, L, M y N) foi engrandecíu y completáu por O'Shaughnessy ente [[1915]] y [[1927]], pero habría ser el sistema de pantanos y l'acueductu de Hetch Hetchy la obra más importante pal futuru de la ciudá<ref>{{cite web|url=http://www.sfmuseum.net/bio/mmo.html|title=Virtual Museum of the City of San Francisco – M.M. O'Shaughnessy Employed as City Engineer|access-date=March 16, 2013}}</ref>; asegurar un suministru d'agua abondante pa la ciudá permitió-y a la ciudá convertise na que ye anguaño. Nos años posteriores la ciudá afitose como capital financiera: dengún de los bancos que teníen la so sede na ciudá quebró nel [[crac del 29]]<ref>{{cite web|url=http://www.sfmuseum.net/hist9/banking.html|date=June 24, 2004|title=San Francisco Gold Rush Banking – 1849|publisher=The Virtual Museum of the City of San Francisco|access-date=June 13, 2008}}</ref>. Dafechu, foi nos años cimeros de la [[Gran Depresión]] cuando la ciudá entamó la construcción simultánea de dos grandes infraestructures fundamentales: les pontes Bay Bridge ([[Ponte de la Badea (San Francisco)|Ponte de la Badea]]) y [[Golden Gate]], completaos en 1936 y 1937 respeutivamente. La islla d'Alcatraz dexó de ser una instalación militar pa convertise nuna cárcel de máxima seguridá. La ciudá cellebró la so renacida grandeza con otra esposición internacional, la de 1939-40, que la so sede foi una islla (Treasure Island) construyida espresamente p'agospiala na metá de la badea<ref>{{Cite web|url=https://www.treasureislandmuseum.org/island-history|title=Treasure Island History|language=en|access-date=2021-08-05|website=timuseum}}</ref>. [[Ficheru:SF Transamerica full CA.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|435x435px|La Pirámide Transamerica foi l'edificiu más altu de la ciudá hasta qu'acabó de construyise, en 2016, la Torre Salesforce.]] Demientres la [[Segunda Guerra Mundial|Segunda Guerra Mundia]]l la ciudá foi un importante centru d'operaciones: l'astilleru de Hunters Point trabayó a plenu rendimientu, y Fort Mason foi el puntu d'embarque de soldaos que diben a lluchar al Pacíficu<ref name="WWII">{{cite web|url=http://www.nps.gov/history/nr/travel/wwIIbayarea/embarkation.htm|date=August 28, 2007|title=Port of Embarkation Essay—World War II in the San Francisco Bay Area|work=A National Register of Historic Places Travel Itinerary|publisher=US Department of the Interior|access-date=June 22, 2011}}</ref>. L'abondancia de trabayu favoreció la llegada d'inmigrantes, especialmente d'afroamericanos del sur del país, y al finar la guerra munchos d'ellos, y tamién parte de los soldaos que volvíen de la guerra, decidieron asentase definitivamente. La [[Carta de les Naciones Xuníes]], que creó la [[Organización de les Naciones Xuníes|ONX]], foi redactada y firmada na ciudá en [[1945]], y nella firmose tamién, en [[1951]], el [[Tratáu de San Francisco]], que dio fin oficialmente a la Segunda Guerra Mundial y representó'l restablecimientu de les rellaciones pacífiques ente [[Xapón]] y los aliaos<ref>{{cite web|url=http://www.jpri.org/publications/workingpapers/wp78.html|date=June 2001|title=A Just Peace? The 1951 San Francisco Peace Treaty in Historical Perspective|last1=Price|first1=John|website=[[Japan Policy Research Institute]]|access-date=December 8, 2020|archive-date=December 7, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201207102227/http://www.jpri.org/publications/workingpapers/wp78.html|url-status=dead}}</ref>. Los proyectos de renovación urbana de la década de 1950 y 1960 provocaron la destrucción y reconstrucción de los barrios occidentales de la ciudá. Planeárase tamién la construcción d'una rede d'autopistes nueves, que nun llegó a completase pola oposición vecinal<ref>{{cite news|last=Fang|first=Eric|title=Urban Renewal Revisited: A Design Critique|work=SPUR Newsletter|publisher=San Francisco Planning and Urban Research Association|date=February 1999|url=http://www.spur.org/publications/library/article/urbanrenewalrevisited02011999|access-date=August 3, 2009|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20091011043744/http://www.spur.org/publications/library/article/urbanrenewalrevisited02011999|archive-date=October 11, 2009}}</ref>. No que cinca al puertu, la estensión del tráficu marítimu en contenedores dexó obsoletos los muelles de la ciudá, y l'actividá portuaria treslladose al puertu d'Oakland<ref>{{Cite journal|last=Rubin|first=Jasper|title=The Decline of the Port – A look at the transformation of the Port of San Francisco|journal=SPUR Newsletter|date=November 1999|url=http://www.spur.org/publications/library/article/declineofport11011999|quote=The final, insurmountable decline in San Francisco's shipping activity was heralded in 1958 by the departure of the first containerized freighter from San Francisco Bay.|access-date=January 5, 2013}}</ref>. La ciudá perdió puestos de trabayu industriales, y el turismu entamó a ser el principal sector económicu<ref>{{Cite journal|last=Terplan|first=Egon|title=Organizing for Economic Growth – A new approach to business attraction and retention in San Francisco|journal=SPUR Report|date=June 7, 2010|url=http://www.spur.org/publications/library/report/organizing-economic-growth|quote=During the 1960s and 1970s San Francisco's historic maritime industry relocated to Oakland. ... San Francisco remained a center for business and professional services (such as consulting, law, accounting and finance) and also successfully developed its tourism sector, which became the leading local industry.|access-date=January 5, 2013}}</ref>. Los suburbios medraron rápidamente, y la demografía de la ciudá camudó sustancialmente cuando'l vacíu dexáu pola población de raza blanca foi enllenáu por inmigrantes d'Asia y América Llatina<ref>{{cite web|url=http://bss.sfsu.edu/pamuk/SFDemographics.ppt|last=Willis|first=James|date=April 19, 2004|title=San Francisco Planning Department Census Data Analysis|format=PPT|publisher=San Francisco State University|author2=Habib, Jerry|author3=Brittan, Jeremy|archive-url=https://web.archive.org/web/20110718191827/http://bss.sfsu.edu/pamuk/SFDemographics.ppt|archive-date=July 18, 2011|access-date=June 13, 2008}}</ref><ref>{{cite news|last=Minton|first=Torri|title=Race Through Time|work=San Francisco Chronicle|page=SC-4|publisher=Hearst Communications|date=September 20, 1998|url=http://www.sfgate.com/health/article/Race-Through-Time-2990221.php|access-date=September 11, 2013}}</ref>. Ente [[1950]] y [[1980]] la ciudá perdió más del 10% de la so población. Nesti tiempu convirtióse tamién nún centru de la contracultura estauxunidense. Los escritores de la Xeneración Beat alimentaron el movimientu poéticu conocíu como [[Renacimientu de San Francisco]], agrupándose, na década de los 50, nel barriu de North Beach<ref>{{cite book|last=Wiley|first=Peter Booth|title=National trust guide- San Francisco: America's guide for architecture and history travelers|publisher=John Wiley & Sons, Inc.|year=2000|location=New York|pages=240–242|oclc=44313415|isbn=978-0-471-19120-9}}</ref>. Los hippies foron ocupando na década siguiente'l barriu de Haight-Ashbury, nún movimientu que habría tener el so cumal nel Branu del Amor de 1967<ref>{{cite web|url=https://www.pbs.org/wgbh/amex/love/filmmore/fd.html|date=March 14, 2007|title=American Experience: Summer of Love: Film Description|work=Website for American Experience documentary on the Summer of Love|publisher=PBS|access-date=June 17, 2008|archive-date=June 5, 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080605215315/http://www.pbs.org/wgbh/amex/love/filmmore/fd.html|url-status=dead}}</ref>. Na década siguiente la ciudá convirtióse nún centru del movimientu polos derechos de los homosexuales: The Castro convirtióse nún barriu gay, y el primer políticu declaradamente homosexual del país, [[Harvey Milk]], formó parte de la Xunta de Supervisores (el órganu de gobiernu de la ciudá-condáu). Morrería asesináu, xunto col alcalde [[George Moscone]], en [[1978]]<ref>{{cite web|url=http://www.frommers.com/destinations/sanfrancisco/0029033660.html|title=San Francisco History: The 1970s and 1980s: Gay Rights|work=Destinations: San Francisco|publisher=Frommers.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20010718020050/http://www.frommers.com/destinations/sanfrancisco/0029033660.html|url-status=dead|archive-date=July 18, 2001|access-date=June 17, 2008}}</ref>. Bank of America completó dos rascacielos, el [[555 California Street]] ([[1969]]) y la [[Pirámide Transamérica]] ([[1972]])<ref>{{cite web|url=http://www.transamerica.com/company_profile/about_the_pyramid/pyramid_facts_and_figures.asp|title=Pyramid Facts and Figures|work=Company Profile|publisher=Transamerica Insurance and Investment Group|access-date=June 13, 2008}}</ref>, y esto dio aniciu a unos años de "manhattanización", de construcción d'edificios altos nel centru de la ciudá, que finaron a finales de la década de 1980<ref name="NatTrust2">{{cite book|last=Wiley|first=Peter Booth|title=National trust guide- San Francisco: America's guide for architecture and history travelers|publisher=John Wiley & Sons, Inc.|year=2000|location=New York|pages=95–96|oclc=44313415|isbn=978-0-471-19120-9}}</ref>. Los años 80 foron tamién los de la medría importante del númberu de persones viviendo na cai, daqué qu'entá ye un problema a día de güei pesie a los intentos de solucionalu<ref>{{cite news|url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2006/08/04/MNGILKB9KV1.DTL&ao=all|title=S.F.'s Homeless Aging on the Street / Chronic health problems on the rise as median age nears 50|work=San Francisco Chronicle|author=Fagan, Kevin|date=August 4, 2006|access-date=March 6, 2012|quote=The findings support what many social workers have long suspected – that there was a "big bang" homeless population explosion as federal housing programs were slashed and the closing of mental hospitals hit home in the mid-1980s and that this core group constitutes the bulk of the street population.}}</ref>. El [[terremotu de Loma Prieta]] de [[1989]] afectó a la ciudá: dañó seriamente munchos edificios de los distritos de Marina y South of Market, y obligó a demoler parte de les autopistes Central y Embarcadero, permitiendo que la ciudá recuperara la so fachada marítima histórica y que se revitalizara'l barriu de Hayes Valley<ref>{{Cite web|url=https://hayesvalleysf.org/|title=Hayes Valley Neighborhood Association|language=en-US|access-date=2021-08-05|website=Hayes Valley Neighborhood Association}}</ref>. Les caberes décades tienen sío les del españíu de les industries rellacionaes con [[Rede Internet|internet]]. A finales de los años 90, col desarrollu de les empreses punto.com, les empreses emerxentes revitalizaron la vida na ciudá. Milenta emprendedores y desarrolladores d'aplicaciones informática instaláronse na ciudá, y detrás d'ellos llegaron profesionales del márketing, el diseñu o les ventes. Esto camudó'l paisaxe social de la ciudá, y provocó la xentrificación de un bon númberu de barrios<ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2000/11/05/us/mission-district-fights-case-of-dot-com-fever.html|title=Mission District Fights Case of Dot-Com Fever|work=The New York Times|date=November 5, 2000|author=Nieves, Evelyn|access-date=March 5, 2012}}</ref>. La demanda creciente de vivienda y oficines favoreció una segunda fola de construcción d'edificios altos, nesti casu nel distritu South and Market<ref>{{cite news|url=http://www.sfgate.com/default/article/High-rises-are-a-sign-of-the-times-in-changing-3233641.php|title=High-rises are a sign of the times in changing San Francisco|work=San Francisco Chronicle|date=January 2, 2008|author=Nolte, Carl|access-date=July 9, 2012}}</ref>. Nel añu [[2000]] la población de la ciudá medró como nunca anantes, sobrepasando'l so récord previu, de 1950. L'españíu de la burbuya de les punto.com obligó a munches empreses a menguar el so tamañu y a despidir a munchos trabayadores. Sicasí, esti sector económicu sigue siendo fundamental na economía de la ciudá: a mediaos de la década de 2000 entamó'l desarrollu de les redes sociales, y San Francisco convirtióse nún llugar popular pa instalar oficines d'empreses tecnolóxiques y nel llugar onde s'instalaron pa vivir munchos emplegaos de compañíes asitiaes en [[Silicon Valley]], como [[Apple]] o [[Google]]<ref>{{cite web|url=http://www.sfeconomicstrategy.org/site/uploadedfiles/moed/economic_strat/ExecutiveSummary_EconomicPerformanceReview.pdf|author=Ted Egan|date=April 3, 2006|title=City and County of San Francisco: An Overview of San Francisco's Recent Economic Performance|work=Report prepared for Mayor's Office of Economic and Workforce Development|publisher=ICF Consulting|quote=Another positive trend for the future is San Francisco's highly entrepreneurial, flexible and innovative economy...San Francisco's very high reliance on small business and self-employment is typical of other dynamic, fast-growing, high-technology areas across the country.|archive-url=https://web.archive.org/web/20090201053456/http://www.sfeconomicstrategy.org/site/uploadedfiles/moed/economic_strat/ExecutiveSummary_EconomicPerformanceReview.pdf|archive-date=February 1, 2009|access-date=June 19, 2008}}</ref>. == Xeografía == [[Ficheru:San_Francisco_Peninsula_by_Sentinel-2,_2019-03-11.jpg|miniaturadeimagen|361x361px|La península de San Francisco.]] San Francisco allúgase na costa oeste d'Estaos Xuníos, nel estremu septentrional de la [[península de San Francisco]], ya inclúi delles porciones del [[océanu Pacíficu]] y de la badea de San Francisco, les qu'arrodien les islled d'Alcatraz, Treasure, Yerba Buena, Alameda, Red Rock y Angel, dientro de les sos llendes. Delles fontes inclúin tamién dientro de la ciudá les islles Farallon, deshabitaes, asitiaes nel océanu, a 43 km de la costa. El territoriu peninsular incluyíu nes llendes de la ciudá forma una especie de cuadráu de 7 milles de llau (ye vezu falar de la ciudá como un "seven-by-seven-mile square"), magar que la so estensión total, incluyendo l'acuática, ye de casi 600 km2. Hai más de 50 llombes dientro de la ciudá<ref name="peak_experience">{{cite news|last=Graham|first=Tom|title=Peak Experience|work=San Francisco Chronicle|page=PK-23|publisher=Hearst Communications|date=November 7, 2004|url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2004/11/07/PKGJ99K7KD1.DTL|access-date=June 13, 2008}}</ref>: delles, como les de Nob, Potrero y Russian, dan nome a los barrios asitiaos nella (Nob Hill, Potrero Hill y Russian Hill respeutivamente), y hai otres, más alloñaes del ''[[Distritu financieru (downtown)|downtown]]'', al suroeste d'elli, que tán menos poblaes. Twin Peaks (Picos Ximielgos), una pareya de llombes de les de más altor, son un mirador natural sobro la ciudá. La llomba más alta ye'l monte Davidson, de 283 m d'altor, y hai nella una cruz de 31 m d'altor, colocada en 1934<ref>{{cite news|first=Henry K.|last=Lee|title=Mount Davidson Cross Called Landmark by Panel|url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/1997/01/16/MN71385.DTL|work=San Francisco Chronicle|date=January 16, 1997|access-date=June 17, 2008}}</ref>. La zona ta dominada pola icónica imaxe de la [[torre Sutro]], una gran torre de tresmisiones de radio y televisión pintada en colloráu y blancu de 298 m d'altor que ye una de les imáxenes más emblemátiques del ''[[Panorama urbanu|skyline]]'' de la ciudá. Les cercanes falles de [[Falla de San Andrés|San Andrés]] y [[Zona de la Falla Hayward|Hayward]] son les responsables de la mayoría de l'actividá sísmica de la ciudá, magar que denguna d'elles atraviesa físicamente la ciudá. La de San Andrés foi la responsable de los terremotos de 1906 y 1989, y dambes provoquen los munchos terremotos menores habituales na ciudá. L'amenaza de terremotos importantes tien un papel perimportante nel desarrollu de les infraestructures de la ciudá. Esta construyó un sistema auxiliar de suministru d'agua y tien revisao repetidamente los sos códigos de construcción, obligando a reacondicionar los edificios antiguos y estableciendo altos estándares de protección sísmica pa los edificios nuevos<ref>{{cite news|first=Charles|last=Smith|title=What San Francisco didn't learn from the '06 quake|url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2006/04/15/HOGQ9I7P2T1.DTL|work=San Francisco Chronicle|date=April 15, 2006|access-date=June 30, 2008}}</ref>. Sicasí, entá hai miles d'edificios baxos que son vulnerables al dañu sísmicu<ref>{{cite news|first=Robert|last=Selna|title=S.F. leaders ignore weak buildings' quake risk|url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?file=/c/a/2008/06/29/MNDD110U2E.DTL|page=A-1|work=San Francisco Chronicle|date=June 29, 2008|access-date=June 30, 2008}}</ref>. La llínia de costa de la ciudá tien medrao enforma más allá de les sos llendes naturales. Barrios enteros, como los de Marina, Mission Bay y Hunters Point, amás de bona parte del d'Embarcadero, asítiense en tierres rellenaes y ganaes al mar. La islla Treasure foi construyida a partir de material drenáu de la badea y d'escombru procedente de la escavación del túnel de Yerba Buena demientres la construcción del Ponte de la Badea. Esa tierra ye inestable cuando hai terremotos, y la licuefacción del suelu que se produz causa grandes daños a los edificios asentaos nelli, como se pudo ver nel barriu de Marina nel terremotu de 1989. La mayoría de los cursos naturales, como los regatos d'Islais y Mission, foron alcantarillaos y tapaos, magar que ta n'estudu un proyectu pa restaurar y sacar a la superficie dellos regatos<ref>{{cite web|url=http://sf.streetsblog.org/2010/04/14/the-lure-of-the-creeks-buried-beneath-san-franciscos-streets/|author=Matt Baume|date=April 14, 2010|title=The Lure of the Creeks Buried Beneath San Francisco's Streets|publisher=Streetsblog San Francisco|access-date=January 31, 2013}}</ref>. === Barrios === El centru históricu de San Francisco ye'l cuadrante nororiental de la ciudá, la fastera comprendida ente la cai Market y la llínia de costa. Equi ta'l distritu financieru (Financial District) y, a la vera d'elli, Union Square, la principal zona de compres y d'hoteles, y Tenderloin. Los tranvíes carreten a los sos pasaxeros cuesta arriba peles pindies cais que lleguen a lo altu Nob Hill, au nún tiempu vivieron los ricos de la ciudá, y llomba abaxu hacia les atracciones turístiques de la llínia de costa, en Fisherman's Wharf y Pier 39. Tamién s'asitien nesti cuadrante Russian Hill, un barriu residencial nel que ta la perfamosa cai Lombard; North Beach, la pequeña Italia de la ciudá y antiguu centru de la Xeneración Beat; y Telegraph Hill, au s'alcuentra la torre Coit. Llendando con Russian Hill y North Beach ta'l barriu chinu: la Chinatown de San Francisco ye la más antigua d'Estaos Xuníos, y ún de los mayores enclaves chinos fuera d'Asia<ref>[http://www.sanfranciscochinatown.com/history/index.html The Official San Francisco Chinatown Website]. Sanfranciscochinatown.com. Retrieved February 16, 2012.</ref><ref>[http://www.mtholyoke.edu/offices/comm/csj/101102/chinatown.shtml Depicting Otherness: Images of San Francisco's Chinatown]. College Street Journal (October 11, 2002). Retrieved February 16, 2012.</ref><ref name="Bacon, Daniel pages 52-53">Bacon, Daniel: Walking the Barbary Coast Trail 2nd ed., pp. 52–53, Quicksilver Press, 1997</ref><ref>{{cite web|url=http://www.sanfranciscodays.com/chinatown/|title=Chinatown/Grant Avenue|access-date=August 31, 2010|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110615053119/http://www.sanfranciscodays.com/chinatown/|archive-date=June 15, 2011}}. San Francisco Days</ref>. South of Market (SoMa), que fora centru industrial de la ciudá, renovose enforma tres de la construcción del Oracle Park (estadiu de béisbol nel que xuegan los San Francisco Giants) y la llegada a la zona de munches compañíes emerxentes, y tien un paisaxe de rascacielos y condominios. Xustu al sur, en Mission Bay, que yera una playa de víes de tren, tán el segundu campus de la Universidá de California (San Francisco) y el pabellón deportivu Chase Center, que ye l'estadiu de los Golden State Warriors, de la NBA, de magar 2019<ref>{{cite web|url=http://www.sfgate.com/bayarea/article/S-F-supervisors-OK-Warriors-arena-for-Mission-Bay-6685450.php|date=December 9, 2015|title=S.F. supervisors OK Warriors arena for Mission Bay|website=San Francisco Chronicle|access-date=February 8, 2016}}</ref>. Al oeste del centru históricu (downtown), al otru llau de l'avenida Van Ness, ta'l barriu de Western Addition, nel que s'instalaran bien d'afroamericanos tres de la Segunda Guerra Mundial. El barriu suel dividise en barriaes más pequeñes, como Hayes Valley, The Filmore o Japantown. Esta foi, un tiempu, el barriu xaponés mayor del país, pero la so población menguó cuando los americanos d'orixe xaponés foron internaos en campos, demientres la Segunda Guerra Mundial. El barriu consiguió que la mayoría de les sos cases d'estilu victorianu pasaran el terremotu ya incendiu de 1906 ensin dañu, incluyendo les famoses Painted Ladies (Dames Pintaes) asitiaes na plaza Alamo. Más al sur, cerca'l centru xeográficu de la ciudá, ta Haight-Ashbury, un barriu asociáu cola cultura hippie na década de 1960<ref>{{Cite web|url=https://savingplaces.org/stories/haight-ashburys-hippie-house-preserving-san-franciscos-1960s-counterculture|title=Haight-Ashbury's Hippie House: Preserving San Francisco's 1960s Counterculture {{!}} National Trust for Historic Preservation|language=en-US|access-date=2021-08-05|website=savingplaces.org}}</ref> y que güei entá conserva daqué del so calter bohemiu. Al norte de Western Addition ta Pacific Heights, un barriu pudiente nel que tán les cases construyíes polos habitantes ricos de la ciudá dempués del terremotu de 1906. Xustu al norte, y mirando a la badea, ta Marina, un barriu llevantáu sobre tierra ganada a la badea na que viven xóvenes profesionales con bon nivel económicu<ref>{{cite news|title=The Marina|work=SFGate San Francisco Neighborhood Guide|url=http://www.sfgate.com/neighborhoods/sf/marina/|access-date=August 20, 2013|date=October 27, 2011}}</ref>. Nel cuadrante suroriental de la ciudá ta Mission, un distritu pobláu nel sieglu XIX por californios (hispanos de descendencia española o mexicana) y trabayadores inmigrantes d'Alemania, Irlanda, Italia y Escandinavia. Na década de 1910 llegaron bien d'inmigrantes centroamericanos, y de magar la década de 1950 predomina la población d'orixe mexicanu<ref>{{cite web|url=http://www.qualityoflife-themovie.com/website/mission.html|author=Morgan, Benjamin (Director)|year=2007|title=Quality of Life (film website)|work=Mission District History|access-date=July 25, 2010}}</ref>. Nos caberos años la xentrificación camudó'l paisaxe social de delles partes del barriu, poblaú por profesionales veinteañeros. Los barrios de Noe Valley, al suroeste, y de Bernal Heights, al sur, son cada vegada más populares ente les families xóvenes con neños. Al este de Mission ta Potrero Hill, un barriu residencial con vistes ablucantes del downtown. Al oeste de Mission ta'l barriu nomáu históricamente Eureka Valley y agora conocido como The Castro. Históricamente vivíen nelli trabayadores d'orixe escandinavu ya irlandés, pero, tres de tener sío'l primer barriu gay d'Estaos Xuníos, ye anguaño'l centru de la vida gay de la ciudá<ref>{{cite news|title=The Castro|work=The San Francisco Chronicle|url=http://www.sfgate.com/neighborhoods/sf/castro/|access-date=August 3, 2009}}</ref>. Más al sur, cerca de la llende de la ciudá, ta Excelsior District, ún de los barrios con mayor diversidá étnica de la ciudá. Nel estremu más suroriental ta Bayview-Hunters Point, ún de los barrios más probes de la ciudá. Con una población mayoritaria d'afroamericanos, tien altes tases de criminalidá, y tien sío l'oxetivu, nos caberos años, de dellos programes (controvertíos) de renovación urbana. La construcción del túnel de Twin Peaks en 1918 conectó los barrios suroccidentales con el downtown por tranvía, acelerando'l desarrollu de West Portal, y de los barrios (ricos) vecinos de Forest Hill y St. Francis Wood. Más al oeste, comprendiendo toa la costa del Pacífico hasta'l Golden Gate Park ta'l Sunset District, un barriu de clase media con población predominantemente asiática<ref>{{cite news|last=Chow|first=Andrew|title=Dismal APA Turnout at First Redistricting Meetings|work=Asian Week|date=March 22, 2002}}</ref>. Nel cuadrante noroccidental de la ciudá ta Richmond, un barriu de clase media asitiáu al norte del Golden Gate Park nel que viven inmigrantes asiáticos ya Rusia y Ucrania que ye conocíu tamién como The Avenues. Munchos cais remanecieron abandonaos munchos años hasta que foi demolida l'autopista Embarcadero, que separtaba la ciudá de la so fachada marina septentrional. L'edificiu principal del puertu, el Ferry Building, sigue recibiendo los pasaxeros que traen los ferrys, pero tamién agospia, tres d'una profunda restauración, un mercáu gourmet y dellos restoranes.<gallery> Ficheru:Union Square, San Francisco December 2016.jpg|Union Square, centru del distritu comercial de la ciudá. Ficheru:Lombard Street in 2020 06.jpg|Lombard Street, la cai más virada d'Estaos Xuníos. Ficheru:San Francisco China Town MC.jpg|Vista de Jackson Street, en Chinatown. Ficheru:San Francisco Ferry Building (cropped).jpg|Ferry Building, terminal de los ferrys que percuerren la badea. Ficheru:Painted Ladies San Francisco January 2013 panorama 2.jpg|Las Painted Ladies, cases victorianes pintaes de colores, nel entornu de la plaza Alamo. Ficheru:Castro Street Pedcrossing with Rainbow Flag Colour.JPG|Pasu de cebra multicolor na cai Castro. Ficheru:Coit Tower aerial.jpg|Vista aérea de la torre Coit. Ficheru:ATT Sunset Panorama.jpg|Oracle Park, l'estadiu de los San Francisco Giants. </gallery> === Clima === [[Ficheru:San_francisco_in_fog_with_rays.jpg|miniaturadeimagen|224x224px|La niebla ye un fenómenu frecuente nos branos de San Francisco.]] San Francisco tien un clima mediterraneu con branos templaos ([[Clasificación climática de Köppen|Köppen]] ''Csb''), el típicu de la costa de California, con iviernos suaves y húmedos y branos secos<ref>[http://ggweather.com/sf/narrative.html Climate of San Francisco: Narrative Description] Golden Gate Weather Services. Retrieved September 5, 2006.</ref>. El tiempu de la ciudá ta fuertemente influenciáu poles corrientes fríes del océanu na fastera occidental de la ciudá, y pol agua de la badea nes fasteres septentrional ya oriental. Esto modera los cambeos de temperatura y da como resultáu un clima suave tol añu, con variaciones pequeñes de temperatura ente estaciones <ref name=":0">{{Cite web|url=https://en.climate-data.org/north-america/united-states-of-america/california/san-francisco-385/|title=San Francisco climate: Average Temperature, weather by month, San Francisco water temperature - Climate-Data.org|access-date=2021-08-05|website=en.climate-data.org}}</ref>. La ciudá ye la que tien, d'ente toes les principales ciudaes del país, la temperatura diaria máxima, mínima ya media más fresca en xunu, xunetu ya agostu<ref>{{cite web|url=http://www.currentresults.com/Weather-Extremes/US/coldest-cities-summer.php|author=Osborn, Liz|title=Coolest US Cities in Summer|work=Weather Extremes|publisher=Current Results Nexus|access-date=July 25, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100724192713/http://www.currentresults.com/Weather-Extremes/US/coldest-cities-summer.php|archive-date=July 24, 2010|url-status=live}}</ref>. Nel branu l'aire caldiu de los valles interiores de California crea una zona de baxa presión qu'atrae vientos del anticiclón North Pacific High al traviés del Golden Gate, lo que da llugar a los típicos vientos fríos y niebla de los branos de la ciudá<ref>{{Cite journal|last=Gilliam|first=Harold|author-link=Harold Gilliam|title=Cutting Through the Fog: Demystifying the Summer Spectacle|journal=Bay Nature|date=July–September 2002|url=http://baynature.org/articles/jul-sep-2002/cutting-through-the-fog}}</ref>. La niebla ye menos trupa nos barrios orientales y a final del branu y entamu de la seronda. De resultes, el mes más caldiu del añu, de media, ye setiembre, y ochobre ye, de media, más cálidu que xunetu, especialmente de día. La temperatura nun pasa de los 27º C más de 21 díes al añu nel downtown, y de 23 nel aeropuertu<ref name=":0" />. La temporada seca, de mayu a ochobre, ye templada, siendo la temperatura media mensual más alta del añu la de setiembre, con 17,1º C<ref name=":0" />. La temporada lluviosa, de payares a abril, ye llixeramente más fresca, con una temperatura media mensual mínima, en xineru, de 10,7º C<ref name=":0" />. Na ciudá llueve, de media, 73 díes al añu, con una precipitación total media de 601 mm. Sicasí, la variación interanual de precipitaciones ye notable. Los años lluviosos asóciense col fenómenu d'El Niño, y los secos col fenómenu de La Niña. Nesti contestu, 2013 (un añu "La Niña") foi, con 142 mm de lluvia, l'añu más secu na ciudá dende qu'entamaron los rexistros en 1849<ref name=":0" />. Nieva perpoques veces: hai rexistru de 10 nevaes dende 1852, y la última foi en 1976, cuando hebo 13 cm de nieve en Twin Peaks<ref>[http://ggweather.com/sf/snow.html Climate of San Francisco: Snowfall] Golden Gate Weather Services. Retrieved December 3, 2006.</ref><ref>{{cite news|url=http://blog.sfgate.com/thebigevent/2012/11/29/blizzard-of-awesome-the-san-francisco-snowfall-of-1976/|title=Blizzard of awesome: The San Francisco snowfall of 1976|author=Peter Hartlaub|work=San Francisco Chronicle|date=November 29, 2012|access-date=February 1, 2013}}</ref>. La temperatura más alta rexistrada nel observatoriu del centru de la ciudá foi 41º C, el 1 de setiembre de 2017<ref>{{cite news|last1=Ruberstein|first1=Steve|last2=Asimov|first2=Nanette|last3=Lyons|first3=Jenna|title=San Francisco hits 106 degrees – shatters all-time record|url=http://www.sfgate.com/bayarea/article/Hey-San-Francisco-get-ready-for-the-heat-12166706.php|date=September 1, 2017|newspaper=San Francisco Chronicle|access-date=September 2, 2017}}</ref>; y la más baxa -3º C, el 11 d'avientu de 1932<ref>{{cite web|url=http://www.wrcc.dri.edu/cgi-bin/cliGCStT.pl?ca7772|year=2010|title=San Fran Mission Dolore, California (047772) Period of Record General Climate Summary – Temperature|work=Western Regional Climate Center|publisher=[[Desert Research Institute]]|access-date=July 25, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110513121708/http://www.wrcc.dri.edu/cgi-bin/cliMAIN.pl?ca7772|archive-date=May 13, 2011|url-status=live}} ([http://www.wrcc.dri.edu/cgi-bin/cliMAIN.pl?ca7772 Main page])</ref>. San Francisco, por so calter de ciudá costera, ha vese afectada de forma importante pol calentamientu global. Ta predecíu que'l nivel del mar puede xubir hasta 13 cm, colos consiguientes riesgos d'inundaciones<ref>{{cite news|last1=Tuma|first1=Drew|last2=Didion|first2=Tim|title=UN climate report puts focus on sea level rise threat to San Francisco Bay|url=https://abc7news.com/un-climate-report-bay-area-rising-sea-level-change-ocean/10941431/|access-date=31 January 2022|work=ABC7 San Francisco|date=10 August 2021|language=en}}</ref>. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|San Francisco, California|San Francisco}} * {{en}} [http://www.sfgov.org Páxina oficial] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:San Francisco]] 286i4a6wsg1ple8orxulgdhczs0bbxg Colorado 0 8459 3707396 3611520 2022-08-16T14:52:53Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{rexón}} '''Colorado''' ye un [[Estaos d'Estaos Xuníos|estáu]] de los [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xunios]]. Asítiase na rexón conocida como [[oeste d'Estaos Xuníos]], y compriende la mayoría de la fastera meridional de los [[Montes Rocosos]], amás de la faza nororiental de la [[Meseta de Colorado]] y el borde occidental de les [[Grandes Enllanaes]]. Ye, colos sos 269.837 km² d'estensión, el octavu mayor estáu del país, y el 21ᵘ más pobláu, con 5.758.936 habitantes ([[Oficina del Censu de los Estaos Xuníos|U.S. Census Bureau]], [[2019]]). El nome del estáu vién-y del del [[Ríu Colorado|ríu homónimu]]. Esti recibió de los españoles el so nome pola color de los sedimentos que trayía de los montes. Colorado foi organizáu como [[Territoriu de Colorado|territoriu]] el [[28 de febreru]] de [[1861]], y el [[1 d'agostu]] de [[1876]] convirtióse nel 38ᵘ estáu de la Xunión. El nomatu del estáu ye ''Centennial State'' (l'estáu del centeneariu) por tener convertíose n'estáu nel centenariu de la declaración d'independencia d'Estaos Xuníos. Llenda'l norte con [[Wyoming]], con [[Nebraska]] al noreste, con [[Kansas]] al este, con [[Oklahoma]] al sureste, con [[Nuevu Méxicu]] al Sur y con [[Utah]] al oeste, y tócase con [[Arizona]] nel so estremu más suroccidental, nel llugar aú se llevanta el [[Four Corners Monument]]. Colorado tien un paisaxe pervariáu, con montes, viesques, llanaes, cañones, mesetes, ríos y paisaxes desérticos. La so capital y ciudá más poblada ye [[Denver]], y el nomatu de los sos habitantes ye ''Coloradans''. == Organización del territoriu == === Gobiernu estatal === Neto que nel gobiernu federal y nel de los otros estaos, el gobiernu del estáu dixébrase en trés rames: la llexislativa, la executiva y la xudicial. El poder executivu exércelu'l gobernador del estáu. Hai otros oficiales de rangu estatal que, como elli, son escoyíos por sufraxu universal pa un mandatu de cuatru años: el vicegobernador (elixíu conxuntamente col gobernador), el secretariu d'estáu, el tesoreru estatal y el fiscal xeneral del estáu. El poder xudicial tien el so cumal na Corte Suprema del estáu, formada por siete miembros. El poder llexislativu osténtalu l'Asamblea Xeneral de Colorado, que tien dos cámares: la Cámara de Representantes, con 65 miembros, y el Senáu, con 35. === División en condaos === El territoriu del estáu sodivídese en 64 condaos. Dos d'ellos, el de Denver y el de Broomfield, son ciudaes-condáu consolidaes. Nueve de los condaos tienen una población de más de 250.000 habitantes, mentantu qu'otros ocho nun lleguen a los 2.500. Los 15 condaos con más de 50.000 habitantes son los que vienen darréu: {| class="wikitable sortable" style="margin: 1em auto;" |+ !Ránking !Condáu !Población estimao en 2017 |- | align="center" |{{nts|1}} |[[Denver|Ciudá y condáu de Denver]] |704.621 |- | align="center" |{{nts|2}} |Condáu d'El Paso |699.232 |- | align="center" |{{nts|3}} |Condáu Arapahoe |643.052 |- | align="center" |{{nts|4}} |Condáu de Jefferson |574.613 |- | align="center" |{{nts|5}} |Condáu d'Adams |503.167 |- | align="center" |{{nts|6}} |Condáu de Larimer |343.976 |- | align="center" |{{nts|7}} |Condáu de Douglas |335.299 |- | align="center" |{{nts|8}} |Condáu de Boulder |322.514 |- | align="center" |{{nts|9}} |Condáu de Weld |304.633 |- | align="center" |{{nts|10}} |Condáu de Pueblo |166.475 |- | align="center" |{{nts|11}} |Condáu de Mesa |151.616 |- | align="center" |{{nts|12}} |Ciudá y condáu de Broomfield |68.341 |- | align="center" |{{nts|13}} |Condáu de Garfield |59.118 |- | align="center" |{{nts|14}} |Condáu de La Plata |55.589 |- | align="center" |{{nts|15}} |Condáu d'Eagle |54.772 |} <br /> [[Ficheru:Map of Colorado counties, labelled.svg|miniaturadeimagen|Los 64 condaos de Colorado.]] === Municipios y zones non incorporaes === L'estáu de Colorado tien 271 municipalidaes incorporaes: 196 villes (towns), 73 ciudaes (cities) y dos ciudaes-condáu consolidaes. Arriendes d'ello hai 187 zones non incorporaes, y delles comunidaes menores. Les 12 ciudaes del estáu con más de 100.000 habitantes son: {| class="wikitable sortable" style="margin: 1em auto;" |+ !Ránking !Ciudá !Población estimao en 2017 |- | align="center" |{{nts|1}} |[[Denver|City and County of Denver]] |704.621 |- | align="center" |{{nts|2}} |[[Colorado Springs (Colorado)|Colorado Springs]] |464.474 |- | align="center" |{{nts|3}} |[[Aurora (Colorado)|Aurora]] |366.623 |- | align="center" |{{nts|4}} |[[Fort Collins (Colorado)|Fort Collins]] |165.080 |- | align="center" |{{nts|5}} |[[Lakewood (Colorado)|Lakewood]] |154.958 |- | align="center" |{{nts|6}} |[[Thornton (Colorado)|Thornton]] |136.978 |- | align="center" |{{nts|7}} |[[Arvada (Colorado)|Arvada]] |118.807 |- | align="center" |{{nts|8}} |[[Westminster (Colorado)|Westminster]] |112.812 |- | align="center" |{{nts|9}} |[[Pueblo (Colorado)|Pueblo]] |111.127 |- | align="center" |{{nts|10}} |[[Centennial (Colorado)|Centennial]] |110.250 |- | align="center" |{{nts|11}} |[[Boulder (Colorado)|Boulder]] |107.125 |- | align="center" |{{nts|12}} |[[Greeley (Colorado)|Greeley]] |105.448 |} == Bibliografía == * <cite>Explore Colorado, A Naturalist's Handbook</cite>, The Denver Museum of Natural History and Westcliff Publishers, 1995, ISBN 1-56579-124-X guía sobre les rexones naturales de Colorado. * <cite>The Archeology of Colorado, Revised Edition</cite>, E. Steve Cassells, Johnson Books, Boulder, Colorado, 1997, trade paperback, ISBN 1-55566-193-9. * <cite>Chokecherry Places, Essays from the High Plains</cite>, Merrill Gilfillan, Johnson Press, Boulder, Colorado, trade paperback, ISBN 1-55566-227-7. * <cite>[[The Tie That Binds]]</cite>, [[Kent Haruf]], 1984, hardcover, ISBN 0-03-071979-8, a fictional account of farming in Colorado. * <cite>Railroads of Colorado: Your Guide to Colorado's Historic Trains and Railway Sites</cite>, Claude Wiatrowski, Voyageur Press, 2002, hardcover, 160 pages, ISBN 0-89658-591-3 == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.colorado.gov/ Páxina oficial del Estáu] (n'inglés) * [http://www.terragalleria.com/america/south-west/colorado/ Semeyes de Colorado] * [http://www.rootsweb.com/~coyuma/city/index.html Nomes de llugar de Colorado] {{Estaos d'Estaos Xuníos}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Colorado|*]] bplwwhc1le0eopkae4k7fy4z2k4mapw Trasgu 0 8894 3707464 2981090 2022-08-16T14:59:19Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{personaxe}} {{otros usos}} [[Ficheru:Reunióndetrasgos.jpg|right|thumb|250px|Dos trasgos.]] El '''Trasgu''' ye, na [[mitoloxía asturiana]], [[Mitoloxía de Portugal|portuguesa]] y [[Mitoloxía de Galicia|gallega]], un duende pequeñu regoldín y mui burllón. Vístese de colloráu, con un gorru del mesmu color. Naide nun sabe si lleva pantalones y si anda descalzu o calzu. Tien un furacu na manzorga, ye coxu y tien rabu. Cuando los habitantes d'una casa se farten d'él y van pa otra casa, síguelos. Pa desfacese d'él hai que mandalu facer una d'estes tres coses: *Traer un paxu enllenu d'agua. *Pañar a puñaos mediu copín de maíz. *Poner blanca la pelleya d'un cabritu prietu. Llamense trasgu tambien, a los guaḥes n'Asturies, cuando faen trastaes.<ref>{{DALLA|trasgu|47816}}</ref> == Ver tamién == * [[Mitoloxía asturiana]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Mitoloxía asturiana]] l970utn5i06g9mm94vs4u93rone7gu5 Antoni Gaudí 0 9449 3707658 3704329 2022-08-16T18:48:32Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibíen => qu'exhibíen wikitext text/x-wiki {{destacaos}} {{persona}} '''Antoni Gaudí i Cornet''' {{nym}}<ref>Esiste ciertu discutiniu sobro si nació en Reus o en Riudoms, llocalidá cercana a Reus d'onde yera orixinaria la so familia paterna. Sicasí, la mayoría d'especialistes enclínense por Reus: "Gaudí nació, según la mayor parte de versiones, na cai San Juan, al pie de la plaza Prim de Reus (...) Sicasí, más llueu Gaudí dexó maliciosamente abiertes eses puertes al dar a entender que, ello ye que podía nacer nel taller de so padre, malpenes trespasada la llende del términu municipal de Riudoms". Gijs Van Hensbergen, ''Antoni Gaudí'', p. 33-35.</ref> foi un [[arquiteutu]] [[Cataluña|catalán]] y máximu representante del [[modernismu catalán]]. Gaudí foi un arquiteutu con un sentíu innatu de la [[xeometría]] y el [[volume (xeometría)|volume]], según una gran capacidá imaxinativa que lu dexaba proyeutar mentalmente la mayoría de les sos obres enantes de pasales a planos. Ello ye que poques vegaes facía planos detallaos de les sos obres; prefería recrealos sobro [[maqueta|maquetes]] [[tridimensional]]es, moldiando tolos detalles según diba escurriendo mentalmente. N'otres ocasiones, diba improvisando sobro la marcha, dando instrucciones a los sos collaboradores sobro lo qu'habíen de facer. Dotáu d'una fuerte intuición y capacidá creativa, Gaudí concebía los sos edificios d'una forma global, atendiendo mesmo a les soluciones estructurales qu'a les [[funcional]]es y [[Artes decoratives|decoratives]]. Estudiaba hasta'l más mínimu detalle de les sos creaciones, integrando na arquiteutura toa una riestra de trabayos artesanales qu'él mesmu llevaba a la perfeición: [[cerámica]], [[vitral|vidriería]], [[forxa]] de [[fierro]], [[carpintería]], etc. Coles mesmes, introdució nueves téuniques nel tratamientu de los materiales, como'l so famosu “[[trencadís]]” fechu con pieces de [[cerámica]] de refugaya. Dempués d'unos entamos influyíu pol arte [[neogóticu]], según ciertos enclinos orientalizantes, Gaudí desaguó nel [[modernismu]] na so dómina de mayor fervencia, ente finales del [[sieglu XIX]] y entamos del [[sieglu XX|XX]]. Sicasí, l'arquiteutu reusense foi más alló del modernismu ortodoxu, creando un estilu personal basáu na observación de la naturaleza, frutu del cual foi'l so usu de formes xeométriques [[superficie reglada|reglaes]], como'l [[paraboloide hiperbólicu]], l'[[hiperboloide]], l'[[Héliz (xeometría)|helicoide]] y el [[Conu (xeometría)|conoide]]. L'arquiteutura de Gaudí ta marcada por un fuerte sellu personal, carauterizáu pola busca de nueves soluciones estructurales, que llogró dempués de toa una vida dedicada al analís de la estructura óptima del edificiu, integráu na so redolada y siendo una síntesis de toles artes y oficios. Per aciu del estudiu y la práutica de nueves y orixinales soluciones, la obra de Gaudí va rematar nun estilu orgánicu, inspiráu na naturaleza, pero ensin perder la esperiencia apurrida por estilos anteriores, xenerando una obra arquiteutónica que ye una simbiosis perfeuta de la tradición y l'anovamientu. Coles mesmes, tola so obra ta marcada poles que fueron los sos cuatro grandes pasiones na vida: l'[[arquiteutura]], la [[natura]], la [[relixón]] y l'amor a [[Cataluña]].<ref>[http://www.arquitectuba.com.ar/monografias-de-arquiteutura/gaudi-mecanica-y-forma-de-la naturaleza/ Gaudí: Mecánica y forma de la naturaleza]</ref> La obra de Gaudí algamó col pasu del tiempu un ampliu espardimientu internacional, siendo innumberables los estudios dedicaos a la so forma d'entender l'arquiteutura. Güei día ye almiráu tanto por profesionales como pol públicu en xeneral: [[Templu Espiatoriu de la Sagrada Familia|la Sagrada Familia]] ye anguaño unu de los monumentos más visitaos d'España.<ref>[http://www.lavozdigital.es/cadiz/prensa/20070102/cultura/sagrada-familia-barcelona-peracaba_20070102.html La Sagrada Familia de Barcelona peracaba los preparativos pa la so apertura al cultu]</ref> Ente [[1984]] y [[2005]] siete de les sos obres fueron consideraes [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[Unesco]]. {{cita|”La guapura ye'l rellume de la verdá, y como que l'arte ye guapura, ensin verdá nun hai arte”.|Antoni Gaudí.<ref>Armand Puig i Tàrrech, ''La Sagrada Família segons Gaudí'', p.66.</ref>}} == Biografía == [[Archivu:Casadegaudi-reus.png|thumb|right|250px|Casa natal de Gaudí, según dalgunes versiones, nel Carrer Sant Vicenç i Alegre de [[Reus]].]] [[Archivu:Mas calderera.jpg|thumb|250px|right|El [[masia|Mas]] de la Calderera, casa familiar de los Gaudí en [[Riudoms]].]] === Nacencia, infancia y estudiu === Antoni Gaudí nació en [[1852]], fíu del industrial [[Calderería|caldereru]] Francesc Gaudí i Serra ([[1813]]-[[1906]]) y d'Antònia Cornet i Bertran ([[1819]]-[[1876]]). Yera'l menor de cinco hermanos, de los que namái llegaron a edá adulta trés: Rosa ([[1844]]-[[1879]]), Francesc ([[1851]]-[[1876]]) y Antoni. Los oríxenes familiares de Gaudí remonten al sur de [[Francia]], n'[[Auvernia]], dende onde unu de los sos antepasaos, Joan Gaudí, vendedor ambulante, pasó a Cataluña nel [[sieglu XVII]]; l'apellíu nel so orixe podría ser Gaudy o Gaudin.<ref>Joan Castellar-Gassol, ''Gaudí, la vida d'un visionari'', p. 13.</ref> {{ahnentafel-compact5 |style=font-size: 90%; line-height: 110%; |border=1 |boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0; |boxstyle_1=background-color: fcc; |boxstyle_2=background-color: fb9; |boxstyle_3=background-color: ffc; |boxstyle_4=background-color: bfc; |boxstyle_5=background-color: 9fe; |1= Antoni Gaudí i Cornet |2= Francesc Gaudí i Serra |3= Antònia Cornet i Bertran |4= Francesc Gaudí |5= Rosa Serra |6= Anton Cornet |7= Maria Bertran }} Desconózse'l llugar esautu de la nacencia de Gaudí, yá que nun se caltién nengún documentu que lu especifique, esistiendo un discutiniu ente [[Reus]] y [[Riudoms]] (dos conceyos vecinos y colindantes de la contorna del [[Baix Camp]]) sobre la llocalidá nataliega del arquiteutu. Sicasí, na mayoría de documentos de Gaudí, tanto de la so dómina d'estudiante como nos de la so dómina profesional, figura como nacíu en Reus. Sicasí, el mesmu Gaudí manifestó en diverses ocasiones que yera de Riudoms, llugar d'orixe de la so familia paterna.<ref>Cásique hasta 1915 Gaudí conseñó en tolos sos documentos como llugar de nacencia Reus, pero a partir d'entós declaróse fíu de Riudoms; el motivu podría ser el desapegu xeneráu pol refugu del so proyeutu de restauración del santuariu de la Misericordia de Reus. Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 552.</ref> Lo que sí ye seguro ye que foi bautizáu na ilesia prioral de Sant Pere Apòstol de Reus el día dempués de la so nacencia. El nome que consta na so partida de bautismu ye '''Antoni Plàcid Guillem Gaudí i Cornet'''.<ref>Ana Mª Férrin, ''Gaudí, de piedra y fuego'', p. 61.</ref> Fuera como fuere, Gaudí sintió un gran apreciu pola so tierra natal, lo qu'evidenciaba nel so gran mediterraneísmu, fechu qu'influyó notablemente na so arquiteutura: Gaudí dicía que los pueblos mediterráneos tienen un sentíu innatu del arte y el diseñu, que son creativos y orixinales, mientres que los pueblos nórdicos son más téunicos y repetitivos. En pallabres del propiu Gaudí: {{cita|”Nós tenemos la imaxe. La fantasía vien de les pantasmes. La fantasía ye de la xente del Norte. Nós somos concretos. La imaxe ye del Mediterraneu. [[Orestes]] sabe aú va, mientres que [[Hamlet]] parola perdíu ente duldes”.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 26.</ref>}} [[Archivu:Gaudí en Montserrat (1904).jpg|thumb|200px|Gaudí (al fondu) col so padre (centru), la so sobrina Rosa y el doctor Santaló nuna visita al [[Monesteriu de Montserrat|Montserrat]] ([[1904]]).]] La estancia na so tierra natal sirvió-y, coles mesmes, pa conocer y estudiar fondamente la natura, sobremanera nes sos estancies braniegues nel Mas de la Calderera, la casa de los Gaudí en Riudoms. Gustába-y el contautu cola naturaleza, polo que darréu fíxose miembru del [[Centru Escursionista de Cataluña]] ([[1879]]), entidá cola que realizó numberosos viaxes per toa Cataluña y el sur de Francia. Tamién prauticó mientres un tiempu la [[equitación]], y hasta la so vieyera caminaba unos diez quilómetros diarios.<ref>Joan Bergós, ''Gaudí, l'home i l'obra'', p. 31.</ref> El pequeñu Gaudí yera de naturaleza encoxigada, y careció [[reumatismu]] dende neñu, lo que-y tresmitió un calter un tanto amorráu y reserváu.<ref>Gijs Van Hensbergen, ''Antoni Gaudí'', p. 36.</ref> Quiciabes por eso, de mayor conviértese en [[vexetarianu]]<ref>Frommer's Barcelona, 2nd Edition. Peter Stone (2007). ISBN 978-0-470-09692-5</ref><ref>[http://www.ivu.org/history/europe20a/gaudi.html History of Vegetarianism - Antoni Gaudi (1852-1926)]</ref> y en partidariu de les teoríes [[Hixenismu|hixenistes]] del doctor [[Sebastian Kneipp|Kneipp]].<ref>Gijs Van Hensbergen, ''Antoni Gaudí'', p. 162.</ref> Por cuenta d'estes creyencies –y por motivos relixosos–, n'ocasiones fai ayunos perduros, tanto que n'ocasiones ponía en peligru la so propia vida, como en [[1894]], añu en que cayó gravemente enfermu por mor d'un enllargáu ayunu.<ref>Joan Castellar-Gassol, ''Gaudí, la vida d'un visionari'', p. 95.</ref> Realizó los sos primeros estudios nel parvulariu del maestru Francesc Berenguer, padre del que sedría unu de los sos principales collaboradores, y depués pasó a los [[Escolapios]] de Reus; destacó en dibuxu, collaborando col selmanariu ''El Arlequín''.<ref>[http://www.antonigaudi.org/antonigaudi.php?idioma=Esp&menu=200&mostrar=200&opcion=1 “El Arlequín”]</ref> Tamién trabayó mientres un tiempu como aprendiz na fábrica testil “Vapor Nou” de Reus. En [[1868]] treslládase a Barcelona pa cursar enseñanza media nel Conventu del Carme de la ciudá condal. Na so adolescencia tuvo cercanu al [[socialismu utópicu]], realizando xunto con dos compañeros d'estudios, [[Eduard Toa|Eduard Toa i Güell]] y [[Josep Ribera i Sans]], un proyeutu de restauración pal [[Monesteriu de Poblet]] que lu convertiría nun [[falansteriu]] utópicu-social.<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p. 35.</ref> Ente [[1875]] y [[1878]] realizó'l serviciu militar nel Arma d'[[Infantería]] en Barcelona, siendo destináu a Alministración Militar. Pasó la mayor parte del tiempu rebaxáu de serviciu por causa de la so mala salú, polo que pudo siguir colos estudios. Gracies a ello nun tuvo qu'entrar en combate, pos coincidió neses feches cola [[Tercer Guerra Carlista]].<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 24-25.</ref> En [[1876]] tuvo llugar el murniu socesu de la muerte de so madre, a los 57 años, amás de la del so hermanu Francesc a los 25, [[médicu]] acabante titular que nun llegó a exercer. Cursó arquiteutura na [[Escuela de la Llotja]] y na [[Escuela Téunica Cimera d'Arquiteutura de Barcelona]], onde graduó en [[1878]]. Al empar de les asignatures d'arquiteutura asistió a clases de [[Idioma francés|francés]] y delles asignatures d'[[Hestoria]], [[Economía]], [[Filosofía]] y [[Estética]]. El so espediente académicu foi regular, con dalgún qu'otru suspensu; Gaudí esmolecíase más de los sos propios intereses que de les asignatures oficiales.<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p. 14-15.</ref> [[Elies Rogent]], direutor de la Escuela d'Arquiteutura de Barcelona, dixo nel momentu d'otorgá-y el títulu: {{Cita|”Dimos el títulu a un llocu o a un xeniu, el tiempu lo va dicir”.<ref>[http://www.arts-history.mx/semanario/especial.php?id_nota=22062007173805 Antoni Gaudí, la visión de un genio]</ref>}} Pa pagase la carrera, Gaudí trabayó como [[delliniante]] pa diversos arquiteutos y constructores, como [[Leandre Serrallach]], [[Joan Martorell]], [[Emili Sala Cortés]], [[Francisco de Paula del Villar y Lozano]] y [[Josep Fontserè]].<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p. 36.</ref> Quiciabes por eso, al recibir el títulu, Gaudí, col so irónicu sentíu del humor, comentó al so amigu l'escultor [[Llorenç Matamala]]: {{Cita|”Llorenç, dicen que yá soi arquiteutu”.<ref>Josep M. Tarragona, ''Gaudí, biografia de l'artista'', p. 11.</ref>}} {| style="margin:1em auto; padding:2px; border: 1px solid #BBB; text-align:center; font-size:90%" ! colspan="4" style="background:#EEE" |Proyeutos de carrera |- | [[Archivu:Puerta cementerio (1875).jpg|150px|Proyeutu de Puerta del cementeriu]] | [[Archivu:Embarcadero.jpg|150px|Proyeutu d'embarcaderu]] | [[Archivu:Fuente Plaza Cataluña.jpg|150px|Proyeutu de Fonte pa la [[plaça Catalunya]] de Barcelona]] | [[Archivu:Paraninfo.jpg|150px|Paraninfu universitariu]] |-style="background:#EEE" | [[1875]]-Proyeutu de Puerta del cementeriu. Con esti dibuxu fechu a l'acuarela, Gaudí va recibir la nota d'escelente, en setiembre del cursu de 1875, yá que na convocatoria de xunu quixo presentar una xarré fúnebre, proyeutu qu'abandonó pola engarradiella col caderalgu [[August Font]]. | [[1876]]-Proyeutu d'Embarcaderu. Esti proyeutu d'un embarcaderu real xunto a un llagu, fízolu pa presentalu al premiu especial d'un esame estraordinariu, que nun consiguió. | [[1877]]-Proyeutu de Fonte pa la [[plaça Catalunya]] de Barcelona. Constaba d'una gran fonte, qu'ocuparía'l solar de la plaza cásique por completo y tenía un altor de cuarenta metros. Amuesa los conocimientos sobro fierro forxao qu'adquiriera gracies a los trabayos fechos con [[Josep Fontserè i Mestre|Josep Fontserè]] nel [[parque de la Ciutadella]]. | 1877-Proyeutu fin de carrera: Paraninfu universitariu. Nesti proyeutu del esame de reválida recibió la calificación mínima d'«aprobáu por mayoría». |} === Madurez y llabor profesional === [[Archivu:Fanals - 005.jpg|thumb|200px|Detalle de les [[faroles de la Plaza Real]].]] [[Archivu:Vitrina Comella.jpg|thumb|left|120px|Vitrina pa la Guantería de Comella.]] [[Archivu:Gaudí i Güell a la Colònia Güell (1910).jpg|thumb|200px|Gaudí y [[Eusebi Güell]] de visita na [[Colonia Güell]] ([[1910]]).]] Los sos primeros proyeutos fueron los de les [[Faroles de la Plaza Real]], el proyeutu irrealizáu de Quioscos Girossi y la [[Cooperativa Obrera Mataronense]]. Col so primer encargu importante, la [[Casa Vicens]], Gaudí empieza a adquirir sonadía, y recibe encargos cada vuelta de mayor valumbu. Na [[Esposición Universal de París (1878)|Esposición Universal]] de [[París]] de [[1878]] Gaudí espunxo una vitrina fecha pa la Guantería Comella. El diseñu modernista, al empar funcional y estéticu de la obra, impresionó al industrial catalán [[Eusebi Güell]] que, al so regresu, contautó col arquiteutu pa encamenta-y dellos proyeutos que tenía en mente. Empezó asina una llarga amistá y un granible [[mecenalgu]] que dio orixe a delles de les más destacaes obres de Gaudí: les [[Bodegues Güell]], los [[Pabellones Güell]], el [[Palaciu Güell]], el [[Parque Güell]] y la [[Cripta de la Colonia Güell]]. D'esta miente, rellacionóse tamién col [[Antonio López y López|marqués de Comillas]], suegru del conde Güell, pal que realizó [[Caprichu de Gaudí|El Caprichu]] de [[Comillas (Cantabria)|Comillas]]. En [[1883]] aceptó facese cargu de siguir les recien entamaes obres del [[Templu Espiatoriu de la Sagrada Familia]]. Gaudí modificó'l proyeutu inicial dafechu, convirtiéndola na so obra cume, conocida y almirada en tol mundu. De magar [[1915]] dedicóse cásique por completu a esti proyeutu, hasta que morrió. Gaudí empezaba a recibir cada vez más encargos, polo que, al trabayar en delles obres al empar, tuvo qu'arrodiase d'un ampliu equipu de profesionales de tolos campos rellacionaos cola construcción; nel so estudiu formaríense numberosos arquiteutos que col tiempu algamaríen un puestu de sonadía nel sector, como [[Josep Maria Jujol]], [[Joan Rubió]], [[Cèsar Martinell]], [[Francesc Folguera]] y [[Josep Francesc Ràfols]]. En [[1885]], pa escapar de la epidemia de [[cólera]] qu'afaraba Barcelona, Gaudí pasó una temporada en [[Sant Feliu de Codines]], morando na casa de Francesc Ullar, al que n'agradecimientu diseñó una mesa de comedor.<ref>Josep M. Tarragona, ''Gaudí, biografia de l'artista'', p. 22.</ref> [[Archivu:Carnet Gaudí (1888).jpg|thumb|right|300px|Carné d'espositor de Gaudí pa la [[Esposición Universal de Barcelona (1888)]].]] Unu de los asocedíos de la dómina pa la capital catalana, y que sirvió de puntu de partida pal modernismu, foi la [[Esposición Universal de Barcelona (1888)|Esposición Universal]] de [[1888]], onde los principales arquiteutos del momentu espondríen les sos meyores obres. Gaudí participó col edificiu de la [[Compañía Tresatlántica Española|Compañía Tresatlántica]], y recibió un encargu pa reestructurar el [[Conseyu de Cientu|Salón de Cientu]] del [[Ayuntamientu de Barcelona]], qu'a la fin nun se llevó a cabu. Nos primeros [[años 1890]] recibió dos encargos fuera de Cataluña: el del [[Palaciu Episcopal d'Astorga]] y el de la [[Casa Botinos]] en [[Lleón]]. Asina, la fama y el prestíu del arquiteutu reusense diba estendiéndose per toa España. En [[1891]] viaxó a [[Málaga]] y [[Tánxer]] pa esaminar el terrén d'un proyeutu pa unes [[Misiones Católiques Franciscanes de Tánger|Misiones Católiques Franciscanes]], que-y encargara'l [[Claudio López Bru|2ᵘ marqués de Comillas]];<ref>Mª Antonietta Crippa, ''Gaudí'', p. 92.</ref> el proyeutu nun se fizo, pero les torres proyeutaes pa les Misiones sirviéron-y a Gaudí como modelu pa les torres de la Sagrada Familia. En [[1899]] fíxose sociu del [[Círculu Artísticu de Sant Lluc]], sociedá artística de corte [[Catolicismu|católica]] fundada en [[1893]] pol obispu [[Josep Torras i Bages]] y los hermanos [[Josep Llimona|Josep]] y [[Joan Llimona]]. Tamién afilióse a la ''Lliga Espiritual de la Mare de Déu de Montserrat'', entidá [[Catalanismu|catalanista]] igualmente de signu católicu.<ref>[http://www.bcn.es/publicacions/b_mm/ebmm58/bmm58_qc28.htm El complexu mundu d'un creador empecináu]</ref> Espéyase asina'l calter conservador y relixosu del so pensamientu políticu, venceyáu a la defensa de la identidá cultural del pueblu catalán. Magar l'aparente contradicción ente los ideales utópicos de la so mocedá y la so posterior adscripción a posiciones más conservadores, la evolución puede resultar natural si tenemos en cuenta la fonda espiritualidá del arquiteutu; en pallabres de [[Cèsar Martinell]], “sostituyó la filantropía llaicista pola caridá cristiana”.<ref>Cèsar Martinell, ''Gaudí. Su vida, su teoría, su obra'', p. 48.</ref> El principiu de sieglu atopó a Gaudí embarcáu en numberosos proyeutos, nos que s'evidenciaba'l cambéu del so estilu, cada vuelta más personal ya inspiráu na naturaleza. En [[1900]] recibió'l premiu al meyor edificiu del añu pola [[Casa Calvet]], dau pol Conceyu de Barcelona. Mientres la primer década del sieglu ocúpase de proyeutos como la Casa Figueres, más conocida como [[Bellesguard]], el [[Parque Güell]], proyeutu d'urbanización que nun tuvo ésitu, y la restauración de la [[Catedral de Santa María de Palma de Mallorca]], pa la que realizó dellos viaxes a la islla. Ente [[1904]] y [[1910]] constrúi la [[Casa Batlló]] y la [[Casa Milà]], dos de les sos obres más emblemátiques. [[Archivu:Joan Llimona - San Felipe Neri en la consagración de la Santa Misa.jpg|thumb|left|170px|''San Felipe Neri na consagración de la Santa Misa'', de [[Joan Llimona]] ([[ilesia de San Felipe Neri (Barcelona)|ilesia de San Felipe Neri]]). La fisonomía de [[San Felipe Neri]] correspuende a Gaudí.]] La fama de Gaudí diba n'aumentu, provocando por casu qu'en [[1902]] el pintor Joan Llimona escoyera la fisonomía de Gaudí pa representar a [[San Felipe Neri]] nes pintures del cruceru de la [[ilesia de San Felipe Neri (Barcelona)|ilesia de San Felipe Neri]] de Barcelona.<ref>Josep M. Tarragona, ''Gaudí, biografia de l'artista'', p. 235.</ref> Esi añu funda con Joan Santaló, fíu del so amigu'l doctor Pere Santaló, una sociedá dedicada al forxáu de [[fierro]], que fracasó.<ref>Josep M. Tarragona, ''Gaudí, biografia de l'artista'', p. 236.</ref> Dende'l so treslláu a Barcelona, Gaudí camudara de cutiu de casa: na so dómina d'estudiante vivió de pensión, xeneralmente na zona del Barriu Góticu; al empecipiar la so carrera, pasó a diversos pisos d'arriendu na zona del [[Eixample de Barcelona|Eixample]]. A lo último en [[1906]] instálase nuna casa de propiedá, nel Parque Güell, construyida pol so ayudante [[Francesc Berenguer]] como casa d'amuesa de la urbanización; anguaño ye la [[Casa-Muséu Gaudí]]. Equí vivió con so padre (fináu en [[1906]] a los 93 años) y la so sobrina, Rosa Egea Gaudí (finada en [[1912]] a los 36 años). Vivió nesta casa hasta [[1925]], pocos meses primero de la so muerte, morando esti últimu tiempu nel taller de la Sagrada Familia. Unu de los socesos que marcaron fondamente a Gaudí fueron los acontecimientos de la [[Selmana Tráxica (España)|Selmana Tráxica]] de [[1909]]; Gaudí permaneció esi tiempu recluyíu na so casa del Parque Güell, pero debíu al ambiente anticlerical y a los atentaos escontra ilesies y conventos tarreció pola integridá de la Sagrada Familia –qu'afortunadamente nun sufrió daños–.<ref>Gijs Van Hensbergen, ''Antoni Gaudí'', p. 250.</ref> En [[1910]] celébrase nel [[Grand Palais]] de [[París]] una esposición dedicada a Gaudí, dientro del salón añal de la ''Société des Beaux-Arts'' de Francia. Gaudí participó a instancies del conde Güell, allegando con una serie de semeyes, planos y maquetes en [[yelsu]] de delles de les sos obres. Anque participó fuera de concursu, recibió bien de bones crítiques per parte de la prensa francesa. Bona parte d'esta esposición pudo vese al otru añu nel I Salón Nacional d'Arquiteutura celebráu nel Pabellón Municipal d'Esposiciones del [[Bon Retiru]] de [[Madrid]].<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 551.</ref> [[Archivu:Gaudí (1910).jpg|thumb|150px|Semeya oficial de Gaudí pa la esposición de [[París]] de [[1910]].]] Mientres se celebraba la [[Esposición de París]], en mayu de [[1910]], Gaudí pasó una estancia de reposu en [[Vic]], onde diseñó dos faroles de [[basaltu]] y fierro forxáu pa la Plaza Mayor de [[Vic]], con ocasión del centenariu de [[Jaume Balmes]]. Al añu siguiente tamién se vio obligáu a pasar una temporada en [[Puigcerdà]], por mor d'unes [[Brucelosis|fiebres de Malta]]; nesi periodu de descansu concibió la fachada de la Pasión de la Sagrada Familia.<ref>Isidre Puig i Boada, ''El temple de la Sagrada Família'', p.166</ref> Por cuenta de la so gravedá, el [[9 de xunu]] redautó un [[testamentu]] énte'l notariu Ramon Cantó i Figueres;<ref>Josep M. Tarragona, ''Gaudí, biografia de l'artista'', p. 239.</ref> por fortuna, pudo reponese dafechu. Los [[años 1910]] fueron duros pa Gaudí, que sufrió delles desgracies: en [[1912]] morrió la so sobrina Rosa; en [[1914]] finó'l so principal collaborador, Francesc Berenguer; en [[1915]] una grave crisis económica cuasi paraliza les obres de la Sagrada Familia; en [[1916]] morrió'l so amigu [[Josep Torras i Bages]], obispu de Vic; en [[1917]] atáyense les obres de la [[Colonia Güell]]; en [[1918]] finó'l so amigu y mecenes, Eusebi Güell.<ref>Gijs Van Hensbergen, ''Antoni Gaudí'', p. 291.</ref> Quiciabes por too ello dende 1915 dedícase por entero a la Sagrada Familia, abellugándose nel so trabayu. Gaudí confiesa a los sos collaboradores: {{cita|”Los mios grandes amigos tán muertos; nun tengo familia, nin veceros, nin fortuna, nin nada. Asina puedo dedicame dafechu al Templu”.<ref>Jordi Bonet, ''L'últim Gaudí'', p.21.</ref>}} [[Archivu:Gaudí-Ragonesi (1915).jpg|thumb|250px|Gaudí enseña les obres de la [[Templu Espiatoriu de la Sagrada Familia|Sagrada Familia]] al [[nunciu]] del [[Vaticanu]], [[Francesco Ragonesi]] ([[1915]]). Naquella ocasión monseñor Ragonesi calificó a Gaudí como “el [[Dante]] de l'arquiteutura”.<ref>[http://www.aciprensa.com/arte/gaudi/gaudi.htm L'arquiteutu de Dios]</ref>]] Efeutivamente, los últimos años de la so vida dedícalo por completu a la ''Catedral de los probes'' –como ye popularmente conocida–, pa la qu'inclusive va llegar a pidir llimosna con cuenta de poder siguir coles obres. Amás d'esa dedicación, realiza poques más actividaes, cásique siempres rellacionaes cola relixón: en [[1916]] participó nun cursín de [[cantu gregorianu]] impartíu nel [[Palaciu de la Música Catalana]] pol monxu [[benedictín]] Gregori M. Sunyol.<ref>Josep M. Tarragona, ''Gaudí, biografia de l'artista'', p. 164.</ref> Gaudí vivió dedicáu por completu al so oficiu, permaneciendo solteru tola so vida. Al paecer, tan solo nuna ocasión sintióse atrayíu por una muyer, Josefa Moreu, maestra de la Cooperativa Mataronense, escontra [[1884]], pero nun foi correspondíu.<ref>[http://www.ctv.es/USERS/ags/Pepeta_Moreu.htm El gran amor inalcanzado de Gaudí]</ref> Dende entós Gaudí refúxase na so fonda relixosidá, na qu'atopaba gran aselu espiritual. De cutiu pintóse la imaxe d'un Gaudí focicón y antipáticu, de sópites contestaciones y xestos altaneros; pero la xente que lu trató más de cerca descríbilu como persona bonable y cortés, bon conxustón y fiel colos sos amigos, ente los que destacaron especialmente'l so mecenes, Eusebi Güell, y l'obispu de Vic, [[Josep Torras i Bages]], según los escritores [[Joan Maragall]] y [[Jacint Verdaguer]], el doctor Pere Santaló y dalgunos de los sos más fieles collaboradores, como Francesc Berenguer y Llorenç Matamala.<ref>[http://www.gaudiallgaudi.com/HALA002%20G%20Amics.htm Amigos de Gaudí]</ref> [[Archivu:Gaudí en procesión Corpus Christi.jpg|thumb|right|150px|Gaudí na procesión de [[Corpus Christi]] ([[11 de xunu]] de [[1924]]).]] L'apariencia personal de Gaudí –de traces nórdiques, pelo rubiu y güeyos azules– sufrió un radical tresformamientu col pasu del tiempu: de ser un mozu con aspeutu de “[[dandi]]” (traxes caros, pelo y barba bien iguaos, gustos de [[gourmet]], frecuente asistencia al [[teatru]] y a la [[ópera]], inclusive visitaba les obres montáu na so xarré), pasó na so vieyera a la más estricta cenciellez, comiendo con austeridá, vistiendo traxes vieyos y gastaos, con un aspeutu desdexáu, tanto que dacuando tomábenlu por méndigu, como por desgracia pasó nel momentu del accidente que-y provocó la muerte.<ref>Rainer Zerbst, ''Antoni Gaudí'', p. 13.</ref> Gaudí nun dexó práuticamente escritos, amás d'informes téunicos de les sos obres riquíos por instancies oficiales, delles cartes a amigos (principalmente a Joan Maragall) y dalgún artículu periodísticu. Caltiénense delles frases de so recoyíes por dalgunos de los sos ayudantes y discípulos, principalmente [[Josep Francesc Ràfols]], [[Joan Bergós i Massó|Joan Bergós]], [[Cèsar Martinell]] y [[Isidre Puig i Boada]]. L'únicu escritu dexáu por Gaudí ye'l conocíu como ''Manuscritu de Reus'' ([[1873]]-[[1878]]), una especie de diariu d'estudiante onde recoyía diverses impresiones sobro arquiteutura y decoración, esponiendo les sos idees al respective; destaquen los analises que fizo sobre'l templu cristianu y la casa solariega, según un testu sobre ornamentación y una memoria pa una mesa-escritoriu.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 29.</ref> Gaudí reconocióse siempres partidariu del [[catalanismu]], anque nunca quixo venceyase cola política –dellos políticos como [[Francesc Cambó]] o [[Enric Prat de la Riba]] propunxéron-y presentase a [[diputáu]], pero él refugó la ufierta–. Inda asina, tuvo diverses engarradielles cola [[policía]]: en [[1920]] foi cutíu pola mesma nuna balasma formada na celebración de los [[Xuegos Florales]];<ref>Josep M. Tarragona, ''Gaudí, biografia de l'artista'', p. 240.</ref> el [[11 de setiembre]] de [[1924]], [[Día Nacional de Cataluña]], mientres una manifestación en contra de la prohibición del usu del [[Idioma catalán|catalán]] per parte de la dictadura de [[Miguel Primo de Rivera|Primo de Rivera]], foi arrestáu pola [[Guardia Civil]], pasando una curtia estancia nel cuartón, del que salió con una fianza de 50 [[peseta|pesetes]].<ref>Gijs Van Hensbergen, ''Antoni Gaudí'', p. 304-305.</ref> === Muerte === [[Archivu:Funeral Gaudí.jpg|thumb|left|200px|Funeral de Gaudí ([[12 de xunu]] de [[1926]]).]] El [[7 de xunu]] de [[1926]] Gaudí diríxese a la [[ilesia de San Felipe Neri (Barcelona)|ilesia de San Felipe Neri]], que visitaba a diariu pa rezar y entrevistase col so confesor, mosén Agustí Mas i Folch; pero al pasar pela [[Gran Vía de les Cortes Catalanes]], ente les cais Girona y Bailén, foi pilláu por un [[tranvía]],<ref>[https://www.abc.es/cultura/arte/20130625/abci-antoni-gaudi-doodle-201306250014.html Antoni Gaudí afigura'l so arte en Google]</ref> que lu dexó ensin sentíu.<ref>Ana Mª Férrin, ''Gaudí, de piedra y fuego '', p. 415.</ref> Siendo tomáu por un méndigu, al dir indocumentáu y por causa del so aspeutu desdexáu, con ropes gastaes y vieyes, nun foi socorríu nel momentu, hasta qu'un guardia civil paró un [[taxi]] que lu condució al [[Hospital de la Santa Cruz de Barcelona|Hospital de la Santa Cruz]].<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p. 263.</ref> Al otru día reconózlu'l capellán de la Sagrada Familia, mosén [[Gil Parés]], pero yá yera tarde pa facer nada por él. Morrió'l día [[10 de xunu]] de [[1926]], a los 73 años d'edá, na plenitú de la so carrera. Foi soterráu'l [[12 de xunu]], con presencia de grandes ensames que quixeron da-y l'últimu adiós, na capiya de La nuesa Señora del Carme de la cripta de la Sagrada Familia. Na so llábana figura la siguiente inscripción: {{cita|''Antonius Gaudí Cornet. Reusensis. Annos natus LXXIV, vitae exemplaris vir, eximiusque artifex, mirabilis operis hujus, templi auctor, pie obiit Barcinone dit X Junii MCMXXVI, hinc cineres tanti hominis, resurrectionem mortuorum expectant. R.I.P.''<ref>Isidre Puig i Boada, ''El temple de la Sagrada Família'', p.18.</ref>}} === Repercusión de la obra de Gaudí === {|style="float:right" | |} {|style="float:right" | |} Tres la so muerte Gaudí cayó nun relativu escaezu, y la so obra foi desfamada pola crítica internacional por barroca y descomanadamente falambaldre. Na so tierra natal foi igualmente fechu de menos pola nuevu corriente que sostituyó al modernismu, el [[novecentismu]], estilu que retornaba a los cánones clásicos. En [[1936]], mientres la [[Guerra Civil Española]], foi asaltáu'l taller de Gaudí na Sagrada Familia, destruyéndose gran cantidá de documentos, planos y maquetes del arquiteutu [[Modernismu catalán|modernista]]. La so figura empezó a ser reivindicada nos [[años 1950]], por [[Salvador Dalí]] de primeres, siguíu del arquiteutu [[Josep Lluís Sert]]. En [[1956]] entamóse una retrospectiva sobre Gaudí nel [[Palau Reial Major|Salón del Tinell]] de Barcelona, y en [[1957]] la so primer gran esposición internacional, nel [[MOMA]] de [[Nueva York]]. Coles mesmes, ente los [[años 1950]] y [[años 1960|1960]], los estudios de críticos internacionales como [[George Collins]], [[Nikolaus Pevsner]] y [[Roberto Pane]] dieron gran espardimientu a la obra de Gaudí, ente que na so tierra natal yera reivindicáu por [[Alexandre Cirici]], [[Juan Eduardo Cirlot]] y [[Oriol Bohigas Guardiola|Oriol Bohigas]]. Tamién ye de remarcar el gran ésitu llográu por Gaudí en [[Xapón]], onde la so obra ye bien almirada, destacando los estudios realizaos por [[Kenji Imai]] y [[Tokutoshi Torii]]. Dende entós la valoración de Gaudí foi n'aumentu, procesu que se reflexó na catalogación en [[1969]] de 17 obres de Gaudí como [[Bien d'Interés Cultural]] per parte del Ministeriu de Cultura español (RD 1794/1969), siendo'l primer artista «contemporaneu» n'algamar esta distinción, pos hasta entós les normes dictaben que namái podíen tener esta catalogación les obres con un sieglu o más d'antigüedá.<ref>Joan Bassegoda i Nonell, ''El mestre Gaudí'', páxs. 20-21.</ref> Igualmente, en [[1984]] delles obres del arquiteutu fueron declaraes como [[Patrimoniu de la Humanidá]] de la [[Unesco]].<ref>Joan Bergós, ''Gaudí, l'home i l'obra'', p. 9.</ref> En [[1952]], centenariu de la nacencia del arquiteutu, fundóse l'Asociación d'Amigos de Gaudí, pa sopelexar y caltener el legáu dexáu pol artífiz catalán. En [[1956]] creóse la [[Real Cátedra Gaudí]], perteneciente a la [[Universidá Politéunica de Cataluña]], col oxetu igualmente d'afondar nel estudiu de la obra gaudiniana y participar nel so caltenimientu; en [[1987]] el rei [[Xuan Carlos I]] concedió-y el títulu de Real Cátedra Gaudí. En [[1976]], con motivu del 50 aniversariu de la so muerte, el [[Ministeriu d'Asuntos Esteriores y de Cooperación d'España|Ministeriu d'Asuntos Esteriores]] entamó una esposición sobro Gaudí que percorrió tol mundu.<ref>[http://cvc.cervantes.es/actcult/gaudi/bassegoda.htm Antoni Gaudí Cornet (1852-1926)]</ref> Con motivu del 150 aniversariu de la nacencia de Gaudí celebróse l'añu [[2002]] l'Añu Internacional Gaudí, con bayura d'actos oficiales, conciertos, espeutáculos, conferencies, publicaciones, etc. Ente otros eventos, el [[24 de setiembre]] d'esi añu estrénase nel [[Palaciu de los Deportes de Barcelona]]'l musical ''Gaudí'', sobre la vida y obra del arquiteutu reusense, obra de Jordi Galceran, Esteve Miralles y Albert Guinovart.<ref>[http://www.ctv.es/USERS/ags/Gaudi-SF.htm El Musical de Gaudí]</ref> L'añu [[2008]] instituyéronse nel so honor los [[Premios Gaudí]], daos pola [[Academia del Cine Catalán]], que reconocen les meyores producciones [[cine]]matográfiques catalanes del añu.<ref>[http://www.cultura21.cat/textecomplet.asp?día_texte=3226 Nacen los Premios Gaudí, que va llibrar añalmente l'Academia del Cine Catalán]</ref> Home de fonda relixosidá y de vida [[Ascetismu|ascéticu]], propúnxose la [[beatificación]] d'Antoni Gaudí, procesu empecipiáu en [[1998]] pol arzobispu de Barcelona, [[Ricard Maria Carles]]. L'añu [[2000]] foi autorizáu l'entamu del procesu per parte del [[Vaticanu]] col decretu [[nihil obstat]], pol cual Gaudí pasa a ser consideráu [[siervu de Dios]], el primer pasu pa la beatificación.<ref>[http://www.ctv.es/USERS/ags/Gaudi-SF.htm Beatificación de Gaudí]</ref> == Gaudí y el catalanismu == [[Archivu:Palau Güell - Forjats entrada.JPG|thumb|250px|Escudu de Cataluña a la entrada del Palaciu Güell]] [[Archivu:Park Güell escut.jpg|thumb|250px|Escudu coles cuatro barres na entrada del Parque Güell]] Na so adolescencia Antoni Gaudí, foi mui frecuente la manifestación de la catalanidá, ente munches maneres, col [[escursionismu]] y cola recuperación del patrimoniu artísticu. Xunto colos sos compañeros d'institutu [[Eduard Toda i Güell|Eduard Toda]] y Josep Ribera, nunes vacaciones d'[[estivu]], con ente 15 y 17 años, decidieron facer un proyeutu de restauración del [[monesteriu de Poblet]], que taba en ruines, de lo que se conserva un dibuxu fechu por Gaudí y una memoria polos sos compañeros.<ref>J. Castellar-Gassol (2000) páx. 30-31</ref> Caún tenía una misión na reconstrucción: Gaudí no principal de la obra, construyir muries y teyaos, Toda fadría l'inventariu de la biblioteca y Ribera investigaría la historia de Poblet, sicasí van llegar a pensar la manera de conseguir ayudes económiques, creando una tienda d'alcordances onde se podría vender el llibru que s'editaría sobre'l monesteriu, fechu por Ribera. Aquel setiembre los tres amigos separaríense y Eduard Toda i Güell editaría ''Poblet. Datos y apuntes'', nel añu [[1870]].<ref>Gijs van Hensbergen (2002) páx.47-53</ref> Foi sociu de l'Asociación Catalanista d'Escursiones Científiques, ente [[1879]] y [[1889]], y collaboró cola Asociación d'Escursiones Catalana que se va fusionar depués cola anterior pa formar el [[Centru Escursionista de Cataluña]]. Gaudí fizo delles escursiones, ente elles a [[Granollers]] onde va redautar un informe pa la restauración de la ilesia de Sant Esteve, pertenecía tamién a esta asociación dende [[1880]], el so amigu Eusebi Güell. Otra escursión cola asociación fízose en 1883 a [[Banyuls de la Marenda]], a [[Perpinyà]] y a [[Elna]], onde fotografió con [[Jacint Verdaguer i Santaló|Verdaguer]] y [[Guimerà]] y que s'espublizó na ''Ilustració Catalana''.<ref>J. Bassegoda i Nonell (1984) páx.233</ref> Los [[símbolu|símbolos]] de la [[Bandera de Cataluña]] apaecen en munches de les sos obres: * Nel [[Palaciu Güell]] sobre la parte central del pisu baxu ente les dos puertes d'entrada pue vese l'escudu de Cataluña encargáu por Gaudí a Joan Oñós fechu con una midida de dos metros d'altor, de fierro forxao, con formes helicoidales.<ref>Gijs van Hensbergen (2002) páx.125</ref> * Na puerta d'entrada de [[Bellesguard]], l'escudu de piedra coles cuatro barres con dos dates: [[1409]] del casoriu de [[Martí I l'Humà]] con [[Margarida de Prades]] y la segunda data de [[1909]] l'acabu de les obres de Bellesguard. * Na columna de la torre de Bellesguard, fórmase la señera de Cataluña con franxes helicoidales. * Na escalera del [[Parque Güell]] apaez l'escudu na entrada xunto cola cabeza d'una serpiente. * Nel Primer Misteriu de Gloria del [[Rosariu Monumental de Montserrat]] alcuéntrase un escudu fechu cola téunica del trencadís. Según dalgunos autors Gaudí sofitó l'[[independentismu catalán]],<ref>[http://www.eltemps.cat/article/1528/Gaudi-un-independentista-censurat Gaudí, un independentista censurat]</ref>, sicasí, la mayoría de los autores decántense a pensar qu'apoyara namái'l [[catalanismu|movimientu catalanista]]. D'esta miente, sofitaba a la ''[[Lliga Regionalista]]'' y, como tenemos visto, incorporó elementos de la cultura catalana nes sos obres. Asina, el [[11 de setiembre]] de [[1924]] les autoridaes españoles (gobernando'l dictador [[Miguel Primo de Rivera|Primo de Rivera]]) zarraron les ilesies de Barcelona pa torgar la celebración de la Diada, Gaudí, per otru llau, acudió a la Ilesia de Sants Just i Pastor y foi arrestáu por negase a responder en castellanu a la policia.<ref>[http://webs.racocatala.cat/cat1714/d/gaudi.pdf Detenció de Gaudí l'11 de setembre de 1924]</ref> == Estilu == === Gaudí y el modernismu === [[Archivu:Cruz cuatro brazos.jpg|thumb|200px|La cruz de cuatro brazos, unu de los elementos más típicamente gaudinianos.]] La trayeutoria profesional del arquiteutu tuvo una evolución ''[[sui generis]]'', por cuenta de la so constante investigación nel campu de la estructura mecánica de les obres. Nos sos entamos, Gaudí recibió cierta influyencia del arte oriental ([[India]], [[Persia]], [[Xapón]]), al traviés del estudiu de los teóricos de l'[[arquiteutura historicista]], [[Walter Pater]], [[John Ruskin]] y [[William Morris]]. Vemos esta corriente orientalizante n'obres como'l Caprichu de Comillas, el Palaciu Güell, los Pabellones Güell o la Casa Vicens. Más llueu, sigue la corriente [[Neogóticu|neogótica]] de moda nel momentu, siguiendo los dictames del arquiteutu [[Francia|francés]] [[Viollet-le-Duc]]. Puede percibise nel Colexu de les Teresianes, el Palaciu Episcopal d'Astorga, la Casa Botines y la Casa Bellesguard, amás de na cripta y l'ábside de la Sagrada Familia. Finalmente, desagua na so etapa más personal, con un estilu naturalista, individual, orgánicu, inspiráu na naturaleza, nel que va realizar les sos obres maestres. Mientres la so dómina d'estudiante Gaudí pudo contemplar una coleición de fotografíes que la Escuela d'Arquiteutura tenía sobre [[Exiptu]], la India, l'[[Persia|arte persa]], [[Cultura maya|maya]], [[Arte de China|chinu]] y [[Arte del Xapón|xaponés]], según los monumentos [[Arte islámicu|islámicos]] españoles, que-y dexaron una fonda buelga, sirviéndo-y d'inspiración pa munches de les sos obres. Tamién estudió con detenimientu'l llibru ''Plans, elevations, sections and details of the Alhambra'', d'[[Owen Jones (arquiteutu)|Owen Jones]], perteneciente a la biblioteca de la Escuela.<ref>Gijs Van Hensbergen, ''Antoni Gaudí'', p. 114.</ref> De los artes [[Arte nazarí|nazarí]] y [[Arte mudéxar|mudéxar]] tomó múltiples soluciones estructurales y ornamentales qu'aplicó con ciertes variantes y llibertá estilística a les sos obres. Un aspeutu a destacar que Gaudí toma del arte islámicu ye la indefinición espacial, la conceición del espaciu ensin llendes estructuraes; espaciu qu'adquier un sentíu secuencial, estazáu, al traviés de pequeños tabiques o buecos diáfanos, que creen separación ensin suponer barreres compautes que delimiten un espaciu uniformemente zarráu.<ref>Carlos Flores, ''Les lliçons de Gaudí'', p. 58.</ref> Pero ensin dulda l'estilu que más-y influyó foi l'[[arte góticu]], qu'a finales del [[sieglu XIX]] vivía una gran renacencia debida sobremanera a la obra teórica y restauradora de Viollet-Le-Duc. L'arquiteutu francés defendía estudiar los estilos del pasáu y afaelos al presente d'una forma racional, atendiendo mesmo a la razón estructural qu'a la ornamental.<ref>Pere Hereu, ''Els anys d'aprenentatge de Gaudí'', en ''Gaudí 2002. Misceŀlània'', p. 44.</ref> Sicasí, pa Gaudí'l góticu yera “imperfeutu”, porque magar la eficacia de delles de les sos soluciones estructurales yera un arte qu'había que “perfeicionar”. Nes sos propies pallabres: {{cita|”L'arte góticu ye imperfeutu, ta a mediu resolver; ye l'estilu del compás, de la fórmula de la repetición industrial. La so estabilidá básase na apuntaladura permanente de los contrafuertes: ye un cuerpu defectuosu que s'aguanta con muletes. (...) Prueba que les obres gótiques son d'una plástica deficiente ye que producen la máxima emoción cuando tán tullíes, cubiertes d'hedra y allumaes pola lluna.<ref>Carlos Flores, ''Les lliçons de Gaudí'', p. 89.</ref>}} [[Archivu:Reptil Parc Guell Barcelona.jpg|thumb|left|250px|El dragón del [[Parque Güell]], que se convirtió nun emblema de la obra de Gaudí.]] Dempués d'estes influyencies iniciales, Gaudí desagua nel [[Modernismu catalán|modernismu]] na so dómina de mayor rellumanza, nos años asitiaos ente los [[sieglos XIX|sieglu XIX]] y [[sieglu XX|XX]]. Nos sos entamos, el modernismu atopa la inspiración na arquiteutura historicista, yá que pa los artistes modernistes la vuelta al pasáu supón una reaición contra les formes industriales impuestes polos nuevos adelantos teunolóxicos producíos cola [[Revolución industrial]]. L'usu de los estilos del pasáu supón una rexeneración moral que dexa a la nueva clase dirixente, la [[burguesía]], identifícase con unos valores que reconocen como los sos raigaños culturales. Coles mesmes, el resurdir de la cultura catalana dende mediaos del sieglu XIX (la [[Renaixença]]), lleva a adoptar les formes gótiques como estilu “nacional” de Cataluña, cola pretensión de conxugar [[nacionalismu]] y [[cosmopolismu]], d'integrase na corriente modernizadora europea.<ref>[http://www.bcn.es/publicacions/b_mm/ebmm58/bmm58_qc42.htm El vanguardismo de un tradicionalista]</ref> Delles traces esenciales del modernismu van ser: un llinguaxe anticlásicu heriede del [[romanticismu]], con enclín a un ciertu llirismu y suxetivismu; vinculación decidida de l'arquiteutura coles artes aplicaes y los oficios artísticos, creando un estilu remarcadamente ornamental; usu de nuevos materiales, creando un llinguaxe constructivu mestu y ricu en contrastes, buscando l'efeutu plásticu del conxuntu; fuerte sentimientu d'optimismu y fe nel progresu, que produz un arte aponderáu y enfáticu, reflexu del clima de prosperidá del momentu, sobremanera na clase burguesa.<ref>Carlos Flores, ''Les lliçons de Gaudí'', p. 38-39.</ref> {{Cita|L'arquiteutura de Gaudí nun cabe dientro del modernismu, ente que tol modernismu cabe perfeutamente dientro de la obra de Gaudí.|[[Joan Bassegoda]].<ref>Eduardo Colorado Albarrán, ''Antonio Gaudí, ese incomprendido: La Cripta de la Colonia Güell'', p.145-146.</ref>}} === A la gueta d'un llinguaxe arquiteutónicu nuevu=== [[Archivu:SF - interior.jpg|thumb|200px|Bóveda d'hiperboloide de la [[Templu Espiatoriu de la Sagrada Familia|Sagrada Familia]].]] Gaudí suel ser consideráu'l gran maestru del modernismu catalán, pero la so obra va más allá de cualquier estilu o intentu de clasificación. Ye una obra personal ya imaxinativa qu'atopa la so principal inspiración na [[naturaleza]]. Gaudí estudió con fondura les formes orgániques y anárquicamente xeométriques de la naturaleza, buscando un llinguaxe pa poder afigurar eses formes na arquiteutura. Dalgunes de les sos mayores inspiraciones van venir del monte de [[Montserrat (monte)|Montserrat]], les cueves de [[Mallorca]], la [[Cueva del Salnitre]] ([[Collbató]]), los riscos de Fra Guerau na sierra de Prades cerca de Reus, el monte de Pareis al norte de Mallorca o [[Monesteriu de Sant Miquel del Fai|Sant Miquel del Fai]] en [[Bigas]], toos ellos llugares visitaos por Gaudí.<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p. 198.</ref> Esti estudiu de la naturaleza tradúzse nel emplegu de formes xeométriques [[superficie reglada|reglaes]] como son el [[paraboloide hiperbólicu]], l'[[hiperboloide]], l'[[Héliz (xeometría)|helicoide]] y el [[Conu (xeometría)|conoide]], que reflexen esautamente les formes que Gaudí alcuentra na naturaleza.<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p. 266.</ref> Les superficies reglaes son formes xeneraes por una [[recta]], denomada xeneratriz, al movese sobro una llinia o delles, denomaes direutrices. Gaudí afayóles abondo na naturaleza, como por casu en [[Juncus|xuncos]], [[Caña (vexetal)|cañes]] o [[güesu|güesos]]; dicía que nun esiste meyor estructura qu'un tueru d'árbol o un [[esqueletu humana]]. Estes formes son al empar funcionales y estétiques, y Gaudí emplégales con gran sabiduría, sabiendo afaer el llinguaxe de la naturaleza a les formes estructurales de l'arquiteutura. Gaudí asimilaba la forma helicoidal al movimientu, y la hiperboloidal a la lluz. Dicía lo siguiente sobre les superficies reglaes: {{cita|”Los paraboloides, hiperboloides y helicoides, variando davezu la incidencia de la lluz, tienen una riqueza propia de matices, que faen innecesaria la ornamentación y hasta'l modelaxe”.<ref>Isidre Puig i Boada, ''El pensament de Gaudí'', p. 238.</ref>}} Otru de los elementos emplegaos bayurosamente por Gaudí ye la curva [[catenaria]]. Gaudí estudiara en fondura la [[xeometría]] cuando yera mozu, lleendo numberosos trataos sobre [[inxeniería]] qu'allababen les virtúes del usu de la curva catenaria como elementu mecánicu, que sicasí entós namái s'usaba na construcción de pontes suspendíes; Gaudí foi'l primeru n'utilizar esti elementu na arquiteutura común. L'usu d'arcos catenarios n'obres como la Casa Milà, el Colexu de les Teresianes, la cripta de la Colonia Güell o la Sagrada Familia dexa a Gaudí dotar a les sos estructures d'un elementu de gran resistencia, una y bones la catenaria distribúi regularmente'l pesu que soporta, sufriendo namái fuercies [[Recta tanxente|tanxenciales]] que s'anulen ente elles.<ref>Jorge Wagensberg, ''Apunts sobre la intuïció científica de Gaudí'', en ''Gaudí 2002. Misceŀlània'', p. 168.</ref> <gallery mode=packed > Archivu:Hyperbolic-paraboloid.svg|[[Paraboloide hiperbólicu]]. Archivu:Hyperb1N.png|[[Hiperboloide]] d'una fueya. Archivu:Helix.svg|[[Héliz (xeometría)|Helicoide]]. Archivu:Cone (geometry).svg|[[Conu (xeometría)|Conoide]]. Archivu:Catenary-pm.svg|[[Catenaria|catenaries]]. </gallery> Con toos estos elementos, Gaudí pasó de la xeometría plana a la espacial, la xeometría reglada. Amás, estes formes constructives aveníense perbién a un tipu de construcción cenciella y de materiales baratos, como'l [[lladriyu]]: Gaudí utilizó con avezamientu'l lladriyu xuníu con argamasa, en capes superpuestes, como na tradicional [[bóveda catalana]] tabicada.<ref>Mª Antonietta Crippa, ''Gaudí'', p. 12.</ref> Esta busca de nueves soluciones estructurales tuvo la so cume ente los [[años 1910]] y [[años 1920|1920]], cuando esperimentó de forma práutica toles sos investigaciones na so obra cimera: la Sagrada Familia. Gaudí concibió dichu templu como si fuera la estructura d'un monte, con un conxuntu de [[Columna (arquiteutura)|columnes]] [[Árbol|arborescentes]] estremaes en diverses cañes pa sofitar una estructura de [[bóveda|bóvedes]] d'hiperboloides enxareyaos. Les columnes enclínense pa recibir meyor les presiones perpendiculares a la so seición; amás, dio-yos forma helicoidal de doble xiru (destróxiru y levóxiru), como nes cañes y tueros de los árboles. Esta ramificación crea una estructura güei denominada [[fractal]]<ref>Claudi Alsina y Josep Gómez, ''Gaudí: geometria, estructura i construcció'', en ''Gaudí 2002. Misceŀlània'', p. 144.</ref> que, xunto cola modulación del espaciu, que lo subdivide en pequeños módulos independientes y autosustentantes, crea una estructura que soporta perfeutamente los esfuercios mecánicos de traición ensin la necesidá d'emplegar [[contrafuerte]]s, como riquía l'estilu góticu.<ref>Carlos Flores, ''Les lliçons de Gaudí'', p. 91-92.</ref> Gaudí llogró asina una igua racional y estructurada, perfeutamente lóxica y afecha a la naturaleza, creando coles mesmes un estilu arquiteutónicu nuevu, orixinal y cenciellu, práuticu y estéticu. [[Archivu:Sagrada Familia Interior.jpg|thumb|200px|left|Columnes helicoidales de la Sagrada Familia.]] Esta téunica constructiva nueva dexa a Gaudí enfotase arquiteutónicamente en perfeicionar y perpasar l'estilu góticu: les bóvedes d'hiperboloides tienen el so centru onde les gótiques teníen la [[clave (arquiteutura)|clave]], cola salvedá de que l'hiperboloide dexa crear un güecu nesi espaciu, un vacíu que dexa'l pasu de la lluz natural. Coles mesmes, na interseición ente les bóvedes, onde les gótiques teníen los nervios, l'hiperboloide dexa nuevamente l'apertura de pequeños baldíos, que Gaudí aprovecha pa dar la sensación d'un cielu estrelláu.<ref>[http://www.gaudiallgaudi.com/HALA002%20G%20Tecnica%20arq.htm Téunica arquitectónica de Gaudí]</ref> Esta visión orgánica de l'arquiteutura compleméntase en Gaudí con una singular visión espacial que-y dexaba concebir los sos diseños arquiteutónicos de forma tridimensional, contrariamente a la bidimensionalidá del diseñu en planu de l'arquiteutura tradicional. Gaudí dicía qu'adquiriera esti sentíu espacial de neñu, viendo los diseños que facía so padre pa les calderes y alambiques que fabricaba.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 16.</ref> Por cuenta d'esta conceición espacial Gaudí siempres quixo más trabayar sobre moldes y maquetes, o inclusive dir improvisando sobre'l terrén a midida que la obra avanzaba; ronciegu a dibuxar planos, en rares ocasiones ellaboró croquis de les sos obres, tan solo cuando-y lo riquiríen instancies oficiales. [[Archivu:Maqueta funicular.jpg|thumb|200px|Maqueta polifunicular pa la [[Cripta de la Colonia Güell|ilesia de la Colonia Güell]], Muséu de la Sagrada Familia.]] Una de los sos munchos anovamientos nel terrén téunicu foi l'usu d'una maqueta pal cálculu d'estructures: pa la [[Cripta de la Colonia Güell|ilesia de la Colonia Güell]] construyó nun tendeyón al pie de les obres una maqueta a gran escala (1:10), de cuatro metros d'altor, onde instaló un montaxe iguáu con unos cordeles de los qu'escolgaben fardelinos rellenos de perdigones. Nun tableru de madera afitáu nel techu dibuxó la planta de la ilesia, y de los puntos sustentantes del edificiu –[[Columna (arquiteutura)|columnes]], interseición de parés– encolingó los cordeles (pa los funiculares) colos sacos de perdigones (pa les cargues), qu'asina suspendíos daben la curva catenaria resultante, tanto n'[[Arcu (construcción)|arcos]] como en [[bóveda|bóvedes]]. D'equí sacaba una fotografía, qu'una vegada invertida daba la estructura de columnes y arcos que Gaudí taba buscando. Sobro estes fotografíes Gaudí pintaba, con [[gouache]] o [[Pintura al pastel|pastel]], la contorna yá definida de la ilesia, remarcando hasta l'últimu detalle del edificiu, tanto arquiteutónicu como estilísticu y decorativu.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 366-367.</ref> La posición de Gaudí dientro de la [[Historia de l'Arquiteutura]] supón la d'un gran xeniu creador que, inspirándose na naturaleza, creó un estilu propiu, de gran perfeición téunica al empar qu'un cuidáu valor estéticu, marcáu pol sellu de la so fuerte personalidá. Les sos innovaciones estructurales, que suponen en cierta midida la superación de los estilos anteriores, dende'l [[Arte dórico|dóricu]] hasta'l [[Arquiteutura barroca|barrocu]], pasando pel góticu, principal fonte d'inspiración del arquiteutu, podría considerase que representen la culminación de los estilos clásicos, que Gaudí reinterpreta y perfeiciona. Asina Gaudí supera l'historicismu y eclecticismu de la so xeneración, pero ensin llegar a coneutar con otres corrientes de l'arquiteutura del [[sieglu XX]], que colos sos postulaos [[Racionalismu arquiteutónicu|racionalistes]] derivaos de la [[Escuela de la Bauhaus]] va suponer una evolución antitética a la empecipiada por Gaudí, fechu que va marcar la incomprensión inicial escontra la obra del arquiteutu modernista. Otru de los factores de la escayencia oficial de la figura catalana ye que, masque cuntó na execución de les sos obres con numberosos ayudantes y discípulos, Gaudí nun creó una escuela propia, yá que nunca se dedicó a la docencia nin dexó práuticamente escritos. Dalgún de los sos collaboradores siguieron les sos buelgues de cerca, sobremanera [[Francesc Berenguer]] y [[Josep Maria Jujol]]; otros, como [[Cèsar Martinell]], [[Francesc Folguera]] y [[Josep Francesc Ràfols]] evolucionaron escontra'l [[novecentismu]], estremándose del niciu del maestru.<ref>[http://www.bcn.es/publicacions/b_mm/ebmm58/bmm58_qc65.htm Diseño: entre el legado y la invención de la tradición]</ref> Magar ello, cierta influyencia del creador de la Sagrada Familia pue percibise en dellos arquiteutos modernistes –o que partieron del modernismu– que nun tuvieron un contautu direutu con Gaudí, como [[Josep Maria Periques]] (Casa Alòs, [[Ripoll]]), [[Bernardí Martorell]] (Campusantu d'[[Olius]] ) o [[Lluís Muncunill i Parellada|Lluís Muncunill]] ([[Masía Freixa]], [[Terrassa]]). Sicasí, Gaudí dexó una fonda buelga na arquiteutura del [[sieglu XX]]: arquiteutos como [[Le Corbusier]] declaráronse almiradores de la obra del arquiteutu catalán, y otros como [[Pier Luigi Nervi]], [[Friedensreich Hundertwasser]], [[Oscar Niemeyer]], [[Félix Candela]], [[Eduardo Torroja]] o [[Santiago Calatrava]] son hasta güei día debedores del estilu empecipiáu por Gaudí. [[Frei Otto]] emplegó formes gaudinianes nel [[Estadiu Olímpicu de Múnich]]. En [[Xapón]], la obra de [[Kenji Imai]] ye d'una evidente influyencia gaudiniana, como puede apreciase nel Memorial a [[los 26 mártires de Xapón]] en [[Nagasaki]] (Premiu Nacional d'Arquiteutura de Xapón en [[1962]]), onde destaca l'usu del famosu "trencadís" del arquiteutu reusense.<ref>Ana Mª Férrin, ''Gaudí, la huella del genio'', p. 74.</ref> Per otru llau, el llabor docente ya investigador lleváu a cabu polos críticos d'arte dende l'añu [[1950]] asitió al artista nun merecíu llugar de relevancia dientro de l'arquiteutura del sieglu XX. {{cita|”L'arquiteutura ye'l primer arte plásticu; la escultura y la pintura precisen de la primera. Tola so escelencia vien de la lluz. L'arquiteutura ye la ordenación de la lluz”.|Antoni Gaudí.<ref>Josep Maria Carandell, ''La Pedrera, cosmos de Gaudí'', p. 14.</ref>}} === Diseñu y artesanía === [[Archivu:Finca Guell.jpg|thumb|300px|Rexa d'entrada a los [[Pabellones Güell]].]] Na so etapa d'estudiante, Gaudí frecuentó dellos talleres artesanales, como los d'Eudald Puntí, Llorenç Matamala y Joan Oñós, onde aprendió los aspeutos básicos de tolos oficios rellacionaos cola arquiteutura, como la [[escultura]], la [[carpintería]], la [[forxa]], la [[Vitral|vidriería]], la [[cerámica]], el moldiáu en [[yelsu]], etc.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 12.</ref> Coles mesmes, supo asimilar les nueves meyores teunolóxiques, incorporando a la so téunica la construcción en [[fierro]] o en [[formigón armáu]]. Too ello debío a la visión global que Gaudí tenía de l'arquiteutura como obra de diseñu multifuncional, na qu'había d'ellaborase hasta'l más mínimu detalle nun conxuntu compenetráu, proporcionáu. Estes conocencies dexáron-y non yá dedicase a los sos proyeutos arquiteutónicos, sinón diseñar igualmente tolos elementos de les obres que creaba, dende'l moblame hasta'l llume o los acabaos en forxa de fierro. Gaudí tamién foi un anovador nel terrén de los oficios artesanales, escurriendo nueves soluciones téuniques o decoratives colos materiales qu'utilizaba, como por casu la so forma de diseñar aplacaos en cerámica fecha con pieces de refugaya (“[[trencadís]]”), en combinaciones orixinales y fantasioses. Pa la restauración de la Catedral de Mallorca creó una nueva téunica de facer vidreres, consistente en yustaponer tres vidros de los [[Color primariu|colores primarios]] –y dacuando unu neutru–, variando'l gruesu del cristal pa poder graduar la intensidá de la lluz.<ref>Joan Bergós, ''Gaudí, l'home i l'obra'', p. 40.</ref> [[Archivu:Gaudí-Orfeó (1922).jpg|thumb|left|300px|Dedicatoria de Gaudí al [[Orfeó Català]] ([[1922]]). Diseñu de Gaudí, dibuxu de [[Francesc Quintana]] y coloriáu de [[Josep Maria Jujol]].]] Coles mesmes, diseñó personalmente munches de les escultures de la Sagrada Familia, aplicando un interesáu métodu de trabayu escurríu por él: en primer llugar facía un fondu estudiu [[Anatomía|anatómicu]] de la figura, centrándose nes articulaciones –pa lo qu'estudió en tientes la estructura de la cadarma humana–; dacuando sirvíase de moñecos iguaos con [[alambre]] pa probar la postura afayadiza de la figura a esculpir. De segundes, realizaba [[fotografía|fotografíes]] de los modelos, utilizando un sistema d'[[espeyu|espeyos]] qu'apurríen múltiples perspeutives. De siguío, facía moldes en yelsu de les figures, tanto de persones como d'animales. Sobro estos moldes modificaba les proporciones pa consiguir una perfeuta visión de la figura dependiendo del so allugamientu nel templu (más grandes cuanto más elevaes). A lo último, esculpíase en piedra.<ref>Mª José Gómez Gimeno, ''La Sagrada Familia'', p.76-77.</ref> Amás d'arquiteutu, Gaudí foi [[Urbanismu|urbanista]] y [[Paisaxismu|paisaxista]], procurando siempres allugar les sos obres nel ambiente más afayadizu, tanto natural como arquiteutónicu. Realizaba un fondu estudiu del allugamientu de les sos construcciones, que procuraba que s'integraren d'una manera natural nel paisaxe circundante, llegando a utilizar en numberoses ocasiones el material más común na so redolada, como la piedra [[cayuela (roca)|pizarrosa]] en Bellesguard o'l [[granitu]] gris del [[Bierzo]] nel Palaciu Episcopal d'Astorga. Munchos de los sos proyeutos incluyíen xardinos, como la Casa Vicens o los Pabellones Güell, o inclusive yeren totalmente axardinaos, como'l Parque Güell o los [[Xardinos de Can Artigas]]. Un exemplu perfeutu d'integración na naturaleza foi'l Primer Misteriu de Gloria del [[Rosariu Monumental de Montserrat]], onde'l marcu arquiteutónicu ye la mesma naturaleza –nesti casu la roca de Montserrat–, que da cabida al grupu escultóricu que decora'l camín a la [[Santa Cueva de Montserrat|Santa Cueva]]. [[Archivu:Interior Casa Vicens.jpg|thumb|300px|Interior de la [[Casa Vicens]].]] Igualmente, Gaudí destacó como interiorista, encargándose personalmente de la decoración de la mayoría de los sos edificios, dende'l diseñu del moblame hasta los detalles más mínimos. En cada casu supo aplicar particularidaes estilístiques, personalizando la decoración según el gustu del dueñu, l'estilu predominante del conxuntu o'l so allugamientu na redolada, yá fuera urbanu o natural, o dependiendo de la so tipoloxía, llaica o relixosa –bona parte de la so producción tuvo amestada al moblame [[Lliturxa|llitúrxicu]]–. Asina, dende'l diseñu d'un pupitre pal so propiu despachu al empiezu de la so carrera, pasando pol moblame diseñáu pal [[Palaciu de Sobrellano]] de [[Comillas (Cantabria)|Comillas]], realizó tol moblame de les cases Vicens, Calvet, Batlló y Milà, del Palaciu Güell y de la Torre Bellesguard, pa desaguar nel moblame llitúrxicu de la Sagrada Familia. Ye de remarcar que Gaudí efectuó estudios d'[[ergonomía]] p'afaer el so moblame a l'anatomía humana de la forma más óptima posible. Bona parte del moblame que diseñó espónse anguaño na [[Casa-Muséu Gaudí]] del Parque Güell.<ref>[http://www.gaudiclub.com/esp/y_vida/mobiliario.asp El mobiliario de Gaudí]</ref> Otru aspeutu a destacar ye la intelixente distribución del espaciu, pensáu pa crear un ambiente de confort ya intimidá nel interior de tolos sos edificios. Pa ello estrema l'espaciu en distintes seiciones o ambientes afechos al so usu específicu, per aciu del emplegu de tabiques, falsos techos, puertes corredices, vidreres o armarios de paré. Amás de curiar hasta l'últimu detalle tolos elementos estructurales y ornamentales, cuidaba que les sos construcciones tuvieren una perfeuta llume y ventilación, pa lo qu'estudiaba con detalle la orientación del edificiu al respective de los [[Puntu cardinal|puntos cardinales]], según la [[climatoloxía]] de la zona y el so encaxe na redolada natural circundante. Naquella dómina empezaba la demanda d'un mayor confort domésticu, cola canalización d'agua, gas y lluz llétrico, elementos que Gaudí supo incorporar de forma maxistral nes sos construcciones. Pa la Sagrada Familia, por casu, llevó a cabu fondos estudios d'acústica y llume, pa optimizales. Gaudí dicía lo siguiente al respective de la lluz: {{cita|”La lluz qu'algama la máxima harmonía ye la que tien un enclín de 45°, pos incide nos cuerpos de mou que nun ye de forma horizontal nin vertical. Ye la que puede considerase lluz medio y da la más perfeuta visión de los cuerpos y la so matización más esquisita. Ye la lluz del Mediterraneu”.<ref>Isidre Puig i Boada, ''El pensament de Gaudí'', p. 96.</ref>}} La illuminación sírve-y igualmente a Gaudí pa encadarmar l'espaciu, atendiendo de forma curiosa y estudiada la gradación de la intensidá llumínica p'afaese afechiscamente a cada ambiente específicu. Esto consíguelo con distintos elementos como bufardes, vidreres, persianes o celosíes; cabe destacar nesti sentíu la gradación cromática utilizada nel patiu de lluces de la Casa Batlló pa consiguir una distribución uniforme de la lluz en tol interior. Coles mesmes, suel empobinar les cases al sur p'aprovechar al máximu la lluz solar.<ref>Daniel Giralt-Miracle, ''Art, oficis i disseny en Gaudí'', en ''Gaudí 2002. Misceŀlània'', p. 250.</ref> == Obra == [[Archivu:Sagrada Familia (maqueta).jpg|thumb|200px|Maqueta de la [[Templu Espiatoriu de la Sagrada Familia|Sagrada Familia]], la obra maestra de Gaudí.]] La obra de Gaudí ye de mala clasificación. Inscritu nel [[Modernismu catalán|modernismu]], pertenez ensin dulda a esta corriente pol so enfotu de renovación –ensin romper por ello cola tradición–, la busca de la modernidá, el sentíu ornamental aplicáu a la so obra y el calter multidisciplinar dau a les sos realizaciones, onde tienen un papel fundamental los trabayos artesanales. A estes premises Gaudí añede ciertes dosis de [[Arquiteutura barroca|barroquismu]], la inclusión de los adelantos teunolóxicos y el caltenimientu de llinguaxes arquiteutónicos tradicionales, qu'al pie de la inspiración na naturaleza y el toque d'orixinalidá qu'da a les sos realizaciones constitúin l'axuntadura qu'apurre al conxuntu de la so obra un sellu personal y único na hestoria de l'arquiteutura. Cronolóxicamente, ye difícil establecer unes pautes que determinen de forma veraz la evolución del so estilu. Magar parte d'unos postulaos claramente historicistes pa enmarcase de llenu nel modernismu que surdía con fuercia nel postreru terciu del sieglu XIX en Cataluña y llegar por fin al resolución final del so estilu personal y orgánico, esta evolución nun presenta unes etapes precises con rotures ente unes y otres, sinón qu'en toes hai reflexos de les primeres, a midida que dir asimilando y superando. Una de los meyores periodificaciones realizaes de la obra de Gaudí ye la del so discípulu y biógrafu [[Joan Bergós i Massó|Joan Bergós]], efectuada según criterios plásticos y estructurales; Bergós establez cinco periodo na producción gaudiniana: periodu preliminar, mudéxar-moriscu, góticu evolucionáu, naturalismu espresionista y síntesis orgánica.<ref>Joan Bergós, ''Gaudí, l'home i l'obra '', p. 51-68.</ref> === Primeres obres profesionales === Les sos primeres realizaciones, tanto mientres la so etapa d'estudiante como les primeres executaes al llograr el títulu, destaquen pola gran precisión de los detalles, l'usu de la xeometría cimera y la preponderancia de les considerancies mecániques nel cálculu d'estructures.<ref>Joan Bergós, ''Gaudí, l'home i l'obra '', p. 51.</ref> Antoni Gaudí empecipió la so carrera profesional mientres los sos estudios universitarios, yá que pa pagalos trabayó como [[delliniante]] para dellos de los meyores arquiteutos que destacaben na Barcelona del momentu, como [[Joan Martorell]], [[Josep Fontserè]], [[Francisco de Paula del Villar y Lozano]], [[Leandre Serrallach]] y [[Emili Sala Cortés]]. Con Josep Fontserè tenía Gaudí una antigua rellación, pos la so familia yera tamién orixinaria de Riudoms y conocíense de diba tiempu. Magar nun tener títulu d'arquiteutu, Fontserè recibió l'encargu del Conceyu de Barcelona de la urbanización del [[Parque de la Ciudadela]], realizáu ente [[1873]] y [[1882]]. En dichu proyeutu Gaudí encárgase del diseñu de la rexa d'entrada al parque, de la balaustrada de la placeta de la banda municipal y del proyeutu hidráulicu de la [[Cascada del Parque de la Ciudadela Cascada Monumental]], onde proyeutó un covarón artificial que yá amuesa'l so gustu pola naturaleza y el sentíu orgánicu qu'aplica a la so arquiteutura.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 111.</ref> Pa Francisco del Villar Gaudí trabayó nel [[ábside]] del [[monesteriu de Montserrat]], dibuxando en [[1876]] el Camarín de la Virxe pa la ilesia benedictina; más llueu, asocedería a Villar nes obres de la Sagrada Familia. Con Leandre Serrallach trabayó nun proyeutu de tranvía a la Villa Arcadia de [[Montjuic (Barcelona)|Montjuïc]]. A lo último, con Joan Martorell collaboró na ilesia de los Xesuites de la cai Caspe y el [[Ilesia y conventu de les Saleses (Barcelona)|conventu de les Saleses]] del [[Paséu de San Juan]], según na ilesia de Villaricos ([[Almería]]). Igualmente, realizó pa Martorell el proyeutu pal concursu de la nueva fachada de la [[Catedral de Barcelona]], que finalmente nun foi aprobáu. La so rellación con Martorell, al que consideró siempres como unu de los sos principales y más influyentes maestros, reportó-y un inesperáu y venturosu frutu, yá que foi Martorell quien encamentó a Gaudí pa facese cargu del proyeutu de la Sagrada Familia. [[Archivu:Plaça Reial02.jpg|thumb|left|200px|[[Faroles de la Plaza Real]] de [[Barcelona]].]] Una vegada llográu'l títulu d'arquiteutu en [[1878]] los sos primeros trabayos fueron unes faroles pa la Plaza Real, el proyeutu de Quioscos Girossi y el de la Cooperativa “La Obrera Mataronense”, que foi la so primer obra importante. Gaudí recibió l'encargu pa unes faroles del Conceyu de Barcelona en febreru de 1878, cuando aprobara la carrera pero entá nun s'expediera'l títulu, que s'espachó en [[Madrid]] el [[15 de marzu]] d'esi añu.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 129.</ref> Pa esti encargu proyeutó dos distintos tipos de faroles: una de seis brazos, de les que s'instalaron dos na plaza Real, y otra de trés, de la que tamién s'instalaron dos na plaza del Palaciu, frente al Gobiernu Civil. Les faroles fueron inauguraes nes fiestes de [[La Mercè]] de [[1879]]. Feches de fierro colao, con base de [[mármole]], tienen una decoración onde destaca'l [[caduceu]] de [[Mercuriu (mitoloxía)|Mercuriu]], símbolu del comerciu, según l'escudu de Barcelona. [[Archivu:Kiosco Girossi.jpg|thumb|200px|Proyeutu de Quioscos Girossi.]] El proyeutu irrealizáu de Quioscos Girossi foi un encargu del comerciante Enrique Girossi de Sanctis; consistiría en 20 [[quioscu|quioscos]] repartíos per toa Barcelona, caún de los cualos incluyiría unos retretes públicos, un puestu de flores y unos paneles de cristal pa publicidá, amás de [[reló]], [[calendariu]], [[barómetru]] y [[termómetru]]. Gaudí concibió una estructura de pilastres de fierro y plaques de mármole y cristal, coronáu por una gran marquesina de fierro y cristal, con un sistema de llume de gas.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 119.</ref> La [[Cooperativa Obrera Mataronense]] foi'l primer proyeutu de valumbu de Gaudí, nel que trabayó de [[1878]] a [[1882]], por encargu de Salvador Pagès i Anglada. El proyeutu, pal llar social de la empresa en [[Mataró]], constaba d'una fábrica, un barriu de cases pa los obreros, un casinu y un edificiu de servicios, de los que finalmente namái se llevaron a cabu la fábrica y l'edificiu de servicios. Na [[nave (arquiteutura)|nave]] de la fábrica Gaudí utilizó per primer vegada l'arcu catenariu, con un sistema d'ensamblaxe con pernos escurríu por [[Philibert de l'Orme]].<ref>Carlos Flores, ''Les lliçons de Gaudí'', p. 26.</ref> Tamién aplicó per primer vegada, nel edificiu de servicios, la decoración n'[[azulexu]] cerámicu. Gaudí realizó'l diseñu urbanísticu basándose na orientación solar, otra de les constantes nes sos obres, ya incluyó zones axardinaes nel proyeutu. Diseñó inclusive l'emblema de la Cooperativa, cola figura d'una [[abeya]], símbolu de la llaboriosidá. En mayu de 1878 diseñó Gaudí una vitrina pa la Guantería Esteban Comella, que foi espuesta nel pabellón español de la [[Esposición Universal de París (1878)|Esposición Universal]] de [[París]] d'esi añu.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 139.</ref> Foi esta obra la qu'atraxo l'atención del empresariu [[Eusebi Güell]], de visita na capital francesa; quedó tan impresionáu qu'a la so torna quixo conocer a Gaudí, empezando entós una llarga amistá y collaboración profesional, siendo Güell el principal mecenes de Gaudí y patrocinador de munchos de los sos grandes proyeutos. El primer encargu que Güell realizó a Gaudí, esi mesmu añu, foi'l diseñu del moblame pa la [[capiella]]-[[Panteón (arquiteutura)|panteón]] del [[Palaciu de Sobrellano]] en [[Comillas (Cantabria)|Comillas]], que taba entós construyendo Joan Martorell, el maestru de Gaudí, por encargu del [[Antonio López y López|marqués de Comillas]], suegru de Güell. Gaudí diseñó un sillón, un bancu y un reclinatoriu: el sillón taba forráu de [[terciopelu]], rematáu por dos [[águila|águiles]] col escudu del marqués; el bancu destaca pol relieve d'un [[dragón]], proyeutáu por [[Llorenç Matamala]]; el reclinatoriu tien decoración en [[baxorrelieve]] de formes vexetales. [[Archivu:Farmacia Gibert.jpg|thumb|200px|Farmacia Gibert.]] Tamién en 1878 realizó unos planos pa un teatru na antigua llocalidá de [[Sant Gervasi de Cassoles]] (güei día un [[Distritu de Sarrià-Sant Gervasi|barriu]] de la ciudá condal); Gaudí nun intervino na posterior construcción del teatru, anguaño desapaecíu. Al otru añu diseñó los muebles y mostrador de la Farmacia Gibert, con marquetería d'influyencia árabe. Esi mesmu añu efectuó cinco dibuxos pa una cabalgata n'homenaxe al poeta [[Francesc Vicent Garcia i Torres]] en [[Vallfogona de Riucorb]], llocalidá na que foi párrocu esti célebre escritor del [[sieglu XVII]], amigu de [[Lope de Vega]]. El proyeutu de Gaudí xiraba en redol al poeta glorificáu y a distintos aspeutos del trabayu nel campu, como la siega o la recoyida de la uva y l'aceituna; sicasí, por causa de problemes organizativos del certame, la idea de Gaudí nun se llevó a cabu.<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p. 57.</ref> Ente [[1879]] y [[1881]] realizó'l proyeutu de decoración de la ilesia de Sant Pacià, perteneciente al Colexu de Jesús-María de [[Sant Andreu del Palombar]]: realizó l'[[altar (relixón)|altar]] d'estilu góticu, la custodia d'influyencia [[Arte bizantín|bizantina]], el [[mosaicu]] y el llume, según el moblame del colexu. Amburada la ilesia na [[Selmana Tráxica (España)|Selmana Tráxica]] de [[1909]], anguaño namái persiste'l mosaicu, d'“opus tesselatum”, probable obra del mosaicista [[italianos]] Luigi Pellerin.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 156.</ref> Pa estes mesmes relixoses encárgase de la decoración de la ilesia del Colexu de Jesús-María de [[Tarragona]] ([[1880]]-[[1882]]): realizó l'altar en mármole blanco italiano, y la so parte frontal, o antipendiu, dispúnxolo con cuatro columnes qu'exhibíen medayones d'alabastru polícromo, con figures d'[[ánxel|ánxeles]]; l'[[ostensoriu]], de madera dorao, obra d'Eudald Puntí, decoráu con [[Rosariu (relixón)|rosarios]], los símbolos del [[Tetramorfos]] y la [[palomba]] del [[Espíritu Santu]]; y la sillería del [[coru (arquiteutura)|coru]], destruyida en [[1936]].<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 161.</ref> En [[1880]] fixo un proyeutu d'allumáu llétrico pa la Muria de Mar de Barcelona, que finalmente nun foi lleváu a cabu. Consistiría n'ocho grandes faroles de fierro, profusamente decoraes con motivos vexetales, [[frisu|frisos]], escudos y nomes de batalles y d'almirantes catalanes. Esi mesmu añu participó nel concursu pa la construcción del [[Casinu de San Donostia]], que finalmente ganaron Luis Aladrén Mendivi y Adolfo Morales de los Ríos; Gaudí presentó un proyeutu que yera síntesis de dellos estudios suyos anteriores, como'l proyeutu de fonte pa la plaza Cataluña o'l de patiu pa la Diputación Provincial.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 181.</ref> Un nuevu encargu de los Güell-López pa Comillas foi'l d'una glorieta pa la visita del rei [[Alfonsu XII]] a la llocalidá cántabra en [[1881]]. Gaudí diseñó un pequeñu templete con forma de turbante d'influyencia hindú, recubiertu de mosaicu y decoráu con un gran mapa de pequeñes campanielles que producíen una constante badayada musical. Darréu foi instaláu nos Pabellones Güell.<ref>Gijs Van Hensbergen, ''Antoni Gaudí'', p. 93.</ref> [[Archivu:Gaudí- Martorell- Catedral BCN (1887).jpg|thumb|left|150px|Dibuxu de Gaudí pa la fachada de la [[Catedral de Barcelona]] según el proyeutu de [[Joan Martorell]] ([[1882]]).]] En [[1882]] realizó pal so antiguu maestru, Joan Martorell, el proyeutu pa un monesteriu benedictín y una ilesia dedicada al Espíritu Santu en [[Villaricos]] ([[Cueves del Almanzora]], [[Almería]]). Yera de planta neogótica, paecida al conventu de les Saleses que Gaudí proyeutó igualmente con Martorell. Finalmente nun se llevó a cabu, y los planos del proyeutu fueron destruyíos nel saquéu de la Sagrada Familia en [[1936]].<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 183.</ref> Esi mesmu añu recibió l'encargu pa construyir un pabellón de caza y unes bodegues nuna finca llamada La Corte, en [[Garraf]] ([[Sitges]]), propiedá del magnate Eusebi Güell. Finalmente'l pabellón nun se llevó a cabu, construyéndose tan solo les bodegues unos años más tarde. Con Martorell collaboró igualmente neses feches n'otros trés proyeutos: la ilesia del Colexu de los Xesuites de la Cai Caspe, onde intervino como delliniante; el conventu de les Saleses del Paséu de San Juan, proyeutu neogóticu con altar nel centru del [[cruceru (arquiteutura)|cruceru]]; y el proyeutu de fachada pa la [[Catedral de Barcelona]], según concursu convocáu pol cabildru catedraliciu en [[1882]], ganáu finalmente por [[Josep Oriol Mestres]] y [[August Font i Carreras]].<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 187-194.</ref> La collaboración de Gaudí con Martorell foi determinante porque ésti encamentara a Gaudí pa la [[Templu Espiatoriu de la Sagrada Familia|Sagrada Familia]]. El famosu templu gaudinianu foi idea de [[Josep Maria Bocabella]], fundador de l'Asociación de Devotos de San José, pa lo qu'adquirió una mazana completa del Eixample barcelonés.<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p.113.</ref> En principiu encargóse del proyeutu l'arquiteutu [[Francisco de Paula del Villar y Lozano]], qu'entamó la construcción d'una ilesia d'estilu neogóticu, empecipiándose les obres en 1882. Sicasí, al otru añu Villar arrenunció por desavenencies cola xunta constructora, y l'encargu pasó a manes de Gaudí, que reformó'l proyeutu dafechu –sacantes la parte yá construyida de la cripta–.<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p.117.</ref> Gaudí emplegaría'l restu de la so vida na construcción del templu, que va ser la síntesis de tolos sos afayos arquiteutónicos, rematando na so dómina final. === Dómina orientalista === [[Archivu:Vicens03.jpg|thumb|250px|[[Casa Vicens]].]] Nestos años Gaudí fai una serie d'obres de marcáu gustu oriental, inspiraes nel arte del [[Próximu Oriente|Próximu]] y [[Alloñáu Oriente]] ([[India]], [[Persia]], [[Xapón]]), según nel [[arte islámicu]] hispánicu, principalmente'l [[Arte mudéxar|mudéxar]] y [[Arte nazarí|nazarí]]. Gaudí emplega graniblemente la decoración n'azulexu cerámicu, según los [[Arcu (construcción)|arcos mitrales]], carteles de lladriyu vistu y remates en forma de [[templete]] o [[cúpula]].<ref>Joan Bergós, ''Gaudí, l'home i l'obra '', p. 52.</ref> Ente [[1883]] y [[1888]] construyó la [[Casa Vicens]], encargu del corredor de bolsa Manuel Vicens i Montaner. Ta estructurada en cuatro niveles o plantes, con tres fachaes y un ampliu xardín, con una fonte monumental de lladriyu formada por un arcu parabólicu enriba del cual había un pasu ente columnes. La casa zárrase con un muru de canciella con una rexa de fierro colao, decorada con fueyes de [[Chamaerops humilis|palmitu]], obra de Llorenç Matamala. Les muries de la casa son de [[mampostería]] alternada con files d'azulexu, que reproduz unes flores marielles propies de la zona; la casa remata con chimenees y unes torres en forma de templetes. Nel interior destaquen los techos de vigues de madera policromada, afataos con temes florales de "papier maché"; los murios tienen [[esgrafiáu|esgrafiaos]] de motivos vexetales, amás de pintures obra de Josep Torrescasana; a lo último, el suelu ye de mosaicu romanu d'"opus tesselatum". Una de les estancies más orixinales ye'l fumaderu, onde destaca'l techu en forma de cielu rasu decoráu con [[Mocárabe|mucarnes]] árabes, que recuerden el [[Xeneralife]] de l'[[Alhambra]] de [[Granada]].<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p. 107.</ref> [[Archivu:Capricho gaudi 201108.jpg|thumb|left|200px|[[Capricho de Gaudí|El Capricho]], en [[Comillas (Cantabria)|Comillas]].]] El mesmu añu de 1883 Gaudí fixo un proyeutu de capiella del Santísimu Sacramentu pa la ilesia parroquial de San Félix d'[[Alella]], según unos planos [[Topografía|topográficos]] de la finca Can Rosell de la Llena en [[Gelida]], y recibió l'encargu d'un hotelín anexu al Palaciu de Sobrellano, del marqués de Comillas, na homónima llocalidá cántabra. Conocíu como [[Capricho de Gaudí|El Capricho]], foi encargáu por Máximo Díaz de Quijano y construyíu ente [[1883]] y [[1885]]. La direición de les obres corrió a cargu de [[Cristòfor Cascante i Colom]], compañeru d'estudios de Gaudí. D'estilu oriental, tien planta allargada, con trés niveles y una torre [[Cilindru|cilíndrica]] en forma d'[[alminar]] persa, revistida dafechu de cerámica. L'accesu presenta cuatro columnes y arcos [[Dintel|adintelaos]], con [[capitel]]es decoraos con páxaros y fueyes de palmitu, como na Casa Vicens. El salón principal destaca por un ampliu ventanal con ventanes de guillotina, y dispón d'un fumaderu cubiertu por falses bóvedes d'[[estucu]] d'estilu árabe.<ref>Mª Antonietta Crippa, ''Gaudí'', p. 15.</ref> [[Archivu:Pavellons Güell01.jpg|thumb|250px|[[Pabellones Güell]].]] Gaudí realizó un segundu encargu pa Eusebi Güell ente [[1884]] y [[1887]], los [[Pabellones Güell]] de [[Pedralbes]]. Güell tenía una finca en [[Distritu de Les Corts|Les Corts de Sarrià]], xunión de dos terrenos conocíos como Can Feliu y Can Cuyàs de Rir. L'arquiteutu Joan Martorell construyera un palacete d'aire [[Caribe (zona)|caribeñu]], baltáu en [[1919]], en que'l so llugar constrúyose'l [[Palaciu Real de Pedralbes]]. Gaudí recibió l'encargu de reformar la casa y construyir un muriu de cerca y los pabellones de portería. Realizó'l muriu de mampostería con delles puertes d'entrada, la principal con una rexa de fierro en forma de dragón, con una simboloxía alusiva al mitu d'[[Hércules]] y el [[Xardín de les Hespérides]].<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p. 125-126.</ref> Los pabellones consten de caballeriza, picadoriu y portería: la caballeriza ye de base rectangular, cubierta con bóveda tabicada con forma de catenaria; el picadoriu ye de base cuadrada, con una cúpula de perfil hiperboloidal, rematada por un templete; la portería consta de trés pequeñes edificaciones, la central de planta [[Polígonu|poligonal]] y cúpula hiperbólica, y otres dos más pequeñes de planta [[Cubu|cúbica]]. Los trés tán remataes por unos ventiladores en forma de chimenees recubiertes de cerámica. La obra ta realizada con lladriyu vistu de diverses tonalidaes ente'l colloráu y el mariellu, y recubierta de cristal de colores; en ciertes seiciones utilizó tamién bloques prefabricaos de cementu.<ref>Mª Antonietta Crippa, ''Gaudí'', p. 17.</ref> Anguaño los Pabellones son llar de la [[Real Cátedra Gaudí]], de la [[Universidá Politéunica de Cataluña]]. En [[1885]] Gaudí recibió de parte de Josep Maria Bocabella, el promotor de la Sagrada Familia, l'encargu d'un altar asitiáu nel oratoriu de la familia Bocabella, al llograr llicencia del [[Papa]] de poder tener un altar na so casa privada. L'altar ye de [[caoba]], con [[barniz]]áu de [[laca]], con una llosa de mármole blanco nel centru pa les reliquies. Tien decoración vexetal y dellos motivos relixosos, como les [[Alfabetu griegu|lletres griegues]] [[alfa]] y [[omega]], símbolu del principiu y el fin, frases del [[Evanxeliu]] ya imáxenes de [[San Francisco de Paula]], [[Teresa de Xesús|Santa Teresa de Xesús]] y la [[Sagrada Familia]]; zárrase con una cortina con un [[crismón]] bordáu. La so fechura corrió a cargu del [[Ebanistería|ebanista]] Frederic Labòria, que tamién collaboró con Gaudí na Sagrada Familia.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 281.</ref> Poco tiempu dempués Gaudí recibió un nuevu encargu del conde Güell, la construcción de la so casa familiar, na cai Nou de la Rambla de Barcelona. El [[Palaciu Güell]] ([[1886]]-[[1888]]) sigue la tradición de les grandes cases señoriales catalanes como les de la cai Montcada. Gaudí diseñó una entrada monumental con unes magnífiques puertes d'arcos parabólicos y rexes calaes de fierro forxao, afataes col escudu de Cataluña y un [[yelmu]] con un dragón aláu, obra de Joan Oñós. Destaca'l recibidor interior, que tien un altor de trés plantes; ye'l nucleu central del edificiu, yá que ta arrodiáu poles principales estancies del palaciu, y destaca pola so cubierta con doble cúpula de perfil paraboloide nel interior y cónicu nel esterior, solución típica del arte bizantín. Na tribuna de la fachada Gaudí emplegó un orixinal sistema d'arcos catenarios y columnes con capiteles hiperboloidales, estilu ensin emplegar nin anterior nin darréu a Gaudí.<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p. 128.</ref> Diseñó con precuru l'interior del palaciu, con una suntuosa decoración d'estilu mudéxar, onde destaquen los techos con artesonaos de madera y fierro. Nel teyáu destaquen les chimenees, de formes xeométriques, recubiertes de cerámica de vivos colores, amas de l'alta aguya en forma de [[llinterna (arquiteutura)|llinterna]] que supón el remate esterior de la cúpula del salón central, fecha igualmente de cerámica y rematada con una [[veleta]] de fierro.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 290.</ref> [[Archivu:Trasatlántica (1888).jpg|thumb|200px|Pabellón de la Compañía Tresatlántica ([[1888]]).]] Por mor de la [[Esposición Universal de Barcelona (1888)|Esposición Universal]] celebrada nel [[Parc de la Ciutadella]] de Barcelona en [[1888]], Gaudí construyó'l pabellón de la Compañía Tresatlántica, propiedá del marqués de Comillas, na Seición Marítima del certame. Fízose n'estilu nazarí granadín, con [[arcu de ferradura]] y decoración d'estucu; subsistió hasta l'apertura del Paséu Marítimu de Barcelona en [[1960]]. Por cuenta de tal eventu recibió de parte de la Casa Conceyu de Barcelona l'encargu de la restauración de la Casa Conceyu d'[[El Salón de Cientu]] y de la Escalera d'Honor de la [[Casa de la Ciudá de Barcelona|Casa de la Ciudá]], xunto cola realización d'un sillón pa la [[María Cristina d'Habsburgu|Reina Rexente]]; del proyeutu namái se llevó a cabu'l sillón que l'alcalde [[Francesc Rius i Taulet]] regaló a la reina.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 313.</ref> === Periodu neogóticu === [[Archivu:Teresianas01.jpg|thumb|250px|[[Colexu Teresianu de Barcelona|Colexu de les Teresianes]].]] Nesta etapa Gaudí inspiróse sobremanera nel arte góticu medieval, qu'asume de forma llibre, personal, intentando ameyorar les sos soluciones estructurales. El neogóticu foi naquella dómina unu de los estilos historicistes de mayor ésitu, sobremanera arriendes de los estudios teóricos de Viollet-Le-Duc. Gaudí estudió con fondura'l góticu catalán, [[Baleares|balear]] y [[Rosellón (Francia)|rosellonés]], amás del lleonés y el [[Castiella|castellanu]] nes sos estancies en [[Lleón]] y [[Burgos]], llegando al convencimientu de que yera un estilu imperfeutu, a mediu resolver. Nes sos obres esanicia la necesidá de contrafuertes per aciu del emplegu de superficies reglaes, y suprime cresteríes y calaos escesivos.<ref>Joan Bergós, ''Gaudí, l'home i l'obra '', p. 56.</ref> Un primer esponente va ser el [[Colexu Teresianu de Barcelona|Colexu de les Teresianes]] ([[1888]]-[[1889]]), na cai Ganduxer de Barcelona, encargu de [[Enrique d'Ossó y Cervelló|San Enrique d'Ossó]]. Gaudí cumplió la voluntá de la orde de reflexar austeridá nel edificiu, en cumplimientu del votu de probitú; siguiendo les indicaciones de les relixoses proyeutó un edificiu sobriu, realizáu en lladriyu per fuera, y con dellos elementos de lladriyu per dientro. Tamién incorporó a la fachada rexes de fierro forxao, unu de los sos materiales preferíos, y coronólu con un conxuntu d'[[almena|almenes]] que suxuren un [[castiellu]], posible alusión a la obra de Santa Teresa ''El castiellu interior''.<ref>Mª Antonietta Crippa, ''Gaudí'', p. 33.</ref> Nos ángulos de la fachada figuren unos pináculos de lladriyu con una columna helicoidal rematada cola cruz de cuatro brazos, típica de les obres de Gaudí, y con unos escudos de cerámica con diversos símbolos definitorios de la orde teresiana. Nel interior esiste un pasiellu que ye famosu pola socesión d'arcos catenarios que contién. Estos arcos de llinies elegantes nun son puramente decorativos, sinón que tienen la función de sostener el techu y la planta cimera. Gaudí utilizó l'arcu en parábola como elementu constructivu aparente, capaz d'aguantar pesos elevaos per aciu de perfiles pocu gruesos.<ref>Rainer Zerbst, ''Antoni Gaudí'', p. 94.</ref> [[Archivu:Palacio episcopal de Astorga.JPG|thumb|left|250px|[[Palaciu Episcopal d'Estorga]].]] El siguiente encargu recíbelu Gaudí de parte d'un clérigu amigu del so Reus natal, [[Joan Baptista Grau i Vallespinós]], qu'al ser nomáu obispu d'[[Estorga]] encargó a Gaudí la construcción d'un Palaciu Episcopal p'aquella ciudá, yá qu'apocayá amburara l'edificiu anterior. Construyíu ente [[1889]] y [[1915]], ye d'aire neogóticu, con una planta articulada con cuatro torres cilíndriques, arrodiada por un fosu. La piedra na que ta construyíu ([[granitu]] buxo de la contorna d'[[El Bierzu]]) ye respetuosa cola redolada, cuantimás cola [[Catedral d'Estorga|catedral]] que s'atopa na inmediata vecindá, según tamién cola naturaleza, que na Estorga de finales del [[sieglu XIX]] taba más presente qu'anguaño. El pórticu d'entrada tien trés grandes [[Arcu (construcción)|arcos abocinaos]], fechos con sillares separaos ente sí por contrafuertes enclinaos. La cadarma del edificiu sofítase en [[Pilastra (arquiteutura)|pilastres]] con capiteles decoraos y en [[Bóveda de crucería|bóvedes de crucería]] sobre [[Arcu oxival|arcos oxivales]] de cerámica vidrao. Remata con un almenáu d'estilu mudéxar. Gaudí abandonó'l proyeutu en [[1893]], a la muerte del obispu Grau, por desavenencies col Cabildru, siendo termináu en [[1915]] por Ricardo García Guereta. Güei ye Muséu de los Caminos.<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p. 150.</ref> [[Archivu:Casabotines1.jpg|thumb|250px|right|[[Casa Botines]] en [[Lleón]].]] Otru proyeutu de Gaudí fuera de Cataluña foi la [[Casa Botines]], en [[Lleón]] ([[1891]]-[[1894]]), encargu de Simón Fernández Fernández y Mariano Andrés Luna, comerciantes de texíos lleoneses, que recibieron l'encamientu de Gaudí de parte d'Eusebi Güell, col que trataben nos sos negocios. El proyeutu de Gaudí foi un impresionante edificiu d'estilu neogóticu, resueltu col so inconfundible estilu modernista. L'edificiu sirvió p'allugar nes sos plantes baxes los despachos y almacenes del negociu de texíos, y disponía coles mesmes de viviendes nes plantes cimeres. La construcción fízose con muros de sólida cantería [[caliar]], dispuesta en forma d'almuhadináu.<ref>Mª Antonietta Crippa, ''Gaudí'', p. 37.</ref> L'edificiu ta flanquiáu por cuatro torres cilíndriques remataes con elevaes aguyes de forma cónica, feches de [[cayuela (roca)|cayuela]], y arrodiáu d'un fosu con rexa de forxa. Les ventanes son de guillotina, con voladizos enclinaos p'aparar la ñeve, bien frecuente nel iviernu lleonés. La fachada ye d'estilu góticu, con [[Arcu (construcción)|arcos lobulaos]], y tien un reló y una escultura de ''San Xurde y el dragón'', obra de Llorenç Matamala.<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p. 155.</ref> Na actualidá ye'l llar de [[Caja España]]. [[Archivu:Misiones Tánger (1893).jpg|thumb|left|250px|Proyeutu de [[Misiones Católiques Franciscanes de Tánxer]], nuna tarxeta postal unviada por Gaudí a Mariano Andrés, dueñu de la [[Casa Botines]], en 1893. Apréciase'l planu de la fachada, a escala 1/100, y de la planta, a escala 1/500.]] En [[1892]] recibió Gaudí de parte de [[Claudio López Bru]], segundu marqués de Comillas, l'encargu pa unes [[Misiones Católiques Franciscanes de Tánxer|Misiones Católiques Franciscanes]] pa la ciudá de [[Tánxer]], en [[Marruecos]] (entós daquella una [[colonia alministrativa|colonia]] española). El proyeutu consistía nun conxuntu compuestu por ilesia, hospital y escuela, y Gaudí concibió una estructura de planta cuadrilobulada, en forma de cinco [[Cruz potenzada|cruces potenzaes]] (seña de los misioneros franciscanos de Marruecos), con arcos catenarios y torres de perfil parabólicu, con ventanes hiperboloidales. Finalmente'l proyeutu nun se llevó a cabu, cosa que Gaudí llamentó fondamente, guardando siempres consigo'l bocetu que realizó del conxuntu. Sicasí, esti proyeutu influyó-y pa les obres de la Sagrada Familia, especialmente nel diseñu de les torres, de perfil parabólicu como nes Misiones.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 333.</ref> [[Archivu:Celler Güell01.jpg|thumb|200px|[[Bodegues Güell]].]] [[Archivu:Bellesguard04.jpg|thumb|180px|[[Bellesguard|Torre Bellesguard]].]] Pa la familia Güell proyeutó en [[1895]] una capiella funeraria pal monesteriu de Montserrat, obra irrealizada de la que se conocen pocos datos. Esi añu por fin empecipiáronse les obres de les [[Bodegues Güell]], del vieyu proyeutu de [[1882]] pa un pabellón de caza y unes bodegues na finca La Corte de Garraf (Sitges), propiedá d'Eusebi Güell. Construyíes ente [[1895]] y [[1897]] so la direición de [[Francesc Berenguer]], ayudante de Gaudí,<ref>Dellos espertos cuiden que l'autoría de les Bodegues ye de Berenguer dafechu, pero la mayoría enclínase pola so axudicación a Gaudí, tanto pol so estilu como poles sos soluciones estructurales, estilístiques y de materiales emplegaos, considerando igualmente la comitencia del conde Güell, amigu de Gaudí, y el fechu de que Berenguer nun tenía'l títulu d'arquiteutu, polo que nun podía roblar planos. Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p. 91-100.</ref> les bodegues tienen un perfil frontal triangular, con cubiertes de gran verticalidá con pronunciaes pindies de lloses de piedra, remataes por un xuegu de chimenees y dos pontes que la xunen al antiguu edificiu. Tien trés plantes: la baxa pa cochera, la vivienda y una capiella cubierta con bóveda catenaria, col altar nel centru. El conxuntu complétase con un pabellón portería, onde destaca la puerta de forxa, con forma de rede de pesca. Nel términu municipal de Sant Gervasi de Cassoles (güei día un barriu de Barcelona), Gaudí recibió l'encargu, de parte de la vilba de Jaume Figueres, de reformar la [[Bellesguard|Torre Bellesguard]] ([[1900]]-[[1909]]), antiguu palaciu de branéu del rei [[Martín I l'Humanu]].<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p. 165.</ref> Gaudí fixo un proyeutu neogóticu, respetando al máximu l'edificiu anterior; como siempres, procuró integrar l'arquiteutura nel marcu natural circundante, polo qu'efectuó la construcción cola piedra pizarrosa del llugar. L'edificiu ye de planta cuadrada de 15 x 15 metros, colos vértices empobinaos a los cuatro puntos cardinales. Construyíu con piedra y lladriyu, tien muncha más proyeición vertical, ayudáu por una torre troncocónica coronada cola cruz de cuatro brazos, al pie de la bandera catalana y una corona real. La casa dispón de suétanu, planta baxa, planta noble y desván, con techu de cuatro enagües.<ref>Mª Antonietta Crippa, ''Gaudí'', p. 49.</ref> === Dómina naturalista === [[Archivu:Casa Calvet.jpg|thumb|200px|[[Casa Calvet]].]] Nesti periodu Gaudí perfeiciona'l so estilu personal, inspirándose nes formes orgániques de la naturaleza, poniendo en práutica toa una serie de soluciones estructurales nueves aniciaes nos fondos analises efectuaos por Gaudí de la xeometría reglada. A ello añede l'arquiteutu una gran llibertá creativa y una imaxinativa creación ornamental. Partiendo de ciertu barroquismu les sos obres adquieren gran riqueza estructural, de formes y volúmenes desprovistos de rixidez racionalista o de cualquier premisa clásica.<ref>Joan Bergós, ''Gaudí, l'home i l'obra '', p. 60.</ref> Por encargu de la razón social Fíos de Pedro Mártir Calvet, Gaudí construyó la [[Casa Calvet]] ([[1898]]-[[1899]]), na cai Caspe de Barcelona. La fachada ye de piedra de [[sillar|sillería]] de [[Montjuic (Barcelona)|Montjuïc]], afatada con balcones de fierro forxao y rematada por dos [[Frontón (arquiteutura)|frontones]], coronaos con cruces de fierro de forxa. Coles mesmes, rescampla na fachada la tribuna del pisu principal, decorada con motivos vexetales y mitolóxicos. Nesti proyeutu Gaudí utilizó un ciertu estilu [[Arquiteutura barroca|barrocu]], visible nel usu de [[columna salomónica|columnes salomóniques]], la decoración con temes florales y el proyeutu d'azotea con cascada y maceteros d'aire [[rococó]]. Por esta obra ganó en [[1900]] el premiu al meyor edificiu del añu dau pol Conceyu de Barcelona.<ref>Ana Mª Férrin, ''Gaudí, de piedra y fuego'', p. 241.</ref> Una obra cásique desconocida de Gaudí ye la [[Casa Clapés]] ([[1899]]-[[1900]]), na cai Escorial 125, encargu del pintor [[Aleix Clapés]], que collaboró en dalguna ocasión con Gaudí, como na decoración del Palaciu Güell y de la Casa Milà. Tien planta y tres pisos, de murios revocaos y balcones de fierro colao. Pola so falta de decoración o de soluciones estructurales orixinales inoróse l'autoría de Gaudí hasta [[1976]], fecha en que se toparon los planos roblaos pol arquiteutu.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 375.</ref> En 1900 reformó la casa del doctor Pere Santaló, na cai Nou de la Rambla 32, obra igualmente d'escasa importancia. Santaló yera amigu de Gaudí, al qu'acompañó na so estancia en [[Puigcerdà]] en [[1911]], y foi'l que-y encamentó facer trabayos manuales pal so reumatismu.<ref>Gijs Van Hensbergen, ''Antoni Gaudí'', p. 272.</ref> [[Archivu:Porta Miralles.jpg|thumb|left|250px|Puerta de la Finca Miralles.]] Tamién en 1900 diseñó dos estandartes: el del Orfeó Feliuà (de [[Sant Feliu de Codines]]), iguáu en [[latón]], [[cueru]], [[corchu]] y [[seda]], con motivos ornamentales basaos nel martiriu de San Félix (una rueda de molín), na [[música]] (un [[pentagrama]] y una [[clave de sol]]) y la inscripción “Orfeó Feliuà”; y el de la Virxe de la Misericordia de Reus, pa la pelegrinación de los reusenses residentes en Barcelona, que presenta una imaxe d'Isabel Besora, la pastora a la que se-y apaeció la Virxe en [[1592]], obra d'Aleix Clapés y, nel aviesu, una rosa y la bandera de Cataluña. Precisamente, del Santuariu de la Virxe de la Misericordia de Reus fixo Gaudí esi mesmu añu un anteproyeutu pa la reforma de la fachada principal de la ilesia, que finalmente nun se llevó a términu, una y bones la xunta del Santuariu considerabálo oneroso. Esti refugu sentó bien mal a Gaudí, dexándo-y cierta rensía escontra Reus, pudiendo ser l'orixe de la so afirmación posterior de ser Riudoms el so llugar de nacencia.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 425.</ref> Ente [[1900]] y [[1902]] Gaudí trabayó nel [[Portal Miralles]], encargu del industrial Hermenegild Miralles i Anglès; Gaudí namái diseñó'l muriu de cerca y la puerta d'accesu, fechos de mampostería de formes ondulaes, con puerta de fierro rematao cola cruz de cuatro brazos. Darréu, la casa del señor Miralles foi obra de [[Domènec Sugrañes]], arquiteutu collaborador de Gaudí. [[Archivu:Park Güell - Pabellones.jpg|thumb|250px|[[Parque Güell]].]] El principal proyeutu de Gaudí a principios del [[sieglu XX]] foi'l [[Parque Güell]] ([[1900]]-[[1914]]), nuevu encargu de Eusebi Güell pa construyir una urbanización residencial al estilu de les ciudaes-xardín [[Reinu Xuníu|ingleses]]. El proyeutu nun tuvo ésitu, yá que de 60 parceles en que s'estremó'l terrén namái se vendió una. Magar ello, construyéronse los accesos al parque y les árees de servicios, esplegando Gaudí tol so xeniu arquiteutónicu y poniendo en práutica munches de les sos anovadores igües estructurales que van ser emblemátiques del so estilu organicista y que van rematar na Sagrada Familia. El Parque Güell allúgase nel llamáu Monte Peláu, nel barriu d'[[El Carmel]] de Barcelona. Yera una paraxa abrupta, con fuertes desniveles que Gaudí sorteó con un sistema de viaductos integraos nel terrén. L'accesu al parque tien dos edificios, destinaos a portería y alministración, arrodiaos d'un muriu de mampostería y cerámica vidrao policromao. Estos pabellones d'entrada son amuesa de la plenitú gaudiniana, con cubiertes de bóvedes catalanes en forma de paraboloide hiperbólicu.<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p. 176.</ref> Pasaos los pabellones alcuéntrase un escalinata que conduz a los niveles cimeros, decorada con unes fontes esculpíes onde destaca'l dragón, que se convirtió en símbolu del parque y unu de los más reconocíos emblemes de Gaudí. Esta escalinata conduz a la Sala Hipóstila, que sirviría de mercáu de la urbanización, fecha con grandes columnes d'[[orde dóricu]]. Enriba d'esta sala alcuéntrase una gran plaza en forma de [[Teatru griegu estructura|teatro griegu]], col famosu bancu corredizu revistíu de cerámica estazada (“trencadís”), obra de Josep Maria Jujol.<ref>Rainer Zerbst, ''Antoni Gaudí'', p. 150.</ref> La casa d'amuesa del parque, obra de Francesc Berenguer, foi residencia de Gaudí de [[1906]] a [[1926]], y anguaño acueye la [[Casa-Muséu Gaudí]]. [[Archivu:Gaudí-Rosario Monumental de Montserrat.jpg|thumb|left|250px|''La Resurrección de Jesús'', Primer Misteriu de Gloria del [[Rosariu Monumental de Montserrat]].]] Nesta dómina Gaudí collaboró nun interesante proyeutu coleutivu, el [[Rosariu Monumental de Montserrat]] ([[1900]]-[[1916]]). Allugáu nel camín a la [[Santa Cueva de Montserrat]], trátase d'una serie de grupos escultóricos que remembraben los misterios de la Virxe que se recen nel [[Rosariu (relixón)|Rosariu]]. Nesti proyeutu intervinieron los meyores arquiteutos y escultores de la dómina, y ye una singular amuesa del modernismu catalán. Gaudí proyeutó'l ''Primer Misteriu de Gloria'', qu'aludía al [[Santu Sepulcru]], con una estatua de Cristu resucitáu'', obra de [[Josep Llimona]], y el ''grupu de los Trés Maríes'' esculpíu por [[Dionís Renart]]. Otru proyeutu monumental escurríu por Gaudí pa Montserrat nun se llegó a realizar: consistiría en coronar el ''Cavall Bernat'' (unu de los picos del monte) con un mirador en forma de corona real, incorporando a la paré un escudu de Cataluña de venti metros d'altor.<ref>Joan Bergós, ''Gaudí, l'home i l'obra'', p. 79.</ref> En [[1901]] realizó Gaudí la decoración de la casa d'Isabel Güell López, marquesa de Castelldosrius, fía d'Eusebi Güell. Sita na cai Junta de Comerç 19, la casa fuera construyida en [[1885]] y reformada ente 1901 y [[1904]]; la casa foi destruyida por una bomba mientres la Guerra Civil.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 435.</ref> Al otru añu intervino Gaudí na decoración del Bar Torino, propiedá de Flaminio Mezzalana, situ en Paséu de Gracia 18; Gaudí diseñó la ornamentación del Salón Árabe de dichu establecimientu, iguada con llosetes de [[cartón]] prensao y barnizao, d'estilu árabe (güei desapaecíu). Un proyeutu de gran interés pa Gaudí foi la restauración de la [[Catedral de Santa María de Palma de Mallorca]] ([[1903]]-[[1914]]), por encargu del obispu d'esa ciudá, Pere Campins i Barceló. Gaudí proyeutó una serie d'actuaciones como desmontar el [[retablu]] barrocu del altar mayor, dexando a la vista la cátedra episcopal, mover el coru del centru de la nave y asitialu nel [[presbiteriu (arquiteutura)|presbiteriu]], dexar espedita la capiella de la Trinidá, allugar nueves cantoríes y [[púlpitu|púlpitos]], decorar la catedral con llume llétrico, descegar los ventanales góticos de la Capiella Real y dotalos de [[vitral|vidreres]], allugar un gran [[baldaquín]] sobre l'altar mayor y completar la decoración con pintures. Les obres dirixóles [[Joan Rubió|Joan Rubió i Bellver]], ayudante de Gaudí, interviniendo tamién Josep Maria Jujol y los pintores [[Joaquín Torres García]], [[Iu Pascual]] y [[Jaume Llongueras]]. Gaudí abandonó'l proyeutu en 1914 por diverxencies col cabildru catedraliciu.<ref>Rainer Zerbst, ''Antoni Gaudí'', p. 221.</ref> [[Archivu:Casabatllo2.jpg|thumb|200px|[[Casa Batlló]].]] Unu de los mayores encargos y de les obres más emblemátiques de Gaudí foi la [[Casa Batlló]] ([[1904]]-[[1906]]). Encargu de Josep Batlló i Casanovas pa reformar un edificiu anterior d'[[Emili Sala Cortés]] de [[1875]],<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p. 184.</ref> Gaudí trabauó na fachada, el pisu principal, el patiu de lluces y l'azotea, y llevantó un quintu pisu pal personal de serviciu. Pa esta obra cuntó cola collaboración de los sos ayudantes Domènec Sugrañes, Joan Rubió y [[Josep Canaleta]]. La fachada fízola con piedra [[arenisca|arenisco]] de Montjuïc, tallao según superficies reglaes en forma alabeada; les columnes tienen forma [[Güesu|ósea]], con representaciones vexetales. Gaudí caltuvo la forma rectangular de los balcones del edificiu anterior –con barandielles de fierro con forma d'[[antifaz]]–, dando al restu de la fachada una forma ondulada en sentíu ascendente. Coles mesmes revistió la fachada con cerámica de cachos de cristal de dellos colores ("trencadís"), que Gaudí llograba nes refugayes de la vidrería Pelegrí. El patiu internu anubriólu con una [[claraboya]] de cristal sostenida por una cadarma de fierro con forma de doble T, que sofita nuna serie d'arcos catenarios. Na azotea destaquen les chimenees de formes helicoidales y remataes por sombreretes cónicos, revistíes de vidru tresparente na so parte central y de cerámica na cimera, y remataes por unes boles de cristal tresparente rellenes de [[sable]] de distintos colores. Remata la fachada una bóveda formada por arcos catenarios cubiertos con dos capes de lladriyu, recubierta con cerámica vidrada en forma d'escames (en tonos [[mariellu]], [[verde]] y [[azul]]), que recuerda'l llombu d'un dragón; na parte izquierda hai una torre cilíndrica colos [[anagrama|anagrames]] de [[Xesús]], [[María (madre de Xesús)|María]] y [[Xosé de Nazaret|Xosé]], y cola cruz gaudiniana de cuatro brazos.<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio'', p. 187.</ref> En [[1904]], por encargu del pintor [[Lluís Graner]], realizó'l proyeutu de decoración de la Sala Mercè, na Rambla de los Estudios, unu de los primeres [[cine]]s de Barcelona; la sala asonsañaba un covarón, inspirándose nes Cueves del Drach de Mallorca. Tamién pa Graner diseñó un xalé na Bonanova, del que namái se construyó los cimientos y la puerta principal, con tres apertures: pa persones, xarrés y páxaros; l'edificiu tendría una estructura asemeyada a la Casa Batlló o a la portería del Parque Güell.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 471.</ref> [[Archivu:Chalet Catllaràs (1905)B2.jpg|thumb|left|250px|El xalé de Catllaràs ([[1905]]), en [[La Pobla de Lillet]].]] El mesmu añu construyó'l Taller Badia, pa Josep y Lluís Badia Miarnau, ferreros y forxadores collaboradores de Gaudí en delles de les sos obres, como les cases Batlló y Milà, el Parque Güell y la Sagrada Familia; sito na cai Nàpols 278, yera un edificiu de llinies sencielles, fechu de mampostería (güei desapaecíu). Neses feches diseñó tamién un pavimentu hidráulico de baldoses de forma [[Hexágonu|hexagonal]] pa la Casa Batlló, anque finalmente nun s'asitiaron nesi allugamientu y se reaprovecharon pa la Casa Milà; yeren de color verde y taben decoraes con [[ocle]], un [[cascoxu]] y una [[estrella de mar]]. Esta baldosa foi escoyida darréu pa pavimentar el [[Paséu de Gracia]] barcelonés.<ref>Rossend Casanova, ''Gaudí i els seus coŀlaboradors: artistes i industrials a l'entorn del 1900'', en ''Gaudí 2002. Misceŀlània'', p. 271.</ref> Igualmente en 1904 construyó'l xalé-abelugo de Catllaràs, en [[La Pobla de Lillet]], pa la fábrica de cementu Asland, propiedá de Eusebi Güell. Tien una estructura simple pero bien orixinal, con forma d'arcu apuntáu, con dos tramos d'escaleres semicirculares pa conducir a los dos pisos cimeros. Nesta mesma llocalidá realizó ente [[1905]] y [[1907]] los [[Xardinos de Can Artigas]], na zona llamada Fonte de la Magnesia, por encargu del industrial testil Joan Artigas i Alart; intervinieron nesta obra operarios que trabayaren nel Parque Güell, realizando un proyeutu paecíu al del famosu parque barcelonés.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 469.</ref> [[Archivu:Lillet21.jpg|thumb|250px|[[Xardinos de Can Artigas]], en [[La Pobla de Lillet]].]] En [[1906]] fixo'l proyeutu de la ponte sobre la Riega de Pomeret, ente Sarrià y Sant Gervasi. Esta riega atopábase precisamente ente dos obres de Gaudí, la Torre Bellesguard y el Xalé Graner, polo que pidieron al arquiteutu un estudiu pa salvar el desnivel: Gaudí proyeutó una interesante estructura compuesta de [[triángulu|triángulos]] yustapuestos que sostendríen el treme de la ponte, siguiendo l'estilu de los viaductos que realizara nel Parque Güell. Construyiríase de cementu, y tendría un llargor de 154 metros y un altor de 15 metros; la barandiella taría recubierta d'azulexu, con una inscripción dedicada a [[Eulalia de Barcelona|Santolaya]]. El proyeutu nun foi aprobáu pol Conceyu de Sarrià.<ref>Joan Bassegoda, ''Gaudí o espaciu, lluz y equilibriu'', p. 214.</ref> El mesmu añu intervieno al paecer na torre Damià Mateu, en [[Llinars del Samartín de Vallés]], en collaboración col so collaborador Francesc Berenguer, magar nun ta clara l'autoría del proyeutu o en qué grau intervieno cada unu. L'estilu del edificiu remembra les primeres obres de Gaudí, como la Casa Vicens o los Pabellones Güell; tenía una rexa d'entrada en forma de rede de pescar, anguaño instalada nel Parque Güell. La casa foi baltada en [[1939]].<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 507.</ref> Tamién en 1906 diseñó un nuevu estandarte, esta vegada pal Gremiu de Cerraxeros y Ferreros, pa la procesión de [[Corpus Christi]] de [[1910]] na Catedral de Barcelona. Yera de color verde escuru, col escudu de Barcelona nel cantu cimeru esquierdu, y una imaxe de [[San Eloy]], patrón del gremiu, con preseos típicos del oficiu. La bandera foi quemada en xunetu de 1936.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 509.</ref> [[Archivu:Casa mila ag1.jpg|thumb|300px|[[Casa Milà]].]] Otru de los mayores encargos y una de les obres más emponderaes de Gaudí va ser la [[Casa Milà]], más conocida como ''La Pedrera'' ([[1906]]-[[1910]]), encargu de [[Pere Milà i Camps]]. Gaudí concibió la casa alredor de dos grandes patios de forma curvillinia, con una estructura de pilastres de piedra, lladriyu y fierro coláu, y tremes de jácenas de fierro. Tola so fachada ta realizada en piedra caliar de [[Villafranca del Panadés]], salvo la parte cimera que ta cubierta d'azulexos blancos, remembrando un monte neváu. Tien un total de cinco plantes, más un desván realizáu na so totalidá con arcos catenarios– y l'azotea, según los dos grandes patios interiores, unu de planta circular y otru de planta [[Óvalu (xeometría)|oval]]. Na azotea destaquen les salíes d'escalera, remataes cola cruz de cuatro brazo, según les chimenees, recubiertes de cerámica con unes formes que suxuren yelmos de soldaos. La decoración interior corrió al cargu de Josep Maria Jujol y el pintores [[Iu Pascual]], [[Xavier Nogués]] y [[Aleix Clapés]]. La fachada taría rematada por un grupu escultóricu de piedra, metal y cristal cola [[Virxe del Rosario]] arrodiada de los [[arcánxel]]es [[Arcánxel Miguel|Miguel]] y [[Arcánxel Gabriel|Gabriel]], de 4 metros d'altor. Fíxose un bocetu a cargu del escultor [[Carles Mani]], pero por cuenta de los sucesos de la [[Selmana Tráxica (España)|Selmana Tráxica]] de [[1909]] abandonóse'l proyeutu.<ref>Ana Mª Férrin, ''Gaudí, de piedra y fueu'', p. 296.</ref> Con motivu del séptimu centenariu de la nacencia del rei [[Jaime I d'Aragón|Jaime I]] Gaudí proyeutó en [[1907]] un monumentu na so memoria. Asitiaríase na Plaza del Rei, y supondría tamién la reforma de los edificios axacentes: nuevu techu pa la catedral, según la culminación de les sos torres y [[cimborio]]; allugamientu de tres jarrón sobre los contrafuertes de la Capiya de Santa Águeda, dedicaos a les advocaciones de les [[lletaníes lauretanas]] (''Vas Spirituale'', ''Vas Honorabile'' y ''Vas Insigne Devotiones''), según la figura d'un ánxel sobre'l campanariu de la capiya; a lo último, abrir una gran plaza al pie de la muralla (actual Plaza de Ramón Berenguer el Grande). El proyeutu nun se realizó porque nun gustó al consistoriu barcelonense.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 529.</ref> En [[1908]] Gaudí concibió un proyeutu irrealizado pa un gran [[hotel]]-[[rascacielos]] en [[Nueva York]], el [[Hotel Atraición]], encargu de dos empresarios estauxunidenses de los que se desconoz el nome. Tendría 360 metros d'altor (más que l'[[Empire State]]), con un cuerpu central más altu de forma paraboloide, rematáu con una estrella, y flanqueado por cuatro cuerpos d'edificiu dedicaos a museos, galeríes d'arte y auditorios, con formes asemeyaes a la Casa Milà. Nel interior, tendría cinco grandes salones superpuestos, unu dedicáu a cada continente.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 531.</ref><ref>Javi Peláez, [http://aldea-irreductible.blogspot.com/2009/07/el proyeutu-d'hotel xigante-de-gaudi.html «El proyeutu d'hotel xigante de Gaudí en Nueva York (1908)»], ''L'aldega irreductible'', vienres, 24 de xunetu de 2009. Consultáu 24-7-2009.</ref> [[Archivu:Exterior iglesia colonia Güell.jpg|thumb|150px|Proyeutu orixinal de la ilesia de la [[Cripta de la Colonia Güell|Colonia Güell]].]] L'últimu proyeutu pal so gran mecenes, Eusebi Güell, foi'l d'una ilesia pa la [[Colonia Güell]], en [[Santa Coloma de Cervelló]], de la que namái se construyó la cripta (conocida güei día como [[Cripta de la Colonia Güell]]) ([[1908]]-[[1918]]). Proyeutu de colonia obrera empecipiáu en [[1890]], construyérase la fábrica, edificios de servicios y viviendes pa los obreros. La que sería ilesia de la Colonia foi proyeutada por Gaudí en [[1898]], anque nun s'asitió la primer piedra hasta'l [[4 d'ochobre]] de [[1908]]. Lamentablemente, namái se construyó la cripta, yá que a la muerte del conde Güell en 1918 los sos fíos abandonaron el proyeutu. Gaudí proyeutó una ilesia de planta oval con cinco naves, una central y dos más a cada llau. Escurrió un conxuntu dafechu integráu na naturaleza, reflexu del conceutu que Gaudí tenía de l'arquiteutura como estructura orgánica. Un pórticu de bóvedes de paraboloide hiperbólicu antecede a la cripta, primer vegada que Gaudí emplegó esta estructura y primer exemplu de bóvedes paraboloidales na hestoria de l'arquiteutura.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 370.</ref> Na cripta destaquen los grandes ventanales, de forma hiperboloidal, cubiertos con vidrios de colores en forma de pétalos de flor o ales de [[camparina]]. Nel interior alternen pilastres circulares de lladriyu con columnes inclinaes de basaltu de [[Castellfollit de la Roca]]. === Dómina final: cume del so estilu === [[Archivu:SF - Escuelas.jpg|thumb|300px|[[Escueles de la Sagrada Familia]].]] Nos últimos años de la so carrera, dedicaos cuasi n'esclusiva a la Sagrada Familia, Gaudí llega a la culminación del so estilu naturalista, faciendo una síntesis de toles soluciones y estilos probaos hasta aquel entós. Gaudí llogra una perfecta harmonía na interrellación ente los elementos estructurales y los ornamentales, ente plástica y estética, ente función y forma, ente conteníu y continente, llogrando la integración de toles artes nun tou estructurado y lóxicu.<ref>Joan Bergós, ''Gaudí, l'home i l'obra '', p. 68.</ref> El primer exemplu del so etapa final tener nun edificiu senciellu pero bien atélite, les [[Escueles de la Sagrada Familia]], pequeñu edificiu destináu a escuela pa los fíos de los obreros que trabayaben nel templu. Construyíu en [[1909]], tien planta rectangular de 10 x 20 metros, y constaba de tres aules, antepar y capiya. La construcción realizar con lladriyu vistu, en trés capes superpuestes, siguiendo la téunica tradicional catalana. Tanto les parés como'l teyáu tienen forma ondulada, que confier a la estructura una sensación de ligereza pero al empar una gran resistencia. Les Escueles de la Sagrada Familia fueron un exemplu en xenialidá constructiva y sirvieron de fonte d'inspiración pa munchos arquiteutos, pola so simplicidá, resistencia, orixinalidá del volume, funcionalidad y pureza xeométrica.<ref>Mª Antonietta Crippa, ''Gaudí'', p. 79.</ref> En mayu de [[1910]] Gaudí pasó una curtia estancia de reposu en [[Vic]], onde recibió l'encargu de diseñar unes faroles pa la Plaza Mayor de la ciudá, en conmemoración del primer centenariu de la nacencia de [[Jaume Balmes]]. Yeren una faroles en forma d'[[obeliscu]], con base y fuste de piedra basáltica de Castellfollit de la Roca y brazos de fierro forxáu, remataes pola cruz de cuatro brazo; la decoración yera de motivos vexetales ya incluyía les feches de nacencia y muerte de Balmes. Les faroles fueron baltaes en [[1924]], pos presentaben mala traza de caltenimientu.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 555.</ref> Esi mesmu añu, por cuenta del llogru del títulu de [[conde]] per parte de Eusebi Güell, Gaudí diseñó un escudu d'armes pal so gran mecenes: fixo un escudu cola parte inferior de forma catenaria, tan típica en Gaudí; estremar en dos cola figura del templete del Palaciu Güell, poniendo a la derecha una [[palombu]] con una rueda dentada –n'alusión a la Colonia Güell de Santa Coloma de Cervelló (“coloma” ye palombu en catalán) –, cola lleenda “ahir pastor” (ayeri preguero) y a la izquierda un [[uxu]] posáu sobre media luna –símbolo de prudencia y sabiduría– cola lleenda “avuy senyor” (güei señor). Remata l'escudu un yelmu cola corona condal y el palombu símbolu del Espíritu Santu.<ref>Joan Bergós, ''Gaudí, l'home i l'obra '', p. 49.</ref> En [[1912]] construyó dos púlpitos pa la [[Ilesia de Santa María de Blanes|ilesia de Santa María]] de [[Blanes]]: el del [[llau de la Epístola y llau del Evanxeliu|llau del Evanxeliu]] tenía planta hexagonal, decoráu col palombu del Espíritu Santu y los nomes en llatín de los cuatro [[tetramorfos|evanxelistes]] y los siete Dones del Espíritu Santu; el de la [[llau de la Epístola y llau del Evanxeliu|Epístola]] tenía los nomes de los [[apóstol]]es qu'escribieron [[epístola|epístoles]] ([[Simón Pedro|San Pedro]], [[Pablo de Tarsu|San Pablo]], [[Xuan l'Evanxelista|San Xuan Evanxelista]], [[San Judas Tadeo]] y [[Santiago'l Mayor]]), colos trés [[virtúes teologales]] y les llapaes del fueu de [[Pentecostés]]. Estos púlpitos fueron quemaos en xunetu de 1936.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 495.</ref> Pa la restauración de la [[Colexata Basílica de Santa María (Manresa)|Catedral de Manresa]] pidir a Gaudí en [[1915]] que realizara una valoración del anteproyeutu realizáu pol arquiteutu [[Alexandre Soler i March]], encargáu de les obres. Gaudí suxurió delles correiciones, como asitiar un pórticu xuntu al [[bautisteriu]], una cubierta a dos enagües sobre la nave principal y una sala sobre'l pórticu pa muséu y archivu. [[Archivu:SF - lago.jpg|thumb|250px|[[Templu Espiatoriu de la Sagrada Familia]].]] Dende [[1915]] Gaudí dedicóse práuticamente n'esclusiva a la so obra cume, la [[Templu Espiatoriu de la Sagrada Familia|Sagrada Familia]], que supón la síntesis de tola evolución arquitectónica del xenial arquiteutu. Dempués de la realización de la cripta y l'ábside, inda n'estilu neogóticu, el restu del templu concebir nun estilu orgánicu, asonsañando les formes de la naturaleza, onde abonden les formes xeométriques reglaes. L'interior tenía d'asemeyar un monte, con un conxuntu de columnes arborescentes inclinaes, de forma helicoidal, creando una estructura al empar simple y resistente. Gaudí aplicó na Sagrada Familia tolos sos afayos esperimentaos enantes n'obres como'l Parque Güell o la cripta de la Colonia Güell, consiguiendo ellaborar un templu estructuralmente perfectu al empar qu'harmónicu y estéticu. La Sagrada Familia tien planta de [[cruz llatina]], de cinco naves centrales y [[transepto]] de tres naves, y ábside con siete capilla. Ostenta tres fachaes dedicaes a la Nacencia, Pasión y Gloria de Jesús, y cuando tea concluyíu va tener 18 torres: cuatro en cada portal faciendo un total de dolce polos apóstoles, cuatro sobre'l cruceru invocando a los evanxelistes, un sobre l'ábside dedicada a la Virxe y la torre-cimborio central n'honor a Jesús, que va algamar los 170 metros d'altor.<ref>Rainer Zerbst, ''Antoni Gaudí'', p. 198.</ref> El templu va disponer de dos [[sacristía|sacristíes]] xuntu al ábside, y de trés grandes capiyes: la de l'Asunción nel ábside y les del Bautismu y la Penitencia al pie de la fachada principal; coles mesmes, va tar arrodiáu d'un [[claustru]] pensáu pa les procesiones y p'aisllar el templu del esterior. Gaudí aplicó a la Sagrada Familia un altu conteníu simbólico, tantu n'arquiteutura como n'escultura, dedicando a cada parte del templu un significáu relixosu. Mientres la vida de Gaudí namái se completaron la cripta, l'ábside y, parcialmente, la fachada de la Nacencia –de la que Gaudí namái vio coronada la torre de San Bernabé–. A la so muerte fixo cargu de la construcción el so ayudante, Domènec Sugrañes; darréu, tuvo so la direición de diversos arquiteutos, siendo [[Jordi Bonet i Armengol]] direutor de les obres dende [[1987]]. Na decoración escultórica trabayaron artistes como [[Llorenç Matamala|Llorenç]] y [[Joan Matamala]], [[Carles Mani]], [[Jaume Busquets]], [[Joaquim Ros i Bofarull]], [[Etsuro Sotoo]] y [[Josep Maria Subirachs]], autor de la decoración de la fachada de la Pasión. Mientres los últimos años de la so vida, amás de la so dedicación a la Sagrada Familia, namái intervieno en pequeños proyeutos que nun fueron llevaos a términu: en [[1916]], al morrer l'obispu de Vic [[Josep Torras i Bages]], amigu de Gaudí, proyeutó un monumentu n'homenaxe al clérigu, que pensó instalar frente a la fachada de la Pasión de la Sagrada Familia. Realizó un bocetu del proyeutu, que finalmente non se llevó a cabu, y realizóse un bustu de yelsu del obispu Torras, obra de Joan Matamala so les órdenes de Gaudí; instaláu na Sagrada Familia –formaría parte del monumentu–, foi destruyíu en 1936.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 563.</ref> Otru proyeutu de monumentu conmemorativo, igualmente irrealizado, foi'l dedicáu a [[Enric Prat de la Riba]], que s'asitiaría en [[Castellterçol]], llugar de nacencia del políticu catalán. El proyeutu data de [[1918]], y consistiría nuna alta torre con dos pórticos y una aguya rematada nuna estructura de fierro de la qu'escolgaría la bandera catalana. El dibuxu del proyeutu foi de [[Lluís Bonet i Garí]], ayudante de Gaudí.<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 565.</ref> En [[1922]] recibió Gaudí un encargu de parte del padre [[franciscanu]] Anxélicu Aranda d'una ilesia dedicada a l'Asunción en [[Rancagua]] ([[Chile]]).<ref>Joan Bassegoda, ''El gran Gaudí'', p. 581.</ref> Gaudí escusóse diciendo qu'ocupaba'l so tiempu n'esclusiva a la Sagrada Familia, pero unvió a Chile unos bocetos de la capiya de l'Asunción que proyeutara pal ábside de la Sagrada Familia, que más o menos coincidíen un pocu colos solicitáu pol padre Aranda. Esti proyeutu nun se llevó a cabu, anque anguaño esiste la intención de retomalo –per parte del arquiteutu chilenu Christian Matzner–, y construyir por fin una obra diseñada por Gaudí nel Nuevu Continente.<ref>Ana Mª Férrin, ''Gaudí, la huella del geniu'', p. 47.</ref> Enagora hai destinaos unos terrenes llamaos Parque Cataluña— pa la construcción de la ilesia, y embaráxase la fecha de 2014 pa la so construcción. Esi mesmu añu Gaudí recibió una consulta pa la construcción d'una estación monumental de trenes pa Barcelona (la futura [[Barcelona Estación de Francia|Estación de Francia]]). Gaudí suxurió una estructura de fierro en forma de gran toldu suspendíu, solución orixinal bastante adelantrada a la so dómina; quiciabes por ello, el proyeutu arredró a los inxenieros encargaos, que tornaron la ufierta de Gaudí. Los últimos proyeutos conocíos del arquiteutu son el d'una capiya pa la Colonia Calvet en [[Torelló]], de [[1923]], y el d'un púlpitu pa [[Valencia]] (desconozse'l llugar exactu), de [[1924]]. Dende entós Gaudí trabayó yá puramente pa la Sagrada Familia, hasta l'aciar día del accidente que-y causó la muerte. === Llistáu y allugamientu de les obres principales === Darréu enumbérense les obres principales de Gaudí.<ref>[http://www.gaudiclub.com/cat/c_vida/lista.asp Llista d'obres completes]</ref> *'''[[Estorga]]''' {| bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="4" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #cccccc solid 1px; border-collapse: collapse;" !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Añu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Nome !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Allugamientu !width="45%" style="background:#ffce5d;" |Descripción !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Estáu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Semeya |- |[[1889]]-[[1893]] |[[Palaciu Episcopal d'Estorga]] | |Obra encargada pol obisbu Grau, que conociera a Gaudí cuando tuvo na [[Arzobispáu de Tarragona|Diócesis de Tarragona]]. |Correutu |[[Archivu:Palacio episcopal de Astorga.JPG|140px|Palaciu Episcopal d'Estorga]] |} *'''[[Barcelona]]''' {| bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="4" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #cccccc solid 1px; border-collapse: collapse;" !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Añu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Nome !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Allugamientu !width="45%" style="background:#ffce5d;" |Descripción !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Estáu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Semeya |- |[[1883]]-[[1888]] |[[Casa Vicens]] |C/Carolines, 24 |Casa unifamiliar fecha pa Manuel Vicens i Montaner. |Correutu |[[Archivu:casavicens.jpg|140px|Casa Vicens]] |- |[[1884]]-[[1887]] |[[Finca Güell]] |Av. Pedralbes, 15 (Pavellons)<br />Av. Joan XXIII, 27-31 (porta est)<br />C/ Martí i Franquès, 2-12 (porta sud)<br />Av. Diagonal, 686 (fonte y umbráculu, nos xardinos del Palaciu de Pedralbes) |Eusebi Güell encarga a Gaudí la fechura de delles obres na finca que tenía ente les Cortes y Sarrià. Les obres consistieren nel zarru con tres puertes (la dels Pavellons Güell y les allugaes güei na Facultá de Farmacia y na de Bioloxúa de la UB) la portería y les cuadres (Pavellons), un miradoriu, una fonte y una fonte (nos xardinos del Palaciu de Pedralbes) y la capiella de la casa-residencia (desaniciada). |Correutu |[[Archivu:Pavellons de la Finca Güell (Barcelona) - 2.jpg|140px|Finca Güell]]<br />[[Archivu:Porta Gaudi Farmàcia.jpg|140px|Finca Güell]]<br />[[Archivu:Gaudi-FincaGuell-08019.2074-011.jpg|140px|Finca Güell]]<br />[[Archivu:Gaudí - Font d'Hèrcules.jpg|140px|Finca Güell]] |- |[[1884]]-[[1926]] |[[Sagrada Família]] |Pça.Sagrada Família |La Sagrada Família ye una ilesia allugada nel distritu del [[Eixample de Barcelona]]. Ye unu de los más conocíos exemplos del [[modernismu catalán]] y ta catalogada como [[Patrimoniu de la Humanidá]]. |Correutu. En construcción |[[Archivu:Sagradafamilia-overview.jpg|140px|Sagrada Família]] |- |[[1885]]-[[1889]] |[[Palaciu Güell]] |C/Nou de la Rambla |Casa unifamiliar encargada por Eusebi Güell, mecenes de Gaudí. |Correutu |[[Archivu:PalauGuell1.jpg|140px|Palau Güell]] |- |[[1888]]-[[1890]] |[[Col·legi de les Teresianes]] |C/ Ganduxer 85 |Gaudí recibe l'encargu del padre Ossó, fundador de la compañía de Santa Teresa, de rematar un proyeutu yá aniciáu. Desconózse l'autor del proyeutu orixinal. |Correutu |[[Archivu:Colegio Teresianas (1888).jpg|140px|Col·legi de les Teresianes]] |- |[[1900]] |[[Casa Calvet]] |C/ Casp 48 |Edificiu fechu pa un fabricante testil, y va servir tanto pal negociu, al cual se van destinar la planta baxa y el soterrañu, como pa viviendes, allugaes nes plantes superiores. |Correutu |[[Archivu:Casa Calvet 2.jpg|140px|Casa Calvet]] |- |[[1900]]-[[1909]] |[[Porta i tanca de la Finca Miralles]] |Pg. de Manuel Girona, 55-57 |Muria y puerta pa la finca d'[[Hermenegild Miralles]]. |Bono |[[Archivu:Porta Miralles.jpg|140px|Miralles]] |- |[[1900]]-[[1910]] |[[Parc Güell]] |C/ Olot e/n |Parque públicu coles construcciones comunitaries d'un proyeutu d'urbanización de lluxu frustráu pola [[Primer Guerra Mundial]]. |Correutu |[[Archivu:Parc Guell 09.jpg|140px|Parc Güell]] |- |[[1905]]-[[1907]] |[[Casa Batlló]] |Pg. de Gràcia, 43 |Remodelación integral d'un edificiu del [[1877]], encargada pol industrial testil [[Josep Batlló i Casanovas|Josep Batlló]]. |Correutu |[[Archivu:CasaBatllo 0170.JPG|140px|Casa Batlló]] |- |[[1906]]-[[1910]] |[[Casa Milà]] |Pg. de Gràcia |Conocida popularmente como «'''la Pedrera'''», yera una casa pa viviendes fecha pal comerciant Pere Milà. Inspirada nel paisaxe de la [[Capadocia]], actualmente ta catalogada como [[Patrimoniu de la Humanidá]] |Correutu |[[Archivu:Spain.Barcelona.Casa.Mila.jpg|140px|Casa Milà]] |- |[[1908]]-[[1909]] |[[Escoles de la Sagrada Família]] |Pça.Sagrada Família |Allugaes nel solar qu'ocupa la [[Sagrada Familia]], construyéronse -de forma provisional- p'atender la educación de los fíos de los trabayadores. |Regular |[[Archivu:Gaudi-escolesSgFam-1713-02.jpg|140px|Escoles de la Sagrada Família]] |} *'''[[Comillas]] ([[Cantabria]])''' {| bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="4" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #cccccc solid 1px; border-collapse: collapse;" !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Añu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Nome !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Allugamientu !width="45%" style="background:#ffce5d;" |Descripción !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Estáu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Semeya |- |[[1883]] |[[El Capricho]] | |Casa d'aire oriental encargada por Máximo Díaz de Quijano, cuñáu del marqués de Comillas. |Correutu |[[Archivu:El Capricho JPG.jpg|140px|El Capricho]] |} *'''[[La Pobla de Lillet]]''' {| bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="4" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #cccccc solid 1px; border-collapse: collapse;" !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Añu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Nome !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Allugamientu !width="45%" style="background:#ffce5d;" |Descripción !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Estáu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Semeya |- |[[1905]]-[[1906]] |[[Jardins Artigas]] | |Xardinos proyeutaos por Joan Artigas i Alart. |Correutu |[[Archivu:Lillet17.jpg|140px|Jardins Artigas]] |- |[[1905]] |[[Xalet del Catllaràs]] | |Xalé edificáu p'albergar a los inxenieros de la fábrica Asland. |Correutu |[[Archivu:Chalet Catllaràs (1905)B2.jpg|140px|Xalet de Catllaràs]] |} *'''[[Lleón]]''' {| bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="4" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #cccccc solid 1px; border-collapse: collapse;" !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Añu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Nome !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Allugamientu !width="45%" style="background:#ffce5d;" |Descripción !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Estáu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Semeya |- |[[1891]]-[[1892]] |[[Casa de los Botines]] |Pça. de San Marcelo |El nome orixinal ye «Casa Fernández-Andrés» y foi encargada por unos comerciantes testiles de Lleón rellacionaos con Eusebi Güell. |Correutu |[[Archivu:CasaBotines.JPG|140px|Casa Botines]] |} *'''[[Mataró]]''' {| bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="4" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #cccccc solid 1px; border-collapse: collapse;" !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Añu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Nome !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Allugamientu !width="45%" style="background:#ffce5d;" |Descripción !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Estáu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Semeya |- |[[1878]]-[[1883]] |[[Cooperativa Obrera Mataronense]] |Cai de la Cooperativa con Cai Thos i Codina |Dos cases pa trabayadores, una sala de blanquéu industrial, unos sanitarios y l'estendart. Actualmente, sala d'esposiciones. |Bono. Restauráu en 2008 |[[Archivu:Obrera Mataronense.jpg|140px|Mataró]] |} *'''[[Monistrol de Montserrat]]''' {| bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="4" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #cccccc solid 1px; border-collapse: collapse;" !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Añu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Nome !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Allugamientu !width="45%" style="background:#ffce5d;" |Descripción !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Estáu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Semeya |- |[[1903]]-[[1916]] |Primer Misteriu de Gloria del [[Rosari Monumental de Montserrat]] |Camí de la [[Santa Cova de Montserrat]] |Grupu escultóricu de la Resurrección de Cristu, con escultura de [[Josep Llimona i Bruguera|Josep Llimona]] y [[Dionís Renart i Garcia|Dionís Renart]]. |Bono |[[Archivu:Gaudí-Rosario Monumental de Montserrat.jpg|140px|Rosariu Monumental de Montserrat]] |} *'''[[Santa Coloma de Cervelló]]''' {| bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="4" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #cccccc solid 1px; border-collapse: collapse;" !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Añu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Nome !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Allugamientu !width="45%" style="background:#ffce5d;" |Descripción !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Estáu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Semeya |- |[[1908]]-[[1914]] |[[Cripta de la Colònia Güell]] |[[Colònia Güell]], Carrer de Reixach e/n |Les partes executaes del proyeutu del [[1898]] son la cripta y la escalinata. |Bono |[[Archivu:Cripta Güell02.jpg|140px|Cripta de la Colònia Güell]] |} *'''[[Sitges]]''' {| bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="4" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #cccccc solid 1px; border-collapse: collapse;" !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Añu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Nome !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Allugamientu !width="45%" style="background:#ffce5d;" |Descripción !width="5%" style="background:#ffce5d;" |Estáu !width="15%" style="background:#ffce5d;" |Semeya |- |[[1895]]-[[1901]] |[[Celler Güell]] del Garraf |C-246 Km 24,5 |Bodega y anexos, actualmente formen parte d'un restorán |Bono |[[Archivu:Garraf - Celler Güell.jpg|140px|Celler Güell]] |} == Collaboradores de Gaudí == [[Archivu:Arbeitsraum Gaudi.jpg|thumb|250px|Reproducción del taller de Gaudí na Sagrada Familia. Destruyíu en [[1936]], fíxose esta recreación a partir de fotografíes.]] La bayurosa xera a la que fizo frente Gaudí –non en cantidá d'obres, pero sí na complexidá de les mesmes, cuidaes hasta l'últimu detalle– fizo que precisara la collaboración d'un gran númberu d'ayudantes, tanto arquiteutos como artesanos y profesionales de tolos sectores. Gaudí siempres marcaba les pautes de trabayu, pero dexaba marxe de maniobra a les capacidaes individuales de tolos sos collaboradores. Prueba de la so maestría mesmo nel oficiu que nes rellaciones humanes ye que supo apigurar un gran númberu de profesionales, toos con distintes idiosincrasies y maneres de trabayar, y crear un equipu integráu y perfeutamente estructuráu.<ref>[http://www.gaudiallgaudi.com/HALA002%20G%20Collaboradors.htm Colaboradores de Gaudí]</ref> Ente los sos collaboradores destaquen: *'''Arquiteutos''': [[Francesc Berenguer]], [[Josep Maria Jujol]], [[Cristòfor Cascante i Colom]], [[Josep Francesc Ràfols]], [[Cèsar Martinell]], [[Joan Bergós i Massó|Joan Bergós]], [[Francesc Folguera]], [[Josep Canaleta]], [[Joan Rubió]], [[Domènec Sugrañes]], [[Jaume Bayó i Font]], [[Francesc Quintana]], [[Isidre Puig i Boada]] y [[Lluís Bonet i Garí]]. *'''Escultores''': [[Carles Mani]], [[Joan Flotats]], [[Llorenç Matamala]], [[Joan Matamala]] y [[Josep Llimona]]. *'''Pintores''': [[Ricard Opisso]], [[Aleix Clapés]], [[Iu Pascual]], [[Xavier Nogués]], [[Jaume Llongueras]] y [[Joaquín Torres García]]. *'''Constructores y maestros d'obra''': Agustí Massip, [[Josep Bayó i Font]], Claudi Alsina i Bonafont, Josep Pardo i Casanova y el so sobrín Julià Bardier i Pardo. *'''Artesanos''': Eudald Puntí (carpintería y forxa), Joan Oñós (forxa), Lluís y Josep Badia i Miarnau (forxa), Joan Bertran (yelsería), Joan Munné (ebanistería), Frederic Labòria (ebanistería), Antoni Rigalt i Blanch (vidrería), Josep Pelegrí (vidrería), [[Mario Maragliano]] (mosaicu), Jaume Pujol i Bausis y el so fíu Pau Pujol i Vilà (cerámica). == Patrimoniu de la Humanidá == Delles de les obres de Gaudí fueron declaraes pola [[Unesco]] como [[Patrimoniu de la Humanidá]]: en [[1984]]<ref>[http://web.archive.org/web/http://whc.unesco.org/archive/repcom84.htm#320 Sesión 8 del Comité del Patrimonio de la Humanidad de la UNESCO]</ref> el [[Parque Güell]], el [[Palaciu Güell]] y la [[Casa Milà]]; y en [[2005]]<ref>[http://web.archive.org/web/http://whc.unesco.org/archive/2005/whc05-29com-22e.pdf#decision.8B.47 Sesión 29 del Comité del Patrimonio de la Humanidad de la UNESCO, p.222]</ref> la fachada del Nacencia, la cripta y l'ábside de la [[Templu Espiatoriu de la Sagrada Familia|Sagrada Familia]], la [[Casa Vicens]] y la [[Casa Batlló]] en [[Barcelona]], xunto cola [[cripta de la Colonia Güell]] en [[Santa Coloma de Cervelló]]. La declaración de Patrimoniu Mundial d'estes obres de Gaudí supón reconocer el so valor universal esceicional. Asina foi razonáu pola UNESCO:<ref>[http://web.archive.org/web/http://whc.unesco.org/en/list/320/ Patrimonio Mundial: Obras de Antoni Gaudí]</ref> *''La obra d'Antoni Gaudí representa una contribución creativa escepcional y notable nel desarrollu de l'arquiteutura y de la construcción del final del [[sieglu XIX]] y de principios del [[sieglu XX]].'' *''El trabayu de Gaudí representa un importante intercambiu de valores, estrechamente acomuñáu a les corrientes cultural y artísticu del so tiempu representaes pol Modernismu catalán. Antemanó ya influyó sobre un bon númberu de formes y de téuniques que xugaron el so papel nel desarrollu de la construcción moderna del sieglu XX.'' *''La obra de Gaudí inclúi dellos exemplos notables de la tipoloxía de construcción na arquiteutura del principiu del sieglu XX, tantu residencial como pública, nel desarrollu de la cual realizó una significativa y creativa contribución.'' == Ver tamién == * [[Trencadís]] * [[Modernismu catalán]] * [[Gaudí Centre]] * [[Mas de la Calderera]] * [[Casa Muséu Gaudí]] * [[Compañía Tresatlántica]] * [[Real Cátedra Gaudí]] == Bibliografía == *AA.VV. ([[2001]]). ''Gaudí. Hàbitat, natura i cosmos''. Ed. Lunwerg, [[Barcelona]]. ISBN 84-7782-799-0.</br> *AA.VV. ([[2002]]). ''Gaudí 2002. Misceŀlània''. Ed. Planeta, Barcelona. ISBN 84-9708-093-9. *[[Joan Bassegoda i Nonell|Bassegoda i Nonell, Joan]] ([[1989]]). ''El gran Gaudí''. Ed. Ausa, [[Sabadell]]. ISBN 84-86329-44-2. *Bassegoda i Nonell, Joan ([[2002]]). ''Gaudí o espacio, luz y equilibrio''. Criterio, [[Madrid]]. ISBN 84-95437-10-4. *Bassegoda i Nonell, Joan ([[2011]]). ''El mestre Gaudí''. Pagès Editors, [[Lleida]]. ISBN 978-84-9975-069-9. *Bergós i Massó, Joan ([[1999]]). ''Gaudí, l'home i l'obra''. Ed. Lunwerg, Barcelona. ISBN 84-7782-617-X. *[[Jordi Bonet i Armengol|Bonet i Armengol, Jordi]] ([[2001]]). ''L'últim Gaudí''. Ed. Pòrtic, Barcelona. ISBN 84-7306-727-4. *Carandell, Josep Maria ([[1993]]). ''La Pedrera, cosmos de Gaudí''. Fundació Caixa Catalunya, Barcelona. *Castellar-Gassol, Joan ([[2000]]). ''Gaudí, la vida d'un visionari''. Ed. 1984, Barcelona. ISBN 84-86540-54-2. *Crippa, Maria Antonietta ([[2007]]). ''Gaudí''. Taschen, [[Köln]]. ISBN 978-3-8228-2519-8. *Férrin, Ana María ([[2001]]). ''Gaudí, de piedra y fuego''. Ed. Jaraquemada, Barcelona. ISBN 84-932015-0-2. *Férrin, Ana María ([[2001]]). ''Gaudí, la huella del genio''. Ed. Jaraquemada, Barcelona. ISBN 84-932015-1-0. *Flores, Carlos ([[2002]]). ''Les lliçons de Gaudí''. Ed. Empúries, Barcelona. ISBN 84-7596-949-6. *Gómez Gimeno, María José ([[2006]]). ''La Sagrada Familia''. Mundo Flip Ediciones. ISBN 84-933983-4-9. *Gueilburt Talmazan, Luis ([[2003]]). ''Gaudí y el Registro de la propiedad''. Institut Gaudí de la Construcció. ISBN 84-688-1125-4. *[[Isidre Puig i Boada|Puig i Boada, Isidre]] ([[2004]]). ''El pensament de Gaudí''. Ed. Dux, Barcelona. ISBN 84-609-1587-5. *Puig i Boada, Isidre ([[1986]]). ''El temple de la Sagrada Família''. Ed. Nou Art Thor, Barcelona. ISBN 84-7327-135-1. *[[Armand Puig i Tàrrech|Puig i Tàrrech, Armand]] ([[2010]]). ''La Sagrada Família segons Gaudí. Comprendre un símbol''. Ed. Pòrtic, Barcelona. ISBN 978-84-9809-158-8. *Rojo Albarrán, Eduardo ([[1988]]). ''Antonio Gaudí, ese incomprendido: La Cripta de la Colonia Güell''. Los libros de la Frontera, [[Sant Cugat del Vallès]]. ISBN 84-85709-70-5. *Tarragona, Josep Maria ([[1999]]). ''Gaudí, biografia de l'artista''. Ed. Proa, Barcelona. ISBN 84-8256-726-8. *Van Hensbergen, Gijs ([[2001]]). ''Antoni Gaudí''. Random House Mondadori S.A., Barcelona. ISBN 84-01-30506-3. *Zerbst, Rainer ([[1985]]). ''Antoni Gaudí''. Ed. Taschen, Köln. ISBN 3-8228-7011-0. == Referencies == {{llistaref|2|}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.upc.edu/catedragaudi/ Web de la Cátedra Gaudí] * [http://cvc.cervantes.es/actcult/gaudi/default.htm Gaudí nel Centro Virtual Cervantes] {{es}} * [http://web.archive.org/web/http://whc.unesco.org/fr/list/320 Declaración de Patrimoniu Mundial d'obres de Gaudí] {{fr}} * [http://www.antonigaudi.org/Esp/16/16/1.htm L'Arquiteutu de la Sagrada Familia] {{es}} * [http://www.lletres.net/pla/AGaudi.html Gaudí, per Josep Pla (un Homenot)] {{ca}} * [http://www.lletres.net/pla/SagradaFam.html La Sagrada Família, per Josep Pla (Primera volada - Barcelona)] {{ca}} * [http://nova.vidadelamemoria.com/blog/antoni-gaudi Estudis sobre el lloc de naixement d'Antoni Gaudí] {{ca}} * [http://www.bcn.cat/publicacions/b_mm/bmm58/bmm58_qc36.htm Gaudí en el seu context social i cultural] {{ca}} * [http://www.gaudicentre.cat Gaudí Centre Reus] {{ca}} * [http://virtualcoloniaguell.com Visita virtual de la cripta de la Colonia Güell] {{ca}} * [http://www.edu3.cat/Edu3tv/Fitxa?p_id=18230&p_ex=gaud%ED Videu ''Gaudí, arquitecte i artesà''] {{ca}} * [http://www20.gencat.cat/portal/site/Patrimoni/menuitem.6a2dec9a300f68a8cd0181dfb0c0e1a0/?vgnextoid=087af4a3876b0110VgnVCM1000000b0c1e0aRCRD&vgnextchannel=087af4a3876b0110VgnVCM1000000b0c1e0aRCRD&vgnextfmt=default L'obra de Gaudí, a Patrimoni.gencat] {{ca}} * [http://www.santlluc.cat/index.php?lang=cat&sec=sant_lluc&men=historia Pàgina del Cercle Artístic de Sant Lluc] {{ca}} * [http://www.cadrescatalans.com/toulouse/article/culture/detencio_de_gaudi.pdf Detenció de Gaudí l'11 de setembre de 1924] {{ca}} {{NF|1852|1926|Gaudi, Antoni}} [[Categoría:Arquiteutos y arquiteutes d'España]] [[Categoría:Persones de Cataluña]] 915vx69fpzgu7jdy4x5j3q1nru3wfo3 Guerra Civil Española 0 9686 3707551 3698220 2022-08-16T15:16:04Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{Correxir}} La '''Guerra Civil Española''', o '''guerra d'España''', foi un [[conflictu social]], políticu y [[Guerra|bélicu]] —que más tarde repercutiría tamién nuna [[crisis económica]]— que se desencadenó n'[[España]] tres el fracasu parcial del [[Golpe d'Estáu n'España de xunetu de 1936|golpe d'Estáu del 17 y 18 de xunetu de 1936]] lleváu a cabu per una parte del [[Fuercies Armaes de la República Española|Exércitu]] contra'l Gobiernu de la [[Segunda República Española|Segunda República]]. Tres el [[bloquéu del Estrechu]] y el posterior [[ponte aérea]] que, gracies a la rápida collaboración de l'[[Alemaña nazi]] y la [[Italia fascista]], treslladó les tropes rebalbes a la [[España peninsular|Península]] nes últimes selmanes de xunetu,{{Harvnp|Alpert|1996|p=127}}{{Harvnp|Sole i Sabaté|Villaroya|2003|pp=16-17}} empezó una [[guerra civil]] que concluyiría los [[1 d'abril]] de [[1939]] col [[Últimu parte de la Guerra Civil Española|últimu parte de guerra]] robláu por [[Francisco Franco]], declarando la so victoria y estableciendo [[dictadura de Francisco Franco|una dictadura que duraría hasta la so muerte'l 20 de payares de 1975]]. La guerra tuvo múltiples facetes, pos incluyó [[llucha de clases]], [[guerra de relixón]], enfrentamientu de [[nacionalismu|nacionalismos]] opuestos, llucha ente [[dictadura militar]] y [[republicanismu|democracia republicana]], ente [[revolución]] y [[contrarrevolución]], ente [[fascismu]] y [[comunismu]].{{Harvnp|Santos Juliá|1999|p=118. «Foi en concencia [[llucha de clases]] poles armes, na que daquién podía morrer por cubrir se la cabeza con un sombreru o calzase con alpargates los pies, pero nun foi en menor midida [[guerra de relixón]], de [[nacionalismu|nacionalismos]] engarraos, guerra ente [[dictadura militar]] y [[republicanismu|democracia republicana]], ente [[revolución]] y [[contrarrevolución]], ente [[fascismu]] y [[comunismu]]»}} A les partes del conflictu soler denominar [[bandu republicanu]] y [[bandu subleváu]]: * El bandu republicanu tuvo constituyíu en redol al [[Gobiernos de la Segunda República Española|Gobiernu]] escoyíu democráticamente, formáu pol [[Frente Popular (España)|Frente Popular]], que de la mesma se componía d'una coalición de partíos [[Republicanismu|republicanos]] —[[Izquierda Republicana]] y [[Unión Republicana (España, 1934)|Unión Republicana]]— col [[Partíu Socialista Obreru Español]], a la que se sumaren los [[marxismu-leninismu|marxistes-leninistes]] del [[Partíu Comunista d'España]] y el [[Partíu Obreru d'Unificación Marxista|POUM]], el [[Partíu Sindicalista]] d'orixe anarquista y en Cataluña los [[nacionalismu catalán|nacionalistes]] d'izquierda encabezaos por [[Esquerra Republicana de Catalunya]]. Yera sofitáu pol [[movimientu obreru español|movimientu obreru]] y los sindicatos [[Unión Xeneral de Trabayadores|UXT]] y [[Confederación Nacional del Trabayu|CNT]], anque ellos lo qu'escorríen yera realizar la [[revolución española de 1936|revolución social]]. Tamién se decantara pol bandu republicanu'l [[Partíu Nacionalista Vascu]], cuando les [[Cortes republicanes]] taben a puntu d'aprobar l'[[Estatutu d'Estella|Estatutu d'Autonomía pal País Vascu]]. * El bandu subleváu, que se llamó a sigo mesmu «[[bandu nacional]]», tuvo entamáu en redol a parte del altu mandu militar, institucionalizáu primeramente na [[Xunta de Defensa Nacional]] sustituyida tres el nomamientu de Francisco Franco como [[Nomamientu del Xeneralísimu Franco|Xeneralísimu]] y [[Nomamientu del xeneral Franco como Xefe del Gobiernu del Estáu|xefe del Gobiernu del Estáu]]. Políticamente, tuvo integráu pola fascista [[Falanxe Española de les JONS|Falanxe Española]], los [[carlismu|carlistes]], los monárquicos alfonsinos de [[Renovación Española]] y gran parte de los votantes de la [[Confederación Española de Dereches Autónomes|CEDA]], la [[Lliga Rexonalista]] y otros grupos conservadores. Socialmente foi sofitáu por aquelles [[clase social|clases]] a les que la victoria nes urnes del [[Frente Popular (España)|Frente Popular]] fíxo-yos sentir qu'apeligraba la so posición; pola [[Ilesia católica]], acosada pola [[persecución relixosa mientres la Guerra Civil Española|persecución relixosa]] desamarrada per parte de la izquierda namás españar el conflictu; por pequeñu propietarios medrosos d'una «[[revolución proletaria|revolución del proletariáu]]» y tamién por munches persones de clase baxa de firmes convencimientos relixosos.{{Harvnp|Malefakis|2006|p=24. «Anque una parte de los militares empecipiara la guerra, la guerra nun puede definise —como dacuando sigue faciéndose— como la llucha de los militares —o del Exércitu más un puñáu de terratenientes ricos y xerarques eclesiásticos— contra'l restu de la sociedá. Ensin el sofitu de munchu españoles -n'especial de les clases mediu y altu, pero tamién de les humildes: millones de pequeños propietarios y xente relixoso-, l'alzamientu nun se convirtiera en guerra civil, magar la mayor eficacia militar con que los rebeldes cuntaben de primeres»}} Dambos bandos cometieron y acusáronse recíprocamente de la comisión de [[Guerra Civil Española#Crímenes y xenocidiu|graves crímenes]] nel frente y nes retaguardies, como [[saques de presos]], ''[[Paséu (fusilamiento)|paseos]]'', [[sumíos del franquismu|desapaiciones de persones]] o [[Checa (España)|''tribunales'' estraxudiciales]]. La [[dictadura de Francisco Franco|dictadura de Franco]] investigó y condergó severamente los fechos delictivos cometíos na zona republicana, llegando inclusive a instruyir una [[Causa Xeneral]], tou ello con escases garantíes procesales. Pela so parte, los delitos de los vencedores nunca fueron investigaos nin enxuiciaos mientres el franquismu, a pesar de que dellos historiadores<ref>[http://www.eldiadecordoba.es/article/cordoba/280509/quotlos/hipocritas/y/los/tardofranquistas/esta vegada/nun van/ser/los/vencedoresquot.html 'El xenocidiu franquista en Córdoba'], ''El día de Córdoba'', 17 de payares de 2008.</ref> y xuristes<ref name="villarejo">[http://www.movimientocontralaintolerancia.com/html/admin/verNoticia.asp?cod=917&esBusq=True "La dictadura de Franco foi fascista y xenocida"], ''El Plural'', 19 de xunetu de 2006.</ref><ref name="zafaroni">«[http://www.nuevatribuna.es/opinion/miguel-angel-rodriguez-aries/el-ltimo-xenocidiu-negáu-verdá-xusticia-y-reparacin-pa-les-vctimas-de-toes-les formes-de-xenocidiu/20101007133302041581.html L'últimu xenocidiu negáu: 'Verdá, xusticia y arreglu' pa les víctimes de toles formes de xenocidiu]», ''Nueva Tribuna'', 2 de marzu de 2010.</ref> sostienen qu'hubo un [[xenocidiu]] nel que, amás de subvertir l'orde institucional, intentaríase esterminar a la oposición política.{{#tag:ref|El 16 d'ochobre de 2008, [[Imputaos nel autu de 16 d'ochobre de 2008 del Xulgáu Central d'Instrucción nᵘ 5 de l'Audiencia Nacional|fueron imputaos]] altos cargos de la Dictadura pol entós maxistráu-xuez de l'[[Audiencia Nacional (España)|Audiencia Nacional]] [[Baltasar Garzón]], acusáu de «presuntos delitos permanentes de [[detención illegal]], [[Desapaición forzada|ensin dar razón del paradoriu]], nel contestu de [[Crime contra la humanidá|crímenes contra la humanidá]]».<ref name="primer autu">{{Cita web|url=https://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|títulu=Xulgáu Central d'Instrucción nᵘ 5. Audiencia Nacional. Madrid. Dilixencies previes (proc. embrivíu) 399/2006 V. Autu|editorial=[[Poder xudicial d'España|Alministración de Xusticia]]|autor=[[Baltasar Garzón|{{versalita|Garzón Real}}, Baltasar]]|fecha=16 de payares de 2008|urlarchivu=http://web.archive.org/web/https://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|fechaarchivu=3 d'avientu de 2015}}</ref> L'autu llegó a dar por fechos constaos los siguientes: {{Cita De dicir enantes y de los fechos que socedieron darréu al 18 de xunetu de 1936, constátase que l'alzamientu o insurrección armada que se materializó nesa fecha, foi una decisión perfectamente entamada y empobinada a acabar cola forma de Gobiernu d'España, nesi momentu, atacando y ordenando la detención ya inclusive la eliminación física de persones qu'ostentaben responsabilidaes nos altos Organismos de la Nación y ello, como mediu o siquier como pasu indispensable pa desenvolver y executar les decisiones primeramente adoptaes sobre la detención, tortura, desapaición forzada y eliminación física de miles de persones por motivos políticos ya ideolóxicos, favoreciendo, coles mesmes, el desplazamientu y exiliu de miles de persones, dientro y fora del territoriu nacional, situación que siguió, en mayor o menor midida, mientres los años siguientes, una vegada concluyó la Guerra Civil, y que la so realidá pretende concretase nesta investigación, según los autores, en cada casu, col fin d'individualizar les conductes y los responsables de les mesmes, y resolver sobre la estinción de la so posible responsabilidá penal, de finar. [...] La categoría de crime contra la humanidá parte d'un principiu básico y fundamental, qu'estes conductes afrellen na forma más brutal a la persona como perteneciente al xéneru humanu nos sos derechos más elementales como la vida, la integridá, la dignidá, la llibertá, que constitúin les pilastres sobre los que se constitúi una sociedá civilizada y el mesmu Estáu de Derechu.|Autu del 16 d'ochobre de 2008 del Xulgáu Central d'Instrucción nᵘ 5 de l'Audiencia Nacional.<ref name="primer autu" />}} Darréu, el 18 de payares del mesmu añu, el mesmu tribunal decidió escastar el so [[Responsabilidá penal|responsabilidá]] al certificase'l so fallecimientu.<ref group="lower-alpha">Nel autu pol que queda estinguida la responsabilidá penal, detállase que ye por delitos contra Altos Organismos de la Nación y la Forma de Gobiernu, según respectu del delitu de [[detención illegal]] con [[desapaición forzada]] de persones, nel contestu de [[crímenes contra la humanidá]]».</ref><ref name="segundu autu">{{cita web|url=https://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|títulu=Xulgáu Central d'Instrucción nᵘ 5. Audiencia Nacional. Madrid. Sumariu (proc. ordinariu) 53/2008 Y. Autu|editorial=[[Poder xudicial d'España|Alministración de Xusticia]]|autor=[[Baltasar Garzón|{{versalita|Garzón Real}}, Baltasar]]|fecha=18 de payares de 2008|urlarchivu=http://web.archive.org/web/https://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|fechaarchivu=3 d'avientu de 2015}}</ref>|group="lower-alpha"}} Les consecuencies de la Guerra Civil marcaron en gran midida la historia posterior d'España, polo escepcionalmente dramátiques y duraderes: tanto les [[Evolución demográfica moderna d'España|demográfiques]] —morrina y descensu de la natalidá que marcaron la [[pirámide de población]] mientres xeneraciones— como les materiales —destrucción de les ciudaes, la estructura económica, el patrimoniu artísticu—, intelectuales —fin de la denomada [[Ser d'España#La Edá de Plata»|Edá de Plata de les lletres y ciencies]]— y polítiques —la [[represión política n'España|represión]] na retaguardia de dambes zones, caltenida polos vencedores con mayor o menor intensidá mientres tol franquismu, y l'[[exiliu republicanu]]—, y que se perpetuaron muncho más allá de la enllargada [[posguerra española|posguerra]], incluyendo la escepcionalidá xeopolítica del caltenimientu del réxime de Franco hasta 1975. == Antecedentes == [[Ficheru:Cubierta constitucion1931.jpg|thumb|Portada de la [[Constitución de 1931]].]] {{AP|Segunda República Española}} En xineru de 1930 el xeneral [[Miguel Primo de Rivera]] reconoz el fracasu de [[Dictadura de Primo de Rivera|la Dictadura]] qu'instaurara en setiembre de 1923 col sofitu del rei y dimite.<ref>{{cita llibru |apellíu=García Queipo de Llano |nome=Genoveva |títulu=El reináu d'Alfonsu XIII. La modernización fallida |añu=1997 |editorial= Historia 16 |ubicación=Madrid |isbn= 84-7679-318-9|páxines=130}}</ref> [[Alfonsu XIII]] noma entós como presidente del gobiernu al xeneral [[Dámaso Berenguer]], pero esti nun consigue devolver a la monarquía la "normalidá constitucional" (esti periodu foi conocíu como [["Dictablanda" del xeneral Berenguer|"Dictablanda"]]) y ye sustituyíu en febreru de 1931 pol almirante [[Juan Bautista Aznar]], quien convoca [[eleiciones municipales del 12 d'abril de 1931|eleiciones municipales pal domingu 12 d'abril]].{{Harvnp|Juliá|1999|pp=27-28}} Les eleiciones son ganaes nes ciudaes poles candidatures republicanu-socialistes surdíes del [[Pactu de San Sebastián]] d'agostu de 1930 y el martes 14 d'abril el rei Alfonsu XIII, ante les duldes de la Guardia Civil y del Exércitu a utilizar la fuercia pa frenar les multitudinaries manifestaciones prorrepublicanas qu'anubren les principales ciudaes, abandona'l país. En Madrid el "comité revolucionariu" republicanu-socialista proclama la República y asume el poder como [[Gobiernu Provisional de la Segunda República Española|Gobiernu Provisional]] presidíu por [[Niceto Alcalá-Zamora]].<ref name="eduardo">{{cita publicación |apellíu=Suárez |nome=Eduardo |títulu=Trés díes d'abril que revolucionaron España |añu=2006 |publicación=L'Aventura de Historiar |númberu=90 |issn=1579-427X |url=}}</ref> Mientres el [[primer bieniu de la Segunda República Española]] apruébase la nueva [[Constitución de 1931|Constitución republicana]] y el gobiernu de coalición de republicanos d'izquierda y de socialistes presidíu por [[Manuel Azaña]], formáu'l [[15 d'avientu]] de [[1931]] en refugando'l [[Partíu Republicanu Radical]] la so participación nel mesmu por tar en desalcuerdu cola continuidá nel gobiernu de los socialistes, afonda les reformes empecipiaes pol [[Gobiernu Provisional de la Segunda República Española|Gobiernu Provisional]] que'l so propósitu ye modernizar la realidá económica, social, política y cultural españoles. El nuevu gobiernu formar tres la eleición de [[Niceto Alcalá Zamora]] como Presidente de la República, quien confirmó a [[Manuel Azaña]] como Presidente del Gobiernu. Sicasí, l'ampliu abanicu de reformes qu'entamó'l gobiernu "social-azañista" atopó gran resistencia ente los grupos social y corporativu a los que s'intentaba "descabalgar" de les sos posiciones adquiríes: los terratenientes, los grandes empresarios, financieros y patronos, la [[Ilesia católica]], les [[órdenes relixoses]], la opinión católica, la opinión monárquica o'l [[militarismu]] “africanista”. Esti postreru entamó un fracasáu [[Sanjurjada|golpe d'estáu n'agostu de 1932]] encabezáu pol [[xeneral Sanjurjo]].{{Harvnp|Aróstegui|1997|pp=13-14}} Pero tamién esistió una resistencia al reformismu republicanu de signu contrariu: el del revolucionarismu a estazón, qu'encabezaron les organizaciones [[anarquismu|anarquista]] (la [[Confederación Nacional del Trabayu|CNT]] y la [[Federación Anarquista Ibérica|FAI]]). Pa ellos, la República representaba'l "orde burgués" (ensin demasiaes diferencies colos réximes políticos anteriores, [[Dictadura de Primo de Rivera|Dictadura]] y [[Restauración borbónica n'España|Monarquía]]) qu'había de ser destruyíu p'algamar el "[[Anarcocomunismu|comunismu llibertariu]]".{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=64-68}} Asina se producieron una serie de llevantamientos anarquistes (en [[Revolución de Xineru de 1933|xineru]] y [[Revolución d'avientu de 1933|avientu de 1933]]) reprimíos con durez. La coalición encabezada por Azaña desfaise y convóquense eleiciones pa payares de 1933, nes que votaron per primer vegada les muyeres, que son ganaes pola derecha católica de la [[Confederación Española de Dereches Autónomes|CEDA]] y pol centru-derecha republicanu del [[Partíu Republicanu Radical]] d'[[Alejandro Lerroux]]. Esta forma gobierno coles mires de “rectificar” les reformes del primer bieniu, nun anulales, pa incorporar a la República a la derecha “accidentalista” (que nun se proclamaba abiertamente monárquica, anque les sos simpatíes tuvieren cola Monarquía, nin tampoco republicana) representada por DEXAR y el [[Partíu Agrariu Español|Partíu Agrariu]], que-y dan el so sofitu parllamentariu.{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=84}} Cuando la DEXE entra nel gobiernu n'ochobre de 1934 desencadénase la [[Revolución d'Ochobre]], una fracasada insurrección socialista que solo se consolidó n'[[Revolución d'Asturies|Asturies]] mientres un par de selmanes (l'únicu llugar onde tamién participó la CNT), anque finalmente tamién foi encalorada pola intervención del Exércitu, que traxo del [[Protectoráu español de Marruecos]] a les tropes coloniales de [[regulares]] y [[Lexón Española|lexonarios]] y, una vegada rematada, producióse una fuerte represión. Lo mesmo asocedió cola proclamación pol presidente de la [[Xeneralidá de Cataluña]] [[Lluís Companys]] del "Estáu Catalán" dientro de la "República Federal Española" el [[6 d'ochobre]].{{Harvnp|Casanova|2007|p=112}} La [[Revolución d'ochobre de 1934]] fixo aumentar nel gobiernu radical-cedista les medranes a qu'un próximu intentu d'una "revolución bolxevique" acabara trunfando. Esto acentuó la presión sobre'l Partíu Radical pa llevar alantre una política más decididamente llexisladora o contrarrevolucionaria.{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=96}} N'última instancia, los socesos d'ochobre de 1934 convencieron a DEXAR de que yera necesariu llegar a algamar la presidencia del gobiernu pa poder dar el "xiru autoritariu" que'l réxime, según ellos, precisaba.{{Harvnp|Juliá|1999|p=106}} El líder de la [[CEDA]], [[José María Gil Robles]], atopó la so oportunidá cuando españaron l'[[escándalu del estraperlu]] y el del [[asuntu Nombela]] que fundieron a Lerroux y al Partíu Republicanu Radical, del que nun se recuperaría.{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=82}} Pero'l Presidente de la República Alcalá Zamora negar a dar el poder a una fuercia “accidentalista” que nun proclamara la so fidelidá a la República y encargó la formación de gobiernu a un independiente del so enfotu, [[Manuel Portela Valladares]], quien forma'l [[15 d'avientu]] un gabinete republicanu de centru derecha qu'aguanta'l poder Executivo hasta que Alcalá Zamora convoca eleiciones pal 16 de febreru de 1936.{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=82-84}} La resultancia de les [[Eleiciones xenerales d'España de 1936|eleiciones de febreru de 1936]] foi una repartida bien permediada de votos con una leve ventaya de les izquierdes (47.1%) sobre les dereches (45.6%), mientres el centru llindar a un 5.3%. Pero como'l sistema eleutoral primaba a los ganadores, esto traducióse nuna folgosa mayoría pa la coalición del Frente Popular.{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|pp=116-117}} === El Gobiernu del Frente Popular (febreru-xunetu de 1936) === El miércoles [[19 de febreru]], [[Manuel Azaña]], el líder del Frente Popular, formaba un gobiernu que, conforme a lo apautao colos socialistes, solo taba integráu por ministros republicanos d'izquierda (nueve d'[[Izquierda Republicana]] y trés d'[[Unión Republicana (España, 1934)|Unión Republicana]]).{{Harvnp|Casanova|2007|p=156}} Una de les sos primeres decisiones foi alloñar de los centros de poder a los xenerales más antirrepublicanos: el xeneral [[Manuel Goded]] foi destináu a la Comandancia militar de Baleares; el xeneral [[Francisco Franco]], a la de Canaries; el xeneral [[Emilio Mola]] al gobiernu militar de Pamplona. Otros xenerales significaos como [[Luis Orgaz Yoldi|Luis Orgaz]], [[Rafael Villegas Montesinos|Rafael Villegas]], [[Joaquín Fanjul]] y [[Andrés Saliquet]] quedaron en situación de disponibles.{{Harvnp|Casanova|2007|pp=122-123}} La midida más urxente qu'hubo de tomar el nuevu gobiernu foi l'[[amnistía]] de los condergaos polos [[Revolución de 1934|socesos d'ochobre de 1934]], "llegalizando" asina l'asaltu a delles cárceles pol ensame, pero dando cumplimientu tamién al puntu principal del programa eleutoral del Frente Popular.{{Harvnp|Casanova|2007|p=120}} Otra de les midíes urxentes yera reponer nos sos puestos a los alcaldes y conceyales escoyíos en 1931 y sustituyíos mientres el [[segundu bieniu de la Segunda República Española|bieniu conservador]].{{Harvnp|Casanova|2007|p=157}} El 28 de febreru'l gobiernu decretaba non solo la realmisión de tolos trabayadores despidíos por motivos políticos y sindicales rellacionaos colos fechos de 1934, sinón que, primíu polos sindicatos, ordenaba a les empreses qu'indemnizaren a esti trabayadores polos jornales non abonaos.{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|pp=120-121}} Coles mesmes, foi restablecíu'l gobiernu de la [[Xeneralidá de Cataluña]], que los sos miembros salieren de la cárcel beneficiaos tamién pola amnistía.{{Harvnp|Casanova|2007|p=120}} La cuestión agraria” foi otru problema que'l nuevu gobiernu tuvo qu'encetar con urxencia por causa de la intensa movilización llabradora que se taba produciendo col sofitu decidíu de les autoridaes llocales repuestes y qu'amenaciaba con provocar graves conflictos nel campu, especialmente n'[[Estremadura]].{{Harvnp|Casanova|2007|p=160}}{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=121. «A los pocos díes de les eleiciones, unos ochenta mil llabradores andaluces, manchegos y estremeños convocaos pola [[FNTT]] [socialista], llanzar a ocupar les finques de les que fueren desallugaos nel iviernu de 1934-35 [polos gobiernos radical-cedistas]. Producíase asina un fechu peracabáu, qu'obligó al Ministeriu d'Agricultura a adoptar midíes oportunes pa volver poner a valir la llexislación del primer bieniu»}} Asina'l <nowiki>[[19 d'abril]]</nowiki> el ministru d'Agricultura, [[Mariano Ruiz Funes]], presentaba dellos proyeutos de llei, ente ellos unu que derogaba la Llei de Reforma de la Reforma Agraria d'agostu de 1935, que se convirtió en llei'l 11 de xunu, polo que volvía tar a valir dafechu la [[Llei de Reforma Agraria de 1932]]. Gracies a dellos decretos y a esta llei ente marzu y xunetu de 1936 asitiáronse unos 115.000 llabradores, más que nos trés años anteriores.{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=122}} Sicasí, siguió l'alta conflictividá nel campu, debida sobremanera a l'actitú de los propietarios y a la radicalización de les organizaciones llabradores, saldándose tou ello con incidentes violentos. El casu más grave producir en [[Yeste (Albacete)|Yeste]] ([[provincia d'Albacete|Albacete]]), onde a finales de mayu de 1936 "la detención d'un llabradores que pretendíen baltar árboles nuna finca particular condució a un sangrientu enfrentamientu ente la Guardia Civil y los xornaleros, nos que morrieron un guardia y 17 llabradores, dellos d'ellos asesinaos a sangre frío polos axentes".{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=130}} L'actividá del parllamentu tuvo paralizada casi tol mes d'abril debíu al procesu de destitución del presidente de la República [[Niceto Alcalá-Zamora]], empecipiáu y aprobáu pola izquierda, y la so sustitución por Manuel Azaña, que foi investido nel so nuevu cargu'l 10 de mayu de 1936, siendo sustituyíu al frente del gobiernu pol so compañeru del partíu [[Izquierda Republicana]], [[Santiago Casares Quiroga]],{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|pp=123-125}}{{Harvnp|Casanova|2007|pp=166-168}} quien asumiría de la mesma la cartera de [[Ministeriu de la Guerra (España)|Guerra]]. [[Ficheru: Santiago Casares Quiroga.JPG|thumb|upright| [[Santiago Casares Quiroga]] en 1931.]] El nuevu gobiernu de Casares Quiroga siguió cola política reformista que yá empecipiara'l gobiernu Azaña que consistía fundamentalmente en volver poner a valir los decretos que fueren derogaos o modificaos mientres el bieniu radical-cedista, a los que s'añedir dellos otros.{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=123}} Unu de los problemes a los que tuvo que facer frente'l gobiernu foi la folada de fuelgues que se producieron declaraes y sosteníes munches vegaes por comités conxuntos de la CNT y l'UXT, nes qu'en munches d'elles falaba de revolución,{{Harvnp|Juliá|1999|p=114}} pero nin UXT nin CNT preparaben nengún movimientu insurreccional dempués de los fracasos continuos de 1932, 1933 y 1934, y la única posibilidá de que se produxera dalgún sería como respuesta a un intentu de golpe militar.{{Harvnp|Casanova|2007|pp=162-163}} Otru de los problemes del gobiernu de Casares Quiroga foi la división interna del PSOE, el partíu más importante del Frente Popular,{{Harvnp|Juliá|1999|pp=112-116. «D'esta forma, el gobiernu quedó desasistido polos sos aliaos naturales y hostigado dende la derecha por una envalentonada oposición monárquica qu'abasnaba yá con fuercia a los católicos y dende la izquierda por un sector del PSOE que, si arrenunciara a la revolución esperaba con impaciencia la hora de sustituyir al gobiernu republicanu por unu puramente socialista»}} qu'enfrentaba a los sectores "prietista" y "largocaballerista", yá que [[Francisco Largo Caballero]], qu'apoderaba [[UXT]] y el grupu parllamentariu del PSOE, siguió oponiéndose a la entrada nel gobiernu de los socialistes y defendiendo l'entendimientu ente les organizaciones obreres” pa esperar el momentu en que'l fracasu de los burgueses republicanos" facilitara la conquista del poder pola clase obrera.{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|pp=126-127}} Otru problema foi que'l sector de VENCER lideráu por Gil Robles decantar por realizar un boicó a les instituciones republicanes y por sofitar la posición defendida de la derecha monárquica del [[Bloque Nacional]] de [[José Calvo Sotelo]], que defendía abiertamente pola rotura violenta del orde constitucional por aciu un golpe d'estáu militar en que la so preparación yá taben collaborando (pela so parte los monárquicos carlistes aceleraron la formación de les sos milicies [[requetés]] con vistes al alzamientu militar con que los sos dirixentes calteníen contactos).{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|pp=127-128}} === La violencia política === Los gobiernos del Frente Popular tamién tuvieron que facer frente a un aumentu de la violencia política provocada pol partíu fascista [[Falanxe Española]], qu'a principios de 1936 yera una fuercia político marxinal, pero que tres el trunfu del Frente Popular recibió un ábanu d'afiliaciones de moces de dereches dispuestos a l'aición violenta, y pola respuesta que-y dieron les organizaciones d'izquierda.{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=128}} El primer atentáu importante que cometieron los falanxistes foi'l perpetáu'l 12 de marzu de 1936 contra'l diputáu socialista y “padre” de la [[Constitución de 1931]] [[Luis Jiménez d'Asúa]], nel qu'esti resultó ilesu, pero'l so escolta, el policía Jesús Gisbert, morrió.{{Harvnp|Casanova|2007|p=164}} La respuesta del gobiernu d'Azaña foi prohibir el partíu y detener el 14 de marzu al so máximu dirixente [[José Antonio Primo de Rivera]], pero'l pasu a la clandestinidá nun torgar que siguiera perpetando atentaos y participando n'agarraes con mozos socialistes y comunistes.{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=128}}{{Harvnp|Casanova|2007|p=165}} Los incidentes de mayor trescendencia produciéronse los díes 14 y 15 d'abril. El día 14 tuvo llugar un desfile militar nel Paséu de la Castellana de Madrid en conmemoración del Quintu Aniversariu de la República. Al pie de la tribuna principal españó un artefautu y produciéronse de siguío dellos disparos que causaron la muerte a Anastasio de los Reis, alférez de la [[Guardia Civil]] que taba ellí de paisanu, y mancaron a dellos espectadores. Derechiegos ya izquierdistes acusáronse mutuamente del atentáu. A otru día celebróse l'entierru del alférez que se convirtió nuna manifestación antirrepublicana a la qu'asistieron los diputaos [[José María Gil Robles]], líder de DEXAR, y [[José Calvo Sotelo]], líder de la derecha monárquica antirrepublicana y antidemocrática, amás d'oficiales del exércitu y falanxistes armaos. Dende diversos llugares produciéronse disparos contra la comitiva que fueron respondíos, produciéndose un saldu de seis muertos y de trés mancaos. Unu de los muertos foi l'estudiante Ángel Sáenz de Heredia, falanxista y primu hermanu de José Antonio Primo de Rivera.{{Harvnp|Casanova|2007|p=165}} Tamién resultó mancáu un mozu tradicionalista ([[carlista]]), José Llaguno Acha, y un ensame intentó acoradar al teniente [[José del Castillo Sáenz de Tejada]] al que se-y acusó de dispara-y. Ente abril y xunetu los atentaos y les agarraes protagonizaes por falanxistes causaron más de cincuenta víctimes ente les organizaciones d'izquierda obrera, la mayoría d'elles en Madrid. Unos cuarenta miembros de Falanxe morrieron nesos actos o n'atentaos de represalia de les organizaciones d'izquierda.{{Harvnp|Casanova|2007|p=165}} Tamién fueron oxetu de la violencia los edificios relixosos (un centenar d'ilesies y conventos fueron asaltaos y amburaos){{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|pp=129-130}} anque ente les víctimes de la violencia política de febreru a xunetu nun hubo nengún miembru del cleru.{{Harvnp|Casanova|2007|p=171}} L'aumentu de la violencia política y la crecedera de les organizaciones xuveniles paramilitares tantu ente la derecha (milicies falanxistes, requetés carlistes) como ente la izquierda (milicies de les mocedaes socialistes, comunistes y anarquistes), y ente los nacionalistes vascos y catalanes (milicies d'Esquerra Republicana de Catalunya y de la PNV), anque nun taben armaes y la so actividá principal yera desfilar, provocó la perceición ente parte de la opinión pública, especialmente la conservadora, de que'l gobiernu del [[Frente Popular]] presidíu por [[Santiago Casares Quiroga]] nun yera capaz de caltener l'orde públicu, lo que sirvía de xustificación pal "golpe de fuercia" militar que se taba preparando.{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|pp=130-131}} A esta perceición tamién contribuyó la prensa católica y d'estrema derecha qu'afalaba a la rebelión frente al desorde” qu'atribuyía al “''Gobiernu tiránicu del Frente Popular''”, “''enemigu de Dios y de la Ilesia''”, aprovechando que la confrontación ente [[clericalismu]] y [[anticlericalismu]] volvió al primer planu tres les eleiciones de febreru con continues disputes sobre asuntos simbólicos, como'l tañimientu de campanes o les manifestaciones del cultu fora de les ilesies, como procesiones o entierros católicos. Asina mesmu, nel parllamentu, los diputaos de la derecha, sobromanera Calvo Sotelo y Gil Robles, acusaron al gobiernu de perder el control del orde públicu.{{Harvnp|Casanova|2007|p=171}} Na nueche del domingu 12 de xunetu yera asesináu na cai de Fuencarral de Madrid el teniente de la Guardia d'Asaltu ya instructor de les milicies socialistes [[José del Castillo Sáenz de Tejada]]{{Harvnp|Casanova|2007|p=175}}, que se dirixía al so puestu de trabayu nel Cuartel de Pontejos, probablemente por pistoleros d'estrema derecha pertenecientes a la [[Comunión Tradicionalista]] (o de [[Falanxe Española]]).<ref>Hugh Thomas, tomu I, páx. 230.</ref> El teniente Castillo yera bien conocíu pol so [[activismu]] izquierdista y atribuyíase-y la frase «''Yo nun tiro sobre'l pueblu''» en habiéndose negáu a participar na represión de la [[Revolución d'Asturies]], actu de rebeldía que-y costaría un añu de cárcel. Como represalia, los compañeros policías del teniente Castillo, dirixíos pol capitán de la [[Guardia Civil]] Fernando Condés, secuestraron na so propia casa y asesinaron na madrugada del día siguiente a [[José Calvo Sotelo]], líder de los monárquicos "alfonsinos" (que nun tuvo nada que ver col asesinatu del teniente Castillo), y abandonaron el cadabre nel depósitu del campusantu de l'Almudena. Nel entierru de Calvo Sotelo, el dirixente monárquicu [[Antonio Goicoechea]] xuró solemnemente “''consagrar la nuesa vida a esti triple llabor: asonsañar el to exemplu, vengar la to muerte y salvar a España''”. Pela so parte, el líder de VENCER, [[José María Gil Robles]] nes Cortes díxo-yos a los diputaos de la izquierda que “''el sangre del señor Calvo Sotelo ta sobre vós''” y acusó al gobiernu de tener la “''responsabilidá moral''” del crime por “''patrocinar la violencia''”.{{Harvnp|Casanova|2007|p=175}} Según l'estudiu más completu que se realizó sobre les víctimes mortales como resultáu de la violencia política ente febreru y xunetu de 1936, antes d'empecipiase'l golpe d'estáu, hubo un total de 189 incidentes y 262 muertos, d'ellos 112 causaos pola intervención de les fuercies d'orde públicu. De les 262 víctimes, 148 seríen militantes de la izquierda, 50 de la derecha, 19 de les fuercies d'orde públicu y 45 ensin identificar. Amás esi estudiu constata que'l númberu de víctimes mortales causaes pola violencia política foi menguando nesos cinco meses.{{Harvnp|Cruz|2006|p=167}} La violencia política de los meses de gobiernu en paz del Frente Popular, de febreru a xunetu de [[1936]], foi utilizada dempués polos vencedores na Guerra Civil como xustificación del so alzamientu. Anguaño, l'alderique sigue abiertu, anque la mayoría de los historiadores cunten que n'absolutu puede falase d'una "primavera tráxica" na que'l gobiernu del Frente Popular perdiera'l control de la situación.{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=22}} Y la conclusión de la mayoría d'ellos ye clara: “La desestabilización política real na primavera de 1936 nun esplica de nenguna manera la sulevación militar [de xunetu de 1936] y menos entá la xustifica".{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=22}} “La política y la sociedá españoles amosaben signos inequívocos de crisis, lo cual nun significa necesariamente que la única salida fuera una guerra civil”.{{Harvnp|Casanova|2007|p=164}} Mientres los primeros meses de 1936 producióse una polarización de la política española, en que los sos estremos asitiábase la izquierda revolucionaria y la derecha [[Fascismu|fascista]], y en mediu una izquierda moderada y una derecha republicana xuntu con un centru anticlerical y una derecha de fuerte componente católicu y monárquicu (que representaba a munchos militares, [[terrateniente]]s y a la [[xerarquía]] católica que víen apeligrar la so posición privilexada y el so conceutu de la unidá d'España). Una división que podía remontase al sieglu XIX cuando tuvo llugar el difícil procesu de cambéu que s'empecipió en [[1808]] pa poner fin al [[absolutismu]] que lastraba al país, calteniendo fuertes diferencies económiques ente privilexaos y non privilexaos, y que'l [[moderantismu]] decimonónicu solo consiguió superar parte. La resultancia foi una población rural estremada ente los xornaleros anarquistes y los pequeños propietarios enferronaos a (y apoderaos por) los [[Caciquismu|caciques]] y la Ilesia; unos burócrates conformistes y una clase obrera con salarios bien baxos y, poro, con enclinos [[revolución|revolucionaries]] mesmes del nuevu sieglu, faen que tamién ente les clases probes la división fuera bien acusada. Tamién provenía del sieglu XIX la tradición de que los problemes nun s'iguar más que colos [[pronunciamientos]]. Nun ye estrañu, pos, que nuna España marcada pola recién dictadura de [[Miguel Primo de Rivera|Primo de Rivera]] y intentonas fallíes, como les de [[José Sanjurjo]], volviera haber ruiu de sables y tarreciérase un plan pa baltar al nuevu Gobiernu establecíu. Los acontecimientos daríen la razón a los pesimistes. == El detonante: el golpe d'estáu de xunetu de 1936 == {{AP|Golpe d'Estáu n'España de xunetu de 1936}} {{VT|Organización Territorial Militar na España de 1936 |Guerra Civil Española en Castiella y Lleón}} === La combalechadura militar === [[Ficheru:Vuelodragonrapide.svg|thumb|Ruta del ''[[de Havilland D.H.89 Dragon Rapide|Dragon Rapide]]'', l'avión que llevó a Francisco Franco a Tetúan onde tomó'l mandu de les tropes sulevaes.<ref>{{Cita web|url=http://www.lahistoriaconmapas.com/europa/espana/el viaxe-del-dragon-rapide/|títulu=Mapa - El Viaxe del Dragon Rapide|fechaaccesu=8 de febreru de 2017|idioma=en-US|sitiuweb=www.lahistoriaconmapas.com}}</ref>]] Namás conocese la victoria del Frente Popular nes eleiciones, producióse un primer intentu de “golpe de fuercia” per parte de la derecha pa intentar frenar la entrega del poder a los vencedores. Foi'l mesmu Gil Robles el primeru qu'intentó ensin ésitu que'l presidente del gobiernu en funciones [[Manuel Portela Valladares]] declarara l'estáu de guerra” y anulara los comicios. Siguió-y el general Franco, entá xefe del Estáu Mayor del Exércitu, que s'adelantró a dar les órdenes pertinentes a los mandos militares por que declararen l'[[estáu de guerra]] (lo que según la [[Llei d'Orde Públicu de 1933]] suponía que'l poder pasaba a les autoridaes militares), pero foi desautorizáu pol inda xefe de gobiernu Portela Valladares y pol ministru de la guerra'l xeneral [[Nicolás Molero]].{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=118}} El 8 de marzu de 1936 tuvo llugar en Madrid, en casa d'un amigu de Gil Robles, una xunta de dellos xenerales ([[Emilio Mola]], [[Luis Orgaz Yoldi]], Villegas, [[Joaquín Fanjul]], [[Francisco Franco]], [[Ángel Rodríguez del Barrio]], [[Miguel García de la Herrán]], [[Manuel González Carrasco]], [[Andrés Saliquet]] y [[Miguel Ponte]], xuntu col coronel [[José Enrique Varela]] y el teniente coronel [[Valentín Galarza]], como home de la [[Unión Militar Española|UME]]), na qu'alcordaron entamar un alzamientu militar” que baltara al gobiernu del Frente Popular acabante constituyir y “''restableciera l'orde nel interior y el prestíu internacional d'España''”. Tamién s'alcordó que'l gobiernu desempeñar una Xunta Militar presidida pol [[xeneral Sanjurjo]], que nesos momentos atopar nel exiliu en [[Portugal]].{{Harvnp|Casanova|2007|p=173}} Dende finales d'abril, foi'l xeneral Mola quien tomó la direición de la trama golpista (moviéndose asina'l centru de la combalechadura de Madrid a Pamplona), adoptando'l nome clave de “El Direutor”. Este siguió col proyeutu de constituyir una Xunta Militar presidida pol xeneral Sanjurjo, y empezó a redactar y espublizar una serie de circulares o “Instrucciones reservaes” nes que foi perfilando la complexa trama que llevaría alantre'l golpe d'Estáu.{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=136}} La primera de los cinco “instrucciones reservaes” dictar el 25 de mayu y nella yá apaeció la idea de que'l golpe tendría que dir acompañáu d'una violenta represión.{{Harvnp|Casanova|2007|pp=173-174}} Mola consiguió comprometer nel golpe a numberoses guarniciones, gracies tamién a la trama clandestina de la UME pero tenía duldes sobre'l trunfu del golpe nel llugar fundamental, Madrid, y tamién sobre Cataluña, Andalucía y Valencia.{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=136}} Con éses el problema de los militares implicaos yera que, a diferencia del [[Dictadura de Primo de Rivera|golpe d'estáu de 1923]], agora nun cuntaben cola totalidá del Exércitu (nin de la Guardia Civil nin les otres fuercies de seguridá) pa sofitalo.{{Harvnp|Juliá|1999|p=115. «Les divisiones que se manifestaren nel senu del propiu exércitu dende la Dictadura... mientres la República algamaren un singular grau de roxura cola creación d'uniones militares enfrentaes pola cuestión del réxime políticu [la UME, [[Unión Militar Española]], monárquica; y la republicana [[Unión Militar Republicana Antifascista]], UMRA, con una influencia muncho más amenorgada]»}} Una segunda diferencia respeuto de 1923 yera que l'actitú de les organizaciones obreres y llabradores nun sería de pasividad ante'l golpe militar sinón que como anunciaren desencadenaríen una revolución. Por estes razones foise retrasando una y otra vez la fecha del golpe militar, y por eso, amás, el xeneral Mola, "el Direutor", buscó'l sofitu de les milicies de los partíos antirrepublicanos ([[requeté]]s y [[Falanxe Española|falanxistes]]) y el respaldu financieru de los partíos de la derecha.{{Harvnp|Juliá|1999|pp=115-116}} Al gobiernu de Casares Quiroga llegar por diverses fontes noticies de lo que se taba entamando pero nun actuó con contundencia contra los conspiradores.{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=25. «Azaña y munchos elementos del so partíu, y el mesmu Casares Quiroga, xefe del gobiernu, nun creyeron que dempués de neutralizar con facilidá'l golpe de Sanjurjo en 1932 nel exércitu hubiera capacidá pa preparar una aición seria, envalorando amás que teníen controlaos a los posibles cabezaleros y que nel casu de qu'esa rebelión produxérase sería fácil albortala»}} [[Ficheru:VictorHurtado-LaSublevacion-PlanGolpista.jpg|thumb|upright=1.5| Mapes que representen los planes afilvanaos por Mola pa dar el [[Golpe d'Estáu n'España de xunetu de 1936|Golpe d'Estáu]] que baltara a la [[Segunda República Española|Segunda República]].]] A principios de xunetu de 1936 la preparación del golpe militar taba casi terminada, anque'l xeneral Mola reconocía que "''l'entusiasmu pola causa nun llegó inda al grau d'esaltación necesariu''" y acusaba a los [[carlista|carlistes]] de siguir poniendo dificultaes al siguir pidiendo "concesiones inadmitibles". El plan del xeneral [[Emilio Mola]] yera un llevantamientu coordináu de toles guarniciones comprometíes, qu'enllantaríen l'estáu de guerra nes sos demarcaciones, empezando pol Exércitu d'África, qu'ente los díes 5 y 12 de xunetu realizó unes maniobres nel Llano Mariellu onde se terminaron de perfilar los detalles de la sulevación nel [[Protectoráu español de Marruecos|Protectoráu de Marruecos]]. Como se prevía qu'en Madrid yera difícil que'l golpe trunfara por sigo solo (la sulevación na capital taría al mandu del xeneral Fanjul), taba previstu que dende'l norte una columna empobinada por el mesmu Mola dirixir escontra Madrid pa sofitar el llevantamientu de la guarnición de la capital. Y por si tou eso fallaba tamién taba entamáu que'l xeneral Franco, dempués de sulevar les islles Canaries, dirixir dende ellí al Protectoráu de Marruecos a bordu del avión [[de Havilland DH.89 Dragon Rapide|Dragon Rapide]], fletáu en Londres el 6 de xunetu pol corresponsal del diariu [[ABC (periódicu)|ABC]] [[Luis Bolín]] gracies al dineru apurríu pol financieru [[Juan March]], pa ponese al mandu de les tropes coloniales, cruciar l'[[estrechu de Xibraltar]] y avanzar sobre [[Madrid]].{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=138}}{{Harvnp|Casanova|2007|p=174}} Una vegada depuestu'l gobiernu de la República, instauraríase una dictadura militar siguiendo'l modelu de la [[Dictadura de Primo de Rivera]], al mandu de la cual asitiaríase'l exiliáu xeneral Sanjurjo.{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=138}} “Los sulevaos llevaron a cabu la so aición pretendiendo que s'alzaben contra una revolución absolutamente inesistente na dómina en qu'actúen, inventen documentos falsos que compunxo [[Tomás Borrás]] y que falaben d'un gobiernu soviéticu que se preparar, y de fechu lo que representaben yera la defensa de les posiciones de les vieyes clases dominantes, la llucha contra les reformes sociales, más o menos fondes, que'l Frente Popular pon de nuevu en marcha".{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=32}} L'asesinatu de [[José Calvo Sotelo]] na madrugada del 13 de xunetu aceleró'l compromisu cola sulevación de los carlistes y tamién de DEXAR, y acabó de convencer a los militares que teníen duldes, ente ellos, según [[Paul Preston]], el xeneral Franco. Amás, Mola decidió aprovechar la conmoción que causara nel país el doble crime, y el día 14 adelantró la fecha de la sulevación que quedó afitada pa los díes 18 y 19 de xunetu de 1936.{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|pp=138-139}} === El golpe del 17 al 20 de xunetu === El [[17 de xunetu]] pela mañana en [[Melilla]], los dos coroneles y otru oficiales que taben al tantu del alzamientu militar axuntar nel departamentu cartográficu y tracen los planes pa ocupar el 18 los edificios públicos, planes que comuniquen a los dirixentes falanxistes. Unu de los dirixentes llocales de la Falanxe informa al dirixente local d'Unión Republicana, llegando esta información al Xeneral Romerales, Comandante Militar de Melilla, que de la mesma informa a [[Santiago Casares Quiroga|Casares Quiroga]]. Romerales unvia pela tarde una patrulla de soldaos y guardias d'asaltu a rexistrar el departamentu cartográficu. El coronel al mandu del mesmu retrasa'l rexistru y llapada al cuartel de la Lexón, dende onde-y unvien un grupu de lexonarios. Ante estos, patrullar ríndese y los sulevaos dan en arrestar a Romerales (que foi fusiláu xuntu col delegáu del gobiernu y l'alcalde de Melilla que s'aguantaren a la rebelión), proclamen l'estáu de guerra y empecipien anticipadamente el llevantamientu, informando a los sos compañeros del restu de Marruecos que fueren descubiertos. Esto fizo que s'adelantrara en Marruecos la fecha prevista.{{Harvnp|Thomas|1976|pp=239-240}} Nos trés díes siguientes el golpe estender a les guarniciones de la península, Canaries y Baleares. [[Ficheru:VictorHurtado-LaSublevacion-MapaFinal.jpg|thumb|upright=1.5|Situación el 23 de xunetu de 1936 tres el fracasu parcial del golpe d'Estáu. N'azul les zones controlaes polos sulevaos.<ref>{{cita llibru|títulu=La sulevación|nome=Víctor| apellíu=Hurtado | editorial=DAU | añu=2011 | ubicación=Barcelona| isbn=978-84-936625-6-1|url=http://www.edicionsdau.com/es/t%C3%ADtulos_205/1834704}}, pp.74-75</ref>]] Los militares sulevaos nun consiguieron algamar el so oxetivu principal d'apoderase del puntu neurálxicu del poder, [[Madrid]], nin de les grandes ciudaes, como [[Barcelona]], [[Valencia]], [[Bilbao]], [[Málaga]] o [[Murcia]] (anque sí controlaben [[Sevilla]], [[Valladolid]], [[Zaragoza]] y [[Córdoba (España)|Córdoba]]), pero apoderaben cerca de la metá del territoriu español, yá que controlaben práuticamente'l terciu norte peninsular ([[Galicia]], [[Rexón de Lleón|Lleón]], [[Castiella la Vieya]], [[Álava]], [[Navarra]], gran parte de la [[provincia de Cáceres]], incluyida la capital, y la metá occidental d'[[Aragón]], incluyendo los trés capitales provinciales), menos la franxa cantábrica formada por [[Asturies]], [[Provincia de Santander (España)|Santander]], [[Vizcaya]] y [[Guipúzcoa]], que quedó aisllada del restu de la zona republicana, y [[Cataluña]]. Amás apoderaben les ciudaes andaluces de [[Sevilla]] (onde'l xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano]] facer con inusitada determinación col mandu de la 2ª División Orgánica), [[Córdoba (España)|Córdoba]] y [[Cádiz]] coneutaes ente sigo por una estrecha franxa (según la ciudá de [[Provincia de Granada|Granada]], pero aisllada del restu), más tol [[Protectoráu español de Marruecos|Protectoráu de Marruecos]] y los dos archipiélagos, [[Canaries]] (menos la islla de [[La Palma]]) y [[Baleares]] (sacante [[Menorca]]). Fora d'esta área controlaben determinaos llugares y puntos de resistencia aisllaos dientro de la [[zona republicana]] como la ciudá d'[[Uviéu]] (que soportó un [[Sitiu d'Uviéu (1936)|asediu]] per parte de los republicanos mientres 90 díes, hasta la entrada de les tropes franquistes el [[17 d'ochobre]]), el cuartel de Simancas en [[Xixón]], el [[Alcázar de Toledo]] o'l [[Asediu del Santuariu de La nuesa Señora de la Cabeza|santuariu de la Virxe de la Cabeza]] en [[Andújar]].{{Harvnp|Aróstegui|2006|pp=92-94}} Esta España controlada polos sulevaos yera polo xeneral "la España interior, rural, de formes sociales más retardatarias, de grandes y medianos propietarios agrarios, y con estensu proletariáu agrariu tamién".{{Harvnp|Aróstegui|2006|pp=92-94}} De los llugares onde trunfó la sulevación parten les [[Defensiva y ofensiva|ofensives]] de les tropes rebalbes, a facer lo que la propaganda "nacional" llamó la «[[Reconquista]]», pa tomar les ciudaes en manes de la República o a lliberar los llugares en manes de los rebeldes asediados poles tropes gubernamentales, como son los casos del [[Sitiu d'Uviéu (1936)|sitiu d'Uviéu]] y del [[asediu del Alcázar de Toledo|Alcázar toledanu]]. Na [[zona sulevada]] la muerte n'accidente d'aviación del que diba ser el xefe de la rebelión, el [[xeneral Sanjurjo]], provocó que los xenerales sulevaos decidieron crear el xueves 23 de xunetu una [[Xunta de Defensa Nacional]], que quedaría constituyida a otru día en [[Burgos]], y que taría integrada polos xenerales [[Miguel Cabanellas]], que foi nomáu presidente de la Xunta por ser el xeneral más antiguu ente los sulevaos, [[Andrés Saliquet]], [[Miguel Ponte]], [[Emilio Mola]] y [[Fidel Dávila]], amás del coronel [[Federico Montaner]] y el coronel [[Fernando Moreno Calderón|Moreno Calderón]]. Nel Decretu nᵘ 1 que publicó la Xunta establecíase qu'esta asumía "tolos poderes del Estáu" y que representaría al país ante los poderes estranxeros, anque nes selmanes siguientes nengún país reconocer y siguió considerando como gobiernu lexítimu d'España al de Madrid presidíu pol republicanu d'izquierda [[José Giral]].{{Harvnp|Aróstegui|2006|p=190}} El 27 de xunetu de 1936 llegó a España los primer escuadrón d'aviones italianos unviáu por [[Benito Mussolini]].<ref>[[:wikisource:Speech delivered by Premier Benito Mussolini. Rome, Italy, February 23, 1941|Discursu de Benito Mussolini. Roma, Italia, 23 de febreru de 1941]], traducción inglesa.</ref> Les fuercies republicanes, pela so parte, consiguen encalorar l'alzamientu en más de la metá d'España, incluyendo toles zones industrializaes, gracies en parte a la participación de les [[milicia|milicies]] acabante armar de [[Socialismu|socialista]], [[comunismu|comunistes]] y [[anarquismu|anarquista]], según a la llealtá de la mayor parte de la [[Guardia d'Asaltu]] y, nel casu de Barcelona, de la Guardia Civil. El gobernador militar de Cartaxena, Toribio Martínez Cabrera, yera simpatizante del Frente Popular y la marinería tamién yera contraria al golpe militar, lo que xuníu a les balasmes populares de los díes 19 y 20 fixeron fracasar el movimientu golpista na base naval de [[Cartaxena (España)|Cartaxena]] y el restu de la provincia de [[Rexón de Murcia|Murcia]]. La zona fiel a la República ocupa ''grosso modo'' la metá esti de la Península: la parte oriental d'[[Aragón]] (menos los trés capitales), [[Cataluña]], [[Comunidá Valenciana|Valencia]], [[Rexón de Murcia|Murcia]], [[Andalucía oriental]] (menos la ciudá de [[Provincia de Granada|Granada]]), [[Comunidá de Madrid|Madrid]], [[Castiella la Nueva]] y [[La Mancha]]. Nel oeste controlaba les provincies de [[Provincia de Badayoz|Badayoz]] y d'[[Provincia d'Huelva|Huelva]]. Aisllada d'esta zona quedaba la franxa cantábrica formada por [[Asturies]] (menos Uviéu y Xixón), [[Provincia de Santander (España)|Santander]], [[Vizcaya]] y [[Guipúzcoa]]. El territoriu lleal yera cimeru n'estensión al rebalbu y tratábase, polo xeneral, de les zones d'España "socialmente más evolucionaes, con importante población urbana, más industrializaes y con nucleos d'obrerismu modernos entamaos".{{Harvnp|Aróstegui|2006|pp=92-94}} Con éses la resultancia del llevantamientu yera inciertu pos tuvo ésitu nunos sitios y fracasó n'otros, polo qu'España quedó estremada en dos zones: una controlada polos militares que s'alzaren contra la República (la [[zona sulevada]]) y otra que permaneció fiel al gobiernu (la [[zona republicana]]). Aprosimao un terciu del territoriu español pasara a manes rebalbes, colo que nengún de los dos bandos tenía absoluta supremacía sobre l'otru. La intentona de derrocar d'un golpe a la República fracasara estrepitosamente. Dambos bandos preparáronse para lo inevitable: un enfrentamientu que diba sangrar España mientres trés llargos años. La guerra civil española acababa d'empezar. == Les operaciones militares == [[Ficheru:Guerra Civil Española.svg|thumb|upright=1.5|Mapa xeneral del desenvolvimientu de la guerra. <br /> '''Lleenda''' {{Lleenda|#C5B358|Zona sulevada inicial - xunetu de 1936}} {{Lleenda|#BDB76B|Meyora de la sulevación hasta setiembre de 1936}} {{Lleenda|#C2B280|Meyora de la sulevación hasta ochobre de 1937}} {{Lleenda|#e68FAC|Meyora de la sulevación hasta payares de 1938}} {{Lleenda|#F4C2C2|Meyora de la sulevación hasta febreru de 1939}} {{Lleenda|#FBCCE7|Última zona so control republicanu}} [[Ficheru:Solid_blue.png|10px]] Principales centros de los sulevaos <br /> [[Ficheru:Red-square.gif|10px]] Principales centros republicanos <br /> [[Ficheru:Panzer aus Zusatzzeichen 1049-12.svg|25px]] Batalles terrestres <br /> [[Ficheru:Vattenfall.svg|25px]] Batalles navales <br /> [[Ficheru:Icon vojn new.png|25px]] Ciudaes bombardeadas <br /> [[Ficheru:City locator 4.svg|25px]] Campos de concentración <br /> [[Ficheru:Gatunek trujący.svg|25px]] Masacres <br /> [[Ficheru:Red dot.svg|10px]] Campos de refuxaos]] {{VT|Cronoloxía de la Guerra Civil Española}} === Los dos exércitos === Anque se trata d'una tema bien revesosa, la mayoría de los historiadores calculen qu'un 70% de los 15 000 xefes y oficiales n'activu en 1936 combatieron nel [[bandu subleváu]] (1236 fueron fusilaos o encarcelaos por ser desafectos al bandu vencedor en cada llugar), ente que, otra manera, la mayor parte de los 100 xenerales nun se sulevaron. De los 210 000 soldaos de tropa y suboficiales que teóricamente formaben l'exércitu regular en 1936, unos 120 000 quedaron na zona sulevada, pero lo más decisivo foi qu'ente ellos s'atopaben los 47 000 que formaben l'[[Exércitu Español d'África|Exércitu d'África]] que constituyíen les meyores tropes del exércitu español. La [[Guardia Civil]], pela so parte, quedó bien estremada ente los lleales y los rebeldes a la República.{{Harvnp|Aróstegui|2006|pp=92-94}} Con éses el '''[[bandu subleváu]]''' nun tuvo que construyir el so exércitu sinón que cuntó dende'l primer momentu coles unidaes militares (y les fuercies d'orde públicu) sulevaes mientres el golpe yá entamaes y empobinaes polos sos mandos, ente les que destacaba l'exércitu del [[Protectoráu español de Marruecos|Protectoráu de Marruecos]], el llamáu [[Exércitu Español d'África|Exércitu d'África]], compuestu pola [[Lexón Española|Lexón Estranxera]] y los [[Regulares]] (tropes indíxenes mores mandaes por oficiales españoles) que constituyía la fuercia militar más esperimentada de too l'exércitu español.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=123-124}} Per otru llau les [[milicia|milicies]] [[carlista|carlistes]] ([[requetés]]) y les milicies [[falanxista|falanxistes]] que sofitaron a los sulevaos fueron integraes nel exércitu del que se consideraben aliaes y non enemigues (al contrariu de lo qu'asocedió nel [[bandu republicanu]] onde les milicies obreres, especialmente les [[milicies confederales]] anarquistes, siempres resabiaron de la institución militar, cola esceición de les milicies [[comunista|comunistes]]).{{Harvnp|Alpert|1996|p=189}} Nel [[bandu subleváu]] l'exércitu algamó rápido la unidá de mandu y apoderó dafechu la vida civil de la [[zona sulevada]], qu'ellos llamaben ''[[zona nacional]]''.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=123-124}} La muerte nun accidente d'aviación nos primeros díes del golpe del [[xeneral Sanjurjo]], que yera'l militar escoyíu polos sos compañeru pa encabezar la sulevación, fizo que'l mandu na [[zona sulevada]] quedara entós partíu ente los xenerales [[Emilio Mola]] y [[Francisco Franco]], pero solu dos meses dempués, el [[1 d'ochobre]], el xeneral Franco asumió'l mandu únicu militar y políticu (el xeneral Mola morrió n'otru accidente d'avión al añu siguiente, el [[3 de xunu]] de [[1937]]).{{Harvnp|Alpert|1996|pp=123-124}} "El fenómenu de la centralización militar del esfuerciu de guerra na zona sulevada fizo que nun se dexara nada que s'asemeyara a la desunión política, a la rensía ente grupos políticos y a la falta d'enfotu nos mandos y xefes de la campaña, tou lo cual manifestóse especialmente na retaguardia republicana del [[Campaña del Norte|norte]], n'[[Ofensiva d'Aragón|Aragón]] y en [[Ofensiva de Cataluña|Cataluña]], que ye onde se perdió realmente la guerra. (...) A midida que la República diba perdiendo la guerra, aumentaben la fame y les privaciones na retaguardia, creándose una situación infernal, con refuxaos, bombardeos, escasez y fríu".{{Harvnp|Alpert|1996|p=190}} Tocantes a l'ayuda estranxera, el [[bandu subleváu]] recibió armes de too tipu y aviones práuticamente dende'l primer día per parte de l'[[Alemaña nazi]] y la [[Italia Fascista]] a la que llueu s'añedir unidaes militares completes (la [[Legión Cóndor]] alemana y el [[Corpo Truppe Volontarie|CTV]] italianu) nun fluxu continuo que nunca se detuvo a llongura de la guerra.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=187-191}} Pela so parte el '''[[bandu republicanu]]''' nun pudo cuntar con práuticamente nenguna unidá militar completa entamada y disciplinada con tolos sos mandos y suboficiales y mientres los primeros meses la fuercia militar que s'opunxo al exércitu subleváu, tres la decisión del gobiernu de [[José Giral]] de llicenciar a les tropes pa evitar que la sulevación estendiérase, tuvo constituyida por [[Columna (militar)|columnes]] improvisaes integraes por unidaes sueltes y poles [[milicia|milicies]] de les organizaciones obreres, que cuando taben mandaes por oficiales de carrera estos de cutiu amenaben barruntos de traición ente los combatientes. Foi a partir de la formación del gobiernu de [[Largo Caballero]] el 5 de setiembre de 1936 cuando s'empecipió'l procesu de construcción d'un verdaderu exércitu, cola militarización de les milicies y la so integración nes [[Brigaes Mistes]], primer pasu pa la creación del [[Exércitu Popular Republicanu|Exércitu Popular]] que solo se llogró tres la superación de la crisis de los "[[socesos de mayu de 1937]]" y la formación de siguío del gobiernu de [[Juan Negrín]]. Pero l'exércitu republicanu siempres tuvo un problema estructural de mala solución: la falta de mandos profesionales (según los cálculos de Michael Alpert, solo un 14% de los militares que figuraben nel ''Anuariu Militar'' de 1936 sirvíen inda en 1938 nel exércitu de la República). Un problema que foi especialmente acuciosu nel casu de l'Armada.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=123-124}} Daqué que reconoció'l xeneral republicanu [[Vicente Colorado Lluch|Vicente Rojo]], qu'escribió:{{Harvnp|Alpert|1996|p=189}} {{cita|Creemos un exércitu col nome de tal, con tola nomenclatura y sistema de mandos d'un exércitu regular... pero namái xubimos los primeros pasos p'algamar el cume}} Amás nel [[bandu republicanu]] la unidá de mandu solo llogróse (y nunca foi completa) a mediaos de 1937 cuando l'Exércitu Popular tuvo dafechu estructurado y, per otru llau, solo a partir d'esi momentu les necesidaes militares impunxéronse sobre les de la vida civil (marcada pola [[Revolución Social de 1936]]). Y tamién, a diferencia del bandu subleváu, yera'l gobiernu quien tomaba les decisiones pero siguiendo casi siempres los encamientos del Xefe del Estáu Mayor, el coronel y depués xeneral [[Vicente Colorado Lluch|Vicente Rojo]], y d'otros militares lleales.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=123-124}} Tocantes a l'ayuda estranxera la República, por causa de que Francia y Gran Bretaña nun allegaron na so ayuda y amás impulsaron el pactu que dio nacencia al [[Comité de Non Intervención]] (que la so prohibición de suministrar armes a dalgún de los bandos contendientes nun foi cumplida nin per Alemaña nin per Italia, a pesar de roblar l'alcuerdu) la República tuvo qu'adquirir el material bélico onde pudo, de cutiu recurriendo a los traficantes d'armes que n'ocasiones -yos vendieron material anticuao o en bien mala traza a precios astronómicos. Esto fíxo-y depender de los suministros que-y apurrió la Xunión Soviética, dempués de que [[Stalin]] superara les sos duldes sobre l'ayuda a los republicanos españoles, que'l so material bélico (armes automátiques, tanques y aviones) acompañáu d'instructores y conseyeros militares soviéticos, xuntu coles [[Brigaes Internacionales]] reclutadas pola [[Internacional Comunista]] o [[Komintern]], nun empezó a llegar hasta ochobre de 1936 y depués les socesives entregues atayar en delles ocasiones en función de la coxuntura internacional europea (que determinaron, por casu, que'l gobiernu francés abriera o cerrara la frontera) y del creciente bloquéu impuestu pola Armada sulevada nos puertos republicanos.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=187-191}} {{Imaxe múltiple | posición_tabla = center | direición = horizontal | títulu= Monedes acuñaes polos bandos en conflictu. | semeya1 = ESP001.JPG | anchu1 = 396 | alto1 = 201 | testu1 = 25 céntimos de [[1937]] del bandu subleváu. | alineación_texto1 = center | semeya2 = ESP028.JPG | anchu2 = 322 | alto2 = 162 | testu2 = 5 céntimos de [[1937]] del bandu republicanu. | alineación_texto2 = center | anchu_total = 400 }} === Julio-ochobre de 1936: meyora sobre Madrid y campaña de Guipúzcoa === [[Ficheru:GCE frente en nov 1936.svg|thumb|upright=1.5|El frente a los cuatro meses de la rebelión militar. '''Lleenda''' {{Lleenda|#BDB76B|Zona controlada polos sulevaos}} {{Lleenda|#FBCCE7|República Española}} [[Ficheru:Solid_blue.png|10px]] Principales centros de los sulevaos<br /> [[Ficheru:Red-square.gif|10px]] Principales centros de la República]] Namás conocese'l [[17 de xunetu]] pela tarde que la sulevación militar trunfara nel [[Protectoráu español de Marruecos|Protectoráu de Marruecos]], el ministru de Marina [[José Giral]] (que dos díes depués acabaría presidiendo'l gobiernu de la República tres la dimisión de [[Santiago Casares Quiroga]] y del gobiernu "rescamplu" de [[Diego Martínez Barrio]]) ordenó que dellos barcos de guerra de la [[Marina de Guerra de la República Española|Marina]] dirixir al [[estrechu de Xibraltar]] por que bloquiaren les places de [[Ceuta]], [[Larache]] y [[Melilla]] y evitar asina'l pasu a la península de les tropes coloniales. De la base de [[Cartaxena (España)|Cartaxena]] salieron los destructores ''[[Almirante Valdés (AV)|Almirante Valdés]]'', ''[[Lepanto (L)|Lepanto]]'' y ''[[Sánchez Barcáiztegui (SB)|Sánchez Barcáiztegui]]'', con orde de navegar a máxima potencia hasta l'estrechu.{{Harvnp|Romero|1967|p=47}} Gracies a que les dotaciones d'esos barcos remontar contra los sos oficiales, que taben comprometíos nel golpe, los sulevaos nun pudieron disponer primeramente del [[Exércitu Español d'África|Exércitu d'África]], compuestu pola [[Lexón Española|Lexón Estranxera]] y los [[regulares]] (tropes formaes por marroquines mandaos por oficiales españoles).{{Harvnp|Alpert|1996|pp=123-124}} El mesmu día 19 de xunetu en que foi encalorada la rebelión en Madrid, salieron de la capital escontra la [[sierra de Guadarrama]] delles [[Columna (militar)|columnes]] compuestes por [[milicianu|milicianos]] y por tropes de les unidaes militares que fueren eslleíes por orde del gobiernu pa evitar que pudieren sumase a la sulevación. Ellí consiguieron torgar que les columnes de los sulevaos unviaes pol [[xeneral Mola]] dende Castiella y Lleón y dende Navarra consiguieren travesar los puertos de monte de la sierra madrilana y llegar a la capital.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=126-127}} El frente norte de Madrid quedó asina estabilizáu hasta'l final de la guerra.{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=52}} Esta primer campaña de la Guerra Civil foi conocida col nome de '''[[batalla de Guadarrama]]'''.{{Harvnp|Thomas|1976|p=341}} Dende Barcelona, tamién una vegada encalorada la rebelión, salieron delles columnes formaes rápido poles organizaciones obreres y los partíos d'izquierda pa dirixise a [[Aragón]]. Xuntu coles columnes del [[POUM]] y del [[PSUC]] (y una d'[[Esquerra Republicana de Catalunya]] que salió dende Tarragona), el contingente más importante apurrir les [[milicies confederales]] de les organizaciones anarquistes ([[Confederación Nacional del Trabayu|CNT]], [[Federación Anarquista Ibérica|FAI]], [[Mocedaes Llibertaries]]). La primera y más numberosa foi la [[columna Durruti]], asina llamada porque taba encabezada pol líder de la FAI [[Bonaventura Durruti]], que salió de Barcelona'l día 24 en direición a Zaragoza. Les tamién anarquistes [[columna Ascaso]] y [[columna Los Aguiluchos de la FAI]] salieron en direición a Huesca. pero nenguna d'elles consiguió algamar los sos oxetivos de lliberar los trés capitales aragoneses (dende Valencia saliera escontra Teruel la [[columna de Fierro]]), y el '''[[frente d'Aragón]]''' quedó estabilizáu, anque los anarquistes llevaron la [[revolución social española de 1936|revolución]] a la metá oriental d'Aragón onde crearon el [[Conseyu Rexonal de Defensa d'Aragón]].{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=56}} Tamién dende la ciudá condal entamóse una espedición a les islles [[Baleares]], de les que solo [[Menorca]] siguía republicana. La operación empecipiada'l 8 d'agostu al mandu del [[capitán Bayu]] tuvo un ésitu inicial al consiguir ocupar una franxa de la mariña de Mallorca, pero'l '''[[desembarcu de Mallorca]]''' acabó nun completu fracasu.{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=56}} Otru fracasu foi la '''[[ofensiva de Córdoba]]''', "onde la situación taba indecisa, lo que constituyó una de les poques iniciatives estratéxiques republicanes". Foi entamada dende [[Albacete]] pol [[xeneral Miaja]], que'l so xefe d'Estáu Mayor yera'l teniente coronel [[José Asensio Torrado]], pero la meyora detúvose llueu (el xeneral Miaja asitió'l so cuartel xeneral en [[Montoro]]) y los republicanos nun pudieron reconquistar l'Andalucía occidental, en manes de los sulevaos especialmente dempués de la llegada de los primeres unidaes procedentes del [[Protectoráu español de Marruecos|Protectoráu de Marruecos]].{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=56}} La situación de bloquéu en que s'atopaba l'Exércitu d'África (la principal fuercia de combate con que cuntaben los sulevaos pa tomar Madrid, una vegada deteníes les columnes del xeneral Mola na sierra de Guadarrama) pudo superase gracies a la rápida ayuda que recibieron los sulevaos de l'[[Alemaña nazi]] y de la [[Italia fascista]]. El [[26 de xunetu]] llegaron a Marruecos los primeros venti aviones de tresporte alemanes Junker, que podíen convertise fácilmente en bombarderos, acompañaos por caces, y, cuatro díes dempués, el 30 de xunetu, los primeros nueve cazabombarderos italianos. Con estos medios aéreos el [[xeneral Franco]], xefe de les fuercies sulevaes de Marruecos, pudo entamar una '''ponte aérea cola península''' pa tresportar a los lexonarios y a los regulares, y amás consiguir la superioridá aérea nel estrechu. Con éses el 5 d'agostu pudo crucialo con una pequeña flota llamada pola propaganda de los sulevaos "[[Convói de la Victoria]]".{{Harvnp|Alpert|1996|p=127}} Sicasí, el desbloquéu completu del pasu del estrechu nun se produciría hasta más tarde, cuando'l gobiernu republicanu decidió tresferir la mayoría de los sos barcos de guerra al [[Cantábricu]], lo que según l'historiador Michael Alpert constituyó "quiciabes el mayor error de la Guerra Civil". Esta decisión tuvo motivada, ente otres razones, pola negativa de [[Gran Bretaña]], que cuntaba cola flota naval de guerra más importante del Mediterraneu, a que'l gobiernu republicanu detuviera'l tráficu neutral empobináu al territoriu enemigu, polo que los buques de guerra republicanos nun podríen torgar que los barcos mercantes alemanes ya italianos desembarcaren material de guerra nos puertos de Ceuta, Melilla, Cádiz, Alxecires o Sevilla, controlaos polos sulevaos.{{Harvnp|Alpert|1996|p=127}} [[Ficheru:Bundesarchiv Bild 146-1968-048-15, Spanischer Bürgerkrieg.jpg|thumb|Milicianes republicanes faciendo un descansu nos combates nel branu de [[1936]].]] El [[1 d'agost u]]'l xeneral Franco da la orde de que les columnes de lexonarios, moros regulares y voluntarios avancen en direición norte dende Sevilla pa dirixise a Madrid al traviés d'Estremadura, teniendo'l lladral esquierdu protexíu pola frontera de [[Portugal]], que'l so réxime [[Oliveira Salazar|salazarista]] sofitaba a los sulevaos. Siguiendo esta ruta pa llegar a la capital xuniríen les dos zones controlaes polos sulevaos. Empecípiase asina la '''[[Campaña d'Estremadura]]'''.{{Harvnp|Alpert|1996|p=127}} La llamada "[[columna de la muerte]]"{{Harvnp|Espinosa Maestre|2003}} por causa de la brutal represión qu'aplicó nes llocalidaes estremeñes que foi ocupando, y que'l so fechu más destacáu foi la [[matanza de Badayoz]], avanzó rápido a un promediu de 24 quilómetros per día. El 10 d'agostu tomó Mérida y el 15 [[Batalla de Badayoz (1936)|Badayoz]], estableciendo de siguío contautu coles fuercies sulevaes del norte. La meyora volvióse entós en direición noreste p'algamar el valle del Tajo y el 2 de setiembre [[Toma de Talavera|cayía Talavera de la Reina]], yá na provincia de Toledo.{{Harvnp|Alpert|1996|p=128}} La rápida meyora de los sulevaos escontra Madrid, xuníu a la noticia de la inminente cayida d'[[Irún]] (colo que'l norte quedaría dafechu aislláu del restu de la [[zona republicana]]), provocaron que'l presidente [[José Giral]], sintiéndose faltu de sofitos y d'autoridá, presentara la dimisión al presidente de la República [[Manuel Azaña]]. El 5 de setiembre formaba un nuevu gobiernu de "unidá antifascista" presidíu pol socialista [[Francisco Largo Caballero]], qu'asumió personalmente la cartera de Guerra, col oxetivu prioritariu d'entamar un exércitu que pudiera detener la meyora de los sulevaos y ganar la guerra.{{Harvnp|Casanova|2007|p=304}} La rapidez con que cayeron una tres otra les poblaciones na meyora por [[Estremadura]] y el Tajo debióse fundamentalmente a que l'[[Exércitu Español d'África|Exércitu d'África]] taba integráu poles tropes meyor entrenaes y curtidas en combate (lexonarios y regulares), quiciabes les úniques verdaderamente profesionales nos primeres caóticos meses de guerra.<ref>''La guerra civil española'', Dir. Edward Malefakis, cap. 4.</ref> Sicasí les fuercies republicanes taben integraes na so mayoría por milicianos a los que-yos faltaba ensayamientu militar. "Yeren indisciplinaes y tendíen a fuxir, preses de la llerza, abandonando les armes, que constituyíen fusiles y pieces sueltes d'artillería, yá que l'esbarafuste aniciáu na capital pola sulevación nun dexaba una fayadiza planificación militar. En xunetu y agostu perdióse enforma material militar. En contraste, los sulevaos armábense cada vez más con material estranxero, aparte del que tomaben al enemigu".{{Harvnp|Alpert|1996|p=128}} Amás los milicianos, que la so inmensa mayoría venía de les organizaciones obreres y los partíos d'izquierda, resabiaben de los militares profesionales que pretendíen mandalos y por motivos ideolóxicos refugaben la disciplina y l'organización militares, sacante los comunistes que defendíen la completa militarización de les milicies y la creación d'un [[Exércitu Popular Republicanu|Exércitu Popular]] siguiendo'l modelu del [[Quintu Reximientu]] entamáu por ellos.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=129-130}} [[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-2005-0601-500, Spanien, Himmlerbesucht die Burg von Toledo.jpg|thumb|[[Heinrich Himmler]] visitando'l [[Alcázar de Toledo]] xunto a [[José Moscardó]] n'ochobre de 1940, un añu y mediu dempués del fin de la guerra civil.]] El 21 de setiembre l'Exércitu d'África tomaba la ciudá de [[Maqueda]], a tan solo 100 quilómetros de Madrid. Esi mesmu día axuntaben los xenerales sulevaos nuna finca de la contorna de [[Salamanca]] pa nomar al xeneral Franco como mandu únicu y supremu de les fuercies sulevaes. Una selmana dempués volveríen axuntase pa resolver el mandu políticu. Nesi intervalu de tiempu, el xeneral Franco decidió esviar escontra Toledo les columnes qu'avanzaben escontra Madrid pa '''llevantar el [[asediu del Alcázar de Toledo]]''', onde guardias civiles y dalgunos pocos cadetes de l'Academia d'Infantería al mandu del so direutor, el coronel [[José Moscardó]], llevaben dos meses aguantando los ataques republicanos.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=128-129}} Esta decisión, que según dellos historiadores fixo perder a los sulevaos la posibilidá de tomar Madrid primero que s'entamara'l so defensa,{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=57}} amenó un bancia ente los historiadores. Pa una bona parte d'ellos foi una decisión más política que militar, pos afitó'l prestíu del xeneral Franco ante los sos compañeros cuando se taba aldericando yá'l mandu únicu políticu.{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=57}} "L'Alcázar zarraba una ayalga de llexitimidá simbólica: academia militar, los sitiaos aguantaben metanes les ruines, colos murios de la poderosa fábrica mediu destruyíos, abellugaos nos suétanos. Cola so lliberación, Franco recibió un enorme capital políticu: l'Alcázar yera'l símbolu de la salvación d'España que, como una mártir, resucitaba del sepulcru al que la conduxeren los sos enemigos".{{Harvnp|Juliá|1999|p=120}} Amás tuvo un enorme valor propagandísticu pa la causa de los sulevaos. "Del Alcázar fíxose darréu un mitu polos franquistes, que los sos principales estremos -l'episodiu de los diálogos de Moscardó y el so fíu en manes de los asediadores, por casu- tán güei absolutamente desacreditados".{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=57}} Sicasí dellos historiadores afirmen que tamién tuvo una motivación militar. "Paez convincente la esplicación avezada: el compañerismu militar y el valor propagandísticu de rescatar a los asediados nel Alcázar imponíen llevantar l'asediu cuanto antes. Ye posible qu'hubiera motivos políticos, non dixebraos de l'ambición de Franco de ser Xeneralísimu y xefe civil, qu'impunxeren esi xestu heroicu. Agora bien, el fechu de tomar primeru Toledo podía xustificase militarmente: asegurar esta ciudá dexaría atacar Madrid dende'l sur y l'este, protexendo los lladrales pol Tajo y cuntando con dos carreteres de primera categoría en llugar d'una".{{Harvnp|Alpert|1996|pp=128-129}} El mesmu día que yera llevantáu l'asediu, el 28 de setiembre, el xeneral Franco yera nomáu polos sos compañeru de sulevación non solo “''Xeneralísimu de les fuercies nacionales de tierra, mar y aire''", sinón tamién "''Xefe del Gobiernu del Estáu Español, mientres dure la guerra''".{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=57}} El día 8 d'ochobre, l'Exércitu d'África algamó [[San Martín de Valdeiglesias]], a unos cuarenta quilómetros de Madrid, onde tomó contautu coles fuercies sulevaes del norte al mandu del xeneral Emilio Mola, qu'acababa de rematar la '''[[campaña de Guipúzcoa]]''' en tomando [[Irún]], el [[5 de setiembre]] y [[San Sebastián]] el [[13 de setiembre]], quedando'l norte republicanu arrodiáu per tierra polos "nacionalistes". Con éses a principios d'ochobre, les fuercies sulevaes esplegárense nun semicírculu alredor de Madrid que partía de Toledo al sur y algamaba el noroeste a unos diez quilómetros al norte d'[[El Escorial]], y que s'atopaba ente 40 y 55 quilómetros de la capital. Anque les fuercies republicanes opunxeron mayor resistencia gracies a la reorganización militar entamada pol gobiernu Largo Caballero (cola formación de les Brigaes Mistes al mandu na so mayoría de militares de carrera y nes que fueron encuadraes les milicies, una militarización acompañada de la creación de la figura de los comisarios políticos), les fuercies "nacionales" fueron estrechando'l semicírculu que tiñazaba la capital (ente que nel norte'l [[17 d'ochobre]] rompíen el [[Sitiu d'Uviéu (1936)|cercu d'Uviéu]]) y a principios de payares llegaron a los barrios del sur de Madrid. "L'ataque a Madrid marcó'l final del primer periodu de la guerra".{{Harvnp|Alpert|1996|pp=130-132}} === Payares de 1936-marzu de 1937: la batalla de Madrid y tomar de Málaga === [[Ficheru:Puente de los Franceses (Madrid) 01.jpg|thumb|Ponte de los Franceses, sobre'l [[ríu Manzanares]]. Famosa y combatida ponte mientres la [[batalla de Madrid]].]] El 6 de payares cuando paecía que l'exércitu subleváu taba a puntu d'entrar en Madrid, el gobiernu de Largo Caballero decidió treslladase a Valencia, encamentando la defensa de la ciudá al [[xeneral Miaja]] que tendría de formar una [[Xunta de Defensa de Madrid]]. "Una salida precipitada, caltenida en sigilo, sobre la que nun se dio esplicación pública dalguna".{{Harvnp|Casanova|2007|p=309}} "Quien se quedaron en Madrid nun pudieron interpretar estos fechos sinón como una vergonzosa fuxida... sobremanera porque los madrilanos fueron capaces d'entamar el so defensa".{{Harvnp|Juliá|1999|p=128}} Dos díes depués empezó la '''[[batalla de Madrid]]'''. Puesto que les fuercies de los nacionales nun yeren cimeros a les fuercies republicanes que defendíen Madrid (unos 23.000 efeutivos), la penetración na capital tendría que ser rápida y nun frente bien estrechu. Una columna travesaría los ríu Manzanares al norte de la [[Ponte de los Franceses]] y avanzaría pola [[Ciudá Universitaria de Madrid]] para depués baxar pol [[Paséu de la Castellana]]. Otra columna cruciaría los [[Parque del Oeste]] pa siguir polos bulevares y llegar a la [[Plaza de Colón (Madrid)|plaza de Colón]]. Y una tercera cruciaría los [[barriu de Rosales]] p'algamar la [[Plaza d'España (Madrid)|Plaza d'España]] y la [[calle Princesa]]. Pa sofitar esta meyora considerábase fundamental tomar el cuetu de [[Cuetu Garabitas|Garabitas]] na [[Casa de Campu]] onde podía asitiase l'artillería y dende ellí bombardear la ciudá. L'ésitu de la operación dependía de que los republicanos creyeren que l'ataque producir pel sur y concentraren ellí les sos fuercies, pero na nueche de 7 al 8 de payares, precisamente nel momentu que diba empezar la [[batalla de Madrid]], el teniente coronel [[Vicente Colorado Lluch|Vicente Rojo]], xefe del Estáu Mayor de la defensa de Madrid, conoció los planes de los atacantes gracies a los papeles atopaos nel cadabre d'un oficial muertu del exércitu subleváu.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=133-134}} Ente los díes 8 y 11 de payares produciéronse violentos combates na Casa de Campu. El día 13 los nacionales ocupaben el cuetu de Garabitas y dos díes depués llograben cruciar el ríu Manzanares enfusándose na [[batalla de la Ciudá Universitaria|Ciudá Universitaria]]. Pero d'ellí nun pudieron pasar gracies a la resistencia que presentaron les fuercies republicanes, reforzaes pola llegada de les primeres [[Brigaes Internacionales]], d'unidaes de tanques soviéticos [[T-26]] (que la so primer intervención produxérase na [[batalla de Seseña]]) y de 132 aviones rusos "[[Polikarpov I-16|Mosques]]" y "[[Polikarpov I-15|Chatos]]" qu'apostaron la superioridá aérea a los 117 aviones de la [[Legión Cóndor]] alemana. El 23 de payares el xeneral Franco arrenunció de siguir l'infructuosu ataque fronteru a la capital y el frente quedó esi día estabilizáu.{{Harvnp|Alpert|1996|p=134}} [[Ficheru:Carro de combate T-26.jpg|thumb|Tanque soviéticu T-26 usáu poles fuercies republicanes.]] "La resistencia de Madrid camudó'l signu de la guerra. Yá nun sería un conflictu de rápidos movimientos envolventes, sinón de batalles a gran escala, de maniobres táctiques p'algamar oxetivos estratéxicos, nes qu'unos cuantos centenares de metros de terrén tendríen significáu y que'l so modelu sería la [[Primer Guerra Mundial]], más que les campañes coloniales, única forma de guerra que los españoles conocíen de manera direuta".{{Harvnp|Alpert|1996|p=136}} Al fracasar l'ataque fronteru los nacionales decidieron envolubrar Madrid pel noroeste concentrando les sos fuercies pa cortar la carretera de La Coruña ya intentar enfusar pellí en Madrid. Nel primer intentu que tuvo llugar a finales de payares ('''[[primer batalla de la carretera de La Coruña]]''') solo consiguieron avanzar trés de los siete quilómetros previstos, quedando deteníu l'ataque. El segundu intentu tuvo llugar n'avientu ('''[[segunda batalla de la carretera de La Coruña]]''') y tamién resultó un fracasu. El tercer y últimu intentu (la conocida como '''[[tercer batalla de la carretera de La Coruña]]''') tuvo llugar a principios de xineru de 1937 y constituyó la "primer batalla importante de la Guerra Civil en campu abierto".{{Harvnp|Alpert|1996|p=137}} Los nacionales entamaron un importante exércitu, llamáu [[División Reforzada de Madrid]], que cuntaba con tanques italianos, bateríes antitanque pa compensar los [[T-26]] soviéticos y artillería pesao. Frente a ella los republicanos esplegaron un exércitu compuestu de cinco divisiones, caúna con tres brigaes, anque dalgunes nun taben completes y bien poques taben mandaes por oficiales d'infantería de carrera (pa mandar los cinco divisiones túvose que recurrir a dos oficiales retiraos pola [[llei Azaña]] de 1931, a dos oficiales provenientes de les fuercies de seguridá, y a un milicianu, el comunista [[Juan Modestu]]). Ente los díes 6 y 9 de xineru la División Reforzada atacó escontra'l norte y depués xiró al este al llegar a la carretera de La Coruña, pero les fuercies republicanes aguantaron y los "nacionales" tuvieron qu'arrenunciar na so meyora.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=137-138}} Fracasáu l'intentu d'envolubrar Madrid pel noroeste, los nacionales intentar pol sureste avanzando escontra'l ríu [[Jarama]] pa cortar la vital carretera de Valencia, por onde llegaben a Madrid la mayoría de los sos suministros. La '''[[batalla del Jarama]]''' empecipióse'l [[4 de febreru]] col ataque por unidaes de la [[Lexón Española]] y fuercies [[regulares]] marroquines, sofitaes por carros de combate, a les posiciones republicanes. El 11 de febreru tomaben la ponte de [[Pindoque]] defendíu pola compañía "[[André Marty]]" de la [[XII Brigada Internacional]] que tuvo 86 muertos. Los nacionales prosiguieron la so meyora pero les fuercies republicanes sofitaes por unidaes de tanques soviéticos empobinaos pol xeneral "Pablo" (el [[Aleksandr Rodímtsev|xeneral Rodímtsev]]) y el dominiu del aire de l'aviación republicana gracies a los "[[Polikarpov I-15|Chatos]]" obligó-yos a detenese y arrenunciar a algamar la llinia [[Arganda del Rey|Arganda]]-[[Morata de Tajuña]]. Sicasí los republicanos nun pudieron recuperar el terrén perdíu y el frente quedó estabilizáu'l [[23 de febreru]] de 1937. Foi'l final de la [[batalla del Jarama]].{{Harvnp|Alpert|1996|pp=138-139}} Mientres s'empecipiaba la [[batalla del Jarama]], producíase la [[Batalla de Málaga (1937)|toma de Málaga]] polos nacionales el [[8 de febreru]] de 1937, gracies especialmente a la intervención de les unidaes motorizadas de la división de milicies [[fascista|fascistes]] italianes ("legionari" del CTV, [[Corpo di Truppe Volontarie]]) qu'empezara a llegar a España dos meses antes unviada por [[Mussolini]], imbuyíu de la idea de que'l soldáu fascista yera bien cimeru al combatiente "coloráu". L'ataque empezara'l 14 de xineru de 1937 avanzando dende [[Ronda]] pel norte, siguiendo la carretera costera avanzando escontra [[Marbella]] pel oeste (col sofitu de los dos modernos cruceros [[cruceru Baleares|Baleares]] y [[crucero Canaries|Canaries]] que bombardeaban dende'l mar y contra los que poco podíen facer los destructores y los más vieyos y peor armaos cruceros republicanos) y dende [[Provincia de Granada|Granada]] hasta [[Alhama de Granada|Alhama]] pol nordés. Anque les milicies republicanes consiguieron contener l'ataque tierra adientro, el día 5 de febreru converxeron delles columnes sobre Málaga encabezaes poles fuercies italianes. Esto obligó a retirase a les milicies a la capital pero ellí faltes de mandos, de fortificaciones pa la defensa y del sofitu de la flota republicana nun tuvieron más remediu qu'entamar la fuxida escontra l'este pela carretera costera de Málaga y Almería acompañaes de miles de civiles mientres yeren ametrallaos y bombardeados pola aviación italiana y los barcos de guerra de los sulevaos. A los pocos díes los nacionales llegaben a [[Motril]] faciendo numberosos prisioneros y llogrando grandes cantidaes de material.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=141-142}} "Pal Gobiernu republicanu, la derrota demostró una fonda ineficacia y una falta d'enerxía moral y señaló l'empiezu de la decepción de los comunistes con al respeutive de l'actuación de [[Largo Caballero]] como Xefe de Gobiernu y ministru de la Guerra. Les chiscadures llegaron a los mandos que Largo nomara, que fueron procesaos como resultáu de les investigaciones llevaes a cabu dempués del desastre".{{Harvnp|Alpert|1996|p=142}} [[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-2006-1204-510, Spanien, Schlacht um Guadalajara.jpg|thumb|Artilleros italianos del bandu subleváu disparando un cañón na [[Batalla de Guadalaxara (1937)|batalla de Guadalaxara]].]] El tercer y últimu intentu d'envolubrar Madrid foi una iniciativa del "[[Corpo di Truppe Volontarie]]" (CTV) fascista italianu, a la qu'aportó'l "Xeneralísimu" Franco, y que dio llugar a la '''[[Batalla de Guadalaxara (1937)|batalla de Guadalaxara]]'''. La idea italiana de la ofensiva yera atacar Madrid dende'l nordés dirixiéndose a [[Guadalaxara (España)|Guadalaxara]] y una vegada tomada esta ciudá cortar la carretera de Valencia y entrar na capital. Pa esta operación, na que se siguiría la táctica de lo que los xenerales italianos llamaben "[[guerra relámpago]]" (les previsiones yeren que nuna selmana, ente'l 8 y el 15 de marzu de 1937, Madrid sería conquistada), esplegar bona parte de los de los 48.000 efeutivos con que cuntaba entós el CTV (integraos en cuatro divisiones con 4.000 vehículos, 542 cañones y 248 aviones).{{Harvnp|Alpert|1996|pp=142-148}} [[Ficheru: Bundesarchiv Bild 183-2006-1204-514, Spanien, Schlacht um Guadalajara.jpg|thumb| left| Soldaos italianos del [[Corpo Truppe Volontarie|CTV]] mientres la [[Batalla de Guadalaxara (1937)|batalla de Guadalaxara]].]] El día 8 de marzu empezó l'ataque y na nueche del 9 al 10 de marzu la 3ª División italiana tomaba [[Brihuega]] y el día 11 [[Trijueque]] atopando una fuerte resistencia de les fuercies republicanes, ente les que s'atopaben la XI y la XII [[Brigaes Internacionales]] (de les que formaba parte'l [[batallón Garibaldi]] integráu por italianos antifascistes), sofitaes poles unidaes de tanques soviéticos y pola aviación, y ayudaes pol mal tiempu (los suelos enllamorgaos pola agua enzancaba la meyora de los vehículos y torgaba el despegue de los aviones de los campos encharcados, ente que los aviones republicanos sí disponíen de campos d'aviación aplicables). El 12 de marzu les tropes republicanes llanzaron una contraofensiva que fizo fuxir desmoralizada a la 3ª División italiana y dexó recuperar nos díes siguientes Trijueque y Brihuega, apoderándose de material abandonáu polos italianos. El día 19 de marzu les fuercies republicanes detuvieron la so meyora y entamaron llinies de defensa. El 23 de marzu terminó la [[Batalla de Guadalaxara (1937)|batalla de Guadalaxara]] que la prensa internacional lliberal y d'izquierdes llamó la "primer victoria contra'l fascismu", destacando'l fechu de que munchos "legionari" del CTV fueren prindaos polos "garibaldini" de les [[Brigaes Internacionales]].{{Harvnp|Alpert|1996|pp=142-148}} "Cola ayuda rusa la República pudiera responder a l'amenaza que suponía la llegada d'armamentu dende Italia y Alemaña pal [[bandu nacional]]. L'[[Exércitu Popular Republicanu|Exércitu Popular]] yá nun consistía en bandes sueltes de milicianos con improvisaos mandos. Demostrara saber retirase a fortificaciones preparaes, aguantando con pequeñes retaguardies a la espera de refuerzos. Responder a esta téunica diba esixir otres capacidaes de les que tenía los [[Corpo Truppe Volontarie|CTV]]".{{Harvnp|Alpert|1996|p=148}} === Marzu-payares de 1937: la campaña del Norte y les batalles de Brunete y Belchite === {{VT|Guerra Civil Española nel País Vascu|Guerra Civil Española en Cantabria}} [[Ficheru:Frente del Norte - Spanish Civil War (March-Sept 1937).svg|thumb|upright=1.5| Mapa de la [[Campaña del Norte]].]] La [[Batalla de Guadalaxara (1937)|batalla de Guadalaxara]] foi l'últimu intentu del [[bandu subleváu]] de tomar Madrid y solo una selmana dempués del so final empecipió la '''[[Campaña del Norte]]''', l'ataque de les fuercies sulevaes contra la franxa cantábrica que permanecía fiel a la República pero que taba aisllada per tierra del restu de la [[zona republicana]]. L'oxetivu de los "nacionales" yera controlar los sos importantes recursos mineros ya industriales (especialmente les siderurxes y les fábriques d'armes), amás de que la so conquista dexaría treslladar la flota sulevada al Mediterraneu pa intentar detener el tráficu marítimu que se dirixía a los puertos republicanos.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=148-149}} La ofensiva de les fuercies sulevaes al mandu del [[xeneral Mola]] (unos 28&nbsp;000 efeutivos, incluyíos los de les unidaes del [[Corpo Truppe Volontarie|CTV]] italianu, sofitaos por 140 aviones italianos y alemanes de la [[Legión Cóndor]]) empecipióse'l 31 de marzu de 1937 dende les posiciones alcanzaes n'ochobre de 1936 na [[campaña de Guipúzcoa]], que s'asitiaben a unos 35 quilómetros al oeste de San Sebastián, sobre les defenses de [[Campaña de Vizcaya|Vizcaya]] qu'entamara'l gobiernu vascu presidíu por [[José Antonio Aguirre]] dende ochobre de 1936 n'aprobando les [[Cortes republicanes]] l'[[Estatutu Vascu-Navarru|Estatutu d'Autonomía del País Vascu]]. El [[Exércitu Vascu]] reclutado por Aguirre refugaba l'autoridá del xeneral [[Francisco Llano de la Encomienda]] que yera'l xefe del Exércitu del Norte, que teóricamente arrexuntaba a toles fuercies de [[Vizcaya]], [[Provincia de Santander (España)|Santander]] y [[Asturies]], y actuaba de forma independiente (nél nun esistía la figura del comisariu políticu y tenía pocos mandos profesionales).{{Harvnp|Alpert|1996|pp=149-150}} [[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-H25224, Guernica, Ruinen.jpg|thumb|right|[[Bombardéu de Guernica]], el [[26 d'abril]] de [[1937]].]] Na primera ofensiva de la '''[[campaña de Vizcaya]]''' les fuercies "nacionales", anque cuntaben cola superioridá naval y aéreo (el gruesu de la flota republicana atopar nel Mediterraneu y solo había un pequeñu númberu de caces soviéticos), avanzaron relativamente pocu por cuenta de la fuerte resistencia qu'atoparon y a les males condiciones meteorolóxiques. La segunda ofensiva empecipiada'l 20 d'abril tuvo más ésitu algamando cinco díes dempués la llinia [[Gernika-Lumo|Gernika]]-[[Durango (Vizcaya)|Durango]]. El día 26 d'abril, n'habiendo [[Bombardéu de Xaén|bombardeado Xaén]] y [[bombardéu de Durango|Durango]] los díes anteriores, producióse'l [[bombardéu de Guernica]] por aviones alemanes de la [[Legión Cóndor]] y aviones italianos del [[Corpo Truppe Volontarie|CTV]] causando munches víctimes civiles y una enorme destrucción porque amás de les bombes convencionales utilizaron bombes incendiaries. Trés díes depués les fuercies "nacionales" ocupaben la ciudá y el día 30 d'abril llegaben a Bermeo.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=150-152}} Entós dambos exércitos reorganizáronse (el "[[lehendakari]]" Aguirre en persona asumió'l mandu supremu del exércitu vascu) p'atacar y defender respeutivamente el conxuntu de les fortificaciones alredor de [[Bilbao]], el llamáu "[[Petrina de Fierro]]", que sicasí había perdíu gran parte de la so utilidá porque l'inxenieru que les diseñara, [[Alejandro Goicoechea]], pasárase al [[bandu subleváu]] colos planos de les mesmes. Gracies a ellos, los "nacionales" pudieron enfusar polos sos puntos débiles mientres la ciudá de Bilbao yera bombardeada pola artillería pesada y pola aviación. Finalmente Bilbao cayó'l 16 de xunu, ensin que'l gobiernu de Valencia, presidíu dende'l 17 de mayu pol socialista [[Juan Negrín]] en superando la crisis republicana de los "[[socesos de mayu de 1937]]" pudiera entamar dalgún ataque n'otros frentes qu'enzancara la gran concentración de medios terrestres y aéreos esplegada polos "nacionales" na [[Campaña de Vizcaya]].{{Harvnp|Alpert|1996|pp=152-153}} Por fin a principios de xunetu les fuercies republicanes llanzaron una ofensiva nel frente de Madrid pa solliviar la presión del exércitu "nacionalista" nel norte. Asina'l 6 de xunetu empieza la '''[[batalla de Brunete]]''' llamada asina porque la llucha pola conquista d'esi pueblu asitiáu al oeste de Madrid polos republicanos (que pretendía siguir dempués en direición sureste p'atopase coles otres fuercies gubernamentales qu'avanzaríen dende'l sur de la capital, lo que de tener ésitu obligaría a los "nacionales" a ordenar un repliegue xeneral de les sos fuercies si nun queríen trate corralaes) convertir nel elementu central de los combates. L'ataque escontra Brunete foi llanzáu pol reorganizáu V Cuerpu d'Exércitu republicanu al mandu del comandante de milicies [[Juan Modestu]] sofitáu por unidaes de tanques [[T-26]] soviéticos qu'ocupó la llocalidá casi ensin resistencia, pero'l xeneral Franco reaccionó rápido y unvió unidaes de la [[Lexón Española|Lexón]] y de [[Regulares]] más les [[brigaes de Navarra]] y unos 150 aviones italianos y alemanes retiraos del frente del norte, deteniéndose asina l'ataque escontra Santander. Esto dexó a les fuercies nacionales realizar el contraataque.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=153-155}} "Empezó asina una batalla de gastadura sol terrible sol veraniegu, ensin solombra nin agua, que terminó refundiando un saldu de 40 000 baxes. La dura batalla concluyó'l 26 de xunetu, por puru escosamientu. El [[Exércitu Popular Republicanu]] había reteníu importantes sectores del territoriu que conquistara... anque perdió Brunete. (...) [La batalla de] Brunete coincidía col aniversariu del principiu de la guerra. A partir d'unes cuantes [[Columna (militar)|columnes]] sulevaes que lluchaben contra [[milicia|milicies]] improvisaes formárense dos exércitos con un considerable sofitu d'artillería y aviación".{{Harvnp|Alpert|1996|pp=155-156}} Terminada la [[batalla de Brunete]] les fuercies "nacionales" reorganizáronse y volvieron a entamar la [[Campaña del Norte]] atacando Santander dende'l sur pol puertu de monte de [[Reinosa]] y dende l'este siguiendo la mariña. La '''[[batalla de Santander]]''' empezó'l 14 d'agostu col ataque a [[Reinosa]] que foi ocupada solo dos díes depués y que la so fábrica d'armamentu nun foi destruyida polos republicanos na so retirada n'escorribanda. La resistencia republicana na mariña tamién s'esbarrumbó rápido ante la meyora de les unidaes del [[Corpo Truppe Volontarie|CTV]] italianu gracies especialmente a la superioridá aérea (los republicanos nun pudieron unviar aviación a aquella zona por cuenta de la alloñanza de les bases) que los sos continuos bombardeos estrozaron y desmoralizaron a les fuercies republicanes mandaes pol xeneral [[Mariano Gamir Ulibarri]] nomáu'l 6 d'agostu. El 24 d'agostu, solu diez díes dempués d'empecipiada la ofensiva, la ciudá de Santander (onde arralecíen la cebera y el combustible debíu al bloquéu naval de l'armada sulevada) foi ocupada dempués de que les fuercies d'orde públicu, una vegada sacupaos los mandos, izaron bandera blanca.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=160-161}} "La historia de la campaña de Santander ye la d'una continua meyora, con ocasionales y curties resistencies. Fueron munchos los prisioneros y los que se "pasaron", lo que daba fe del estáu de desmoralización de les files republicanes"{{Harvnp|Alpert|1996|p=161}} [[Ficheru:Batalla de Belchite.png|thumb|upright=1.3|Mapa de la redolada onde se desenvolvió la [[Batalla de Belchite (1937)|batalla de Belchite]] con indicación de les situaciones inicial y final.]] La segunda ofensiva republicana pa solliviar la presión de los "nacionales" nel Norte llegó tarde pos empezó'l mesmu día de la cayida de Santander. Esta vegada desenvolver nel [[frente d'Aragón]], que se caltenía práuticamente inalteráu dende l'entamu de la guerra cuando les columnes de [[milicies confederales]] anarquistes y del [[POUM]] salieron de Cataluña y ocuparon la metá oriental d'Aragón (onde crearon un ente casi independiente llamáu [[Conseyu d'Aragón]]) anque nun consiguieron el so oxetivu de conquistar Zaragoza, y que tres los "[[socesos de mayu de 1937]]" fueren incorporaes a les unidaes regulares del [[Exércitu del Este]]. El 24 d'agostu empezó la '''[[ofensiva de Zaragoza]]''' que'l so propósitu yera romper el frente y algamar la capital aragonesa, lo qu'obligaría al xeneral Franco a suspender el so [[ofensiva del Norte]]. Al norte del Ebro combatíen les divisiones anarquistes y al sur les comunistes dirixíes por [[Enrique Líster]] y los dos xenerales internacionales "[[Karol Świerczewski|Walter]]" y "[[Emilio Kléber|Kleber]]". Dempués de tomar de los pueblos de [[Coldu (Zaragoza)|Coldu]] y [[Quintu (Zaragoza)|Quintu]] abarganaron [[Belchite]] el día 26, dando entamu a la '''[[Batalla de Belchite (1937)|batalla de Belchite]]''' el fechu bélicu más destacáu de la campaña. Los "nacionales" que defendíen el pueblu aguantaron encarnizadamente hasta'l [[3 de setiembre]]. Cuatro díes antes los "nacionales" empecipiaren la contraofensiva que al norte del Ebro fixo recular a les divisiones anarquistes y al sur en [[Fontes d'Ebro]], un pueblu asitiáu a 26 quilómetros de [[Zaragoza]], consiguió ganar a les unidaes de tanques soviéticos [[Tanque BT|BT5]] y a la [[XV Brigada Internacional]].{{Harvnp|Alpert|1996|pp=157-160}} Anque Belchite permaneció en manes de los republicanos los dos oxetivos de la [[ofensiva de Zaragoza]] nun se consiguieron: nin se tomó la capital aragonesa nin se detuvo la meyora "nacionalista" nel frente norte. Tres la ocupación de Santander empecipióse'l 1 de setiembre la '''[[ofensiva d'Asturies]]''' pola mariña y per l'interior pa poner fin al últimu territoriu de la franxa norte republicana. Unos díes antes formárase en [[Xixón]] ([[Uviéu]] siguía ocupada polos "nacionalistes" dende l'entamu de la guerra) el [[Conseyu Soberanu d'Asturies y Lleón]] so la presidencia del socialista [[Belarmino Tomás]], unu de los antiguos dirixentes de la [[Revolución d'Asturies]] d'ochobre de 1934, qu'intentó entamar la defensa, pero la so situación yeren tan difícil como la de Santander. Los asturianos nun teníen sofitu naval (solo disponíen del [[Císcar (CR)|destructor ''Císcar'']]) nin sofitu aereu (los pocos aviones con que cuntaben yeren bien inferiores a los de los atacantes) y taben sometíos al bloquéu naval de l'armada sulevada lo que provocara problemes de suministros civiles y militares agravaos pola presencia d'unos 300 000 refuxaos procedentes d'otres zones ocupaes poles tropes "nacionales". Asina pos la resistencia a la meyora "nacionalista" foi bien malo de caltener pola falta de material y alimentos y pol abandonu de la zona dende aire y mar y la desmoralización de les tropes dio llugar a retiraes desordenaes pola mor de la llerza. Sicasí hasta'l 20 d'ochobre nun foi tomáu [[Xixón]], l'últimu apartaz de l'Asturies republicana y de tol norte.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=162-163}} La mayoría de los prisioneros del Frente Norte fueron recluyíos nel [[campu de concentración de Miranda de Ebro|campu de Miranda de Ebro]]. Les consecuencies de la victoria "nacionalista" na [[Campaña del Norte]] fueron bien importantes pal cursu de la guerra. "Franco pudo concentrar toles sos fuercies nel centru d'España y nel Mediterraneu, y llogró el beneficiu d'una industria ensin destruyir. La victoria restableció l'arguyu de Mussolini [perdíu pola derrota de la [[Batalla de Guadalaxara (1937)|batalla de Guadalaxara]], que d'equí p'arriba cooperaría de bona gana con Franco. La opinión internacional xulgaba que, una vegada perdíu'l norte, la victoria yera cuestión de tiempu".{{Harvnp|Alpert|1996|p=163}} En payares de 1937 el gobiernu republicanu de [[Juan Negrín]] decidió treslladase de Valencia a Barcelona (onde dende payares de 1936 yá s'atopaba'l presidente de la República [[Manuel Azaña]]) pa "''poner en plenu rendimientu la industria de guerra''" catalana, que nos meses siguientes quedó so l'autoridá direuta del gobiernu de la República, por que supliera la perda de les importantes fábriques d'armamentu de Vizcaya, Cantabria y Asturies, y tamién pa "''asitiar definitivamente l'autoridá del gobiernu en Cataluña''", lo qu'apostró al gobiernu de la [[Xeneralidá de Cataluña|Xeneralidá]] de [[Lluís Companys]] a un papel secundariu.{{Harvnp|Casanova|2007|p=332}} === Avientu de 1937-payares de 1938: de la batalla de Teruel a la batalla del Ebro === {{VT|Batalla de Teruel|Batalla del Ebro}} El 12 d'avientu de 1937, la 11 División republicana al mandu del xefe milicianu comunista [[Enrique Líster]] corta les de víes de comunicación de la ciudá de Teruel cola retaguardia "nacional". Asina da empiezu la '''[[batalla de Teruel]]''', que la so estratexa foi diseñada pol Xefe del Estáu Mayor republicanu, el coronel [[Vicente Colorado Lluch|Vicente Rojo]]. L'oxetivu ye conquistar esti saliente que nes llinies enemigues representaba Teruel amás de torgar l'ataque de los "nacionales" contra Madrid previstu pal día 18 d'avientu y algamar un ésitu militar como yera tomar una capital de provincia en manes de los sulevaos dende l'entamu de la guerra pa fortalecer l'enfotu interior y esterior na causa republicana tres la derrota de la [[Campaña del Norte]] nun momentu en que la llegada de material bélico de la [[Xunión Soviética]] taba amenorgándose por causa de les dificultaes que taba atopando pa pasar la frontera francesa pola cayida'l gobiernu del socialista [[Leon Blum]]. El xeneral Franco reaccionó darréu pa romper el cercu de Teruel pero como nun pudo consiguilo nel primer intentu tuvo qu'unviar más fuercies y suspender l'ataque previstu sobre Madrid (colo qu'unu de los oxetivos estratéxicos republicanos de la ofensiva sobre Teruel habíase consiguíu). Les baxes temperatures y les nevaes enzancaron les aiciones de los dos exércitos y torgaron que los "nacionales" rompieren el cercu, a pesar de gociar de superioridá aérea y artillera, polo que'l coronel [[Domingo Rey d'Harcourt]] decidió rindise'l [[8 de xineru]] y les fuercies republicanes (la [[46ª División (Exércitu Popular de la República)|46ª División]] al mandu del milicianu [[Valentín González]] "El Llabrador") ocuparon la ciudá.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=163-166}} A partir d'entós les fuercies "nacionales" doblaron los sos ataques pa reconquistar Teruel llanzando delles ofensives que fueron minando les defenses y la moral de les fuercies republicanes. El 7 de febreru de 1938 algamaron la llinia del [[ríu Alfambra]] y el 21 de febreru la ciudá taba abarganada. La División 46 mandada por "El Llabrador" escapó o fuxó, según les distintes versiones, y la ciudá foi reconquistada polos "nacionales".{{Harvnp|Alpert|1996|pp=166-167}} "El valor d'unos soldaos bisoños mal conducíos, armaos y vistíos y engarraos por rensíes polítiques [anarquistes frente a comunistes] pocu podía facer contra tropes esperimentaes y bien forníes y, sobremanera, contra los bombardeos".{{Harvnp|Alpert|1996|p=166}} El coronel [[Vicente Colorado Lluch|Vicente Rojo]] escribió-y al ministru de Defensa de la República [[Indalecio Prieto]] sobre la retirada de Teruel de la División 46:{{Harvnp|Alpert|1996|p=166}} {{cita|Vamos Tardar entá enforma tiempu por que los xefes del nuesu exércitu pórtense al dereches}} [[Ficheru:GCE-Frente en nov 1938.svg|thumb|upright=1.5|Mapa d'España en xunetu de 1938 dempués de la [[ofensiva d'Aragón]] y cuando empezó la [[batalla del Ebro]].<br /> '''Lleenda''' {{Lleenda|#BDB76B|Zona controlada polos sulevaos}} {{Lleenda|#FBCCE7|República Española}} [[Ficheru:Solid_blue.png|10px]] Principales centros nacionalistes <br /> [[Ficheru:Red-square.gif|10px]] Principales centros republicanos]] La batalla de Teruel amosó les debilidaes del exércitu republicanu lo qu'indució al "Xeneralísimu" Franco a retardar definitivamente l'ataque a Madrid para nel so llugar llanzar la '''[[ofensiva d'Aragón]]''' contra Cataluña y Valencia. L'ataque, que diba estendese por tol [[frente d'Aragón]], empezó al sur del [[ríu Ebro]] el 9 de marzu onde'l frente derrumbóse ante la gran concentración de fueu artillero y d'aviación. El día 14 el CTV tomaba [[Alcañiz]] y el 17 los "nacionales" tomaben [[Caspe]], dempués d'haber "reconquistáu" [[Belchite]]. Lo mesmo asocedió al norte del Ebro onde tomaron [[Fraga (Huesca)|Fraga]] el 27 de marzu y a principios d'abril llegaron a [[Lleida]] (onde la [[101ª Brigada Mista (Exércitu Popular de la República)|101ª Brigada Mista]] mandada pol xefe milicianu [[Pedro Mateo Merino]] torgó que cruciaren el ríu Segre pellí). Al norte de [[Lleida]] avanzaron hasta'l [[Noguera Pallaresa]] y establecieron cabeces de ponte en [[Balaguer (Lleida)|Balaguer]] y [[Tremp]]. Una vegada algamaes eses posiciones el "Generalísmu" Franco refugó dirixise escontra Barcelona y optó por avanzar escontra'l Mediterraneu al sur de la desaguada del Ebro, oxetivu qu'algamaron el [[15 d'abril]] al llegar a [[Vinaròs]], colo que la [[zona republicana]] quedó estremada en dos.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=167-170}} El fracasu de la [[batalla de Teruel]] y el [[Ofensiva d'Aragón|derrumbe del frente d'Aragón]] provocaron la '''crisis de marzu de 1938 nel [[bandu republicanu]]''' cuando'l presidente del gobiernu [[Juan Negrín]] intentó que [[Indalecio Prieto]] camudara de ministeriu y dexara el de Defensa yá que, como'l presidente de la República [[Manuel Azaña]], Prieto consideraba que lo qu'asocediera amosaba que l'exércitu republicanu nunca podría ganar la guerra y qu'había qu'axustar una rindición con sofitu francu-británicu. Pero al nun consiguilo Negrín pidió-y a Prieto qu'abandonara al gobiernu,{{Harvnp|Casanova|2007|pp=333-334}} recomponiendo de siguío el so gabinete'l 6 d'abril y asumiendo Negrín personalmente'l Ministeriu de Defensa,{{Harvnp|Casanova|2007|pp=334-335}} col coronel comunista [[Antonio Gordón]] como subsecretariu de Guerra, que dio en la reorganización de les fuercies republicanes arrexuntaes en dos grandes grupos d'exércitos, d'acordies cola división de la zona republicana provocada pola llegada de los "nacionales" al Mediterraneu: el [[GERC]] (Grupu d'Exércitos de la Rexón Centro-Sur) y el [[GERO]] (Grupu d'Exércitos de la Rexón Oriental).{{Harvnp|Alpert|1996|p=172}} Les posiciones del nuevu gobiernu de Negrín con vistes a unes posibles negociaciones de paz quedaron afitaes na so "''Declaración de los 13 puntos''", fecha pública na significativa fecha del 1º de mayu de 1938.{{Harvnp|Juliá|1999|pp=139-140}} [[Ficheru:Reemplazo republicano.jpg|thumb|left|Reemplazo republicanu destináu al mandu de Teruel.]] Una vegada algamáu'l Mediterraneu'l "Xeneralísimu" Franco decidió dirixir les sos tropes contra Valencia en llugar de contra Barcelona, sede del gobiernu republicanu, non porque tarreciera, según l'historiador Michael Alpert, que "Cataluña fuera un taragañu difícil" sinón porque "la presencia de fuercies alemanes ya italianes n'España faía qu'un posible acercamientu de Franco a la frontera francesa pudiera amenar tensiones internacionales".{{Harvnp|Alpert|1996|p=173}} Empecípiase asina la '''[[ofensiva del Llevante]]''' que'l so plan consistía en converxer sobre [[Sagunto]] (a unos 20 quilómetros al norte de Valencia) avanzáu pola mariña dende Vinaroz y per l'interior dende Teruel, para dende ellí tomar Valencia. La resistencia republicana foi dura especialmente cuando les fuercies "nacionales" en conquistando [[Castellón de la Plana]] el 13 de xunu algamaron la llinia de fortificaciones llamada [[llinia XYZ]] que s'estendía dende [[Almenara (Castellón)|Almenara]], unos quilómetros al norte de Sagunto, na mariña hasta'l [[ríu Turia]] nel interior. Ellí les tropes "nacionales" tuvieron que detener la so meyora.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=173-174}} [[Ficheru:Batalla Ebro.png|thumb|upright=1.3|Mapa de la zona onde se desenvolvió la Batalla del Ebro.]] El 25 de xunetu de 1938 el republicanu [[Exércitu del Ebro]], unu de los dos grandes cuerpos del exércitu de que se componía l'acabante crear [[GERO]], crucia en barcaces per sorpresa'l [[ríu Ebro]] ente [[Mequinenza]] y [[Amposta]] coles mires d'atacar dende'l norte al exércitu "nacional" que s'averaba a Valencia. Foi l'entamu de la '''[[batalla del Ebro]]''' que se convirtió pa dambos bandos nuna dura llucha de gastadura.{{Harvnp|Alpert|1996|p=175}} Anque'l pasu del Ebro por [[Amposta]] na mariña foi llueu liquidáu poles fuercies "nacionales" el gruesu del Exércitu republicanu llegó a les puertes de [[Gandesa]] nel interior pero nun llogró tomar esta llocalidá por cuenta de la fuerte resistencia qu'opunxeron les unidaes de [[regulares]] y de [[lexonariu|lexonarios]] que la defendíen y sobremanera porque inexplicablemente l'aviación republicana nun protexó la meyora y la [[Legión Cóndor]] unviada rápido pol xeneral Franco apoderó los aires y bombardeó y ametralló costantemente les posiciones republicanes. Asina que escontra'l 2 o'l 3 d'agostu la maniobra republicana fracasara yá que nun se diba producir nenguna irrupción d'unidaes republicanes nel territoriu apoderáu polos sulevaos.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=175-177}} A partir d'esi momentu les operaciones centrar na bolsa de territoriu ganáu polos republicanos al sur del Ebro, qu'estos defendieron de toes toes ente que los "nacionales" intentaben desallugalos d'ellí (a pesar de que dalgunos de los collaboradores del xeneral Franco aconseyáronlu qu'abandonara'l frente del Ebro una vegada deteníu la meyora republicana y reemprendiera la campaña contra Valencia, pero Franco pensó, sicasí, "que cola ayuda constante que recibía dende Alemaña ya Italia n'aviación y artillería pesao, cola so mayor flexibilidá loxística (frente a un enemigu que nun podía llevar refuerzos a les sos tropes por tar cerrada la frontera francesa) y col virtual bloquéu marítimu de les mariñes, podría destruyir amodo lo meyor de les fuercies de la República").{{Harvnp|Alpert|1996|p=177}} Dempués de tres meses de duros combates, que causaron más de 60&nbsp;000 baxes per cada bandu, los republicanos tuvieron que retirase y volver cruciar el Ebro en sentíu contrariu. El 16 de payares facer les últimes unidaes poniendo fin asina a la [[batalla del Ebro]], la más llarga de la guerra y que supunxo una nueva victoria pal [[bandu subleváu]].{{Harvnp|Alpert|1996|pp=177-181}} Mientres se desenvolvía la [[batalla del Ebro]] españó la crisis de los [[Sudetes]] de [[Checoslovaquia]] que podía conducir a la guerra n'Europa. Negrín decidió entós retirar les [[Brigaes Internacionales]] pa consiguir una actitú favorable escontra la República de les potencies democrátiques Francia y Gran Bretaña y lo mesmo fixo'l xeneral Franco al amenorgar la presencia de tropes italianes (anque calteniendo lo que realmente-y interesaba de l'ayuda fascista italiana: l'artillería, l'aviación y los carros de combate) y garantizar a Gran Bretaña y Francia que se caltendría neutral si españara la guerra n'Europa. Sicasí'l zarru de la crisis colos '''[[alcuerdos de Múnich]]''' del [[29 de setiembre]] de 1938, según los cualos Checoslovaquia tendría d'apurrir los [[Sudetes]] a Hitler, supunxo una nueva derrota pa la República nel planu internacional porque l'alcuerdu significaba que les potencies democrátiques, Francia y Gran Bretaña, siguíen cola so política de "apandamientu" respectu de l'Alemaña nazi, y si nun interveníen pa defender a Checoslovaquia menos lo fadríen p'ayudar a la República española.{{Harvnp|Alpert|1996|pp=180-181}}{{Harvnp|Casanova|2007|p=336}} === Avientu de 1938-marzu de 1939: ofensiva sobre Cataluña === {{VT|Guerra Civil Española en Cataluña|Ofensiva de Cataluña}} [[Ficheru:GCE frente en feb 1939.svg|thumb|upright=1.5|España en febreru de 1939 dempués de la cayida de Cataluña.<br /> '''Lleenda''' {{Lleenda|#BDB76B|Zona controlada polos sulevaos}} {{Lleenda|#FBCCE7|República Española}} [[Ficheru:Solid_blue.png|10px]] Principales centros nacionalistes <br /> [[Ficheru:Red-square.gif|10px]] Principales centros republicanos]] Los dos exércitos salieron bien frayaos de la [[batalla del Ebro]], pero los "nacionales" llograron refaese rápido, tando, a principios d'avientu de 1938, preparaos pa empezar la '''[[ofensiva de Cataluña]]''', "que sería la postrera significativa de la guerra",{{Harvnp|Alpert|1996|p=182}} nun momentu en que tres los [[alcuerdos de Múnich]] atacar Cataluña yá nun implicaba'l peligru d'una reaición francesa ("Francia y Gran Bretaña aceptaren, siquier tácitamente, la continuación de la presencia italiana n'España, y solo deseyaben el fin del conflictu. Pela so parte, Franco garantizara la so neutralidá en casu d'una guerra xeneral").{{Harvnp|Alpert|1996|p=182}} L'ataque a Cataluña retrasóse pola mor del mal tiempu y finalmente empezó'l [[23 d'avientu]], avanzando dende'l sur y dende l'oeste, atopando una fuerte resistencia mientres les dos primeres selmanes. Sobre'l día 6 de xineru, los restos del [[Exércitu del Ebro]] quedaren casi dafechu abrasaos, ente que l'otru grupu d'exércitos del [[GERO]], l'[[Exércitu del Este]], bater en retirada. El xefe del Estáu Mayor republicanu, el xeneral [[Vicente Colorado Lluch|Vicente Rojo]], proyeutó una maniobra de diversión na zona centro-sur pa solliviar la presión sobre Cataluña, pero fracasó (hubo qu'arrenunciar del desembarcu en [[Motril]] pola debilidá de la flota republicana, "minada pola desidia, la indisciplina y la falta d'una clara direición políticu-estratéxica"; la ofensiva nel frente d'Estremadura tuvo escasu ésitu dada la baxa moral y la falta de material y de medios de tresporte que carecíen los exércitos de la zona centro-sur ([[GERC]]) al mandu del [[xeneral Miaja]]).{{Harvnp|Alpert|1996|p=182}} Con éses a partir de la primer selmana de xineru de 1939 la meyora de les tropes "nacionales" foi práuticamente imparable (gracies de nuevu a la meyor preparación de los sos mandos entemedios -comandantes, tenientes-coroneles y coroneles-, a la so superioridá artillero y aéreo pola presencia permanente de la [[Legión Cóndor]] y de l'aviación italiana y a que la flota sulevada bombardeó los puertos torgando la llegada de material pa les fuercies republicanes). Los "nacionales" na so meyora faíen cada vez mayor númberu de prisioneros, lo que "siempres constitúi un niciu de la descomposición d'un exércitu".{{Harvnp|Alpert|1996|p=183}} [[Bacica de Segre]] foi tomada'l 4 de xineru, [[Tárrega]] el 15, el 21 [[Villafranca del Panadés]], el 22 [[Igualada]] y el 24 algamaron el [[ríu Llobregat]]. Los estrozaos exércitos republicanos retirar escontra la frontera francesa acompañaos por una inmensa ensame de civiles y de funcionarios y d'autoridaes que colapsaba les carreteres. El 26 de xineru los "nacionales" ensin atopar apenes resistencia entraben en [[Barcelona]], abandonada pol gobiernu y les autoridaes militares que cruciaron la frontera francesa'l 5 de febreru dempués de celebrar la última xunta de lo que quedaba de les [[Cortes republicanes]] nel [[Castillo de San Fernando (Figueres)|castiellu de Figueres]]. Un día antes, el 4 de febreru, los "nacionales" ocuparen [[Girona]].{{Harvnp|Alpert|1996|pp=183-185}} El xeneral [[Vicente Colorado Lluch]] comparó un añu dempués dende l'exiliu lo qu'asocediera en Madrid en payares de 1936 y lo que pasara en Barcelona en xineru de 1939:{{Harvnp|Bahamonde|Cervera Gil|1999|p=250}} {{cita|¡Qué ambiente tan distintu! ¡Qué entusiasmu entós! ¡Y qué escayencia agora! Barcelona cuarenta y ocho hores antes de la entrada del enemigu yera una ciudá muerta... [Se] perdió llisa y llanamente porque nun hubo voluntá de resistencia, nin na población civil, nin en delles tropes contaminaes pol ambiente}} Ente'l 5 y el 11 de febreru los últimos restos de los dos exércitos republicanos del [[GERO]] cruciaron ordenadamente la frontera deponiendo les sos armes y siendo internaos de siguío en campamentos improvisaos asitiaos nes sableres franceses albentestate.{{Harvnp|Alpert|1996|p=185}} Mientres les tropes republicanes cruciaben la frontera francesa, producíase la '''[[Batalla de Menorca (1939)|ocupación de Menorca polos "nacionales"]]''' gracies a la intervención británica, la única que se produció na Guerra d'España.{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=122}} Pa torgar que la estratéxica islla de [[Menorca]], que mientres tola guerra permaneciera so soberanía republicana, pudiera cayer so dominiu italianu o alemán, el gobiernu británicu aceptó la propuesta del xefe franquista de la Rexón Aérea de les Baleares, [[Fernando Sartorius]], [[conde de San Luis]], por que un barcu de la Royal Navy treslladar a [[Mahón]] y axustar ellí la rindición de la islla en cuenta de que les autoridaes civil y militar republicanes pudieren abandonala so proteición británica. El gobiernu británicu punxo en marcha la operación ensin informar al embaxador republicanu en Londres, [[Pablo d'Azcárate]] (que cuando más tarde enteróse presentó una protesta formal por emprestar un buque británicu a un emisariu de les autoridaes rebalbes españoles»). Con éses na mañana del 7 de febreru aportaba al puertu de [[Mahón]] el cruceru ''Devonshire'' col conde de San Luis a bordu, onde s'entrevistó col gobernador republicanu'l [[capitán de navío]] [[Luis González d'Ubieta]], quien n'intentando infructuosamente contautar con Negrín, aceptó les condiciones de la rindición a otru día. A les 5 de la madrugada del 9 de febreru'l ''Devonshire'' partía de Mahón camín de Marsella con 452 refuxaos a bordu. Darréu Menorca foi ocupada polos "nacionales" ensin que participara nengún contingente nin italianu nin alemán. La intervención británica dio llugar a un encaloráu alderique na [[Cámara de los Comunes]] el 13 de febreru mientres el cual la oposición llaborista acusó al gobiernu conservador de [[Neville Chamberlain]] de comprometer al Reinu Xuníu en favor de Franco. A otru día el representante oficiosu del xeneral Franco en Londres, el [[Duque d'Alba]], fixo llegar al secretariu del [[Foreign Office]] Lord Halifax "''la gratitud del Generalísmu y del gobiernu nacional''" por collaborar en "''reconquistar Menorca''"{{Harvnp|Bahamonde|Cervera Gil|1999|pp=215-219}} El día [[9 de febreru]] crució la frontera francesa'l presidente del gobiernu, Juan Negrín, pero en Toulouse coyó un avión pa tornar a Alicante a otru día acompañáu de dellos ministros col enfotu de reactivar la guerra na zona centro-sur, l'últimu apartaz de la [[zona republicana]].{{Harvnp|Casanova|2007|pp=403-405}} Ellí desamarróse una última batalla ente los que consideraben inútil siguir combatiendo y los qu'inda pensaben que "aguantar ye vencer" (esperando que les tensiones n'Europa acabaren españando y Gran Bretaña y Francia, a lo último allegaríen n'ayuda de la República española, o que siquier impondríen a Franco una paz ensin represalies),{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=117}} pero'l cansanciu de la guerra y la fame y la crisis de subsistencies qu'afaraba la zona republicana taben minando la capacidá de resistencia de la población.{{Harvnp|Casanova|2007|p=336}} El problema pa Negrín, qu'instaló'l so cuartel xeneral nuna finca cercana a la llocalidá alicantina d'[[Elda]] (que'l so nome en clave yera "[[Posición Yuste]]") yera cómo terminar la guerra ensin combatir de manera distinta a la d'entrega ensin condiciones. La so posición foi práuticamente insostenible cuando'l [[27 de febreru]], Francia y Gran Bretaña reconocieron al [[Primer Gobiernu de Francisco Franco|gobierno de Franco]] en Burgos como'l gobiernu lexítimu d'España, y a otru día el presidente de la República [[Manuel Azaña]] que s'atopaba na embaxada española en París arrenunció al so cargu.{{Harvnp|Casanova|2007|p=405}} El día 24 de febreru, Negrín abandonó Madrid en celebrando un conseyu de ministros ya instaló el so cuartel xeneral nuna finca cercana a la llocalidá alicantina d'[[Elda]] (la "[[Posición Yuste]]", que yera'l so nome en clave). Trés díes depués, el 27 de febreru, Francia y Gran Bretaña reconocíen al gobiernu de Franco en Burgos como'l gobiernu lexítimu d'España, y el día 28 de febreru, ante esta reconocencia internacional, faíase oficial l'arrenunciu a la Presidencia de la República de [[Manuel Azaña]] y la so sustitución provisional pol presidente de les Cortes, [[Diego Martínez Barrio]] (dambos atopábense en Francia). Dempués de toos estos fechos la posición de Negrín yera insostenible.{{Harvnp|Casanova|2007|p=337}} Mientas tantu taba bien avanzada la combalechadura militar y política contra'l gobiernu Negrín dirixida pol xefe del Exércitu del Centru, el coronel [[Segismundo Casado]], convencíu de que "''sería más fácil liquidar la guerra al traviés d'un entendimientu ente militares''" polo qu'entrara en contautu al traviés de la "[[quinta columna]]" col Cuartel Xeneral del "Xeneralísimu" Franco pa una rindición del exércitu republicanu "ensin represalies" a la manera del "abrazu de Vergara" de 1839 que punxo fin a la [[primer guerra carlista]] (col caltenimientu de los emplegos y cargos militares, incluyida). Daqué a lo que los emisarios del xeneral Franco nunca se comprometieron. Casado consiguió'l sofitu de dellos xefes militares, ente los que destacaba l'anarquista [[Cipriano Mera]], xefe del IV Cuerpu d'Exércitu, y de dellos políticos importantes, como'l socialista [[Julián Besteiro]], que tamién caltuviera contautu colos "quintacolumnistas" de Madrid. Toos ellos criticaben la estratexa de resistencia de Negrín y la so "dependencia" de la Xunión Soviética y del [[PCE]], que yeren los únicos que sofitaben yá la política de Negrín.{{Harvnp|Casanova|2007|p=337}} Probablemente en conexón cola conxura casadista, el 4 de marzu produció la '''[[sulevación de Cartaxena (1939)|sulevación de la base naval de Cartaxena]]''' encabezada por militares profranquistas afalaos pola [[quinta columna]] qu'esplegara una intensa actividá na base y na ciudá. Mientres el día 4 y el 5 tienen llugar combates ente los sulevaos y los resistentes republicanos. Y metanes ellos, l'almirante [[Miguel Buiza]] ordena a la flota republicana qu'abandone'l puertu y dirixir a la base naval de [[Bizerta]] nel protectoráu francés de [[Tunicia]], a pesar de que la sulevación fuera apoderada en Cartaxena poles fuercies republicanes el día 7 de marzu.{{Harvnp|Bahamonde|Cervera Gil|1999|pp=421-438}}{{Harvnp|Viña|Hernández Sánchez|2009|pp=265-284}} === Marzu de 1939: derrota de la República === [[Ficheru:España Marzo 1939.PNG|thumb|upright=1.5|Mapa de les ''dos españas'' en marzu de [[1939]].]] {{AP|Golpe de Casado}} El [[5 de marzu]], a otru día del entamu de la sulevación de Cartaxena, empezó'l '''[[golpe de Casado]]''' apoderándose los sos partidarios de los puntos neurálxicos de Madrid y anunciando de siguío la formación d'un [[Conseyu Nacional de Defensa]] presidíu pol [[xeneral Miaja]]. El Conseyu emitió un manifiestu per radiu empobináu a la "España antifascista" nel que se deponía al gobiernu de Negrín, pero nun falaba pa nada de les negociaciones de paz. Les unidaes militares controlaes polos comunistes opunxeron resistencia en Madrid y la so contorna pero fueron ganaos (hubo cerca de 2000 muertos). A otru día Negrín y el so gobiernu, xuntu colos principales dirixentes comunistes, abandonaron España n'avión pa evitar ser prindaos polos "casadistas".{{Harvnp|Casanova|2007|pp=337; 405}} Peracabáu'l golpe de Casado, el xeneral Franco negar a aceptar un nuevu "abrazu de Vergara", como Mola tamién lo refugara nel primer día del golpe de 1936, y nun concedió a Casado "nenguna de les garantíes imploradas casi de rodíes polos sos emisarios [que solo s'entrevistaron con miembros de baxa graduación del Cuartel Xeneral], y contestó a británicos y franceses, deseosos d'actuar como intermediarios na rindición de la República p'asina contener la influencia alemana ya italiana sobre'l nuevu réxime, que nun los precisaba y que'l ''espíritu d'arrogancia'' de los vencedores constituyía la meyor garantía pa los vencíos".{{Harvnp|Juliá|1999|p=143}} [[Ficheru:Spain final-guerra-civil.jpg|thumb|Comunicáu emitíu pol Cuartel Xeneral del Xeneralísimu anunciando'l fin de la guerra]] Franco namái aceptaba una "rindición ensin condiciones" polo que solo restaba preparar la evacuación de Casado y el Conseyu Nacional de Defensa. Estos embarcaron coles sos families el 29 de marzu nel destructor británicu que los treslladó a Marsella (el socialista [[Julián Besteiro]] decidió quedase). Un día antes les tropes "nacionales" fixeron la so entrada en Madrid y rápido los sulevaos nel so '''[[ofensiva final]]''' ocuparon práuticamente ensin llucha tola zona centro-sur que permaneciera so l'autoridá de la República mientres tola guerra (el [[29 de marzu]] Cuenca, [[Albacete]], Ciudá Real, Xaén, Almería y Murcia; el [[30 de marzu]] Valencia y Alicante, y el [[31 de marzu]] la ciudá de [[Cartaxena (España)|Cartaxena]]).<ref>[http://www.guerracivil1936.galeon.com/vicder.htm Historia d'España. La Guerra Civil Española, Ramón Puche Maciá].</ref><ref>[http://www.um.es/campusdigital/TalComoEra/EncNicolas89.htm Campus Dixital(UMU). Mª Encarna Nicolás Marín].</ref> En [[Alicante]] dende'l día 29 de marzu unes 15.000 persones, ente xefes militares, políticos republicanos, combatientes y población civil que fuxeren de Madrid y d'otros llugares atarraquitar nel puertu a la espera d'embarcar en dalgún barcu británicu o francés, pero la mayoría nun la llograron y fueron prindaos poles tropes italianes de la [[División Littorio]], al mandu del xeneral [[Gastone Gambara]]. Munchos de los prindaos fueron executaos ellí mesmu.{{Harvnp|Casanova|2007|pp=405-407}} El [[1 d'abril]] de 1939 la radio del bandu rebalbu ("[[Radio Nacional d'España]]") espublizaba'l [[últimu parte de la Guerra Civil Española|últimu parte de la guerra civil española]], que dicía lo siguiente: {{cita|Nel día de güei, cautivu y desarmáu l'exércitu coloráu, algamaron les tropes nacionales los sos postreros oxetivos militares. La guerra terminó. Burgos, 1º d'abril de 1939, añu de la victoria. El Xeneralísimu. Fdo. Francisco Franco Bahamonde.}} == La guerra naval == {{AP|Guerra Civil Española nel mar}} Na guerra civil española predominaron les aiciones terrestres sobre les marítimes, y les marines de dambos bandos evitaron les grandes aiciones de guerra por motivos políticos y estratéxicos.{{Harvnp|Bahamonde|Cervera Gil|1999|p=422}} Asina, dempués de los combates pol control del [[estrechu de Xibraltar]] de 1936, los dos llexes nun tuvieron "alcuentros decisivos nel mar" y "les sos estratexes mover en contestos bien conservadores, tendentes sobremanera al caltenimientu de los sos efeutivos".{{Harvnp|Bahamonde|Cervera Gil|1999|p=425}} L'historiador Michael Alpert, nel so estudiu tituláu ''La guerra civil española nel mar'', afirma que les "dos marines de guerra españoles tuvieron que refaese", pero que la "gubernamental nun consiguió tar al altor del momentu y, a pesar de cuntar cola mayoría de les unidaes de la flota, desempeñó un papel defensivu mientres la mayor parte de la guerra". Sicasí "la Marina de los sulevaos aprovechó al máximu los sos exiguos recursos y l'ayuda que recibió del estranxeru".{{Harvnp|Alpert|1987|p=XII}} Dende principios del [[sieglu XX]], la función primordial de la marina de guerra yá nun yera destruyir los barcos del enemigu, sinón bloquiar les sos rutes marítimes y los sos puertos y torgar los sos movimientos na mariña. Esto ye lo que realizó cada vez con más ésitu la marina del [[bandu subleváu]], ente que la marina que permaneció fiel al gobiernu abandonó esi oxetivu dempués de les primeres selmanes y adoptó una posición defensiva que'l so oxetivu yera protexer les comunicaciones marítimes propies, mientres los "nacionales" esforciar n'interferiles.{{Harvnp|Alpert|1987|pp=1-2}} De primeres de la Guerra Civil, la marina '''republicana''' yera bien cimeru a la que quedó en manes de los sulevaos, pos taba integrada pola práutica totalidá de l'[[Armada española]] d'aquel entós: el [[acorazáu]] [[acorazáu Xaime I|''Xaime I'']] (botáu en 1914); los [[Cruceru llixeru|cruceros]] llixeros [[Crucero Galicia|''Llibertá'']] (botáu en 1925), [[Crucero Miguel de Cervantes|''Miguel de Cervantes'']] (botáu en 1928) y [[Crucero Méndez Nuñez|''Méndez Núñez'']] (botáu en 1923); dieciséis [[destructor]]es en serviciu o a puntu d'apurrir; siete [[buque torpedero|torpederos]]; dolce [[submarín|submarinos]] (del [[submarín Isaac Peral (C-1)|submarín ''Isaac Peral'' (C-1)]] al [[submarín C-6]] y del [[submarín B-1]] al [[submarín B-6]]); un [[cañonero]]; cuatro [[guardacostes]] y la casi totalidá de l'[[Aeronáutica Naval]].{{Harvnp|Thomas|1976|pp=360-362}}{{Harvnp|Alpert|1987|pp=376-377}} A pesar de cuntar con una flota tan importante, el problema moró en qu'a lo llargo de la guerra nun se consiguieron superar los efeutos de la represión que tuvo llugar nel momentu del golpe d'estáu de xunetu de 1936 cuando la marinería y los suboficiales remontar pa torgar que los barcos sumar a la sulevación, una y bones la inmensa mayoría de la oficialidá yera partidaria del golpe.{{Harvnp|Bahamonde|Cervera Gil|1999|p=422}} Nuna fecha tan avanzada como mayu de 1938, un informe presentáu al presidente [[Juan Negrín]] sobre la situación de la flota señalaba l'ausencia d'eficacia y de disciplina. "''Polo xeneral la moral ofensiva de los mandos ye pequeña y la moral de combate de les dotaciones ye baxa''". Amás, apuntaba la presencia de la [[quinta columna]] franquista tantu na Flota como na [[base naval de Cartaxena]] ("''Moral derrotista. Enforma fascista con toa llibertá d'aición''", dicíase). Informes posteriores indicaben que la situación nun ameyorara.{{Harvnp|Bahamonde|Cervera Gil|1999|pp=422-424}} A diferencia de lo qu'asocedió col bandu subleváu, que foi sofitáu poles armaes italiana y alemana, la República solo recibió de la [[XRSS]] cuatro lancha torpederas de [[clase G-5]], amás d'unos pocos mandos y especialistes en submarinos que, según un informe "reserváu y confidencial" presentáu al presidente Negrín, yeren "consideraos -dientro de la Flota- como güéspedes cafiantes a los qu'hai soportar con amabilidá. Lo mesmo asocede na [[base naval de Cartaxena]]".{{Harvnp|Bahamonde|Cervera Gil|1999|pp=422-424}} Pela so parte, Francia y Gran Bretaña solo participaron en dalguna ocasión puntual pa evitar l'apresamientu de buques propios pola flota "nacional". Con éses percima de dalguna victoria ocasional, como'l fundimientu del [[Cruceru Baleares|''Baleares'']] a principios de marzu de 1938 na [[batalla del cabu de Palos (1938)|batalla del cabu de Palos]], "la realidá yera que la marina republicana centrárase nel serviciu de proteición del tráficu mercante, nel caltenimientu d'una canal suministradora de pertrechos de guerra y d'alimentos".{{Harvnp|Bahamonde|Cervera Gil|1999|p=423}} Pero nin siquier esa función d'escolta desempeñar con plenu ésitu, como se señalaba nun informe del serviciu secretu republicanu ([[Serviciu d'Información Militar|SIM]]) de xineru de 1939 nel que dempués d'afirmar la "bultable inferioridá" de la marina de guerra republicana respectu de la Marina de los "nacionales" dicíase:{{Harvnp|Bahamonde|Cervera Gil|1999|pp=422-424}} {{cita|Lo cierto ye que la Marina de Guerra facciosa amontóse ensin hostilización pela nuesa parte... y que la so Marina Mercante salea ensin contratiempu por tolos mares, en tantu la nuesa, escorrida y práuticamente indefensa, ye presa fácil de los facciosos}} [[Ficheru:Submarine C3 and Kanguro, Cartagena.jpg|thumb|El submarín republicanu C-3.]] La flota republicana y la [[base naval de Cartaxena]] fueron aumentando la so importancia estratéxica pa la causa del [[bandu republicanu]] a media qu'aumentaben les dificultaes pal suministru procedente del esterior per vía terrestre, de resultes de los zarros frecuentes de la frontera francesa, polo que'l caltenimientu del "gordón umbilical" marítimu cola [[Xunión Soviética]] yera vital pa los republicanos. Tamién cobraron cada vez más importancia a midida que les derrotes republicanes fuéronse atropando y el territoriu de la [[zona republicana]] amenorgóse porque, especialmente tres la [[ofensiva de Cataluña|cayida de Cataluña]] a principios de febreru de 1939, "pa los combatientes republicanos la Base y la Flota yeren una especie de salvaguarda pal casu d'una evacuación entamada o d'última hora".{{Harvnp|Bahamonde|Cervera Gil|1999|pp=421-422. «la base de Cartaxena podría convertise, poles sos condiciones naturales y el so magníficu allugamientu, nel bastión sobre'l que s'asitiara cualquier hipótesis d'una resistencia gradiada»}} De primeres de la Guerra Civil, la marina del '''[[bandu subleváu]]''' yera bien inferior a la marina gubernamental pos solo cuntaba col [[Acorazáu Alfonsu XIII|acorazáu ''España'']] (botáu en 1913 y qu'en xunetu de 1936 atópase en dique secu); los cruceros llixeros [[Crucero Navarra|''República'', rebautizado como ''Navarra'']], (botáu en 1920 pero que s'atopaba n'arreglos y nun entró en serviciu hasta bien avanzada la guerra, n'agostu de 1938), y el [[Cruceru Almirante Cervera|''Almirante Cervera'']] (botáu en 1928); el [[destructor Velasco]] (botáu en 1923); cinco torpederos; trés cañoneras y cinco guardacostes. Pero esta inferioridá viose compensada bien llueu gracies al control de los sulevaos del principal estelleru de la marina en [[Ferrol]] onde taba práuticamente termináu'l cruceru pesáu [[Crucero Canaries|''Canaries'']] -qu'entró en serviciu en setiembre de 1936- y otru, el [[Cruceru Baleares|''Baleares'']], a puntu de ser apurríu (entró en serviciu n'avientu de 1936), xuntu colos dos únicos dragaminas d'España (el [[Clase Xúpiter|dragaminas Xúpiter]], qu'entró en serviciu a principios de 1937, y el [[dragaminas Vulcano]], qu'entró en serviciu a finales d'esi mesmu añu).{{Harvnp|Thomas|1976|pp=360-362}}{{Harvnp|Alpert|1987|pp=378-379}} La inferioridá inicial de los sulevaos viose compensada tamién col sofitu con que cuntaron práuticamente dende l'entamu de la guerra de l'Armada Italiana, que participó con cruceros auxiliares y submarinos nel bloquéu de les unviaes d'armamentu de la [[Xunión Soviética]], y de l'alemana. L'escándalu producíu al fundir un submarín italianu por error un destructor británicu, fizo que la [[Italia Fascista]] dexara de participar direutamente n'aiciones de guerra navales, dexando cuatro «submarinos lexonarios» a los "nacionales" y vendiéndo-yos cuatro destructores y dos [[Clase Xeneral Mola|submarinos]]. Pela so parte l'[[Alemaña nazi]] unvió al Mediterraneu dos submarinos na llamada '''[[Operación Úrsula]]''', fundiendo un [[O 34 (1936)|O 34]] alemán el submarín republicanu [[Submarín C-3|C3]] frente a [[Málaga]]. Los alemanes apurrieron cruceros, pero estos nun intervinieron, salvu nel '''[[bombardéu d'Almería]]''' pol ''[[Acorazáu de bolsu Admiral Scheer|Admiral Scheer]]'' el 31 de mayu de 1937, efeutuáu en represalia pol ataque aereu que sufriera'l 28 de mayu de 1937 el [[acorazáu de bolsu]] ''[[Acorazáu de bolsu Deutschland|Deutschland]]'' n'Eivissa. Esti llamáu [[Incidente Deutschland (1937)|incidente del Deutschland]] foi efeutuáu probablemente por tripulaciones ruses, ensin conocencia per parte del mandu republicanu. Pero l'escándalu internacional que provocó fizo que la República dixera que yera un error y que se trataba d'aviones republicanos que creíen atacar al cruceru pesáu ''Canaries''. El bombardéu d'Almería, que se produxera abiertamente (exhibiendo'l pabellón alemán), aportó a consideráu como un posible motivu por que la República declarara la guerra a Alemaña (posición defendida pol [[Vicente Colorado Lluch|coronel Rojo]] y Indalecio Prieto, en busca de la xeneralización del conflictu a toa Europa), pero finalmente impúnxose la postura contraria de Negrín y Azaña.<ref>[[Jorge Martínez Reverte]] [https://www.elpais.com/articulo/espana/Guerra/Hitler/elpepuesp/20081018elpepunac_4/Tes ''Guerra contra Hitler. Documentos inéditos prueben que'l coronel Vicente Rojo, xefe del Estáu Mayor de la República, propunxo al Gobiernu de Negrín que provocara una guerra cola Alemaña nazi''], El País, 18 d'ochobre de 2008; meyora d'un llibru que va titulase ''L'arte de matar'', a publicar nel añu 2009.</ref> Un informe del serviciu secretu republicanu ([[Serviciu d'Información Militar|SIM]]) de xineru de 1939 señalaba la desventaxa de la marina republicana respectu de la "marina de guerra facciosa", que cuntaba con "un total de cerca de 100 unidaes -cuntando ente elles un gran númberu de [[cruceru (buque de guerra)|cruceros]] auxiliares perfectamente artillados-".{{Harvnp|Bahamonde|Cervera Gil|1999|p=424}} == La guerra aérea y los bombardeos sobre poblaciones == {{AP|Bombardeos na Guerra Civil Española}} [[Ficheru: Bombardeo sobre la estación del Norte en Valencia.jpg|thumb|derecha|Bombardéu de la [[Estación del Norte (Valencia)|Estación del Norte]] de [[Valencia]] por aviones italianos en 1937.]] La principal novedá nel campu de la guerra aérea de la guerra española de 1936 a 1939 foi que "per primer vegada na historia l'aviación foi utilizada intensamente en misiones de bombardéu sobre la retaguardia".{{Harvnp|Solé i Sabaté|Villarroya|2003|p=9}} Asina "a partir de la guerra civil española les víctimes podíen tar a mamplén de quilómetros de los llugares del enfrentamientu bélicu y ser cenciellamente población civil indefensa".{{Harvnp|Solé i Sabaté|Villarroya|2003|p=10}} Puesto que l'aviación militar española en xunetu de 1936 taba obsoleta esto solo foi posible porque dambos bandos recibieron ayuda de potencies estranxeres qu'apurrieron los sos modernos bombarderos: el [[bandu subleváu]] los [[Savoia-Marchetti S.M.81]] y los [[Savoia-Marchetti S.M.79]] de l'[[Aviación Lexonaria]] de la [[Italia fascista]] y los [[Junkers Ju 52]] y [[Heinkel He 111]] de la [[Legión Cóndor]] de l'[[Alemaña nazi]]; el [[bandu republicanu]] los [[Túpolev_SB|Katiuska]]s de la [[Xunión Soviética]].{{Harvnp|Solé i Sabaté|Villarroya|2003|p=10}} El [[bandu subleváu]] utilizó en repitíes ocasiones el "bombardéu de terror", como lo llamen Solé i Sabaté y Villarroya, que'l so únicu oxetivu yera la población civil pa desmoralizarla y emburriala a la rindición. Esta estratexa empecipiar en Madrid cuando en payares de 1936 fracasó l'ataque fronteru contra la ciudá y siguir col [[bombardéu de Durango]], el [[bombardéu de Guernica]], el [[bombardéu de Lleida]], los [[bombardeos aéreos de Barcelona en xineru de 1938]], los [[bombardeos aéreos de Barcelona en marzu de 1938]],<ref>{{cita web |url=http://politica.elpais.com/politica/2013/01/25/actualidad/1359149850_136009.html|títulu=21 aviadores ensin piedá}}</ref> el [[bombardéu del mercáu central d'Alicante]], el [[bombardéu de Granollers]] y los bombardeos sobre diverses poblaciones catalanes nos meses finales de la guerra, especialmente los de Figueres, y que les sos víctimes principales fueron muyeres y neños nun momentu en que l'exércitu republicanu yá nun esistía en Cataluña.{{Harvnp|Solé i Sabaté|Villarroya|2003|p=313}} L'únicu posible casu de "bombardéu de terror" per parte del [[bandu republicanu]] foi'l de [[Cabra]] en payares de 1938, pero tou paez indicar que se trató d'un tarrecible error cometíu polos pilotos que confundieron el mercadín de la ciudá con un campamentu de tiendes de campaña d'una unidá italiana que, según la orde que recibieren, había que buscar y destruyir.<ref name="ebro">''Dende la batalla del Ebro hasta'l final de la guerra'', Tomu II de ''Aviación republicana: historia de les Fuercies Aérees de la República Española (1931-1939)'', de [[Carlos Saiz Cidoncha]], 2006</ref> Asina tocantes a les ciudaes más afaraes polos bombardeos la llista encabezar los trés principales ciudaes republicanes, Barcelona, Madrid y Valencia, siguíes por [[Tarragona]], [[Reus]], [[Lleida]], [[Badalona]], [[Granollers]], [[Girona]], [[San Feliu de Guíxols]], [[Palamós]], [[Figueres]], [[Colera]], [[Portbou]] y [[Perelló]] en Cataluña; [[Alicante]], [[Sagunto]], [[Gandia]], [[Dénia]] y [[Cartaxena (España)|Cartaxena]] na mariña de Valencia y Murcia; y en Vizcaya [[Durango]] y [[Gernika-Lumo|Gernika]], esta postrera convertida nel símbolu de les otomíes de los bombardeos del [[bandu subleváu]], y que tuvo un enorme impautu a nivel internacional.{{Harvnp|Solé i Sabaté|Villarroya|2003|p=303-312}} En cuanto al númberu de víctimes tamién esiste una enorme diferencia ente les causaes polos bombardeos republicanos, unes 1100, y les causaes polos bombardeos del [[bandu franquista]], alredor de 9000 ([[Barcelona]] 2500 muertos; [[Madrid]], 2000; [[Valencia]], cerca de 1000; [[Alicante]] cerca de 500; [[bombardéu de Durango|Durango]], [[bombardéu de Guernica|Gernika]], [[bombardéu de Lleida|Lleida]], [[Tarragona]], [[bombardéu de Granollers|Granollers]], [[Figueres]] y [[Cartaxena (España)|Cartaxena]] más de doscientos muertos caúna; [[Bilbao]], [[Reus]], [[Badalona]] y [[Alcañiz]] cerca de 200; [[bombardéu de Xàtiva|Xàtiva]] más de 100 muertos; y pequeños pueblos que los sos muertos fueron inferiores a esti númberu).{{Harvnp|Solé i Sabaté|Villarroya|2003|p=313-316}} Asina foi como "l'aviación convertir nuna arma decisiva y l'actuación de l'aviación italiana y alemana foi determinante na victoria del exércitu franquista".{{Harvnp|Solé i Sabaté|Villarroya|2003|p=10}} Otros finxos de la guerra aérea mientres la guerra civil española son que mientres la mesma probablemente efeutuóse la primer ponte aérea de la historia; que nos aviones de caza empezó a primar el techu y la velocidá lo que supunxo'l fin de los biplanos y amás demostróse la so importancia pal dominiu del aire y evitar asina los bombardeos enemigos (inclusive pela nueche); que se realizaron ataques aéreos a unidaes navales, en puertu y nel mar; que s'emplegaron aviones de bombardéu en picáu pa llanzar cebera y mensaxes d'ánimu a posiciones sitiaes, como'l [[Alcázar de Toledo]] o'l [[Santuariu de Santa María de la Cabeza]], y pa los "bombardeos ideolóxicos", por aciu el llanzamientu d'octavielles y soflamas a les ciudaes que taben na retaguardia, como'l "bombardéu del pan" sobre Alicante. == Evolución de la zona sulevada == {{AP|Zona sulevada}} [[Ficheru:1937 BandoNacional billete1peseta Burgos escudomonarquia.jpg|miniaturadeimagen|Billete emitíu pol [[bandu sublevá u]]'l 12 d'ochobre de 1937 col escudu grande de la [[Monarquía española]].]] Tres la etapa de cierta provisionalidad que representó la [[Xunta de Defensa Nacional]] formada tres la muerte n'accidente d'aviación del [[xeneral Sanjurjo]], quien tenía d'encabezar el Direutoriu militar que gobernaría los país en baltando al gobiernu del [[Frente Popular]], los xenerales y xefes sulevaos decidieron nomar un mandu únicu militar y políticu. Dende'l 1 d'ochobre de 1936 el [[xeneral Franco]] foi'l "Xeneralísimu" de les fuercies sulevaes y el "Xefe del Gobiernu del Estáu". Dempués del fracasu de tomar de Madrid (ente payares de 1936 y marzu de 1937) y cola perspeutiva de que la guerra diba ser llarga, el "Generalísmu" Franco, cola ayuda del so cuñáu, [[Ramón Serrano Suñer]], empezó a configurar la organización política del "Nuevu Estáu". El primer pasu foi'l [[Decretu d'Unificación]] d'abril de 1937 pol que toles fuercies polítiques que sofitaben el "alzamientu nacional", y sobromanera los [[falanxista|falanxistes]] y los [[carlista|carlistes]], que yeren quien coles sos milicies más contribuyeren a la guerra y fueron integraes so un únicu partíu denomináu [[Falanxe Española Tradicionalista y de les JONS]]. El pasu siguiente foi la organización del "Nuevu Estáu" que foi la xera encamentada pol "Generalísmu" al so [[Primer Gobiernu d'España mientres la dictadura franquista (1938-1939)|primer gobiernu]] nomáu'l 30 de xineru de 1938 (y que sustituyó a la [[Xunta Téunica del Estáu]]).{{Harvnp|Casanova|2007|p=339}} La construcción del "Nuevu Estáu" foi acompañada de la destrucción de too lo que tuviera que ver cola [[Segunda República Española|República]]. Asina na [[zona sulevada]], al contrariu de lo que taba asocediendo na otra zona (na que se desencadenara la [[Revolución Social de 1936|revolución]]), dar# en una "[[contrarrevolución]]", llevándose a cabu "una sistemática represión de les persones, les organizaciones y les instituciones qu'en dalguna forma, real o, inclusive, imaxinaria, pudieren entendese amestaes a esa República revolucionaria, o en manes de revolucionarios, a la que se dicía combatir".{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=48}} === La Xunta de Defensa Nacional === [[Ficheru:Berliner Illustrirte Zeitung 01.jpg|thumb|Mola xuntu al [[Xeneral Franco]] nuna apaición en [[Burgos]] el [[27 d'agostu]] de [[1936]], recoyida pol periódicu alemán ''[[Berliner Illustrierte Zeitung]]''. Mola ye'l que sobresal pola derecha.]] La muerte'l [[20 de xunetu]] del [[xeneral Sanjurjo]], exiliáu en Estoril, pola mor del accidente que tuvo namás desapegar l'avión nel que tenía que dirixise dende [[Lisboa]] escontra [[Pamplona]] pa ponese al mandu de la sulevación, dexó a los xenerales sulevaos ensin el xefe que diba encabezar el llevantamientu.{{Harvnp|Aróstegui|1997|pp=70-72}} Pa suplir en parte la falta d'un mandu únicu los xenerales y xefes sulevaos constituyeron en [[Burgos]] el [[24 de xunetu]] una [[Xunta de Defensa Nacional]] presidida pol xeneral de más graduación y más antiguu, [[Miguel Cabanellas]].{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=36}} El so Decretu númberu 1 establecía qu'asumía "''tolos poderes del Estáu''"{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=36}} y en socesivos decretos estendió l'estáu de guerra que los sulevaos proclamaren en cada sitiu a toa España (lo que sirvió de base pa someter a [[Conseyu de guerra|consejo de guerra]] sumarísimos a tolos que s'opunxeren a la rebelión militar),{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=72}} ilegalizó los partíos y sindicatos del [[Frente Popular]] y prohibió toles actuaciones políticu y sindical obreres y patronales "''mientres duren les actuales circunstancies''" (Decretu del 25 de setiembre).{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=76}} Pero lo más urxente yera llograr la unidá de mandu militar.{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=72}} Asina'l 21 de setiembre de 1936 tuvo llugar nuna finca de la contorna de Salamanca la primer xunta a la qu'asistieron los xenerales de la [[Xunta de Defensa Nacional]], col agregu de los xenerales [[xeneral Orgaz|Orgaz]], [[Germán Gil y Yuste|Gil Yuste]] y [[xeneral Kindelán|Kindelán]]. Ellí los aconceyaos aldericaron sobre la necesidá del mandu únicu de les fuercies sulevaes y nomaron pal cargu al [[xeneral Franco]] pos yera quien mandaba l'exércitu que taba a puntu de consiguir la entrada en Madrid (l'[[Exércitu Español d'África|Exércitu d'África]] taba cerca de [[Maqueda]] a solu 100 quilómetros de la capital) y el que llograra l'ayuda de l'[[Alemaña nazi]] y de la [[Italia fascista]], y que venía tratando con ellos. Pero una vegada decidíu'l mandu únicu nel terrén militar entá quedaba por resolver el mandu políticu.{{Harvnp|Juliá|1999|p=119}} Entós el xeneral Franco realizó una "xugada maestra": ordenar que les columnes qu'avanzaben escontra Madrid esviar escontra Toledo para [[Asediu del Alcázar de Toledo|lliberar l'Alcázar]] y asina llevantar el cercu de dos meses al que llevaben sometíos un millar de guardias civiles y falanxistes amás de dellos cadetes de l'Academia d'Infantería al mandu del so direutor, el coronel Moscardó,{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=76}} y que teníen reteníos "como rehenes a muyeres y neños de conocíos militantes d'izquierda".{{Harvnp|Casanova|2007|p=344}} "Tomar del Alcázar engrandó la lleenda del xeneral Franco. La famosa frase de Moscardó ''ensin novedá nel Alcázar'', repitida ante Franco y numberosos periodistes dos díes depués de la so lliberación, foi afechiscamente arrobinada. Franco yera'l salvador de los héroes sitiaos, el símbolu d'un exércitu dispuestu a ganar la guerra a cualquier preciu".{{Harvnp|Casanova|2007|p=345}} El 28 de setiembre de 1936, el mesmu día en que l'[[Alcázar de Toledo]] foi lliberáu, celebróse la segunda xunta de los xenerales en Salamanca pa decidir quién ostentaría los mandu políticu. L'escoyíu foi'l xeneral Franco al que los sos compañeros de sulevación nomaben non solo “''Xeneralísimu de les fuercies nacionales de tierra, mar y aire''", sinón tamién "''Xefe del Gobiernu del Estáu español, mientres dure la guerra''".{{Harvnp|Juliá|1999|p=120}} Pero cuando foi publicáu a otru día el [[s:Decretu nomando Xefe del Gobiernu a Francisco Franco|decreto nᵘ 138]] de la Xunta de Defensa Nacional col so nomamientu introduxérase un importante cambéu nel testu: suprimiérase la coletilla "''mientres dure la guerra''", y al nomamientu del xeneral Franco como "''Xefe del Gobiernu del Estáu Español''" añedíase-y "''quien va asumir tolos poderes del nuevu Estáu''". Esti decretu de 29 de setiembre de 1936 sería los fundamentu de la llexitimidá del poder del "Xeneralísimu" mientres los siguientes 39 años.{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=76}} === El xeneral Franco, «Xeneralísimu» y «Caudiellu» === [[Ficheru:Palacio Capitanía Fachada.JPG|thumb|Fachada del [[Palaciu de Capitanía Xeneral (Burgos)]].]] El [[1 d'ochobre]] de [[1936]], nel [[Palaciu de Capitanía Xeneral (Burgos)|salón del tronu de la Capitanía Xeneral de Burgos]], Francisco Franco tomaba posesión del so nuevu cargu, como ''Xeneralísimu'' del exércitu subleváu y ''Xefe del Gobiernu del Estáu''.<ref name="p344">[[Ramón Tamames]], páx. 344</ref> Un día antes l'obispu de Salamanca [[Enrique Pla y Deniel]] fixera pública una pastoral na que presentaba la guerra como "''una cruzada pola relixón, la patria y la civilización''", dando una nueva llexitimidá a la causa de los sulevaos: la relixosa. Asina'l "Generalísmu”, nun yera solo'l "''xefe y salvador de la Patria''", sinón tamién el "Caudiellu" d'una nueva "Cruzada” en defensa de la fe católica y del orde social.{{Harvnp|Casanova|2007|p=345}} [[Ficheru: Casa Del Cordón Fachada Sur.JPG|thumb|left|[[Casa del Gordón (Burgos)|Casa del Gordón]], en [[Burgos]], sede de la [[Xunta Téunica del Estáu]].]] La primer llei que promulgó'l "Xeneralísimu" Franco foi la que creaba la [[Xunta Téunica del Estáu]] (en sustitución de la [[Xunta de Defensa Nacional]]), presidida pol [[xeneral Dávila]] (que nel branu de 1937 sería sustituyíu pol xeneral monárquicu [[Francisco Gómez-Xordana]], muncho más eficiente que'l so antecesor){{Harvnp|Casanova|2007|p=357}} y que cuntaba con una Secretaría Xeneral del Xefe del Estáu, cargu que desempeñó [[Nicolás Franco]], l'hermanu mayor del "Generalísmu". La so ocupación foi "rectificar tola llexislación republicana volviendo les coses al so puntu anterior".{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=76}} La sede de la Xunta Téunica del Estáu establecer en [[Burgos]] anque la capital política de la "''España nacional''" yera [[Salamanca]] onde moraba'l poder militar, pos ellí atopábase'l [[Cuartel Xeneral]] del "Xeneralísimu" Franco.{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=76}} === El Decretu d'Unificación d'abril de 1937 === {{AP|Decretu d'Unificación}} [[Ficheru:Bandera_FE_JONS.svg|thumb|right|Bandera de [[Falanxe Española]].]] El siguiente pasu nel afianzamientu del poder del nuevu "Caudiellu" producióse cuando tres el fracasu de tomar de Madrid (ente payares de 1936 y marzu de 1937) plantegóse la necesidá de crear un "partíu únicu", siguiendo'l modelu de la [[Dictadura de Primo de Rivera]], a partir de la fusión de los [[carlista|carlistes]] y [[falanxista|falanxistes]].{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=90}} Dende'l [[Cuartel Xeneral]] del Xeneralísimu el nuevu asesor de Franco [[Ramón Serrano Súñer]] (cuñáu del "Caudiellu" y antiguu diputáu de DEXAR que llegara a Salamanca safáu de la "zona colorada") favoreció un acercamientu ente la [[Comunión Tradicionalista]] y [[Falanxe Española y de les JONS]] con vistes a la so fusión, pero les diferencies ideolóxiques y polítiques que-yos dixebraben yeren casi insalvables (pos yeren les que dixebraben el [[tradicionalismu]] del [[fascismu]]), y amás había otra torga que yera innegociable: qu'al frente del "partíu únicu" asitiárase'l mesmu xeneral Franco. Esto ye, que dambes partes teníen qu'aceptar que la nueva formación política quedaría supeditada al poder personal del "Generalísmu", vértiz del poder militar y políticu. Pa sofitar esta idea espublizar dende'l Cuartel Xeneral de Salamanca'l lema "''Una patria, un Estáu, un Caudiellu''", copia del lema nazi "''Ein Volk, ein Reich, ein Führer''" ('un pueblu, un Estáu, un caudiellu').{{Harvnp|Aróstegui|1997|pp=90-91}} Produciéronse contactos ente falanxistes y carlistes pero non fructificaron y tol procesu nun dexó de crear tensiones nel senu de dambos partíos que se traducieron nel casu de los falanxistes nos "[[socesos de Salamanca]]" d'abril de 1937, mientres los cualos dellos falanxistes morrieron nos enfrentamientos ente los partidarios de la fusión y de la supeditación al poder militar (encabezaos por [[Sancho Dávila y Fernández de Celis|Sancho Dávila]] y [[Agustín Aznar]]) y los contrarios a ella (encabezaos por [[Manuel Hedilla]]).{{Harvnp|Thomas|1976|p=690}} Finalmente, el Cuartel Xeneral de Franco decidió actuar, y el mesmu día en que los falanxistes contrarios a la fusión celebraron un Conseyu Nacional nel qu'escoyeron a Manuel Hedilla como "xefe nacional", el domingu 18 d'abril,{{Harvnp|Casanova|2007|p=352}} el mesmu xeneral Franco anunció que se diba a promulgar a otru día un [[Decretu d'Unificación]] de Falanxe y la Comunión Tradicionalista, que pasaben a tar agora so la so xefatura direuta como "xefe nacional" del mesmu.{{Harvnp|Thomas|1976|p=691}} Franco una selmana dempués mandó detener a Manuel Hedilla (xuntu con otros falanxistes disidentes) cuando se negó a integrase na Xunta Política del nuevu partíu como simple vocal y amás comunicó a los so xefes provinciales qu'obedecieren namái les sos propies órdenes.{{Harvnp|Casanova|2007|p=353}} "Por que nun quedara dulda sobre l'allugamientu del poder no que yá empezaba a llamase Nuevu Estáu, Hedilla foi xulgáu y condergáu a muerte pol so ''manifiesta actuación d'indisciplina y de subversión frente al Mandu y el Poder únicu ya indiscutibles de la España nacional''. A toos tenía de quedar claro que la unidá de mandu militar sería nel futuru unidá de mandu políticu".{{Harvnp|Juliá|1999|pp=121-122}} Pero'l "Xeneralísimu" Franco siguió los conseyos de la hermana del "Ausente" [[Pilar Primo de Rivera]] (líder del sector "puru" de Falanxe), de Serrano Suñer y del embaxador alemán ya indultó a Hedilla, anque esti pasó cuatro años na cárcel y cuando salió d'ella quedó estremáu de la vida política.{{Harvnp|Casanova|2007|p=354}} Nos estatutos del "partíu únicu", publicaos el 4 d'agostu, establecióse que'l "caudiellu" solo sería "responsable ante Dios y ante la Historia", y ante naide más.{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=92}} Dos meses antes, el [[3 de xunu]], en plena [[Campaña del Norte]] el [[Emilio Mola Vidal|xeneral Mola]], el "direutor" de la combalechadura militar que diera'l golpe d'estáu de xunetu de 1936 col qu'empezó la Guerra Civil, morría cuando l'avión nel que viaxaba estrellar nuna llomba del pueblu d'[[Alcocero de Mola|Alcocero]], cerca de Burgos.{{Harvnp|Thomas|1976|p=744}} Mola solía emplegar l'avión con frecuencia nos sos desplazamientos y nun esisten pruebes de qu'hubiera sabotaxe, anque la muerte favorecía claramente a [[Francisco Franco|Franco]] al esaniciar al "direutor" como rival.{{Harvnp|Thomas|1976|p=744}} L'embaxador alemán escribió pocu dempués: "''Ensin dulda Franco siéntese solliviáu pola muerte del xeneral Mola''".{{Harvnp|Casanova|2007|p=355}} N'ochobre de 1937 fueron nomaos pol "Generalísmu" Franco los 50 miembros del [[Conseyu Nacional de FET y de les JONS]], pero nun pasó de ser un órganu puramente consultivu.{{Harvnp|Thomas|1976|p=808}} Lo mesmo podía dicise de la [[FET y de les JONS]], que la so única actividá quedaba amenorgada na práutica a efeutuar propaganda.{{Harvnp|Thomas|1976|p=809}} Sicasí, los dirixentes de Falanxe ocuparon munchos de los puestos más importantes na alministración del "Nuevu Estáu" y nel partíu.{{Harvnp|Casanova|2007|p=355}} === La nacencia del «Nuevu Estáu» === {{VT|Primer Gobiernu de Francisco Franco}} [[Ficheru:COA Spain under Franco 1938 1945 bureaucratic version.svg|thumb| Escudo del «Nuevu Estáu».]] En xineru de 1938, mientres tenía llugar la [[batalla de Teruel]], dase'l primer pasu pa la configuración definitiva del "[[Nuevu Estáu (España)|Nuevu Estáu]]" cola promulgación pol "Generalísmu" de la [[Llei de l'Alministración Central del Estáu]] pola que se creaba una estructura alministrativa qu'adoptaba la forma ministerial, y col nomamientu'l 30 de xineru del so primer gobiernu nel que'l mesmu Franco asume la [[Presidente del Conseyu de Ministros d'España|Presidencia]], ente que [[Francisco Gómez-Xordana Sousa|Francisco Gómez-Xordana]] (hasta entós presidente de la [[Xunta Téunica del Estáu]]) yera'l Vicepresidente y [[Ministru d'Asuntos Esteriores d'España|Ministru d'Asuntos Esteriores]]. Sicasí, el personaxe más destacáu del gabinete yera [[Ramón Serrano Súñer]], ministru de Gobernación y el ''cuñadísimo'' de Franco.{{Harvnp|Thomas|1976}} Nesti gobiernu se prefiguró yá l'axuntadura ideolóxica que sería siempres nel futuru'l ''[[franquismu]]'': "el so [[conservadorismu]] ''[[tradicionalismu|tradicional]]'', y el so [[derecha (política)|derechismu]] [[reaccionariu]]".{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=113}} Va Ser esti gobiernu'l qu'empecipie'l procesu d'institucionalización del "Nuevu Estáu", cola promulgación del "[[Fueru del Trabayu]]", basáu na ''[[Carta del lavoro]]'' del fascismu italianu,{{Harvnp|Casanova|2007|p=359}} y que constituyó la primera de los siete [[Lleis Fundamentales]] de la [[Dictadura Franquista]] que funcionaron a manera de "constitución" del nuevu réxime;{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=114}}{{Harvnp|Juliá|1999|p=122}} la derogación del [[Estatutu d'Autonomía de Cataluña de 1932]] y la promulgación d'una serie d'órdenes y decretos que prohibíen l'usu del [[Idioma catalán|catalán]] nos documentos públicos y na conversación privada;{{Harvnp|Juliá|1999|p=122}} la [[Llei de Prensa]] que sometía a los periódicos a la [[censura]] previa y atribuyía al gobiernu'l nomamientu de los direutores de periódicos;{{Harvnp|Juliá|1999|p=122}} la reintroducción de la [[pena de muerte]] qu'aboliera la República;{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=114}} l'aprobación d'una [[Llei d'Enseñanza Media]] que garantizaba a la [[Ilesia católica]] una absoluta autonomía na educación secundaria.{{Harvnp|Juliá|1999|p=122}} Según [[Julián Casanova]] el [[fascismu]] y el [[catolicismu]] fueron les dos ideoloxíes sobre que la so axuntadura construyir el "Nuevu Estáu". El procesu de fascistización rescamplaba pola esaltación del líder, el "Caudiellu", como'l [[Führer]] o'l [[Duce]]; el saludu brazu n'alto establecíu como "saludu nacional"; los uniformes y la simboloxía falanxista; etc. Y coles mesmes abondaben los ritos y manifestaciones relixoses católiques como les procesiones, les mises de campaña o les ceremonies políticu-relixoses qu'asonsañaben supuestes formes [[Edá Media|medievales]].{{Harvnp|Casanova|2007|p=359}} El [[19 d'abril]] de 1939, diecinueve díes dempués del "últimu parte" nel que'l "Xeneralísimu" Franco declaraba "''la guerra terminó''", celebrar en Madrid el "[[Desfile de la Victoria de Madrid de 1939|desfile de la Victoria]] presidíu pol "Caudiellu". Antes d'empezar la parada militar el [[xeneral Varela]] impúnxo-y "''en nome de la Patria''" a Franco la "[[Gran Cruz Gallardoniada de San Fernando]]", "que tanto naguara dende les sos campañes africanes y que tuvo qu'acabar autootorgándosela" nun decretu robláu por él mesmu y que foi lleíu pol xeneral [[conde de Xordana]] al entamu del actu. A otru día el diariu [[ABC (periódicu)|ABC]] de Madrid titulaba la so crónica: "''España, nel gran desfile militar ante'l Caudiellu, amuesa al mundu'l poderíu d'armar forxadores del nuevu Estáu''". Un mes dempués el xeneral Franco ofrendaba la so espada de caudiellu victoriosu a Dios nuna ceremonia celebrada'l 20 de mayu na ilesia madrilana de Santa Bárbara y presidida pol cardenal primáu de Toledo [[Isidro Gomá]].{{Harvnp|Raguer|2001|pp=396-397}} == Evolución de la zona republicana == {{AP|Segunda República Española en guerra}} === La reaición del gobiernu a la sulevación militar === [[Ficheru:Diego Martinez Barrio.jpg|thumb|upright| [[Diego Martínez Barrio]].]] Na tarde del vienres 17 de xunetu conocer en Madrid que nel [[Protectoráu español de Marruecos|Protectoráu de Marruecos]] empecipiárase una sulevación militar. A otru día la sulevación estender a la península y les organizaciones obreres ([[Confederación Nacional del Trabayu|CNT]] y [[UXT]]) reclamaron "armes pal pueblu" p'acabar con ella, a lo que'l gobiernu de '''[[Santiago Casares Quiroga]]''' negóse.{{Harvnp|Aróstegui|2006|pp=97-101}} Pela nueche d'esi sábadu 18 de xunetu Casares Quiroga presentó la so dimisión al presidente de la República [[Manuel Azaña]] y este encargó a '''[[Diego Martínez Barrio]]''', presidente de les Cortes y líder d'[[Unión Republicana (España, 1934)|Unión Republicana]], que formara un gobiernu que consiguiera "detener la rebelión" ensin recurrir al sofitu armáu de les organizaciones obreres. Martínez Barrio incluyó nel so gabinete a políticos moderaos y dispuestos a llegar a dalgún tipu acordies colos militares sulevaos{{Harvnp|Aróstegui|2006|pp=97-102}} y na madrugada del sábadu 18 al domingu 19 de xunetu, faló per teléfonu col xeneral Emilio Mola, "El Direutor" de la sulevación, pero esti negóse rotundamente a cualquier tipu de transaición. Asina'l "gobiernu de conciliación" de Martínez Barrio dimitió y Azaña nomó'l mesmu domingu 19 de xunetu nuevu presidente del gobiernu a un home del so partíu '''[[José Giral]]''', que formó un gobiernu namái integráu por republicanos d'izquierda, anque col sofitu esplícitu de los socialistes, que tomó la decisión d'apurrir armes a les organizaciones obreres, daqué a lo que tamién s'había negáu Martínez Barrio porque, al igual que Casares Quiroga, consideraba qu'esi fechu trespasaba l'estragal de la defensa constitucional y "llegal" de la República.{{Harvnp|Aróstegui|2006|pp=100-103}} Por causa d'esta decisión de "apurrir armes al pueblu" l'Estáu republicanu perdió'l monopoliu de la coerción, polo que nun pudo torgar que s'empecipiara una '''[[revolución social española de 1936|revolución social]]''', una y bones les organizaciones obreres nun salieron a la cai "esautamente pa defender la República... sinón pa facer la revolución. (...) Un golpe d'estáu contrarrevolucionario, qu'intentaba frenar la revolución, acabó finalmente desencadenándola".{{Harvnp|Casanova|2007|pp=204-205}} === La revolución social de 1936 y el gobiernu de José Giral (xunetu-setiembre de 1936) === [[Ficheru:Coat of arms of the Regional Council of Defense of Aragon.svg|thumb|upright|Escudo del [[Conseyu Rexonal de Defensa d'Aragón]], órganu creáu mientres la [[Revolución social española de 1936]]]] {{VT|Revolución social española de 1936}} La entrega d'armes a los partíos y organizaciones obreres fixo qu'estes constituyeren rápido "[[milicia|milicies]] armaes pa facer frente a la rebelión nel terrén militar y pa dar en una fonda revolución social (desabriéndose de les autoridaes republicanes, a les que nun baltaron): prindaron y colectivizaron esplotaciones agraries y empreses industriales y mercantiles p'asegurar la continuidá de la producción y distribución de bienes, y fixéronse cargu del caltenimientu de les principales funciones competencia del Estáu. La producción, el suministru de la población, la vixilancia, la represión, les comunicaciones y el tresporte, la sanidá, quedaron en manes de comités sindicales, qu'en non poques llocalidaes suprimieron la moneda pa sustituyila por vales. Ante'l fundimientu de los mecanismos del poder públicu ["un gobiernu que parte armes ye un gobiernu que se quedó ensin preseos pa garantizar l'orde públicu ya imponer la so autoridá"], surdió nel branu de 1936 un nuevu poder obreru, que yera al empar militar, políticu, social, económicu”.{{Harvnp|Juliá|1999|p=124}} "Nel [[País Vascu]], sicasí, onde'l [[PNV]] refugara la coalición cola [[CEDA]] nes eleiciones de febreru de 1936 y sofitáu a la izquierda na tramitación del [[Estatutu d'Autonomía]], finalmente aprobáu'l 1 d'ochobre de 1936, nun hubo revolución social y un partíu católicu y nacionalista caltener hasta xunu de 1937 al mandu d'un gobiernu autónomu con poder sobre pocu más que'l territoriu de Vizcaya".{{Harvnp|Juliá|1999|pp=118-119}} Los comités que surdieron perdayures yeren autónomos y nun reconocíen llendes a les sos actuaciones,{{Harvnp|Juliá|1999|p=125}} pero la paradoxa foi que coles mesmes la revolución nun acabó col Estáu republicanu, sinón qu'a cencielles lo ignoró y amenorgar a la inoperancia. En Cataluña constituyóse'l [[Comité Central de Milicies Antifascistes]], pero'l gobiernu de la Xeneralidá nun foi destituyíu y siguió nel so puestu. En Valencia apaeció'l [[Comité Executivu Popular]]. En [[Málaga]] y [[Lleida]] surdieron dos talos Comités de Salú Pública. En [[Cantabria]], [[Xixón]] y [[Xaén]], comités provinciales del [[Frente Popular]] ([[Comité de Guerra de Xixón]], [[Comité Popular de Sama de Llangréu]], etc). En Vizcaya, una Xunta de Defensa. En Madrid constituyóse un Comité Nacional del Frente Popular, qu'entamaba milicies y la vida de la ciudá, pero xunto a él siguía esistiendo'l gobiernu de [[José Giral]] formáu solo por republicanos d'izquierda.{{Harvnp|Casanova|2007|p=302}} Pero'l gobiernu Giral, a pesar de que'l poder real nun taba nes sos manes, nun dexó d'actuar, especialmente nel planu internacional. Foi esti gobiernu'l que pidió la venta d'armes al gobiernu del Frente Popular de Francia, y al nun consiguila, depués a la [[Xunión Soviética]], pa lo cual dispunxo de les reserves del oru del [[Bancu d'España]]. Nel planu interior destituyó a los funcionarios sospechosos de sofitar la sulevación y dictó les primeres midíes pa intentar controlar les "execuciones" indiscriminaes, arbitraries y estraxudiciales de "fascistes" que llevaben a cabu decenes de "tribunales revolucionarios", tamién conocíos como "[[cheques]]", montaes poles organizaciones y partíos obreros qu'impunxeren el "[[Terror Colorao (España)|terror colorao]]" en Madrid y n'otros llugares. Asina'l gobiernu Giral creó los tribunales especiales "pa xulgar los delitos de rebelión y sedición y los cometíos contra la seguridá del Estáu". Sicasí estos "tribunales populares" nun acabaron coles actividaes de les "cheques" que siguieron asesinando "fascistes" por aciu los "[[Paséu (fusilamiento)|paseos]]" (detenciones illegales qu'acababen col asesinatu del deteníu y que'l so cadabre yeren refundiáu nuna cuneta o xunto a la muria d'un campusantu) o les "[[Saques de presos|saques]]" (escarcelaciones de presos que supuestamente diben ser puestos en libertad pero qu'en realidá yeren llevaos al paredón).{{Harvnp|Casanova|2007|pp=303-304}} Cuando'l 3 de setiembre de 1936 l'[[Exércitu Español d'África|Exércitu d'África]] subleváu tomó [[Talavera de la Reina]] (yá na provincia de [[Toledo]], dempués d'ocupar [[Estremadura]]), y amás tamién cayía [[Irún]] en manes de los sulevaos (colo que'l norte quedaba aislláu del restu de la [[zona republicana]]), José Giral presentó la dimisión al presidente de la República [[Manuel Azaña]].{{Harvnp|Casanova|2007|p=304}} === El gobiernu de Largo Caballero (setiembre de 1936-mayu de 1937) === {{VT|Socesos de mayu de 1937}} [[Ficheru: Largo Caballero.jpg|thumb|right|[[Francisco Largo Caballero]].]] Tres la dimisión de Giral, el presidente de la República [[Manuel Azaña]] encargó la formación d'un "gobiernu de coalición" a [[Francisco Largo Caballero]], el líder socialista d'[[UXT]], una de los dos centrales sindicales que taben protagonizando la revolución. Largo Caballero, qu'amás de la presidencia asumió'l ministeriu clave de Guerra, entendió esti gobiernu como una gran "alianza antifascista", y asina dio entrada nel gabinete al mayor númberu posible de representaciones de los partíos y sindicatos que lluchaben contra la rebelión "fascista" (como llamaben les organizaciones obreres a la sulevación militar de xunetu). Pero'l gobiernu nun se completó realmente hasta dos meses dempués, cuando'l [[4 de payares]] (nel momentu que les tropes sulevaes yá taben pela rodiada de Madrid) integrar nél cuatro ministros de la [[Confederación Nacional del Trabayu|CNT]], ente ellos la primer muyer que foi ministra n'España, [[Federica Montseny]].{{Harvnp|Casanova|2007|pp=304-308}} El nuevu gobiernu de Largo Caballero, autoproclamado "gobiernu de la victoria", aína concluyó qu'había que dar prioridá a la guerra, y d'ende'l programa políticu que punxo en marcha darréu, que la so principal midida foi la creación d'un nuevu exércitu y l'unificación de la direición de la guerra (qu'incluyía la incorporación de les [[milicies]] a les [[Brigaes Mistes]] y la creación del cuerpu de [[comisariu|comisarios]]). Con éses los dirixentes sindicales d'UXT y CNT al aceptar ya impulsar esti programa "tuvieron d'alcuerdu en que la implantación del comunismu llibertariu, a qu'aspiraba la CNT, o de la sociedá socialista, que pretendía la UXT, tenía d'esperar al trunfu militar".{{Harvnp|Juliá|1999|p=126}} Pero toos estes midíes nun consiguieron paralizar la meyora escontra Madrid del Exércitu d'África y el 6 de payares yá taba a puntu d'entrar na capital. Esi día los gobiernu decidió abandonar Madrid y treslladase a Valencia, encamentando la defensa de la ciudá al [[xeneral Miaja]] que tendría de formar una [[Xunta de Defensa de Madrid]]. "Una salida precipitada, caltenida en sigilo, sobre la que nun se dio esplicación pública dalguna".{{Harvnp|Casanova|2007|p=309}} "Quien se quedaron en Madrid nun pudieron interpretar estos fechos sinón como una vergonzosa fuxida... sobremanera porque los madrilanos fueron capaces d'entamar el so defensa. Madrid aguantó'l primera embate y refugó los siguientes, deteniendo asina la meyora del exércitu rebalbu".{{Harvnp|Juliá|1999|p=128}} El segundu gran oxetivu del gobiernu de Largo Caballero foi restablecer l'autoridá del gobiernu y de los poderes del Estáu.{{Harvnp|Casanova|2007|p=313}} Pero nun se resolvieron les tensiones colos gobiernos de les "rexones autónomes" de Cataluña y el País Vascu, nin colos conseyos rexonales que surdieren n'otros sitios. En Cataluña, el gobiernu de la Xeneralidá, que'l 26 de setiembre incorporó a dellos conseyeros de la [[Confederación Nacional del Trabayu|CNT]] y del [[POUM]] polo que'l [[Comité de Milicies Antifascistes]] quedó disueltu, entamó'l so propiu exércitu y el 24 d'ochobre aprobó'l decretu de coleutividaes, cuestiones ambes qu'entepasaben l'ámbitu de les sos competencies. En cuanto al País Vascu, el 1 d'ochobre les Cortes aprobaben l'Estatutu d'Autonomía d'Euskadi y el nacionalista vascu [[José Antonio Aguirre]] foi investido "[[lehendakari]]" del gobiernu vascu, ente que los sos miembros nun incluyó a nengún representante de la CNT (nel País Vascu nun hubiera revolución social nin apenes violencia anticlerical y les ilesies siguieron abiertes). Aguirre construyó un Estáu "cuasi soberanu" sobre'l territoriu vascu qu'inda nun fuera ocupáu pol [[bandu subleváu]] y que práuticamente s'amenorgaba a Vizcaya. Amás d'una policía vasca, la [[Ertzaina]], creó un exércitu propiu y nun aceptó'l mandu del xeneral qu'unvió'l gobiernu de Madrid pa ponese al frente del Exércitu del Norte. En cuanto al [[Conseyu d'Aragón]], apoderáu polos anarquistes, el gobiernu de Largo Caballero nun tuvo más remediu que llegalizalo.{{Harvnp|Casanova|2007|pp=313-315}} Na primavera de 1937, tres la decisión del "Xeneralísimu" Franco de poner fin enagora a tomar de Madrid dempués de la victoria republicana na [[Batalla de Guadalaxara (1937)|batalla de Guadalaxara]], abríase la perspeutiva d'una guerra llarga y llueu españó la crisis ente les fuercies polítiques que sofitaben a la República.{{Harvnp|Aróstegui|1997|pp=69-70}} El conflictu fundamental foi'l qu'enfrentó a los anarquistes de la [[Confederación Nacional del Trabayu|CNT]], que defendíen la compatibilidá de la [[Revolución social española de 1936|revolución]] cola guerra,<ref>''La guerra civil española'', Dir. Edward Malefakis, cap. 6.</ref><ref>[http://lahaine.org/index.php?blogue=2&p=15894 Como dicía los lluchador y pensador anarquista Errico Malatesta]: «Yo soi comunista, toi a favor del alcuerdu y creo que con una descentralización intelixente y un intercambiu continuu d'informaciones podríen llegar a entamase los necesarios intercambios de productos y satisfaer les necesidaes de toos ensin recurrir al símbolu moneda. Como tou bon comunista aspiro a l'abolición del dineru, y como tou bon revolucionariu creo que va ser necesariu desarmar a la burguesía, desvalorizando tolos signos de riqueza que puedan sirvir pa vivir ensin trabayar».</ref> y a los comunistes del [[Partíu Comunista d'España]] (PCE) y del [[PSUC]] en Cataluña, qu'entendíen que la meyor forma de frenar la sulevación militar yera restablecer l'Estáu republicanu y apigurar a toles fuercies de la [[izquierda política]], incluyíos los partíos de la pequeña y mediana burguesía, polo que tenía de paralizase la revolución social y dar prioridá a la guerra. Sicasí, [[Santos Juliá]] afirma, en contra de la opinión d'otru historiadores, que na primavera de 1937 ente les fuercies que sofitaben al gobiernu de Largo Caballero "la divisora nun corría ente guerra y revolución sinón ente partíos y sindicatos" porque la prioridá dada a la guerra yá se decidiera'l 4 de setiembre cuando se formó'l gobiernu de Largo Caballero, al que dos meses dempués sumáronse los cuatro ministros anarquistes.{{Harvnp|Juliá|1999|pp=126-129}} La crisis españó polos enfrentamientos empecipiaos en Barcelona'l llunes 3 de mayu de 1937 cuando un destacamentu de la Guardia d'Asaltu per orde de la Xeneralidá intentó recuperar el control sobre l'edificiu de la Telefónica na [[plaza de Cataluña]], en poder de la CNT dende les xornaes "glorioses" de xunetu de 1936. Dellos grupos anarquistes respondieron coles armes y el [[POUM]] sumar a la llucha. Nel otru bandu, la Xeneralidá y los comunistes y socialistes unificaos en Cataluña so un mesmu partíu (el [[PSUC]]) fixeron frente a la rebelión, qu'ellos mesmos provocaren, y la llucha enllargó dellos díes. El vienres [[7 de mayu]] la situación pudo ser controlada poles fuercies d'orde públicu unviaes pol gobiernu de Largo Caballero dende Valencia, ayudaes por militantes del [[PSUC]], anque la Xeneralidá pagó'l preciu de que-y fueron retiraes les sos competencies sobre orde públicu.{{Harvnp|Casanova|2007|pp=318-321}} L'enfrentamientu nes cais de [[Barcelona]] foi rellatáu pol británicu [[George Orwell]] nel so ''[[Homenaxe a Cataluña]]''. Los "[[socesos de mayu de 1937]]" en Barcelona tuvieron una repercusión inmediata nel gobiernu de Largo Caballero. La crisis provocar el día 13 de mayu los dos ministros comunistes qu'amenaciaron con dimitir si Largo Caballero nun dexaba'l Ministeriu de la Guerra (el [[PCE]] especialmente dende la [[Batalla de Málaga (1937)|cayida de Málaga]] el 8 de febreru faía-y responsable de les continues derrotes republicanes), y qu'eslleiera el POUM. Nesti ataque a Largo Caballero cuntaben col sofitu de la fraición socialista d'[[Indalecio Prieto]], que controlaba la direición del [[PSOE]], que como los comunistes queríen esaniciar del gobiernu a les organizaciones sindicales, [[UXT]] y [[Confederación Nacional del Trabayu|CNT]], y reconstruyir el [[Frente Popular]]. Largo Caballero negar a aceptar los dos condiciones de los comunistes y al nun atopar los sofitos abondos pal so gobiernu dimitió'l 17 de mayu. El presidente Manuel Azaña, que tamién taba en desalcuerdu cola presencia de los dos centrales sindicales nel gobiernu, nomó a un socialista “prietista”, [[Juan Negrín]], nuevu xefe de gobiernu. A otru día l'órganu de la CNT [[Solidaridá Obrera (periódicu)|Solidaridá Obrera]] declaraba nel so editorial: "''Constituyóse un gobiernu contrarrevolucionario''".{{Harvnp|Casanova|2007|pp=317; 323-324}} === El gobiernu de Juan Negrín (mayu de 1937-marzu de 1939) === El nuevu gobiernu que formó'l socialista [[Juan Negrín]] en mayu de 1937 respondió al modelu de les coaliciones de [[Frente Popular]]: tres ministros socialistes ocupando les posiciones fundamentales (el mesmu Negrín, que caltuvo la cartera de Facienda que yá ostentara nel gobiernu de Largo Caballero, [[Indalecio Prieto]], sobre'l que recayó tola responsabilidá na conducción de la guerra, al ser nomáu al frente del nuevu Ministeriu de Defensa, y [[Julián Zugazagoitia]] en Gobernación), dos republicanos d'izquierda, dos comunistes, unu del [[PNV]] y otru d'[[Esquerra Republicana de Catalunya]].{{Harvnp|Casanova|2007|p=326}} Según [[Santos Juliá]], detrás d'esti gobiernu taba [[Manuel Azaña]], que pretendía "un gobiernu capaz de defendese nel interior y de nun perder la guerra nel esterior. (...) Con Prieto al cargu d'un Ministeriu de Defensa unificáu, sería posible defendese; con Negrín na presidencia, podíen abrigase esperances de nun perder la guerra nel esterior".{{Harvnp|Juliá|1999|p=132}} La política del nuevu gobiernu tuvo cinco eje fundamentales, dalgunos yá empecipiaos por Largo Caballero: la culminación de la formación del [[Exércitu Popular]]{{Harvnp|Juliá|1999|p=133}} y el desenvolvimientu de la industria de guerra (lo que llevó al gobiernu a treslladase de Valencia a Barcelona en payares de 1937 para, ente otres razones, "''poner en plenu rendimientu la industria de guerra''" catalana);{{Harvnp|Casanova|2007|p=332}} la continuación de la recuperación pol gobiernu central de tolos poderes, cola xustificación de que la direición de la guerra asina la reclamaba (foi eslleíu'l [[Conseyu d'Aragón]], últimu baluarte de la [[Confederación Nacional del Trabayu|CNT]]; el treslláu del gobiernu de Valencia a Barcelona pa "''asitiar definitivamente l'autoridá del gobiernu en Cataluña''" apostró al gobiernu de la Xeneralidá de [[Lluís Companys]] a un papel secundariu).{{Harvnp|Casanova|2007|pp=328; 332}} caltenimientu del orde públicu y la seguridá xurídica (con Zugazagoitia en Gobernación y Irujo en Xusticia, amenorgar les execuciones "estraxudiciales" y les actividaes de les "[[cheques]]", pero na "desapaición" del líder del POUM el gobiernu dexó facer a los comunistes y a los axentes soviéticos del [[NKVD]]);{{Harvnp|Casanova|2007|pp=329-331}} diéronse garantíes a la pequeña y mediana propiedá;{{Harvnp|Casanova|2007|p=328}} intentóse camudar la política de "non-intervención" de Gran Bretaña y Francia pola de mediación nel conflictu, por que primieren a Alemaña ya Italia y cesaren nel so sofitu a los sulevaos, col oxetivu final d'algamar una "paz negociada", pero nun se consiguió nada.{{Harvnp|Juliá|1999|p=137}} El gran ganáu d'esta llinia política foi'l sindicalismu, tantu'l de la UXT y como'l de la CNT.{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=98}} Otra manera, los que resultaron más reforzaos fueron los comunistes, d'ende l'acusación llanzada contra Negrín de ser un "criptocomunista". [[Ficheru: Map of the Spanish Civil War in July 1938.png|thumb|upright=1.5| Mapa de la guerra civil española en xunetu de 1938]] Les derrotes de la República na [[batalla de Teruel]] y na [[ofensiva d'Aragón]] provocaron la '''crisis de marzu de 1938'''. Azaña y Prieto consideraron que lo qu'asocediera amosaba que l'exércitu republicanu nunca podría ganar la guerra y qu'había qu'axustar una rindición con sofitu francu-británicu. Frente a ellos Negrín y los comunistes yeren firmes partidarios de siguir aguantando. La crisis abrir al intentar Negrín que Prieto camudara de ministeriu (declarando'l so convencimientu de que la guerra taba perdida, Prieto yera'l peor de los ministros de Defensa posible), pero Azaña sofitó a Prieto, según el restu de los republicanos d'izquierda y los nacionalistes d'Esquerra y de la PNV. Sicasí, estos nun consiguieron articular nenguna alternativa a Negrín, y este acabó saliendo reforzáu de la crisis, cola consiguiente salida de Prieto del gobiernu.{{Harvnp|Casanova|2007|pp=333-334}} Negrín recompunxo'l gobiernu'l 6 d'abril y asumió personalmente'l Ministeriu de Defensa ya incorporó al gabinete a los dos sindicatos, UXT y CNT. Amás [[José Giral]] foi sustituyíu nel ministeriu d'Estáu pol socialista [[Julio Álvarez del Vayo]].{{Harvnp|Casanova|2007|pp=334-335}} Les posiciones del nuevu gobiernu con vistes a unes posibles negociaciones de paz quedaron afitaes na so "''Declaración de los 13 puntos''", fecha pública na significativa fecha del 1º de mayu. Nella, "el gobiernu anunciaba que los sos fines de guerra consistíen n'asegurar la independencia d'España y establecer una República democrática que la so estructuración xurídica y social sería aprobada en referendu; afirmaba'l so respetu a la propiedá lexítimamente adquirida, la necesidá d'una reforma agraria y d'una llexislación social avanzada, y anunciaba una amplia amnistía pa tolos españoles que quieran cooperar al inmensu llabor de reconstrucción y engrandecimiento d'España. Nel so intentu d'apaecer ante les potencies estranxeres cola situación interior controlada, Negrín empecipió xestiones infructuoses col [[Santa Sede|Vaticanu]] pa restablecer rellaciones diplomátiques y abrir les ilesies al cultu".{{Harvnp|Juliá|1999|pp=139-140}} Negrín yera consciente de que la sobrevivencia de la República non solo dependía del fortalecimientu del [[Exércitu Popular Republicanu|Exércitu Popular]] y de que se caltuviera la voluntá de resistencia de la población civil na retaguardia, sinón tamién de que Francia y Gran Bretaña punxeren fin a la política de "non intervención" o de que siquier primieren a les potencies fascistes por que estes de la mesma convencieren al "Xeneralísimu" Franco por qu'aceptara un final axustáu. Negrín pensaba que la so política yera la única posible. Como dixo en priváu "''nun puede faese otra cosa''". Con éses la so idea yera aguantar p'axustar un armisticiu qu'evitara'l "''reináu de terror y de vengaciones sangrientes''" (les represalies y fusilamientos per parte de los vencedores sobre los vencíos) que Negrín sabía que Franco diba imponer, como efeutivamente acabó asocediendo.{{Harvnp|Casanova|2007|pp=335-336}} Amás Negrín, el xeneral [[Vicente Colorado Lluch]], xefe del Estáu Mayor, y los comunistes, creíen posible que l'exércitu republicanu entá yera capaz d'una postrera ofensiva, que s'empecipió'l 24 de xunetu de 1938, dando empiezu asina a la [[batalla del Ebro]], la más llarga y decisiva de la Guerra Civil. Pero dempués de tres meses de duros combates, producióse una nueva derrota del exércitu republicanu que tuvo que volver a les sos posiciones iniciales, "con decenes de miles de baxes y una perda considerable de material de guerra que yá nun podría utilizase pa defender Cataluña frente a la decisiva [[ofensiva de Cataluña|ofensiva franquista]]".{{Harvnp|Casanova|2007|p=336}} Poco primero de que rematara la batalla del Ebro producióse otru fechu que tamién foi determinante pa la derrota de la República, esta vegada procedente del esterior. El 29 de setiembre de 1938 roblábase'l [[alcuerdu de Múnich]] ente Gran Bretaña y Francia, per un sitiu, y Alemaña ya Italia, por otru, que cerraba toa posibilidá d'intervención de les potencies democrátiques a favor de la República. De les mesma forma qu'esi alcuerdu supunxo la entrega de [[Checoslovaquia]] a [[Adolf Hitler|Hitler]], tamién supunxo abandonar a la República Española a los aliaos de nazis y fascistes.{{Harvnp|Casanova|2007|p=336}} De nada sirvió que nun últimu intentu desesperáu de llograr la mediación estranxera Negrín anunciara ante la [[Sociedá de Naciones]] el 21 de setiembre, una selmana primero que se roblara'l [[alcuerdu de Múnich]], la retirada unillateral de los combatientes estranxeros que lluchaben na España republicana, aceptando (ensin esperar a que los "nacionales" fixeren lo propio) el resolución del [[Comité de Non Intervención]] que proponía un Plan de retirada de voluntarios estranxeros de la Guerra d'España. El 15 de payares de 1938, el día d'antes del fin de la [[batalla del Ebro]], les [[Brigaes Internacionales]] desfilaben como despidida pela avenida Diagonal de [[Barcelona]]. Nel campu rebalbo, pela so parte, n'ochobre de 1938, seguros yá de la so superioridá militar y de que la victoria taba cerca, decidieron amenorgar nun cuartu les fuercies italianes.{{Harvnp|Bahamonde|Cervera Gil|1999|p=77. «Ye verdá qu'España tuvo "invadida" de presencia estranxera nos dos bandos, pero foi más la que se reparó del llau del gobiernu de Burgos y, sobremanera, ésta persistió hasta'l final. Y ye induldable que l'argumentu que remanaba Negrín de que'l bandu nacional nun yera español, ensin ser nin tanto verdá, tenía muncha más razón de ser que cuando Burgos afirmaba que la España republicana yera práuticamente un satélite de [[Stalin]]».}} La última operación militar de la guerra foi la [[ofensiva de Cataluña|campaña de Cataluña]], qu'acabó nun nuevu desastre pa la República. El 26 de xineru de 1939 les tropes de Franco entraben en Barcelona práuticamente ensin llucha. El 5 de febreru ocupaben Girona.{{Harvnp|Casanova|2007|pp=403-405}} Cuatro díes antes, "el día 1 de febreru de 1939, nes sesiones celebraes polo que quedaba del Congresu nel castiellu de [[Figueres]], [Negrín] amenorgó los 13 puntos a los trés garantíes que'l so gobiernu presentaba a les potencies democrátiques como condiciones de paz: independencia d'España, que'l pueblu español señalara cuál habría de ser el so réxime y el so destín y que cesara toa persecución y represalia en nome de ''un llabor patrióticu de reconciliación''. Pocos díes dempués, fixo saber a los embaxadores francés y británicu que taba dispuestu a ordenar un cese inmediatu de les hostilidaes si'l so gobiernu llograba garantíes de que nun habría represalies. Pero nun les recibió".{{Harvnp|Juliá|1999|p=142}} El día 6 de febreru, les principales autoridaes republicanes, encabezaes pol Presidente Azaña, cruciaben la frontera siguíos d'un inmensu éxodu de civiles y militares republicanos que colaben al exiliu. El día [[9 de febreru]] faía lo mesmo el presidente del gobiernu, Juan Negrín, pero en Toulouse coyó un avión pa tornar a Alicante'l día [[10 de febreru]] acompañáu de dellos ministros col enfotu de reactivar la guerra na zona centro-sur. L'únicu sofitu col que cuntaba yá Negrín, amás d'una parte del so propiu partíu (el PSOE quedó estremáu ente "negrinistas" y "antinegrinistas") yeren los comunistes.{{Harvnp|Casanova|2007|pp=403-405}} == La dimensión internacional del conflictu y l'intervención estranxera == {{AP|Intervención estranxera na Guerra Civil Española}} [[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-Z0806-036, Spanien, Internationale Brigaden.jpg|thumb|Soldaos de les [[Brigaes Internacionales]].]] La "guerra d'España" (como la llamó la prensa internacional) tuvo una repercusión inmediata nes complicaes rellaciones internacionales de la segunda metá de la década de los años trenta.{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=40}} N'Europa esistía un bracéu políticu, diplomática, ideolóxica y estratéxica a tres bandes ente les potencies democrátiques, [[Gran Bretaña]] y [[Francia]]; les potencies fascistes, l'[[Alemaña]] d'[[Adolf Hitler|Hitler]] y la [[Italia]] de [[Mussolini]]; y la [[Xunión Soviética]] de [[Stalin]]; y el "asuntu español" foi enfocáu per cada Estáu européu dende los sos intereses concretos.{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=60}} Los réximes fascistes europeos ([[Alemaña]] ya [[Italia]]) y el [[Portugal]] ''[[Oliveira Salazar|salazarista]]'' sofitaron dende'l principiu a los militares sulevaos, ente que la República, en negándo-y la so ayuda Francia y Gran Bretaña qu'optaron pola política de [[Alcuerdos de Non Intervención|Non Intervención]], llogró'l sofitu de la [[XRSS]] y de les [[Brigaes Internacionales]] a partir d'ochobre de 1936 (tamién recibió'l sofitu casi simbólicu de [[Méxicu]]). Esti "sofitu internacional a los dos bandos foi vital pa combatir y siguir la guerra nos primeros meses. L'ayuda italo-xermana dexó a los militares sulevaos treslladar l'[[Exércitu Español d'África|Exércitu d'África]] a la península a finales de xunetu de 1936 y l'ayuda soviética contribuyó de manera decisiva a la defensa republicana de Madrid en payares de 1936".{{Harvnp|Casanova|2007|pp=261-262}}{{Harvnp|Casanova|2007|pp=273-274. «[A partir del entamu de la batalla de Madrid], la guerra yá nun yera un asuntu internu español. Se internacionalizó y collo ganó en brutalidá y destrucción. Porque'l territoriu español convertir en campu de pruebes del nuevu armamentu que taba desenvolviéndose nesos años de rearmamientu, previos a una gran guerra que s'anunciaba [la Segunda Guerra Mundial]».}} Hai un aspeutu humanitariu de la dimensión internacional de la Guerra Civil que nun hai qu'escaecer: que la mayoría de les [[Embaxaes y llegaciones estranxeres (Guerra civil española)|embaxaes y llegaciones estranxeres]] de Madrid y dellos consulaos de capitales de provincia dieron [[asilu políticu]] a miles d'españoles de dambos bandos que s'atopaben en peligru de muerte.<ref>{{cita web |url=http://www.secc.es/media/docs/6_4_Moral_Roncal.pdf|títulu=''L'ASILU DIPLOMÁTICU: UN CONDICIONANTE DE LES RELLACIONES INTERNACIONALES DE LA REPÚBLICA MIENTRES LA GUERRA CIVIL'' Antonio Manuel Moral Roncal Universidá d'Alcalá de Henares|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.secc.es/media/docs/6_4_Moral_Roncal.pdf|fechaarchivu=20 d'abril de 2017}}</ref> === La política de «non intervención» de Gran Bretaña y Francia === Gran Bretaña y Francia víen que la "guerra d'España" podía complicar entá más el difícil xuegu estratéxicu que se desenvolvía a escala europea. Por ello, la primer orientación de la diplomacia d'eses potencies foi la de procurar el ''aislamientu'' del conflictu español. A esa estratexa debió la política sobre la "Non-Intervención" al que se sumaron 27 países d'Europa y que dio nacencia al [[Comité de Non Intervención]] con sede en Londres.{{Harvnp|Aróstegui|1997|pp=59-60}} La "non intervención" tuvo determinada pola política británica de "[[apandamientu]]" (''appeasement policy'') de l'[[Alemaña nazi]], a la que se vio abasnáu'l gobiernu del Frente Popular de Francia, que solo cuntaba colos británicos ante una posible agresión alemana. Amás les simpatíes del gobiernu conservador británicu fuéronse decantando escontra'l [[bandu subleváu]], ante na medrana de qu'España cayera "''nel caos de dalguna forma de [[bolxevismu]]''" (en pallabres del cónsul británicu en Barcelona) si ganaba la guerra'l [[bandu republicanu]].{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=60}}{{Harvnp|Casanova|2007|pp=263-265}} La idea partió del gobiernu francés consciente de que yá que nun podíen ayudar a la República (porque ello supondría abrir un gran conflictu internu na sociedá francesa y amás enturbiaría les rellaciones col so aliáu "vital", Gran Bretaña), siquier podríen torgar l'ayuda a los sulevaos. El gobiernu británicu sumóse aína al proyeutu, anque'l mesmu "ponía nel mesmu planu a un Gobiernu llegal y a un grupu de militares rebalbos".{{Harvnp|Casanova|2007|pp=263-265}} Pero na práutica la política de "non intervención" convertir nuna "farsa", como la calificaron dellos contemporáneos, porque Alemaña, Italia y Portugal nun suspendieron n'absolutu les sos unviaes d'armes y municiones a los sulevaos.{{Harvnp|Casanova|2007|p=266}} La República, qu'a partir d'ochobre de 1936 empezó a recibir l'ayuda soviética, denunció ante la [[Sociedá de Naciones]] la intervención de les potencies fascistes en favor de los sulevaos, anque estes nunca fueron amonestadas.{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=60}} === La intervención estranxera en favor de los sulevaos === Ante'l fracasu del golpe d'estáu de xunetu de 1936 (tocantes a tomar inmediata del poder), los militares sulevaos llograron ayuda rápido de la [[Italia fascista]] y de l'[[Alemaña nazi]]. Les ayudes n'homes al bandu subleváu materializar na [[Legión Cóndor]] alemana (unos 6000 homes) y el [[Corpo di Truppe Volontarie]] italianu (un máximu de 40&nbsp;000), más un contingente de combatientes portugueses denominaos [[Viriatos]].{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=42}} Por que nun hubiera dulda del so compromisu cola causa del [[bandu subleváu]], el [[18 de payares]] de [[1936]] (en plena [[batalla de Madrid]]), Italia y Alemaña reconocieron oficialmente al "Xeneralísimu" Franco y al so [[Xunta Téunica del Estáu]] como'l gobiernu lexítimu d'España.{{Harvnp|Casanova|2007|p=278}} Tocantes a armamentu, según [[Julio Aróstegui]], los sulevaos recibieron d'Italia y d'Alemaña 1359 aviones, 260 carros de combate, 1730 cañones, fusiles, y municiones pa tou ello.{{Harvnp|Aróstegui|1997|p=42}} Los combatientes alemanes, italianos y portugueses yeren soldaos regulares a los que se-yos apurría una paga nel so país d'orixe, anque la propaganda de los sulevaos siempres los presentó como "voluntarios". Los voluntarios xenuinos fueron unos mil o mil quinientos homes, ente los que destacaron la [[Brigada Irlandesa]] del xeneral [[Eoin O'Duffy]], integrada por unos 500-900 efeutivos{{refn|group=lower-alpha|[[Julián Casanova]] apunta mediu millar d'irlandeses,{{Harvnp|Casanova|2007|p=277. «De los voluntarios xenuinos [que combatieron nes tropes del exércitu de Franco], ente mil y mil quinientos, destacaron los católicos irlandeses... Namái combatieron na batalla del Jarama, en febreru de 1937, onde, dada la so inesperiencia militar, nun salieron bien airosos y unos meses dempués volvieron a la so patria. Amás d'esi mediu millar de "camises azules" irlandeses, hubo nes tropes de Franco rusos blancos curtidos na llucha contra los bolxeviques, un grupu variáu de fascistes y antisemites procedentes de la Europa oriental y unos trescientos franceses de la ultraderechista Croix de Feu que constituyeron el batallón Jeanne d'Arc»}} sicasí otru autores alcen esta cantidá a un númberu indetermináu ente 700-900 combatientes.<ref name="stradling">{{cita llibru|autor=R.A. Stradling|títulu=La República asediada|editor=Paul Preston|isbn=84-8307-400-1|páxines=185-224|capítulu=Campu de batalla de les reputaciones: Irlanda y la Guerra Civil española, }}</ref>}} que vinieren combatir a España pa "''llibrar la batalla de la cristiandá contra'l comunismu''" (anque solo participaron na [[batalla del Jarama]] y unos meses dempués volvieron a Irlanda), y 300-500 franceses de la organización [[ultraderecha|ultraderechista]] [[Croix-de-feu]] (depués convertida nel [[Partíu Social Francés]]) que constituyeron el [[batallón Jeanne d'Arc]].{{Harvnp|Casanova|2007|p=277}}{{refn|group=lower-alpha|[[Julián Casanova]] menta 300 combatientes franceses,{{Harvnp|Casanova|2007|p=277. «De los voluntarios xenuinos [que combatieron nes tropes del exércitu de Franco], ente mil y mil quinientos, destacaron los católicos irlandeses... Namái combatieron na batalla del Jarama, en febreru de 1937, onde, dada la so inesperiencia militar, nun salieron bien airosos y unos meses dempués volvieron a la so patria. Amás d'esi mediu millar de "camises azules" irlandeses, hubo nes tropes de Franco rusos blancos curtidos na llucha contra los bolxeviques, un grupu variáu de fascistes y antisemites procedentes de la Europa oriental y unos trescientos franceses de la ultraderechista Croix de Feu que constituyeron el batallón Jeanne d'Arc»}} sicasí otros estudios apunten un númberu cimeru, en redol a 500.<ref>{{cita web|url=http://www.cepc.gob.es/publicaciones/revistas/revistaselectronicas?IDR=9&IDN=637&DÍA=26672 |títulu=La estrema derecha francesa n'España: mitos y realidaes de la bandera Jeanne d'Arc (1936-1939)|autor=Dewaele, H.|editor= Revista Historia y política: Idees, procesos y movimientos sociales, nᵘ 8|fecha= 2002}}</ref><ref name="stradling" />}} Tamién hai que cuntar ente los estranxeros que participaron nel [[bandu subleváu]] a los miles de marroquinos del [[Protectoráu español de Marruecos]] que fueron enrolados de forma intensiva nes tropes de [[Regulares]] del [[Exércitu Español d'África|Exércitu d'África]] en cuenta d'una paga.{{Harvnp|Casanova|2007|p=278}} La razón principal de l'ayuda de l'[[Alemaña nazi]] a Franco foi qu'[[Adolf Hitler|Hitler]] consideró que na "inevitable" guerra europea que diba españar nos próximos años sería meyor cuntar n'España con un gobiernu favorable encabezáu por militares anticomunistes que por unu republicanu que reforzaría los sos venceyos con Francia (y cola so aliada Gran Bretaña) y cola Xunión Soviética.{{Harvnp|Casanova|2007|pp=267-268}} Na decisión de Hitler tamién cuntaron otros dos factores, unu ideolóxicu (según la propaganda [[nazi]] la guerra d'España yera una confrontación ente "fascistes" y "marxistes", responsabilizando a la [[Xunión Soviética]] y al "comunismu internacional" de causala){{Harvnp|Casanova|2007|p=267}} y otru militar (esperimentar nueves armes y nueves táctiques, lo que se concretó nel esplegue na [[zona sulevada]] d'una unidá aérea completa, sofitada por tanques y cañones antiaéreos, denomada la "[[Legión Cóndor]]").{{Harvnp|Casanova|2007|p=278}} Probáronse los caces [[Messerschmitt Bf 109]] y [[Junkers Ju 87 A/B]] y los bombarderos [[Junkers Ju 52]] y [[Heinkel He 111]]. Coles mesmes estrenó n'España les sos táctiques de bombardéu sobre ciudaes. Anque nun foi l'únicu, el más famosu foi'l [[bombardéu de Guernica]] representáu por [[Picasso]] nel so cuadru ''[[Guernica (cuadru)|Gernika]]'', espuestu nel pabellón español de la Esposición Universal de París de 1937. [[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-P0214-516, Spanien, Schlacht um Guadalajara.jpg|thumb|right|Meyora de tanquetas italianes del [[Corpo Truppe Volontarie|CTV]] mientres la [[Batalla de Guadalaxara (1937)|batalla de Guadalaxara]].]] La razón principal de l'ayuda de la [[Italia fascista]] yera ganar un aliáu pal proyeutu de Mussolini de construyir un imperiu nel Mediterraneu, y d'esa forma debilitar la posición militar de Francia y de Gran Bretaña. Tamién como los nazis utilizó l'anticomunismu na so propaganda pa xustificar la intervención na guerra civil española.{{Harvnp|Casanova|2007|p=268}} Anque menos ventilada, l'ayuda a los sulevaos per parte de la dictadura d'[[Oliveira Salazar]] de [[Portugal]] tamién foi importante, sobremanera nos primeros meses de la guerra porque dexó que los militares rebalbos utilizaren les sos carreteres, ferrocarriles y puertos pa comunicar la zona norte con Andalucía, y amás devolvió a la [[zona sulevada]] a los republicanos que fuxíen de la represión. Dempués Portugal constituyó una base d'operaciones pa la compra d'armes y amás foi un firme aliáu de los sulevaos na "farsa" de la "non intervención", a quien siempres defendió ante'l [[Comité de Non Intervención]] y na [[Sociedá de Naciones]].{{Harvnp|Casanova|2007|p=269}} === La intervención estranxera en favor de la República === [[Ficheru:Испанская 11 интербригада в бою под Бельчите. 1937-edit.jpg|left|thumb|Tanque soviéticu [[T-26]]B mientres la [[batalla de Belchite (1937)|batalla de Belchite]], setiembre de [[1937]].]] [[Stalin]] respondió positivamente al pidimientu d'ayuda formulada pol gobiernu republicanu, non darréu sinón cuando se convenció de que si la República española yera ganada aumentaría los poder de les potencies fascistes n'Europa, lo que supondría una amenaza pa la Xunión Soviética (igual que pa Francia, una posible aliada). Asina foi como en setiembre de 1936 Stalin decidió unviar material bélico a la República española y ordenó amás al [[Internacional Comunista|Komintern]] qu'entamara la unviada de voluntarios, que formaríen les [[Brigaes Internacionales]].{{Harvnp|Casanova|2007|pp=271-274}} Poles Brigaes pasaron un total averáu de 40&nbsp;000 homes y el material de guerra soviéticu que la República recibió, que los sos primeres unviaes llegaron al puertu de Cartaxena a principios d'ochobre de 1936, fueron 1100 aviones, 300 carros de combate y 1500 cañones (a los qu'habría qu'añedir delles pequeñes partíes franceses, d'artillería y aviones, y fusiles y munición mexicanos).{{Harvnp|Casanova|1997|p=42. «El problema de la evaluación cuantitativa d'eses entregues d'armamentu sigue de pies y la valoración de la so utilidá tamién».}} Otru autores precisen más les cifres y afirmen que la URSS unvió 680 [[avión|aviones]] (caces ''[[Polikarpov I-15|Chatu]]'' y ''[[Polikarpov I-16|Mosca]]'' y bombarderos "[[Tupolev SB|Katiuska]]"), 331 [[carru de combate|carro de combate]], 1699 pieces d'[[artillería]], 60 coches blindaos, 450&nbsp;000 fusiles [[Mosin-Nagant]], 20 486 ametralladores y ametralladores llixeres [[Ametralladora llixera Degtyarov|DP]] y 30&nbsp;000 tonelaes de munición.<ref>José Mª Manrique Lucas Molina Franco, ''Les armes de la Guerra Civil Española'', La esfera de los llibros, ISBN 84-9734-475-8.</ref> Esti material de guerra foi acompañáu d'unos 2000 téunicos, pilotos y asesores militares (y tamién axentes del [[NKVD]], la policía secreta [[estalinista]], sol mandu d'[[Alexander Orlov]]). Coles mesmes unvió combustible, ropa y alimentos, parte d'ellos sufragaos con donaciones populares.{{Harvnp|Casanova|2007|p=273}} Los soviéticos, como'l alemanes y los italianos, probaron armes y táctiques de combate.<ref>[http://web.archive.org/web/http://www.euskosare.org/komunitateak/jakinet/florentín_totorica/at_download/file El C-6, comandado pol rusu Nikolai Yegipko].</ref><ref>[http://perso.wanadoo.es/pfcurto/serie_c.html Submarín C-1]. N'agostu de 1936 ye nomáu comandante l'oficial rusu Burmistrov, que sustituyó al C.C. Lara.</ref><ref>{{cita|Pa xefe de la flotilla de los trés submarinos, el C-2, el C-4 y el C-6, nomar al rusu Burmistrov, pasando'l C-6 al mandu del so compatriota Eguipko, qu'anque nun tengo noticia de que llegara a fundir nengún barcu, sí que, a lo menos, caltuvo al so submarín n'actividá hasta l'últimu momentu. Dambos algamaríen el almirantazgo na Marina soviética, y Eguipko desempeñaría nos años setenta'l puestu d'almirante xefe de la base de Leningráu.|[http://www.asturiasrepublicana.com/cervera5.html ¡El «Cervera» a la vista!]}}</ref> [[Ficheru:Flag of the International Brigades.svg|thumb|Bandera de les [[Brigaes Internacionales]].]] Del reclutamiento y de los aspeutos organizativos de les [[Brigaes Internacionales]] encargar dirixentes del [[Partíu Comunista Francés]], encabezaos por [[André Marty]], y el centru de reclutamiento establecer en [[París]]. La inmensa mayoría de los que s'apuntaron fueron verdaderamente "voluntarios de la llibertá" (como dicía la propaganda republicana) llegaos dende los países apoderaos por dictadures y pol fascismu, como Alemaña, Italia o [[Polonia]], pero tamién de los países democráticos como Francia (qu'apurrió'l mayor númberu de brigadistes, unos 9000), Gran Bretaña y [[Estaos Xuníos]] (col famosu [[batallón Lincoln]]). Por tantu les Brigaes Internacionales nun fueron el "Exércitu de la [[Komintern]]" como aseguraba la propaganda del [[bandu subleváu]], preséu de la política de Stalin.{{Harvnp|Casanova|2007|pp=274-275}} El centru d'entrenamientu n'España asítiase n'[[Albacete]] y ellí entamáronse los cinco brigaes numberaes de la XI a la XV, que la so entrada en combate producir na [[batalla de Madrid]].{{Harvnp|Casanova|2007|p=276}} [[Méxicu]] sofitó la causa republicana de forma militar, diplomática y moral: aproviendo a les fuercies lleales de 20&nbsp;000 [[rifle]]s, municiones (falar d'un averáu de 28 millones de cartuchos), 8 bateríes, dellos aviones y comida, según creando asilos pa cerca de 25&nbsp;000 españoles republicanos, dando proteición, techu y comida a miles d'intelectuales, families y neños que llegaron al puertu de [[Veracruz]]. [[Arxentina]] cooperó na evacuación d'asilados escontra Francia con dos buques de l'[[Armada Arxentina]], l'ARA 25 de mayu y l'ARA Tucumán. === El financiamientu de la guerra y el "Oru de Moscú" === La República financió la guerra coles reserves d'oru del [[Bancu d'España]] qu'unvió a la [[Xunión Soviética]] (lo que la propaganda [[franquista]] llamó'l "[[oru de Moscú]]"), menos una cuarta parte que foi vendida a Francia. El "oru de Moscú" taba destináu "al pagu del armamentu adquiríu a Rusia y otros países qu'hubo d'abonase siempres, ente que les entregues alemanes ya italianes [a los sulevaos] yeren gratis o con pagu diferíu en mercancíes. Evalúase l'oru salío [escontra Moscú] en 510 tonelaes, con un valor de 530 millones de dólares de la dómina. Güei sabemos que nun hai más "oru de Moscú" qu'esi, que foi invertíu na so totalidá na compra d'armes".{{Harvnp|Aróstegui|1997|pp=42-43}} La oportunidá y l'aciertu de la decisión del gobiernu de [[Largo Caballero]] de depositar en Moscú la mayor parte de les reserves d'oru del [[Bancu d'España]] (a onde llegaron a principios de payares de 1936) foi oxetu de discutiniu ente los historiadores. Unos afirmen, siguiendo fundamentalmente les investigaciones d'[[Ángel Viñes]], que'l gobiernu republicanu nun tenía otra opción, por cuenta de la hostilidá qu'amosaren escontra la República los bancos de Gran Bretaña y Francia, polo que la Xunión Soviética yera la única que garantizaba armamentu y alimentu en cuenta d'oru. Pela cueta [[Pablo Martín-Aceña]], un investigador especializáu nel financiamientu de la Guerra Civil, cree que'l gobiernu de la República decidió con precipitación antes d'esplorar otres opciones, como Francia ya inclusive Estaos Xuníos.{{Harvnp|Casanova|2007|p=281}} La propaganda [[franquista]] dixo que l'oru del [[Bancu d'España]] (al que llamó'l "oru de Moscú") fuera robáu pola República y apurríu a Stalin ensin contrapartidas,{{Harvnp|Casanova|2007|p=285}} pero les investigaciones d'[[Ángel Viñes]] demostraron que'l "oru de Moscú" gastar na so totalidá en compres de material bélico. Pela so parte el [[Bancu de Francia]] adquirió 174 tonelaes d'oru, una cuarta parte del total de les reserves, poles que pagó a la Facienda republicana 195 millones de dólares. En total, ente'l "oru de Moscú" (trés cuartes partes de les reserves del Bancu d'España) y el "oru de París" (una cuarta parte, del que la propaganda franquista nunca faló) les autoridaes republicanes llograron 714 millones de dólares que foi'l costu financieru de la Guerra Civil pa la República. En Rusia nun quedó nada del oru español y les reserves taben práuticamente escosaes nel branu de 1938. El problema foi que por cuenta de la política de "non intervención" en munches ocasiones los emisarios de la República fueron estafaos polos traficantes d'armes que-yos vendieron equipos obsoletos a precios enforma mayores del costu real.{{Harvnp|Casanova|2007|pp=285-286}} Los gobiernos republicanos tamién fueron estafaos pola mesma Xunión Soviética, como señaló [[Gerald Howson]], o per Polonia y otros países qu'abusaron de la precaria situación republicana pa vende-yos "chatarra bélica".{{Harvnp|Casanova|2007|p=289}} Pela so parte el [[bandu subleváu]], como nun cuntaba con oru, sufragó la mayor parte del costu de la guerra (unos 700 millones de dólares, una cantidá similar a la gastada pola República) por aciu creitos llograos d'Italia y d'Alemaña.<ref>{{cita web |url=https://www.publico.es/481164/quien-financio-la guerra civil|títulu=¿Quién financió la Guerra Civil?}}</ref> L'[[Alemaña nazi]] cobróse una parte del material de guerra que suministró "n'especie" (un sistema escurríu por [[Hermann Goering]]) con alimentos, materies y primes y minerales españoles que llegaben a Alemaña al traviés de dos compañíes creaes con tal fin. Daqué asemeyáu asocedió con Italia, polo que les dos potencies fascistes sustituyeron a Francia y Gran Bretaña como los primeros veceros comerciales d'España.{{Harvnp|Casanova|2007|pp=286-287}} Coles mesmes los sulevaos tamién llograron ayuda económica y financiera d'empreses y homes de negocios de Gran Bretaña, Francia y Estaos Xuníos, especialmente d'aquellos que más simpatizaban cola "causa nacional" (por casu, les empreses norteamericanu y británicu [[Texaco]] y [[Royal Dutch Shell|Shell]] vendiéron-yos a creitu petroleu mientres tola guerra).{{Harvnp|Casanova|2007|pp=287-288. «Ensin esi petroleu, la maquinaria de guerra del exércitu de Franco nun funcionara, pos Italia y Alemaña, como España, dependíen del petroleu angloamericano pa los sos suministros. Franco recibió 3.500.000 tonelaes de petroleu a creitu, más del doble de les importaciones que consiguió la República, y amás dalgunos d'esos magnates del petroleu entorpecieron el comerciu escontra la República y bloquiaron los creitos al so sistema bancariu».}} El bandu subleváu tamién recibió ayuda financiera d'españoles ricos como [[Juan March]], qu'apurrió 15 millones de llibres esterlines, o del exrey [[Alfonsu XIII]], que donó 10 millones de dólares.{{Harvnp|Casanova|2007|p=288}}<ref>[[José Ángel Sánchez Asiaín]], ''El financiamientu de la Guerra Civil española'', 2012; glosáu por [[Manuel Llagares]] ([https://www.elmundo.es/opinion/2017/01/12/5876764aca47419a6b8b45a7.html ''Aportación d'un banqueru a la historia''], El Mundo, 15 de xineru de 2017): {{cita|... dende'l principiu de la II República los monárquicos propunxérense derrocala ya intentar de momentu cola fallida insurrección del xeneral Sanjurjo en 1932. A esi primer nucleu monárquicu -que por sigo solo apurrió primeramente a la sulevación más de 15 millones de pesetes de la dómina, equivalentes a unos 300 millones d'euros de güei fuéronse-y añediendo dempués les aportaciones d'otros grupos ideolóxicos y d'intereses, aguiyonaos quiciabes pol movimientu revolucionariu y separatista de gran parte de les izquierdes españoles n'ochobre de 1934. Nun fueron los militares los que promovieron primeramente la sulevación. Sánchez Asiaín caltién que, dempués del atayante fracasu de la intentona de 1932, los militares nun se comprometieron seriamente con nengún movimientu subversivu hasta dempués de les eleiciones de febreru de 1936. Nel financiamientu mientres esa etapa previa destaca'l papel de Portugal ya Italia nel planu internacional y, nel ámbitu interior, los de Juan March y otros empresarios y persones d'eleváu patrimoniu, pero tamién el d'otres numberoses persones que yá nos primeros díes de la guerra apurrieron cuantiosos donativos pa la rebelión de forma más o menos voluntaria. Alemaña, que sofitara indirectamente'l golpe fallíu de 1932, nun se va comprometer colos sulevaos hasta díes dempués del 18 de xunetu de 1936, anque paez que Sanjurjo llograra dalguna vaga promesa alemana en febreru d'esi añu. El papel de Portugal nesa etapa previa foi bien importante anque aparentemente llindárase a dexar xuntes nel so territoriu en redol al xeneral Sanjurjo, xefe propuestu del nuevu golpe militar. ... la peseta republicana foi utilizada como arma de guerra contra'l so propiu emisor yá que el Gobiernu de Burgos aprovechó sistemáticamente la enorme cantidá de pesetes del otru bandu que foi atropando a midida que avanzaben les sos tropes, tantu pa fundir la cotización de la peseta republicana nel esterior por aciu ventes masives a baxu preciu, como pa les numberoses operaciones d'intelixencia que se llevaron a términu nel territoriu enemigu y pa l'ayuda a los sos partidarios en tales territorios (les numberoses quintes columnes). Pa ello estableció eficientes mecanismos d'intervención militar inmediata de les sucursales bancaries nos territorios recién ocupaos pa faese cargu de la so documentación y de los sos fondos líquidos, que quedaríen dempués sol control de comisiones más téuniques y especializaes con representantes de los mesmos bancos. Pero tamién los republicanos fixeron usu de la guerra monetaria, anque muncho más limitadamente y de forma un tanto sorprendente, pos los acabó provocando efeutos negativos sobre la so moneda. Como'l Gobiernu de Burgos hubo de recurrir primeramente al estampillado de los billetes de la República ante la falta de papel moneda propiu, la República recurrió a un estampillado falsu de pesetes republicanes pa faeles pasar por pesetes de Burgos y aprovechase asina de la so más alta cotización. Ensin dulda, la victoria nesta particular ya innovadora guerra monetaria correspuende al Gobiernu de Burgos, que foi quien la utilizó primero y quien pudo disponer de volumes crecientes de pesetes republicanes auténtiques al dir ocupando gradualmente tol territoriu colos sos correspondientes depósitos en sucursales bancaries.}}</ref> == La Ilesia y la guerra civil española == {{AP|Ilesia Católica y Guerra Civil Española}} === La Ilesia católica na zona sulevada === Anque la motivación relixosa nun apaez en nengún de los bandos de [[pronunciamientu]] del [[golpe d'estáu n'España de xunetu de 1936]],{{Harvnp|Raguer|2001|p=78}} la conversión del golpe d'estáu nuna cruzada” o “guerra santa” en defensa de la relixón, producióse rápido, lo que resultó bien oportunu pa legitimar el golpe militar.{{Harvnp|Raguer|2001|p=83-84}} Esta sacralización de la guerra acentuóse sobremanera cuando empezaron a llegar a la [[zona sulevada]] les primeres noticies de la selvaxe persecución relixosa que se desencadenara na [[zona republicana]], onde l'alzamientu militar fracasara.{{Harvnp|Raguer|2001|p=84}} [[José María Pemán]], unu de los principales ideólogos del [[bandu subleváu]] escribió: “''el fumu del inciensu y el fumu del cañón, que xube hasta les plantes de Dios, son una mesma voluntá vertical d'afirmar una fe y sobre ella salvar un mundu y restaurar una civilización''”.{{Harvnp|Raguer|2001|pp=87-88}} [[Ficheru:Pius xi 1.jpg|thumb|Papa [[Pío XI]].]] La mayoría de los obispos españoles esperaron a que'l [[Santa Sede|Vaticanu]] pronunciárase antes de facer pública la so visión de la guerra, pero esto nun asocedió hasta'l [[14 de setiembre]] de 1936 cuando'l papa [[Pío XI]] pronunció'l discursu “''La vostra presenza''” na so residencia veraniega de [[Castelgandolfo]] nuna audiencia pública a un grupu d'unos 500 católicos españoles que consiguieren fuxir de la [[zona republicana]], munchos d'ellos gracies a l'ayuda de les autoridaes republicanes, especialmente de la Xeneralidá de Cataluña. Pero nel discursu'l Papa nun utilizó'l términu de “cruzada” pa referise al conflictu bélicu n'España sinón el de Guerra Civil” “''ente los fíos del mesmu pueblu, de la mesma madre patria''” y fixo una exhortación final a [[amor a los enemigos|amar a los enemigos]].{{Harvnp|Raguer|2001|pp=119-122}} De fechu na [[zona sulevada]] del discursu solo publicáronse aquellos párrafos que paecíen ratificar la condición de [[cruzada]] de la guerra civil y suprimióse tola segunda parte en que s'encamentaba a amar a los enemigos. Los obispos españoles, que de primeres solo conocieron el discursu de Pío XI nesta versión propagandística, fixeron públiques darréu encendíes pastorales a favor de los sulevaos, ente les que destacó la del obispu de Salamanca [[Enrique Pla y Deniel]] publicada'l 30 de setiembre de 1936, solo un día primero que'l xeneral Franco fuera proclamáu “Generalísmu” y “Xefe del Gobiernu del Estáu”, sol títulu “Les dos ciudaes” y na que declaraba la guerra como una cruzada pola relixón, la patria y la civilización” (cuando Pla y Deniel conoció la versión completa nun se retrató n'absolutu de la so pastoral, como tampoco lo fixeron el restu d'obispos).{{Harvnp|Raguer|2001|pp=123-124}} D'esta forma "Franco cuntó col sofitu y bendición de la [[Ilesia católica]]".{{Harvnp|Casanova|2007|p=340}} Nel mesmu sentíu espresóse'l [[cardenal]] [[Isidro Gomá]], [[arzobispu]] d'[[Archidiócesis de Toledo|Toledo]] y [[primáu d'España]]: {{cita|¿La guerra d'España ye una guerra civil? Non; una llucha de los ensin Dios [...] contra la verdadera España, contra la relixón católica.|''La Guerra d'España, 1936–1939'', páxina 261.}} [[Ficheru:Agirre Lekube, Jose Antonio.jpg|thumb|right|El lehendakari Aguirre nel exiliu francés (abril de 1939).]] Plantegóse un grave problema pa la idea de "cruzada" defendida pol [[bandu subleváu]] cuando'l [[Partíu Nacionalista Vascu]] (PNV), un partíu católicu, permaneció fiel a la República (polo que nel [[País Vascu]] republicanu, qu'entendía [[Vizcaya]] y [[Guipúzcoa]], nun hubo persecución relixosa, nenguna ilesia foi amburada nin clausurada y el cultu católicu desenvolver con normalidá), lo qu'echaba per tierra la concepción de la Guerra Civil como una "cruzada". Por eso'l 6 d'agostu de 1936, solu trés selmanes dempués del [[golpe d'estáu n'España de xunetu de 1936|golpe de xunetu]], l'[[obispáu de Vitoria|obispu de Vitoria]] (que la so diócesis tomaba entós tamién [[Vizcaya]] y [[Guipúzcoa]], amás d'[[Álava]]) [[Mateo Múgica]] y l'[[obispáu de Pamplona|obispu de Pamplona]] [[Marcelino Olaechea]], publicaron conxuntamente una "Instrucción Pastoral" (qu'en realidá fuera escrita pol cardenal primáu de [[Toledo]] [[Isidro Gomá]]) na qu'encamentaben a los nacionalistes vascos a que punxeren fin a la so collaboración cola República.{{Harvnp|Raguer|2001|pp=205-206}} Na "instrucción pastoral", y n'otros escritos posteriores del cardenal Gomá sobre la "cuestión vasca", faise referencia a los sacerdotes asesinaos nes primeres selmanes de la guerra polos "nacionales", y non polos "coloraos", y que la so muerte en cierta forma xustifica por ser "separatistes". L'asesinatu d'estos sacerdotes motivó les protestes del obispu de Vitoria [[Mateo Múgica Urrestarazu]] que foi respondida pola [[Xunta de Defensa Nacional]] cola esixencia al [[Santa Sede|Vaticanu]] de que fuera destituyíu del so obispáu y abandonara España, a pesar de sofitar el "alzamientu" (el 14 d'ochobre de 1936 l'obispu Múgica salió camín del exiliu).{{Harvnp|Raguer|2001|p=367-369}} Esta "cuestión vasca" remaneció cuando'l País Vascu republicanu foi ocupáu polos "nacionales" en xunu de 1937, por causa de que la represión tamién incluyó a numberosos sacerdotes vascos "separatistes" que fueron encarcelaos pol delitu de "rebelión".{{Harvnp|Raguer|2001|p=250}} Dos meses dempués fíxose pública la [[Carta coleutiva de los obispos españoles por cuenta de la guerra n'España]] que foi redactada pol cardenal primáu de Toledo [[Isidro Gomá]] a instancies del "Xeneralísimu" [[Francisco Franco]] que-y pidió'l 10 de mayu de 1937 que, yá que l'episcopáu español sofitába-y, publicara "''un escritu que, empobináu al episcopáu de tol mundu, con ruegu de que procure la so reproducción na prensa católica, pueda llegar a poner la verdá nel so puntu''".{{Harvnp|Raguer|2001|pp=151-152}} La "verdá" que pretendía los xeneral Franco que s'espublizara nesti documentu taba destinada a compensar la condena fecha por amplios sectores del catolicismu européu y americanu más avanzáu de los asesinatos cometíos polos "nacionales" de catorce sacerdotes nel [[País Vascu]] y de miles d'obreros y llabradores en tola [[zona sulevada]], amás del so refugu a considerar a la guerra civil española como una [[cruzada]] o [[guerra santa]].{{Harvnp|Raguer|2001|p=151}} L'oxetivu qu'escorría Franco cola carta coleutiva de ganase a la opinión católica mundial en favor de la causa del [[bandu subleváu]] llograr dafechu porque práuticamente los obispos de tol mundu adoptaron a partir d'entós el puntu de vista sobre la Guerra Civil Española que manifestaba la carta coleutiva, sobremanera pola descripción que se faía nella de la persecución relixosa que se desencadenara na [[zona republicana]].{{Harvnp|Raguer|2001|p=172}} Sicasí, cinco obispos nun la suscribieron. Ente ellos atopaba l'obispu exiliáu de Vitoria [[Mateo Múgica Urrestarazu]] que "nun podía roblar un documentu nel que, respondiendo a l'acusación de que na [[zona franquista]] tamién había una dura represión, emponderábense los principios de xusticia y la manera d'aplicala de los tribunales militares".{{Harvnp|Raguer|2001|p=158}} Tampoco la robló'l [[cardenal Vidal y Barraquer]], que yera ensin dulda el casu más significativu de los cinco porque se trataba seique de la figura más destacada d'aquel momentu de la [[Ilesia Católica n'España]]. La negativa a roblar la carta basar en qu'él "creía que naquella guerra fratricida la Ilesia nun tenía d'identificar se con nengún de los dos bandos, sinón más bien facer obra de pacificación".{{Harvnp|Raguer|2001|p=158}} [[Ficheru: Papst Pius XII., Krönung 1939JS.jpg|thumb|Consagración del papa [[Pío XII]], marzu de 1939]] El [[Santa Sede|Vaticanu]] anunció que diba reconocer dafechu al [[bandu subleváu]], en mediu del [[ofensiva d'Aragón|derrumbe del frente d'Aragón]] de la primavera de 1938, cuando comunicó que diba nomar un [[nunciu]] que sustituyiría al "delegáu papal" Ildebrando Antoniutti, que dende xunetu de 1937 había detentado la representación pontificia ante'l "Xeneralísimu" Franco. El designáu pol papa [[Pío XI]] foi monseñor [[Gaetano Cicognani]]. Presentó les sos cartes credenciales a Franco'l 24 de mayu, y un mes dempués, el 30 de xunu, faía lo mesmo "en solemnes audiencia" ante Pío XI l'embaxador de la "España nacional" ante'l [[Santa Sede|Vaticanu]], [[José Yanguas Messía]].{{Harvnp|Raguer|2001|pp=256-257}} Cuando se produció'l trunfu de los "nacionales" na guerra, la "Ilesia española, que se xuntara masivamente al alzamientu, entornar con entusiasmu nes fiestes de la victoria sobre la otra media. Y la mesma Santa Sede, que mientres la mayor parte del conflictu amosárase tan reticiente, a la fin sumóse tamién a les celebraciones".{{Harvnp|Raguer|2001|pp=389-390}} El 1 d'abril de [[1939]], el mesmu día en que'l "Generalísmu" Franco emitió'l famosu "últimu parte" nel que proclamaba "''la guerra terminó''", el papa [[Pío XII]] (el cardenal Pacelli que'l día 2 de marzu fuera nomáu papa tres la muerte de Pío XI) felicitaba telegráficamente a Franco pola so "''victoria católica''":{{Harvnp|Raguer|2001|p=393}} Dos selmanes dempués, el 16 d'abril de 1939, [[Radiu Vaticanu]] espublizó un mensaxe lleíu por el mesmu papa Pío XII que dicía:{{Harvnp|Raguer|2001|p=394}} {{cita|Con inmensu gozu diriximos a vós, fíos queridísimos de la Católica España, pa espresavos nuesa paterna congratulación pol don de la paz y de la victoria, con que Dios s'hai dignado coronar l'heroísmu cristianu de la vuesa fe y caridá, probáu en tantos y tan arrogantes sufrimientos}} El 20 de mayu de 1939, un mes dempués del ''[[Desfile de la Victoria de Madrid de 1939|desfile de la Victoria]]'' presidíu en Madrid pol "Generalísmu" Franco", tuvo llugar na [[Ilesia de Santa Bárbara (Madrid)|Ilesia de Santa Bárbara]] de [[Madrid]]) una [[Ceremonia de la ilesia de Santa Bárbara de Madrid de 1939|ceremonia políticu-relixosa]] "medievalizante que quería representar en forma de drama sacru la ideoloxía de la guerra santa qu'acababa de concluyir" na que'l xeneral Franco con uniforme de capitán xeneral, camisa azul (de [[Falanxe Española|Falanxe]]) y boína colorada (de los [[requetés]]) acompañáu de la so esposa entró so paliu nel templu (mientres l'órganu faía sonar l'himnu nacional) onde ofrendó la espada de la victoria a Dios.{{Harvnp|Raguer|2001|p=397}} De siguío el [[cardenal Gomá]], que presidía la ceremonia acompañáu de diecinueve obispos (y en presencia del nunciu del [[Santa Sede|Vaticanu]] monseñor Cicognani), bendixo al "Caudiellu" llancáu de rodíes ante él:{{Harvnp|Raguer|2001|p=399}} {{cita|El señor seya siempres contigo. Él, de quien procede tou Derechu y tou Poder y so que'l so imperiu tán toles coses, te bendiga y con amorosa providencia siga protexéndote, según al pueblu que'l so réxime te foi confiáu. Prinda d'ello seya la bendición que te doi nel Nome del Padre y del Fíu y del Espíritu Santu}} === La Ilesia católica na zona republicana === [[Ficheru: Bundesarchiv Bild 146-1972-056-26, Spanischer Bürgerkrieg.jpg|thumb| [[Milicianu|Milicianos]] vistíos con ropes llitúrxiques tres el saquéu d'una ilesia. Madrid, 1936]] Sobremanera mientres los primeros meses de la guerra na [[zona republicana]] desamarróse una selvaxe persecución relixosa con asesinatos, quemes y saqueos que los sos autores fueron "los estremistes, los incontrolaos y los delincuentes comunes salíos de les cárceles que se-yos sumaron", tou ello somorguiáu na fola de violencia desamarrada contra les persones y les instituciones que representaben el "orde burgués" que quería destruyir la [[revolución social española de 1936]] que se produció na zona onde l'alzamientu militar fracasó.{{Harvnp|Raguer|2001|p=84}} "Mientres dellos meses bastaba que daquién fuera identificáu como sacerdote, relixosu o a cencielles cristianu militante, miembru de dalguna organización apostólica o piadosa por que fuera executáu ensin procesu".{{Harvnp|Raguer|2001|p=175}} En cuanto al númberu de víctimes un folletu de [[propaganda]] [[franquista]] editáu en París en 1937 cifró'l númberu en 16.750 sacerdotes y el 80% de los miembros de les órdenes relixoses. Estes cifres caltuviéronse como les oficiales mientres les dos primeres décades de la [[dictadura franquista]] hasta qu'en 1961 el sacerdote [[Antonio Montero Moreno]] (que dempués sería obispu de Badayoz) publicó l'únicu estudiu sistemáticu y seriu que se realizó hasta agora, citando polos sos nomes a les víctimes. Según esi estudiu tituláu ''Historia de la persecución relixosa n'España 1936-1939''{{Harvnp|Montero Moreno|1999|p=762}} fueron asesinaos na [[zona republicana]] 12 obispos, 4184 sacerdotes seculares, 2365 relixosos y 263 monxes.{{Harvnp|Raguer|2001|pp=175-176}} Queda pendiente conocer el númberu de los seglares católicos que fueron asesinaos non polo que supuestamente fixeren individualmente sinón por pertenecer a una asociación confesional católica o puramente por ser católicos prauticantes.{{Harvnp|Raguer|2001|p=177}} Lo que les investigaciones posteriores a la de Montero Moreno esclariaron ye que'l mayor númberu d'asesinatos producir ente xunetu y setiembre de 1936 cuando los miembros del cleru yeren prindaos y executaos ensin nengún tipu de xuiciu. A partir de la última fecha empezaron a funcionar los [[tribunal popular|tribunales populares]] sol impulsu del nuevu gobiernu de Largo Caballero que dieron unes mínimes garantíes xurídiques a los deteníos y les condenes solíen acabar con penes de prisión y non cola muerte. Tres los [[socesos de mayu de 1937]] y la formación del gobiernu de [[Juan Negrín]] nel que'l ministeriu de xusticia foi ocupáu pol católicu del [[PNV]] Manuel d'Irujo cesaron dafechu los asesinatos y la mayoría de los sacerdotes que taben en prisión fueron puestos en llibertá. Sicasí, la prohibición del cultu públicu católicu siguió según otres midíes revolucionaries. solo a la fin de la guerra cola escorribanda del exércitu republicanu escontra la frontera francesa volvieron producise nueves víctimes ente los miembros del cleru, ente les que destaca l'obispu de Teruel [[Anselmo Polanco Fontecha]].{{Harvnp|Raguer|2001|p=178}} Con éses según l'historiador y [[monxu]] [[benedictín]] [[Hilari Raguer]], "nun puede negase la tráxica realidá de les matances del branu del 36, pero ye confusionario pretender que'l terror durara hasta'l final de la guerra".{{Harvnp|Raguer|2001|p=178}} Les autoridaes republicanes (especialmente los gobiernos autónomos de Cataluña y del País Vascu) intentaron evitar los asesinatos de sacerdotes y relixosos, y polo xeneral de les persones de dereches y de militares. Nel País Vascu el gobiernu de [[José Antonio Aguirre]] consiguió apoderar la situación y ellí nun hubo persecución relixosa. En Cataluña, a pesar de que'l poder efeutivo teníenlo los cientos de comités revolucionarios fundamentalmente anarquistes que surdieren tres la derrota de la [[golpe d'Estáu n'España de xunetu de 1936|sulevación del 19 de xunetu]], la Xeneralidá presidida por [[Lluís Companys]] consiguió poner a salvo a miles de persones de dereches amenaciaes, y ente elles numberosos sacerdotes (empezando pela cabeza de la Ilesia en Cataluña, l'arzobispu de Tarragona [[cardenal Vidal y Barraquer]] que fuera deteníu por un grupu de milicianos) y relixosos (ente ellos 2142 monxes),{{Harvnp|Raguer|2001|p=203}} concediéndo-yos pasaportes y fletando barcos franceses ya italianos por que pudieren fuxir al estranxeru,{{Harvnp|Raguer|2001|pp=198-201}} anque nun pudo evitar que cientos d'ellos fueren executaos por ser católicos.<ref>{{cita web |url=http://ccaa.elpais.com/ccaa/2013/10/09/catalunya/1381348793_742067.html|títulu=Les beatificaciones de la discordia}}</ref> Sicasí, a pesar de toes estes iniciatives, la Ilesia y el cultu católicu na [[zona republicana]], sacante nel País Vascu, sumieren. Nun informe internu presentáu ante'l Conseyu de Ministros el 7 de xineru de 1937 el ministru católicu ensin cartera del [[PNV]] [[Manuel Irujo]] denunció que nel "''territoriu lleal''" "''toles ilesies cerráronse al cultu, que quedó total y absolutamente suspendíu''". Coles mesmes, afirmaba Irujo, "''tolos conventos fueron desallugaos y suspendida la vida relixosa nos mesmos''" y "''los sos edificios, oxetos de cultu y bienes de toes clases fueron amburaos, escalaos, ocupaos o derruidos''". "''Sacerdotes y relixosos fueron deteníos, sometíos a prisión y fusilaos ensin formación de causa por miles, fechos que, magar amenguados, siguen entá''".{{Harvnp|Raguer|2001|p=323}} Acabáu'l so informe Irujo pidió al restu de miembros del gobiernu de Largo Caballero qu'aprobaren el reestablecimientu de la llibertá de conciencia y de la llibertá de cultos reconocida na vixente [[Constitución de 1931]], pero la so propuesta foi refugada por unanimidá por entender que la opinión pública lo desaprobaría debíu a l'alliniadura de la Ilesia católica col [[bandu subleváu]], amás d'aducir el vieyu (y falsu) argumentu, pero bien estendíu, de que dende los templos disparárase contra les fuercies lleales y contra "el pueblu"{{Harvnp|Raguer|2001|p=324}} [[Ficheru: Jose Antonio Agirre, Aberri Eguna 1933.jpg|thumb| [[José Antonio Aguirre]] mientres un discursu nel [[Aberri Eguna]] de [[1933]] celebráu en [[San Sebastián]].]] La esceición constituyir el [[País Vascu]] republicanu pos ellí nun hubo persecución relixosa y el cultu católicu desenvolver con normalidá. La razón foi que'l [[Partíu Nacionalista Vascu]] (PNV), un partíu católicu, permaneció fiel a la República.{{Harvnp|Raguer|2001|pp=205-206}} Nel gobiernu que formó'l socialista [[Juan Negrín]] tres los [[socesos de mayu de 1937]] el católicu y nacionalista vascu [[Manuel Irujo]] ocupó'l [[Ministeriu de Xusticia d'España|ministeriu de Xusticia]] que yera'l departamentu que tradicionalmente n'España ocupar de los asuntos relixosos. L'encargu que recibió Irujo de Negrín foi qu'intentara normalizar la vida relixosa na [[zona republicana]].{{Harvnp|Raguer|2001|p=328}} El primer frutu de la nueva política foi la tolerancia al cultu domésticu polo que les mises celebraes en cases particulares yá nun fueron escorríes nin, con delles poques esceiciones, daben llugar a detenciones, a pesar de que n'ocasiones se convertíen en xuntes favorables a los sulevaos.{{Harvnp|Raguer|2001|pp=327-328; 349}} En cuanto al reestablecimientu del cultu públicu'l gobiernu atopar cola atayante oposición de los anarquistes, per un sitiu, y, por otru, pola de dellos católicos republicanos y de les autoridaes eclesiástiques que pensaben que les ilesies non podíen reabrise ensin más escaeciendo los asesinatos y les quemes de los primeros meses de la guerra, amás de que tou ello podríase convertir nun preséu de la propaganda republicana.{{Harvnp|Raguer|2001|p=330}} El gobiernu llegó a unviar de callao a Roma a un eclesiásticu por que fixera saber al [[Santa Sede|Vatican u]]'l so propósitu de normalizar la vida eclesiástica y reconciliase cola Ilesia.{{Harvnp|Raguer|2001|pp=331-332}} Pero la respuesta del [[Santa Sede|Vaticanu]] foi evasiva ensin comprometese en nada.{{Harvnp|Raguer|2001|p=333}} Un nuevu xestu de reconciliación cola Ilesia produció'l 17 d'ochobre de 1938 cuando cuatro ministros del gobiernu presidieron l'entierru católicu del oficial vascu capitán [[Vicente Eguía Sagarduy]] muertu en combate, al que se-y dio gran publicidá na prensa y que tuvo gran impautu a nivel internacional.{{Harvnp|Raguer|2001|pp=347-348}} El pasu siguiente foi la creación el 8 d'avientu de 1938 del Comisariado de Cultos de la República encargáu de protexer la llibertá relixosa y de cultos, al frente del cual Negrín nomó a un colega católicu y amigu so [[Jesús María Bellido Golferichs]], qu'aceptó'l cargu "cumpliendo un deber de católicu". Pero'l cultu públicu nun tuvo tiempu pa ser restablecíu por causa de la [[ofensiva de Cataluña]] que llanzó'l "Xeneralísimu Franco" el 23 d'avientu de 1938 y qu'en solu mes y mediu ocupó toa Cataluña. Con éses la reapertura de los templos católicos en Cataluña nun foi obra de la República sinón que la traxeron les tropes de Franco (cuando yá se fixeren los preparativos pa reabrir al cultu una de les capiyes de la [[catedral de Tarragona]], los "nacionales" entraron na ciudá'l 15 de xineru).{{Harvnp|Raguer|2001|pp=354-358. «Asina, per unos pocos díes, nun foi posible restablecer el cultu públicu nun puntu de la España republicana, nin siquier nuna sola capiya, antes de la llegada de los "cruzaos" vencedores»}} == La represión nes retaguardies == {{AP|Terror Colorao (España)|Terror Blanco (España)|Víctimes de la Guerra Civil Española}} Mientres los primeros díes, unes 50 000 persones que quedaron atrapaes nel bandu contrariu fueron executaes por aciu los llamaos ''paseos''. Estos yeren realizaos por grupos armaos que diben buscar a la xente a les sos cases o les cárceles onde se topaben presos y sol eufemismu de ''vamos dar un paséu'' llevar a cualquier carretera o a les muries del campusantu y executar. Posiblemente'l más sopelexáu de tales ajusticiamientos ente los llevaos a cabu pol bandu subleváu, por cuenta de la relevancia del protagonista, seya los del poeta y dramaturgu [[Federico García Lorca]] nel ribayu de [[Víznar]] en Granada. Tamién adquirió gran relevancia la [[masacre de Badayoz]], perpetada poles tropes sulevaes tres tomar de la ciudá. Per parte del bandu republicanu la mayor serie d'asesinatos masivos fueron les [[Matances de Paracuellos]] ente'l 7 de payares y el 4 d'avientu de 1936, saques de los presos de les cárceles de Madrid (ente los que s'atopaba'l [[dramaturgu]] [[Pedro Muñoz Seca]] xunto otres persones, intelectuales, relixosos, políticos y militares) y asesinaos, la mayoría, na llocalidá de [[Paracuellos del Jarama|Paracuellos]]. Nel contestu de la guerra fueron munchos los que s'aprovecharon pa realizar tan macabros actos, dacuando por vengación ensin rellación cola mesma guerra, y cuando una zona cayía en manes d'unu o otru bandu, nun tardaben en llegar los ''paseos''. Especialmente cruel pa la población foi'l casu de les llocalidaes que fueron intermitentemente ocupaes por dambos bandos, coles consiguientes y repitíes execuciones y vengaciones. Na zona so control de la República, los enfrentamientos ente milicies y faiciones opuestes tamién sirvieron de coartada a episodios de represión sangrientos, como nel casu de les [[xornaes de mayu de 1937]] en Barcelona, narraes pol escritor [[Inglaterra|inglés]] [[George Orwell]] na so obra ''[[Homenaxe a Cataluña]]'', basada na so esperiencia de primera mano. El militar [[Ramón Salas Larrazábal]] estudió les cifres de víctimes que pudieron morrer nestes retaguardies. Consideró, según los sos estudios que toles víctimes fueron inscrites nos [[Rexistru Civil|Rexistros Civiles]], faciendo un cálculu averáu de les muertes de la Guerra. Nel [[Mortalidá na Guerra Civil Española, por inscripción en xulgaos|Mortalidá na guerra civil española, por inscripción en xulgaos]], puede vese un resume de les sos conclusiones. Sicasí n'estudios posteriores, y por casu, en [[Navarra]] que'l consideraba llugar ''testigu'', púdose comprobar que les [[víctimes de la Guerra Civil en Navarra|víctimes de la represión]] yeren bien cimeres a les cifres qu'él calculara. === Investigación de los crímenes Terminada la guerra, el bandu republicanu foi acusáu pol bandu subleváu de la [[represión na zona republicana mientres la Guerra Civil Española|comisión de crímenes]] dende los primeros díes de la guerra. Les principales acusaciones referir a la [[persecución relixosa mientres la Guerra Civil Española|persecución relixosa contra los católicos]],<ref>{{cita llibru|apellíu=Thomas|nome=Hugh|títulu=La guerra civil española. Volume I|añu=1976|editorial=Grijalbo Mondadori|isbn=84-253-2768-7|páxines=1164|ubicación=Página 295 y siguientes}}</ref><ref>{{cita publicación|apellíu=Tuñón de Lara|nome=Manuel|títulu=La guerra civil|publicación=Historia 16|añu=1982|mes=avientu|volume=Extra XXIV|serie=Historia d'España|númberu=12|páxines=18}}</ref> la creación de centros de detención semiclandestinos ([[checa (España)|cheques]]) onde se torturaba y asesinaba a los sospechosos de simpatizar col bandu contrariu<ref>{{cita llibru|apellíu=Thomas|nome=Hugh|títulu=La guerra civil española. Volume I|añu=1976|editorial=Grijalbo Mondadori|isbn=84-253-2768-7|páxines=1164|ubicación=Página 301 y siguientes}}</ref> y la realización d'[[asesinatu masivu|asesinatos masivos]] como les [[Matanza de la Cárcel Modelu de Madrid|matances de la Cárcel Modelu de Madrid]]<ref>{{cita llibru|apellíu=Thomas|nome=Hugh|títulu=La guerra civil española. Volume I|añu=1976|editorial=Grijalbo Mondadori|isbn=84-253-2768-7|páxines=1164|ubicación=Página 437 y siguientes}}</ref> y de [[matances de Paracuellos|Paracuellos]].<ref>{{cita llibru|apellíu=Thomas|nome=Hugh|títulu=La guerra civil española. Volume II|añu=1976|editorial=Grijalbo Mondadori|isbn=84-253-2769-5|páxines=1164|ubicación=Página 523 y siguiente}}</ref> El [[dictadura de Francisco Franco|réxime franquista]] promovió una estensa investigación sobre estos fechos conocida como [[Causa Xeneral]]<ref>{{cita web|autor=causageneral.org|títulu=Causa Xeneral|url=http://www.causageneral.org/|fechaaccesu=16 de xunu de 2012}}</ref><ref name="Testu de la meyora fecha pol Ministeriu Fiscal en 1943">{{cita web|autor=Editorial Akrón|títulu=Causa Xeneral. La dominación colorada n'España.|url=http://editorialakron.es/cms/uploads/File/CAUSA%20XENERAL%20ebook%20Amuesa.pdf|fechaaccesu=17 de xunu de 2012|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://editorialakron.es/cms/uploads/File/CAUSA%20XENERAL%20ebook%20Amuesa.pdf|fechaarchivu=3 d'avientu de 2015}}</ref> que, magar ser realizada con parcialidá y ensin les abondes garantíes procesales, cuntó con abondoses pruebes documentales y testificales. Pela so parte, los delitos de los vencedores nunca fueron investigaos nin enxuiciaos. Numberoses voces del ámbitu xurídicu como [[Baltasar Garzón]] (exmagistrado español de l'Audiencia Nacional), [[Carlos Jiménez Villarejo]] (fundador de l'asociación [[Xusticia Democrática]]),<ref name="villarejo" /> [[Raúl Zaffaroni]] (penalista y maxistráu de la Corte Suprema d'Arxentina),<ref name="zafaroni" /> según diverses asociaciones de víctimes del [[franquismu]] y otros, sostienen que'l [[bandu subleváu]] cometió actos de [[xenocidiu n'España|xenocidiu]] y [[crímenes contra la humanidá]], yá que na documentación agora disponible, como los archivos militares de la dómina, demostraríase que los sos planes incluyeron l'esterminiu y persecución sistemática de la oposición política, la violación de les muyeres de la zona republicana,<ref>[https://books.google.es/books?id=PucipZwqWoQC&pg=PA237&lpg=PA237&dq=%22Dar+pataes+y+berrar+non+les+salvar%C3%A1%22&source=bl&ots=hHxr1qA6ki&sig=JknCgYltXYbEHg8x_y7YbXIzgTY&hl=es&sa=X&ei=isXnT9CbJKb80QWtq6GSCQ&redir_esc=y#v=onepage&q=%22Dar%20pataes%20y%20berrar%20non%20les%20salvar%C3%A1%22&f=false Ultraxaes y violaes], ''Los crímenes de Franco en Euskal Herria, 1936-1940''.</ref><ref>Queipo de Llano: "Los nuesos valientes lexonarios y regulares enseñaron a los colloraos lo que ye ser home. De camín tamién a les muyeres de los colloraos qu'agora, a lo último conocieron home de verdá y non capaos milicianos. Dar pataes y berrar nun les va salvar", Unión Radio Sevilla, xunetu de 1936.</ref> la imposición de tests físicos y psicolóxicos a presos pa venceyar la so ideoloxía con enfermedaes mentales o'l [[Neños robaos pol franquismu|robo sistemáticu de neños]] a padres republicanos pa esaniciar la "contaminación" ideolóxica, a los qu'inda se despinta la so verdadera identidá. Por considerar que dichos actos, pola so naturaleza de crímenes contra la humanidá nun pueden [[prescripción (Derechu)|prescribir]] nin ser absueltos, el maxistráu-xuez Baltasar Garzón empecipió un procesu pa investigar los fechos, basándose nel que yá impulsara infructuosamente contra'l exdictador chilenu [[Augusto Pinochet]], afirmando que nun se buscaba «facer una revisión en sede xudicial de la Guerra Civil».<ref name="primer autu" /> Ente otres considerancies, argumentó l'acusación de [[Xenocidiu (Derechu español)|xenocidiu acordies col derechu español]],{{#tag:ref|L'artículu 607 del Códigu Penal español esixe por qu'allegue el delitu de xenocidiu que l'autor tenga'l propósitu de destruyir total o parcialmente un grupu nacional, étnicu, racial, relixosu o determináu pola discapacidá de los sos integrantes».|group="lower-alpha"}} citando al autu 211/2008 del Xulgáu Central d'Instrucción número dos (casu SS-Totenkopf o Xenocidiu nazi), por aciu el cual considerábase delitos de xenocidiu y lesa humanidá los cometíos contra los españoles recluyíos nos campos de concentración nazis con motivaciones polítiques o ideolóxiques.<ref name="primer autu" /><ref name="segundu autu" /><ref>[http://ocw.um.es/gat/contenidos/evarubio/dipu/material_clase/AutoProce17sep2009.doc Autu de procesamientu de Johann Leprich, Anton Tittjung y Josias Kumpf por actos de persecución contra prisioneros españoles nos campos nacional-socialistes de Mauthausen y Sachsenhausen.], ''Xulgáu central d'instrucción nᵘ 002, Audiencia Nacional. Madrid.</ref> L'[[Audiencia Nacional (España)|Audiencia Nacional]] decidió por mayoría de votos y ensin facer nenguna valoración avera del calter delictivu de los fechos denunciaos, que'l Xulgáu Central d'Instrucción número cinco empobináu por Garzón escarecía de competencia oxetiva pa investigalos, al considerar escastada la posible [[responsabilidá penal]] de [[Imputaos nel autu de 16 d'ochobre de 2008 del Xulgáu Central d'Instrucción nᵘ 005 de l'Audiencia Nacional|los investigaos]] por causa del so fallecimientu.<ref name="garzon9">{{cita web|autor=Audiencia Nacional|títulu=Autu de 2 d'avientu de 2008|url=http://imagenes.publico.es/resources/archivos/2008/12/4/12284251315362008-12-4%20Autu%20resuelve%20competencia%20sobre%20%20investigacion%20Memoria%20Historica.pdf|fechaaccesu=15 de xunu de 2012|obra=Plenu de la Sala de lo Penal}}</ref> Los maxistraos discrepantes consideraron que'l xulgáu sí yera competente al ser los fechos investigaos «delitos de lesa humanidá y xenocidiu», por constituyir una sistemática y masiva eliminación d'adversarios políticos» tres la guerra.<ref>{{cita web|autor=Clara Bayarri|títulu=Yo discrepo pero non prevarico|url=https://elpais.com/diario/2010/04/22/espana/1271887204_850215.html|fechaaccesu=15 de xunu de 2012|obra=El País}}</ref> == Consecuencies == === Económiques === El pagu del gastu de la guerra por dambos bandos foi bien eleváu. L'usar el gobiernu republicanu les reserves d'oru pa mercar armamentu acabó coles reserves monetaries de la zona republicana. El bandu subleváu tuvo qu'abonar enforma dineru en rematando'l conflictu, en gran parte dexando qu'Alemaña esplotara les reserves mineres de la península y del África Española del momentu, polo qu'hasta l'españíu de la [[Segunda Guerra Mundial]] casi nun tuvieron posibilidá dalguna de llograr ingresos. España había quedáu afarada en delles zones, con pueblos totalmente afaraos. La [[economía española]] tardaría décades en recuperase.{{ensin referencies}} === Víctimes de la Guerra Civil === {{AP|Víctimes de la Guerra Civil Española}} [[Ficheru:Spanish Civil War - Mass grave - Estépar, Burgos.jpg|right|thumb|Fuesa común en [[Estépar]], [[provincia de Burgos]], con 26 víctimes del bandu republicanu. La escavación tuvo llugar nel mes de xunetu de 2014.]] El númberu de víctimes civiles entá s'alderica. Dalgunos afirmen exageradamente que la cifra asitiar ente 500&nbsp;000 y 1&nbsp;000&nbsp;000 de persones.<ref name="baxes" /> Munches d'estes muertes nun fueron debíes a los combates, sinón a la represión en forma d'execuciones sumarias y ''paseos''. Esta llevóse a cabu nel bandu subleváu de manera sistemática y por orde de los sos superiores, mientres nel bandu republicanu producir de manera desafranada en momentos en que'l gobiernu perdió'l control de les mases armaes.<ref name="thomas">Thomas, Hugh, ''Op.Cit.''</ref> Los abusos centrar en toos aquellos sospechosos de simpatizar col bandu contrariu. Nel bandu subleváu escorrióse principalmente a [[sindicalismu|sindicalistes]] y políticos republicanos (tantu d'izquierdes como de dereches), mientres nel [[bandu republicanu]] esta represión dirixir escontra simpatizantes de la reaición o sospechosos de selo y [[sacerdote]]s de la [[Ilesia católica]], llegando a quemar conventos ya ilesies y asesinando a [[obispu|obispos]], sacerdotes, relixosos y relixoses. Ye incalculable la perda nel patrimoniu histórico y artístico de la Ilesia católica, pos se destruyeron unos 20&nbsp;000 edificios —ente ellos delles catedrales— incluyendo la so ornamentación (retablos ya imáxenes) y archivos.<ref>[http://www.artehistoria.com/frames.htm?http://www.artehistoria.com/histesp/contestos/7229.htm «La Ilesia y la guerra civil»], por [[Javier Tusell]].</ref><ref>[http://web.archive.org/web/http://www.sbhac.net/Republica/TextosIm/Biblio/BiblioGCe.htm ''Sobre la Guerra Civil, la so gran producción bibliográfica y les sos pequeñes llagunes d'investigación''], por Juan García Durán.</ref> El númberu de muertos na guerra civil española solo puede ser envaloráu de manera averada. El bandu subleváu estableció una cifra de 500 000, incluyendo amás de los muertos en combate, a les víctimes de bombardeos, execuciones y asesinatos. Estimaciones recién refundien esa mesma cifra de 500 000 muertos o daqué menos, ensin incluyir a quien morrieron de malnutrición, fame y enfermedaes niciaes pola guerra. La cifra d'un millón de muertos, dacuando citada, vien d'una novela de Gironella, que la xustifica ente los 500 000 reconocíos y otros tantos que la so vida resultó irremediablemente estrozada. === La represión franquista de la posguerra y l'exiliu republicanu === {{AP|Represión franquista|Exiliu republicanu}} Tres la guerra, la represión franquista empecipió un procesu represivu contra'l bandu perdedor, empecipiándose una llimpieza de la que foi llamada ''La España Colorada'' y contra cualquier elementu rellacionáu cola República, lo que condució a munchos al exiliu o la muerte, produciéndose'l robu de ñácaros de padres republicanos, qu'entá a día de güei desconocen, en munchos casos, la so identidá. Mientres esi tiempu, falar de democracia, república o marxismu yera illegal y perseguible. L'exiliu forzosu de munchos represaliaos antes, mientres y dempués de la guerra ye difícil de cuantificar. Según la so situación xeográfica y les sos preferencies polítiques optar ente salir per mar, cruciando l'océanu pa pasar a países suramericanos na so mayoría o'l mar los más pudientes pa dir a Inglaterra o Francia. O per tierra cruciando los Pirineos al llau galu, país que munchos escoyeron pola so cercanía con España y la so creencia de bona acoyida, demostrándose'l so error con fechos como los campos de concentración de Bram. L'exiliu republicanu producir en tres momentos. El primeru foi la [[campaña del Norte]] (marzu a payares de 1937). El segundu, la [[cayida de Cataluña]] (xineru a febreru de 1939), mientres la cual pasaron a Francia alredor de 400&nbsp;000 persones (una cantidá tan importante qu'enchió a les autoridaes franceses, que tuvieron qu'improvisar diversos campos de concentración, inclusive nes sableres, onde los recluyíos carecieron unes dures condiciones de vida; anque casi la metá d'elles acabaríen retornando a España. La tercera y última folada producióse a la fin de la guerra, nos últimos díes de marzu de 1939, cuando miles de republicanos dirixir a los puertos de Llevante pa consiguir un barcu que los llevara al exiliu, pero bien pocos consiguir.{{Harvnp|Bahamonde|Cervera Gil|1999|p=439}} Calcúlase que nel mes de marzu de 1939 solo pudieron abandonar España ente 7000 y 7500 persones, incluyíos los marinos de la dotación de la Flota que fuxó a [[Bizerta]].{{Harvnp|Bahamonde|Cervera Gil|1999|pp=499}} Ente los exiliaos atopábase una parte significativa de les élites intelectuales españoles que buscaron acomodu n'otros países, especialmente en Méxicu, lo que supunxo una enorme perda de capital humanu pa España. Asina por casu, "en febreru de 1942 el consuláu xeneral de Méxicu en [[Vichy]] censó a 13&nbsp;400 españoles de formación cimera que deseyaben salir de la Francia ocupada; ente ellos 1743 médicos, 1224 abogaos, 431 inxenieros y 163 profesores de los 430 que tenía España en 1936".{{Harvnp|Bahamonde|Cervera Gil|1999|pp=339-340}} === Rellaciones internacionales === Les repercusiones políticu y emocional de la guerra trescendieron de lo que ye un conflictu nacional, yá que, per munchos otros países, la Guerra Civil española foi vista como parte d'un conflictu internacional que se llibraba ente la [[relixón]] y el [[ateísmu]], la revolución y el fascismu. Pa la URSS, Alemaña ya Italia, España foi terrenal de prueba de nuevos métodos de guerra aérea y de carros de combate. Pa Gran Bretaña y Francia, el conflictu representó una nueva amenaza al equilibriu internacional que trataben dificultosamente de caltener, que derrumbóse en 1939 (pocos meses dempués del fin de la guerra española) cola [[Segunda Guerra Mundial]]. El pactu d'Alemaña cola Xunión Soviética supunxo'l fin del interés d'esta en caltener la so presión revolucionaria nel sur d'Europa. Tocantes a la política esterior, la GCE supunxo l'aislamientu d'España y la retirada d'embaxadores de casi tol mundu. Solo unos pocos países caltuvieron rellaciones diplomátiques con España dende'l final de la II Guerra Mundial hasta l'entamu de la [[Guerra Fría]]. A partir de los años 50, les rellaciones internacionales españoles, col sofitu d'EE.XX., pasen a ser casi normales, salvu colos países del [[Bloque Soviéticu]]. === Les Rexones Afaraes» === Mientres la guerra civil española de 1936 a 1939, munchos pueblos y ciudaes resultaron total o parcialmente destruyíos. Una vegada rematada la guerra, constituyóse la ''Direición Xeneral de Rexones Afaraes'' qu'asumió la función de reconstruyilos. Ente munches poblaciones afaraes, atopáronse les siguientes: * Asturies: [[La Foz]], [[Uviéu]], [[Pendonos]], [[Tarna (Casu)|Tarna]], [[Villamanín]]. * Vizcaya: [[Gernika-Lumo]], [[Durango]] y en menor midida [[Barakaldo]]. * Cantabria: [[Las Rozas de Valdearroyo]]. * Castellón: [[Benafer]], [[Chilches]]. * Estremadura: [[Mérida (España)|Mérida]]. * Guadalaxara: [[Gajanejos]], [[Afitada]], [[Masegoso de Tajuña]]. * Guipúzcoa: [[Éibar]]. * Huesca: [[Banariés]], [[Banastás]], [[Huerrios]], [[Igriés]], [[Lascascas]]. * Madrid: [[Brunete]], [[La Hiruela]], [[Prádena del Rincón]], [[Villanueva de la Cañada]], [[Villanueva del Pardillo]]. * Xaén: [[Lopera]], [[Higuera de Calatrava]], [[Santiago de Calatrava]]. * Teruel: [[Teruel]], [[Híjar]]. * Zaragoza: [[Belchite]]. == Memoria histórica == [[Ficheru:Mapadefosas-mjusticia-es.jpg|thumb|Mapa de fueses de la guerra civil española. Llocalización xeográfica de les fueses o llugares d'enterramientu nel territoriu español de les que se dispón información, representaes con símbolos de distintos colores según l'actuación realizada sobre caúna d'elles. Fonte: [http://mapadefosas.mjusticia.es Ministeriu de Xusticia]]] En 2007 el gobiernu español aprobó la [[Llei de Memoria Histórica]], qu'intenta restaurar la memoria y dignidá de los represaliaos.<ref>{{cita web |url=http://www.20minutos.es/noticia/1039609/0/mapa/fosa/guerra-civil/|títulu=El Ministeriu de Xusticia cuelga n'Internet el mapa de les fueses de la Guerra Civil}}</ref> Esta inclúi renombrar víes públiques con nomes franquistes, eliminación de símbolos falanxistes de monumentos, mapes de [[fueses comunes]] y [[exhumación de cadabres]], etc.<ref>{{cita web |url=https://www.publico.es/espana/373876/rubalcaba-esplicara-el mapa-de-fosa|títulu=Rubalcaba va esplicar el mapa de fueses}}</ref> Igualmente, otres alministraciones económiques actuaron na mesma llinia,<ref>{{cita web |url=http://www.diariodejerez.es/article/andalucia/1035160/los conceyos/non/podran/resalvar/los llugares/la/represion/franquista.html|títulu=Los conceyos nun van poder resalvar los llugares de la represión franquista}}</ref> llegando a pronunciase a favor la [[ONX]].<ref>{{cita web |url=http://www.20minutos.es/noticia/1144430/0/onu/fueses-comunes/guerra-civil/|títulu="España tendría d'esclariar ónde y quién tán nes fueses comunes", según la ONX}}</ref> == La guerra civil nel arte == La tema de la Guerra Civil ye'l de mayor producción lliteraria de tola [[historiografía]] española,<ref>''La bibliografía sobre la guerra civil española ye xigantesca. Díxose que supera llargamente a la esistente al respeutive de cualesquier otru gran conflictu del sieglu venti, incluyida la segunda guerra mundial, y ye ciertu.'' (Carlos Artola: [http://www.fundanin.org/artola3.htm Reseña de ''España traicionada'']). Una busca en [[Dialnet]] da [http://dialnet.unirioja.es/servlet/busquedadoc?db=1&t=guerra+civil&td=tou 5108 documentos]. Una busca nuna llibrería especializada da [http://web.archive.org/web/http://www.marcialpons.es/listalibros.php?searchmat=300512 571 llibros] comercializaos a 2 de xunetu de 2009.</ref> según el más polémicu y xenerador d'alderique social y políticu (vease [[memoria histórica]]). Anque hai un alcuerdu casi unánime nes feches, los denominaos ''[[Revisionismu históricu#España|revisionistes]]'' próximos al franquismu, proponen la [[revolución de 1934]] como entamu de la guerra. La mesma declaración del ''[[estáu de guerra]]'' foi diverxente en dambos bandos: el gobiernu republicanu nun declaró l'estáu de guerra hasta casi la so final (pa caltener el control civil de toles instituciones), ente que'l gobiernu de Franco nun llevantó la declaración hasta dellos años dempués de terminada (pa garantizar el so control militar). === Cine === ''Vease [[:Categoría:Películes sobre la Guerra Civil Española|Categoría:Películes sobre la guerra civil española]]''<ref>[http://www.ucm.es/info/multidoc/multidoc/revista/num9/cine/guerra-civil/principal.html]. En delles llistes inclúyense películes nes que la rellación cola guerra civil ye bien alloñada: [http://www.uhu.es/cine.educacion/cineyeducacion/lliteratura%201966-1985.htm]</ref> Realizaes mientres la mesma guerra, anque tamién hubo películes de ficción (les republicanes ''[[Aurora d'esperanza]]'' —[[Antonio Sau]], Barcelona, 1937—, ''[[Barrios baxos]]'' —[[Pedro Puche]], Barcelona, 1937— y ''[[El nuesu culpable]]'' —[[Fernando Mignoni]], 1938— y cinco películes ''nacionales'' de [[Benito Perojo]] y [[Florián Rey]] rodaes nos estudios alemanes de la [[Universum Film AG|UFA]], de xéneru folclóricu —ambiente reconstruyíu en ''[[La niña de tus ojos]]'', [[Fernando Trueba]], 1998—),<ref>J. M. Caparrós Llera [http://caparroscinema.blogspot.com/2006/07/la guerra civil-espaola-en-el cine.html ''La Guerra Civil española nel cine''], ABCD les Artes y les Lletres, 15-VII-2006.</ref> fueron fundamentalmente de xéneru [[documental]]: Bandu republicanu: * ''[[España 1936]]'' ([[Luis Buñuel]]) * ''[[Sierra de Teruel]]'' (''La esperanza'' o ''[[L'Espoir]]'', d'[[André Malraux]], que tamién escribió una novela con esi mesmu títulu). * ''[[Tierra d'España]]'' ([[Joris Ivens]]) producción estauxunidense. Bandu subleváu: * ''[[Noticiario Español]]'', 32 documentales (precedentes del [[NODO]]) * ''[[¡Vivan los homes llibres!]] ([[Edgar Neville]], 1939) * ''[[Romanceru marroquín]]'' (1938-39), sobre la intervención de tropes marroquines * Fueron muncho menos numberoses, por cuenta de la menor cantidá de productores (ocho frente a más de cincuenta republicanes);<ref>[http://www.rumbos.net/rastroria/rastroria01/numbero1d2.htm Delles claves alrodiu de la producción de documentales mientres la guerra civil<!--Títulu xeneráu por Muriu Bot-->]</ref> anque esisten documentales portugueses (''[[O caminho de Madrid]]''), italianos (''[[Enriba Spagna. Scene della guerra civile in Spagna]]'') y alemanes (''[[In Kampf Gegen dean Weltfeind]]'' o ''[[Legión Cóndor]]'').<ref>[http://www.ucm.es/info/multidoc/multidoc/revista/num9/cine/guerra-civil/franquista.html#La%20escasa%20aportación1 franquista<!--Títulu xeneráu por Muriu Bot-->]</ref> * ''[[Defensores de la Fe]] ([[Russell Palmer]], 1938)<ref>{{cita web |url=http://cinepolitico.blogspot.com/2007/05/defensores-de-la fe-russell-palmer-1938.html|títulu=http://cinepolitico.blogspot.com/2007/05/defensores-de-la fe-russell-palmer-1938.html}}</ref> Mientres el franquismu (hasta 1975):<ref>J. M. Caparrós (''op. cit.'') fai un cómputu de 45 películes, 14 d'elles nos primeros años de la posguerra.</ref> * ''[[Frente de Madrid]]'' ([[Edgar Neville]], 1939), adautación de la novela homónima del mesmu autor<ref>http://cinematecanacional.wordpress.com/2007/09/08/frente-de-madrid-1939-bn-91/ http://www.cervantesvirtual.com/portal/alece/pcuartonivel.jsp?id=925&conten=ficha&ficha=pelicula&nomportal=alece</ref> * ''[[Ensin novedá nel Alcázar]]'' ([[Augusto Genina]], 1940) italoespañola * ''[[Raza (película)|Raza]]'' ([[José Luis Sáenz de Heredia]], 1941) con guión del propiu Franco * ''[[Colloráu y negru (película)|Coloráu y negru]]'' ([[Carlos Arévalo]], 1942) censurada pola so crudeza, a pesar de la so orientación falanxista * ''[[El santuariu nun se rinde]]'' ([[Arturo Ruiz Castillo]], 1949) Dende 1975:<ref>Según el cómputu de J. M. Caparrós (''op. cit.''): ''Tocantes a la visión de los perdedores», na democracia contabilicé 44 películes sobre la Guerra Civil, casi tantes como en cuarenta años de dictadura. Asina, na Transición produciéronse 15 títulos, na primer dómina socialista otres 17 películes, nel periodu del Partíu Popular llegaron a 11, y na presente etapa del PSOE pel momento namái hai un filme de ficción: [[Iris (Rosa Vergés)|Iris]], de [[Rosa Vergés]].''</ref> Ficción: * ''[[Les llargues vacaciones del 36]]'' ([[Jaime Camino]], 1975); del mesmu autor: ** ''[[Dragon Rapide (película)|Dragon Rapide]]'', qu'utiliza como títulu'l nome del [[de Havilland DH.89 Dragon Rapide|avión nel que Franco salió de Canaries]] ** ''[[El llargu iviernu]]'' ** ''[[Los neños de Rusia]]'' * ''[[Una vita venduta]]'' ([[Aldo Florio]], 1976) * ''[[Las bicicletas son para el verano (película)|Las bicicletas son para el verano]]'' ([[Jaime Chávarri]], 1984) adautación de la obra de [[Fernando Fernán Gómez]] * ''[[La vaquilla]]'' ([[Luis García Berlanga]], 1985) * ''[[Réquiem por un campesino español (película)|Réquiem por un campesino español]]'' ([[Francesc Betriu]], 1985) adautación de la novela de Sender * ''[[¡Ay, Carmela!]]'' ([[Carlos Saura]], 1990) * ''[[Tierra y llibertá (película)|Tierra y llibertá]]'' ([[Ken Loach]], 1995) * ''[[Llibertaries]]'' ([[Vicente Aranda]], 1996) * ''[[La hora de los valientes]]'' ([[Antonio Mercero]], 1998) * ''[[La llingua de les camparines]]'' ([[José Luis Cuerda]], 1999) * ''[[L'espinazu del diañu]]'' ([[Guillermo del Toro]], 2001) * ''[[Soldados de Salamina (película)|Soldados de Salamina]]'' ([[David Trueba]], 2003) * ''[[La bona nueva]]'' ([[Helena Taberna]], 2008) * ''[[La muyer del anarquista]]'' ([[Marie Noelle]] y [[Peter Sehr]], 2009) Documental: * ''[[Morrer en Madrid]]'' ([[Frederic Rossif]], 1963) * ''[[La vieya memoria]]'' ([[Jaime Camino]], 1976) * ''[[Retablu de la guerra civil española]]'' ([[Basilio Martín Patino]], 1980); el mesmu autor primeramente tratara la posguerra en ''[[Cantares pa dempués d'una guerra]]'' (1971) y la figura de Franco en ''[[Caudiellu (película)|Caudiellu]]'' (1974). * ''[[La Guerra Civil Española (serie)|La guerra civil española]]'' ([[Granada Televisión]], 1983) * ''L'honor de les inxuries'' ([[Carlos García Alix]], 2007)<ref>Rocío García [https://www.elpais.com/articulo/arte/llexendario/vengación/miseria/elpepuculbab/20081108elpbabart_8/Tes «Una llexendaria vengación contra la miseria]. Carlos García Alix estrena ''L'honor de les inxuries'', un documental que s'enfusa nel horror de la guerra y del fanatismu al traviés de la figura de Felipe Sandoval, pistoleru anarquista que se quitar la vida en xunetu de 1936 (sic, ye 1939) nun centru de detención», ''El País'', 8 de payares de 2008</ref> * ''El perru negru (hestories de la guerra civil española)'' ([[Péter Forgács]], 2005)<ref>[http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=1401179] ''Premiu al meyor documental nel [[Festival de Cine de Tribeca]] (Nueva York). La película, creada a partir de les cintes caseres que personaxes como [[Joan Salvans]] y [[Alberto Noriega]] grabaron nesa dómina, ufierta una visión intimista y poética de les circunstancies qu'arrodiaron el conflictu.''</ref> * ''Los neños de Morelia'' ([[Juan Pablo Villaseñor]], 2004, Méxicu)<ref>[http://www.cinetecanacional.net/ficha?cvePel=2750&curtiu=2750] Cineteca Nacional de Méxicu.</ref> === Novela === * La guerra civil española na novela<ref>Vease l'ensayu de Maryse Bertrand de Muñoz, en AIH. Actes V (1974). La noveles recién de la guerra civil española.[http://cvc.cervantes.es/obref/aih/pdf/05/aih_05_1_017.pdf en Centru Cervantes]</ref> {{llista de columnes|2| * ''[[For Whom the Bell Tolls]]'' ([[Ernest Hemingway]]), fíxose [[For Whom the Bell Tolls (película)|adautación cinematográfica]]. * ''[[Frente de Madrid]]'' ([[Edgar Neville]]) * ''[[La forja de un rebelde]]'' ([[Arturo Barea]]) * ''[[Réquiem por un campesino español]]'' ([[Ramón J. Sender]]) * ''[[Contraataque (novela)|Contraataque]]'' ([[Ramón J. Sender]]) * ''[[La fiel infantería]]'' ([[Rafael García Serrano]]) * ''[[Plaza del Castillo (novela)|Plaza del Castillo]]'' ([[Rafael García Serrano]]) * ''[[Cumes d'Estremadura]]'' ([[José Herrera Petere]]) * ''[[Borrina de cuernos]]'' ([[José Herrera Petere]]) * ''[[Cuerpu a tierra]]'' ([[Ricardo Fernández de la Reguera]]) * ''[[La retaguardia]]'' ([[Concha Espina]]) * ''[[Nales invencibles]]'' ([[Concha Espina]]) * ''[[Madrid, de corte a checa]]'' ([[Agustín de Foxá]]) * ''[[Los cipreses creen en Dios]]'' ([[José María Gironella]]) * ''[[Un millón de muertos]]'' ([[José María Gironella]]) * ''[[Españó la paz]]'' ([[José María Gironella]]) * ''[[El corazón xeláu]]'' ([[Almudena Grandes]]) * ''[[El llaberintu máxicu (Max Aub)|El llaberintu máxicu]]'' ([[Max Aub]]), serie de cinco noveles: ** ''[[Campu zarrao]], ** [[Campu de sangre]], ** [[Campu abierto]], ** [[Campu del moru]], ** [[Campu francés]]'' y ** ''[[Campu de los almendrales]]''. * ''[[Les últimes banderes]]'' ([[Ángel María de Llera]]) * ''[[Los que perdimos]]'' ([[Ángel María de Llera]]) * ''[[El monu azul]]'' ([[Aquilino Duque]]) * ''[[Tanguy]]'' ([[Michel del Castillo]]) * ''[[Duelu nel Paraísu]]'' ([[Juan Goytisolo]]) * ''[[La novela númberu 13]]'' ([[Wenceslao Fernández Flórez]]) * ''[[Sanco Panco]]'' ([[Salvador de Madariaga]]) * ''[[Vas Volver a Rexón]]'' ([[Juan Benet]]) * ''[[Aferruñaes llances]]'' ([[Juan Benet]]) * ''[[Les hermanes coloraes]]'' ([[Francisco García Pavón]]) * ''[[L'otru árbol de Guernica]]'' ([[Luis de Castresana]]) * ''[[Los años únicos]]'' ([[Carmen Díaz Garrido]]) * ''[[San Camilo, 1936]]'' ([[Camilo José Cela]]) * ''[[Mazurca pa dos muertos]]'' ([[Camilo José Cela]]) * ''[[Soldados de Salamina]]'' ([[Javier Cercas]]) * ''[[Tiempu de memoria]]'' ([[Carlos Fonseca]]) * ''[[La Capitana (novela)|La Capitana]]'' ([[Elsa Osorio]]) * ''[[El muriu]]'' ([[Jean Paul Sartre]]) * ''[[O lapis do carpinteiro]]'' ([[Manuel Rivas]]) * ''[[Cuentos de Madrid]]'' ([[César Arconada]]) * ''[[Capital de la gloria]]'' ([[Juan Eduardo Zúñiga]]) * ''[[L'axente confidencial]]'' ([[Graham Green]]) * ''[[377A, madera d'héroe]]'' ([[Miguel Delibes]]) * ''Molición nel Paraísu'' ([[Óscar Esquivias]])<ref>SANZ VILLANUEVA: "Molición nel Paraísu", El Cultural [suplementu del diariu ''[[El Mundo (España)|El Mundo]]''], 22-XII-2005.</ref> * ''La mula'' ([[Juan Eslava Galán]])<ref>MARTOS, David: «[Juan Eslava Galán: «Lo que toca ye acomplexanos de ser españoles. ¡Nun tenemos de qué avergoñanos!»https://www.abc.es/cultura/20130505/abcp-juan-eslava-galan-toca-20130505.html]», ''[[ABC (España)|ABC]]'', 5 de mayu de 2013.</ref> * Un casu de narración [[contrafactual]] ye la novela ''[[Nel día de güei (llibru)|Nel día de güei]]'' de [[Jesús Torbado]]. * Rellatos autobiográficos de gran valor lliterariu y históricu son:<ref>{{cita llibru|títulu=La guerra civil española na novela: bibliografía comentada|autor=Maryse Bertrand de Muñoz|editor=José Porrua Turanzas|añu=1982|ubicación=España|isbn=84-7217-114-4}}</ref> ** ''[[Homenaxe a Cataluña]]'' ([[George Orwell]]) ** ''[[L'Espoir]]'' o ''La esperanza'', ([[André Malraux]], que tamién dirixó la película homónima) ** ''[[Los grandes campusantos so la lluna]]'' ([[Georges Bernanos]]) ** ''[[La voz dormida (novela)|La voz dormida]]'' ([[Duce Chacón]]) sobre la que se fixo ''[[La voz dormida (película)|La voz dormida]]'', adautación cinematográfica ** (en francés) ''[[Pas pleurer]]'' ([[Lydie Salvayre]]) ** ''Mil díes de fueu'' ([[José María Gárate Córdoba]])<ref>CLEMENTE, Josep Carles: Hestories de la Transición: el fin del apagón, 1973-1981. Editorial Fundamentos, 1994.</ref> }} === Cuentu y rellatu === Munchos de los cuentos basaos na Guerra Civil española son, según [[Ignacio Martínez de Pisón]], «rellatos concebíos dende'l compromisu esplícitu con unu o otru bandu»... los autores de dalgunos d'esos rellatos collaboraron bien viviegamente en llabores de propaganda: [[Arturo Barea]] y [[María Teresa Lleón]] pa la España republicana; [[Edgar Neville]], [[José María Pemán]] o [[Agustín de Foxá]] pa la nacional. Ensin dulda, nel estreldu de la guerra fueron munchos los escritores que s'afixeron a la situación d'emerxencia y alteriaron el so sistema de prioridaes: contribuyir a la victoria bélica, anque fora con daqué tan modestu como una narración o un poema, taría siempres percima de cualesquier otra considerancia».<ref>Antoloxía ''Partes de guerra'', RBA, 2009: «Cuando axunté los 35 cuentos de 31 autores de distintes xeneraciones, distintos llugares, que falen del campu y na ciudá, dende'l frente y na retaguardia, la idea yera que l'antoloxía tomara la guerra na so totalidá; y que esti llibru de rellatos llegara a sustituyir a esa novela coleutiva sobre la Guerra Civil que nun s'escribió; y nun sabemos si dalguna vegada va escribise» ([http://www.aviondepapel.tv/2009/02/ignacio-martinez-de-pison-arrexunta-una-antologia-de-rellatos-que-suple-la-gran-novela-sobre-la guerra civil-espanola/ Rellatos que suplen la gran novela sobre la Guerra Civil española], por David González Torres, n'avión de Papel, 15 de febreru de 2009). El autores citaos son: [[Ignacio Aldecoa]], [[Bernardo Atxaga]], [[Max Aub]], [[Francisco Ayala]], [[Arturo Barea]], [[Pere Calders]], [[Juan Campos Reina]], [[Manuel Chaves Nozales]], [[Miguel Delibes]], [[Jesús Fernández Santos]], [[Juan García Hortelano]], [[Francisco García Pavón]], [[Rafael García Serrano]], [[Xosé Luis Méndez Ferrín]], [[Ana María Matute]], [[Edgar Neville]], [[Lino Novás Calvo]], [[Ramiro Pinilla]], [[Fernando Quiñones]], [[Manuel Rivas]], [[Mercè Rodoreda]], [[Tomás Segovia]], [[Ramón J. Sender]], [[Manuel Talens]], [[Andrés Trapiello]], [[Juan Eduardo Zúñiga]].</ref> === Lliteratura infantil y xuvenil === A pesar de lo comprometío de la tema, hai tratamientu del mesmu na [[lliteratura infantil y xuvenil]].<ref>{{cita web |url=http://www.centrocp.com/revista-de-lliteratura-non-262-263-especial-la-lij-y-la guerra civil-espanola/|títulu=Revista de Lliteratura nᵘ 262-263. Especial La LIJ y la Guerra Civil Española}}</ref><ref>[[Vicente Muñoz Puelles]], ''La Perrona'', Anaya, 2006; ''La Guerra d'Amaya'', Anaya, 2010.</ref><ref>Víctor R. Alfaro, [http://www.youtube.com/watch?v=5Cq8DjQ2usg ''Alejandro y la gorra del tiempu''], Origami, 2013.</ref> === Teatru === Bandu subleváu: * ''[[Cruz y espada]], romance patrióticu en cinco retablos'' ([[José Gómez Sánchez-Reina]], Granada, 1938) * ''[[A Madrid: 682]], escenes de guerra y amor'' (presentáu como guión pa una película, [[Juan Ignacio Luca de Tena]]) * ''[[D'ellos ye'l mundu]]'' ([[José María Pemán]], Sevilla y Zaragoza, 1938) Delles obres teatrales yeren radiaes, como ''[[Miaja defende la Villa y rinde cultu a Zorrilla]]'' ([[Joaquín Pérez Madrigal]], per Radio Nacional dende Salamanca).<ref>José María Martínez Cachero [http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/90254067652303828943457/p0000001.htm#1 ''Talía na Guerra Civil: sobre'l Teatru de la zona nacional''] en cervantesvirtual.</ref> La obra n'Árabe 'Yusuf Melik Ispaniya' يوسف ملك إسبانيا(Yusuf Rey d'España) (d'Alí Al Tuma علي عدنان آل طعمة - Sharjah/Emiratos Árabes, 2015) trata de les aventures d'un Regular mientres el conflictu español. Engañáu polos sos hermanos, Yusuf entama escapar del exércitu y d'España. Ye mancáu mientres una batalla, implicar nuna rellación prohibida con una española, encarceláu, rehabilitáu y apuerta a sarxentu na policía militar y vengase la inxusticia a la que-y sometieron el so hermanos. La obra trata de temes de relixón, propaganda de guerra, l'orde colonial y rellaciones interculturales. Ganó'l 'Premiu de Sharjah pola Creatividá Árabe' del añu 2015. Bandu republicanu: * ''[[Velada en Benicarló]]'' ([[Manuel Azaña]], non representáu hasta 1980) * ''[[Nueche de guerra nel Muséu del Prado]]'' ([[Rafael Alberti]], 1956) recreando'l [[treslláu d'obres del Muséu del Prado (1936)|treslláu d'obres del Muséu del Prado]] en 1936 * ''[[Radio Sevilla]]'' (del mesmu autor, pieza satírica curtia representada mientres la mesma guerra) Posteriores a 1975: * ''[[Las bicicletas son para el verano (teatru)|Las bicicletas son para el verano]]'' ([[Fernando Fernán Gómez]]) === Poesía === Bando subleváu * ''[[Poema de la Bestia y l'Ánxel]]'' ([[José María Pemán]], el ''xuglar de la Cruzada'') Bandu republicanu * ''[[Cantares de guerra]]'' ([[Antonio Machado]]) * ''[[Vientu del pueblu. Poesía na guerra]]'' ([[Miguel Hernández]]) * ''[[España, estrema de mi esta mota]]'' ([[César Vallina]]) * ''[[España nel corazón: himnu a les glories del pueblu na guerra]]'' ([[Pablo Neruda]]) === Música === Bandu republicanu * ''[[Verdaes escondíes]]'' ([[Lucía Sócam]], [[CD]] de 2010) * ''[[Republicana (Lucía Sócam)|Republicana]]'' (Lucía Sócam, CD de 2011) * ''[[If You Tolerate This Your Children Will Be Next]]'' ([[Manic Street Preachers]], 1998) * ''1936 un pueblu n'Armes - [[Ensin Dios]]'' (Guerra a la guerra, 1997) * ''[[A les barricaes]]''<ref>De La Ossa Marínez, Marco Antonio (2009). La música na Guerra Civil Española. Tesis doct.dir. J.A.Sarmiento (UCLM). ISBN 978-84-8427-677-7 </ref> * ''[[La Internacional]]'' * ''[[Bandiera rossa|Bandera Colorada]]'' === Revistes satíriques === Bandu subleváu * ''[[L'ametralladora]]'' (polos que darréu van trabayar en ''[[La Codorniz]]'') Bandu republicanu * ''[[Be negre]]'', ''[[Papitu]]'' (dambos catalanes); dibuxantes: [[Tísner]], [[Kalders]] (en ''[[Diari de Barcelona]]''), [[Ramón Puyol Román|Puyol]] (en ''[[Frente Coloráu]]'').<ref>{{cita web |url=http://www.bib.uab.es/comunica/hg/historia.htm|títulu=Humorisme gràfic — història<!--Títulu xeneráu por Muriu Bot-->|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.bib.uab.es/comunica/hg/historia.htm|fechaarchivu=20 d'abril de 2017}}</ref> * ''[[La Traca]]'' (valenciana); dibuxantes: [[Carlos Gómez Carrera|Bluff]] (fusiláu dempués de la guerra), Carnicero, Méndez Álvarez, Palmer ** Nes trincheres llegaron a circular más de 500 cabeceres<ref>[http://noticiasaace.blogspot.com/2006/07/los-cmics-y-la guerra civil-por-j-m.html Más noticies de la AACE: «Los cómics y la Guerra Civil»], por J. M. Varona «Ché»<!--Títulu xeneráu por Muriu Bot--></ref> === Historieta === Bando subleváu * ''[[Fleches]]'' * ''[[Pelayos]]'' (dibuxante: [[Valentín Castany]]) * ''[[Fleches y Pelayos]]'' (productu de la fusión de dambes, paralela a la fusión de les distintos partíos en [[FET y de les JONS]]) * ''[[Mozos (revista)|Chicos]]'' ([[Jesús Blasco]], [[Emilio Freixas]], Alcaide, Tomás) Bandu republicanu * ''[[Pioneru Colloráu]]'' Na democracia * ''Eloy'' o ''Ríu Manzanares'' d'[[Antonio Hernández Palacios]] * ''36-39 Malos tiempos'' (2007-2008) de [[Carlos Giménez (historietista)|Carlos Giménez]] * ''[[Les culiebres ciegues]]'' (2008) de [[Felipe Hernández Cava]] y Siguí * ''[[L'arte de volar]]'' (2009) d'[[Antonio Altarriba]]/[[Kim (historietista)|Kim]] * ''[[L'ánxel de la retirada]] (2010) de [[Serguei Dounovetz]]/[[Paco Roca]] * ''[[Nueves Fazañes Béliques]]'' (2011) de [[Hernán Migoya]] con dellos dibuxantes * ''[[Un médicu novatu]]'' (2013) de [[Sento]] * ''[[Los riegos del azar]]'' (2013) de Paco Roca === Pintura y escultura === La [[Esposición Internacional de París de 1937]] agospió un ''Pabellón d'España'' xestionáu pol gobiernu de la República en que, ente otros testimonios de la guerra, presentóse'l ''[[Guernica (cuadru)|Gernika]]'' de [[Pablo Picasso]], la ''[[Fonte de Mercuriu]]'' d'[[Alexander Calder]], ''[[La Montserrat]]'' de [[Julio González]], ''[[El llabrador catalán en rebeldía]]'' de [[Joan Miró]], ''Descubierta'' y ''[[Fusilaos]]'' de [[Modestu Cirolares]], ''[[Aviones Negros]]'' de Horacio Ferrer o ''[[El pueblu español tien un destín que conduz a una estrella]]'' d'[[Alberto Sánchez Pérez]]. === Artes gráfiques, cartelismu y revistas === Bandu subleváu: * ''[[Vértiz (revista)]]''<ref>[http://www.arteespana.com/guerracivil.htm «L'Arte de la Guerra Civil n'España»] Consultáu'l 6 de xineru de 2014.</ref> * ''[[Xerarquía (revista)]]'' * Ilustradores: [[Teodoro Delgado|Teodoro]] y [[Álvaro Delgado Ramos|Álvaro Delgado]], [[José Caballero]], [[J.J. Acha]], [[J. Olasagasti]] y [[Carlos Sáenz de Tejada]]. Bandu republicanu * ''[[Hora d'España]]'' * ''[[Monu Azul]]'' * Fotomontador: [[Josep Renau]]. * Cartelista: [[Carles Fontseré]].<ref>{{cita web |url=http://www.sbhac.net/Republica/Cartelos/Avera.htm|títulu=Aproximación al arte español, 1936–1939 — Manuel García i García<!--Títulu xeneráu por Muriu Bot-->|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.sbhac.net/Republica/Cartelos/Avera.htm|fechaarchivu=20 d'abril de 2017}}</ref> * Gran espardimientu tuvo'l sellu d'ayuda internacional ''[[Aidez l'Espagne]]'', de [[Joan Miró]]. === Fotografía === * [[Robert Capa]], autor, ente munches otres, del discutiniu instantáneu ''[[Muerte del milicianu]]'' (identificáu como [[Federico Borrell]], pero que podría ser otru de los muertos en [[Cuetu Muriano]] el 5 de setiembre de 1936), convertida n'iconu del sieglu XX.<ref>[[Miguel Ángel Villena]]. «[https://www.elpais.com/articulo/cultura/documental/desmonta/mitu/milicianu/Robert/Capa/elpepucul/20081216elpepicul_4/Tes Un documental desmonta'l mitu del milicianu de Robert Capa. ''La solombra del iceberg'' sostién que'l soldáu muertu nun ye Federico Borrell]», ''[[El País]]'' 16 d'avientu de 2008</ref> * [[Agustí Centelles]] * [[Pelayo Más]], recopilador de la serie de 169 semeyes ''[[Martiriu del arte y la destrucción de la Ilesia na España colorada]]'' (80 d'elles de Toledo).<ref>Con elles, y coles procedentes del monográficu de 1938 de la revista francesa ''[[L'Illustration]]'' montar pol Arzobispáu de Toledo en 2008 la esposición ''[http://web.archive.org/web/http://www.alfayomega.es/revista/2008/586/06_aquiahora1.html Toledo, ciudá mártir. 1936]''</ref> * [[Guglielmo Sandri]], teniente del exércitu italianu, tomó 4000 fotografíes, recuperaes en 1992.<ref>Miguel Mora [https://www.elpais.com/articulo/cultura/Espana/vista/fascista/italianu/elpepucul/20081106elpepicul_1/Tes ''España, vista por un fascista italianu. El teniente Sandri tomó 4.000 fotografíes mientres el so serviciu na Guerra Civil - El material, rescatáu de la basura, devuelve la memoria de la guerra a Roma''], El País 6 de payares de 2008; [https://www.elpais.com/fotogaleria/Album/guerra/teniente/Sandri/5942-1/elpgal/ ''Álbum de guerra del teniente Sandri''] (cuatro fotografies na galería del mesmu artículu).</ref> === Videoxuegos === Dalgunos [[videoxuegu|videoxuegos]] cubren combates de la Guerra Civil Española: * ''[[1936, España en llapaes]]'', un [[mod (videoxuegu)|mod]] del xuegu de la [[Segunda Guerra Mundial]], ''[[Call of Duty 2]]''. * El xuegu completu ''[[Solombres de guerra]]''. * El xuegu ''[[Hearts of Iron 2]]''.<ref>{{cita web|autor=Steve Butts|títulu=Hearts of Iron 2 The most complex and rewarding World War 2 strategy game to date|url=http://www.ign.com/articles/2005/01/07/hearts-of-iron-2|fechaaccesu=25 d'agostu de 2013|obra=[[IGN (sitiu web)|IGN]]|fecha=7 de xineru de 2005|idioma=inglés}}</ref> == Ver tamién == {{llista de columnes|2| * [[:Categoría:Militares de la Guerra Civil Española lleales a la República Militares de la Guerra Civil Española lleales a la República]] * [[:Categoría:Militares de la Guerra Civil Española sulevaos|Militares de la Guerra Civil Española sulevaos]] * [[Fascismu]] * [[Francisco Franco]] * [[Franquismu]] * [[Simboloxía del franquismu]] * [[Operación Úrsula]] * [[Pabellón de la República Española]] * [[Revolución social española de 1936]] * [[Nomamientu de Francisco Franco como Xeneralísimu]] * [[Aviones de la Guerra Civil Española]] * [[Buques utilizaos na Guerra Civil Española]] * [[Armamentu portátil utilizáu mientres la Guerra Civil Española]] * [[Tanques na Guerra Civil Española]] * [[Imputaos nel autu de 16 d'ochobre de 2008 del Xulgáu Central d'Instrucción nᵘ 5 de l'Audiencia Nacional]] * [[1936 Guerra Civil]] }} == Notes == {{llistaref|grupu="lower-alpha"}} == Referencies == {{llistaref|3}} == Bibliografía == * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Alpert}}|nome=Michael|enllaceautor=Michael Alpert|títulu=La guerra civil española nel mar |añu=1987 |editorial=Sieglu XXI| allugamientu=Madrid |isbn=84-323-0609-6}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Alpert}}|nome=Michael |enllaceautor=Michael Alpert|títulu=La guerra civil. Una nueva visión del conflictu qu'estremó España |añu=1996 |editor=[[Stanley Payne]] y [[Javier Tusell]]|editorial=Temes de Güei|ubicación=Madrid |isbn=84-7880-652-0 |capítulu=La historia militar|máscaraautor=2}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Aróstegui}}|nome=Julio |enllaceautor=Julio Aróstegui |títulu= La Guerra Civil. La rotura democrática, |añu=1997|editorial=Historia 16 |ubicación=Madrid |isbn=84-7679-320-0}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Aróstegui}}|nome=Julio |enllaceautor=Julio Aróstegui|títulu= Por qué'l 18 de xunetu… Y dempués |añu=2006|editorial=Flor del Vientu Ediciones |ubicación=Barcelona |isbn=84-96495-13-2|máscaraautor=2}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Bahamonde}}|nome=Ángel |apellíu2=Cervera Gil |nome2= Javier |enllaceautor=Angel Bahamonde| enllaceautor2=Javier Cervera Gil |títulu=Asina terminó la Guerra d'España |añu=1999 |editorial=Marcial Pons|ubicación=Madrid |isbn=84-95379-00-7}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Casanova}}|nome=Julián |enllaceautor=Julián Casanova |títulu=República y Guerra Civil. Vol. 8 de la Historia d'España, dirixida por Josep Fontana y Ramón Villares |añu=2007 |editorial=Crítica/Marcial Pons |ubicación=Barcelona |isbn=978-84-8432-878-0}} * {{cita publicación|enllaceautor=Burnett Bolloten|apellíu={{versalita|Bolloten}}|nome=Burnett|añu=1989|títulu=[[La Guerra Civil Española: Revolución y Contrarrevolución]]|ubicación=Madrid|editorial=Alianza Editorial}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Espinosa Maestre}}|nome=Francisco |enllaceautor=Francisco Espinosa Maestre |títulu=La columna de la muerte. La meyora del exércitu franquista de Sevilla a Badayoz |añu=2003 |editorial=Crítica |ubicación=Barcelona |isbn=84-8432-431-1}} * {{versalita|García Nieto}}, Mª Carmen. ''Guerra civil española, 1936–1939''. Salvat Editores, Barcelona, 1982. ISBN 84-345-7996-0 * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Fuertes Palasí}}|nome=Juan Francisco |apellíu2=Mallench Sanz |nome2= Carlos |títulu=La Batalla Escaecida |añu=2013 |editorial=Divalentis|allugamientu=Castellón |isbn=978-84-939522-9-7}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Gil Pecharromán}}|nome=Julio |enllaceautor=Julio Gil Pecharromán |títulu=La Segunda República. Esperances y frustraciones |añu=1997 |editorial=Historia 16 |ubicación=Madrid |isbn=84-7679-319-7}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Juliá}}|nome=Santos |enllaceautor=Santos Juliá |títulu=Un sieglu d'España. Política y sociedad |añu=1999 |editorial=Marcial Pons|ubicación=Madrid |isbn=84-9537903-1}} * {{versalita|Maldonado Moya}}, José Mª. ''El Frente d'Aragón. La Guerra Civil n'Aragón (1936-1938)''. Mira Editores. ISBN 978-84-8465-237-3 * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Malefakis}}|nome=Edward |enllaceautor=Edward Malefakis |títulu=La Guerra Civil española |edición=2ª |añu=2006 |editor=Edward Malefakis |editorial=Taurus|ubicación=Madrid |isbn=84-306-0614-9 |capítulo=Perspectives históriques y teóriques de la guerra}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Martínez Bande}}|nome=José Manuel|enllaceautor=José Manuel Martínez Bande|títulu=La batalla de Teruel|editorial=Ed. San Martín|ubicación=Madrid|isbn=84-7140-088-X}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Montero Moreno}}|nome= Antonio|enllaceautor=Antonio Montero Moreno|añu= 1999 |añu-orixinal= 1961|títulu= Historia de la persecución relixosa n'España. 1936-1939.|páxina= 762|edición= 2ª|lugar= Madrid (España)|editorial= BAC|idioma= español|isbn= 84-7914-383-5}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Payne}}|nome= Stanley G.|enllaceautor=Stanley G. Payne|añu= 2005 |añu-orixinal= 2005|títulu= El Colapsu de la República.|páxina= 616|edición= 2ª|lugar= Madrid (España)|editorial= Planeta|idioma= español|isbn= 84-6742-227-0}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Payne}}|nome= Stanley G.|enllaceautor=Stanley G. Payne|añu= 2016 |añu-orixinal= 2016|títulu= El Camín al 18 de xunetu. La erosión de la democracia n'España.|páxina= 424|edición= 1ª|lugar= Madrid (España)|editorial= Espasa Calpe|idioma= español|isbn= 84-6704-682-1}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Ruiz}}|nome= Julius|enllaceautor=Julius Ruiz|añu= 2013 |añu-orixinal= 2013|títulu= El Terror Colorao.|páxina= 464|edición= 1ª|lugar= Madrid (España)|editorial= Booklet|idioma= español|isbn= 84-6702-537-9}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Raguer}}|nome=Hilari |enllaceautor=Hilari Raguer |títulu=La pólvora y l'inciensu. La Ilesia y la Guerra Civil española (1936-1939) |añu=2001 |editorial=Península |ubicación=Barcelona | isbn=84-8307-848-8}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Romeru}}|nome=Luis |enllaceautor=Luis Romeru |títulu=Tres díes de xunetu |añu=1967 |editorial=Ariel|ubicación=Barcelona|isbn=B. 34.412-1966}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Solé i Sabaté}}|nome=Josep María|enllaceautor=Josep Maria Solé i Sabaté |apellíu2=Villarroya |nome2=Joan |títulu=España en llapaes. La guerra civil dende l'aire |añu=2003 |editorial=Temes de Güei|ubicación=Madrid |isbn=84-8460-302-4}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Thomas}}|nome=Hugh|enllaceautor=Hugh Thomas |títulu=La Guerra Civil española |añu=1976 |editorial=Grijalbo|ubicación=Barcelona |isbn=978-84-9908-087-1|edición=Ed. Debolsillo (2011)}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|enllaceautor=Manuel Tuñón de Lara|títulu=La batalla de Teruel|añu=1986|editorial=Institutu d'Estudios Turolenses|ubicación=Zaragoza|isbn=84-505-5073-4}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Viñes}}|nome=Ángel |apellíu2={{versalita|Hernández Sánchez}}|nome2=Fernando |enllaceautor=Angel Viñes|enllaceautor2=Fernando Hernández Sánchez |títulu=L'esbarrumbe de la República |añu=2009 |editorial=|allugamientu=Barcelona |isbn=978-84-9892-108-3|edición=Ed. rústica (2010)}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Spanish Civil War|preposición=sobre la}} {{wikisource|Category:Documentos de la Guerra Civil española|Documentos de la Guerra Civil española|preposición=sobre la}} {{wikiquote|Guerra Civil Española|preposición=sobre la}} * [https://es.rbth.com/internacional/espana/2016/07/11/moscu-revela-documentos-ineditos-de-stalin-sobre-la guerra civil-espanola_610557 Moscú revela documentos inéditos de Stalin sobre la guerra civil española] * [http://web.archive.org/web/http://www.ateneo.unam.mx/textoconstitucion.htm Testu de la Constitución de la República Española] * [https://www.elmundo.es/especiales/2006/07/espana/guerracivil/ La Guerra Civil, 70 años dempués] — Elmundo.es * [http://www.historiasiglo20.org/esp1936-1939/index.htm Historia d'España — La Guerra Civil Española (1931–1936)] en Historiasiglo20.org * [http://www.sbhac.net/Republica/Presenta.htm Memoria republicana: «Oxetividá y neutralidá nel estudiu de la Guerra Civil Española»] * [http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F95Y5589-D453-7F1Y-B820-06606AF47696/PDF ''La intervención alemana na guerra civil española''], por Walther L. Bernecker * Nel [http://web.archive.org/web/http://www.theeuropeanlibrary.org/portal/index.html sitiu web] [[The European Library]] Harvest atópase material referíu a la tema * [http://www.letraslibres.com/index.php?art=8802 ''La República na paz como na guerra'' por Paul Preston]. Lletres Llibres, mayu de 2003 * [http://www.liberadosdelolvido.org Lliberaos del Escaezo Memorial sobre la guerra civil n'Aragón]. * [http://www.raco.cat/index.php/Ebre ''Ebre 38: revista internacional de la Guerra Civil 1936–1939], testu completu. * [https://elpais.com/elpais/2012/04/10/opinion/1334058327_125226.html Juan Pablo Fusi, "Nel fueu del combate"], ''El País'', 15 d'abril de 2012. {{Socesión |predecesor=[[Segunda República Española|Segunda República]] |títulu=[[Periodos de la historia d'España]] |periodu= 1936-1939 |socesor=[[Dictadura de Francisco Franco|Dictadura franquista]] }} {{Tradubot|Guerra Civil Española}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Guerra Civil Española|Guerra Civil Española]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] ihkmhheeoyo7e03281kor0lqmt743sp Partíu xudicial 0 9843 3707417 3448934 2022-08-16T14:55:08Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20200605083100}} [[Ficheru:Partidos Judiciales de Asturias.svg|thumb|Partíos xudiciales d'Asturies.]] Un '''partíu xudicial''' n'España ye una forma de división del territoriu a efeutos xudiciales qu'apaez nos entamos del [[sieglu XIX]], depués de la promulgación de la [[Constitución española de 1812|Constitución de 1812]]. Ésta equiparaba'l territoriu de les audiencies de xusticia col de les provincies qu'había d'aquella, y mandaba tamién que se formasen partíos, de territoriu asemeyáu, nos que tenía d'haber un xuez y un fiscal. Los partíos, anque de calter sobre too xudicial, usábense tamién pa dellos fines alministrativos: eleutoral, notarial, pal rexistru la propiedá... Anguaño, un '''partíu xudicial''' ye un distritu o territoriu formáu por varios conceyos d'una mesma provincia nel que, pa l'alministración de la [[xusticia]], hai un [[xuez de primera instancia]]. Ye un conceutu estremáu del de [[comarca]], que tien más caracter xeográficu que xudicial. == Ver tamién == *[[Partíos xudiciales d'Asturies]] == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Derechu]] 167ikhoy0cmyrbni77a08bc6nzfpfn8 3707420 3707417 2022-08-16T14:55:19Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20200605083100}} [[Ficheru:Partidos Judiciales de Asturias.svg|thumb|Partíos xudiciales d'Asturies.]] Un '''partíu xudicial''' n'España ye una forma de división del territoriu a efeutos xudiciales qu'apaez nos entamos del [[sieglu XIX]], depués de la promulgación de la [[Constitución española de 1812|Constitución de 1812]]. Ésta equiparaba'l territoriu de les audiencies de xusticia col de les provincies qu'había d'aquella, y mandaba tamién que se formasen partíos, de territoriu asemeyáu, nos que tenía d'haber un xuez y un fiscal. Los partíos, anque de calter sobre too xudicial, usábense tamién pa dellos fines alministrativos: eleutoral, notarial, pal rexistru la propiedá... Anguaño, un '''partíu xudicial''' ye un distritu o territoriu formáu por varios conceyos d'una mesma provincia nel que, pa l'alministración de la [[xusticia]], hai un [[xuez de primer instancia]]. Ye un conceutu estremáu del de [[comarca]], que tien más caracter xeográficu que xudicial. == Ver tamién == *[[Partíos xudiciales d'Asturies]] == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Derechu]] eek4hvh2l7hbj38z4fun9fm9o6ijczc Panthera tigris 0 9982 3707432 3451450 2022-08-16T14:56:34Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Taxobox_begin | color = pink | name = Tigre}}<br /> {{Taxobox_image | image = [[Archivu:Panthera tigris tigris.jpg|225px|Tigre de Bengala]] | caption = }} {{Taxobox_begin_placement | color = pink}} {{Taxobox_regnum_entry | taxon = [[Animal]]ia}} {{Taxobox_phylum_entry | taxon = [[Chordata]]}} {{Taxobox_classis_entry | taxon = [[Mammalia]]}} {{Taxobox_ordo_entry | taxon = [[Carnivora]]}} {{Taxobox_familia_entry | taxon = [[Felidae]]}} {{Taxobox_genus_entry | taxon = ''[[Panthera]]''}} {{Taxobox_species_entry | taxon = '''''P. tigris'''''}} {{Taxobox_end_placement}} {{Taxobox_section_subdivision | color = pink | plural_taxon = Subespecies}} &nbsp;&nbsp;Siberiano (''[[Panthera tigris altaica|P. t. altaica]]'')<br /> &nbsp;&nbsp;Del sur de China (''[[Panthera tigris amoyensis|P. t. amoyensis]]'')<br /> &nbsp;&nbsp;De Bali (''[[Panthera tigris balica|P. t. balica]]'') (estinguida)<br /> &nbsp;&nbsp;De Indochina (''[[Panthera tigris corbetti|P. t. corbetti]]'')<br /> &nbsp;&nbsp;Malayu (''[[Panthera tigris jacksoni|P. t. jacksoni]]'')<br /> &nbsp;&nbsp;De Xava (''[[Panthera tigris sondaica|P. t. sondaica]]'') (estinguida)<br /> &nbsp;&nbsp;De Sumatra (''[[Panthera tigris sumatrae|P. t. sumatrae]]'')<br /> &nbsp;&nbsp;De Bengala (''[[Panthera tigris tigris|P. t. tigris]]'')<br /> &nbsp;&nbsp;Del Caspiu (''[[Panthera tigris virgata|P. t. virgata]]'') (estinguida)<br /> {{Taxobox_end}} El '''tigre''' (''Panthera tigris'') ye un [[mamíferu]] de la familia [[Felidae]], perteneciente a una les cuatro especies de [[felinu|felinos]] del xéneru [[Panthera]]. El tigre ye [[carnívoru]]. Como munchos felinos, como'l [[lleopardu]], los tigres avecen comer de nueche. Son de gran tamañu, hailos d'hasta una tonelada pero, con ello y con too, son silenciosos y ataquen a les sos preses dempués de tenese averao a elles despacio. Agarren a les so víctimes y tarácen-yos el pescuezu. Ataquen igual preses grandes como críes d'[[elephas maximus|elefante]], [[búfalu]] o [[venáu]] como pequeñes tipu [[monu]]. Los sos caniles de 9-10 cm faen el trabayu de matar a les sos víctimes. Los tigres ataquen tamién a los humanos y tienen matao a muncha xente, especialmente n'[[India]], llugar nel que más comparten [[hábitat]] humanos y tigres. Nos caberos años, la población mundial de tigres tien baxao muncho, más que nada pola caza illegal. Anguaño hai, con toa probabilidá menos de 7.000 ejemplares en llibertá. Dalgunes de les sos especies tan dientro la [http://www.redlist.org/ llista encarnada de la IUCN]. El tigre nun tien enemigos naturales y coles sos rayes escuéndese bien nes viesques. L'únicu animal que lu mata ye l'[[home]], por mieu. Al paicer, el tigre ye animal orixinariu del sur de [[Siberia]] y apaeció nel [[Pleistocenu]]. Dende ellí espandiéronse en dos rutes, una pal oeste, pel [[Asia]] central per llugares como [[Persia]], [[Mesopotamia]] y el [[Cáucasu]]; y otra pela costa asiática, dende [[China]] hasta la [[India]] y el Sureste Asiáticu, onde aportaren va unos diez mil años. La presión humana fizo que la so espansión menguara y hasta s'estinguió en sitios, pero tovía nel sieglu XIX podía atopáselu dende [[Xeorxa]] hasta la islla indonesia de [[Bali]]. Anguaño hai cinco subespecies de tigres: el de [[Bengala]] (''Panthera tigris tigris''), posiblemente el más conocíu, que vive nel subconntinente indiu; el de Siberia (''P. t. altaica''), el más grande, con 3,30 m de llargu y 270 kg de pesu, vive más que nada nel cordal de Sikhote-Alin; el de [[Sumatra]](''Panthera tigris sumatrae''), del que nun hai más allá de 500 exemplares, subespecie de pequeñes dimensiones en comparanza col restu; el d'[[Indochina]] (''P. t. corbetti''), y el tigre del sur de China (''P. t. amoyensis''), que ye'l que ta más en pelligru d'estinción y del que se calcula nun queden más de 60 exemplares. El famosu "tigre blanco", en realidad, ye una variedá de tigre bengalí orixinaria del Estáu indiu de [[Madhya Pradesh]] (antiguu reinu de Rewa), que por mor d'una [[mutación]] tien en llugar del color pardu el blancu. Los güeyos d'estos tigres son azules. Tamién tan documentaos tigres siberianos ya indochinos blancos. En [[2004]] atopárense evidencies moleculares de que'l tigre de la península de [[Malaca]], hasta entós consideráu dientro la subespecie indochina ye, en realidá, una subespecie de diferenciación mui reciente. Bautizóselu como ''[[Panthera tigris jacksoni]]'' n'honor a Peter Jackson, un afamáu conservacionista que pasó muncho de la so vida peleando pola conservación de los tigres. Durante'l [[sieglu XX]] estinguiérense tres subespecies por mor de la [[caza]] y el deterioru del so [[hábitat]]. El tigre del [[Caspiu]] (''P. t. virgata''), un gran tigre asemeyáu al de Bengala, cazáu con saña hasta'l so esterminiu na [[Rusia]] zarista. L'últimu exemplar rusu morrió nel actual [[Azerbaixán]] en [[1923]], y la subespecie esapareció dafechu cuando se cazó l'últimu tigre iranín en [[1959]]. Unes décades enantes, en [[1937]], el pequeñu tigre de Bali (''P. t. balica''), una raza de color escuru y menos de 100 kilos de pesu tamién esapaeció. Na vecina islla de [[Xava (islla)|Xava]] dende mediaos de los 70 nun se ve una subespecie llocal (''P. t. sondaica''). N'[[América]] ye normal llamar ''tigre'' al [[xaguar]], pol so paecíu. {{commons|Panthera tigris|Tigres}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Panthera]] [[Categoría:Animales descritos en 1758]] [[Categoría:Especies descrites por Linnaeus]] [[Categoría:Superdepredadores]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] rmiwjqmlvepzqkrkvfkao6pisdw994z Ilesia Ortodoxa Xeorxana 0 10418 3707687 3464421 2022-08-17T06:29:14Z YoaR 37624 removed [[Category:Cristianismu]]; added [[Category:Cristianismu ortodoxu]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki La '''Ilesia Ortodoxa Xeorxana''' (''Saqartvelos Samotsiqulo Avtokepaluri Martlmadidebeli Eklesia'' en [[xeorxanu]]) ye una [[ilesia ortodoxa]] propia de [[Xeorxa]]. Nació nel añu [[484]]. Ye una de les ilesies cristianes más vieyes del mundu. {{entamu}} [[Categoría:Cristianismu ortodoxu]] [[Categoría:Xeorxa]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] lvm50se6pcp386zyqxf4jblo4mosg9d 3707688 3707687 2022-08-17T06:29:43Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{organización}} La '''Ilesia Ortodoxa Xeorxana''' (''Saqartvelos Samotsiqulo Avtokepaluri Martlmadidebeli Eklesia'' en [[xeorxanu]]) ye una [[ilesia ortodoxa]] propia de [[Xeorxa]]. Nació nel añu [[484]]. Ye una de les ilesies cristianes más vieyes del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{entamu}} [[Categoría:Cristianismu ortodoxu]] [[Categoría:Xeorxa]] rsk2xid1h8ahkhalf5635dmmngnqao8 3707689 3707688 2022-08-17T06:29:56Z YoaR 37624 +{{control d'autoridaes}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] wikitext text/x-wiki {{organización}} La '''Ilesia Ortodoxa Xeorxana''' (''Saqartvelos Samotsiqulo Avtokepaluri Martlmadidebeli Eklesia'' en [[xeorxanu]]) ye una [[ilesia ortodoxa]] propia de [[Xeorxa]]. Nació nel añu [[484]]. Ye una de les ilesies cristianes más vieyes del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cristianismu ortodoxu]] [[Categoría:Xeorxa]] edwzm0h7fqttpv20u010fibt07yovax 3707690 3707689 2022-08-17T06:31:18Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{organización}} La '''Ilesia Ortodoxa Xeorxana''' ({{lang-ka|საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია}}, ''Saqartvelos Samotsiqulo Avtokepaluri Martlmadidebeli Eklesia'') ye una [[ilesia ortodoxa]] propia de [[Xeorxa]]. Nació nel añu [[484]]. Ye una de les ilesies cristianes más vieyes del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cristianismu ortodoxu]] [[Categoría:Xeorxa]] fq5mxc47fqsz89ew7ma2okvv9ex3ofh 3707737 3707690 2022-08-17T09:41:26Z Omarete 35 Plantía: {{referencies|t={{subst:CURRENTTIMESTAMP}}}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220817094126}} {{organización}} La '''Ilesia Ortodoxa Xeorxana''' ({{lang-ka|საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია}}, ''Saqartvelos Samotsiqulo Avtokepaluri Martlmadidebeli Eklesia'') ye una [[ilesia ortodoxa]] propia de [[Xeorxa]]. Nació nel añu [[484]]. Ye una de les ilesies cristianes más vieyes del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cristianismu ortodoxu]] [[Categoría:Xeorxa]] lq22kfrjvq9fozph8f5al7anx6tnu83 Categoría:Guionistes 14 10837 3707761 3493245 2022-08-17T10:33:07Z Omarete 35 removed [[Category:Escritores]]; added [[Category:Escritores por xéneru]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Biografíes por actividá]] [[Categoría:Escritores por xéneru]] g0970mxwxnymusckk3a7az8tyzp61ft Juan Carreño Miranda 0 10838 3707509 3602967 2022-08-16T15:05:29Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{Persona}} '''Juan Carreño Miranda''' {{nym}} foi un pintor asturianu del [[sieglu XVII]] que destacó na Corte Española de [[Felipe IV d'España|Felipe IV]] y, sobre too, [[Carlos II d'España|Carlos II]], de quien foi'l so más conocíu retratista, coincidiendo nella con [[Velázquez]] del que yera amigu y protexíu. ==Biografía== Nacíu n'Avilés dientro d'una familia noble, nel añu [[1625]] llegó a Madrid col so padre, que yá taba vilbu. Casóse'l [[2 de marzu]] de [[1639]] con María, la fía de [[Juan de Medina]], pintor de [[Valladolid]] y íntimu amigu del so tíu Andrés. En Madrid decidió deprender a pintar y a dibuxar, ingresando nel taller del pintor Pedro de las Cuevas. Morrió'l 3 d'ochobre de [[1685]], y foi sepultáu, según los sos deseyos, nel conventu de San Xil (que yá nun esiste). ==La so carrera artística== Na so actividá artística abarcó cuasi tolos campos, n'especial dedicóse a lo relixoso y al retratu, pero amestando una particularidá, la de pintor decorador al fresco y al temple, n'especial del mundu mitolóxicu. L'estilu d'esti pintor avilesín encuádrase dientro del [[Barrocu]], perteneciendo a les Escueles Inglesa y Española y tando lixeramente influyíu por [[Velázquez]] y [[Rubens]], especialmente nos estudios llumínicos, y na utilización de dellos temes como'l retratu de la neñera Martínez Vallejo ("La Monstrua"), a la qu'inmortaliza vistida y desnuda. [[Imaxe:Avilés, Carreño Miranda por Santarúa, 2000.JPG|right|thumb|270px|Estatua de Carreño Miranda n'[[Avilés]].]] Nos primeros años de profesión recibe importantes encargos pa ilesies y particulares, realizando obres como ''La Anunciación'' y ''Los Desposorios de Santa Catalina'', de [[1633]]; ''La Magdalena penitente'', de [[1654]]; ''San Sebastián'', de [[1656]]; y ''La fundación de la orden Trinitaria'' de [[1666]], toes elles influyíes pol dinamismu barrocu. Supo recoyer con elegancia y psicoloxía los personaxes de la Corte madrilana, lo que-y valió pa ascender nella, y ser nomáu ''Ayuda de la Furriera'' en [[1669]], ''Pintor del Rey'' en setiembre de [[1669]], y n'estrencha competencia col so antiguu collaborador y amigu, [[Francisco Ricci]], ''Pintor de Cámara'', en [[1671]], lo qu'enfrió les hasta entóncenes bones rellaciones ente dambos. A partir d'esti puntu, la so obra vuélvese eminentemente retratista, sobresaliendo: ''El Duque de Pastrana'' y el de ''Pedro Potemkin''. Asinamesmo, realizó xunto a Francisco Ricci, unos frescos de tema relixoso na bóveda del camarín de la Capiella de les Reliquies de la Virxe del Sagrariu, na Catedral de [[Toledo]], unes pintures a la témpera, llueu repintaes al frescu na ilesia d'Atocha de Madrid, y unes pintures de la vida de San Isidro Llabrador na Capiella del mesmu Santu, na ilesia de San Andrés. Pero la obra mural de mayor sonadía d'ente les que fizo foi la decoración del Salón de los Espeyos del Alcázar, supervisada por [[Velázquez]]. Desgraciadamente, al igual que col conxuntu de pintures al frescu y la témpera, d'asuntu mitolóxicu, y probablemente influyíu por Tiziano, n'opinión de Alfonso E. Pérez Sánchez, que realizaron xuntos pal Alcázar de Madrid, baxo la direición d'Angelo Michele Colonna y Agostino Mitelli, too esto desapaeció. Sobrevivió hasta güei, sicasí, el conxuntu de pintures que sobre la Vida de San Antonio, dambos realizaron pa la ilesia de San Antonio de los Alemanes (o los Portugueses) de Madrid. Cuéntase que, pesie al so orixe noble, refugó, a diferencia de Velázquez, la dignidá de ''Caballeru de la [[Orde de Santiago]]'' coles siguientes pallabres, en lloga del Arte de la Pintura: ''"La pintura nun precisa honores. Pue dalos al mundu enteru"''. [[Antonio Palomino]] nel so Muséu Pictóricu, afalaga la so discreción, modestia y bon natural, siendo Carreño siempre cordial y amistosu nel so tratu con otros artistes de la época. A la so muerte, la so vilba, que-y sobrevivió, completó'l so testamentu con diversos llegaos pa dellos amigos y discípulos, qu'incluyíen a [[Francisco Ignacio Ruiz de la Iglesia]], [[Pedro Ruiz González]] y [[Jerónimo Ezquerra]]. De la so bayurosa obra de retratos esiste una gran amuesa nel [[Muséu del Prado]] y una bona representación del so arte nel [[Muséu de Belles Artes d'Asturies]]. Sirviéndose del tipu de retratu oficial ellaboráu dende [[Antonio Mora]] nel [[sieglu XVI]], y que foi evolucionando hasta'l [[sieglu XVII|XVII]], ye dicir, un retratu austeru, solemne, de colores apagaes y fondu neutru y ensin alusiones esplícites a la dignidá del retratáu, nesta escuela de retratistes participaron tamién: [[Sánchez Coello]], [[Sofonisba Anguissola]] y el propiu [[Velázquez]]. ==Obra== [[Archivu:Juan CARREÑO DE MIRANDA - Queen Mariana de Austria as a Widow.JPG|thumb|250px|''[[La reina vilba doña Mariana d'Austria]]'', 1669.]] [[Imaxe:Carlos II por Juan Carreño de Miranda.jpg|thumb|250px|''Carlos II d'España nel Salón de los Espeyos del [[Real Alcázar de Madrid]]'', 1675.]] [[Archivu:La monstrua desnuda (1680), de Juan Carreño de Miranda..jpg|thumb|250px|''[[Eugenia Martínez Vallejo]], ''La Monstrua Desnuda'', como Baco'', contra 1680.]] *'''Sagrada Familia''' ([[1649]]) :Parroquia de San Martín, Madrid *'''Magdalena penitente''' ([[1654]]) :[[Real Academia de Belles Artes de San Fernando|Real Academia de Belles Artes]], Madrid *'''San Sebastián''' ([[1656]]) : [[Muséu del Prado]] *'''Asunción de la Virgen''' ([[1657]]) :[[Muséu de Belles Artes de Bilbao]] *'''Fundación de la Orden de los Trinitarios''' ([[1666]]) : [[Muséu del Louvre]] *'''Martirio de San Bartolomé''' ([[1666]]) :[[Muéu Meadows]], [[Dallas]], [[Estaos Xuníos]] *'''San Antonio de Padua en gloria''' ([[1665]]-[[1668]]) :Frescu, Bóveda de la ilesia de San Antonio de los Alemanes, [[Madrid]]. *'''San Bernardo ante la Virgen''' ([[1668]]) :Muséu Parroquial de Pastrana, [[Guadalajara]] *'''Marquesa de Santa Cruz''' ([[1665]]-[[1670]]) :Marqueses de Santa Cruz, Madrid *'''Marqués de Santa Cruz''' ([[1665]]-[[1670]]) :Marqueses de Santa Cruz, Madrid *'''Condesa de Monterrey''' ([[1665]]-[[1670]]) :[[Muséu Lázaro Galdiano]], Madrid *'''Carlos II a los 10 años''' ([[1671]]) : Muséu de Belles Artes d'Asturies, [[Uviéu]] *'''Doña Mariana de Austria viuda''' ([[1669]]-[[1672]]) : Muséu del Prado *'''Carlos II''' ([[1671]]-[[1673]]) :Muséu del Prado, Madrid *'''Carlos II''' ([[1675]]) : Muséu del Prado *'''Doña Mariana de Austria''' ([[1670]]-[[1675]]) :Muséu del Prado, Madrid *'''Doña Mariana de Austria''' ([[1671]]-[[1675]]) :[[Muséu de Belles Artes de Vitoria]] *'''Santa Ana enseñando a leer a la Virgen''' ([[1674]]-[[1678]]) : Muséu del Prado *'''Festín de Herodes''' ([[1680]]) : Muséu del Prado *'''Dama desconocida ¿Duquesa de Feria?''' ([[1675]]-[[1680]]) :Hospital Tavera, [[Toledo]] *'''Bufón Francisco Bazán''' ([[1684]]-[[1685]]) : Muséu del Prado *'''Carlos II''' ([[1685]]) : Muséu del Prado ==Bibliografía== * BARRETINI FERNÁNDEZ, J., ''Juan Carreño : Pintor de Cámara de Carlos II'', Madrid, 1972. * BERJANO ESCOBAR, D., ''El pintor don Juan Carreño de Miranda (1614-1685): Su vida y sus obras'', Madrid, 1925. * CASTAÑÓN, L., ''Pintores asturianos: I. Carreño'', Oviedo, 1970. * PALOMINO DE CASTRO Y VELASCO, A. A., ''Museo pictórico y escala óptica'', Madrid, 1715-1724. * PÉREZ SÁNCHEZ, A. E., ''Juan Carreño de Miranda (1614-1685)'', Avilés, 1985. * PÉREZ SÁNCHEZ, A. E., ''Carreño, Rizi, Herrera y la pintura madrileña de su tiempo'', Madrid, 1986. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|Juan Carreño de Miranda|{{PAGENAME}}}} * [http://www.rudolfgerstenmaier.com/ La coleición Gerstenmaier] * [http://shakko.wordpress.com/2009/06/04/juan-carreno-de-miranda/ ''Summa Artis'' sobre Juan Carreño de Miranda] {{NF|1614|1685|Carrenzzo de Miranda, Juan}} [[Categoría:Pintores d'Asturies]] [[Categoría:Persones d'Avilés]] olgm3suk4mgpyrirq8ugtunbswm8pfu Evaristo Valle 0 10857 3707574 3627652 2022-08-16T16:39:27Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Persona}} '''Evaristo Valle y Fernández Álvarez y Suárez Quirós''' {{nym}}, más conocíu como '''Evaristo Valle''', foi un pintor [[Asturies|asturianu]]. == Biografía == Evaristo Valle treslládase a la edá de diez años a Puerto Rico xunto a tola so familia cuando so padre, abogáu y conceyal xixonés, pescancia'l cargu de maxistráu na ciudá caribeña de [[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]]. La estancia nel país (nel que solamente tuvo unos seis meses, yá que tres la muerte del so padre volvió nuevamente a Xixón) dexáren-y una bayura de recuerdos. Más tarde tuvo qu'entamar a trabayar p'aportar dineru na economía familiar, faciéndolo (ente otros sitios) na banca y nuna litografía. En [[1896]] marcha pa [[París]] onde primeramente se ganó la vida como dibuxante, regresando p'Asturies nel añu [[1900]], tomando la decisión de dedicase dafechu a la pintura, esponiendo les sos acuareles en Xixón, onde tienen una bona acoyida. Recibe una pensión del Conceyu de Xixón en [[1903]] pa completar los sos estudios en París, pero énte la menguada cuantía de la beca decide treslladase a la casa de so hermana, en [[Noreña]], dedicándose a pintar con intensidá. Cuando l'ayuntamientu descubre l'engañu, Evaristo entaina a instalase en París y manda un cuadru col que pretende xustificar la so estancia na capital francesa, pero foi insuficiente yá que, finalmente, retiráron-y la beca. [[File:Muséu Evaristo Valle (Xixón).JPG|thumb|280px|[[Muséu Evaristo Valle]]]] Decide siguir viviendo en París, con escapaes pa Xixón y pa [[Madrid]]. La so obra na capital francesa ta, anguaño, en paraderu desconocíu anque probablemente fixera trabayos de retratos pa la burguesía parisina que-y permitiríen afrontar les dificultaes económiques d'esa época. Espón en delles ciudaes españoles y correspuenden a esti periodu les sos famoses Mazcaraes y otres obres como ''Romería'' o ''Procesión en la aldea''. Depués d'una estancia en [[Londres]], torna pa Xixón, onde carecerá ataques de llercia debío a la so [[agorafobia]], especialmente agravaos pola muerte de so ma en [[1912]], que lu lleven a enzarrase per díes. Nesta época escribe obres de teatru y noveles. Sedría nel añu [[1917]] cuando saldría de la crisis esistencial y de creatividá asoleyando obres tan importantes como ''Los palcos'' o ''Baile de carnaval''. En [[1919]] asoleyó la novela ''Oves e Isabel''. Decepcionáu poles ventes, tiró al mar tolos exemplares que-y quedaben. En [[1935]] escribió ''El Sótano'', una comedia dramática en dos actos que s'inspiraba na [[Revolución d'Ochobre]] de [[1934]] n'Asturies. Esta obra nun llegó a ser espublizada na vida del autor. Viaxa pa [[Cuba]] onde s'inspira pa componer la so ''Maternidad negra'', ''En el Malecón'', etc. Depués de la [[Guerra Civil española]], pasa per una mala situación, tanto nel ámbitu llaboral como nel económicu, que ye superada por una última etapa de creatividá. Evaristo pinta ensin ablayu tolo que lu arrodia: ''En la fuente'', ''Las tres brujas'', ''Escenas de la cuenca minera'', ''La niña y la vaca'', etc. Evaristo Valle nun pue ser encuadráu en nenguna escuela pictórica, yá que magar se-y intúin nes sos obres diverses influyencies, éstes nun lleguen a definir un estilu concretu. La so pintura destaca por una gran bayura cromática y un finu sentíu del humor. Finalmente morrería en Xixón, la so ciudá natal, a la edá de 77 años. == El Muséu Evaristo Valle == Nel añu [[1981]] constitúise, como Fundación Cultural y gracies al puxu dau pola sobrina del pintor, María Rodríguez del Valle, el [[Muséu Evaristo Valle]]. Esti muséu cuenta con una importante coleición de les obres del pintor, asina como oxetos personales y documentos que son espuestos en dos edificios (ún edificáu espresamente pal muséu y otru un antiguu palacete de fines del [[sieglu XIX]]) asitiaos dientro d'unos xardinos de 16.000 metros cuadraos. Nel muséu pue vese tamién una coleición de conches que pertenecía al pá del printor. == Obres destacaes == [[Archivu:"El Peritu" (Evaristo Valle).JPG|thumb|200px|''[[El Peritu]]'', obra d'Evaristo Valle]] *Baile de carnaval (1917) *Carnavalada (1930) *[[Carnavalada de Oviedo]] (1930) *Máscaras en el campo (1944) *Cipriano, el hojalatero (1945) *Las tres brujas (1945) *Carnavalada de los lobos (1949) *Mi amigo Pedro, El pescador (1946) *La mujer de azul (1950) *Tipos de mar (1950). == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.evaristovalle.com/ Fundación Museo Evaristo Valle] {{NF|1873|1951|Valle, Evaristo}} [[Categoría:Evaristo Valle|*]] 6so8av20ttk3zwt9veb8innva1ss0c4 Billy Wilder 0 11725 3707720 3687961 2022-08-17T09:35:42Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Persona}} [[Archivu:Broogoldvidawild.jpg|right|thumb|250px|Billy Wilder.]] '''Samuel Wilder''', más conocíu como '''Billy Wilder''' (Sucha, [[Austria]], [[22 de xunu]] de [[1906]] - [[Hollywood]], [[Estaos Xuníos]], [[27 de marzu]] de [[2002]]) foi un [[direutor de cine]] d'[[Estaos Xuníos]] d'orixe austriacu. Ñació en [[Sucha]], nel entóncenes [[Imperiu Austruhúngaru]]. Wilder pasó la so infancia y la so xuventú n'Austria. El so primer trabayu foi como cronista nel [[periódicu]] austriacu ''Juranek''. Continuó trabayando como cronista en [[Berlín]], teniendo qu'alternar esta ocupación con otres pa sobrevivir. Ellí aficionóse al cine, tres ver delles películes que lu impresionaron fonderamente. Una d'elles foi ''[[L'acorazáu Potemkin]]'', de [[Sergei Eisenstein]]. Entró a trabayar pa la [[UFA]] onde conoció a los grandes direutores del momentu. Tres l'ascensu al poder de [[Hitler]], Wilder viose obligáu a abandonar [[Berlín]], debío a la so ascendencia [[xudíu|xudía]]. So ma morrería nos [[campu de concentración|campos de concentración]] d'[[Auschwitz]]. Tuvo en [[París]] y, dende ellí, en [[1934]] treslladóse a [[Estaos Xuníos]], xunto al actor [[Peter Lorre]]. Wilder y Lorre compartieron apartamentu, fame y momentos perabegosos demientres una temporada. Ellí entamó a trabayar como [[guionista]] pa la [[Paramount]], y tuvo la ocasión de collaborar con [[Ernst Lubitsch]], el so gran mayestru. El día del so entierru dixo: "Quedamonos ensin Lubitsch. Peor entá, quedamonos ensin les películes de Lubitsch". De magar llegó a Hollywood en [[1933]], Wilder siguió la so carrera como guionista. Convirtióse en ciudadanu d'Estaos Xuníos en [[1934]]. El primer éxitu de Wilder foi ''Ninotchka'', una collaboración con otru inmigrante alemán, Ernst Lubitsch. Estrenada en [[1939]], esta enlloquecida comedia tuvo como protagonista a [[Greta Garbo]] (xeneralmente conocida como una heroína tráxica nel cine melodramáticu), y foi aclamada pola crítica y el públicu. Nesa llinia, ''Garbo Laughs!'', llevó la carrera de Garbo nuna nueva direición. La película tamién supuso la primera nominación de Wilder a los [[Premios Óscar]]. Durante doce años Wilder co-escribió munches de les sos películes con [[Charles Brackett]], dende 1938 a [[1950]]. A ''Ninotchka'', siguióla una riestra d'éxitos de taquilla, ''Hold Back The Dawn'', ''Ball of Fire'', asina como la so ópera prima como direutor, ''The Major and the Minor''. Como guionista, Wilder escribió 60 películes. Como direutor, realizó 26 películes. Foi gallardoniáu con siete [[Premios Óscar|Óscar]] tres ser nomáu en 21 ocasiones. En [[1981]] dirixó la so cabera película, [[Equí, un collaciu]]. De magar entós les compañíes aseguradores yá nun queríen asegurar películes suyes debío a la so avanzada edá. Morrió 21 años más sero a la edá de 95 años na so residencia de [[Beverly Hills]], por mor d'una [[neumonía]]. Nuna entrevista espublizada en [[1952]] Wilder enumeró les sos diez películes favorites: #''[[L'acorazáu Potemkin]]'' (Sergei Eisenstein) (1925) #''[[Fuñeria]]'' ([[Erich von Stroheim]]) (1923) #''[[Varieté]]'' ([[Charles Dupont]]) (1925) #''[[La quimera l'oru]]'' ([[Charles Chaplin]]) (1924) #''[[Y el mundiu marcha]]'' ([[King Vidor]]) (1928) #''[[La gran ilusión]]'' ([[Jean Renoir]]) (1937) #''[[El delator]]'' ([[John Ford]]) (1935) #''[[Ninotchka]]'' ([[Ernst Lubitsch]]) (1939) #''[[The Best Years of Our Lives]]'' ([[William Wyler]]) (1946) #''[[El lladrón de bicicletes]]'' ([[Vittorio de Sica]]) (1948) === Filmografía como direutor === *[[1981]] - ''[[Equí, un collaciu]] (Buddy, Buddy)'' *[[1978]] - ''[[Fedora]] (Fedora)'' *[[1974]] - ''[[Primera plana]] (The Front Page)'' *[[1972]] - ''[[¿Qué ocurrió ente'l mio pá y la to ma?]] (Avanti)'' *[[1970]] - ''[[La vida privada de Sherlock Holmes]] (The Private Life of Sherlock Holmes)'' *[[1966]] - ''[[En bandexa plata]] (The Fortune Cookie)'' *[[1964]] - ''[[Bésame, babayu]] (Kiss Me, Stupid)'' *[[1963]] - ''[[Irma la duce]] (Irma la Douce)'' *[[1961]] - ''[[Ún, dos, trés]] (One, two, three)'' *[[1960]] - ''[[L'apartamentu]] (The Apartament)'' *[[1959]] - ''[[Con faldes y a lo llocu]] (Some Like it Hot)'' *[[1958]] - ''[[Witness for the Prosecution]] (Witness for the Prosecution)'' *[[1957]] - ''[[Ariane (película)|Ariane]] (Love in the Afternoon)'' *[[1957]] - ''[[L'héroe solitariu]] (The Spirit of St. Louis)'' *[[1955]] - ''[[La tentación vive arriba]] (The Seven Year Itch)'' *[[1954]] - ''[[Sabrina (1954)|Sabrina]] (Sabrina)'' *[[1953]] - ''[[Stalag 17]] (Stalag 17)'' *[[1951]] - ''[[El gran carnaval]] (Ace in the Hole)'' *[[1950]] - ''[[El crepúsculu de los dioses]] (Sunset Boulevard)'' *[[1948]] - ''[[Berlín Occidente]] (A Foreign Affair)'' *[[1948]] - ''[[El vals del Emperador]] (The Emperor Waltz)'' *[[1945]] - ''[[Díes ensin güella]] (The Lost Weekend)'' *[[1944]] - ''[[Perdición]] (Double Indemnity)'' *[[1943]] - ''[[Cinco tumbes al Cairu]] (Five Graves to Cairo)'' *[[1942]] - ''[[El mayor y la menor]] (The Major and the Minor)'' *[[1934]] - ''[[Curvies peligroses]] (Mauvaise graine)'' {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Persones d'Austria|Wilder, Billy]] [[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos|Wilder, Billy]] [[Categoría:Guionistes de cine|Wilder, Billy]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] s0clds2kzigst9xnqc8cu6tbqfskujf 3707733 3707720 2022-08-17T09:40:06Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Persona}} [[Archivu:Broogoldvidawild.jpg|right|thumb|250px|Billy Wilder.]] '''Samuel Wilder''', más conocíu como '''Billy Wilder''' (Sucha, [[Austria]], [[22 de xunu]] de [[1906]] - [[Hollywood]], [[Estaos Xuníos]], [[27 de marzu]] de [[2002]]) foi un [[direutor de cine]] d'[[Estaos Xuníos]] d'orixe austriacu. Ñació en [[Sucha]], nel entóncenes [[Imperiu Austruhúngaru]]. Wilder pasó la so infancia y la so xuventú n'Austria. El so primer trabayu foi como cronista nel [[periódicu]] austriacu ''Juranek''. Continuó trabayando como cronista en [[Berlín]], teniendo qu'alternar esta ocupación con otres pa sobrevivir. Ellí aficionóse al cine, tres ver delles películes que lu impresionaron fonderamente. Una d'elles foi ''[[L'acorazáu Potemkin]]'', de [[Sergei Eisenstein]]. Entró a trabayar pa la [[UFA]] onde conoció a los grandes direutores del momentu. Tres l'ascensu al poder de [[Hitler]], Wilder viose obligáu a abandonar [[Berlín]], debío a la so ascendencia [[xudíu|xudía]]. So ma morrería nos [[campu de concentración|campos de concentración]] d'[[Auschwitz]]. Tuvo en [[París]] y, dende ellí, en [[1934]] treslladóse a [[Estaos Xuníos]], xunto al actor [[Peter Lorre]]. Wilder y Lorre compartieron apartamentu, fame y momentos perabegosos demientres una temporada. Ellí entamó a trabayar como [[guionista]] pa la [[Paramount]], y tuvo la ocasión de collaborar con [[Ernst Lubitsch]], el so gran mayestru. El día del so entierru dixo: "Quedamonos ensin Lubitsch. Peor entá, quedamonos ensin les películes de Lubitsch". De magar llegó a Hollywood en [[1933]], Wilder siguió la so carrera como guionista. Convirtióse en ciudadanu d'Estaos Xuníos en [[1934]]. El primer éxitu de Wilder foi ''Ninotchka'', una collaboración con otru inmigrante alemán, Ernst Lubitsch. Estrenada en [[1939]], esta enlloquecida comedia tuvo como protagonista a [[Greta Garbo]] (xeneralmente conocida como una heroína tráxica nel cine melodramáticu), y foi aclamada pola crítica y el públicu. Nesa llinia, ''Garbo Laughs!'', llevó la carrera de Garbo nuna nueva direición. La película tamién supuso la primera nominación de Wilder a los [[Premios Óscar]]. Durante doce años Wilder co-escribió munches de les sos películes con [[Charles Brackett]], dende 1938 a [[1950]]. A ''Ninotchka'', siguióla una riestra d'éxitos de taquilla, ''Hold Back The Dawn'', ''Ball of Fire'', asina como la so ópera prima como direutor, ''The Major and the Minor''. Como guionista, Wilder escribió 60 películes. Como direutor, realizó 26 películes. Foi gallardoniáu con siete [[Premios Óscar|Óscar]] tres ser nomáu en 21 ocasiones. En [[1981]] dirixó la so cabera película, [[Equí, un collaciu]]. De magar entós les compañíes aseguradores yá nun queríen asegurar películes suyes debío a la so avanzada edá. Morrió 21 años más sero a la edá de 95 años na so residencia de [[Beverly Hills]], por mor d'una [[neumonía]]. Nuna entrevista espublizada en [[1952]] Wilder enumeró les sos diez películes favorites: #''[[L'acorazáu Potemkin]]'' (Sergei Eisenstein) (1925) #''[[Fuñeria]]'' ([[Erich von Stroheim]]) (1923) #''[[Varieté]]'' ([[Charles Dupont]]) (1925) #''[[La quimera l'oru]]'' ([[Charles Chaplin]]) (1924) #''[[Y el mundiu marcha]]'' ([[King Vidor]]) (1928) #''[[La gran ilusión]]'' ([[Jean Renoir]]) (1937) #''[[El delator]]'' ([[John Ford]]) (1935) #''[[Ninotchka]]'' ([[Ernst Lubitsch]]) (1939) #''[[The Best Years of Our Lives]]'' ([[William Wyler]]) (1946) #''[[El lladrón de bicicletes]]'' ([[Vittorio de Sica]]) (1948) === Filmografía como direutor === *[[1981]] - ''[[Equí, un collaciu]] (Buddy, Buddy)'' *[[1978]] - ''[[Fedora]] (Fedora)'' *[[1974]] - ''[[Primera plana]] (The Front Page)'' *[[1972]] - ''[[¿Qué ocurrió ente'l mio pá y la to ma?]] (Avanti)'' *[[1970]] - ''[[La vida privada de Sherlock Holmes]] (The Private Life of Sherlock Holmes)'' *[[1966]] - ''[[En bandexa plata]] (The Fortune Cookie)'' *[[1964]] - ''[[Bésame, babayu]] (Kiss Me, Stupid)'' *[[1963]] - ''[[Irma la duce]] (Irma la Douce)'' *[[1961]] - ''[[Ún, dos, trés]] (One, two, three)'' *[[1960]] - ''[[L'apartamentu]] (The Apartament)'' *[[1959]] - ''[[Con faldes y a lo llocu]] (Some Like it Hot)'' *[[1958]] - ''[[Witness for the Prosecution]] (Witness for the Prosecution)'' *[[1957]] - ''[[Ariane (película)|Ariane]] (Love in the Afternoon)'' *[[1957]] - ''[[L'héroe solitariu]] (The Spirit of St. Louis)'' *[[1955]] - ''[[La tentación vive arriba]] (The Seven Year Itch)'' *[[1954]] - ''[[Sabrina (1954)|Sabrina]] (Sabrina)'' *[[1953]] - ''[[Stalag 17]] (Stalag 17)'' *[[1951]] - ''[[El gran carnaval]] (Ace in the Hole)'' *[[1950]] - ''[[Sunset Boulevard]] (Sunset Boulevard)'' *[[1948]] - ''[[Berlín Occidente]] (A Foreign Affair)'' *[[1948]] - ''[[El vals del Emperador]] (The Emperor Waltz)'' *[[1945]] - ''[[Díes ensin güella]] (The Lost Weekend)'' *[[1944]] - ''[[Perdición]] (Double Indemnity)'' *[[1943]] - ''[[Cinco tumbes al Cairu]] (Five Graves to Cairo)'' *[[1942]] - ''[[El mayor y la menor]] (The Major and the Minor)'' *[[1934]] - ''[[Curvies peligroses]] (Mauvaise graine)'' {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Persones d'Austria|Wilder, Billy]] [[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos|Wilder, Billy]] [[Categoría:Guionistes de cine|Wilder, Billy]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] brrow6zy4or15mj2u61g0uh0hdbztiz 3707734 3707733 2022-08-17T09:40:47Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Persona}} [[Archivu:Broogoldvidawild.jpg|right|thumb|250px|Billy Wilder.]] '''Samuel Wilder''', más conocíu como '''Billy Wilder''' (Sucha, [[Austria]], [[22 de xunu]] de [[1906]] - [[Hollywood]], [[Estaos Xuníos]], [[27 de marzu]] de [[2002]]) foi un [[direutor de cine]] d'[[Estaos Xuníos]] d'orixe austriacu. Ñació en [[Sucha]], nel entóncenes [[Imperiu Austruhúngaru]]. Wilder pasó la so infancia y la so xuventú n'Austria. El so primer trabayu foi como cronista nel [[periódicu]] austriacu ''Juranek''. Continuó trabayando como cronista en [[Berlín]], teniendo qu'alternar esta ocupación con otres pa sobrevivir. Ellí aficionóse al cine, tres ver delles películes que lu impresionaron fonderamente. Una d'elles foi ''[[L'acorazáu Potemkin]]'', de [[Sergei Eisenstein]]. Entró a trabayar pa la [[UFA]] onde conoció a los grandes direutores del momentu. Tres l'ascensu al poder de [[Hitler]], Wilder viose obligáu a abandonar [[Berlín]], debío a la so ascendencia [[xudíu|xudía]]. So ma morrería nos [[campu de concentración|campos de concentración]] d'[[Auschwitz]]. Tuvo en [[París]] y, dende ellí, en [[1934]] treslladóse a [[Estaos Xuníos]], xunto al actor [[Peter Lorre]]. Wilder y Lorre compartieron apartamentu, fame y momentos perabegosos demientres una temporada. Ellí entamó a trabayar como [[guionista]] pa la [[Paramount]], y tuvo la ocasión de collaborar con [[Ernst Lubitsch]], el so gran mayestru. El día del so entierru dixo: "Quedamonos ensin Lubitsch. Peor entá, quedamonos ensin les películes de Lubitsch". De magar llegó a Hollywood en [[1933]], Wilder siguió la so carrera como guionista. Convirtióse en ciudadanu d'Estaos Xuníos en [[1934]]. El primer éxitu de Wilder foi ''Ninotchka'', una collaboración con otru inmigrante alemán, Ernst Lubitsch. Estrenada en [[1939]], esta enlloquecida comedia tuvo como protagonista a [[Greta Garbo]] (xeneralmente conocida como una heroína tráxica nel cine melodramáticu), y foi aclamada pola crítica y el públicu. Nesa llinia, ''Garbo Laughs!'', llevó la carrera de Garbo nuna nueva direición. La película tamién supuso la primera nominación de Wilder a los [[Premios Óscar]]. Durante doce años Wilder co-escribió munches de les sos películes con [[Charles Brackett]], dende 1938 a [[1950]]. A ''Ninotchka'', siguióla una riestra d'éxitos de taquilla, ''Hold Back The Dawn'', ''Ball of Fire'', asina como la so ópera prima como direutor, ''The Major and the Minor''. Como guionista, Wilder escribió 60 películes. Como direutor, realizó 26 películes. Foi gallardoniáu con siete [[Premios Óscar|Óscar]] tres ser nomáu en 21 ocasiones. En [[1981]] dirixó la so cabera película, [[Equí, un collaciu]]. De magar entós les compañíes aseguradores yá nun queríen asegurar películes suyes debío a la so avanzada edá. Morrió 21 años más sero a la edá de 95 años na so residencia de [[Beverly Hills]], por mor d'una [[neumonía]]. Nuna entrevista espublizada en [[1952]] Wilder enumeró les sos diez películes favorites: #''[[L'acorazáu Potemkin]]'' (Sergei Eisenstein) (1925) #''[[Fuñeria]]'' ([[Erich von Stroheim]]) (1923) #''[[Varieté]]'' ([[Charles Dupont]]) (1925) #''[[La quimera l'oru]]'' ([[Charles Chaplin]]) (1924) #''[[Y el mundiu marcha]]'' ([[King Vidor]]) (1928) #''[[La gran ilusión]]'' ([[Jean Renoir]]) (1937) #''[[El delator]]'' ([[John Ford]]) (1935) #''[[Ninotchka]]'' ([[Ernst Lubitsch]]) (1939) #''[[The Best Years of Our Lives]]'' ([[William Wyler]]) (1946) #''[[El lladrón de bicicletes]]'' ([[Vittorio de Sica]]) (1948) === Filmografía como direutor === *[[1981]] - ''[[Equí, un collaciu]] (Buddy, Buddy)'' *[[1978]] - ''[[Fedora]] (Fedora)'' *[[1974]] - ''[[Primera plana]] (The Front Page)'' *[[1972]] - ''[[¿Qué ocurrió ente'l mio pá y la to ma?]] (Avanti)'' *[[1970]] - ''[[La vida privada de Sherlock Holmes]] (The Private Life of Sherlock Holmes)'' *[[1966]] - ''[[En bandexa plata]] (The Fortune Cookie)'' *[[1964]] - ''[[Bésame, babayu]] (Kiss Me, Stupid)'' *[[1963]] - ''[[Irma la duce]] (Irma la Douce)'' *[[1961]] - ''[[Ún, dos, trés]] (One, two, three)'' *[[1960]] - ''[[L'apartamentu]] (The Apartament)'' *[[1959]] - ''[[Con faldes y a lo llocu]] (Some Like it Hot)'' *[[1958]] - ''[[Witness for the Prosecution]] (Witness for the Prosecution)'' *[[1957]] - ''[[Ariane (película)|Ariane]] (Love in the Afternoon)'' *[[1957]] - ''[[L'héroe solitariu]] (The Spirit of St. Louis)'' *[[1955]] - ''[[The Seven Year Itch]] (The Seven Year Itch)'' *[[1954]] - ''[[Sabrina (1954)|Sabrina]] (Sabrina)'' *[[1953]] - ''[[Stalag 17]] (Stalag 17)'' *[[1951]] - ''[[El gran carnaval]] (Ace in the Hole)'' *[[1950]] - ''[[Sunset Boulevard]] (Sunset Boulevard)'' *[[1948]] - ''[[Berlín Occidente]] (A Foreign Affair)'' *[[1948]] - ''[[El vals del Emperador]] (The Emperor Waltz)'' *[[1945]] - ''[[Díes ensin güella]] (The Lost Weekend)'' *[[1944]] - ''[[Perdición]] (Double Indemnity)'' *[[1943]] - ''[[Cinco tumbes al Cairu]] (Five Graves to Cairo)'' *[[1942]] - ''[[El mayor y la menor]] (The Major and the Minor)'' *[[1934]] - ''[[Curvies peligroses]] (Mauvaise graine)'' {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Persones d'Austria|Wilder, Billy]] [[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos|Wilder, Billy]] [[Categoría:Guionistes de cine|Wilder, Billy]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] 84d5wmiq1neh8mm0zm3ujzpst6nfhz7 3707738 3707734 2022-08-17T09:41:59Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Persona}} [[Archivu:Broogoldvidawild.jpg|right|thumb|250px|Billy Wilder.]] '''Samuel Wilder''', más conocíu como '''Billy Wilder''' (Sucha, [[Austria]], [[22 de xunu]] de [[1906]] - [[Hollywood]], [[Estaos Xuníos]], [[27 de marzu]] de [[2002]]) foi un [[direutor de cine]] d'[[Estaos Xuníos]] d'orixe austriacu. Ñació en [[Sucha]], nel entóncenes [[Imperiu Austrohúngaru]]. Wilder pasó la so infancia y la so xuventú n'Austria. El so primer trabayu foi como cronista nel [[periódicu]] austriacu ''Juranek''. Continuó trabayando como cronista en [[Berlín]], teniendo qu'alternar esta ocupación con otres pa sobrevivir. Ellí aficionóse al cine, tres ver delles películes que lu impresionaron fonderamente. Una d'elles foi ''[[L'acorazáu Potemkin]]'', de [[Sergei Eisenstein]]. Entró a trabayar pa la [[UFA]] onde conoció a los grandes direutores del momentu. Tres l'ascensu al poder de [[Hitler]], Wilder viose obligáu a abandonar [[Berlín]], debío a la so ascendencia [[xudíu|xudía]]. So ma morrería nos [[campu de concentración|campos de concentración]] d'[[Auschwitz]]. Tuvo en [[París]] y, dende ellí, en [[1934]] treslladóse a [[Estaos Xuníos]], xunto al actor [[Peter Lorre]]. Wilder y Lorre compartieron apartamentu, fame y momentos perabegosos demientres una temporada. Ellí entamó a trabayar como [[guionista]] pa la [[Paramount]], y tuvo la ocasión de collaborar con [[Ernst Lubitsch]], el so gran mayestru. El día del so entierru dixo: "Quedamonos ensin Lubitsch. Peor entá, quedamonos ensin les películes de Lubitsch". De magar llegó a Hollywood en [[1933]], Wilder siguió la so carrera como guionista. Convirtióse en ciudadanu d'Estaos Xuníos en [[1934]]. El primer éxitu de Wilder foi ''Ninotchka'', una collaboración con otru inmigrante alemán, Ernst Lubitsch. Estrenada en [[1939]], esta enlloquecida comedia tuvo como protagonista a [[Greta Garbo]] (xeneralmente conocida como una heroína tráxica nel cine melodramáticu), y foi aclamada pola crítica y el públicu. Nesa llinia, ''Garbo Laughs!'', llevó la carrera de Garbo nuna nueva direición. La película tamién supuso la primera nominación de Wilder a los [[Premios Óscar]]. Durante doce años Wilder co-escribió munches de les sos películes con [[Charles Brackett]], dende 1938 a [[1950]]. A ''Ninotchka'', siguióla una riestra d'éxitos de taquilla, ''Hold Back The Dawn'', ''Ball of Fire'', asina como la so ópera prima como direutor, ''The Major and the Minor''. Como guionista, Wilder escribió 60 películes. Como direutor, realizó 26 películes. Foi gallardoniáu con siete [[Premios Óscar|Óscar]] tres ser nomáu en 21 ocasiones. En [[1981]] dirixó la so cabera película, [[Equí, un collaciu]]. De magar entós les compañíes aseguradores yá nun queríen asegurar películes suyes debío a la so avanzada edá. Morrió 21 años más sero a la edá de 95 años na so residencia de [[Beverly Hills]], por mor d'una [[neumonía]]. Nuna entrevista espublizada en [[1952]] Wilder enumeró les sos diez películes favorites: #''[[L'acorazáu Potemkin]]'' (Sergei Eisenstein) (1925) #''[[Fuñeria]]'' ([[Erich von Stroheim]]) (1923) #''[[Varieté]]'' ([[Charles Dupont]]) (1925) #''[[La quimera l'oru]]'' ([[Charles Chaplin]]) (1924) #''[[Y el mundiu marcha]]'' ([[King Vidor]]) (1928) #''[[La gran ilusión]]'' ([[Jean Renoir]]) (1937) #''[[El delator]]'' ([[John Ford]]) (1935) #''[[Ninotchka]]'' ([[Ernst Lubitsch]]) (1939) #''[[The Best Years of Our Lives]]'' ([[William Wyler]]) (1946) #''[[El lladrón de bicicletes]]'' ([[Vittorio de Sica]]) (1948) === Filmografía como direutor === *[[1981]] - ''[[Equí, un collaciu]] (Buddy, Buddy)'' *[[1978]] - ''[[Fedora]] (Fedora)'' *[[1974]] - ''[[Primera plana]] (The Front Page)'' *[[1972]] - ''[[¿Qué ocurrió ente'l mio pá y la to ma?]] (Avanti)'' *[[1970]] - ''[[La vida privada de Sherlock Holmes]] (The Private Life of Sherlock Holmes)'' *[[1966]] - ''[[En bandexa plata]] (The Fortune Cookie)'' *[[1964]] - ''[[Bésame, babayu]] (Kiss Me, Stupid)'' *[[1963]] - ''[[Irma la duce]] (Irma la Douce)'' *[[1961]] - ''[[Ún, dos, trés]] (One, two, three)'' *[[1960]] - ''[[L'apartamentu]] (The Apartament)'' *[[1959]] - ''[[Con faldes y a lo llocu]] (Some Like it Hot)'' *[[1958]] - ''[[Witness for the Prosecution]] (Witness for the Prosecution)'' *[[1957]] - ''[[Ariane (película)|Ariane]] (Love in the Afternoon)'' *[[1957]] - ''[[L'héroe solitariu]] (The Spirit of St. Louis)'' *[[1955]] - ''[[The Seven Year Itch]] (The Seven Year Itch)'' *[[1954]] - ''[[Sabrina (1954)|Sabrina]] (Sabrina)'' *[[1953]] - ''[[Stalag 17]] (Stalag 17)'' *[[1951]] - ''[[El gran carnaval]] (Ace in the Hole)'' *[[1950]] - ''[[Sunset Boulevard]] (Sunset Boulevard)'' *[[1948]] - ''[[Berlín Occidente]] (A Foreign Affair)'' *[[1948]] - ''[[El vals del Emperador]] (The Emperor Waltz)'' *[[1945]] - ''[[Díes ensin güella]] (The Lost Weekend)'' *[[1944]] - ''[[Perdición]] (Double Indemnity)'' *[[1943]] - ''[[Cinco tumbes al Cairu]] (Five Graves to Cairo)'' *[[1942]] - ''[[El mayor y la menor]] (The Major and the Minor)'' *[[1934]] - ''[[Curvies peligroses]] (Mauvaise graine)'' == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Persones d'Austria|Wilder, Billy]] [[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos|Wilder, Billy]] [[Categoría:Guionistes de cine|Wilder, Billy]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] rirdslb19jfkoo3ps82hn27arhb2ujh 3707739 3707738 2022-08-17T09:42:34Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Persona}} [[Archivu:Broogoldvidawild.jpg|right|thumb|250px|Billy Wilder.]] '''Samuel Wilder''', más conocíu como '''Billy Wilder''' (Sucha, [[Austria]], [[22 de xunu]] de [[1906]] - [[Hollywood]], [[Estaos Xuníos]], [[27 de marzu]] de [[2002]]) foi un [[direutor de cine]] d'[[Estaos Xuníos]] d'orixe austriacu. Ñació en [[Sucha]], nel entóncenes [[Imperiu Austrohúngaru]]. Wilder pasó la so infancia y la so xuventú n'Austria. El so primer trabayu foi como cronista nel [[periódicu]] austriacu ''Juranek''. Continuó trabayando como cronista en [[Berlín]], teniendo qu'alternar esta ocupación con otres pa sobrevivir. Ellí aficionóse al cine, tres ver delles películes que lu impresionaron fonderamente. Una d'elles foi ''[[L'acorazáu Potemkin]]'', de [[Sergei Eisenstein]]. Entró a trabayar pa la [[UFA]] onde conoció a los grandes direutores del momentu. Tres l'ascensu al poder de [[Hitler]], Wilder viose obligáu a abandonar [[Berlín]], debío a la so ascendencia [[xudíu|xudía]]. So ma morrería nos [[campu de concentración|campos de concentración]] d'[[Auschwitz]]. Tuvo en [[París]] y, dende ellí, en [[1934]] treslladóse a [[Estaos Xuníos]], xunto al actor [[Peter Lorre]]. Wilder y Lorre compartieron apartamentu, fame y momentos perabegosos demientres una temporada. Ellí entamó a trabayar como [[guionista]] pa la [[Paramount]], y tuvo la ocasión de collaborar con [[Ernst Lubitsch]], el so gran mayestru. El día del so entierru dixo: "Quedamonos ensin Lubitsch. Peor entá, quedamonos ensin les películes de Lubitsch". De magar llegó a Hollywood en [[1933]], Wilder siguió la so carrera como guionista. Convirtióse en ciudadanu d'Estaos Xuníos en [[1934]]. El primer éxitu de Wilder foi ''Ninotchka'', una collaboración con otru inmigrante alemán, Ernst Lubitsch. Estrenada en [[1939]], esta enlloquecida comedia tuvo como protagonista a [[Greta Garbo]] (xeneralmente conocida como una heroína tráxica nel cine melodramáticu), y foi aclamada pola crítica y el públicu. Nesa llinia, ''Garbo Laughs!'', llevó la carrera de Garbo nuna nueva direición. La película tamién supuso la primera nominación de Wilder a los [[Premios Óscar]]. Durante doce años Wilder co-escribió munches de les sos películes con [[Charles Brackett]], dende 1938 a [[1950]]. A ''Ninotchka'', siguióla una riestra d'éxitos de taquilla, ''Hold Back The Dawn'', ''Ball of Fire'', asina como la so ópera prima como direutor, ''The Major and the Minor''. Como guionista, Wilder escribió 60 películes. Como direutor, realizó 26 películes. Foi gallardoniáu con siete [[Premios Óscar|Óscar]] tres ser nomáu en 21 ocasiones. En [[1981]] dirixó la so cabera película, [[Equí, un collaciu]]. De magar entós les compañíes aseguradores yá nun queríen asegurar películes suyes debío a la so avanzada edá. Morrió 21 años más sero a la edá de 95 años na so residencia de [[Beverly Hills]], por mor d'una [[neumonía]]. Nuna entrevista espublizada en [[1952]] Wilder enumeró les sos diez películes favorites: #''[[L'acorazáu Potemkin]]'' (Sergei Eisenstein) (1925) #''[[Fuñeria]]'' ([[Erich von Stroheim]]) (1923) #''[[Varieté]]'' ([[Charles Dupont]]) (1925) #''[[La quimera l'oru]]'' ([[Charles Chaplin]]) (1924) #''[[Y el mundiu marcha]]'' ([[King Vidor]]) (1928) #''[[La gran ilusión]]'' ([[Jean Renoir]]) (1937) #''[[El delator]]'' ([[John Ford]]) (1935) #''[[Ninotchka]]'' ([[Ernst Lubitsch]]) (1939) #''[[The Best Years of Our Lives]]'' ([[William Wyler]]) (1946) #''[[El lladrón de bicicletes]]'' ([[Vittorio de Sica]]) (1948) === Filmografía como direutor === *[[1981]] - ''[[Equí, un collaciu]] (Buddy, Buddy)'' *[[1978]] - ''[[Fedora]] (Fedora)'' *[[1974]] - ''[[Primera plana]] (The Front Page)'' *[[1972]] - ''[[¿Qué ocurrió ente'l mio pá y la to ma?]] (Avanti)'' *[[1970]] - ''[[La vida privada de Sherlock Holmes]] (The Private Life of Sherlock Holmes)'' *[[1966]] - ''[[En bandexa plata]] (The Fortune Cookie)'' *[[1964]] - ''[[Bésame, babayu]] (Kiss Me, Stupid)'' *[[1963]] - ''[[Irma la duce]] (Irma la Douce)'' *[[1961]] - ''[[Ún, dos, trés]] (One, two, three)'' *[[1960]] - ''[[L'apartamentu]] (The Apartament)'' *[[1959]] - ''[[Con faldes y a lo llocu]] (Some Like it Hot)'' *[[1958]] - ''[[Witness for the Prosecution]] (Witness for the Prosecution)'' *[[1957]] - ''[[Ariane (película)|Ariane]] (Love in the Afternoon)'' *[[1957]] - ''[[L'héroe solitariu]] (The Spirit of St. Louis)'' *[[1955]] - ''[[The Seven Year Itch]] (The Seven Year Itch)'' *[[1954]] - ''[[Sabrina (1954)|Sabrina]] (Sabrina)'' *[[1953]] - ''[[Stalag 17]] (Stalag 17)'' *[[1951]] - ''[[El gran carnaval]] (Ace in the Hole)'' *[[1950]] - ''[[Sunset Boulevard]] (Sunset Boulevard)'' *[[1948]] - ''[[Berlín Occidente]] (A Foreign Affair)'' *[[1948]] - ''[[El vals del Emperador]] (The Emperor Waltz)'' *[[1945]] - ''[[Díes ensin güella]] (The Lost Weekend)'' *[[1944]] - ''[[Perdición]] (Double Indemnity)'' *[[1943]] - ''[[Five Graves to Cairo]] (Five Graves to Cairo)'' *[[1942]] - ''[[El mayor y la menor]] (The Major and the Minor)'' *[[1934]] - ''[[Curvies peligroses]] (Mauvaise graine)'' == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Persones d'Austria|Wilder, Billy]] [[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos|Wilder, Billy]] [[Categoría:Guionistes de cine|Wilder, Billy]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 3n1aaml03rr4xs4qetpxlkt9fic6gph 3707740 3707739 2022-08-17T09:43:05Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Persona}} [[Archivu:Broogoldvidawild.jpg|right|thumb|250px|Billy Wilder.]] '''Samuel Wilder''', más conocíu como '''Billy Wilder''' (Sucha, [[Austria]], [[22 de xunu]] de [[1906]] - [[Hollywood]], [[Estaos Xuníos]], [[27 de marzu]] de [[2002]]) foi un [[direutor de cine]] d'[[Estaos Xuníos]] d'orixe austriacu. Ñació en [[Sucha]], nel entóncenes [[Imperiu Austrohúngaru]]. Wilder pasó la so infancia y la so xuventú n'Austria. El so primer trabayu foi como cronista nel [[periódicu]] austriacu ''Juranek''. Continuó trabayando como cronista en [[Berlín]], teniendo qu'alternar esta ocupación con otres pa sobrevivir. Ellí aficionóse al cine, tres ver delles películes que lu impresionaron fonderamente. Una d'elles foi ''[[L'acorazáu Potemkin]]'', de [[Sergei Eisenstein]]. Entró a trabayar pa la [[UFA]] onde conoció a los grandes direutores del momentu. Tres l'ascensu al poder de [[Hitler]], Wilder viose obligáu a abandonar [[Berlín]], debío a la so ascendencia [[xudíu|xudía]]. So ma morrería nos [[campu de concentración|campos de concentración]] d'[[Auschwitz]]. Tuvo en [[París]] y, dende ellí, en [[1934]] treslladóse a [[Estaos Xuníos]], xunto al actor [[Peter Lorre]]. Wilder y Lorre compartieron apartamentu, fame y momentos perabegosos demientres una temporada. Ellí entamó a trabayar como [[guionista]] pa la [[Paramount]], y tuvo la ocasión de collaborar con [[Ernst Lubitsch]], el so gran mayestru. El día del so entierru dixo: "Quedamonos ensin Lubitsch. Peor entá, quedamonos ensin les películes de Lubitsch". De magar llegó a Hollywood en [[1933]], Wilder siguió la so carrera como guionista. Convirtióse en ciudadanu d'Estaos Xuníos en [[1934]]. El primer éxitu de Wilder foi ''Ninotchka'', una collaboración con otru inmigrante alemán, Ernst Lubitsch. Estrenada en [[1939]], esta enlloquecida comedia tuvo como protagonista a [[Greta Garbo]] (xeneralmente conocida como una heroína tráxica nel cine melodramáticu), y foi aclamada pola crítica y el públicu. Nesa llinia, ''Garbo Laughs!'', llevó la carrera de Garbo nuna nueva direición. La película tamién supuso la primera nominación de Wilder a los [[Premios Óscar]]. Durante doce años Wilder co-escribió munches de les sos películes con [[Charles Brackett]], dende 1938 a [[1950]]. A ''Ninotchka'', siguióla una riestra d'éxitos de taquilla, ''Hold Back The Dawn'', ''Ball of Fire'', asina como la so ópera prima como direutor, ''The Major and the Minor''. Como guionista, Wilder escribió 60 películes. Como direutor, realizó 26 películes. Foi gallardoniáu con siete [[Premios Óscar|Óscar]] tres ser nomáu en 21 ocasiones. En [[1981]] dirixó la so cabera película, [[Equí, un collaciu]]. De magar entós les compañíes aseguradores yá nun queríen asegurar películes suyes debío a la so avanzada edá. Morrió 21 años más sero a la edá de 95 años na so residencia de [[Beverly Hills]], por mor d'una [[neumonía]]. Nuna entrevista espublizada en [[1952]] Wilder enumeró les sos diez películes favorites: #''[[L'acorazáu Potemkin]]'' (Sergei Eisenstein) (1925) #''[[Fuñeria]]'' ([[Erich von Stroheim]]) (1923) #''[[Varieté]]'' ([[Charles Dupont]]) (1925) #''[[La quimera l'oru]]'' ([[Charles Chaplin]]) (1924) #''[[Y el mundiu marcha]]'' ([[King Vidor]]) (1928) #''[[La gran ilusión]]'' ([[Jean Renoir]]) (1937) #''[[El delator]]'' ([[John Ford]]) (1935) #''[[Ninotchka]]'' ([[Ernst Lubitsch]]) (1939) #''[[The Best Years of Our Lives]]'' ([[William Wyler]]) (1946) #''[[El lladrón de bicicletes]]'' ([[Vittorio de Sica]]) (1948) === Filmografía como direutor === *[[1981]] - ''[[Equí, un collaciu]] (Buddy, Buddy)'' *[[1978]] - ''[[Fedora]] (Fedora)'' *[[1974]] - ''[[Primera plana]] (The Front Page)'' *[[1972]] - ''[[¿Qué ocurrió ente'l mio pá y la to ma?]] (Avanti)'' *[[1970]] - ''[[La vida privada de Sherlock Holmes]] (The Private Life of Sherlock Holmes)'' *[[1966]] - ''[[En bandexa plata]] (The Fortune Cookie)'' *[[1964]] - ''[[Kiss Me, Stupid]] (Kiss Me, Stupid)'' *[[1963]] - ''[[Irma la duce]] (Irma la Douce)'' *[[1961]] - ''[[Ún, dos, trés]] (One, two, three)'' *[[1960]] - ''[[L'apartamentu]] (The Apartament)'' *[[1959]] - ''[[Con faldes y a lo llocu]] (Some Like it Hot)'' *[[1958]] - ''[[Witness for the Prosecution]] (Witness for the Prosecution)'' *[[1957]] - ''[[Ariane (película)|Ariane]] (Love in the Afternoon)'' *[[1957]] - ''[[L'héroe solitariu]] (The Spirit of St. Louis)'' *[[1955]] - ''[[The Seven Year Itch]] (The Seven Year Itch)'' *[[1954]] - ''[[Sabrina (1954)|Sabrina]] (Sabrina)'' *[[1953]] - ''[[Stalag 17]] (Stalag 17)'' *[[1951]] - ''[[El gran carnaval]] (Ace in the Hole)'' *[[1950]] - ''[[Sunset Boulevard]] (Sunset Boulevard)'' *[[1948]] - ''[[Berlín Occidente]] (A Foreign Affair)'' *[[1948]] - ''[[El vals del Emperador]] (The Emperor Waltz)'' *[[1945]] - ''[[Díes ensin güella]] (The Lost Weekend)'' *[[1944]] - ''[[Perdición]] (Double Indemnity)'' *[[1943]] - ''[[Five Graves to Cairo]] (Five Graves to Cairo)'' *[[1942]] - ''[[El mayor y la menor]] (The Major and the Minor)'' *[[1934]] - ''[[Curvies peligroses]] (Mauvaise graine)'' == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Persones d'Austria|Wilder, Billy]] [[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos|Wilder, Billy]] [[Categoría:Guionistes de cine|Wilder, Billy]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 5hv3uc41emczpo8sbxmdcihq2u6fu42 3707741 3707740 2022-08-17T09:43:27Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Persona}} [[Archivu:Broogoldvidawild.jpg|right|thumb|250px|Billy Wilder.]] '''Samuel Wilder''', más conocíu como '''Billy Wilder''' (Sucha, [[Austria]], [[22 de xunu]] de [[1906]] - [[Hollywood]], [[Estaos Xuníos]], [[27 de marzu]] de [[2002]]) foi un [[direutor de cine]] d'[[Estaos Xuníos]] d'orixe austriacu. Ñació en [[Sucha]], nel entóncenes [[Imperiu Austrohúngaru]]. Wilder pasó la so infancia y la so xuventú n'Austria. El so primer trabayu foi como cronista nel [[periódicu]] austriacu ''Juranek''. Continuó trabayando como cronista en [[Berlín]], teniendo qu'alternar esta ocupación con otres pa sobrevivir. Ellí aficionóse al cine, tres ver delles películes que lu impresionaron fonderamente. Una d'elles foi ''[[L'acorazáu Potemkin]]'', de [[Sergei Eisenstein]]. Entró a trabayar pa la [[UFA]] onde conoció a los grandes direutores del momentu. Tres l'ascensu al poder de [[Hitler]], Wilder viose obligáu a abandonar [[Berlín]], debío a la so ascendencia [[xudíu|xudía]]. So ma morrería nos [[campu de concentración|campos de concentración]] d'[[Auschwitz]]. Tuvo en [[París]] y, dende ellí, en [[1934]] treslladóse a [[Estaos Xuníos]], xunto al actor [[Peter Lorre]]. Wilder y Lorre compartieron apartamentu, fame y momentos perabegosos demientres una temporada. Ellí entamó a trabayar como [[guionista]] pa la [[Paramount]], y tuvo la ocasión de collaborar con [[Ernst Lubitsch]], el so gran mayestru. El día del so entierru dixo: "Quedamonos ensin Lubitsch. Peor entá, quedamonos ensin les películes de Lubitsch". De magar llegó a Hollywood en [[1933]], Wilder siguió la so carrera como guionista. Convirtióse en ciudadanu d'Estaos Xuníos en [[1934]]. El primer éxitu de Wilder foi ''Ninotchka'', una collaboración con otru inmigrante alemán, Ernst Lubitsch. Estrenada en [[1939]], esta enlloquecida comedia tuvo como protagonista a [[Greta Garbo]] (xeneralmente conocida como una heroína tráxica nel cine melodramáticu), y foi aclamada pola crítica y el públicu. Nesa llinia, ''Garbo Laughs!'', llevó la carrera de Garbo nuna nueva direición. La película tamién supuso la primera nominación de Wilder a los [[Premios Óscar]]. Durante doce años Wilder co-escribió munches de les sos películes con [[Charles Brackett]], dende 1938 a [[1950]]. A ''Ninotchka'', siguióla una riestra d'éxitos de taquilla, ''Hold Back The Dawn'', ''Ball of Fire'', asina como la so ópera prima como direutor, ''The Major and the Minor''. Como guionista, Wilder escribió 60 películes. Como direutor, realizó 26 películes. Foi gallardoniáu con siete [[Premios Óscar|Óscar]] tres ser nomáu en 21 ocasiones. En [[1981]] dirixó la so cabera película, [[Equí, un collaciu]]. De magar entós les compañíes aseguradores yá nun queríen asegurar películes suyes debío a la so avanzada edá. Morrió 21 años más sero a la edá de 95 años na so residencia de [[Beverly Hills]], por mor d'una [[neumonía]]. Nuna entrevista espublizada en [[1952]] Wilder enumeró les sos diez películes favorites: #''[[L'acorazáu Potemkin]]'' (Sergei Eisenstein) (1925) #''[[Fuñeria]]'' ([[Erich von Stroheim]]) (1923) #''[[Varieté]]'' ([[Charles Dupont]]) (1925) #''[[La quimera l'oru]]'' ([[Charles Chaplin]]) (1924) #''[[Y el mundiu marcha]]'' ([[King Vidor]]) (1928) #''[[La gran ilusión]]'' ([[Jean Renoir]]) (1937) #''[[El delator]]'' ([[John Ford]]) (1935) #''[[Ninotchka]]'' ([[Ernst Lubitsch]]) (1939) #''[[The Best Years of Our Lives]]'' ([[William Wyler]]) (1946) #''[[El lladrón de bicicletes]]'' ([[Vittorio de Sica]]) (1948) === Filmografía como direutor === *[[1981]] - ''[[Equí, un collaciu]] (Buddy, Buddy)'' *[[1978]] - ''[[Fedora]] (Fedora)'' *[[1974]] - ''[[Primera plana]] (The Front Page)'' *[[1972]] - ''[[¿Qué ocurrió ente'l mio pá y la to ma?]] (Avanti)'' *[[1970]] - ''[[The Private Life of Sherlock Holmes]] (The Private Life of Sherlock Holmes)'' *[[1966]] - ''[[En bandexa plata]] (The Fortune Cookie)'' *[[1964]] - ''[[Kiss Me, Stupid]] (Kiss Me, Stupid)'' *[[1963]] - ''[[Irma la duce]] (Irma la Douce)'' *[[1961]] - ''[[Ún, dos, trés]] (One, two, three)'' *[[1960]] - ''[[L'apartamentu]] (The Apartament)'' *[[1959]] - ''[[Con faldes y a lo llocu]] (Some Like it Hot)'' *[[1958]] - ''[[Witness for the Prosecution]] (Witness for the Prosecution)'' *[[1957]] - ''[[Ariane (película)|Ariane]] (Love in the Afternoon)'' *[[1957]] - ''[[L'héroe solitariu]] (The Spirit of St. Louis)'' *[[1955]] - ''[[The Seven Year Itch]] (The Seven Year Itch)'' *[[1954]] - ''[[Sabrina (1954)|Sabrina]] (Sabrina)'' *[[1953]] - ''[[Stalag 17]] (Stalag 17)'' *[[1951]] - ''[[El gran carnaval]] (Ace in the Hole)'' *[[1950]] - ''[[Sunset Boulevard]] (Sunset Boulevard)'' *[[1948]] - ''[[Berlín Occidente]] (A Foreign Affair)'' *[[1948]] - ''[[El vals del Emperador]] (The Emperor Waltz)'' *[[1945]] - ''[[Díes ensin güella]] (The Lost Weekend)'' *[[1944]] - ''[[Perdición]] (Double Indemnity)'' *[[1943]] - ''[[Five Graves to Cairo]] (Five Graves to Cairo)'' *[[1942]] - ''[[El mayor y la menor]] (The Major and the Minor)'' *[[1934]] - ''[[Curvies peligroses]] (Mauvaise graine)'' == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Persones d'Austria|Wilder, Billy]] [[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos|Wilder, Billy]] [[Categoría:Guionistes de cine|Wilder, Billy]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] gt3kwqnlerq9j9kn5shommlwmmtvrh5 3707743 3707741 2022-08-17T09:44:33Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Persona}} [[Archivu:Broogoldvidawild.jpg|right|thumb|250px|Billy Wilder.]] '''Samuel Wilder''', más conocíu como '''Billy Wilder''' (Sucha, [[Austria]], [[22 de xunu]] de [[1906]] - [[Hollywood]], [[Estaos Xuníos]], [[27 de marzu]] de [[2002]]) foi un [[direutor de cine]] d'[[Estaos Xuníos]] d'orixe austriacu. Ñació en [[Sucha]], nel entóncenes [[Imperiu Austrohúngaru]]. Wilder pasó la so infancia y la so xuventú n'Austria. El so primer trabayu foi como cronista nel [[periódicu]] austriacu ''Juranek''. Continuó trabayando como cronista en [[Berlín]], teniendo qu'alternar esta ocupación con otres pa sobrevivir. Ellí aficionóse al cine, tres ver delles películes que lu impresionaron fonderamente. Una d'elles foi ''[[L'acorazáu Potemkin]]'', de [[Sergei Eisenstein]]. Entró a trabayar pa la [[UFA]] onde conoció a los grandes direutores del momentu. Tres l'ascensu al poder de [[Hitler]], Wilder viose obligáu a abandonar [[Berlín]], debío a la so ascendencia [[xudíu|xudía]]. So ma morrería nos [[campu de concentración|campos de concentración]] d'[[Auschwitz]]. Tuvo en [[París]] y, dende ellí, en [[1934]] treslladóse a [[Estaos Xuníos]], xunto al actor [[Peter Lorre]]. Wilder y Lorre compartieron apartamentu, fame y momentos perabegosos demientres una temporada. Ellí entamó a trabayar como [[guionista]] pa la [[Paramount]], y tuvo la ocasión de collaborar con [[Ernst Lubitsch]], el so gran mayestru. El día del so entierru dixo: "Quedamonos ensin Lubitsch. Peor entá, quedamonos ensin les películes de Lubitsch". De magar llegó a Hollywood en [[1933]], Wilder siguió la so carrera como guionista. Convirtióse en ciudadanu d'Estaos Xuníos en [[1934]]. El primer éxitu de Wilder foi ''Ninotchka'', una collaboración con otru inmigrante alemán, Ernst Lubitsch. Estrenada en [[1939]], esta enlloquecida comedia tuvo como protagonista a [[Greta Garbo]] (xeneralmente conocida como una heroína tráxica nel cine melodramáticu), y foi aclamada pola crítica y el públicu. Nesa llinia, ''Garbo Laughs!'', llevó la carrera de Garbo nuna nueva direición. La película tamién supuso la primera nominación de Wilder a los [[Premios Óscar]]. Durante doce años Wilder co-escribió munches de les sos películes con [[Charles Brackett]], dende 1938 a [[1950]]. A ''Ninotchka'', siguióla una riestra d'éxitos de taquilla, ''Hold Back The Dawn'', ''Ball of Fire'', asina como la so ópera prima como direutor, ''The Major and the Minor''. Como guionista, Wilder escribió 60 películes. Como direutor, realizó 26 películes. Foi gallardoniáu con siete [[Premios Óscar|Óscar]] tres ser nomáu en 21 ocasiones. En [[1981]] dirixó la so cabera película, [[Equí, un collaciu]]. De magar entós les compañíes aseguradores yá nun queríen asegurar películes suyes debío a la so avanzada edá. Morrió 21 años más sero a la edá de 95 años na so residencia de [[Beverly Hills]], por mor d'una [[neumonía]]. Nuna entrevista espublizada en [[1952]] Wilder enumeró les sos diez películes favorites: #''[[L'acorazáu Potemkin]]'' (Sergei Eisenstein) (1925) #''[[Fuñeria]]'' ([[Erich von Stroheim]]) (1923) #''[[Varieté]]'' ([[Charles Dupont]]) (1925) #''[[La quimera l'oru]]'' ([[Charles Chaplin]]) (1924) #''[[Y el mundiu marcha]]'' ([[King Vidor]]) (1928) #''[[La gran ilusión]]'' ([[Jean Renoir]]) (1937) #''[[El delator]]'' ([[John Ford]]) (1935) #''[[Ninotchka]]'' ([[Ernst Lubitsch]]) (1939) #''[[The Best Years of Our Lives]]'' ([[William Wyler]]) (1946) #''[[Ladri di biciclette]]'' ([[Vittorio de Sica]]) (1948) === Filmografía como direutor === *[[1981]] - ''[[Equí, un collaciu]] (Buddy, Buddy)'' *[[1978]] - ''[[Fedora]] (Fedora)'' *[[1974]] - ''[[Primera plana]] (The Front Page)'' *[[1972]] - ''[[¿Qué ocurrió ente'l mio pá y la to ma?]] (Avanti)'' *[[1970]] - ''[[The Private Life of Sherlock Holmes]] (The Private Life of Sherlock Holmes)'' *[[1966]] - ''[[En bandexa plata]] (The Fortune Cookie)'' *[[1964]] - ''[[Kiss Me, Stupid]] (Kiss Me, Stupid)'' *[[1963]] - ''[[Irma la duce]] (Irma la Douce)'' *[[1961]] - ''[[Ún, dos, trés]] (One, two, three)'' *[[1960]] - ''[[L'apartamentu]] (The Apartament)'' *[[1959]] - ''[[Con faldes y a lo llocu]] (Some Like it Hot)'' *[[1958]] - ''[[Witness for the Prosecution]] (Witness for the Prosecution)'' *[[1957]] - ''[[Ariane (película)|Ariane]] (Love in the Afternoon)'' *[[1957]] - ''[[L'héroe solitariu]] (The Spirit of St. Louis)'' *[[1955]] - ''[[The Seven Year Itch]] (The Seven Year Itch)'' *[[1954]] - ''[[Sabrina (1954)|Sabrina]] (Sabrina)'' *[[1953]] - ''[[Stalag 17]] (Stalag 17)'' *[[1951]] - ''[[El gran carnaval]] (Ace in the Hole)'' *[[1950]] - ''[[Sunset Boulevard]] (Sunset Boulevard)'' *[[1948]] - ''[[Berlín Occidente]] (A Foreign Affair)'' *[[1948]] - ''[[El vals del Emperador]] (The Emperor Waltz)'' *[[1945]] - ''[[Díes ensin güella]] (The Lost Weekend)'' *[[1944]] - ''[[Perdición]] (Double Indemnity)'' *[[1943]] - ''[[Five Graves to Cairo]] (Five Graves to Cairo)'' *[[1942]] - ''[[El mayor y la menor]] (The Major and the Minor)'' *[[1934]] - ''[[Curvies peligroses]] (Mauvaise graine)'' == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Persones d'Austria|Wilder, Billy]] [[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos|Wilder, Billy]] [[Categoría:Guionistes de cine|Wilder, Billy]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] cv0l83ajc078lgc65h9gmh9ewxg6hz9 Cinturón d'asteroides 0 11955 3707395 3491926 2022-08-16T14:52:47Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Entamu}}{{ficha d'oxetu celeste}} El '''cinturón d'asteroides''' ye una rexón del [[Sistema Solar]], con forma de discu circunestelar, asitiada nel Sistema Solar, ente les órbites de los planetes [[Marte (planeta)|Marte]] y [[Xúpiter (planeta)|Xúpiter]]. Esta rexón ta ocupada por un gran númberu de cuerpos estelares sólidos y de forma irregular, de tamañu variáu pero muncho más pequeños que planetes, nomaos [[Asteroide|asteroides]] o planetes menores. Esti cinturón d'asteroides ye nomáu tamién '''cinturón d'asteroides principal''', o '''cinturón principal''', pa distinguilu d'otres poblaciones d'asteroides del Sistema Solar, como los [[asteroides cercanos a la Tierra]] (Near-Earth asteroids, NEA) o los [[Asteroide troyanu|asteroides troyanos]]<ref name=":0">Williams M, ''[https://www.universetoday.com/32856/asteroid-belt/ What is the Asteroid Belt?]'', artículu na web Universe Today (23 d'agostu de 2015).</ref>. La metá de la masa del cinturón contiénenla los cuatro asteroides mayores: [[1 Ceres|Ceres]], [[4 Vesta|Vesta]], [[2 Pallas|Palas]] ya [[10 Hygiea|Hygiea]]<ref name=":0" />. Sicasí, la masa total del cinturón ye pequeña, d'aprosimadamente'l 4% de la de la [[Lluna]]. [[Ficheru:InnerSolarSystem-en.png|miniaturadeimagen|300x300px|Cinturón d'asteroides del Sistema Solar interior. El cinturón d'asteroides, asitiáu ente les órbites de Marte y Xúpiter, ta representáu en color blanco. En verde apaecen los troyanos de Xúpiter, y en naranxa'l [[grupu de Hilda]].]] Ceres, l'únicu de los asteroides del cinturón grande bastante pa ser incluyíu na categoría de los planetes nanos, tien un diámetru de 950 km, y los otros trés citaos anantes tienen diámetros medios de menos de 600 km<ref>Krasinsky GA, Pitjeva EV, Vasilyev MV, Yagudina EI, ''[https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0019103502968375?via%3Dihub Hidden Mass in the Asteroid Belt]''. Icarus 2002;158(1):98-105. doi:10.1006/icar.2002.6837</ref><ref>Pitjeva EV, ''[https://web.archive.org/web/20140703074335/http://iau-comm4.jpl.nasa.gov/EPM2004.pdf High-Precision Ephemerides of Planets-EPM and Determination of Some Astronomical Contents]''. Solar System Research, 2005;39(3):176-186. doi:10.1007/s11208-005-0033-2</ref><ref>Yeomans DK, ''[https://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi JPL Small-Body Database Browser]''. NASA, 2006.</ref>. El restu los oxetos del cinturón son de tamañu pervariable, y dalgunos son tan pequeños como una partícula de polvu. El material del cinturón ye tan ralo que numberoses naves espaciales non tripulaes tienen travesáolo ensin problema<ref>Koberlein B, ''[https://www.universetoday.com/110276/why-the-asteroid-belt-doesnt-threaten-spacecraft/ Why the Asteroid Belt Doesn't Threaten Spacecraft]'', artículu na web Universe Today (12 de marzu de 2014).</ref>. Sicasí, los choques ente grandes asteroides pasen, y de resultes d'ellos puede formase una familia d'asteroides que comparten les mesmes carauterístiques orbitales y composiciones. Los asteroides individuales categorícense, dientro del cinturón, pol so espectru, y la mayoría ta incluyíu nún de los siguientes grupos principales: carbonáceos (tipu C), silicatos (tipu S) y ricos en metales (tipu M). El cinturón d'asteroides formose a partir de la [[nebulosa solar]] primordial como un grupu de [[Planetesimal|planetesimales]]<ref name=":1">''[http://www.cosmosup.com/how-did-the-asteroid-belt-form/ How Did The Asteroid Belt Form? Was There a Planet There?]'', artículu na web CosmosUp (17 de xineru de 2016).</ref>, que son los precursores, de pequeñu tamañu, de los [[Protoplaneta|protoplanetes]]. Na rexón ente Marte y Xúpiter les perturbaciones gravitacionales provocaes por Xúpiter cargaron a los protoplanetes con una cantidá d'enerxía orbital que-yos impidió xuntase pa formar un planeta<ref name=":1" /><ref>Redd NT, ''[https://www.space.com/16105-asteroid-belt.html Asteroid Belt: Facts & Information]'', artículu na web space.com (5 de mayu de 2017).</ref>. Les colisiones yeren demasiao violentes y, en cuenta de fundise, los planetesimales y la mayoría de los protoplanetes rompiéronse. De resultes, el 99,9% de la masa orixinal del cinturón perdiose nos primeros 100 millones d'años d'esistencia del Sistema Solar<ref>Beatty K, ''[https://skyandtelescope.org/astronomy-news/sculpting-the-asteroid-belt/ Sculpting the Asteroid Belt]'', artículu na web Sky & Telescope (10 de marzu de 2009).</ref>. Dellos asteroides cayeron al [[Sistema Solar|Sistema Solar interior]], convirtiéndose en meteoritos que chocaron colos planetes d'esa zona. Entá güei, les órbites de los asteroides pertúrbense de forma medible cuando el so periodu de revolución alredor del Sol forma una [[resonancia orbital]] con Xúpiter. A eses distancies orbitales produzse un [[güecu de Kirkwood]] cuando los asteroides son arrastraos a otres órbites<ref>Delgrande JJ, Soanes SV, ''Kirkwood Gaps in the Asteroid Orbits''. Journal of the Royal Astronomical Society of Canada, 1943;37:187.</ref>. Hai dellos tipos de cuerpos celestes de pequeñu tamañu notres rexones del Sistema Solar: son los asteroides cercanos a la Tierra, los [[Centauru (astronomía)|centauros]], los oxetos del [[cinturón de Kuiper]], los [[Discu dispersu|discos dispersos]], los [[Sednoide|sednoides]] y los oxetos de la [[nube d'Oort]]. El [[22 de xineru]] de [[2014]] científicos de l'[[Axencia Espacial Europea]] notificaron la detección, por primera vegada, de vapor d'agua en Ceres, el mayor de los oxetos del asteroide<ref>Küppers M, O'Rourke L, Bockelée-Morvan D, Zakharov V, Lee S, Von Allmen P et al, ''[https://www.nature.com/articles/nature12918 Localized sources of water vapour on the dwarf planet (1) Ceres]''. Nature, 2014; 505(7484):525-7. doi:10.1038/nature12918</ref>. La detección foi posible gracies a la capacidá d'observación del espectru infrarroxu llonxanu del observatoriu espacial Herschel<ref name=":2">Harrington JD, ''[https://www.nasa.gov/press/2014/january/herschel-telescope-detects-water-on-dwarf-planet/ Herschel Telescope Detects Water on Dwarf Planet - Release 14-021]'', noticia na web de la NASA (22 de xineru de 2014).</ref>. El descubrimientu foi una sospresa, porque atribúise a los cometes, y non a los asteroides, la propiedá de "soltar chorros y plumes". Según ún de los científicos qu'espublizaron l'estudiu, "les llendes ente lo que ye un cometa y un asteroide son cada vegada más borroses"<ref name=":2" />. == Referencies == [[Categoría:Asteroides]] [[Categoría:Sistema solar]] {{llistaref}}{{control d'autoridaes}} 4196frgdcsxrys34mhjbdbyibm1lsr1 3354 McNair 0 12115 3707563 3466685 2022-08-16T15:17:47Z YoaR 37624 , wikitext text/x-wiki {{ficha d'oxetu celeste}} '''3354 McNair''' ye l'[[asteroide]] númberu 3354 de la serie ''(1984 CW)'', descubiertu nel Observatoriu Lowell n'Anderson Mesa (Arizona) por Edward Bowell, el [[8 de febreru]] de [[1984]]. Nomáu asina n'honor de [[Ronald E. McNair]], especialista de misión nel tresbordador espacial [[Challenger]], destruyíu'l [[28 de xineru]] de [[1986]]. == Ver tamién == * [[Llista d'asteroides]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llistes d'asteroides|3354 McNair]] otic4pdwo8zmjd9dnxc83ah79u5v0p4 Figu 0 12157 3707502 3670930 2022-08-16T15:04:48Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220602160304}} {{comida}} Denómase '''figu''' al frutu de la [[figal]], en xeneral carnosu y dulce, enllenu de pebides o [[semilla|semilles]]. [[Image:Fig (Ficus carica) fruit halved.jpg|thumb|Interior d'un figu.]] De dellos colores y tamaños que van del verde al prietu (esterior); hai especies non comestibles. Ye posible oyír la espresión "''tar fechu un figu''" aludiendo al frutu secu y angurriáu. El frutu que nun se consume na temporada ensugase al sol en secaderos asemeyaos a los de la ''[[uva]] pasa'', pudiéndose conservar más tiempu pa utilizalu na ellaboración de diversos [[postre]]s, inclusu [[xeláu|xelaos]]. Na [[ribera mediterránea]] española esisten diverses denominaciones del figu, en referencia a la forma, especie, tamañu y color. El conocíu popularmente como "higo reina" ye grande, agrietáu, non escesivamente dulce y mui preciáu pa postre. Tamién la [[breva]], frutu qu'antecede al figu prietu del mesmu árbol siempres coincidiendo cola [[Festividá de San Xuan]], asina esta figal da curiosamente dos frutos estremaos en forma tamañu y tastu, siendo la breva'l más preciáu de toos. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Frutes]] [[Categoría:Ficus]] 4cc059pjelx8uh4c6zceezpezmadk5m María Jesús Rodríguez 0 12330 3707512 3468157 2022-08-16T15:05:49Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{Persona}} '''María Jesús Rodríguez''' {{nym}} ye una escultora y pintora asturiana. Formóse inicialmente na Escuela d'Artes Aplicaes d'Uviéu, onde tomó contautu con otros artistes de la so xeneración colos que terminaría formando'l [[Grupu Abra]], colos que trabayaría ente los años [[1981]] a [[1987]]. Los sos primeros pasos daralos como pintora derivando, posteriormente, hacia la escultura. La so primer esposición individual fairala en [[1983]], na Sala Piñole, de [[Xixón]], onde presentará una serie d'escultures a les que los críticos aplicaríen el términu de primitives. Evolucionó dende unes composiciones paisaxístiques y xeolóxiques a unos conceptos más [[Arte abstractu|abstractos]]. El so llinguaxe ye inconfundible, tanto no conceptual como no material (normalmente emplega cartón nos sos trabayos, al que somete a procesos estremaos y al qu'aplica cromatismos entamando col negro y evolucionando hacia otros colores puros). Espuso en galeríes de [[París]], [[Zurich]] o [[Nueva York]], arriendes d'otres a lo llargo d'[[España]]. Collaboró na parte gráfica del númberu 1 la revista de lliteratura asturiana [[Adréi]] ([[1986]]), que dirixeren [[Berta Piñán]] y [[Xuan Bello]], con una riestra de dibuxos que titulara ''Llousas''. {{NF|1959||Rodriguez, Maria Jesus}} [[Categoría:Persones d'Uviéu]] [[Categoría:Escultores d'Asturies]] [[Categoría:Pintores d'Asturies]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] 0aeb5gh5a8g63d1am65gdvgfi6yka38 Giraffa camelopardalis 0 12442 3707412 3510463 2022-08-16T14:54:38Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Ficha de taxón | name = Xirafa | status = LC | trend = stable | status_ref = | image = Giraffa camelopardalis angolensis.jpg | image_width = 250px | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Mammalia]] | ordo = [[Artiodactyla]] | familia = [[Giraffidae]] | genus = ''[[Giraffa]]'' | species = '''G. camelopardalis''' | binomial = Giraffa camelopardalis | binomial_authority = [[Linnaeus]] ([[1758]]) | range_map = Mapa distribución girafa subespecies (Giraffa camelopardalis).png | range_map_width = 250px }} La '''Xirafa''' (''Giraffa camelopardalis'') ye un [[mamíferu]] [[Artiodactyla|artiodáctilu]], y la más alta de toles especies vivientes d'[[animal|animales]] terrestres. Los machos puen midir ente 4,80 a 5,50 [[metru|metros]] d'altor y pesar hasta 900 [[quilogramu|quilogramos]]. Les femes son xeneralmente un pocu más pequeñes y pesen menos. Orixinaria d'[[África]], la xirafa ta emparentada colos [[cérvidu|cérvidos]] y los [[bóvidu|bóvidos]], pero pertenez a otra familia, les [[Giraffidae]], na que namái ta la xirafa y el so pariente más averáu, l'[[okapi]]. == Carauterístiques físiques == Les xirafes son famoses pol so pescuezu perllargu (que-yos permite algamar les fueyes más altes y tienres de los árboles) y les sos pates delanteres llargues (que son muncho más llargues que les traseres). La estructura ósea del cuellu nun s'estrema de les d'otros mamíferos: nun tien más vértebres, pero cadún de los 7 güesos ye más llargu. Amás, tien unos cuernos pequeños que tan rodiaos pola piel de la xirafa. Otres munches modificacioens pequeñes de la estructura de la xirafa evolucionaron, por exemplu'l [[sistema circulatoriu]]. El [[coral]] d'una xirafa ha xenerar cerca'l doble de presión sanguínea qu'un mamíferu grande pa caltener el fluxu de sangre al cerebru escontra la gravedá. No alto'l cuellu, un complexu sistema de regulación de la presión previen l'escesu de sangre nel cerebru cuando la xirafa baxa la so tiesta pa beber. Al contrariu, los vasos sanguíneos na parte baxa de les pates tán baxo una gran presión. N'otros animales, esta presión diba forciar a que'l sangre fore espulsáu al través de les muries capilares. Sicasí, les xirafes tienen la piel mui axustada nes sos estremidaes inferiores, calteniendo asina la persión vascula alta d'igual mou que'l trax d'un pilotu. La llingua ye prieta, y ye tan llarga (unos 50 cm) que-y permite emplegala pa llimpiase les oreyes. Tien tamién dos cuernos y una hinchazón en mediu la frente, una cresta fecha de güesu, dabíu a un desendolcu escesivo de los güesos frontales y ñasales. La boca ye estremada de la d'otros rumiantes: El so llabiu superior nun ta como'l del [[camellu]], ta recubiertu de pelos y tien un aspeutu estremáu. Tien un sistema que-y permite abrir y pesllar a voluntá, les fuexes nasales. Esto-y permite recubrir les cavidaes olfatives escontra'l polvu, sobremanera cuando'l vientu fai remolinos. El pelax ye de color mariellu, semáu de manches abondo grandes, d'aspeutu irregular y color pardo claru o escuro, siendo les manches del cuellu y piernes más pequeñes. La parte alta de les pates y el vientre ye blanca y nun tien manches. Les xirafes viven en grupos de 20 a 30 exemplares, cásique toos mozos, pues al enveyecer gueten la soledá. === Xestación y críes === La [[xestación]] d'una xirafa dura ente 14 y 15 meses; ñaz namái una cría. La madre pare de pie y el sacu [[embrión|embrionariu]] ruémpese cuando la cría cai al suelu. Les xirafes recién ñacíes miden cerca de 1,80 metros. A les poques hores de ñacer, les críes son a correr y nun s'estremen d'una cría d'una selmana d'edá. Sicasí, les dos primeres selmanes pásenles la mayor parte'l tiempu acostaes, al abellugu de la so má. Demientres que les xirafes adultes son grandes n'escesu pa ser atacaes pola mayoría [[Depredación|depredaores]], les más moces pueen ser presa de [[lleón|lleones]], [[lleopardos]], [[hienes]] y perros salvaxes. Namái del 25 al 50 por cientu les xirafes lleguen a ser adultes. Éstes, tienen un promediu de vida d'ente 20 y 25 años. === Alimentación === El réxime allimenticu de la xirafa tien muncho que ver col so aspeutu físicu; xinta les fueyes de los árboles pa lo que-y val la so llingua perllarga y el so cuellu. Les que viven nel sur d'[[África]] prefieren les rames y fueyes que tienen espines, porque los sos llabios y la so llingua son insensibles. == La xirafa na Historia == [[Plinio]], na so "Historia Ñatural" cunta que los sos conciudadanos vieron per primera vegada una xirafa nel añu 46 e.C. durante los xuegos del Circu. Na Edá Media creyíase que la xirafa yera un animal míticu. La so estampa apaecía nos escudos de los caballeros y na iconografía de les catedrales. Tamién pensaben que la so piel, emplegada pa procrear, gadría que los neños recién ñacíos foren más altos y fuertes. Ún de los primeros exemplares qu'apaecieron n'Europa, nel sieglu XV, tráxolu [[Llorenzo de Médicis]] * Esiste la '''[[Camelopardalis|Constelación de la xirafa]]''' {{commons|Giraffe|xirafa}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Mamíferos]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Taxones ensin enllaz a Wikispecies]] qmay6ivv4bnenga8d5w8kd5p7x6xy9s Llimiagu 0 12443 3707419 3592523 2022-08-16T14:55:18Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Ficha de taxón | image =Unknown slug on rhubarb.jpg | name = Llimiagu | image_width = 250px | image_caption =Llimiagu sobre una fueya | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Mollusca]] | classis = [[Gastropoda]] | subclassis = [[Orthogastropoda]] | superordo = [[Heterobranchia]] | ordo = [[Pulmonata]] | subordo = [[Eupulmonata]] | infraordo = '''Stylommatophora''' }} [[Ficheru:Slug parts.png|thumb|250px|Anatomía d'un llimiagu]] Los '''llimiagos''' (tamién coñecíos como '''llimacos/limacos''' en [[gallego-asturianu]]) son [[moluscos]] [[gasterópodu|gasterópodos]] ensin caparazones o con caparazones pequeños internos, estremándose de los [[cascoxu|cascoxos]], que tienen concha. ==Hábitat== Son quien a vivir en munches clases d'hábitats, y esisten especies terrestres y marines. La infraorde [[Nudibranchia]] pertenez a los llimiagos marinos, demientres que la infraorde '''Stylommatophora''' pertenez a los llimiagos terrestres. Los éntepasaos de los llimiagos vivíen na [[mar]]. Evolucionaron y tresformáronse a lo llargo'l tiempu hasta llegar a ser 103.000 especies estremaes. La evolución más importante ente los llimiagos que fixéronse terrestres, foi la tresformación de les [[branquies]] en [[pulmón|pulmones]]. ==Families== *''Arionidae'' *''Limacidae'' *''Milacidae'' *''Boettgerillidae'' ==Descripción== Los llimiagos miden ente 1 y 15 cm ensegún la especie. Los sos cuerpos son llargos y xébrense asina: *Cresta médiodorsale *Mantu o escudu *Antenes *Glándula mucosa caudal *Placa de reptación La tiesta tien cuatro antenes y la boca; les antenes d'arriba lleven nos sos estremos los [[güeyu|güeyos]] y son amás muérganos táctiles y olfativos. La boca inclúi dos [[mandíbula|mandíbules]] con pequeños [[diente]]s y la [[llingua]] dentada o [[rádula]]. L'escudu o mantu tres de la tiesta tapa dellos granos o una llaminina calcárea. Vese, sobro la drecha del escudu, el neumostoma, furacu respiratoriu del animal. Tres del escudu ta la parte caudal. El pie ye la parte ventral y musculosa del animal apégase al suelu gracies a la placa de reptación. El [[mocu]] o secreción lliquido recubre'l cuerpu del animal, fai d'humectante y permite-y al llimiagu desplazase. ==Bioloxía== El llimiagu ye un animal nuecherniegu. La so actividá depende de la dómina l'añu, ensegún la [[temperatura]] y la [[humedá]]. El ciclu la vida de los llimiagos, la velocidá de la so reprodución y el so espoxigue, tán condicionaos poles condiciones climátiques, la lluz y la comida disponible, fautores que determinen tamién la densidá de la población. Los iviernos seles favorecen la sobrevivencia de los güevos y de los llimiagos mozos y el so desendolcu. Por embargu, un iviernu persecu y perfríu pue llendar la so reproducción. ==Actividá== L'actividá de los llimiagos camuda dependiendo de la especie, y amás ye pervariable ente individuos de la mesma especie o nun mesmu individuu ensegún les condiciones meteorolóxiques. Los llimiagos salen en xeneral pela nueche, hasta un determináu llímite máximu de temperatura y non más alló d'un determináu mínimu. Los llimiagos de güerta nun se mueven cuando la temperatura ta perbaxo los 5&nbsp;°C. L'intervalu de temperatures pa l'actividá de los llimiagos buxos asítiase nun máximu de 18&nbsp;°C y son inactivos perbaxo los 0&nbsp;°C. Los llimiagos muerren perbaxo los &minus;3&nbsp;°C pero polo xeneral ocúltense no fondero'l suelu cuando la xelada aporta. Ensin mugor, el llimiagu nun pue facer mocu, y poro, nun se pue desplazar. En dómines de seca allúgase en suelu pa esperar que tornen les lluvies. ==Desplazamientu== Los llimiagos muévense pocu. Puen percorrer en condiciones afayadices ente 4 y 7 m diariamente, el llimiagu buxu; ó 2 y 3 m el llimiagu prietu. Ensin el mocu nun se puen desplazar los llimiagos. Cuando se desplacen, una glándula asitiada na estremidá delantera del pie, produz mocu, que ye aplastáu embaxo la placa de reptación y permíte-y esmucise. Cuando s'asitien nuna fastera ú la vexetación ye abondo, los llimiagos nun se dispersen de más de 50 cm al día. Alcuentren la so comida gracies a los sos muérganos olfativos y a les sos papiles gustatives. ==Alimentación== L'alimentación de los llimiagos ye bayurosa. Aliméntense davezu y no posible con texíos vexetales pero puen consumir tamién borrafes animales. El gran llimiagu o'l pequeñu llimiagu buxu quier más les plantes que la superficie'l suelu. Davezu son atrayíos por plantes en descomposición. En periodu de seca, los pequeños llimiagos viven dientro'l suelu y mordigañen les partes subterránees de les plantes. Un llimiagu ye quien a comer hasta la metá'l so pesu nuna nueche. El llimiagu buxu absorbe ente 30 y 50 mg al día, pero'l gran llimiagu pue tragar ente 5 y 10 g al día. Dellos llimiagos aliméntense d'una vegada, pero otros abastécense en socesives ocasiones endurante la mesma nueche. ==Reproducción== Los llimiagos son [[hermafrodita|hermafrodites]], ye dicir, son machos y femes, pero non a un tiempu. Los muérganos masculinos actívense en primer llugar, llueu, fadránlo los muérganos femeninos. El desencadenamientu d'estes dos fases de l'actividá sesual ta controláu por un sistema hormonal. Pon los güevos ente dalgunos díes y delles selmanes depués del acoplamientu, dependiendo la especie. Un llimiagu ye quien a poner ente 100 y 500 güevos, en paquetes de 10 a 50, deposítalos nun furacu escaváu na tierra o embaxo d'un abellugu. Los güevos son reondos, de color mariellu o cuasi tresparentes. La duración de la [[incubación]] de los güevos tien rellación direuta coles condiciones climátiques, sobremanera la temperatura. A 5°C la incubación durará hasta tres meses, demientres qu'a 20°C dos a tres selmanes son abondo. El mugor del suelu ha d'asitiase ente 40% y 80%. En saliendo los güevos, los llimiagos miden dalgunos milímetros y son tresparentes. viven de nueve a dieciocho meses ensegún la especie y la rexón. Son quien a orixinar una nueva xeneración al añu, ca dos años o dos al añu. ==Semeyes== <gallery> Image:Orange_slug.jpg Image:Brown snail closeup.jpg Image:Slug 260605 kpjas.jpg Image:Arion vulgaris eating.jpg Image:Copulating slugs.jpg Image:Naaktslak_eieren.jpg </gallery> {{commons|Category:Slugs|llimiagos}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Animales]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Taxones ensin enllaz a Wikispecies]] a4rz6muhbz4hmqmu599doc5jazdm4fe Horru 0 13544 3707506 3196805 2022-08-16T15:05:10Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Horreo Deva.JPG|thumb|right|250px|Horru en Deva.]] L''''horru''' ye una construcción tradicional [[Asturies|asturiana]] emplegada dende antaño pa guardar la collecha. Nun se ye a entender la [[casería]] asturiana o el paisaxe asturianu ensin l'horru, alcontrándose miles (30.000 mil <ref>https://www.lne.es/sucesos/2018/12/07/30000-horreos-asturias-buena-parte/2392642.html</ref> ) dellos esparcíos per tola xeografía asturiana. El cuerpu principal de forma cúbica, fechu delles maderes especialmente selecionaes según les sos carauterístiques, entaramíngase enriba cuatro columnes de piedra (los [[pegollu|pegollos]]) que lu aisllen del suelu, la humedanza y los roedores. Na so construcción empléguense materiales propios de cada zona. Delles partes más importantes del horru son: Los ''pilpayos'', los ''pegollos'', les ''mueles'', les ''colondres'', los ''lliños'' y el ''teyáu''. [[Image:HórreoEnRiaño.jpg|right|thumb|250px|Horru en Riaño, Lleón]] Les sos ''colondres'' (muries feches de tables de madera enxeraes nunes otres) yeren antaño decoraes con motivos de dibuxos y talles xeométriques de diseñu tradicional. Tamién hai horros en [[Galicia]], Llión, País Vascu, [[Portugal]], [[Noruega]], [[Suecia]], [[Suiza]], [[Eslovenia]], [[Francia]], [[Inglaterra]], [[Finlandia]], [[Alemaña]], [[Bélxica]] y otros países tanto europeos como de fuera del continente, como [[Turquía]], [[Irán]], [[Benín]], [[Burkina Fasu|Burkina-Faso]], [[Malí|Mali]], [[Xerra Lliona]], El [[Níxer]], [[Uganda]], [[Kenia]], [[Madagascar]], [[República Popular China|China]], [[Xapón]], [[Filipines]], [[Indonesia]], [[Australia]] o [[Nueva Zelanda]]. == Horros asturianos == [[Ficheru:Estayes l'horru.svg|izquierda|miniaturadeimagen|302x302px]] Según el su estilu decorativu xebrense tres escueles: estilu [[Villaviciosa]], estilu [[Carreño]] y estilu [[Ayande]]. Anguaño guárdense algunos diseños y horrios d'altu valor etnográficu. === Estilu decorativu === * ''Estilu Villaviciosa'': la mayor concentración preséntase nos conceyos de [[Colunga]], [[Cabranes]] y [[Piloña]], col focu principal en Villaviciosa. Esti estilu correspuende a los horros más antiguos conservaos. A la hora de decorar los sos horros, los carpinteros taríen influenciaos polo que víen nes sos illesies, colo que parez surdir un sutil parentescu ente les decoraciones romániques y l'estilu Villaviciosa. La madera pue tar tallao o pintao, los pintaos presenten diseños xeométricos basaos en colores planos (roxu, azul o blancu). Les carauterístiques más representatives del estilu se refiérense a la decoración de los lliños. * ''Estilu Carreño'': constutúilu grandes paneres na zona costera del centru d'Asturies, nel que les sos fachaes tán cobiertes por una guapa talla de florones, xarres y formes xeométriques pintaes e colores vives. L'adornu procura enllenar tol espaciu disponible y amuesa cierta influyencia de les talles barroques. Ello quiciabes seya debío a que delles paneres meyor decoraes pudieron ser construyíes polos mesmos tallistes que llabraron pequeños retablos rurales. * ''Estilu Ayande'': esti estilu afáyase nel occidente interior d'Asturies. La decoración básase en motivos independientes alcontrándose estos principalmente nos llaterales de la puerta. Los motivos representaos son los habituales nel maxín popular, con fuertes raigaños simbólicos o máxico-relixoses. Predominen les figures xeométriques tarabazaes con regla y compás: tetrasqueles, rosetes radiales o entrellazaos, toos ellos tradicionales. Nel occidente asturiano encontrase tamién el horreo galego qu'en la occidental llamase '''cabazo'''. En delles ocasiones tamién pue tener seis u ocho pegollos. Entós, nun se-y llama horru sinón '''[[panera]]'''. == Ver tamién == *[[Panera]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commons|Category:Hórreos|Horros}} *[http://usuarios.lycos.es/grado/horreo/Horre.htm Hórreos asturianos] [[Categoría:Arquiteutura d'Asturies]] cchbjtugw63p1sdq9tbp3d6gj9cizln Fotosfera 0 13593 3707410 3450560 2022-08-16T14:54:22Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{ficha xenérica}} La '''fotosfera''' d'una [[estrella]] ye la superficie lluminosa que dellimita talu oxetu, o meyor dicho la rexón de la estrella de la que provién la lluz que vemos. Clásicamente fálase de la fotosfera del [[Sol]] y de les [[estrella|estrelles]]. Nel casu'l Sol la temperatura fotoesférica ye alrodiu de 5.800 [[kelvin]], nun ye sólida, sinon una capa de [[plasma]] d' aprosimadamente 300 [[quilómetru|km.]] d'espesor, qu'emite la lluz y el calor que recibimos. Nel casu d'otres estrelles la temperatura fotosférica o superficial ye mayor o menor, poro la lluz emitía ye, en promediu d'otru color. Estrelles más fríes son coloraes y estrelles más calientes son azules. {{entamu}} {{CieluWD}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Astronomía]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] r2jpdddv04uwee9d3h9203th7qxgka9 Océanu 0 13616 3707429 3665983 2022-08-16T14:56:21Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{1000}} [[Imaxe:Physical World Map 2004-04-01.jpeg|300px|thumb|Mapa'l mundu donde se güeya, n'azul, l'Océanu Mundial]] [[Imaxe:Oceanus-es.png|right|thumb|250px|Los océanos del mundu]] Llámase '''océanu''' (del griegu clásicu Ὠκεανός, ''Okeanós'', nome que recibía'l mar n'Antigüedá clásica), a una superficie d'agua salao que forma la mayor parte de la hidrosfera d'un planeta. Na [[Tierra]], llámase-y así a caúna de les divisiones convencionales del Océanu Mundial<ref>Llámase asina a la masa d'agua continua que cubre la superficie terrestre</ref>, qu'ocupa dos terceres partes de la superficie del planeta. Según el diccionariu de l'[[Academia de la Llingua Asturiana|ALLA]], un océanu ye una porción grande de les cinco nes que se dixebra la mar del mundu<ref>Diccionariu accesible online [http://www.academiadelallingua.com/ equí]</ref>. Son, por orden descendente de superficie, el [[Océanu Pacíficu|Pacíficu]], l'[[Océanu Atlánticu|Atlánticu]], l'[[Océanu Índicu|Índicu]], l'[[Océanu Antárticu|Antárticu]] y l'[[Océanu Árticu|Árticu]]. Delles partes de so, total o parcialmente arrodiaes por tierra, reciben el nome de '''mares'''. La Tierra ye l'únicu planeta que tien un océanu o cualisquier tipo d'estensión grande d'agua líquido. L'océanu cubre alredor del 72% de la superficie del nuestru planeta (360.000.000 km²), y acumula'l 97% de l'agua de la Tierra<ref>[http://www.noaa.gov/ocean.html Datos sobro l'océanu na web de la National Oceanic and Atmospheric Administration]</ref>. El so volume total ye d'alredor de 1.300 millones de quilómetros cúbicos, y la so fondura media ye de 3.682 m<ref>Garrison, Tom S. ''Oceanography: An Invitation to Marine Science''. Thompson Brooks/Cole, 2005: 4. Citáu en [http://hypertextbook.com/facts/2001/SyedQadri.shtml ''The Physics Factbook'']. Consultáu'l 29 de xunetu de 2014.</ref>. Como parte principal de la hidrosfera terrestre, l'océanu xuega un papel fundamental nel desarrollu de la vida, forma parte del ciclu del carbono ya inflúi nel clima y los fenómenos meteorolóxicos. Ye l'hábitat de 230.000 especies conocíes; sicasí, como la mayoría de les sos profundidaes entá nun foron esploraes, calcúlase que tien de haber más de dos millones d'especies marines<ref>Drogin, Bob. [http://articles.latimes.com/2009/aug/02/nation/na-fish2 ''Mapping an ocean of species'' (artículu de Los Angeles Times (n'inglés).]</ref>. L'orixe de los océanos terrestre entá nun se conoz. Dica poco pensábase que se formaran nel [[eón hadeicu]], fai 4.000 millones d'años, tres d'un periodu d'intensa actividá volcánica; l'enfriamientu de la superficie terreste permitió que l'agua s'afayara n'estáu líquidu. Nostante, el científicu francés [[Francis Albarède]] publicó un trabayu en [[2009]] nel que propón que l'apaición de l'agua na tierra producióse tres de la colisión d'asteroides xigantes cubiertos de xelu que chocaron escontra la Tierra ente 80 y 130 millones d'años dempués de la formación del planeta<ref>Alberède, Francis. ''Are Earth's Oceans Made Of Extraterrestrial Material?'' Resumen disponible [http://www.sciencedaily.com/releases/2009/11/091111110045.htm equí]</ref>. Los océanos extraterrestres podríen tar formaos d'agua o d'otros elementos. La única masa líquida estable y de tamañu grande confirmada fuera de la Tierra son los llagos de [[Titán (satélite)|Titán]]<ref>[http://mindblowingscience.com/latest-news/titan-likely-to-have-huge-underground-ocean/ ''Titán likely to have huge underground ocean''. Artículu na web mindblowingscience.com (n'inglés)]</ref>, magar que hai evidencies de que tien de haber más dientru del [[Sistema Solar]]. Según los científicos [[Marte (planeta)|Marte]] y [[Venus (planeta)|Venus]] tuviéronlos nes primeres etapes de la so historia xeológica. Asina, la hipótesis oceánica de Marte suxer que cuasi una tercer parte de la so superficie tuvo nun tiempu cubierta d'agua, y piénsase que un efeutu ivernaderu descontroláu fizo desapaecer l'océanu global de Venus. Como delles sustancies presentes nel agua, como les sales y l'amoniacu, faen que baxe'l so puntu de conxelación, ye posible qu'haiga agua en grandes cantidaes n'entornos extraterrestres llonxanos en forma de salmuera o de xelu de convección. Asina, percréese que la hai en dellos planetes enanos y satélites. L'exemplu más claru ye'l d'[[Europa (satélite)|Europa]], que se cree que tien un océanu col doble de volumen d'agua que'l terrestre. Amás d'estos casos, considérase que los planetas gaseosos xigantes del Sistema Solar tienen capas atmosfériques n'estáu líquidu, magar que nun se sabe entá cuála ye la composición. Por últimu, piénsase que podría haber tamién, en planetes y satélites de fuera del Sistema Solar, océanos, que podríen ser líquidos nos planetes asitiaos a una distancia de les sos estrelles que-yos permitiera ser habitables<ref>[http://www.sciencedaily.com/releases/2008/12/081215091011.htm ''Ocean-bearing planets: Looking for extraterrestrial life in all the right places'' (n'inglés)]</ref>. == Propiedaes físiques == [[Imaxe:WOA09_sea-surf_SAL_AYool.png|right|thumb|250px|Salinidá media añal de la superficie del mar espresada na Escala Práutica de Salinidá.]] La masa total de la hidrosfera ye de 1.400.000.000.000.000.000 [[tonelada|tonelaes]] (1,4×10<sup>18</sup> t), lo que representa un 0,023% de la masa total de la Tierra. D'ello, menos del 3% ye agua dulce; el restu ye agua salao, que se concentra principalmente nos océanos. L'area del Océanu Mundial ye de 361 millones de [[quilómetru cuadráu|km²]], y el so volume aproximao ye de 1.300 millones de [[quilómetru cúbicu|km³]]. Esto ye, un cubu d'agua con una arista de 1.111 km. La so fondura media ye de 3.790 m, y la so fondura máxima ye de 10.923 m. Cuasi la mitá de l'agua oceánica ta a una fondura mayor de 3.000 m<ref>[http://www.oceansatlas.com/unatlas/about/physicalandchemicalproperties/background/seemore1.html Distribución de l'agua y los continentes na Tierra (''Atlas oceánicu de les Naciones Xuníes'') (n'inglés)]</ref>, y lo que se conoz como océanu profundu (la parte del mesmu asitiada a más de 200 m de fondura) cubre'l 66% de la superficie terrestre. Esto nun inclúi los datos de los mares que, como'l mar Caspiu, nun tán coneutaos col Océanu Mundial. No que cinca al '''agua salao''', que ye l'agua de los mares y océanos, tien una salinidá media del 3,5%. Esto ye, qu'en cada quilogramu d'agua salao hai 35 [[gramu|g]] de sales disueltes, principalmente de sodiu y cloru. La densidá media en la superficie ye de 1,025 g/ml. Esta ye mayor que la de l'agua dulce (1 g/ml) porque les sales disueltes añáden-y masa al agua ensin aportá-y práuticamente volume. No que cinca al puntu de conxelación, esti baxa más cuantes más sales tien l'agua; l'agua de mar con una salinidá media conxélase a -2ºC<ref>[http://www.onr.navy.mil/Focus/ocean/water/temp3.htm] U.S. Office of Naval Research Ocean, Water: Temperature (n'inglés)]</ref> . L'agua salao alcontrada con menor temperatura n'estáu líquidu afayose en 2010 nuna corriente qu'había perbaxu d'un [[glaciar]] antárticu: taba a -2,6ºC<ref>[http://www.forskning.no/artikler/2010/mai/250690 ''Den aller kaldaste havstraumen'', articulu de Gudrun Urd Sylte ([[2010]]) na web forskning.no (en [[noruegu]])]</ref> . El [[pH]] de l'agua salao oscila ente 7,5 y 8,4, y la velocidá del sonidu nella ye, de media, de 1.500 m/[[segundu|s]]<ref>Chester, Jickells; Roy, Tim. ''Marine Geochemistry''. Blackwell Publishing, 2012. ISBN 978-1-118-34907-6.</ref> La color azulao de l'agua ye'l resultáu de l'aición de dellos axentes, ente los que rescamplen la clorofila y la materia orgánica disuelta<ref>Coble, Paula G. ([[2007]]). ''Marine Optical Biogeochemistry:  The Chemistry of Ocean Color''. Chemical Reviews 107: 402–418.</ref>. == División en superficie del Océanu Mundial: los océanos de la Tierra == Magar que ye descrito habitualmente como siete océanos diferentes, la masa oceánica de la Tierra ye un únicu mantu global d'agua salao<ref>[http://www.oceansatlas.com/unatlas/about/physicalandchemicalproperties/background/seemore1.html Distribución de l'agua y los continentes na Tierra (''Atlas oceánicu de les Naciones Xuníes'') (n'inglés)]</ref>. Esti conceptu d'una masa única d'agua que va moviéndose per ella ye fundamental dende'l puntu de vista de la [[oceanografía]]. La sodivisión d'esta masa global vien definida por los continentes, dellos archipiélagos, llinies de llatitú y llonxitú... Les principales divisiones son los océanos, que al tiempu sodivídense en mares, golfos, bahíes, estrechos... Xeolóxicamente un océanu ye un área de corteza oceánica cubierta d'agua. La corteza oceánica ye una capa fina del basaltu volcánicu solidificáu que cubre el mantu de la Tierra. La corteza continental ye más gruesa, pero menos densa. Dende esti puntu de vista, hai trés océanos na Tierra: el Océanu Mundial, el [[mar Caspiu]] y el [[mar Negru]]. Los dos caberos formáronse pola colisión de dos de los contiéntes primixenios, [[Cimmeria]] y [[Laurasia]]. El [[mar Mediterraneu]] tien sío delles veces un océanu, porque los movimientos de les placa teutónica|plaques teutóniques tienen interrumpío bien de veces la so conesión col océanu mundial al traviés del [[estrechu de Xibraltar]]. El mar Negru conéctase col Mediterraneu al traviés del [[Bósforu]], pero esti nun ye una pieza de suelu oceánicu como l'anterior, sinón una canal natural formada na plataforma continental hai unos 7.000 años. Pesie a que son nomaos mares, otres superficies d'agua salao non coneutaes col océanu mundial, como'l [[mar d'Aral]], nun son otra cosa que llagos salaos. . {| {{tablaguapa}} |----- |+'''Los océanos del mundu''' |----- align="center" bgcolor="#DDDDDD" |- |[[Océanu Pacíficu]] || Separta [[Asia]] and [[Oceanía]] d'[[América]]. L'[[Ecuador]] divídelu en dos partes: Pacíficu Norte y Pacíficu Sur. |- |[[Océanu Atlánticu]] || Separta América d'[[Eurasia]] y [[África]]. L'Ecuador divídelu en dos partes: Atlánticu Norte y Atlánticu Sur. |- |[[Océanu Índicu]] || Baña les costes del sur d'Asia, y separta a África y [[Australia]]. |- |[[Océanu Antárticu]] || Ye la masa d'agua qu'arrodia [[L'Antártida]]. Dellos considérenlu una estensión de los trés oceanos anteriores. |- |[[Océanu Árticu]] || Baña les costes d'América del Norte y Eurasia, cubriendo bona parte de la rexón ártica. Dellos considérenlu namái un mar del océanu Atlánticu. |- |colspan="6"|'''NOTA.''' Los océanos tán colocaos na tabla n'orde descendente según el so tamañu. |} . == División en fondura del Océanu Mundial: les rexones oceániques == Los oceanógrafos dividen l'océanu en diferentes fasteres que s'estremen peles sos condiciones físiques y biolóxiques. Asina, la '''[[zona peláxica]]''' inclúi toles zones abiertes de los océanos, y sodivídese en fasteres categorizaes pola so fondura y l'abondancia de lluz. La '''[[zona fótica]]''' inclúi los doscientos [[metru|metros]] más superficiales de la masa d'agua oceánica; nella produzse la [[fotosíntesis]] y ye, poro, la de mayor biodiversidá. Como les plantes necesiten facela pa sobrevivir, la vida qu'alcontramos a mayor fondura depende pa la so sobrevivencia de los restos materiales que caen dende les agües más superficiales (lo que se conoz como [[nieve marina]]) o d'una fuente d'enerxía alternativa. Les [[fonte hidrotermal|fontes hidrotermales]] son la fonte d'enerxía primaria na zona conocida como '''[[zona afótica]]''', que ye aquella asitiada a más de 200 m de fondura. [[Imaxe:Oceanic_divisions.svg|right|thumb|400px|Les rexones oceániques]] La parte peláxica de la zona afótica puede sodividise en rexones verticales acordies cola temperatura. La más superior ye la mesopeláxica. La so llende inferior márcala la [[termoclina]] (capa dientru d'un cuerpu d'agua o aire aú la temperatura cambia rápidamente cola fondura o l'altura) de los 12º C, que nos trópicos aparez xeneralmente a una fondura de 700 a 1.000 m. Perbaxu d'ella ta la rexón batipeláxica, que compriende la zona asitiada ente las termoclines de los 10º C y los 4º C, esto ye, les profundidaes ente 700-1.000 m y los 2.000-4.000 m. Perbaxu d'ella ta la capa cimera de la llanada abisal, la rexón abisopeláxica, que la so llende inferior ta alredor de los 6.000 m de fondura. La capa cabera y más profunda, nomada hadalpeláxica, inclúi les foses oceániques hasta una fondura máxima de 11.000 m. Les '''[[zona béntica|zones béntiques]]''' (rexón ecolóxica del nivel más fondu d'un océanu o llagu, qu'inclúi la superficie del sedimientu y de dalgunes capes del subsuelu) son afótiques, y sodivídense en capes que correspuenden coles trés fasteres más profundes de la masa d'agua oceánica. La zona batial cubre'l talud continental hasta los 4.000 m de fondura, l'abisal cubre les llanaes abisales ente los 4.000 y los 6.000 m y la hadal correspuende a la zona hadalpeláxica y alcuéntrase namái nes foses oceániques. Hai, entá, otra forma de sodividir la zona peláxica n'estratos llonxitudinales. Nómase '''zona nerítica''' a la masa d'agua asitiada direutamente sobro les plataformes continentales, y '''zona oceánica''' al restu, que s'asitia n'agües abiertes. Complétala la '''zona llitoral''', que cubre la rexón que ta cubierta pol océanu na marea alta y descubierta en marea baxa. Nómase tamién zona d'intermarea, y representa l'área transicional ente les condiciones terrestres y marines. ===Fasteres oceániques en función de la densidá=== No que cinca a la [[densidá]], l'océanu sodivídese en trés fasteres: la superficial, la picnoclina y la profunda. La superficial tien una temperatura y salinidá relativamente constantes a igual fondura pola aición de les corrientes marines y les oles. Compriende l'agua oceánica que ta dientro la zona fótica y en contautu cola atmósfera. Ye un 2% del volumen total de l'agua oceánica, ye la menos densa y allúgase nún rangu de fondura d'ente 150 y 1.000 m, que varía según la rexón. Ye más gruesa nes rexones tropicales, y perdelgada, o inclusu inesistente, nes rexones boreales, nes que la transición cola capa de mayor densidá ye más rápida. La picnoclina ye la rexón na que, per aciu principalmente del descensu de la temperatura, la densidá aumenta sustancialmente cola fondura. Contiene aprosimadamente'l 18% del total de l'agua oceánica. La zona profunda, qu'entama a unos 1.000 m de fondura nes llatitúes medies, tien variaciones perpequeñes de densidá en función de la fondura y compriende'l 80% del total de l'agua del océanu. ===Termoclina, haloclina y quemoclina=== Cuando una zona esperimenta cambios importantes de temperatura al cambiar de fondura dizse que contién una termoclina. La termoclina tropical suel ser más profunda que la termoclina a llatitúes mayores. L'agua averada a les zones polares, que reciben relativamente poca insolación, nun tán tan estratificaes por temperatura y nun suelen formar una termoclina, porque l'agua superficial a eses llatitúes ta casi tan frío como l'agua más profunda. Perbaxu de la zona de termoclina, n'agües más profundes, la temperatura de l'agua ye perfría, d'ente -1º y 3º C. Como esta capa contién la mayoría de l'agua oceánica la temperatura media d'esta ye de 3,9ºC. D'otra banda, dizse qu'una zona contién una [[haloclina]] cuando hai cambios importantes na salinidá en función de la temperatura. Y dizse que contién una [[quemoclina]] cuando hai un gradiente químicu vertical importante en función de la fondura. La haloclina coincide bien de veces cola termoclina, y la combinación de dambes produz una picnoclina importante. == Referencies == {{llistaref}} {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Océanos|*]] j0ie7rgx7x4hk19xhqlj6jmntclyxpg Quesu de Cabrales 0 13623 3707445 3419177 2022-08-16T14:57:37Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Ficha de quesu | nome = Cabrales | otros nomes = | zona = [[Asturies]] | rexón = Oriental | ciudá = | lleche = [[Cabra]], [[oveya]] y [[vaca]] | pasteurizao = Non | testura = | grasa = Mínimu: 45% | proteína = Mínimu: 25% | tamañu = Alzada: 7-15 cm<br/>Diámetru de la base: 10-30 cm | pesu = 2-5 kg | avieyamientu = 3-6 meses | certificáu = [[DOP]] [[2008]] }} El '''quesu de Cabrales''' ye un [[quesu]] que se fai nel oriente d'Asturies meciendo lleche de vaca, cabra y oveya. Ye ún de los trés quesos de tipu ''azul'' que s'ellaboren nos [[Picos d'Europa]] xunto al [[Quesu de Gamonéu|Gamonéu]] y el de [[Quesu de Valdión|Valdión]]. == Zona de producción == Esti quesu ye carauterístico del conceyu de [[Cabrales]] y dalgunes poblaciones de [[Peñamellera Alta]]. Dende [[1981]] los artesanos del quesu tan sometíos al Reglamentu de la Denomación d'Orixe del Queso Cabrales, teniendo qu'axustase a unos procedimientos, como usar namái lleche autóctono o siguir téuniques artesanales na ellaboración. == Certámenes gastronómicos == L'últimu domingu d'[[agostu]] celébrase n'[[Arenas]] el ''Certame del Quesu Cabrales''. == Ellaboración == Úsase'l [[lleche]] de dos cates, el de pela mañana y el de pela nueche. Cuando'l lleche adquier la temperatura afayadiza améstase-y el [[cuayu]], que pue ser obtenío tanto d'una manera artesanal como a partir de preparaos industriales. Nun s'usa una gran cantidá de cuayu al envís de que'l procesu tenga llugar lentamente y el lleche ye mantenío na [[cocina]] pa que se conserve a una temperatura templada. A la mañana siguiente, cuando la cuayada se forma, ruémpese con una garfiella y se dexa posar per unes hores, pa-y quitar el sueru más tarde. La pasta resultante pásase a una arnia cilíndrica ensin prensar. Estes arnies enllénense perriba de la so cabida, colmándolos con un conu de cuayada. Les arnies déxense sobre tables de madera na cocina pa que la calor aide a ensugar la cuayada per varios díes. Una vuelta sacaos de esl arnies, [[Sal (alimentu)|sálase]]'l quesu per una cara y pasaos unos díes pel aviesu. El procesu de maduración llévase a cabu nes cueves naturales qu'hai nos [[Picos d'Europa]]. Nestes cueves, la humedá relativa ye del 90% y la temperatura oscila ente 8 y 12&nbsp;ºC. Nestes condiciones desenróllense nel quesu fungos del tipu [[penicilina|penicillium]], lo que-y apuerta les zonas y vetes de color azul-verdosa. Esti procesu suel durar ente dos y cuatro meses, pelos que l'artesanu cambia la posición de les pieces al envís de que sazone cauna de les cares. Nesti tiempu los quesos tapécense con fueyes de [[Acer pseudoplatanus|pláganu]] abegoses (por razones d'hixene yá nun asocede). El productu final algama un pesu que va dende los dos a los cinco kilos. Cuando'l quesu ta llisto pal so consumu, endólcase en papel d'aluminiu de color verde. L'embalaxe complétase cola etiqueta del fabricante y la contraetiqueta del Conseyu Regulador, compuesta por una banda bermeya flanquiada por dos bandes verdes y el logotipu del Conseyu Regulador cola numberación correspondiente. Encamiéntase desechar los quesos que nun tean envasaos y etiquetaos d'esti xeitu: son fraudulentos y nun cuenten con garantíes. == Carauterístiques == [[Archivu:Queso de Cabrales01.jpg|thumb|right|250px|Interior del quesu de Cabrales.]] El quesu malapenes presenta corteya, ya que tien una superficie de forma untuosa y llandia asemeyada a la del interior. Cuando ta maduro tien una color verde-azulada y la masa ye cremosu, con un arume fuerte. El quesu sedrá más o menos mariello contra mayor seya la cantidá de lleche de vaca emplegao, anque polo xeneral presenta un tonu más bien blancu. === Mitos === Ye una ''[[lleenda urbana]]'' mui espardida'l que los quesos que presenten merucos o canesbes nel so interior son los de meyor tastu. Tamién ye falso qu'esti quesu se cura tapeciéndolo con cuchu. El mitu del quesu cabrales y los merucos débese de xuru a l'apaición de canesbes de la mosca ''Pyophila casei'' en productos na que pela so ellaboración, almacenaxe o tresporte nun se respetaren les normatives hixéniques afayadices.<ref>[http://gominolasdepetroleo.blogspot.com/2011/12/el-queso-cabrales-se-hace-con-gusanos.html ¿El quesu Cabrales faise con merucos?]</ref> == Productores == Los productores de ''Quesu de Cabrales'' son:<ref>[http://www.quesocabrales.org/queserias Productores de Quesu de Cabrales]</ref> <!-- L'Orde ye por númberu de productores por, llueu alfabéticu.--> <!-- Por favor añade más y enllaces! --> {| {{tablaguapa}} ! Cabrales ! Peñamellera Alta |- | <!-- Cabrales --> * Angel Diaz Herrero * Quesera del Cares * Carmen Herrero Ballesteros * Cristina Fernandez Gonzalez * Cueva Del Molin S.l. * Dionisia Lopez Sanchez * Francisco Bada Herrero * Francisco Herrero Martinez, Mª Salud Herrero MartÍnez * Ganaderia Rieses S.c. * Hermanos Trespalacios S.c. * Jessica López Fernández * Jose Antonio Bueno Garcia * Jose Bada Herrero * Jose Herrero Villar * Jose Manuel Diaz Alonso * Juan Jose Bada Herrero * Juan Jose Mier Mier - * Juana Alonso Mier * La Vega De Tordin S.c. * Mª Angeles Barcena Martinez * Pastora Mayor S. C. * Pedro Diaz Herrero * Rogelio Lopez Campo * Rosa Bada Herrero * Rosa Maria Ortega Perez * Sat QueserÍa La Pandiella * Sat Queseria Rojo Prieto * Vicente Tolosa Posada * Victoriano Lopez Lopez | <!--Peñamellera Alta--> * Quesería Peñacollantes - Oscar Trapero Martinez |} == Ver tamién == * [[Quesos d'Asturies]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.quesocabrales.org/ Conseyu Regulador de la DOP del quesu Cabrales] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Quesos d'Asturies|Cabrales]] ozagkly5coyt1zsf1pvbzb56msdtjlg Quesu Ovín 0 13624 3707442 3415811 2022-08-16T14:57:25Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{ficha de quesu}} El '''[[quesu]] Ovín''' faise n'[[Asturies]]. == Ellaboración == Cuéyese la lleche de [[cabra]] o bien de mecedura con [[oveya]] y métese nun tanque de fríu. Pasteurízase y améstase-y [[formientu]] y el cuayu industrial. Depués de 45 minutos córtase'l cuayu que nos sal en cachos pequeños. Estos cachos amásense nuna cuba pa dempués prensalos. Una vez quitáu'l sueru métense en moldes con pañu. Vuelve a prensase metiéndolo en salmoria demientres 12 hores. Tres finar esti procesu déxase madurar de mes a mes y mediu. == Carauterístiques == Trátase d'un quesu de forma cilíndrica, pequeñu ya que pesa ente unos 400 y 500 gramos. L'interior o pasta ye blancu'l fechu namái con lleche de [[cabra]] y de color crema'l de mecedura con oveya. La corteza ye del mesmu color que'l quesu y tien una testura estriada. == Zona d'ellaboración == Esti quesu faise na quesería de Joaquín Sánchez ya Isabel Fernández, nel conceyu de [[Nava]]. Tien el nome del pueblu d'[[Ovín (Nava)|Ovín]] == Ver tamién == * [[Quesos d'Asturies]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Quesos d'Asturies|Ovín]] a3un0lzf1xyp6ysrkt3q9slyd5af9eh Quesu d'Urriellu 0 13651 3707444 3680089 2022-08-16T14:57:31Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20200722105417}} {{ficha de quesu}} El '''quesu d'Urriellu''' ye un [[quesu]] [[Asturies|asturianu]]. == Ellaboración == Esti quesu faise con mecedura de dos lleches, la de [[vaca]] y la de [[cabra]] == Carauterístiques == Trátase d'un quesu azul, como'l [[Quesu Cabrales|Cabrales]], [[Quesu Monxu|Monxu picón]] y [[Quesu de La Peral|La Peral]]. Ye de forma circular y d'un tamañu y persu de 650 [[gramos]] aprosimáu. La pasta ye cremosa y de color blancu con güeyos azules y la corteya ye del mesmu color que l'interior polo que ta poco definía. Vien envueltu nun alluminiu de color verde == Zona d'ellaboración == Esti quesu ellabórase na llocalidá de Pie de Sierra, nel [[conceyu]] de [[Llanes]] == Ver tamién == * [[Quesos d'Asturies]] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Quesos d'Asturies|Urriellu]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] 78lyhhbihmx89vs0ug86po9lslv8z0l Bandera d'El Congu 0 13802 3707378 3609829 2022-08-16T14:51:18Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La '''bandera nacional''' d'[[El Congu]] foi orixinalmente adoptada'l [[18 d'agostu]] de [[1958]]. Consiste nuna banda diagonal mariella ancha que tien el so orixe na esquina inferior izquierda del llau del mástil y que delimita dos triángulos: ún superior, de color verde, y ún inferior, de color colloráu. Los collores son los tradicionales del [[panafricanismu]]: el colloráu representa la llucha pola llibertá, el verde la natura del país, y el mariellu la riqueza de la natura. Esta bandera foi abandonada en [[1970]], tres de la proclamación de la '''República Popular d'El Congu'''. Esti réxime camudó la bandera, que pasó a ser collorada entera, incluyendo namái l'escudu d'armes de la República Popular nel cantón (esquina superior izquierda, xunta'l mástil). La cayida del réxime traxo apareyada la recuperación de la bandera qu'equí recoyemos, que volvió ser la oficial de magar. [[Archivu:Flag of the People's Republic of the Congo.svg|thumb|200px|Bandera oficial ente 1970 y 1991.]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes por estáu|El Congu]] [[Categoría:El Congu]] 5yefg720myzm75o7uzaxza9dxwizq0z 3707480 3707378 2022-08-16T15:02:48Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La '''bandera nacional''' d'[[El Congu]] foi orixinalmente adoptada'l [[18 d'agostu]] de [[1958]]. Consiste nuna banda diagonal mariella ancha que tien el so orixe na esquina inferior izquierda del llau del mástil y que delimita dos triángulos: ún superior, de color verde, y ún inferior, de color colloráu. Los colores son los tradicionales del [[panafricanismu]]: el colloráu representa la llucha pola llibertá, el verde la natura del país, y el mariellu la riqueza de la natura. Esta bandera foi abandonada en [[1970]], tres de la proclamación de la '''República Popular d'El Congu'''. Esti réxime camudó la bandera, que pasó a ser collorada entera, incluyendo namái l'escudu d'armes de la República Popular nel cantón (esquina superior izquierda, xunta'l mástil). La cayida del réxime traxo apareyada la recuperación de la bandera qu'equí recoyemos, que volvió ser la oficial de magar. [[Archivu:Flag of the People's Republic of the Congo.svg|thumb|200px|Bandera oficial ente 1970 y 1991.]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes por estáu|El Congu]] [[Categoría:El Congu]] fib3b6w3l1k6ws5g3120iq59gcwyuh2 Bandera d'Eritrea 0 13809 3707379 3694854 2022-08-16T14:51:25Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} [[Archivu:Flag of the President of Eritrea.svg|right|thumb|250px|Bandera del presidente]] La '''bandera nacional d'[[Eritrea]]''' foi adoptada'l [[5 d'avientu]] de [[1995]]. El so diseñu ta basáu na qu'usaba'l [[Frente Popular pa la Lliberación d'Eritrea]] demientres la so llucha pola independencia. Distínguese d'ella en qu'en vez d'una estrella, el triángulu colloráu agospia una corona vexetal de catorce fueyes a cada llau qu'arrodia una rama d'olivar, que yera'l símbolu que llevaba la bandera que tuvo'l país demientres que tuvo federáu con [[Etiopía]]. La bandera ta dominada por un triángulu isósceles colloráu que tien el so llau menor a la vera l'asta, y que se complementa con otros dos triángulos rectángulos, verde'l d'arriba y azul el d'embaxo. El verde representa la fertilidá de les tierres agrícoles del país, l'azul el color de la mar y el colloráu la sangre vertío na llucha pola independencia. == Banderes históriques == <center> <gallery> Imaxe:Flag_of_Eritrea_(1952-1961).svg| Bandera de [[1952]] a [[1961]]. Imaxe:Flag of the Ethiopian Empire.png| Bandera del [[imperiu etíope]], al que perteneció Eritrea, demientres el reináu de [[Haile Selassie]]. Imaxe:Flag of the EPLF.svg| Bandera del [[Frente Popular de Lliberación d'Eritrea|FPLE]]. Imaxe:Flag of Eritrea (1993-1995).svg| Bandera de [[1993]] a [[1995]] (d'igual diseñu, pero con proporción 2:3). </gallery> </center> {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes por estáu|Eritrea]] [[Categoría: Eritrea]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] k4ug9a23pod8inmb1d7uvpsw2asastv Bandera de Gabón 0 13849 3707371 3609849 2022-08-16T14:48:43Z YoaR 37624 Plantía: {{referencies|t={{subst:CURRENTTIMESTAMP}}}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220816144843}} {{banderaWD}} La '''bandera nacional de [[Gabón]]''' foi adoptada en [[1960]]. Ta compuesta por tres franxes horizontales del mesmu tamañu. El color de la franxa d'arriba ye'l verde que simboliza la [[flora]]'l país. La franxa central, de color mariellu, representa la lluz del sol. La franxa inferior ye azul, el mesmu color del [[Océanu Atlánticu]] que baña les costes del país. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes por estáu|Gabón]] [[Categoría:Gabón]] cs7mwpi8675nfoewngvxl3dv3kwhiug Carambelu 0 13958 3707491 3610788 2022-08-16T15:03:47Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{ficha de comida}} [[Imaxe:ColoredcandyC.jpg|thumb|200px|Botones de chocolate en dellos colores]] Un '''carambelu''' ye un [[alimentu]] preparáu con altu conteníu de [[sucre]]. Tamién conocíu como dulce. El carambelu consíguese al traviés de la cocción del sucre. Esti pue consumise lo mesmo llíquidu - ye'l casu del carambelu que s'axunta penriba'l [[flan]] - que sólidu. El carambelu solidificáu consúmese popularmente dexándolu desfacese na boca. A ésti se-y suel axuntar sabores a frutes, herbes o otros aromes. Tamién esisten los carambelos ensin sucre. ==Clases== Hai munches clases de carambelu: Normal, con [[chicle]], [[piruleta]], [[bombón]], [[xelatina]], [[algodón de zucre]], con [[chicolate]], de [[fruta]], de [[regaliz]], ensin [[zucre]], etc. ==Fabricación== Na fabricación industrial de carambelos avézase a emplegar como materies primeres [[sucre]], [[glucosa]] y [[augua]], que combínense nes proporciones afayaíces pa xenerar un xarabe ([[almíbar]]) que darréu cuezse a altes temperatures. Una evaporación rápido produz la elliminación del augua presente nel xarabe cocíu, quedando una pasta carambelu que pue ser modelada n'estremaes formes. El enfriamientu darréu provoca la cristalización de la masa, formando asina'l carambelu propiamente dichu en confiriendo-y rixidez que lu fai afayaízu pal so empaquetáu. Dependiendo del [[solvente]] ([[augua]] o [[lleche]]) y de la receta, el resultáu final pue denomase d'un xeitu o d'otru. Cuando se fai con lleche, la reaición coles proteínes de la mesma xenera compuestos orgánicos cíclicos que dean nuevos sabores, gracies a la [[reaición de Maillard]]. La testura final va en rellación cola [[temperatura]] a la que [[ebullición|fierve]] l'almíbar, asina como de la presencia d'ácidos demientres el cocimientu (por exemplu, l'amestaúra de [[vinagre]] nos almíbares orientales da como resultáu un productu menos viscosu). La presencia d'un [[solutu]] nun llíquidu fai qu'aumente'l so [[puntu de bullidura]], y poro, cuantu más percentax de [[zucre]] haiga disueltu, más aumentará la temperatura d'ebullición. Cuando caliéntase l'amestaúra, l'[[augua]] fierve y [[evaporación|evaporpase]], y ye por ello qu'aumenta la concentraición de sucre, que fai qu'aumente más el puntu de bullidura de l'amestaúra. Polo xeneral, a temperatures más altes (mayor concentraición de sucre) queden carambelos más duros y ríxidos, demientres qu'a temperatures baxes prodúcense carambelos más suaves. Ye recomendable un [[termómetru]] pa controlar la temperatura. Pa más información sobro los puntos d'ebullición y nomes, ver [[Almíbar]]. ==Comercialización== Puen atopase en [[tienda|tiendes]] de dulces, de [[repostería]] o [[confitería]], o en [[bombonería|bomboneríes]]. D'avezu tienen envoltorios de colores llamativos, ya inclusu'l propiu carambelu pue ser de munchos colores. tamién empléguense otres téuniques pa estremalos del erstu, por exemplu, facer que piquen, que dientro tengan chicle o que lleven un palu pa los garrar (idea que fizo famosa a la empresa [[Chupa Chups]]). == Historia == Enantes de que s'emplegare'l [[zucre]], facíense yá dulces a bas d'otres sustancies, como'l [[miel]], el [[xenxibre]] o'l [[regaliz]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.platodeldia.com/parati/alimentos/dulces/?pagina=parati_alimentos_dulces_002_002 Cómo facer carambelos (En Castellán)] * [http://www.candymaking.net/ El arte de hacer carambelos] Descripción y recetes. De 1915, (n'inglés). * [http://www.exploratorium.edu/cooking/candy/sugar-stages.html La ciencia los carambelos] Descripciones y videos de los estaos del sucre. (N'inglés). {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Carambelos]] [[Categoría:Dulces]] 90zwjiwx9sqh9lroda0gfmmjuhf6nx4 Real Avilés Club de Fútbol 0 13977 3707452 3604423 2022-08-16T14:58:15Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{equipu |pattern_la1=|pattern_b1=_thickwhitestripes|pattern_ra1=|pattern_so1=_whitehorizontal|pattern_sh1=_white stripes|leftarm1=FFFFFF|body1=0000FF|rightarm1=FFFFFF|shorts1=0000CD|socks1=0000CD |pattern_la2=|pattern_b2=_blackshoulders|pattern_ra2=|leftarm2=FFB6C1|body2=FFB6C1|rightarm2=FFB6C1|shorts2=000000|socks2=000000 }} '''Real Avilés''' ye'l nome pol que se conoz a un equipu de fútbol [[Avilés|avilesín]] ([[Asturies]]). Fundáu en [[1903]] Ye'l equipu de fútbol más vieyu de los existentes n'Asturies. En [[1992]] tresfórmase en Sociedá Anonima Deportiva (SAD), añediendo-y estes siegles al so nome oficial. ==Historia== '''L'Avilés Sport Club''' foi'l primer club de fútbol formáu n'Avilés y ye consideráu'l club decanu del fútbol astur. Asina mesmu ye'l primer nome remanáu pol anguaño continuador [[Real Avilés]]. La so formación foi nel añu [[1903]] por obra de [[Jesús Gutiérrez]] y [[Eusebio Abascal Álvarez Herrero]] (avilesinos que conocieren el xuegu na so dómina d'estudiantes n'[[Inglaterra]]) y de [[Ramón Fernández-Arenas García]] ''Ralla''. Esti home foi un antiguu emigrante nos [[Estaos Xuníos]] que regresó al so país. El primer partíu del qu'hai anuncia ye'l celebráu'l 11 d'ochobre de [[1903]], el resultáu quedó a pre, un 0-0 escontra l'[[Oviedo Foot Bal Club]]. Cellebrose nel campu avilesín nun ambiente de gran camaradería ente ambos equipos y aficiones. La so primer camiseta de la qu'hai semeyes ye blanca (mayu de 1904). Y la primera de la qu'hai anuncies pola prensa yera azul (ochobre de 1903). A fines de [[1906]] xúnese cola '''Sociedad Obrera Industrial''', camudando'l so nome pol de '''Círculo Industrial y de Sport de Avilés''' y conservando la so autonomía dientru de la sociedá. Foi un de los nueve clubes pioneros nes reuniones en [[Madrid]] en [[1909]] pa la criación de la [[Federación Española de Fútbol]], xunto con [[Real Madrid|Madrid FC]], [[Atlético de Madrid|Athletic Club de Madrid]], [[Athletic de Bilbao|Athletic Club de Bilbao]], [[Club La Coruña]], [[Celta de Vigo|Fortuna de Vigo]], [[Deportivo de La Coruña]], [[Gimnástica Española]] y [[C.D. Espanyol|Español FC]]. En [[1915]] por desacuerdos independízase de nuevo y camuda'l so nome pol de '''Stadium Club Avilesino'''. Nel añu [[1925]] la Casa Real española concede-y el títulu de "Real". El Rei español hubiere presenciáu un añu enantes un partíu de los stadiumnistes escontra'l [[Real Sporting de Xixón]]. Polo tanto dende esti añu y hasta la prohibición de la dictadura franquista de los vocablos foriatos, el so nome foi Real Stadium Club Avilesino. En 1923 adoptó como collores del club los blanquiazules, supuestamente ello foi por mor de qu'un avilesín, [[Eusebio Fernández Muñíz]], que foi vicepresidente del club barcelonín RCD Español [[RCD Espanyol de Barcelona| Espanyol]], xestionó la merca de la ropa cola mesma firma que vestía al club catalán. D'esa mena, el club de fútbol llocal adoptó l'azul y blancu de la bandera del catalán. Pero esta teoría ye perduldosa pa dellos hestoriadores. Ente otres coses hai documentos gráficos qu'amuesen a los xugadores cola equipación blanquiazul años enantes de 1923. Amás nos primeros años de la so fundación la prensa de la época diz que la azul yera el color de la bandera marítima d'Avilés y los collores más habituales del club. Nes temporaes en que la institución stadiumnista defendió los collores blanquiazules pel Estáu, hai que remembrar el Campeonatu d'[[España]] de 2ª Categoría algamáu en [[1920]], nel qu'a pesar del ambiente contrariu nes grades del estadiu xixonés del Molinón llogró superar al equipu catalán del Martianec por 3-2. Tamién en 1940 llogra ganar el Campeonatu Estatal Amateur na capital española. Asina como les temporaes xugaes na categoría de plata, la 2ª división. En [[1941]] ye obligáu a cambiar otra vegada de nome pol de '''Real Avilés''' al prohibise durante la [[dictadura franquista]] l'usu de terminos non castellanos nos clubes deportivos españoles. En [[1943]] inaugurase l'Estadiu '''La Esposición''' dempués nomáu '''Suárez Puerta''' en 1956 n'honor al alcalde que fizo posible la so construción. El club cuntó con otres seiciones como la de tenis, '''Real Avilés Tennis Club'''. El '''Real Avilés''' xuega nel Estadiu de Chamartín un amistosu escontra'l [[Real Madrid]] en 1952. 1-1 al descansu, 3-1 al final pa los madrilanos. Tamién nesi mesmu añu xugó un amistosu escontra la seleición española en Zaragoza. En 1957 vence nun amistosu al [[Atlético de Madrid]] por 3-2. En [[1953]] '''xuega la Lliga d'Ascensu a 1ᵉʳ División''' (la so meyor clasificación histórica), pero la [[Federación Española de Fútbol]] nun-y permitie ascender anque-y correspondía pola renuncia del España Industrial (anguaño [[F.C. Barcelona|F.C. Barcelona-B]]) al ascensu. En 1966 cellébrase'l primer Tornéu San Agustín, tradicional tornéu que xuégase coincidiendo coles fiestes patronales avilesines. La mayor goleada a favor foi un 12-0 al [[Marino de Luanco]] nun amistosu. En competición oficial (3ᵉʳ división) algamaron un 10-0 al Santa Marina y un 11-1 al [[Hispano de Castrillón]]. En [[1983]] absorbe al '''[[C.D. Ensidesa]]''' pasando a nomase '''Real Avilés Industrial'''. A pesar de la illusión cola surde'l club de la xunión avilesina, tres dos temporaes el club desciende a 3ª al nun consiguir caltener la categoría nuna percomplicada 2ªB de solamente dos grupos. Amás enxamás foi apoyáu nin pola empresa público siderúrxica nin pola Casa Conceyu tal-y como hubieren prometío a los socios d'ambos equipos pa qu'aprobaren la mal llamada "fusión". Nes dos temporaes en 3ª, na 1985-86 mete-y un 11-1 al Hispano, 7 goles marcaos pol xugador Nacho. Nesa mesma temporada debutaba Emilio Gutiérrez con 15 años, que posteriormente colaría al [[F.C. Barcelona]] y dempués xugaría en 1ª col [[Real Sporting de Xixón]]. En 2ªB tien unes espectaculares temporaes nes que a la tercera algama'l nagüau cambéu de categoría, nel primer añu a pesar d'un arrinque non mui bono meyora abondo calteniéndose invatíu demientres doce xornaes, (lo que-y dió dalguna portada de periódicos deportivos como'l Diariu AS), ya inclusive llega a aspirar al ascensu a 1ᵉʳ División. En pretemporada empaten 1-1 nel Troféu Costa Verde escontra'l Sporting de Llisboa. Na segunda temporada en 2ªA tres una llamentable temporada nel que camentaben nun descender al convertise en SAD, a la fin descienden. Nun lo hubieren fecho de nun falsificar l'[[Atlético de Madrid]] de [[Jesús Gil]] les sos cuentes, como años dempués quedó amosáu. Na siguiente dómina en 2ªB l'equipu caltiénse na zona media-alta, inclusive llega a xugar la fas d'ascensu, escontra el [[Córdoba CF]], [[Racing de Ferrol]] y [[Levante]], equipu valencianu qu'algama'l cambéu de categoría. En 1997 aporta a la presidencia, al facese cola mayor parte de les aiciones de la SAD, (en competencia con [[Tomás Medina Fernández]]), [[José María Tejero del Río]] empresariu de la construcción d'orixe llionés, que nes sos primeres declaraciones amosábase enfotáu ''"n'illusionar a los aficionaos y devolver al club al fútbol profesional"'', ensin embargu, aparte d'enxamás cumplir estes pallabres, la so xestión ye la más nefasta de la hestoria del fútbol avilesu. Algamando les sos piores clasificaciones hestóriques, y batiendo toles records en resultaos negativos. Fechos que como nun podía ser menos fizo que l'afición al fútbol n'Avilés diere la espalda al club [[realavilesín]]. Nestos caberos años los sos meyores llogros son los trés títulos de [[Copa Federación]] na fas asturiana, y el títulu estatal d'esta competición algamáu nel 2003. Esti foi'l tercer títulu estatal del fútbol avilesín. Nel añu [[1990]], naz la peña [[Galiana Xoven]], que ye en toos estos años la más moza y animosa del equipu. Nel añu 2010, na Xunta Xeneral d'Accionistes '''recupera el so nome anterior de "Real Avilés"''', por mor de la falta de popularidá del apellativu "Industrial" ente la afición avilesina. El grupu Golplus entra a xestionar el club en xunetu de 2011 al traviés de la sociedá RANG (''Real Avilés Nueva Gestión''), algamando un alcuerdu col máximu accionista [[José María Tejero del Río]] que sigue en posesión del club. Na temporada 2011-2012 asciende a 2ªB per vía alministrativa, al ufiertar la Real Federación Española de Fútbol places pa cubrir les vacantes na categoría por descensos por impagos. El Real Avilés tien que pagar 190.000 euros y cumplir dellos requisitos deportivos y económicos pa xubir. Na temporada [[2013]]-[[2014]] l'equipu dirixíu por [[Josu Uribe]], fíu del antigu xugador del Real Avilés [[Uribesalgo]], clasifícase pa la Promoción d'ascensu a Segunda División A o Lliga Adelante. Superando na primer eliminatoria al [[Cartagena F.C.]], ye elimináu na segunda pola [[U.E. Llagostera]] y nun algamando la tercera y definitiva. Cola temporada [[2014]]-[[2015]] entamada RANG dexa la xestión del club nel mes d'ochobre de [[2014]]. Tres un primer intentu de xestión cola sociedá "Tudesa Gestión Sociedad Limitada", que revende a "Amber Care Sport" propiedá del empresariu [[Escocia|escocés]] John Clarkson. Quien abandona la xestión al finalizar la temporada. == Datos == Nome completu: Real Avilés Club de Futbol Sociedad Anonima Deportiva Ciudá: Avilés Estadiu: [[Nuevu Román Suárez Puerta]] (reinauguráu en 1999). Tamién nomáu ''La Esposición''. Capacidá estadiu: al rodiu de 5.400 espectadores, más de 4.200 d'ellos nes nueves graes llaterales y 1.132 na grada de rotonda. Socios: 700 Presidente: [[José María Tejero del Río]] Máximo accionista: [[José María Tejero del Río]] Entrenador 1er. Equipu: [[Pablo Lago]] Categoría anguaño: 3ᵉʳ División, Grupu II ==Colores== El Real Avilés xuega con camiseta azul y blanca, calzón azul y medies azules con detalles blancos, por ser estos los collores de la [[Bandera d'Avilés|bandera d'Avilés]]. ==Temporaes== *[[1916]]-[[1917]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (2ᵘ puestu) *[[1917]]-[[1918]]: **Non inscritu, correspondería-y xugar 1ª Categoría asturiana *[[1918]]-[[1919]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (renunció enantes d'entamar la lliga) *[[1919]]-[[1920]]: **Campeonatu Asturianu de 2ª Categoría (Campeón y ascensu de categoría) **Campeón d'España de 2ª Categoría: Stadium Club Avilesino 3 (Lisardo Arias (2) y Chon) F.C. Martinenc de Barcelona 2 (Estadiu: [[El Molinón (Estadiu)|El Molinón]], Xixón, 12-08-1920) *[[1920]]-[[1921]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría Grupu B (Ascensu) *[[1921]]-[[1922]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (4ᵘ puestu) *[[1922]]-[[1923]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (5ᵘ puestu) *[[1923]]-[[1924]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (5ᵘ puestu) *[[1924]]-[[1925]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (3ᵘ puestu) *[[1925]]-[[1926]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (6ᵘ puestu) *[[1926]]-[[1927]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (5ᵘ puestu) *[[1927]]-[[1928]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (6ᵘ puestu) (Descensu) *[[1928]]-[[1929]]: **Campeonatu Asturianu de 2ª Categoría (1ᵘ Puestu) (Campeón y ascensu na Promoción) *[[1929]]-[[1930]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (3ᵘ puestu) **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) *[[1930]]-[[1931]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (4ᵘ puestu) **3ᵉʳ División Estatal (8ᵘ puestu) *[[1931]]-[[1932]]: **Campeonatu Mancomunáu Astur-santanderín de 1ª Categoría (4ᵘ puestu) **3ᵉʳ División Estatal (3ᵘ puestu) *[[1932]]-[[1933]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (4ᵘ puestu) **3ᵉʳ División Estatal (1ᵘ puestu) *[[1933]]-[[1934]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (3ᵘ puestu) **3ᵉʳ División Estatal (4ᵘ puestu) *[[1934]]-[[1935]]: **Campeonatu Astur-galaico de 1ª Categoría (3ᵘ puestu) **2ª División Estatal (4ᵘ puestu) *[[1935]]-[[1936]]: **Campeonatu Astur-galaico de 1ª Categoría (5ᵘ puestu) **2ª División Estatal (5ᵘ puestu) *[[1939]]-[[1940]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (6ᵘ puestu) **2ª División Estatal (7ᵘ puestu) **Campeón d'España Amateur: Sevilla 2 Real Stadium Club Avilesino 4 (Mijares (4)) (Estadiu de Vallecas, Madrid, 7-07-1940) *[[1940]]-[[1941]]: **2ª División Estatal (12ᵘ puestu) (Descensu) *[[1941]]-[[1942]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (5ᵘ puestu) *[[1942]]-[[1943]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (3ᵘ puestu) (Ascensu) *[[1943]]-[[1944]]: **3ᵉʳ División Estatal (3ᵘ puestu) *[[1944]]-[[1945]]: **3ᵉʳ División Estatal (1ᵘ puestu, 5ᵘ na Fas Entemedia) *[[1945]]-[[1946]]: **3ᵉʳ División Estatal (5ᵘ puestu) *[[1946]]-[[1947]]: **3ᵉʳ División Estatal (6ᵘ puestu, 1ᵘ nel Tornéu Complementariu) *[[1947]]-[[1948]]: **3ᵉʳ División Estatal (6ᵘ puestu) *[[1948]]-[[1949]]: **3ᵉʳ División Estatal (5ᵘ puestu) *[[1949]]-[[1950]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 2ª) *[[1950]]-[[1951]]: **3ᵉʳ División Estatal (10ᵘ puestu) *[[1951]]-[[1952]]: **3ᵉʳ División Estatal (1ᵘ puestu) (Ascensu a 2ª) *[[1952]]-[[1953]]: **2ª División Estatal (3ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 1ᵉʳ División) *[[1953]]-[[1954]]: **2ª División Estatal (11ᵘ puestu) *[[1954]]-[[1955]]: **2ª División Estatal (15ᵘ puestu) (Descensu) *[[1955]]-[[1956]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Ascensu nuna Promoción) *[[1956]]-[[1957]]: **2ª División Estatal (7ᵘ puestu) *[[1957]]-[[1958]]: **2ª División Estatal (11ᵘ puestu) *[[1958]]-[[1959]]: **2ª División Estatal (11ᵘ puestu) *[[1959]]-[[1960]]: **2ª División Estatal (15ᵘ puestu) (Descensu) *[[1960]]-[[1961]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 2ª) *[[1961]]-[[1962]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 2ª) *[[1962]]-[[1963]]: **3ᵉʳ División Estatal (3ᵘ puestu) *[[1963]]-[[1964]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 2ª) *[[1964]]-[[1965]]: **3ᵉʳ División Estatal (1ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 2ª) *[[1965]]-[[1966]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 2ª) *[[1966]]-[[1967]]: **3ᵉʳ División Estatal (1ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 2ª) *[[1967]]-[[1968]]: **3ᵉʳ División Estatal (1ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 2ª) *[[1968]]-[[1969]]: **3ᵉʳ División Estatal (3ᵘ puestu) *[[1969]]-[[1970]]: **3ᵉʳ División Estatal (6ᵘ puestu) *[[1970]]-[[1971]]: **3ᵉʳ División Estatal (7ᵘ puestu) *[[1971]]-[[1972]]: **3ᵉʳ División Estatal (8ᵘ puestu) *[[1972]]-[[1973]]: **3ᵉʳ División Estatal (13ᵘ puestu) *[[1973]]-[[1974]]: **3ᵉʳ División Estatal (14ᵘ puestu) (Descensu na Promoción) *[[1974]]-[[1975]]: **1ª Rexonal (8ᵘ puestu) *[[1975]]-[[1976]]: **1ª Rexonal (2ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 3ª) *[[1976]]-[[1977]]: **1ª Rexonal (2ᵘ puestu) (Ascensu) *[[1977]]-[[1978]]: **3ᵉʳ División Estatal (7ᵘ puestu) *[[1978]]-[[1979]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) *[[1979]]-[[1980]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) *[[1980]]-[[1981]]: **3ᵉʳ División Estatal (9ᵘ puestu) *[[1981]]-[[1982]]: **3ᵉʳ División Estatal (8ᵘ puestu) *[[1982]]-[[1983]]: **3ᵉʳ División Estatal (13ᵘ puestu) *[[1983]]-[[1984]]: **2ªB División Estatal (16ᵘ puestu) *[[1984]]-[[1985]]: **2ªB División Estatal (19ᵘ puestu) (Descensu) *[[1985]]-[[1986]]: **3ᵉʳ División Estatal (3ᵘ puestu) *[[1986]]-[[1987]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Ascensu) *[[1987]]-[[1988]]: **2ªB División Estatal (2ᵘ puestu) *[[1988]]-[[1989]]: **2ªB División Estatal (4ᵘ puestu) *[[1989]]-[[1990]]: **2ªB División Estatal (1ᵘ puestu) *[[1990]]-[[1991]]: **2ª División Estatal (9ᵘ puestu) *[[1991]]-[[1992]]: **2ª División Estatal (19ᵘ puestu) (Descensu) *[[1992]]-[[1993]]: **2ªB División Estatal (6ᵘ puestu) *[[1993]]-[[1994]]: **2ªB División Estatal (15ᵘ puestu) *[[1994]]-[[1995]]: **2ªB División Estatal (10ᵘ puestu) *[[1995]]-[[1996]]: **2ªB División Estatal (3ᵘ puestu) (Xuega Fas d'Ascensu 2ªA) *[[1996]]-[[1997]]: **2ªB División Estatal (10ᵘ puestu) *[[1997]]-[[1998]]: **2ªB División Estatal (16ᵘ puestu) (Xuega la Promoción de Caltenencia) *[[1998]]-[[1999]]: **2ªB División Estatal (9ᵘ puestu) *[[1999]]-[[2000]]: **2ªB División Estatal (16ᵘ puestu) (Desciende na Promoción de Caltenencia) *[[2000]]-[[2001]]: **3ᵉʳ División Estatal (7ᵘ puestu) *[[2001]]-[[2002]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Ascensu na Promoción) *[[2002]]-[[2003]]: **2ªB División Estatal (13ᵘ puestu) **Campeón Copa Real Federación Española de Fútbol: Real Avilés 3 Tomelloso CF 0 (Ida); Tomelloso CF 0 Real Avilés 1 (Torna) *[[2003]]-[[2004]]: **2ªB División Estatal (20ᵘ puestu) (Descensu) *[[2004]]-[[2005]]: **3ᵉʳ División Estatal (6ᵘ puestu) *[[2005]]-[[2006]]: **3ᵉʳ División Estatal (8ᵘ puestu) *[[2006]]-[[2007]]: **3ᵉʳ División Estatal (6ᵘ puestu) *[[2007]]-[[2008]]: **3ᵉʳ División Estatal (11ᵘ puestu) *[[2008]]-[[2009]]: **3ᵉʳ División Estatal (11ᵘ puestu) *[[2009]]-[[2010]]: **3ᵉʳ División Estatal (9ᵘ puestu) *[[2010]]-[[2011]]: **3ᵉʳ División Estatal (10ᵘ puestu) *[[2011]]-[[2012]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Xuega Fas d'Ascensu a 2ªB) (Ascensu alministrativu) *[[2012]]-[[2013]]: **2ªB División Estatal (14ᵘ puestu) *[[2013]]-[[2014]]: **2ªB División Estatal (3ᵘ puestu) (Xuega Fas d'Ascensu 2ªA) *[[2014]]-[[2015]]: **2ªB División Estatal (16ᵘ puestu) (Desciende na Promoción de Caltenencia) *[[2015]]-[[2016]]: **3ᵉʳ División Estatal (3ᵘ puestu) (Xuega Fas d'Ascensu a 2ªB) === Gráficu de la evolución histórica na Lliga === <timeline> TimeAxis = orientation:horizontal ImageSize = width:1500 height:170 PlotArea = width:800 height:52 bottom:68 left:100 DateFormat = yyyy Period = from:1928 till:2019 ScaleMajor = unit:year increment:5 start:1928 ScaleMinor = unit:year increment:1 start:1929 AlignBars = justify Colors = id:pri value:green id:seg value:blue id:ter value:orange id:cua value:red id:qui value:yellow BarData = bar:primera text:"[[Primer División d'España|Primer División]]" bar:segunda text:"[[Segunda División d'España|Segunda División]]" bar:tercera text:"[[Segunda División B de España|Segunda División B]]" bar:cuarta text:"[[Tercera de España|Tercer División]]" bar:quinta text:"[[Rexonal Preferente de Asturias|Rexonal Preferente]]" PlotData = # set defaults width:10 fontsize:s textcolor:white align:left anchor:from shift:(5,-5) bar:segunda color:seg from:1934 till:1936 from:1939 till:1941 from:1952 till:1955 from:1956 till:1960 from:1990 till:1992 bar:tercera color:ter from:1983 till:1985 from:1987 till:1990 from:1992 till:2000 from:2002 till:2004 from:2012 till:2015 bar:cuarta color:cua from:1929 till:1934 from:1943 till:1952 from:1955 till:1956 from:1960 till:1974 from:1977 till:1983 from:1985 till:1987 from:2000 till:2002 from:2004 till:2012 from:2015 till:2019 bar:quinta color:qui from:1941 till:1943 from:1974 till:1977 </timeline> == Estadios: == *[[El Carnero]] (tamién nomáu [[''El Stadium'']]) *[[Nieva]] *[[La Roxa]] *[[Les Arobies]] *[[Estadiu Román Suárez Puerta]] (conocíu tamién como ''La Esposición'' y ''Nuevu Román Suárez Puerta'') *[[Juan Muro de Zaro]] ==Presidentes== *[[Alberto Solís Pulido]] ([[1903]]-[[1906]]) *[[Manuel González Wes]] ([[1907]]-[[1912]]) *[[Ángel Álvarez González]] ([[1912]]-[[1915]]) *[[Ramón Fernández-Arenas García]] ''Ralla'' ([[1915]]-[[1917]]) *[[Salustiano García-Cuevas]] ([[1918]]-[[1919]]) *[[Julio González Pumariega]] ([[1919]]-[[1920]]) *[[Juan Oria y García Somines]] ([[1920]]-[[1923]]) *[[Enrique Suárez Álvarez]] ([[1923]]-[[1924]] y [[1930]]-[[1932]]) *[[Gustavo Rodríguez Maribona]] ([[1924]]-[[1925]]) *[[Francisco García Pola]] ([[1925]]-[[1927]]) *[[Manuel Vega Medina]] ([[1927]]-[[1928]]) *[[Santiago Galé]] ([[1928]]-[[1929]]) *[[César Camino González]] ([[1929]]-[[1930]], [[1935]]-[[1939]] y [[1940]]-[[1941]]) *[[Eusebio Fernández Muñiz]] ([[1932]]-[[1935]]) *[[Francisco García Pola]] ([[1939]]-[[1940]]) *[[Horacio García de Castro]] ([[1941]]-[[1947]]) *[[José Ramón González Martínez]] ([[1947]]-[[1950]] y [[1952]]-[[1961]]) *[[Valentín Fernández García]] ([[1950]]-[[1952]]) *[[Jenaro Álvarez Huerta]] ([[1961]]-[[1963]]) *[[Ramón Rodríguez Fernández]] ''Toldao'' ([[1963]]-[[1965]]) *[[Emilio Panizo Rodríguez]] ([[1965]]-[[1968]]) *[[Alfonso Quirós Fuentes]] ([[1968]]-[[1971]]) *[[Ricardo Sánchez Gelaz]] ([[1971]]-[[1973]]) *[[Víctor Suárez Rodríguez]] ([[1973]]-[[1975]]) *[[Leopoldo Figueiras López-Ocaña]] ''Polchi'' ([[1975]]-[[1977]]) *[[José Burgos Álvarez]] ([[1977]]-[[1979]]) *[[Manuel Martín Ledesma]] ([[1980]]) *[[Jesús Manuel Llera Arrojo]] ([[1981]]-[[1983]]) *[[Juan Muro de Zaro y Durán]] ([[1983]]-[[1985]]) *[[José Manuel Díaz González]] ([[1985]]-[[1989]]) *[[José Eloy Rodríguez Fernández]] ''Pepe Frana'' ([[1989]]-[[1992]]) ===Presidentes SAD=== *[[Manuel Álvarez González]] ''Lloriana'' ([[1992]]-[[1997]]) *[[Tomás Medina Fernández]] ([[1997]]) *[[José María Tejero del Río]] ([[1997]]-...) ==Xugadores Destacaos== *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Salvador Galé Pérez]] ''Arín'' *[[Nicasio Goitisolo]] ''Goiti'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Lisardo Arias Rodríguez]] ''Lisardo'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Abdón García Martínez]] ''Abdón'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Guillermo Campanal]] ''Campanal'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Gonzalo Díaz Galé]] ''Chalo Galé'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Ramón Miranda Pérez]] ''Miranda'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Julio Fernández]] ''Casuco'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[José Gutiérrez Mijares]] ''Mijares'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Armando Álvarez García]] ''Armando'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Pedro Mori Cuartas]] ''Pedrín'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Marcelino Vaquero González del Río]] ''Campanal II'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Ricardo García Fernández]] ''Ricardo'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Alfredo Llana Díaz]] ''Llana'' *[[Imaxe:Flag_of_Spain.svg|20px]] [[Mauro Rodríguez Cuesta]] ''Mauro'' *[[Imaxe:Flag of Spain.svg|20px]] [[José Edreira Rama]] ''Mantido I'' *[[Imaxe:Flag of Spain.svg|20px]] [[Antonio Edreira Rama]] ''Mantido II'' *[[Imaxe:Flag of Uruguay.svg|20px]] [[Ricardo Salaverry García]] ''Salaverry'' *[[Imaxe:Flag of Spain.svg|20px]] [[Francisco Doval Mera]] ''Pancho Doval'' *[[Imaxe:Flag of Argentina.svg|20px]] [[Antonio Jorge Porcel Sartorio]] ''Porcel'' *[[Imaxe:Flag of Austria.svg|20px]] [[Otto Hofbauer]] ''Hofbauer'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[José María Vázquez Menéndez]] ''Chelona'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Florentino Muniz Menéndez]] ''Florín'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] Daniel Candón de la Campa [[Danny Daniel]] *[[Imaxe:Flag of the Basque Country.svg|20px]] [[Mauricio Ugartemendia Lauzirika]] ''Mauri'' *[[Imaxe:Flag of Spain.svg|20px]] [[Manuel Trilles Vilar]] ''Trilles'' *[[Imaxe:Flag of Spain.svg|20px]] [[José Albert Pérez]] ''Albert'' *[[Imaxe:Flag of Spain.svg|20px]] [[José Sánchez Llambías]] ''Boy'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[José Ramón Álvarez Suárez]] ''Monchín'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Abel Díez Tejerina]] ''Abel'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Víctor Manuel García Rodríguez]] ''Viti'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Rafael Barrero Villar]] ''Barrero'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Juan Manuel Suárez del Valle]] ''Juanma'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Donato Alcalde Tietes]] ''Tati'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Emilio José Gutiérrez González]] ''Emilio'' *[[Ficheru:Flag of Equatorial Guinea.svg|20px]] [[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[José Antonio de la Ballina Avilés]] ''Nené Ballina'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Joaquín Alonso Vázquez]] ''Joaquín'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Francisco Javier Espejo Ropero]] ''Espejo'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[José Manuel Menéndez Erimia]] ''Manel'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Santiago García Barrero]] ''García Barrero'' *[[Imaxe:Flag of Spain.svg|20px]] [[Antonio Jiménez Torres]] ''Torres'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Ramón Suárez del Valle]] ''Monchu'' *[[Imaxe:Flag of England.svg|20px]] [[Keith Anthony Thompson]] ''Thompson'' *[[Imaxe:Flag of Serbia.svg|20px]] [[Radosav Zugic]] ''Zugic'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Carlos Ovidio Bango Cuervo]] ''Ovidio'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Julio Iglesias Rouget]] ''Julio Iglesias'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Jaime Francisco Álvarez González]] ''Jaime'' *[[Imaxe:Flag of Bulgaria.svg|20px]] [[Velislav Ivanov Voutzov]] ''Voutzov'' *[[Imaxe:Flag of Nigeria.svg|20px]] [[Nduka Ugbade]] ''Ugbade'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Esteban Andrés Suárez]] ''Esteban'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Santiago Cuesta Díaz]] ''Santi Cuesta'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Enrique Martín Sánchez]] ''Quique Martín'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Fermín Álvarez Álvarez]] ''Fermín'' *[[Imaxe:Flag of Spain.svg|20px]] [[Eduardo Rodríguez Martín]] ''Edu'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Rubén Reyes Díaz]] ''Rubén Reyes'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Rogelio Lamar Heredia]] ''Rogelio'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[César Porras Ruíz]] ''César Porras'' *[[Imaxe:Flag of Argentina.svg|20px]] [[Uriel Bartolucci]] ''Uriel'' *[[Imaxe:Flag of the Canary Islands.svg|20px]] [[Ángel Luís Camacho Bautista]] ''Ángel Luís'' *[[Imaxe:Flag of Argentina.svg|20px]] [[Luís Francisco Tonelotto]] ''Tonelotto'' *[[Imaxe:Flag of Occitania.svg|20px]] [[Vivian Thierry Dors]] ''Vivian'' *[[Imaxe:Flag of Argentina.svg|20px]] [[Esteban Quintas]] ''Quintas'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Juan Castaño Quirós]] ''Juanele'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Sergio Boris González Monteagudo]] ''Boris'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[José Manuel Suárez Riva]] ''Sietes'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Juan Díaz Prendes]] ''Juan Díaz'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Miguel Ángel López-Cedrón Freije]] ''Miguel'' *[[Imaxe:Flag_of_Netherlands.svg|20px]] [[Jeffrey Hoogervorst]] ''Jeffrey'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Eugenio Suárez Santos]] ''Geni'' *[[Imaxe:Flag of the Basque Country.svg|20px]] [[Aitor Tornavaca Fernández]] ''Aitor Tornavaca'' *[[Ficheru:Flag of Equatorial Guinea.svg|20px]] [[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Iván Bolado Palacios]] ''Iván Bolado'' *[[Imaxe:Flag of Occitania.svg|20px]] [[Clément Badin]] ''Badin'' *[[Imaxe:Flag_of_South_Korea.svg|20px]] [[Kim Young Gyu]] ''Kiu'' *[[Imaxe:Flag_of_Italy.svg|20px]] [[Matteo Candolini]] ''Candolini'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Nacho Fernández]] *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Iván Otero Yugueros]] ''Otero'' ==Bibliografía== *"Avilés y su fútbol. Un siglo de historia" , Jorge Valverde y Alberto Rendueles, [[1995]]. (ISBN:84-920928-0-7) *"45 años de futbol en Avilés" , Polchi, [[1948]]. * ''El Correo de Asturias''. Oviedo, [[1903]]. * ''Diario El Carbayón''. Oviedo, [[1903]]. * ''El Progreso de Asturias''. Oviedo, [[1903]], núm. 530. * ''El Progreso de Asturias''. Oviedo, [[1903]], núm. 554. * ''El Noroeste''. Gijón, [[1904]]. * ''El Popular''. Gijón, [[1904]]. * ''La Correspondencia de España''. Madrid, [[1904]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Real Avilés|*]] d93dr3mb6xey9p2xa2mnsoyp2odhpat 3707522 3707452 2022-08-16T15:06:53Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{equipu |pattern_la1=|pattern_b1=_thickwhitestripes|pattern_ra1=|pattern_so1=_whitehorizontal|pattern_sh1=_white stripes|leftarm1=FFFFFF|body1=0000FF|rightarm1=FFFFFF|shorts1=0000CD|socks1=0000CD |pattern_la2=|pattern_b2=_blackshoulders|pattern_ra2=|leftarm2=FFB6C1|body2=FFB6C1|rightarm2=FFB6C1|shorts2=000000|socks2=000000 }} '''Real Avilés''' ye'l nome pol que se conoz a un equipu de fútbol [[Avilés|avilesín]] ([[Asturies]]). Fundáu en [[1903]] Ye'l equipu de fútbol más vieyu de los existentes n'Asturies. En [[1992]] tresfórmase en Sociedá Anonima Deportiva (SAD), añediendo-y estes siegles al so nome oficial. ==Historia== '''L'Avilés Sport Club''' foi'l primer club de fútbol formáu n'Avilés y ye consideráu'l club decanu del fútbol astur. Asina mesmu ye'l primer nome remanáu pol anguaño continuador [[Real Avilés]]. La so formación foi nel añu [[1903]] por obra de [[Jesús Gutiérrez]] y [[Eusebio Abascal Álvarez Herrero]] (avilesinos que conocieren el xuegu na so dómina d'estudiantes n'[[Inglaterra]]) y de [[Ramón Fernández-Arenas García]] ''Ralla''. Esti home foi un antiguu emigrante nos [[Estaos Xuníos]] que regresó al so país. El primer partíu del qu'hai anuncia ye'l celebráu'l 11 d'ochobre de [[1903]], el resultáu quedó a pre, un 0-0 escontra l'[[Oviedo Foot Bal Club]]. Cellebrose nel campu avilesín nun ambiente de gran camaradería ente ambos equipos y aficiones. La so primer camiseta de la qu'hai semeyes ye blanca (mayu de 1904). Y la primera de la qu'hai anuncies pola prensa yera azul (ochobre de 1903). A fines de [[1906]] xúnese cola '''Sociedad Obrera Industrial''', camudando'l so nome pol de '''Círculo Industrial y de Sport de Avilés''' y conservando la so autonomía dientru de la sociedá. Foi un de los nueve clubes pioneros nes reuniones en [[Madrid]] en [[1909]] pa la criación de la [[Federación Española de Fútbol]], xunto con [[Real Madrid|Madrid FC]], [[Atlético de Madrid|Athletic Club de Madrid]], [[Athletic de Bilbao|Athletic Club de Bilbao]], [[Club La Coruña]], [[Celta de Vigo|Fortuna de Vigo]], [[Deportivo de La Coruña]], [[Gimnástica Española]] y [[C.D. Espanyol|Español FC]]. En [[1915]] por desacuerdos independízase de nuevo y camuda'l so nome pol de '''Stadium Club Avilesino'''. Nel añu [[1925]] la Casa Real española concede-y el títulu de "Real". El Rei español hubiere presenciáu un añu enantes un partíu de los stadiumnistes escontra'l [[Real Sporting de Xixón]]. Polo tanto dende esti añu y hasta la prohibición de la dictadura franquista de los vocablos foriatos, el so nome foi Real Stadium Club Avilesino. En 1923 adoptó como colores del club los blanquiazules, supuestamente ello foi por mor de qu'un avilesín, [[Eusebio Fernández Muñíz]], que foi vicepresidente del club barcelonín RCD Español [[RCD Espanyol de Barcelona| Espanyol]], xestionó la merca de la ropa cola mesma firma que vestía al club catalán. D'esa mena, el club de fútbol llocal adoptó l'azul y blancu de la bandera del catalán. Pero esta teoría ye perduldosa pa dellos hestoriadores. Ente otres coses hai documentos gráficos qu'amuesen a los xugadores cola equipación blanquiazul años enantes de 1923. Amás nos primeros años de la so fundación la prensa de la época diz que la azul yera el color de la bandera marítima d'Avilés y los colores más habituales del club. Nes temporaes en que la institución stadiumnista defendió los colores blanquiazules pel Estáu, hai que remembrar el Campeonatu d'[[España]] de 2ª Categoría algamáu en [[1920]], nel qu'a pesar del ambiente contrariu nes grades del estadiu xixonés del Molinón llogró superar al equipu catalán del Martianec por 3-2. Tamién en 1940 llogra ganar el Campeonatu Estatal Amateur na capital española. Asina como les temporaes xugaes na categoría de plata, la 2ª división. En [[1941]] ye obligáu a cambiar otra vegada de nome pol de '''Real Avilés''' al prohibise durante la [[dictadura franquista]] l'usu de terminos non castellanos nos clubes deportivos españoles. En [[1943]] inaugurase l'Estadiu '''La Esposición''' dempués nomáu '''Suárez Puerta''' en 1956 n'honor al alcalde que fizo posible la so construción. El club cuntó con otres seiciones como la de tenis, '''Real Avilés Tennis Club'''. El '''Real Avilés''' xuega nel Estadiu de Chamartín un amistosu escontra'l [[Real Madrid]] en 1952. 1-1 al descansu, 3-1 al final pa los madrilanos. Tamién nesi mesmu añu xugó un amistosu escontra la seleición española en Zaragoza. En 1957 vence nun amistosu al [[Atlético de Madrid]] por 3-2. En [[1953]] '''xuega la Lliga d'Ascensu a 1ᵉʳ División''' (la so meyor clasificación histórica), pero la [[Federación Española de Fútbol]] nun-y permitie ascender anque-y correspondía pola renuncia del España Industrial (anguaño [[F.C. Barcelona|F.C. Barcelona-B]]) al ascensu. En 1966 cellébrase'l primer Tornéu San Agustín, tradicional tornéu que xuégase coincidiendo coles fiestes patronales avilesines. La mayor goleada a favor foi un 12-0 al [[Marino de Luanco]] nun amistosu. En competición oficial (3ᵉʳ división) algamaron un 10-0 al Santa Marina y un 11-1 al [[Hispano de Castrillón]]. En [[1983]] absorbe al '''[[C.D. Ensidesa]]''' pasando a nomase '''Real Avilés Industrial'''. A pesar de la illusión cola surde'l club de la xunión avilesina, tres dos temporaes el club desciende a 3ª al nun consiguir caltener la categoría nuna percomplicada 2ªB de solamente dos grupos. Amás enxamás foi apoyáu nin pola empresa público siderúrxica nin pola Casa Conceyu tal-y como hubieren prometío a los socios d'ambos equipos pa qu'aprobaren la mal llamada "fusión". Nes dos temporaes en 3ª, na 1985-86 mete-y un 11-1 al Hispano, 7 goles marcaos pol xugador Nacho. Nesa mesma temporada debutaba Emilio Gutiérrez con 15 años, que posteriormente colaría al [[F.C. Barcelona]] y dempués xugaría en 1ª col [[Real Sporting de Xixón]]. En 2ªB tien unes espectaculares temporaes nes que a la tercera algama'l nagüau cambéu de categoría, nel primer añu a pesar d'un arrinque non mui bono meyora abondo calteniéndose invatíu demientres doce xornaes, (lo que-y dió dalguna portada de periódicos deportivos como'l Diariu AS), ya inclusive llega a aspirar al ascensu a 1ᵉʳ División. En pretemporada empaten 1-1 nel Troféu Costa Verde escontra'l Sporting de Llisboa. Na segunda temporada en 2ªA tres una llamentable temporada nel que camentaben nun descender al convertise en SAD, a la fin descienden. Nun lo hubieren fecho de nun falsificar l'[[Atlético de Madrid]] de [[Jesús Gil]] les sos cuentes, como años dempués quedó amosáu. Na siguiente dómina en 2ªB l'equipu caltiénse na zona media-alta, inclusive llega a xugar la fas d'ascensu, escontra el [[Córdoba CF]], [[Racing de Ferrol]] y [[Levante]], equipu valencianu qu'algama'l cambéu de categoría. En 1997 aporta a la presidencia, al facese cola mayor parte de les aiciones de la SAD, (en competencia con [[Tomás Medina Fernández]]), [[José María Tejero del Río]] empresariu de la construcción d'orixe llionés, que nes sos primeres declaraciones amosábase enfotáu ''"n'illusionar a los aficionaos y devolver al club al fútbol profesional"'', ensin embargu, aparte d'enxamás cumplir estes pallabres, la so xestión ye la más nefasta de la hestoria del fútbol avilesu. Algamando les sos piores clasificaciones hestóriques, y batiendo toles records en resultaos negativos. Fechos que como nun podía ser menos fizo que l'afición al fútbol n'Avilés diere la espalda al club [[realavilesín]]. Nestos caberos años los sos meyores llogros son los trés títulos de [[Copa Federación]] na fas asturiana, y el títulu estatal d'esta competición algamáu nel 2003. Esti foi'l tercer títulu estatal del fútbol avilesín. Nel añu [[1990]], naz la peña [[Galiana Xoven]], que ye en toos estos años la más moza y animosa del equipu. Nel añu 2010, na Xunta Xeneral d'Accionistes '''recupera el so nome anterior de "Real Avilés"''', por mor de la falta de popularidá del apellativu "Industrial" ente la afición avilesina. El grupu Golplus entra a xestionar el club en xunetu de 2011 al traviés de la sociedá RANG (''Real Avilés Nueva Gestión''), algamando un alcuerdu col máximu accionista [[José María Tejero del Río]] que sigue en posesión del club. Na temporada 2011-2012 asciende a 2ªB per vía alministrativa, al ufiertar la Real Federación Española de Fútbol places pa cubrir les vacantes na categoría por descensos por impagos. El Real Avilés tien que pagar 190.000 euros y cumplir dellos requisitos deportivos y económicos pa xubir. Na temporada [[2013]]-[[2014]] l'equipu dirixíu por [[Josu Uribe]], fíu del antigu xugador del Real Avilés [[Uribesalgo]], clasifícase pa la Promoción d'ascensu a Segunda División A o Lliga Adelante. Superando na primer eliminatoria al [[Cartagena F.C.]], ye elimináu na segunda pola [[U.E. Llagostera]] y nun algamando la tercera y definitiva. Cola temporada [[2014]]-[[2015]] entamada RANG dexa la xestión del club nel mes d'ochobre de [[2014]]. Tres un primer intentu de xestión cola sociedá "Tudesa Gestión Sociedad Limitada", que revende a "Amber Care Sport" propiedá del empresariu [[Escocia|escocés]] John Clarkson. Quien abandona la xestión al finalizar la temporada. == Datos == Nome completu: Real Avilés Club de Futbol Sociedad Anonima Deportiva Ciudá: Avilés Estadiu: [[Nuevu Román Suárez Puerta]] (reinauguráu en 1999). Tamién nomáu ''La Esposición''. Capacidá estadiu: al rodiu de 5.400 espectadores, más de 4.200 d'ellos nes nueves graes llaterales y 1.132 na grada de rotonda. Socios: 700 Presidente: [[José María Tejero del Río]] Máximo accionista: [[José María Tejero del Río]] Entrenador 1er. Equipu: [[Pablo Lago]] Categoría anguaño: 3ᵉʳ División, Grupu II ==Colores== El Real Avilés xuega con camiseta azul y blanca, calzón azul y medies azules con detalles blancos, por ser estos los colores de la [[Bandera d'Avilés|bandera d'Avilés]]. ==Temporaes== *[[1916]]-[[1917]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (2ᵘ puestu) *[[1917]]-[[1918]]: **Non inscritu, correspondería-y xugar 1ª Categoría asturiana *[[1918]]-[[1919]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (renunció enantes d'entamar la lliga) *[[1919]]-[[1920]]: **Campeonatu Asturianu de 2ª Categoría (Campeón y ascensu de categoría) **Campeón d'España de 2ª Categoría: Stadium Club Avilesino 3 (Lisardo Arias (2) y Chon) F.C. Martinenc de Barcelona 2 (Estadiu: [[El Molinón (Estadiu)|El Molinón]], Xixón, 12-08-1920) *[[1920]]-[[1921]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría Grupu B (Ascensu) *[[1921]]-[[1922]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (4ᵘ puestu) *[[1922]]-[[1923]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (5ᵘ puestu) *[[1923]]-[[1924]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (5ᵘ puestu) *[[1924]]-[[1925]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (3ᵘ puestu) *[[1925]]-[[1926]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (6ᵘ puestu) *[[1926]]-[[1927]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (5ᵘ puestu) *[[1927]]-[[1928]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (6ᵘ puestu) (Descensu) *[[1928]]-[[1929]]: **Campeonatu Asturianu de 2ª Categoría (1ᵘ Puestu) (Campeón y ascensu na Promoción) *[[1929]]-[[1930]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (3ᵘ puestu) **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) *[[1930]]-[[1931]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (4ᵘ puestu) **3ᵉʳ División Estatal (8ᵘ puestu) *[[1931]]-[[1932]]: **Campeonatu Mancomunáu Astur-santanderín de 1ª Categoría (4ᵘ puestu) **3ᵉʳ División Estatal (3ᵘ puestu) *[[1932]]-[[1933]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (4ᵘ puestu) **3ᵉʳ División Estatal (1ᵘ puestu) *[[1933]]-[[1934]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (3ᵘ puestu) **3ᵉʳ División Estatal (4ᵘ puestu) *[[1934]]-[[1935]]: **Campeonatu Astur-galaico de 1ª Categoría (3ᵘ puestu) **2ª División Estatal (4ᵘ puestu) *[[1935]]-[[1936]]: **Campeonatu Astur-galaico de 1ª Categoría (5ᵘ puestu) **2ª División Estatal (5ᵘ puestu) *[[1939]]-[[1940]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (6ᵘ puestu) **2ª División Estatal (7ᵘ puestu) **Campeón d'España Amateur: Sevilla 2 Real Stadium Club Avilesino 4 (Mijares (4)) (Estadiu de Vallecas, Madrid, 7-07-1940) *[[1940]]-[[1941]]: **2ª División Estatal (12ᵘ puestu) (Descensu) *[[1941]]-[[1942]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (5ᵘ puestu) *[[1942]]-[[1943]]: **Campeonatu Asturianu de 1ª Categoría (3ᵘ puestu) (Ascensu) *[[1943]]-[[1944]]: **3ᵉʳ División Estatal (3ᵘ puestu) *[[1944]]-[[1945]]: **3ᵉʳ División Estatal (1ᵘ puestu, 5ᵘ na Fas Entemedia) *[[1945]]-[[1946]]: **3ᵉʳ División Estatal (5ᵘ puestu) *[[1946]]-[[1947]]: **3ᵉʳ División Estatal (6ᵘ puestu, 1ᵘ nel Tornéu Complementariu) *[[1947]]-[[1948]]: **3ᵉʳ División Estatal (6ᵘ puestu) *[[1948]]-[[1949]]: **3ᵉʳ División Estatal (5ᵘ puestu) *[[1949]]-[[1950]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 2ª) *[[1950]]-[[1951]]: **3ᵉʳ División Estatal (10ᵘ puestu) *[[1951]]-[[1952]]: **3ᵉʳ División Estatal (1ᵘ puestu) (Ascensu a 2ª) *[[1952]]-[[1953]]: **2ª División Estatal (3ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 1ᵉʳ División) *[[1953]]-[[1954]]: **2ª División Estatal (11ᵘ puestu) *[[1954]]-[[1955]]: **2ª División Estatal (15ᵘ puestu) (Descensu) *[[1955]]-[[1956]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Ascensu nuna Promoción) *[[1956]]-[[1957]]: **2ª División Estatal (7ᵘ puestu) *[[1957]]-[[1958]]: **2ª División Estatal (11ᵘ puestu) *[[1958]]-[[1959]]: **2ª División Estatal (11ᵘ puestu) *[[1959]]-[[1960]]: **2ª División Estatal (15ᵘ puestu) (Descensu) *[[1960]]-[[1961]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 2ª) *[[1961]]-[[1962]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 2ª) *[[1962]]-[[1963]]: **3ᵉʳ División Estatal (3ᵘ puestu) *[[1963]]-[[1964]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 2ª) *[[1964]]-[[1965]]: **3ᵉʳ División Estatal (1ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 2ª) *[[1965]]-[[1966]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 2ª) *[[1966]]-[[1967]]: **3ᵉʳ División Estatal (1ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 2ª) *[[1967]]-[[1968]]: **3ᵉʳ División Estatal (1ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 2ª) *[[1968]]-[[1969]]: **3ᵉʳ División Estatal (3ᵘ puestu) *[[1969]]-[[1970]]: **3ᵉʳ División Estatal (6ᵘ puestu) *[[1970]]-[[1971]]: **3ᵉʳ División Estatal (7ᵘ puestu) *[[1971]]-[[1972]]: **3ᵉʳ División Estatal (8ᵘ puestu) *[[1972]]-[[1973]]: **3ᵉʳ División Estatal (13ᵘ puestu) *[[1973]]-[[1974]]: **3ᵉʳ División Estatal (14ᵘ puestu) (Descensu na Promoción) *[[1974]]-[[1975]]: **1ª Rexonal (8ᵘ puestu) *[[1975]]-[[1976]]: **1ª Rexonal (2ᵘ puestu) (Xuega la Promoción d'ascensu a 3ª) *[[1976]]-[[1977]]: **1ª Rexonal (2ᵘ puestu) (Ascensu) *[[1977]]-[[1978]]: **3ᵉʳ División Estatal (7ᵘ puestu) *[[1978]]-[[1979]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) *[[1979]]-[[1980]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) *[[1980]]-[[1981]]: **3ᵉʳ División Estatal (9ᵘ puestu) *[[1981]]-[[1982]]: **3ᵉʳ División Estatal (8ᵘ puestu) *[[1982]]-[[1983]]: **3ᵉʳ División Estatal (13ᵘ puestu) *[[1983]]-[[1984]]: **2ªB División Estatal (16ᵘ puestu) *[[1984]]-[[1985]]: **2ªB División Estatal (19ᵘ puestu) (Descensu) *[[1985]]-[[1986]]: **3ᵉʳ División Estatal (3ᵘ puestu) *[[1986]]-[[1987]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Ascensu) *[[1987]]-[[1988]]: **2ªB División Estatal (2ᵘ puestu) *[[1988]]-[[1989]]: **2ªB División Estatal (4ᵘ puestu) *[[1989]]-[[1990]]: **2ªB División Estatal (1ᵘ puestu) *[[1990]]-[[1991]]: **2ª División Estatal (9ᵘ puestu) *[[1991]]-[[1992]]: **2ª División Estatal (19ᵘ puestu) (Descensu) *[[1992]]-[[1993]]: **2ªB División Estatal (6ᵘ puestu) *[[1993]]-[[1994]]: **2ªB División Estatal (15ᵘ puestu) *[[1994]]-[[1995]]: **2ªB División Estatal (10ᵘ puestu) *[[1995]]-[[1996]]: **2ªB División Estatal (3ᵘ puestu) (Xuega Fas d'Ascensu 2ªA) *[[1996]]-[[1997]]: **2ªB División Estatal (10ᵘ puestu) *[[1997]]-[[1998]]: **2ªB División Estatal (16ᵘ puestu) (Xuega la Promoción de Caltenencia) *[[1998]]-[[1999]]: **2ªB División Estatal (9ᵘ puestu) *[[1999]]-[[2000]]: **2ªB División Estatal (16ᵘ puestu) (Desciende na Promoción de Caltenencia) *[[2000]]-[[2001]]: **3ᵉʳ División Estatal (7ᵘ puestu) *[[2001]]-[[2002]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Ascensu na Promoción) *[[2002]]-[[2003]]: **2ªB División Estatal (13ᵘ puestu) **Campeón Copa Real Federación Española de Fútbol: Real Avilés 3 Tomelloso CF 0 (Ida); Tomelloso CF 0 Real Avilés 1 (Torna) *[[2003]]-[[2004]]: **2ªB División Estatal (20ᵘ puestu) (Descensu) *[[2004]]-[[2005]]: **3ᵉʳ División Estatal (6ᵘ puestu) *[[2005]]-[[2006]]: **3ᵉʳ División Estatal (8ᵘ puestu) *[[2006]]-[[2007]]: **3ᵉʳ División Estatal (6ᵘ puestu) *[[2007]]-[[2008]]: **3ᵉʳ División Estatal (11ᵘ puestu) *[[2008]]-[[2009]]: **3ᵉʳ División Estatal (11ᵘ puestu) *[[2009]]-[[2010]]: **3ᵉʳ División Estatal (9ᵘ puestu) *[[2010]]-[[2011]]: **3ᵉʳ División Estatal (10ᵘ puestu) *[[2011]]-[[2012]]: **3ᵉʳ División Estatal (2ᵘ puestu) (Xuega Fas d'Ascensu a 2ªB) (Ascensu alministrativu) *[[2012]]-[[2013]]: **2ªB División Estatal (14ᵘ puestu) *[[2013]]-[[2014]]: **2ªB División Estatal (3ᵘ puestu) (Xuega Fas d'Ascensu 2ªA) *[[2014]]-[[2015]]: **2ªB División Estatal (16ᵘ puestu) (Desciende na Promoción de Caltenencia) *[[2015]]-[[2016]]: **3ᵉʳ División Estatal (3ᵘ puestu) (Xuega Fas d'Ascensu a 2ªB) === Gráficu de la evolución histórica na Lliga === <timeline> TimeAxis = orientation:horizontal ImageSize = width:1500 height:170 PlotArea = width:800 height:52 bottom:68 left:100 DateFormat = yyyy Period = from:1928 till:2019 ScaleMajor = unit:year increment:5 start:1928 ScaleMinor = unit:year increment:1 start:1929 AlignBars = justify Colors = id:pri value:green id:seg value:blue id:ter value:orange id:cua value:red id:qui value:yellow BarData = bar:primera text:"[[Primer División d'España|Primer División]]" bar:segunda text:"[[Segunda División d'España|Segunda División]]" bar:tercera text:"[[Segunda División B de España|Segunda División B]]" bar:cuarta text:"[[Tercera de España|Tercer División]]" bar:quinta text:"[[Rexonal Preferente de Asturias|Rexonal Preferente]]" PlotData = # set defaults width:10 fontsize:s textcolor:white align:left anchor:from shift:(5,-5) bar:segunda color:seg from:1934 till:1936 from:1939 till:1941 from:1952 till:1955 from:1956 till:1960 from:1990 till:1992 bar:tercera color:ter from:1983 till:1985 from:1987 till:1990 from:1992 till:2000 from:2002 till:2004 from:2012 till:2015 bar:cuarta color:cua from:1929 till:1934 from:1943 till:1952 from:1955 till:1956 from:1960 till:1974 from:1977 till:1983 from:1985 till:1987 from:2000 till:2002 from:2004 till:2012 from:2015 till:2019 bar:quinta color:qui from:1941 till:1943 from:1974 till:1977 </timeline> == Estadios: == *[[El Carnero]] (tamién nomáu [[''El Stadium'']]) *[[Nieva]] *[[La Roxa]] *[[Les Arobies]] *[[Estadiu Román Suárez Puerta]] (conocíu tamién como ''La Esposición'' y ''Nuevu Román Suárez Puerta'') *[[Juan Muro de Zaro]] ==Presidentes== *[[Alberto Solís Pulido]] ([[1903]]-[[1906]]) *[[Manuel González Wes]] ([[1907]]-[[1912]]) *[[Ángel Álvarez González]] ([[1912]]-[[1915]]) *[[Ramón Fernández-Arenas García]] ''Ralla'' ([[1915]]-[[1917]]) *[[Salustiano García-Cuevas]] ([[1918]]-[[1919]]) *[[Julio González Pumariega]] ([[1919]]-[[1920]]) *[[Juan Oria y García Somines]] ([[1920]]-[[1923]]) *[[Enrique Suárez Álvarez]] ([[1923]]-[[1924]] y [[1930]]-[[1932]]) *[[Gustavo Rodríguez Maribona]] ([[1924]]-[[1925]]) *[[Francisco García Pola]] ([[1925]]-[[1927]]) *[[Manuel Vega Medina]] ([[1927]]-[[1928]]) *[[Santiago Galé]] ([[1928]]-[[1929]]) *[[César Camino González]] ([[1929]]-[[1930]], [[1935]]-[[1939]] y [[1940]]-[[1941]]) *[[Eusebio Fernández Muñiz]] ([[1932]]-[[1935]]) *[[Francisco García Pola]] ([[1939]]-[[1940]]) *[[Horacio García de Castro]] ([[1941]]-[[1947]]) *[[José Ramón González Martínez]] ([[1947]]-[[1950]] y [[1952]]-[[1961]]) *[[Valentín Fernández García]] ([[1950]]-[[1952]]) *[[Jenaro Álvarez Huerta]] ([[1961]]-[[1963]]) *[[Ramón Rodríguez Fernández]] ''Toldao'' ([[1963]]-[[1965]]) *[[Emilio Panizo Rodríguez]] ([[1965]]-[[1968]]) *[[Alfonso Quirós Fuentes]] ([[1968]]-[[1971]]) *[[Ricardo Sánchez Gelaz]] ([[1971]]-[[1973]]) *[[Víctor Suárez Rodríguez]] ([[1973]]-[[1975]]) *[[Leopoldo Figueiras López-Ocaña]] ''Polchi'' ([[1975]]-[[1977]]) *[[José Burgos Álvarez]] ([[1977]]-[[1979]]) *[[Manuel Martín Ledesma]] ([[1980]]) *[[Jesús Manuel Llera Arrojo]] ([[1981]]-[[1983]]) *[[Juan Muro de Zaro y Durán]] ([[1983]]-[[1985]]) *[[José Manuel Díaz González]] ([[1985]]-[[1989]]) *[[José Eloy Rodríguez Fernández]] ''Pepe Frana'' ([[1989]]-[[1992]]) ===Presidentes SAD=== *[[Manuel Álvarez González]] ''Lloriana'' ([[1992]]-[[1997]]) *[[Tomás Medina Fernández]] ([[1997]]) *[[José María Tejero del Río]] ([[1997]]-...) ==Xugadores Destacaos== *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Salvador Galé Pérez]] ''Arín'' *[[Nicasio Goitisolo]] ''Goiti'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Lisardo Arias Rodríguez]] ''Lisardo'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Abdón García Martínez]] ''Abdón'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Guillermo Campanal]] ''Campanal'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Gonzalo Díaz Galé]] ''Chalo Galé'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Ramón Miranda Pérez]] ''Miranda'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Julio Fernández]] ''Casuco'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[José Gutiérrez Mijares]] ''Mijares'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Armando Álvarez García]] ''Armando'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Pedro Mori Cuartas]] ''Pedrín'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Marcelino Vaquero González del Río]] ''Campanal II'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Ricardo García Fernández]] ''Ricardo'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Alfredo Llana Díaz]] ''Llana'' *[[Imaxe:Flag_of_Spain.svg|20px]] [[Mauro Rodríguez Cuesta]] ''Mauro'' *[[Imaxe:Flag of Spain.svg|20px]] [[José Edreira Rama]] ''Mantido I'' *[[Imaxe:Flag of Spain.svg|20px]] [[Antonio Edreira Rama]] ''Mantido II'' *[[Imaxe:Flag of Uruguay.svg|20px]] [[Ricardo Salaverry García]] ''Salaverry'' *[[Imaxe:Flag of Spain.svg|20px]] [[Francisco Doval Mera]] ''Pancho Doval'' *[[Imaxe:Flag of Argentina.svg|20px]] [[Antonio Jorge Porcel Sartorio]] ''Porcel'' *[[Imaxe:Flag of Austria.svg|20px]] [[Otto Hofbauer]] ''Hofbauer'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[José María Vázquez Menéndez]] ''Chelona'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Florentino Muniz Menéndez]] ''Florín'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] Daniel Candón de la Campa [[Danny Daniel]] *[[Imaxe:Flag of the Basque Country.svg|20px]] [[Mauricio Ugartemendia Lauzirika]] ''Mauri'' *[[Imaxe:Flag of Spain.svg|20px]] [[Manuel Trilles Vilar]] ''Trilles'' *[[Imaxe:Flag of Spain.svg|20px]] [[José Albert Pérez]] ''Albert'' *[[Imaxe:Flag of Spain.svg|20px]] [[José Sánchez Llambías]] ''Boy'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[José Ramón Álvarez Suárez]] ''Monchín'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Abel Díez Tejerina]] ''Abel'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Víctor Manuel García Rodríguez]] ''Viti'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Rafael Barrero Villar]] ''Barrero'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Juan Manuel Suárez del Valle]] ''Juanma'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Donato Alcalde Tietes]] ''Tati'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Emilio José Gutiérrez González]] ''Emilio'' *[[Ficheru:Flag of Equatorial Guinea.svg|20px]] [[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[José Antonio de la Ballina Avilés]] ''Nené Ballina'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Joaquín Alonso Vázquez]] ''Joaquín'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Francisco Javier Espejo Ropero]] ''Espejo'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[José Manuel Menéndez Erimia]] ''Manel'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Santiago García Barrero]] ''García Barrero'' *[[Imaxe:Flag of Spain.svg|20px]] [[Antonio Jiménez Torres]] ''Torres'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Ramón Suárez del Valle]] ''Monchu'' *[[Imaxe:Flag of England.svg|20px]] [[Keith Anthony Thompson]] ''Thompson'' *[[Imaxe:Flag of Serbia.svg|20px]] [[Radosav Zugic]] ''Zugic'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Carlos Ovidio Bango Cuervo]] ''Ovidio'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Julio Iglesias Rouget]] ''Julio Iglesias'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Jaime Francisco Álvarez González]] ''Jaime'' *[[Imaxe:Flag of Bulgaria.svg|20px]] [[Velislav Ivanov Voutzov]] ''Voutzov'' *[[Imaxe:Flag of Nigeria.svg|20px]] [[Nduka Ugbade]] ''Ugbade'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Esteban Andrés Suárez]] ''Esteban'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Santiago Cuesta Díaz]] ''Santi Cuesta'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Enrique Martín Sánchez]] ''Quique Martín'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Fermín Álvarez Álvarez]] ''Fermín'' *[[Imaxe:Flag of Spain.svg|20px]] [[Eduardo Rodríguez Martín]] ''Edu'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Rubén Reyes Díaz]] ''Rubén Reyes'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Rogelio Lamar Heredia]] ''Rogelio'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[César Porras Ruíz]] ''César Porras'' *[[Imaxe:Flag of Argentina.svg|20px]] [[Uriel Bartolucci]] ''Uriel'' *[[Imaxe:Flag of the Canary Islands.svg|20px]] [[Ángel Luís Camacho Bautista]] ''Ángel Luís'' *[[Imaxe:Flag of Argentina.svg|20px]] [[Luís Francisco Tonelotto]] ''Tonelotto'' *[[Imaxe:Flag of Occitania.svg|20px]] [[Vivian Thierry Dors]] ''Vivian'' *[[Imaxe:Flag of Argentina.svg|20px]] [[Esteban Quintas]] ''Quintas'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Juan Castaño Quirós]] ''Juanele'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Sergio Boris González Monteagudo]] ''Boris'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[José Manuel Suárez Riva]] ''Sietes'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Juan Díaz Prendes]] ''Juan Díaz'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Miguel Ángel López-Cedrón Freije]] ''Miguel'' *[[Imaxe:Flag_of_Netherlands.svg|20px]] [[Jeffrey Hoogervorst]] ''Jeffrey'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Eugenio Suárez Santos]] ''Geni'' *[[Imaxe:Flag of the Basque Country.svg|20px]] [[Aitor Tornavaca Fernández]] ''Aitor Tornavaca'' *[[Ficheru:Flag of Equatorial Guinea.svg|20px]] [[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Iván Bolado Palacios]] ''Iván Bolado'' *[[Imaxe:Flag of Occitania.svg|20px]] [[Clément Badin]] ''Badin'' *[[Imaxe:Flag_of_South_Korea.svg|20px]] [[Kim Young Gyu]] ''Kiu'' *[[Imaxe:Flag_of_Italy.svg|20px]] [[Matteo Candolini]] ''Candolini'' *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Nacho Fernández]] *[[Imaxe:Flag_of_Asturias_(indoor).svg|20px]] [[Iván Otero Yugueros]] ''Otero'' ==Bibliografía== *"Avilés y su fútbol. Un siglo de historia" , Jorge Valverde y Alberto Rendueles, [[1995]]. (ISBN:84-920928-0-7) *"45 años de futbol en Avilés" , Polchi, [[1948]]. * ''El Correo de Asturias''. Oviedo, [[1903]]. * ''Diario El Carbayón''. Oviedo, [[1903]]. * ''El Progreso de Asturias''. Oviedo, [[1903]], núm. 530. * ''El Progreso de Asturias''. Oviedo, [[1903]], núm. 554. * ''El Noroeste''. Gijón, [[1904]]. * ''El Popular''. Gijón, [[1904]]. * ''La Correspondencia de España''. Madrid, [[1904]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Real Avilés|*]] 75gxgeppq1njf7opqaveo6704euul3k Madagascar 0 14135 3707423 3599341 2022-08-16T14:55:40Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{País | nome alternativu = Repoblikan'i Madagasikara <br />Republique de Madagascar | lema = ''Tanindrazana, Fahafahana, Fandrosoana'' <br />([[malgaxe]]: ''Patria, Llibertá, Progresu'') | superficie_puestu = 45 | superficie_agua = 0.9% | llendes = 0 [[quilómetru|km]] | costes = 4.828 km }} '''Madagascar''' ye una nación y la [[islla]] más grande d'[[África]] asitiada nel [[Océanu Índicu]], frente la costa sudeste del continente, a l'altor de [[Mozambique]]. Ta dixebrada del restu del continente pela [[canal de Mozambique]]. Hai que rescamplar qu'antiguamente la islla s'alcontraba xuncida al continente africanu, del que se separtó, lo que fizo que l'aisllamientu orixináu por mor d'esta dixebra seya la causa de la conservación nel so territoriu d'una bayura d'especies úniques nel mundu. == Historia == {{AP|Historia de Madagascar}} El primer afincamientu humanu ye probatiblemente del [[sieglu IV]] o poco enantes, en cualaquier casu nun hai pruebes de qu'hubiere presencia humana dalguna enantes de la dómina vulgar cristiana. Los ancestros de los malgaxes d'anguaño aportaron dende [[Indonesia]], y poro, los nativos conserven rasgos asiáticos, vezos típicos del sureste d'[[Asia]] y una llingua del tueru malayo-polinesiu. Con ellos tamién aportaron los sos animales domésticos, ente los que rescampla'l [[cebú]], y poco depués de la so arribada desaniciáronse dellos animales endémicos de la islla, como'l [[lémur xigante]], el [[gochu formigueru]] de Madagascar y un [[hipopótamu pigméu]] asemeyáu al que s'alcuentra anguaño n'[[África]] occidental. Darréu hebo migraciones [[bantú]]es dende'l continente que se fondieron cola población llocal, sobremanera na parte este de la islla. A entamos de la [[Edá Media]] aportaron los primeros comerciantes [[Persia|perses]] y haza l'añu [[1000]], los [[árabe]]s. Frutu de la so estancia ye'l que na parte norte de la islla se prautique güei l'[[Islam]]. El primer contautu colos europeos prodúxose en [[1500]], cuando'l [[Portugal|portugués]] [[Diogo Dias]] acolumbró la islla na so ruta haza la [[India]]. Demientres los dos sieglos vinientes, Portugal, [[Gran Bretaña]] y [[Francia]] tentaron afincase na costa, pero foron espulsaos pola resistencia de los nativos, qu'a fines del [[sieglu XVII]] taben xuníos baxu'l reinu d'[[Imerina]], con bas na meseta central. A la fin, los franceses algamaron el so envís de construyir bases comerciales nes costes malgaxes, unes vegaes pola fuercia y otres diplomáticamente, a fines del [[sieglu XVIII]]. Demientres les [[Guerres Napoleóniques]], el rei [[Radama I]] d'Imerina púnxose del llau de los británicos, que xorrecieron la so influyencia na islla a costa de los franceses y entrenaron a los nativos nel usu d'armes modernes. Sicasí, a la muerte de Radama I en [[1828]] persiguióse a los británicos, incluyíos los misioneros. Demientres el reináu de [[Radama II]] ([[1861]]-[[1863]]) introduciéronse una serie reformes modernizadores y Madagascar s'abrió al contautu con franceses y británicos, lo que causó que los seutores más tradicionalistes achuquinaren al rei y dieren marcha atrás a los cambeos. [[Francia]] anexonóse la islla por completu en [[1895]] tres derrotar a la reina [[Ranavalona III]]. Ésta exilióse un añu depués, al tiempu que s'instituyía un mandatu militar francés y Madagascar yera proclamada colonia francesa. Yá en [[1916]] los franceses tuvieron problemes coles organizaciones secretes nacionalistes, pero llograron caltener l'orde. Francia namái perdió'l control de la islla demientres [[1942]], cuando los británicos la ocuparon por mieu a que [[Xapón]] se fixera con Madagascar. En [[1943]] foi entregada a la Francia llibre, y en [[1946]] dexó de ser colonia y convirtióse en territoriu d'ultramar francés. Esto nun torgó qu'al añu viniente españase una revuelta que forció a Francia a convocar eleiciones na islla, que ganaron los independentistes moderaos. En [[1960]], Madagascar independizóse dafechu de Francia y instituyóse una república baxo'l gobiernu de [[Philibert Tsiranana]], líder del Partíu Socialdemócrata. [[Archivu:Satellite image of Madagascar in September 2003.jpg|thumb|left|150px|Imaxen de satélite de Madagascar en setiembre de [[2003]]]] En [[1975]] hebo un güelpe d'estáu militar que punxo'l gobiernu en manes del Capitán de Fragata [[Didier Ratsiraka]], que gobernó con puñu de fierru hasta qu'en [[1992]] les presiones populares obligáron-y a designar un gobiernu de transición a la democracia. Ratsiraka foi derrotáu nes eleiciones presidenciales de [[1993]] por [[Albert Zafy]], pero ganó les llexislatives que se celebraron al empar. La situación de tensión ente los partidarios de Ratsiraka y el gobiernu de Zafy llevó a la destitución d'esti últimu pol parllamentu en [[1996]], siendo sostituyíu por [[Norbert Ratsirahonana]]. Ésti yera un collaborador averáu de Zafy que gobernó baxo la so solombra hasta les eleiciones de [[1997]], nes que Ratsiraka fíxose de nuevo col poder. Didier Ratsiraka conservaría'l poder hasta les eleiciones presidenciales d'avientu de [[2001]], cuando tres d'unos resultaos controvertíos, el so rival, el hasta entós alcalde d'Antananarivo [[Marc Ravalomanana]] declaróse ganador por mayoría absoluta de la primera vuelta de les eleiciones, acusando de fraude al gobiernu, qu'espublizara unos resultaos que facíen necesaria una segunda vuelta. La tensión de la primera metada del añu [[2002]] llegó a menaciar cola posibilidá d'una guerra civil. La sociedá y el propiu exércitu malgaxes dividiéronse en dos, cola capital Antananarivo convertida en bastión de Ravalomanana, mentantu Ratsiraka dirixía un gobiernu na ciudá costera de [[Toamasina]]. La comunidá internacional fixo diversos llamamientos al diálogu y a la calma. Ravalomanana algamó afitar el so poder, mentantu Ratsiraka diba perdiendo sofitos. En xunu de 2002, dellos países como [[Estaos Xuníos]], [[Suiza]] y [[Noruega]] reconocíen yá'l gobiernu de Ravalomanana. Otros países europeos esperaron la decisión final de [[Francia]] que, a entamos de xunetu, yá se dirixía públicamente a Ravalomanana como "presidente de Madagascar". La reconocencia internacional confirmó'l poder de Ravalomanana, y Ratsiraka fuxó a la fin del país, refuxándose en Francia. Dende la consolidación del poder por parte de Marc Ravalomanana, el país algamó unes cotes peraltes de xorrecimientu económicu, sofitáu por aides percuantioses d'instituciones internacionales como'l [[Bancu Mundial]]. == Gobiernu y Política == [[Archivu:MadagascarProvinces001.png|100px|thumb|Mapa de les provincies de Madagascar.]] == Organización políticu-alministrativa == [[Archivu:Madagascar-regions.png|thumb|upright|Mapa de les 22 rexones de Madagascar dende 2007 (numeradas), qu'amuesa tamién les 6 antigües provincies en tonos uniformes de color.]] Dende [[1946]] Madagascar taba dividida en seis provincies. En [[2004]] aprobose una nueva división de la islla en 22 rexones (''faritra'') que, tres de la disolución de les provincies anteriores aprobada en referendu en [[2007]], son anguaño les sodivisiones de más altu nivel alministrativu de la islla. Eses rexónes sodivídense, a la vez, en 119 distritos, 1.579 comunes y 17.485 ''fokontany''.<ref >{{cita publicación | títulu= Presentation des resultats de la cartographie numerique en preparation du troisieme recensement generale de la population et de l'habitation | editorial= Institut nationale de la statistique (INSTAT), Government of Madagascar |añu=2010| url = http://www.instat.mg/pdf/carto_poly.pdf |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.instat.mg/pdf/carto_poly.pdf|fechaarchivu=25 de payares de 2015}} (en francés)</ref> {| class="wikitable sortable" style="margin: 1em auto 1em auto;" |+ '''Rexones y antigües provincies<ref>Ralison, E, Goossens, F., ''Madagascar: profile des marchés pour les évaluations d'urgence de la sécurité alimentaire''. World Food Programme, Roma, 2006. Disponible en http://documents.wfp.org/stellent/groups/public/documents/ena/wfp086538.pdf</ref> ''' !Nueves rexones !! Antigües provincies !! Población (estimación 2004) |- | [[Rexón de Diana|Diana]] (1), [[Rexón de Sava|Sava]] (2) || [[Provincia d'Antsiranana|Antsiranana]]|| 1.291.100 |- | [[Rexón d'Itasy|Itasy]] (3), [[Rexón d'Analamanga|Analamanga]] (4), [[Rexón de Vakinankaratra|Vakinankaratra]] (5), [[Rexón de Bongolava|Bongolava]] (6)|| [[Provincia d'Antananarivo|Antananarivo]]|| 5.370.900 |- | [[Rexón de Sofia|Sofia]] (7), [[Rexón de Boeny|Boeny]] (8), [[Rexón de Betsiboka|Betsiboka]] (9), [[Rexón de Melaky|Melaky]] (10) || [[Provincia de Mahajanga|Mahajanga]]|| 1.896.000 |- | [[Rexón d'Alaotra Mangoro|Alaotra Mangoro]] (11), [[Rexón d'Atsinanana|Atsinanana]] (12), [[Rexón d'Analanjirofo|Analanjirofo]] (13) || [[Provincia de Toamasina|Toamasina]]|| 2.855.600 |- | [[Rexón d'Amoron'i Mania|Amoron'i Mania]] (14), [[Rexón de Haute Matsiatra|Haute-Matsiatra]] (15), [[Rexón de Vatovavy-Fitovinany|Vatovavy-Fitovinany]] (16), [[Rexón d'Atsimo-Atsinanana|Atsimo-Atsinanana]] (17), [[Rexón d'Ihorombe|Ihorombe]] (18)|| [[Provincia de Fianarantsoa|Fianarantsoa]]|| 3,730,200 |- | [[Rexón de Menabe|Menabe]] (19), [[Rexón d'Atsimo-Andrefana|Atsimo-Andrefana]] (20), [[Rexón d'Androy|Androy]] (21), [[Rexón d'Anosy|Anosy]] (22) || [[Provincia de Toliara|Toliara]]|| 2.430.100 |} == Xeografía == [[Archivu:Madagascar-carte.png|200px|thumb|Mapa de Madagascar]] Madagascar ye una islla (la más grande d'África y la cuarta más grande del mundu) que s'alcuentra arodiada dafechu pol [[océanu Índicu]]. Ta separtada del restu del continente pola [[canal de Mozambique]]. Hai que rescamplar qu'hai munchos años Madagascar s'alcontraba xunida al continente, del que se separtó, lo que fizo que l'aisllamientu orixináu por mor d'esta separtación seya l'artífiz de la conservación en territoriu malgaxe de multitú d'especies úniques nel mundu. == Ecoloxía == [[World Wide Fund for Nature|WWF]] divide la islla de Madagascar en 7 [[Ecorexón|ecorexones]]: * [[Selva subhúmeda de Madagascar]], nel centru * [[Selva de tierres baxes de Madagascar]], nel este * [[Selva seca caducifolia de Madagascar]], nel noroeste * [[Brezal de Madagascar]], en cumes más altes * [[Matu espinosu de Madagascar]], nel sur * [[Monte suculentu de Madagascar]], nel suroeste * [[Manglares de Madagascar]], en dellos enclaves de la costa oeste Toes elles tán incluyíes na llista [[Global 200]], agrupaes en * [[Selva y brezal de Madagascar]] (selva subhúmeda de Madagascar, selva de tierres baxes de Madagascar y brezal de Madagascar) * Selva seca caducifolia de Madagascar * [[Matu de Madagascar]] (matu espinosu de Madagascar y monte suculentu de Madagascar) * Manglares de Madagascar == Economía == {{AP|Economía de Madagascar}} == Demografía == La población malgaxe ye predominantemente un entemecíu d'orixe [[Polinesia|polinesiu]] y [[África|africanu]]. Investigaciones recientes suxeren que la islla tuvo despoblada hasta l'arribada de navegantes polinesios, aprosimadamente nel [[sieglu I]] de la nuesa era, al traviés del sur de la [[India]] y del este d'África, d'onde alquiríen muyeres y esclavos africanos. Migraciones posteriores tanto del Pacíficu como d'África, consolidaron esti orixinal mestu, y xurdieron 18 grupos tribales estremaos. Los xeitos polinesios son más predominantes nes persones qu'habitan na fastera central de la islla, los [[Merina]] (3 millones de persones) y los Betsileu (2 millones). Los habitantes de les costes son d'orixe africanu. Los grupos costeros más grandes son los [[Betsimisaraka]] (1,5 millones) y los [[Tsimihety]] y [[Sakalava]] (700.000 persones caún). L'idioma ye d'orixe malayo-polinesiu y se fala en tola islla. El [[francés]], antiguu idioma colonial, ta tamién perestendíu. La mayor parte de la población sigue práutiques relixoses tradicionales, qu'enfaticen les venceyes ente la vida y la muerte, na creyencia de que la muerte los xune a los sos ancestros nel rangu de divinidá y que los ancestros tán perinteresaos nel destín de los sos descendientes vivos. Esta comunión espiritual ye celebrada polos Merina y los Betsileo pente medies la práutica del ''famadihana'' o "regresu de la muerte''. Nesti ritual, los restos de los parientes son estrayíos de la tumba familiar, envueltos en nuevos sudarios de seda y puestos nuevamente na tumba siguiendo unes ceremonies festives nel so honor. Cerca del 45% de la población consta de [[cristianismu|cristianos]], dividíos en forma igual ente [[catolicismu|católicos romanos]] y [[protestantismu|protestantes]]. Tamién dase'l sincretismu ente los estremaos cultos, polo que los pastores asisten a ritos de famadihana y los creyentes bendicen a los sos muertos enantes d'entamar colos rituales d'entierru tradicionales. == Ver tamién == * [[Air Madagascar]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://madagascar-photos.monsite.orange.fr Semeyes] {{África}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Madagascar]] qlvfojqu6585yqwp8ctlo2o52xe9xal Usuariu:Limiagu 2 14852 3707531 2990053 2022-08-16T15:09:07Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki == Datos Personales == {{Caxa Userbox | bordercolor = blue | backgroundcolor = | align = right | toptext = ''Datos personales'' | extra-css = }} {{Wikipedista asturianu}} {{Usuariu español republicanu}} {{Userbox varón}} {{Fin Userbox}} <div style="clear: both;" ></div> == Naguo por == {{Usuariu sofita oficialidá}} <div style="clear: both;" ></div> == Doi el mio sofitu == {{Caxa Userbox | bordercolor = blue | backgroundcolor = | align = right | toptext = ''Sofitu'' | extra-css = }} {{Xulgai a Bush}} {{Usuariu sofita independencia Sahara}} {{Usuariu sofitu independencia Palestina}} {{Fin Userbox}} <div style="clear: both;" ></div> == Fútbol == {{Userbox Sporting Xixón}} <br /> <br /> <div style="float: left; border:solid gold 2px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background: Black;" | style="width: 45px; height: 45px; background: #FFFFFF; text-align: center; font-size: 14pt; color: red" | '''Siempre Sporting''' | style="font-size: 12pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; color: #FFFFFF;" | <center>Esti <font color=white>Uiquipedista</font> tien munchos collacios del '''[[Real Uvieu|<font color="blue">R</font><font color="white">e</font><font color="blue">a</font><font color="white">l</font><font color="blue"> U</font><font color="white">v</font><font color="blue">i</font><font color="white">é</font><font color="blue">u</font>]]'''.</center> |}</div> <div style="clear: both;" ></div> == Gustos == {{Caxa Userbox | bordercolor = blue | backgroundcolor = | align = right | toptext = ''Gustos'' | extra-css = }} {{Userbox colores}} {{Userbox llectura}} {{Userbox natación}} {{Userbox música}} {{Fin Userbox}} <div style="clear: both;" ></div> == Intereses == <div style="float: left; border:solid #11aa11 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" cellpadding="0" style="width: 238px;" | style="width: 45px; height: 45px; background: #11aa11; text-align: center" | [[Image:Ankh.svg|100x45px|center]] | style="background: #ccffcc; font-size: 8pt; padding: 2pt; line-height: 1.25em; text-align: left" | Esti usuariu ta interesáu nes '''[[Historia Antigua|antigües civilizaciones]]'''. |}</div><!-- --><div style="float: left; border:solid #eed9b4 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" cellpadding="0" style="width: 238px; background: #c1edff;" | style="width: 45px; height: 45px; background: #eed9b4; text-align: center; font-size: {{{5|{{{id-s|14}}}}}}pt; color: {{{id-fc|black}}};" | '''[[Image:Egypte louvre 223 femme.jpg|45px]]''' | style="font-size: {{{info-s|8}}}pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; color: {{{info-fc|black}}};" | Esti usuariu ta interesáu nel '''[[Antiguo Exiptu]]'''. |}</div><!-- --><div style="float: left; border:solid #0000ff 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" cellpadding="0" style="width: 238px;" | style="width: 46px; height: 45px; background: #8b0000; text-align: center" | [[Image:Youth and his father.jpg|50px|center]] | style="background: lightsalmon; font-size: 8pt; padding: 2pt; line-height: 1.25em; text-align: left" |Esti usuariu ta interesáu na '''[[Hestoria de Irán#Hestoria Antigua|Antigua Persia]]'''. |}</div> <div style="clear: both;" ></div> <div style="float: left; border: solid blue 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; color: black; background: #FFEFD5" | style="width: 55px; height: 45px; background: #D2B48C; text-align: center; font-size: 14pt;" | [[Image:Temple_hephaistion_Agora-Athens.jpg|60 px]] | style="font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em;" | Esti usuariu ta interesáu na '''[[Antigüedá clásica|Cultura Clásica]]'''. |}</div><!-- --><div style="float: left; border: solid blue 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; color: black; background: #f0f8ff;" | style="width: 45px; height: 45px; background: white; text-align: center; font-size: 14pt;" | | style="font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em;" | Esti usuariu ta interesáu na '''[[Antigua Roma]]'''. |}</div><!-- --><div style="float: left; border:solid red 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" cellpadding="0" style="width: 238px;" | style="width: 46px; height: 45px; background: red; text-align: center" | [[Image:Schaukaempfer spectaculum2004.jpg|40px|center]] | style="background: beige; font-size: 8pt; padding: 2pt; line-height: 1.25em; text-align: left" | Esti usuariu ta interesáu na '''[[Edá Media]]'''. |}</div> <div style="clear: both;" ></div> <div style="float: left; border: 1px solid #00248f; margin:1px;"> {| cellspacing="0" style="width:238px; background:{{{info-background|{{{2|#3054bf}}}}}};" | style="width:45px; height:45px; background:{{{logo-background|{{{1|#00248f}}}}}}; text-align:center; font-size:{{{logo-size|{{{5|12}}}}}}pt; color:{{{logo-color|#000}}};" | '''{{{logo|{{{3|[[Image:Michelangelos David.jpg|40px|center]]}}}}}}''' | style="font-size:{{{info-size|8}}}pt; padding:4pt; line-height:1.25em; color:{{{info-color|#ffe500}}};" | Esti usuariu ta interesáu nel '''[[Renacimientu|<span style="color:#ffe500">Renacimientu</span>]]'''. |}</div><!-- --><div style="float: left; border: 1px solid black; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; color: white; background: orange" | style="width: 45px; height: 45px; background: white; text-align: center; font-size: 14pt;" |[[Image:Goya - La Verdad, el Tiempo y la Historia.jpg|40px]] | style="font-size: 8pt; padding: 5pt; line-height: 1.25em;" | Esti Uiquipedista ta interesáu na '''[[Historia d'España|<span style="color:#AAFFA">Hestoria d'España</span>]] |}</div><!-- --><div style="float: left; border: 1px solid black; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; color: white; background: blue" | style="width: 45px; height: 45px; background: white; text-align: center; font-size: 14pt;" |[[Imaxen:Don Pelayo.jpg|40px]] | style="font-size: 8pt; padding: 5pt; line-height: 1.25em;" | Esti Uiquipedista ta interesáu na '''[[Historia d'Asturies|<span style="color:gold">Hestoria d'Asturies</span>]] |}</div> <div style="clear: both;" ></div> <div style="float: left; border: solid blue 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; color: black; background: #f0f8ff;" | style="width: 45px; height: 45px; background: white; text-align: center; font-size: 14pt;" |[[Image:Diegovelazquezselfportrait.jpg|35px]] | style="font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em;" | Esti usuariu ta interesáu nel '''[[Barroco]]'''. |}</div><!-- --><div style="float: left; border: solid blue 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; color: black; background: #f0f8ff;" | style="width: 45px; height: 45px; background: white; text-align: center; font-size: 14pt;" |[[Image:Goethe (Stieler 1828).jpg|40px]] | style="font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em;" | Esti usuariu ta interesáu nel '''[[Romanticismu]]'''. |}</div><!-- --><div style="float: left; border:solid #eed9b4 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background: #c1edff;" | style="width: 49px; height: 49px; background: #eed9b4; text-align: center; font-size: {{{5|{{{id-s|14}}}}}}pt; color: {{{id-fc|black}}};" | '''[[Image:Flag of the United States.svg|45px]]'''<br>'''[[Image:Flag_of_the_Soviet_Union.svg|45px]]''' | style="font-size: {{{info-s|8}}}pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; color: {{{info-fc|black}}};" | Esti usuariu ta interesáu na '''[[Guerra Fría]]'''. |}</div> <div style="clear: both;" ></div> <div style="float: left; border: {{{9|1}}}px solid {{{1|#000}}}; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background: {{{2|#008000}}};" | style="width: 45px; height: 45px; background: {{{1|#fff}}}; text-align: center; font-size: 12pt; color: #000;" | '''{{{3|[[Image:Franz_ferdinand.jpg|45px]]}}}''' | style="font-size: 8pt; color: {{{8|#fff}}}; padding: 4pt; line-height: 1.25em;" | {{{4|Esti usuariu ta interesáu na '''[[Primera Guerra Mundial|<span style="color:#FFFFFF">Primera</span>]]''' y na '''[[Segunda Guerra Mundial|<span style="color:#FFFFFF">Segunda Guerra Mundial</span>]]'''}}} | style="width: 45px; height: 45px; background: {{{7|#000}}}; text-align: center; font-size: 12pt; color: #fff;" | '''{{{5|}}}''' |}</div><!-- --><div style="float: left; border:solid black 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background: #ED9121;" | style="width: 45px; height: 45px; background: black; text-align: center; font-size: {{{5|{{{id-s|14}}}}}}pt; color: {{{id-fc|black}}};" | '''[[Image:Flag of Maryland.svg|45px]]''' | style="font-size: {{{info-s|8}}}pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; color: {{{info-fc|#FAF0E6}}};" | Esti usuariu ta interesáu nes banderes y [[blasón|escudos]]. |}</div><!-- --><div style="float: left; border:solid darkgreen 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background: #D0F0C0;" | style="width: 45px; height: 45px; background: #D0F0C0; text-align: center; font-size: {{{5|{{{id-s|14}}}}}}pt; color: {{{id-fc|black}}};" | '''[[Image:World map.png|45px]]''' | style="font-size: {{{info-s|8}}}pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; color: {{{info-fc|darkgreen}}};" | Esti usuariu ta interesau nos mapes y na cartografía. |}</div> <div style="clear: both;" ></div> == Idees == <div style="float: left; border:solid orange 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background: #fafafa;" | style="width: 45px; height: 45px; background: orange; text-align: center; font-size: 14pt; color: black;" | '''[[Image:A_coloured_voting_box.svg|center|40px]]''' | style="font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; color: black;" | Esti Uiquipedista ye '''[[democracia|demócrata]]'''. |}</div><!-- --><div style="float:left;background:#FFCCCC;border:solid #CCCCCC 1px;margin:1px;width:238px;"> {| cellspacing="0" | style="background:#FFFEFF;width:45px;height:45px;text-align:center;font-size:14pt;" | [[Image:No-Symbol.svg|40px]] | style="background:#FFCCCC;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em;" | Esti Uiquipedista nun vota a naide pa presidente. |}</div><!-- --><div style="float:left; border:solid #000000 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background: #EEEDEE;" | style="width: 45px; height: 45px; background: #FFFFFF; text-align: center; font-size: {{{5|{{{id-s|14}}}}}}pt; color: {{{id-fc|black}}};" | '''[[Imaxen:Daoiz o Velarde.jpg|40px]]''' | style="font-size: {{{info-s|8}}}pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; color: {{{info-fc|black}}};" | A esti Uiquipedista nun-y presta nengún político del so país. |}</div> <div style="clear: both;" ></div> <div style="float: left; border:solid black 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background: #CCFFCC" | style="width: 45px; height: 45px; background: #99FF33; text-align: center; font-size: 16pt; color: black;" | '''AUT''' | style="font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; color: black;" | Esti uikipedista sofita'l '''[[derechu d'autodeterminación]]''' de tolos pueblos. |}</div><!-- --><div style="float: left; border:solid #000 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background:#039;" | style="width: 45px; height: 45px; background: black; text-align: center; font-size: 12pt; color: #000;" | [[Image:UserboxDeathStopV2.png|45px]] | style="font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; color: #fff;" | Esti Uiquipedista ta encontra la pena capital. |}</div><!-- --><div style="float: left; border: 1px solid black; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background: #EEEDEE;" | style="width: 45px; height: 45px; background: #FFFEFF; text-align: center; font-size: 14pt; color: black;" | '''[[Image:P anthropology.png|45px]]''' | style="font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; color: black;" | Esti Uiquipedista ye '''[[ateo]]'''. |}</div> <div style="clear: both;" ></div> <div style="float: left; border: solid #ffb466 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; color: #000000; background: #ffe496;" | style="width: 66px; height: 45px; background: #ffb466; text-align: center;" |[[Image:Templars on Stake.jpg|65px|Purificando "herejes"]] | style="font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em;" | A esti Uiqipedista nun-y presta'l fanatismu relixoso. |}</div><!-- --><div style="float: left; border:solid gold 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background: lightgoldenrodyellow;" | style="width: 45px; height: 45px; background: white; text-align: center; font-size: {{{5|14}}}pt;" |Non publi | style="font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em;" | Esti usuariu ta encontra de la '''[[publicidá]]''' en Uiquipedia. |} </div><!-- --><div style="float: left; border:solid #000000 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background: #D0F0C0;" | style="width: 45px; height: 45px; background: #2E8B57; text-align: center; font-size: 14pt; color: black;" | '''[[Imaxen:Gluecksklee.jpg|35px]]''' | style="font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; color: black;" | Esti Uiquipedista sofita la '''[[enerxía renovable]]''' y llimpia. |}</div> <div style="clear: both;" ></div> == Otros == <div style="float: left; border: solid #ffb466 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; color: #000000; background: #ffe496;" | style="width: 45px; height: 45px; background: #ffb466; text-align: center;" |[[Image:User_browser_firefox.png|43px|Firefox]] | style="font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em;" | Esti Uiquipedista usa'l navegador '''[[Mozilla Firefox]]'''.<includeonly>[[Categoría:Usuarios de Firefox|{{PAGENAME}}]]</includeonly> |} </div><!-- --><div style="float: left; border:solid {{{1|lightblue}}} 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background: {{{2|#E0FFFF}}};" | style="width: 45px; height: 45px; background: {{{1|lightblue}}}; text-align: center; font-size: {{{5|9}}}pt; color: black;" | '''{{{3|''[[Image:Exquisite-kalarm.png|48px]]''}}}''' | style="font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; color: black;" | {{{4|Esti usuariu ta '''perocupau''' (y nun pué contribuyir muncho na Uiquipedia).}}} |}</div><!-- --><div style="float: left; border: solid #ffa500 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; color: #000000; background: #ffffe0;" | style="width: 45px; height: 45px; background: #ffa500; text-align: center;" |[[Image:Crystal package favourite.png|40px]] | style="font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em;" | Esti usuariu sofita l'emplegu d''''[[Etiquetes de usuariu|userboxes]]'''. |}</div> <div style="clear: both;" ></div> == Idiomes == <div style="float:left;border:solid #6ef7a7 1px;margin:1px;"> <table cellspacing="0" style="width:238px;background:#c5fcdc;"><tr> <td style="width:45px;height:45px;background:#6ef7a7;text-align:center;font-size:14pt;">'''Amestao'''</td> <td style="font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em;">Esti usuariu ye un diglósicu,osea falo amestao''' [[:Category:Usuarios por idioma - Amestao nativu|nativu]]''' de ''' [[:Category:Usuarios por idioma - Asturianu|ast-es]]'''.[[Category:Usuarios por idioma - Asturianu nativu|{{PAGENAME}}]]</td> </tr></table></div><!-- -->{{#Babel:ast|es|en-2|gl-1|pt-1}} <div style="clear: both;" ></div> [[es:Usuario:Limiagu]] oy6b6vtwfteay8fjslm2cvfd033g37v Bandera de Sierra Lleona 0 14866 3707383 3104029 2022-08-16T14:51:44Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La '''bandera nacional de [[Sierra Lleona]]''' ye una bandera tricolor formada por trés bandas horizontales d'igual anchor y de color verde, blanca y azul. Adoptada oficialmente'l [[27 d'abril]] de [[1961]] pa sustituir el [[Pabellón Azul]] británicu complementáu (''defaced'') col escudu d'armes de la colonia, tien sío la bandera de la República de Sierra Lleona dende qu'esta algamó la so independencia. ==Historia== Los británicos aportaron a tierres de l'actual Sierra Lleona en [[1787]], cuando un garapiellu de filántropos y abolicionistes mercaron 52 km² de tierra cerca de la [[islla de Bunce]] pa instalar ellí esclavos lliberaos, dando orixe asina a l'actual ciudá de Freetown. El territoriu convirtióse nuna colonia de la corona del [[Reinu Xuníu]] en [[1808]]<ref>[http://www.bbc.com/news/world-africa-14094419 Perfil de Sierra Lleona na web de BBC News (n'inglés)]</ref>. Demientres el periodu colonial Sierra Lleona usó el Pabellón Azul británicu complementáu col escudu d'armes del territoriu. Esti consistía nún círculu con una ilustración na qu'apaecíen un elefante, una palmera y delles montañes, amás de les lletres iniciales del nome del territoriu, ''S.L.''. Sacante estes lletres el restu del escudu yera idénticu al escudu d'armes de la [[Ghana|Costa del Oru]], [[Gambia]] y la [[Nixeria|colonia de Lagos]]. Sierra Lleona consiguió tener un escudu d'armes propiu en 1914, y so bandera basada nel Pabellón Azul camudose pa espeyar el cambiu<ref>Smith, Whitney. ''Flag of Sierra Leone''. Encyclopedia Britannica, 2013.</ref>. En [[1960]] el College of Arms (institución británica d'estudios heráldicos y vexilolóxicos) propunxo, y dempués aprobó, una nueva bandera y un nuevu escudu pal país, anticipándose a la independencia de la colonia al añu siguiente. Diseñose primeru l'escudu, y los sos collores predominantes (verde, blancu y azul) foron usaos tamién después pa crear la bandera<ref>Kindersley, Dorling. ''Complete Flags of the World'', p. 81. Dorling Kindersley Ltd, 2008.</ref>. La primer vez que foi izada foi na medianueche del 27 d'abril de 1961, momentu de la independencia efectiva del territoriu. Dos años dempués el gobiernu aprobó una llei que considera illegal l'''insultu'' a la bandera del país y a les de los países ''amigos''. ==Diseñu== Los collores de la bandera tienen un significáu políticu y cultural. El verde fai referencia a los recursos naturales del país -específicamente a la so agricultura y les sos montañes- y el blancu espeya'l deséu de xunidá y xusticia. L'azul evoca el puertu natural de [[Freetown]], la capital del país, y tamién la esperanza de que'l país pueda contribuyir a la paz mundial<ref>Smith, Whitney. ''Flag of Sierra Leone''. Encyclopedia Britannica, 2013.</ref>. ==Particularidaes llegales== La bandera de Sierra Lleona ye usada como [[bandera de conveniencia]] por barcos foriatos pola escasa regulación que tien el país en cuestiones del derechu marítimu. Esta circunstancia ye aprovechada por xente que quier dedicase a actividaes illegales, como la pesca fraudulenta, y tamién por barcos de países que, por tar embaxu de sanciones de les [[Naciones Xuníes]], nun pueden comerciar si usen la bandera de so. La presión internacional llevó al gobiernu d'esti país a restrinxir l'usu del so pabellón como bandera de conveniencia. Asina, en [[2010]] dexó de permitir rexistrar barcos pesqueros<ref>[http://uk.reuters.com/article/2010/10/28/us-sierraleone-fishing-idUKTRE69R4MW20101028 Sierra Leona acaba col usu del so pabellón como bandera de conveniencia pa los barcos pesqueros (Noticia de l'axencia Reuters)]</ref>, nún intentu d'impedir la pesca illegal tanto nes sos agües territoriales como n'agües internacionales, y en [[2012]] retiró diez barcos, que se pensaba que yeren de nacionalidá [[Irán|iranina]], del so rexistru. Esto fízose de resultes de tener interceptao n'[[El Líbanu]] un barcu con bandera de Sierra Lleona que llevaba armes pa [[Siria]]. ==Banderes históriques== <center><gallery> Imaxe:Flag of Great Britain (1707-1800).svg|Bandera de la Xunión ([[1792]]–[[1801]]) Imaxe:Flag of the United Kingdom.svg|Bandera del Reinu Xuníu (1801–[[1889]]) Imaxe:Flag of Sierra Leone (1889–1914).svg|Bandera colonial de Sierra Lleona (1889–[[1914]]) Imaxe:Flag of Sierra Leone (1916–1961).svg|Bandera colonial de Sierra Lleona ([[1916]]–[[1961]]) Imaxe:Flag of the Governor of Sierra Leone (1916–1961).svg|Bandera del Gobernador (1916-1961) Imaxe:Royal Standard of Sierra Leone.svg|Estandarte real (1961-[[1971]]). Bandera personal de la reina [[Sabela II d'Inglaterra|Sabela II]], n'usu dende la independencia en 1961 hasta que se proclamó la República en 1971. </gallery></center> == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes por estáu|Sierra Lleona]] [[Categoría:Sierra Lleona]] marre0t4be5hhejdsifzck7go51v930 3707485 3707383 2022-08-16T15:03:08Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La '''bandera nacional de [[Sierra Lleona]]''' ye una bandera tricolor formada por trés bandas horizontales d'igual anchor y de color verde, blanca y azul. Adoptada oficialmente'l [[27 d'abril]] de [[1961]] pa sustituir el [[Pabellón Azul]] británicu complementáu (''defaced'') col escudu d'armes de la colonia, tien sío la bandera de la República de Sierra Lleona dende qu'esta algamó la so independencia. ==Historia== Los británicos aportaron a tierres de l'actual Sierra Lleona en [[1787]], cuando un garapiellu de filántropos y abolicionistes mercaron 52 km² de tierra cerca de la [[islla de Bunce]] pa instalar ellí esclavos lliberaos, dando orixe asina a l'actual ciudá de Freetown. El territoriu convirtióse nuna colonia de la corona del [[Reinu Xuníu]] en [[1808]]<ref>[http://www.bbc.com/news/world-africa-14094419 Perfil de Sierra Lleona na web de BBC News (n'inglés)]</ref>. Demientres el periodu colonial Sierra Lleona usó el Pabellón Azul británicu complementáu col escudu d'armes del territoriu. Esti consistía nún círculu con una ilustración na qu'apaecíen un elefante, una palmera y delles montañes, amás de les lletres iniciales del nome del territoriu, ''S.L.''. Sacante estes lletres el restu del escudu yera idénticu al escudu d'armes de la [[Ghana|Costa del Oru]], [[Gambia]] y la [[Nixeria|colonia de Lagos]]. Sierra Lleona consiguió tener un escudu d'armes propiu en 1914, y so bandera basada nel Pabellón Azul camudose pa espeyar el cambiu<ref>Smith, Whitney. ''Flag of Sierra Leone''. Encyclopedia Britannica, 2013.</ref>. En [[1960]] el College of Arms (institución británica d'estudios heráldicos y vexilolóxicos) propunxo, y dempués aprobó, una nueva bandera y un nuevu escudu pal país, anticipándose a la independencia de la colonia al añu siguiente. Diseñose primeru l'escudu, y los sos colores predominantes (verde, blancu y azul) foron usaos tamién después pa crear la bandera<ref>Kindersley, Dorling. ''Complete Flags of the World'', p. 81. Dorling Kindersley Ltd, 2008.</ref>. La primer vez que foi izada foi na medianueche del 27 d'abril de 1961, momentu de la independencia efectiva del territoriu. Dos años dempués el gobiernu aprobó una llei que considera illegal l'''insultu'' a la bandera del país y a les de los países ''amigos''. ==Diseñu== Los colores de la bandera tienen un significáu políticu y cultural. El verde fai referencia a los recursos naturales del país -específicamente a la so agricultura y les sos montañes- y el blancu espeya'l deséu de xunidá y xusticia. L'azul evoca el puertu natural de [[Freetown]], la capital del país, y tamién la esperanza de que'l país pueda contribuyir a la paz mundial<ref>Smith, Whitney. ''Flag of Sierra Leone''. Encyclopedia Britannica, 2013.</ref>. ==Particularidaes llegales== La bandera de Sierra Lleona ye usada como [[bandera de conveniencia]] por barcos foriatos pola escasa regulación que tien el país en cuestiones del derechu marítimu. Esta circunstancia ye aprovechada por xente que quier dedicase a actividaes illegales, como la pesca fraudulenta, y tamién por barcos de países que, por tar embaxu de sanciones de les [[Naciones Xuníes]], nun pueden comerciar si usen la bandera de so. La presión internacional llevó al gobiernu d'esti país a restrinxir l'usu del so pabellón como bandera de conveniencia. Asina, en [[2010]] dexó de permitir rexistrar barcos pesqueros<ref>[http://uk.reuters.com/article/2010/10/28/us-sierraleone-fishing-idUKTRE69R4MW20101028 Sierra Leona acaba col usu del so pabellón como bandera de conveniencia pa los barcos pesqueros (Noticia de l'axencia Reuters)]</ref>, nún intentu d'impedir la pesca illegal tanto nes sos agües territoriales como n'agües internacionales, y en [[2012]] retiró diez barcos, que se pensaba que yeren de nacionalidá [[Irán|iranina]], del so rexistru. Esto fízose de resultes de tener interceptao n'[[El Líbanu]] un barcu con bandera de Sierra Lleona que llevaba armes pa [[Siria]]. ==Banderes históriques== <center><gallery> Imaxe:Flag of Great Britain (1707-1800).svg|Bandera de la Xunión ([[1792]]–[[1801]]) Imaxe:Flag of the United Kingdom.svg|Bandera del Reinu Xuníu (1801–[[1889]]) Imaxe:Flag of Sierra Leone (1889–1914).svg|Bandera colonial de Sierra Lleona (1889–[[1914]]) Imaxe:Flag of Sierra Leone (1916–1961).svg|Bandera colonial de Sierra Lleona ([[1916]]–[[1961]]) Imaxe:Flag of the Governor of Sierra Leone (1916–1961).svg|Bandera del Gobernador (1916-1961) Imaxe:Royal Standard of Sierra Leone.svg|Estandarte real (1961-[[1971]]). Bandera personal de la reina [[Sabela II d'Inglaterra|Sabela II]], n'usu dende la independencia en 1961 hasta que se proclamó la República en 1971. </gallery></center> == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes por estáu|Sierra Lleona]] [[Categoría:Sierra Lleona]] q22qtqrf0z4hlj63at453292fbdy5wm Escudu de Somalia 0 14871 3707496 3567575 2022-08-16T15:04:20Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220119124559}} {{escudu}} La versión d'anguaño del '''escudu d'armes de [[Somalia]]''' foi aprobada'l [[10 d'ochobre]] de [[1956]]. Nesti escudu figura, nun campu d'[[azur]] con [[Filiera|filiera]] (borde estrechu) d'[[Oru (heráldica)|oru]], una estrella de cinco puntes de [[argén|plata]]. L'escudu ta suxetu por dos figures (tenantes o sofitos en terminoloxía [[heráldica]]) con forma de [[lleopardu]] nos sos colores naturales. Na parte inferior del escudu apaecen, cruzaes, dos [[flecha|fleches]] y dos fueyes de [[Arecaceae|palmera]] xunta una cinta ensin lema. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Escudos|Somalia]] [[Categoría:Somalia]] g0wxm9zmph0rf9ilg4lwlsw5isedpng Muséu del Pueblu d'Asturies 0 14880 3707516 3261628 2022-08-16T15:06:17Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20200708145012}} {{Edificiu}} [[Archivu:Museo del Pueblo de Asturias - Gijón.JPG|right|thumb|350px|Muséu del Pueblu d'Asturies.]] El '''Muséu del Pueblu d'Asturies''' ye un recintu de 35.000 m² asitiáu en [[Xixón]] ([[Asturies]]) y dedicáu la cultura y arquiteutura tradicional asturianes. Enantes yera conocíu como ''Muséu Etnográficu del Pueblu d'Asturies''. Tien como finalidá caltener la memoria histórica del pueblu asturianu. Fundóse en [[1968]] y cuenta con dellos edificios y una pequeña llaguna, restu del paisaxe de llamorguera que dominaba la boca del [[ríu Piles]]. Tiene unos amplios fondos d'etnografía, instrumentos musicales populares, fotografía, artes gráfiques, documentos personales y comerciales. El muséu trabaya na investigación, conservación y difusión de la etnografía y la historia d'Asturies. Poseye una biblioteca especializada, asina como un archivu de la memoria oral y de la música tradicional asturiana. El Muséu ye de titularidá y xestión del Conceyu de Xixón. == Edificios y equipamientos == === Pabellón d'Asturies de la EXPO'92 === Ye l'edificiu que representó a Asturies na [[Esposición Universal de Sevilla de 1992]]. Treslladóse al muséu en [[1994]] y acueye la receición del muséu, el salón d'actos y les sales d'esposiciones temporales. Anguaño amuésense nelli la esposición ''Los asturianos na cocina. La vida doméstica n'Asturias, 1800-1965'', que presenta al traviés d'oxetos domésticos y imáxenes les carauterístiques y la evolución de la sociedá asturiana nesi periodu. === Casa de los González de la Vega === Construyida en [[Serín]] (Xixón) en [[1757]] por don [[Antonio González de la Vega]]. Treslladóse al muséu en [[1972]]. Constitúi una bona amuesa de casona rural asturiana con corredor, escudu y capiella asitiada nel portal d'entrada. Nella s'alcuéntra'l [[Muséu de la Gaita]], nel que se presenta una coleición de gaites del norte d'[[África]] y [[Europa]], especialmente de Francia, Reinu Xuníu y Península Ibérica (Asturies, Galicia, Mallorca, Aragón y Tras-os-Montes). Tien una sala dedicada a la gaita asturiana y otra al restu d'instrumentos de la tradición musical n'Asturies, dende los más cenciellos (carraques, castañueles, panderos) hasta los reproductores mecánicos popularizaos a fines del [[sieglu XIX]] (pianoles, gramófonu...). === Casa de los Valdés === Casa fidalga urbana edificada nel [[sieglu XVII]] na [[Villa de Candás]] por una de les rames d'esti antiguu y poderosu fonduxe asturianu. Treslladóse al muséu en [[1970]] y reformada y ampliada nel [[2000]]. Acueye la [[Fototeca d'Asturies]], integrada por unes quinientes mil imáxenes, y esposiciones temporales dedicaes fundamentalmente a la fotografía asturiana. === Pabellones de ferramientes agrícoles y medios de tresporte === Nel ''Pabellón 1'' espónense les ferramientes preindustriales pa trabayar la tierra ([[cambiella|cambielles]], [[sechoriu|sechorios]], [[Llabiegu|llabiegos]], [[Gradia|gradies]]...), y pa recoyer y esgranar los cereales, asina como dos [[Carru del país|carros del país]]. Nel ''Pabellón 2'' amúesense les ferramientes industriales y carros que, a fines del [[sieglu XIX]] y entamos del [[Sieglu XX|XX]], sustituyeron a munchos de los anteriores nel trabayu agrícola ([[Aráu de vertedera|araos de vertedera]], [[Semadora|semadores]], [[Salladora|salladoras]], máquina mayadora de cereales, esgranadores de maíz...). Nel ''Pabellón 3'' espónense diferentes modelos de medios de tresporte tradicionales: un ramu y una carriella, que son vehículos ensin ruedes utilizaos nos pueblos de monte; dellos modelos diferentes de carros del país, y una xarré. === Casa de campesinos === Modelu de [[Casa terrena|vivienda terrena]] mui común ente los campesinos del centru d'Asturies. Los exemplos más antiguos daten del [[sieglu XVII]]. Ta formada por cocina, dos cuartos, una corte con tenada p'almacenar la yerba y un portal que da pasu a estos espacios. Tolos muebles, arriazos y ferramientes correspuenden a los d'una vivienda de la segunda metá del [[sieglu XIX]]. Na cocina puen vese'l llar colos escaños y el sardu de vares d'ablanu entemecíes pa ensugar les castañes; el fornu y la masera pal pan; el bogaderu para colar la ropa; el duernu pa salar la matanza; l'arca pa guardar la ropa; el ferraderu para colgar les ferraes de l'agua; el plateru y el vasar. Nún de los cuartos hai un telar pa texer el filu de llana y llinu que se producía na mesma casa. La visita recrea con fidelidá l'ambiente d'una casa campesina antigua onde nun había lluz llétrica, y el llume y el fumu del llar constituyíen una parte perimportante de la vida doméstica. Xunto a la casa hai una güerta coles plantes melecinables más emplegaes na Asturies rural. === Pisón o Molín de rabilar === Molín de mano utilizáu pa escamochar la grana de la escanda, cubierta d'una cáscara (poxa) que ye preciso quitar enantes de llevala al molín fariñeru. La escanda yera un cereal mui estendíu n'Asturies, col que s'ellaboraba un pan mui apreciao. Esti tipu de molín de mano foi introducíu n'Asturies nel [[sieglu XVII]]. En dellos pueblos yera de propiedá comunal y n'aries más afayadices pa l'agricultura yera frecuente nes cases de campesinos acomodaos. Güei queden mui pocos exemplares. El pisón del muséu procede de [[Llanuces]] ([[Quirós]]) y foi treslladáu en 2001. === Llagar de sidra === El modelu d'esti edificiu ta tomáu d'un [[llagar]] de [[Tueru (Villaviciosa)|Tueru]] ([[Villaviciosa]]), construyíu en 1900. Nel so interior amuésense dos de los tipos de prenses de sidra más frecuentes n'Asturies: el llagar de pesa procedente de [[Llue]] ([[Colunga]]) y el [[llagar de sobigañu]] d'[[El Toral (Argüeru)|El Toral]], [[Argüeru (Villaviciosa)|Argüeru]] ([[Villaviciosa]]), asina como tolos utensilios y recipientes que s'emplegaben pa ellaborar, almacenar y consumir la [[sidra]]. === Horros y paneres === Nel muséu hai trés [[horru|horros]] y dos [[Panera|paneres]] de los [[sieglu XVIII|sieglos XVIII]] y [[sieglu XIX|XIX]] procedentes de los conceyos de Xixón y [[Carreño]]. Estes construcciones yeren inseparables de la casa campesina y s'emplegaben pa guardar les colleches de granu, la matanza, y otros alimentos y archiperres (ropa de vistir y de cama, sielles de montar, etc.). La panera allugada frente a la casa data de 1856 y tien una llustrosa decoración de motivos florales tallaos y pintaos con vives colores, como ye común nuna estensa área del centru d'Asturies. === Corru y teitos === Construcciones emplegaes pa'abellugu de pastores y [[vaqueiros]], feches con piedra, madera y escoba, y carauterístiques de los llugares de pación más altos del monte asturianu. === Bolera y tendayu === La [[bolera]] s'edificó en [[1973]] pa la modalidá de cuatreada y nella se celebren concursos añales de bolos. El [[tendayu]] se llevantó en [[2007]] pa la realización d'eventos y actividaes al aire llibre. Ta construyíu siguiendo antiguos modelos de carpintería d'armar y decorado con motivos tallaos tomados d'horros y paneres de los [[sieglu XVIII|sieglos XVIII]] y [[sieglu XIX|XIX]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://museos.gijon.es/index.asp?MP=4&MS=153&MN=1 Web oficial del Muséu del Pueblu d'Asturies] * [http://recursos.cnice.mec.es/bancoimagenes2/buscador/index.php?expresion=%22Museo%20del%20Pueblo%20de%20Asturias%22 Bancu d'imáxenes del Muséu del Pueblu d'Asturies nel Ministeriu d'Educación y Ciencia] * [http://www.redmeda.com/ Rede de Museos Etnográficos d'Asturies] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Museos etnográficos d'Asturies|Pueblu d'Asturies]] [[Categoría:Xixón]] 8eresam8gom41z2c18k93add7z5s93x Muséu Evaristo Valle 0 14882 3707576 3466960 2022-08-16T16:41:59Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20200708144748}} {{edificiu}} [[File:Muséu Evaristo Valle (Xixón).JPG|250px|thumb|Muséu Evaristo Valle]] El '''Muséu Evaristo Valle''' ye un muséu dedicáu a la figura del pintor [[Evaristo Valle]] ([[Xixón]],[[1873]]-[[1951]]) y que ta asitiáu na finca ''"La Redonda"'' con 16.000 metros cuadraos de xardinos. Nel añu [[1981]] constitúise como Fundación Cultural y gracies al puxu dau pola sobrina del pintor, María Rodríguez del Valle, el Muséu Evaristo Valle. El muséu cunta con una perimportante coleición de les obres del pintor y oxetos personales y documentos que son espuestos en dos edificios (ún edificáu espresamente pal muséu y otru un antiguu palaciu de finales del [[sieglu XIX]]) asitiaos dientro de los xardinos. Nel muséu pue vese tamién una coleición de conches que pertenecía al padre del pintor. La titularidá y xestión ye de la ''Fundación Muséu evaristo Valle'' que tien firmáu un conveniu de collaboración permanente cola [[Conseyería de Cultura del Principáu d'Asturies]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Evaristo Valle]] [[Categoría:Museos d'Asturies|Evaristo Valle]] [[Categoría:Edificios de Xixón]] tfqgeerv5v4cgf0jk6gtm2xt591k846 Queen 0 16055 3707521 3692934 2022-08-16T15:06:45Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{destacaos}} {{banda}} '''Queen''' ye una [[banda (música)|banda de rock]] [[Inglaterra|inglesa]] constituyida en 1970 en [[Londres]] pol guitarrista [[Brian May]], el llíder vocalista [[Freddie Mercury]] y el percusionista [[Roger Meddows-Taylor|Roger Taylor]], mas el baxista [[John Deacon]] incorporáu al añu siguiente. Queen xubió a lo más prominente demientres [[años 1970|los 70s]] y ye un de los grupos británicos más esitosos de les pasaes tres décades. La banda destácase pola so diversidá musical, los sos arreglos con múltiples capes sonores, armoníes vocales y la incorporación de la [[Públicu|participación del públicu]] nes sos autuaciones en vivu.<ref>{{citation|date=[[2007-02-02]]|títulu=Queen declared 'top British band'|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/6224235.stm}}</ref> La so autuación en [[Live Aid]] en 1985 foi escoyía la meyor autuación musical en direuto de tolos tiempos nuna encuesta la BBC. Queen disfrutó d'un ésitu moderáu nos primeros años de los 1970s, colos álbumes de ''[[Queen (álbum)|Queen]]'' y ''[[Queen II]]'', pero foi'l llanzamientu de ''[[Sheer Heart Attack]]'' en 1974 y ''[[A Night at the Opera (Queen)|A Night at the Opera]]'' l'añu siguiente como la banda algamó l'ésitu internacional. Tolos álbumes d'estudiu de la banda algamaron el númberu unu en esgaya llistes musicales per tol mundu. A partir de 1973, llanzaron quince [[Álbum de estudio|álbumes d'estudiu]], cinco en [[Álbum en vivu|vivu]], y milenta [[Álbum recopilatoriu|álbumes recopilatoriu]]. Según [[OhmyNews]], la banda vendió más de 300 millones de copies per tol mundu,<ref name="OhmyNews">{{citation|títulu=Queen Proves There's Life After Freddie|publisher=OhmyNews|url=http://english.ohmynews.com/articleview/article_view.asp?article_class=6&no=270701&rel_no=1}}</ref> incluyendo más de 32,5 millones sólu nos [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]],<ref name="RIAA">{{citation|títulu=Top Selling Artists|publisher=RIAA|url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?table=tblTopArt}}</ref> convirtiéndolos nun de los grupos con meyores ventes na hestoria la música. Tres la muerte de [[Freddie Mercury|Mercury]] y el retiru de [[John Deacon|Deacon]] nos 1990s,<ref name="bmcom_jdr">{{citation|títulu=Queen News March 2006|publisher=brianmay.com|url=http://brianmay.com/queen/queennews/queennewsmar06c.html}}</ref> [[Brian May|May]] y [[Roger Taylor|Taylor]] collaboraron con [[Paul Rodgers]], baxo'l nome de [[Queen + Paul Rodgers]]. == Historia == === Entamos (1969–1973) === "Yo idegué'l nome de Queen. Ye sólo un nome, y ye perrexíu obviamente, y suena espléndidu. Ye un nome fuerte, peruniversal ya inmediatu. Tien munchísimu potencial visual y abría a milenta interpretaciones." ''Freddie Mercury'' En 1969, el [[Guitarra|guitarrista]] [[Brian May]], un estudiante nel [[Imperial College London]] de [[Londres]], y el [[Baxu|baxista]] Tim Staffell decidieron formar un grupu. May colocó una anuncia nel tablón del “college” a la gueta d'un batería “tipu [[Mitch Mitchell]]/[[Ginger Baker]]"; [[Roger Taylor]], un mozu estudiante de bioloxía, fizo una prueba y algamó les espeutatives. Nomaron al grupu [[Smile (banda)|Smile]] y autuaron de [[Teloneru|teloneros]] pa bandes como [[Jimi Hendrix]], [[Pink Floyd]], [[Yes (banda)|Yes]] y la [[Genesis (banda)|Genesis]] orixinal. Smile firmó con [[Mercury Records]] en 1969, y tuvieron la so primer “sesión” nun estudiu de grabación nos Trident Studios esi mesmu añu. Staffell diba a clases nel [[Ealing Art College]] con Farrokh Bulsara, más tarde conocíu como Freddie Mercury, y presentolu a la banda. Bulsara bien ceo tornóse un fan incondicional. Staffell dexó en 1970 Smile pa incorporase a otra banda, [[Humpy Bong]];<ref name="queenzone1970">{{citation|títulu=Queen Biography 1970|publisher=Queen Zone|url=http://queenzone.com/queenzone/bio_view.aspx?q=2}}</ref>, animáu por Bulsara, quien camudó'l nome la banda a "Queen" y entamó a trabayar n'ella.<ref name="queenzone1970"/> La banda tuvo dellos [[baxu|baxistes]] demientres esi tiempu que nun cuayaron cola química del grupu. Nun foi hasta febreru de 1971 qu'atoparon a [[John Deacon]] y entamaron a preparar el primer álbum.<ref>{{citation|títulu=Queen Biography 1971|publisher=Queen Zone|url=http://queenzone.com/queenzone/bio_view.aspx?q=3}}</ref> <!-- Image with unknown copyright status removed: [[Image:42404781 queen1 203bbc.jpg|thumb|right||Queen in the early 1970s: John Deacon, Freddie Mercury, Roger Taylor and Brian May]] --> En 1973, dempués de dellos retrasos, Queen asoleyó el so [[Queen (album)|primer album]], proyeutu nomáu col mesmu nome que'l grupu ya influenciáu pol heavy metal y “progressive rock” d'entós. L'álbum foi bien acoyíu poles crítiques; Gordon Fletcher de ''[[Rolling Stones]]'' dixo "el so álbum debut ye soberbiu,"<ref name="rs-queen-review">{{citation|last=Fletcher|first=Gordon|date=[[1973-12-06]]|títulu=''Queen''|periodical=Rolling Stone|issue=149|url=http://rollingstone.com/artists/queen/albums/album/199416/review/5942941/queen_1st_lp}}</ref> y el ''[[Daily Herald (Arlington Heights, Illinois newspaper)|Daily Herald]]'' de Chicago denominólu como un "debut p'enriba la media".<ref>{{citation|títulu=''Queen''|date=[[1973-12-07]]|periodical=Daily Herald, Chicago, IL|url=http://queenarchives.com/viewtopic.php?t=324}}</ref> De toes formes, atraxo una atención media y el single principal "[[Keep Yourself Alive]]," una composición de Brian May, vendiose probemente. Greg Prato d'[[All Music Guide]] dixo d'ello "un de los más infravaloraos debuts del hard rock de tolos tiempos."<ref>{{citation|last=Prato|first=Greg|títulu=''Queen''|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/album/r687293}}</ref> L'álbum ''[[Queen II]]'' foi asoleyáu en 1974. L'álbum algamó'l númberu cinco de los charts británicos,<ref name="bhsa">{{citation|last=Roberts|first=David|añu=2006|títulu=[[British Hit Singles & Albums]]|place=London|publisher=Guinness World Records Limited}}</ref> demientres que'l single principal, escritu por Freddie Mercury "[[Seven Seas of Rhye]],"<ref name="bhsa"/> algamó'l númberu diez nel [[Reinu Xuníu]], dándo-y a la banda'l so primer “hit”. L'álbum ye'l so trabayu más heavy y oscuru,<ref>{{citation|last=Prato|first=Greg|títulu=''Queen II''|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/album/r687302}}</ref> con llargos y complexos pasaxes instrumentales, lletres fantástiques y virtuosidá musical. La banda fizo una xira de telonera de [[Mott the Hoople]] n'[[Reinu Xuníu|UK]] & los [[Estaos Xuníos|EEXX]] demientres esi periodu, y entamaron a ser conocíos poles sos enerxétiques y atractives actuaciones nos escenarios. Aínda asina, les ventes n'[[Estaos Xuníos|USA]] fueron, como col so álbum predecesor, baxes. === Era del avance (1974–1979) === Debío a complicaciones médiques, May tuvo ausente cuando la banda entamó a trabayar nel so tercer álbum, ''[[Sheer Heart Attack]]'', que saliere a la venta en 1974 algamando'l segundu puestu nel Reinu Xuníu, <ref>{{citation|last=Sharpe-Young|first=Garry|títulu=Queen Biography|publisher=Rockdetector|url=http://rockdetector.com/officialbio,7124.sm}}</ref> vendiéndose perbién a lo llargo toa [[Europa]], resultando discu d'oru nos Estaos Xuníos.<ref name="riaa - certified awards">{{citation|títulu=Certified Awards|publisher=[[Recording Industry Association of America]]|url=http://riaa.com/gp/database/}}</ref> El discu dio-y a la banda la so primer toma de contautu col ésitu comercial. L'álbum esperimentó con un mecigayu d'estilos y xéneros musicales, incluyendo nel [[music hall|Music Hall Británicu]] ("[[Killer Queen]]"), [[heavy metal]] ("[[Sheer Heart Attack#Flick of the Wrist|Flick of the Wrist]]", "[[Sheer Heart Attack#Brighton Rock|Brighton Rock]]", "[[Sheer Heart Attack#Tenement Funster|Tenement Funster]]", "[[Now I'm Here]]", y "[[Sheer Heart Attack#Stone Cold Crazy|Stone Cold Crazy]]" – cantar que [[Metallica]] más tarde versionaría y pol que ganaría un [[Grammy]]), balaes ("[[Sheer Heart Attack#Lily Of The Valley|Lily Of The Valley]]" y "[[Sheer Heart Attack#Dear Friends|Dear Friends]]"), ragtime ("[[Sheer Heart Attack#Bring Back That Leroy Brown|Bring Back That Leroy Brown]]") y [[Caribbean music|Caribbean]] ("[[Sheer Heart Attack#Misfire|Misfire]]"). Dende esti puntu Queen entamó a allonxase de les tendencies progresives de los sos primeros trabayos pa dir más a parar a un estilu “radio-friendly”, l'estilu “song-oriented”. ''Sheer Heart Attack'' dio pasu a unos nuevos patrones de soníu y melodía que sedríen refinaos nel siguiente álbum, ''A Night at the Opera''. El single "Killer Queen" algamó'l númberu dos nos charts británicos,<ref name="bhsa"/> y convirtióse nel so primer hit nos EEXX, algamando'l númberu dolce nel Llibru Billboard de los 40 Top Hits.<ref name="bbtfh">{{citation|last=Whitburn|first=Joel|author-link=Joel Whitburn|añu=2006|títulu=The Billboard Book of Top 40 Hits|place=|publisher=Billboard Books}}</ref> Combinaba “camp”, [[vodevil]], music hall británicu cola virtuosidá de Brian May a la guitarra. El segundu single del álbum, “Now I'm Here”, una composición [[hard rock]] más tradicional foi númberu once nes llistes britániques. En 1975, la banda fizo un tour mundial con vestíos pa caún diseñaos por [[Zandra Rhodes]] y con múltiples xuegos de lluces y efeutos. El tour pasó polos Estaos Xuníos, apaeciendo por primer vegada nos titulares de prensa, y tocaron por primer vegada en [[Canadá]] a primeros d'abril. Tamién nesi tiempu, el manager de la banda Jim Beach canceló el so contratu con Trident. Consideraron delles opciones, d'ente les cuales taba'l manager de [[Led Zeppelin]], [[Peter Grant]]. Grant quería que firmaren cola productora propiedá de Led Zeppelin, [[Swan Song Records]]. Eso yera inaceptable pa Queen, de forma que contautaron col manager d'[[Elton John]], [[John Reid]], quien aceutó la posición. N'abril de 1975 la banda fizo un tour per [[Xapón]] per primer vegada. Más tarde, nesi mesmu añu la banda grabó y sacó al mercáu ''[[A Night at the Opera (Queen)|A Night at the Opera]]''. N'aquelles, foi l'álbum producíu más caru na hestoria.<ref>{{citation|títulu=A Night at the Opera|publisher=Acoustic Sounds|url=http://store.acousticsounds.com/browse_detail.cfm?Title_ID=28144}}</ref> Al igual que'l predecesor, l'álbum muesaba dellos estilos musicales y esperimentaciones col soníu [[estéreo]]. En "[[The Prophet's Song]]", una épica canción d'ocho minutos, al mediu del cantar una seición nun yera otra cosa qu'un [[Canon (música)|canon]], con frases simples superpuestes pa crear un soníu multicoral dafechu. L'álbum foi peresitosu nel Reinu Xuníu,<ref name="bhsa"/> y algamó'l [[Music recording sales certification|triple platín]] nos Estaos Xuníos.<ref name="riaa - certified awards"/>. Ye consideráu'l so “magnum opus”; en 2003, foi consideráu el númberu 230 na revista [[Rolling Stones]] na llista de los 500 álbumes más grandes de la hestoria.<ref>[http://www.rollingstone.com/news/story/5938174/the_rs_500_greatest_albums_of_all_time/3 The RS 500 Greatest Albums of All Time]</ref> L'álbum tamién contenía el single peresitosu de "[[Bohemian Rhapsody]]", que foi númberu unu nel Reinu Xuníu per nueve selmanes,<ref name="bhsa"/> y ye'l tercer single más vendíu nel Reinu Xuníu en tola hestoria; algamó tamién el puestu novenu nes llistes de los más vendíos nos Estaos Xuníos (un rellanzamientu de 1992 algamó'l númberu dos).<ref name="bbtfh"/> Bohemian Rhapsody foi votada, a esgaya vegades, la meyor canción de tolos tiempos.<ref>http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/1974538.stm</ref><ref>http://www.cbsnews.com/stories/2002/11/09/entertainment/main528777.shtml</ref> La banda decidió facer un videu que fuere col single. El segundu single del álbum, “[[You're My Best Friend]]", algamó'l sestu puestu nos Estaos Xuníos<ref name="bbtfh"/> y convirtióse nun Top Ten Hit a lo llargo tol mundu. Pa 1976, Queen tornó al estudiu, onde grabaron ''[[A Day at the Races (album)|A Day at the Races]]'', que pue ser confundíu cenciellamente como álbum collaciu d'''A Night at the Opera''.<ref>{{citation|títulu=Queen|publisher=Disco Museum|url=http://www.discomuseum.com/Queen.html}}</ref> Tomaron de nuevo prestao'l nome d'una película de los [[Hermanos Marx]], y la so portada yera perasemeyada a la d' ''A Night at the Opera'', una variación na mesma Cresta de Queen. Musicalmente, l'álbum foi tanto pa fans como pa críticos de nivel un fuerte esfuerciu, y algamó'l númberu unu nos charts ingleses.<ref name="bhsa"/> El hit más sonáu nel álbum foi "[[Somebody to Love (cantar de Queen)|Somebody to Love]]", un cantar inspiráu nel gospel nel que Mercury, May, y Taylor grabaron delles vegaes les sos voces pa facer un coru de cien voces. El cantar colocose segundu nel Reinu Xuníu,<ref name="bhsa"/> y númberu trece na llista singles de los Estaos Xuníos.<ref name="bbtfh"/>. L'álbum tamién destacó por unu de los cantares más heavy del grupu, el "[[Tie Your Mother Down]]" de Brian May, que convirtióse nun componente básicu de les sos actuaciones en direutu. Tamién en 1976, Queen tocó un de los sos más famosos conciertos, un conciertu en [[Hyde Park]], [[Londres]]. Obtuvo una asistencia récor, con 150.000 persones confirmaes. Dellos averaron la cifra a cuasi 180.000, ya inusualmente decaróse en dellos medios cifres d'ente 150.000 y 200,000.<ref>{{citation|títulu=Queen Biography 1976|publisher=Queen Zone|url=http://queenzone.com/queenzone/bio_view.aspx?q=8}}</ref> [[Archivu:Hannover7909.jpg|thumb|left|200px|Freddie Mercury demientres un conciertu en [[Hannover]] en 1979]] ''[[News of the World (album)|News of the World]]'' foi llanzáu un añu dempués. Contenía bayura de cantares feches a midida p'actuaciones en direutu, incluyendo "[[We Will Rock You]]" y la balada rock "[[We Are the Champions]]", dambes algamando'l númberu cuatro nos Estaos Xuníos y pasando a ser [[himnu|himnos]] internacionales n'eventos deportivos.<ref name="bbtfh"/> Roger Taylor sacó el so primer trabayu en solitariu en 1976 en forma de single: la cara A yera una versión d'un cantar de [[The Parliaments]] "I Wanna Testify", y la B yera un cantar de Taylor nomáu "Turn On The TV". En 1978 la banda asoleyó ''[[Jazz (album)|Jazz]]'', incluyendo los hits "[[Fat Bottomed Girls]]" y "[[Bicycle Race]]" que fueren tamién sacaos nun doble single de doble cara. La pallabra "[[jazz]]" nun foi usada en sentíu estrictu, y l'álbum foi destacáu polos críticos pola so coleición de diferentes estilos, pesie a nun ser el [[jazz]] un d'ellos. ''[[Rolling Stones]]'' criticolu por ser “aburríu”, diciendo "Queen nun tien la imaxinación pa tocar jazz – Queen nun tien imaxinación, nesi sen, pa tocar rock & roll".<ref>{{citation|last=Marsh|first=Dave|date=[[1979-08-02]]|títulu=''Jazz''|periodical=Rolling Stone|issue=284|url=http://rollingstone.com/artists/queen/albums/album/195592/rid/5942056/}}</ref> La portada del álbum foi inspirada por una pintura del [[Berlín|muru de Berlín]]. Importantes cantares del álbum yeren "[[Jazz (album)#Dead on Time|Dead on Time]]", "[[Don't Stop Me Now]]", "[[Jazz (album)#Let Me Entertain You|Let Me Entertain You]]", y "[[Mustapha]]", na que la [[música árabe]] ye combinada con guitarra llétrica al estilu heavy. El primer álbum en direutu de la banda, ''[[Live Killers]]'', foi asoleyáu en 1979; convirtiéndose por dos vegades n'[[álbum de platín]] nos Estaos Xuníos.<ref> http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php</ref> Tamién asoleyaron el perfamosu single "[[Crazy Little Thing Called Love]]", un cantar tipu “[[rockabilly]]” al estilu d'[[Elvis Presley]]. El cantar fizo el top-ten en munchos países, y foi'l primer númberu unu de la Banda nos Estaos Xuníos.<ref name="bbtfh"/> === Nuevu soníu y sintetizadores (1980–1989) === Queen entamó los '80 con ''[[The Game (album)|The Game]]''. N'él taben los singles "[[Crazy Little Thing Called Love]]" y "[[Another One Bites the Dust]]", dambos aportando al númberu ún nos Estaos Xuníos. <ref name="bbtfh"/> L'álbum caltúvose númberu un per cuatru selmanes nos Estaos Xuníos,<ref>{{citation|last=Whitburn|first=Joel|títulu=The Billboard Albums|place=[[Menomonee Falls, Wisconsin]]|publisher=Record Research|añu=2006}}</ref> y vendió más de cuatro millones de copies.<ref name="riaa - certified awards"/> Tamién foi l'únicu álbum na hestoria qu'algamó el primer puestu na revista ''[[Billboard (revista)|Billboard]]'' nes seiciones de [[rock]], [[música dance]], y [[Rhythm and blues|R&B]] simultáneamente. L'álbum tamién supunxo la primer apaición del [[sintetizador]] nun álbum del grupu. 1980 tamién vió l'asoleyar de la [[banda sonora]] que Queen grabó pa ''[[Flash Gordon (película)|Flash Gordon]]''. En 1981, Queen convirtióse na primer gran banda de rock en tocar n'estadios [[Sudamérica|sudamericanos]]. Queen tocó pa una audiencia total de 479.000 persones nel so tour sudamericanu, incluyendo cinco shows n'[[Arxentina]]. N'ochobre de 1981, Queen tocó pa más de 150.000 fans en Monterrey (Estadiu Universitariu) y Puebla (Estadiu Zaragoza), [[Méxicu]]. Tamién en 1981, Queen trabayó con [[David Bowie]] nel single "[[Under Pressure]]". Esta primer collaboración con otru artista foi daqué espontáneu, foi por mor de que Bowie pasare pol estudiu demientres Queen taba grabando.<ref>{{citation|títulu=Queen biography 1981|publisher=Queen Zone|url=http://queenzone.com/queenzone/bio_view.aspx?q=13}}</ref> La banda tuvo darréu encantada colos resultaos, pero Bowie nun cantó'l cantar en direutu por munchos años. Dende que s'asoleyó, el cantar foi esitosu a esgaya, aportando'l númberu unu en Gran Bretaña. La llinia de baxu foi más tarde emplegada por [[Vanilla Ice]] pal so ésitu de los '90 "[[Ice Ice Baby]]", provocando darréu l'amenaza d'un pleitu pol usu d'esa muestra. El pleitu nun aportó a xuiciu y establecióse una cantidá nun revelada. <ref>{{citation|títulu=Songs in the Key of Filch|publisher=columbusalive.Com|url=http://www.columbusalive.com/?sec=upfront&story=alive/2007/0621/u-mental.html}}</ref> Más tarde, esi añu, Queen llanzó el so primer álbum de recopilación, tituláu ''[[Greatest Hits (Queen)|Greatest Hits]]'', que contenía los meyores cantares del grupu dientru los años [[1974]]-[[1981]]. Foi enforma esitosu, y hasta l'añu 2007, ye'l álbum meyor vendíu nel Reinu Xuníu.<ref>{{citation|date=[[2006-11-16]]|títulu=Queen head all-time sales chart|publisher=[[BBC]]|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/6151050.stm}}</ref> Taylor pasó a ser el primer miembru de la banda qu'asoleyó tou un álbum en solitariu en 1981, entituláu ''[[Fun In Space]]''. [[Archivu:Queen 12041982 01 800b.jpg|thumb|left|250px|Conciertu de Queen en [[Noruega]] en 1982.]] En 1982 la banda asoleyó l'álbum [[funk]] ''[[Hot Space]]''. La banda dexó de facer xira por [[América del Norte]] dempués del tour d'esti álbum, como resultáu del menguar del so ésitu ellí, y pesie a tener actuao na televisión americana per primer y única vegada pa ellos demientres la octava selmana de la premiere del ''[[Saturday Night Live]]''. Queen dexó [[Elektra Records]], so discográfica nos Estaos Xuníos, Canadá, Xapón, [[Australia]], y [[Nueva Zelanda]], y fichó por [[EMI]]/[[Capitol Records]]. Tres tar trabayando de forma incesante por más de diez años, Queen decidió que nun autuaría demientres tou [[1983]]. A lo llargo d'esi añu, grabaron un nuevu álbum, y dellos de los miembros de la banda esploraron proyeutos paralelos y trabayos en solitariu. May asoleyó un mini-álbum entituláu ''[[Star Fleet Project]]'', nel que collaboraba [[Eddie Van Halen]]. Un compositor canadiense de música con ordenadores, Kevin Chamberlain, aidó coles voces y música de fondu pal proyeutu en solitariu de Freddie Mercury, que foi más tarde canceláu debío a diferencies creatives. En 1984, Queen asoleyó l'álbum ''[[The Works (álbum de Queen)|The Works]]'', nel que incluyíense los peresitosos singles "[[Radio Ga Ga]]" y "[[I Want to Break Free]]". Pesie a esos ésitos, l'álbum nun xurdió bien nos Estaos Xuníos. "Radio Ga Ga" foi'l caberu “Top Cuarenta” del país hasta l'ésitu del '89 "[[I Want It All]]". Queen pasó esi añu pola llocalidá [[Sudáfrica|sudafricana]] de [[Bofutatswana]], nel estadiu de [[Sun City]].<ref name="hotshotdigital">{{citation|títulu=Freddie Mercury Biography|publisher=Hot Shot Digital|url=http://hotshotdigital.com/WellAlwaysRemember/FreddieMercuryBio.html}}</ref> Al tornar a Inglaterra fueron oxetu de la indignación y sentimientu d'ultrax de xente enforma, debío a que tocaron en plena época del [[apartheid]] y violando l'acuerdu d'[[Apartheid|aisllamientu internacional]]. La banda alegó tener tocao ellí pa fans de so d'aquel país, destacando que siempre los sos conciertos integraben a dambos coleutivos. A primeros de 1985, la banda foi la cabezalera de dos nueches del festival [[Rock in Rio]]. Taben reservaos pal 11 y 18 de [[xineru]], pero como en dambes nueches la banda sólo tuvo enriba l'escenariu pasada la medianueche, dalgunes fontes menten que fueren el 12 y 19 de xineru. En cada nueche tocaron pa 325.000 persones. Mercury tamién sacó el so primer álbum en solitariu, ''[[Mr. Bad Guy]]'', n'[[abril]]. Nel [[Live Aid]], acontecío en [[Wembley]] el 13 [[xunetu]] de [[1985]], Queen tocó dellos de los sos mayores ésitos na que lleva siendo considerada la meyor autuación en direuto de la hestoria hasta la fecha.<ref name="BBC - Queen win greatest live gig pool">{{citation|date=[[2005-11-09]]|títulu=Queen win greatest live gig pool|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/music/4420308.stm}}</ref> Revitalizaos pola rempuesta del Live Aid y como resultáu del puxu de les sos ventes de discos, Queen despachó 1985 asoleyando'l single "[[One Vision]]". El cantar foi amás emplegao pa la película ''[[Iron Eagle]]''. Entamando 1986, Queen grabó l'álbum ''[[A Kind of Magic]]'', conteniendo bayura cantares escritos pal film de [[Russell Mulcahy]] ''[[Highlander (película)|Highlander]]''. L'álbum foi peresitosu, produciendo un repertoriu d'ésitos como'l cantar entituláu "[[A Kind of Magic(canción)|A Kind of Magic]]", que contién na lletra la fras 'There can be only one' (sólo pue haber ún), en referencia a la trama la película; "[[Friends Will Be Friends]]", "[[Who Wants to Live Forever]]" y "[[Princes of the Universe]]". De cualesquier forma, al igual que ''[[The Works]]'', vendiose probemente nos Estaos Xuníos. Más tarde esi añu, Queen encaminose nun tour del que vendió toles entraes y foi'l más llargu de la banda, en sofitu al discu d'''A Kind of Magic''. El máximu esponente del [[Magic Tour]] foi nel [[Estadiu Wembley (1923)|Wembley Stadium]] en [[Londres]] y resultó ser finalmente un doble álbum en vivu, ''[[Queen Live At Wembley Stadium]]'', asoleyao en [[CD]], [[casette]], videu y en [[DVD]], según en qué años. Tocaron en Wembley per dos nueches siguíes (más de 72.000 persones en cada autuación), nun pudiendo facelo una tercera debío a que taba reservao, pero tocaron en [[Conciertos en Knebworth House|Knebworth Park]]. El show escosó les entraes en dos hores y más de 120.000 fans enllenaron el parque pal que foi'l meyor pieslle d'una xira de Queen con Mercury.<ref>{{citation|títulu=Queen: Live at Wembley Stadium|publisher=WLIW|url=http://web.archive.org/web/20060428052918/http://wliw.org/productions/queen.html}}</ref> Más d'un millón de persones vieron el show –400.000 sólo nel Reinu Xuníu, un récor nesos tiempos.<ref name="hotshotdigital"/> Dempués de trabayar en dellos proyeutos en solitariu demientres [[1988]] (incluyendo la collaboración de Mercury con [[Montserrat Caballé]], ''[[Barcelona (álbum)|Barcelona]]'') la banda asoleyó l'álbum ''[[The Miracle (álbum)|The Miracle]]'' en 1989. El discu siguía la direición d'''A Kind of Magic'', emplegando soníu pop-rock mezao con dellos númberos heavy. Presentó los ésitos europeos "[[I Want It All]]", "[[Breakthru (cantar)|Breakthru]]", "[[The Invisible Man (cantar)|The Invisible Man]]", "[[Scandal (cantar)|Scandal]]", y "[[The Miracle (cantar)|The Miracle]]". La especulación tornó sobre un posible frañar de la banda nun futuru averao, o que Mercury debía tar sofriendo dalgún problema de salú. ''The Miracle'' tamién entamó el cambéu de direición de la filosofía lletrista de Queen. Dende l'entamu de la banda, cásique tolos cantares fueren creaos por miembros del grupu, sumando perpocos nomes d'otres persones. Con ''The Miracle'', de toes formes, les lletres de la banda fueren escrites de forma más collaboradora, y votaron caltener el productu final de Queen sólo como grupu. === Los álbumes finales y la muerte de Mercury (1990–1997) === "Hebo de tou nesi momentu nel que supimos que Freddie diba desapaecer, caltuvimos la cabeza baxa." ''Brian May'' Los rumores entamaron a esparcese na [[prensa sensacionalista]] y en cualesquier parte en 1988 acerca de que Mercury padecía [[SIDA]]. Pesie a que los rumores yeren verdá, Mercury refugolos dafechu nesi momentu. De toes formes, la banda decidió siguir faciendo álbums llibres de conflictos internos y diferencies, entamando con ''The Miracle'' y siguiendo con ''[[Innuendo (álbum)|Innuendo]]'' en 1991. Pesie a que la so salú diba deteriorándose, Mercury continuó contribuyendo, trabayando con un fervor creativu. La banda asoleyó la so segunda recopilación con ''[[Greatest Hits II (álbum de Queen)|Greatest Hits II]]'', n'ochobre de 1991. El 23 de [[payares]] de [[1991]], nuna declaración preparada y fecha nel so llechu de muerte y asoleyada en prensa escrita, Mercury finalmente confirmó que tenía SIDA. En dalgo más de 24 hores tres l'anunciu, Freddie Mercury finó. Los sos servicios fúnebres fueron privaos, respetando la tradición relixosa [[Zoroastrismu|zoroastriana]] familiar. "Bohemian Rhapsody" foi reasoleyada en formatu de single n'acabando morrer Freddie, con "These Are the Days of Our Lives" na cara B. El single algamó'l númberu 1 por segunda vegada nel Reinu Xuníu. Les recaudaciones del single – aprosimadamente 1.000.000 de llibres esterlines, equivalente a 1.314.233,14 [[Euru|euros]] – fueron donaos a la [[Terrence Higgins Trust]] <ref name="Avert - History of HIV & AIDS in the UK">{{citation|títulu=History of HIV & AIDS in the UK (1981 - 1995)|publisher=Avert|url=http://www.avert.org/uk-aids-history.htm}}</ref>, una fundación británica de llucha escontra del SIDA. El 20 d'[[Abril]] de [[1992]], el públicu amosó'l llutu pola muerte Freddie nel [[The Freddie Mercury Tribute Concert]] (Conciertu Tributu a Freddie Mercury), acontecíu nel estadiu de Wembley de Londres. Ente los participantes taben [[Lisa Stansfield]], [[Elton John]], [[David Bowie]], [[Robert Plant]], [[Tony Iommi]], [[Annie Lennox]], [[Axl Rose]] y [[Slash]], [[Extreme (banda)|Extreme]], [[Roger Daltrey]], [[Joe Elliot]], [[George Michael]], [[Mick Ronson]], [[Zucchero]], [[James Hetfield]] y [[Liza Minnelli]] y [[Spinal Tap]], sumaos a los tovía quedantes tres miembros de Queen, tocando munchos de los máximos ésitos de Queen. Foi un conciertu peresitosu de nuevu televisáu pa más de mil millones d'espeutadores alrodiu del mundu.<ref name="hotshotdigital"/> El conciertu consta nel [[Llibru Guinness de los Records]] como "El [[conciertu benéficu]] en favor d'una estrella del rock más multitudinariu."<ref>{{Citation|last=Folkard|first=Claire|last2=Vidal|first2=Oriol|añu=2004|títulu=Guinness World Records 2005}}</ref> Recaudó más de 20.000.000 de llibres (26.284.662,89 d'euros) pa fundaciones del SIDA.<ref name="Avert - History of HIV & AIDS in the UK"/> La popularidá de Queen xorreció de nuevu nos Estaos Xuníos dempués de que "Bohemian Rhapsody" fuere destacada na película cómica ''[[Wayne's World]]'', aidando al cantar a algamar el númberu dos por cinco selmanes nes llistes estauxunidenses en 1992. El cantar foi pasáu a un videu de la película col que la banda y managers quedaron encantaos. La banda tamién despachó'l so contratu con Capitol Records y firmó un contratu con [[Hollywood Records]] como la so nueva discográfica n'[[Estaos Xuníos d'América|EEXX]]. [[Ficheru:Picswiss VD-45-06.jpg|thumb|La estatua de Freddie Mercury en [[Montreux]] que tamién foi pa la portada del álbum ''[[Made in Heaven]]'' (1995).]] Queen realmente nunca frañó nin se desanició pesie a que'l so caberu álbum con material orixinal, entituláu ''[[Made in Heaven]]'' (fechu nel cielu), foi asoleyáu en [[1995]], cuatro años dempués de la muerte de Freddie. Construyóse a partir de les sesiones finales de grabación de Mercury en 1991, sumándo-y material d'estudiu d'álbums previos. Amás, tamién s'incluyó material del álbum en solitariu de Mercury ''Mr. Bad Guy'' y un cantar asoleyáu orixinalmente nel primer proyeutu en solitariu de Royer Taylor en paralelu, [[The Cross]]. May y Taylor tienen apaecío y participao en proyeutos destinaos a recaudar dineru pa la investigación del SIDA. La cabera participación de John Deacon cola banda foi en 1997, cuando grabaron el cantar "[[No-One but You (Only the Good Die Young)]]" (Naide como tú (sólo los bonos muerren mozos). Foi'l caberu cantar orixinal grabáu polos tres restantes miembros de Queen, y foi asoleyáu como “[[bonus track]]” nel álbum recopilatoriu ''[[Queen Rocks]]'' al añu siguiente. === Proyeutos "Queen + …" === Munchos proyeutos ''Queen + '' fueron desendolcaos nos siguientes años, dellos d'ellos meros remixes ensin intervención artística por parte la banda. En 1999, un álbum ''[[Greatest Hits III (Queen)|Greatest Hits III]]'' foi asoleyáu. Esti llanzamientu, ente otros, incluyía una versión [[rap]] de "Queen + [[Wyclef Jean]]" del cantar "Another One Bites the Dust"; una versión en direuto de "Somebody to Love" por [[George Michael]]; y una versión en direuto de "The Show Must Go On", interpretada en direuto en 1997 con [[Elton John]]. Brian May y Roger Taylor tocaron xuntos como Queen en bayura ocasiones (ceremonies de premios, conciertos benéficos, y eventos asemeyaos), compartiendo voz con dellos cantantes invitaos. Tamién grabaron munchos ésitos conocíos de Queen como "We Will Rock You" y "We Are the Champions". En 2003, cuatro nuevos cantares fueron grabaos por Queen pa la [[46664 (conciertos)|campaña 46664]] de [[Nelson Mandela]] escontra'l SIDA. Aínda asina, nun salieron n'álbum n'aquelles versiones d'estudiu d'''Invincible Hope'' (Queen + Nelson Mandela, fazaña. Treana Morris), ''46664 - The Call'', ''Say It's Not True'', y ''Amandla'' (Anastacia, Dave Stewart y Queen). ==== Queen + Paul Rodgers ==== [[Ficheru:Queen 2005 1010006.JPG|thumb|[[Paul Rodgers]] cantando con Queen en [[Frankfurt]] en 2005.]] A finales de 2004 May y Taylor anunciaron que diben axuntáse y tornar con una xira en 2005, con [[Paul Rodgers]] (fundador y ex-llíder y cantante de [[Free (grupu)|Free]] y [[Bad Company]]). El sitiu web de Brian May tamién dio l'anuncia de que Rodgers incorporaríase a ellos como [[Queen + Paul Rodgers]], nun reemplazando al fináu Freddie Mercury, y el retiráu Deacon nun participaría;<ref name="bmcom_jdr" /> [[Danny Miranda (baxista)|Danny Miranda]] de [[Blue Öyster Cult]] reemplazaríalu al baxu. Otros miembros del tour incluyíen al tecláu [[Spike Edney]], quien tocare guitarra y teclaos en shows de Queen dende 1984, y el guitarrista adicional Jamie Moses, quien entamó trabayando con May n'autuaciones en solitariu a entamos de los 1990s. Un doble CD en vivu, ''[[Return of the Champions]]'', foi asoleyáu el [[19 de setiembre]] de [[2005]]. Nel qu'apaecía la incorporación de Paul Rodgers y foi grabáu en direuto en mayu 2005 demientres el conciertu de la xira de Queen + Paul Rodgers nel Sheffield Arena en [[Sheffield]], [[Inglaterra]]. Tamién s'asoleyare un DVD del conciertu. En marzu de 2006 Queen + Paul Rodgers entamaron un tour pelos Estaos Xuníos y Canadá. Amás, Queen + Paul Rodgers estrenaron el so primer nuevu cantar, una collaboración nomada "Take Love", demientres el tour pelos Estaos Xuníos. El [[28 d'abril]] de [[2006]], Queen + Paul Rodgers asoleyaron el so segundu DVD en vivu, ''[[Super Live in Japan]]''; que fuere filmáu nel [[Saitama Super Arena]] el [[27 d'ochobre]] de [[2005]]. El [[15 d'agostu]] de [[2006]] Brian May confirmó per so website y el club de fans que Queen + Paul Rodgers entamaría a producir un nuevu álbum d'estudiu n'ochobre, y que sedría grabáu nuna “llocalidá secreta”.<ref>{{citation|last=May|first=Brian|date=[[2006-08-15]]|títulu=USA Convention Story and Queen and Paul Rodgers Heading Towards a Studio Assignation|url=http://brianmay.com/brian/brianssb/brianssbaug06a.ht ml#06}}</ref> Cuando se fizo públicu que "Bohemian Rhapsody" yera'l cantar más radiáu enxamás en [[Radio 1 (BBC)|Radio 1]] de la [[BBC]] al final del caberu “Show de les llistes d'ésitos” (''Chart Show'') de “JK y Joel”, Roger Taylor comunico-yos per conexón telefónica col estudiu que'l discu que taben grabando taba nel so intermediu, y que sedría asoleyáu en dalgún momentu del 2008, y que diría siguío d'una xira. == Na esfera dixital == Xunto con [[Electronic Arts]], Queen asoleyó un xuegu d'ordenador, ''[[Queen: The Eye]]'' en 1998, anque al final resultó un fracasu. La música del mesmu contenía cantares d'un pergrande abanicu del grupu, en bayura casos [[remix]]es tresformaos en nueves versiones instrumentales; y pesie a que foi bien recibíu el xuegu carecía d'una bona xugabilidá. A la suma d'esi problema, el xuegu requería d'un ampliu tiempu de desenrrollu, faciendo incluso que los elementos gráficos asemeyaren tar fuera del tiempu correspondiente. Baxo la supervisión de May y Taylor, a esgaya proyeutos tienen tao envueltos d'un catálogu de videos y cantares de Queen. Como exemplu d'esto tan el DVD asoleyáu del so conciertu de 1986 en Wembley (entituláu ''[[Queen Live at Wembley Stadium|Live At Wembley Stadium]]''), el conciertu en 1982 en Milton Keynes (''[[Queen on Fire - Live at the Bowl]]''), y dos volúmenes de videoclips de los sos ésitos, Greatest Video Hits (Volúmenes 1 y 2, abarcando los '70 y '80) que fueren tornaos a [[soníu surround|5.1]] y [[soníu surround]] [[Digital Theater System|DTS]]. Por agora, sólo dos de los álbums de la banda, ''A Night at the Opera'' y ''The Game'', tornáronse completamente a un multicanal d'alta resolución en DVD-Audio. Nel casu d'''A Night at the Opera'', en 2005, por mor del 30 aniversariu del so asoleyamientu, foi reasoleyáu con delles mezcles revisaes y tornaes al acompañando videos nun set de CD+DVD-Video. Nes series del xuegu de llucha [[Guilty Gear]], hai amás un personaxe col nome de caún de los componentes del grupu. == En películes y televisión == Queen contribuyó musicalmente d'una mena direuta nes películes ''[[Flash Gordon (película)|Flash Gordon]]'' (1980, dirixida por [[Mike Hodges]]) y ''[[Highlanders (película)|Los Inmortales]]'', na versión orixinal de 1986, dirixida por [[Russell Mulcahy]]. El tema "[[Princes of the Universe]]" tamién emplegose pa les [[Highlander: Serie|series televisives de Los Inmortales]] (1992–1998). Nos Estaos Xuníos, "[[Bohemian Rhapsody]]" foi reasoleyada como single en 1992 dempués d'apaecer na película ''[[Wayne's World]]''. El single a consecuencia d'ello algamó'l númberu dos nos charts d'EEUU (con "[[The Show Must Go On]]" como primer cantar del single) y aidó al retornar de la popularidá del grupu a Norteamérica. Munches películes tienen incorporao cantares de Queen tocaos por otros artistes. Una versión de [[Somebody to Love (cantar de Queen)|"Somebody to Love"]] interpretada por [[Anne Hathaway]] incorporóse en 2004 a la película ''[[Ella Enchanted]]''. En 2006, [[Brittany Murphy]] tamién grabó una versión del mesmu cantar pa la película de 2006 ''[[Happy Feet]]''. En 2001, una versión de "[[The Show Must Go On]]" foi interpretada por [[Jim Broadbent]] y [[Nicole Kidman]] na película-musical ''[[Moulin Rouge!]]''. Nos créditos finales d'''[[Corazón de Caballero]]'', asoleyada en 2001 apaecía una versión de "[[We Are the Champions]]" interpretada por [[Robbie Williams]] y Queen. Munches otres películes tienen incorporao cantares del grupu o partes de les mesmes, ente les que s'inclúin: {| |----- | valign="top" width="20%" | * ''[[FM (película)|FM]]'' * ''[[Iron Eagle]]'' * ''[[Kicking & Screaming]]'' * ''[[Moulin Rouge]]'' * ''[[National Lampoon's Loaded Weapon]]'' * ''[[The Break-up]]'' * ''[[Small Soldiers]]'' * ''[[Son in Law]]'' * ''[[Encino Man]]'' * ''[[Stepmom]]'' * ''[[High Fidelity]]'' * ''[[Super Size Me]]'' * ''[[The Girl Next Door]]'' * ''[[Mr. Wrong (película)|Mr. Wrong]]'' * ''[[Revenge of the Nerds]]'' | valign="top" width="20%" | * ''[[Wayne's World]]'' * ''[[The Mighty Ducks]]'' * ''[[How High]]'' * ''[[Kindergarten Cop]]'' * ''[[Happy Feet]]'' * ''[[Chicken Little]]'' * ''[[Cheaper By The Dozen 2]]'' * ''[[Grosse Pointe Blank]]'' * ''[[Blackball (película)|Blackball]]'' * ''[[Shaun of the Dead]]'' * ''[[Blades of Glory (película)|Blades of Glory]]'' * ''[[A Knight's Tale (película)|A Knight's Tale]]'' * ''[[Mickey Blue Eyes]]'' * ''[[I Now Pronounce You Chuck and Larry]]'' * ''[[Ella Enchanted (película)|Ella Enchanted]]'' * ''[[The Pacifier]]'' * ''[[The Heartbreak Kid (película 2007)|The Heartbreak Kid]]'' |----- |} Calteniendo la tradición (dende la quinta Estación) de nomar a cada episodiu d'una temporada con cantares d'una banda de rock famosa de la era de los '70 ([[Led Zeppelin]] pa la quinta estación, [[The Who]] pa la sesta y los [[The Rolling Stones|Rolling Stones]] pa la sétima), la octava y final estación d'esi nomáu “Show de los '70” consistió n'episodios entitulaos con cantares de Queen, con Bohemian Rhapsody sirviendo d'“estación premier”.<ref>{{citation|títulu=Episode Guide|publisher=That '70s Show|url=http://www.that70sshow.com/index_episode.htm}}</ref> El [[11 d'abril]] de [[2006]] Queen apaeció nel concursu de televisión d'Estaos Xuníos ''[[American Idol]]''. Cada concursante tuvo que cantar un cantar del grupu demientres esa selmana, apaeciendo cantares como "[[Bohemian Rhapsody]]", "[[Fat Bottomed Girls]]", "[[The Show Must Go On (cantar de Queen)|The Show Must Go On]]", "[[Who Wants to Live Forever]]" ya "[[Innuendo (cantar)|Innuendo]]". Brian May más tarde criticó'l show por editar delles escenes específiques,<ref>{{citation|last=Lyndsey|first=Parker|date=[[2006-04-13]]|títulu=Queen's Brian May Addresses 'Idol Fallout'|publisher=Yahoo!|url=http://music.yahoo.com/read/news/31620391}}</ref> una de les cuales fizo qu'un de los momentos del grupu, col concursante [[Ace Young]] diera una imaxe negativa, pesie a ser tolo contrario. [[Al Murray's Happy Hour]] (La Hora Feliz d'Al Murray) inclúi un tema de Queen, "[[Don't Stop Me Now]]", que sirve d'introducción y p'actuaciones de los concursantes xunto con [[Al Murray]] cantando estremaos cantares de Queen en cada episodiu. "[[I Was Born to Love You]]" foi emplegada como “cantar tema” del drama televisivu [[Xapón|xaponés]] ''[[Pride]]'' en [[Fuji Television]] en [[2004]], con [[Takuya Kimura]] y [[Yūko Takeuchi]] de protagonistes. La banda sonora del show tamién contién otros cantares como [[We Will Rock You]], "[[We Are the Champions]]" y "[[Bohemian Rhapsody]]". Un [[cóver]] en portada d'[[I Was Born to Love You]] tamién ye interpretáu nel cuartu nivel del videoxuegu de [[Nintendo DS]] ''[[Elite Beat Agents]]'' de la mesma forma que nun episodiu en [[Pretty Guardian Sailor Moon]]. La banda tuvo tamién tentada de proveer de material pa emplegalu en "[[The Hotel New Hampshire]]" pero'l proyeutu foi abandonáu, anque'l cantar "Keep Passing The Open Windows" (una fras destacable na película) sobrevivió. == En teatru musical == En 2002 un [[Teatru musical|musical]] de rock basáu en cantares de Queen, tituláu ''[[We Will Rock You (musical)|We Will Rock You]]'', abrió nel [[Dominion Theatre]] del [[West End Theatre|West End]] de [[Londres]]. El musical foi escritu pol cómicu y escritor británicu [[Ben Elton]] en collaboración con Brian May y Roger Taylor, y foi producíu por [[Robert De Niro]]. Dende entós tien pasao por [[Madrid]] y [[Barcelona]] n'[[España]]; [[Melbourne]], [[Sydney]], [[Perth]], y [[Brisbane]] n'[[Australia]]; [[Colonia]] n'[[Alemaña]]; [[Kuala Lumpur]] en [[Malasia]]; [[Sudáfrica]], [[Las Vegas]] nos Estaos Xuníos; [[Zurich]] en [[Suiza]]; [[Tokiu]] en [[Xapón]]; [[Moscú]] en [[Rusia]]; [[Varberg]] en [[Suecia]]; [[Auckland]] en [[Nueva Zelanda]] y [[Toronto]] en [[Canadá]]. La producción orixinal de Londres taba prevista pa ser retirada el sábadu [[7 d'ochobre]] de 2006 nel Dominion Theatre, pero debío a la demanda del públicu el show foi estendíu indefinidamente. ''We Will Rock You'' convirtióse asina hasta agora nel musical que más tiempu d'estancia tien tao nesti teatru londinense, batiendo'l record anterior, el del [[Grease (musical)|musical de ''Grease'']].<ref>{{citation|títulu=We Will Rock You|publisher=London Theatre|url=http://londontheatre.co.uk/londontheatre/news/jan06/wewillrockyou27jan06.htm}}</ref> El musical asoleyóse coincidiendo cola celebración de los 50 años de reináu de [[Sabela II del Reinu Xuníu|Sabela II]]. Como parte de les celebraciones d'esi fechu Brian May llevó a cabu un [[sólu de guitarra]] del "[[God Save the Queen]]",<ref name="brian may biography">{{citation|last=May|first=Brian|date=April 2004|títulu=Biography|publisher=brianmay.com|url=http://brianmay.com/brian/biog.html}}</ref> tal y como ta interpretada nel álbum de Queen de ''A Night at the Opera'', dende'l teyáu del [[Buckingham Palace]]. La grabación d'esta interpretación foi emplegada como cantar de final de discu de la versión de ”A Night At The Opera” asoleyada en DVD pol so 30 aniversariu. Sean Bovim creó "[[Queen at the Ballet]]", un tributu a Freddie Mercury qu'emplega música de Queen como banda sonora pa los bailles del show, nel que los baillarines interpreten hestories con cantares como “bohemian Rhapsody”, “Radio Ga Ga” y “Killer Queen” de fondu. == Soníu y estilu == Queen compuso música qu'atraxo inspiración dende perdiferentes xéneros de música, davezu con una actitú irónica. Ente los xéneros colos que tienen tao asociaos tan: [[arena rock]],<ref name="vh1100">{{citation|añu=2000|títulu=100 Greatest Artists of Hard Rock (20-1)|publisher=VH1|url=http://vh1.com/shows/dyn/the_greatest/62188/episode_about.jhtml}}</ref> [[Música dande|dance]]/[[Música disco|disco]],<ref>{{citation|last=Prato|first=Greg|títulu=''Hot Space''|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/album/r687305}}</ref> [[glam rock]],<ref name="vh1100"/> [[hard rock]],<ref name="vh1100"/> [[heavy metal]],<ref name="allmusic">{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|títulu=Queen|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p5205}}</ref> [[pop rock]],<ref name="allmusic"/> [[rock progresivu]]<ref name="allmusic"/> y [[rock psicodélicu]].<ref>{{citation|last=Scoppa|first=Bud|date=[[1973-12-06]]|títulu=''Sheer Heart Attack''|periodical=Rolling Stone|issue=186|url=http://rollingstone.com/artists/queen/albums/album/115705/review/5944434/sheer_heart_attack}}</ref> Queen tamién escribió cantares inspiraos por xéneros non mui averaos al rock o nada averaos, como'l [[Música country|country]], [[ragtime]], [[ópera]], [[gospel]], [[vodevil]] y [[folk]]. La esperimentación musical figuró siempre d'una mena perfuerte nos cantares de Queen. Una carauterística distintiva de la música de Queen son les armoníes vocales que davezu yeren reproducíes por May, Mercury y Taylor y que destaquen nos álbumes ''A Night at the Opera'' y ''A Day at the Races''. Parte d'esti trabayu de fondu del soníu, asina como'l so desendolcu, puen ser tamién atribuyíos al so antiguu productor Roy Thomas Baker y al so inxenieru Mike Stone. Amás de les armoníes vocales, Queen tamién son destacaos poles [[Grabación multipista|grabaciones multipistes]] de voces finxendo'l soníu d'un gran [[coru]] per mediu d'[[overdub]]s. Según Brian May, hay más de 180 overdubs vocales en "[[Bohemian Rhapsody]]".<ref>{{citation|last=Black|first=Johhny|date=February/March 2002|títulu=The Greatest Songs Ever! Bohemian Rhapsody|periodical=Blender|url=http://blender.com/guide/articles.aspx?id=256}}</ref> Munches canciones de Queen fueren tamién compuestes camentando na autuación del públicu, como "We Will Rock You", "We Are the Champions" y “Radio Ga Ga”.<ref>{{citation|títulu=News of the World|url=http://queen.musichall.cz/index_en.php?s=de&d=notw_en}}</ref> == Influyencia n'otros músicos == Más recientemente Queen foi reconocíu por facer significantes contribuciones a xéneros comu l'arena rock,<ref name="OhmyNews"/> glam rock,<ref name="OhmyNews"/> hard rock,<ref name="vh1100"/> heavy metal,<ref name="OhmyNews"/> pop rock y rock progresivu,<ref name="OhmyNews"/> ente otros. Dende hai muncho la banda ta citada como influyente n'otros munchos grupos y músicos. D'otra miente, al igual que la so música, la coleición de bandes y artistes que tienen dicho el tar influenciaos por Queen ye diversa y abarca diferentes xeneraciones, países y xéneros. Dellos de los músicos que tienen citao a la banda como una influencia inclúin: [[Anthrax (banda)|Anthrax]], [[Ben Folds Five]],<ref>{{citation|last=Kurutz|first=Steve|títulu=Ben Folds Five|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p359896}}</ref> [[Boston (banda)|Boston]], [[Blind Guardian]],<ref>{{citation|date=[[2002-02-27]]|títulu=Blind Guardian interview|publisher=Metal Observer|url=http://metal-observer.com/articles.php?lid=1&sid=4&id=4487}}</ref> [[Def Leppard]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|títulu=Def Leppard|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p4062}}</ref> [[The Darkness]], [[Extreme (banda)|Extreme]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|last2=Prato|first2=Greg|títulu=Extreme|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p4215}}</ref> [[Foo Fighters]], [[The Germs]], [[The Go Go's]], [[Davey Havok]], [[The Killers (banda)|The Killers]],<ref>{{citation|date=2007|títulu=Rolling Stone|publisher=RollingStone.com|url=http://www.rollingstone.com/artists/thekillers}}</ref> [[Steve Vai]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|last2=Hendrickson|first2=Matt|títulu=Green Day|publisher=Rolling Stones|url=http://www.rollingstone.com/news/coverstory/how_green_day_conquered_the_world}}</ref> [[Guns N' Roses]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|last2=Prato|first2=Greg|títulu=Guns N' Roses|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p4416}}</ref>[[Helloween]],<ref>[http://www.roadrunnerrecords.com/blabbermouth.net/news.aspx?mode=Article&newsitemID=9892 Helloween cover Queen's song 'Sheer Heart Attack' of 'News of the World' album] (Blabbermouth Helloween bassist interview)</ref>[[Iron Maiden]],<ref>[http://www.queencuttings.com/cod/ClassicRock_oct2006.html Queen, 50 greatest songs as voted for by Maiden, Priest, Kiss, etc...] (Classic Rock magazine-Queen tribute)</ref>[[Judas Priest]],<ref>[http://www.queencuttings.com/cod/ClassicRock_oct2006.html Queen, 50 greatest songs as voted for by Maiden, Priest, Kiss, etc...] (Classic Rock magazine-Queen tribute)</ref>[[Kansas (banda)|Kansas]],<ref>{{citation|last=Ankeny|first=Jason|títulu=Kansas|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p4655}}</ref> [[Metallica]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|last2=Prato|first2=Greg|títulu=Metallica|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p4906}}</ref> [[George Michael]], [[Marilyn Manson]], [[Kaiser Chiefs]], [[Katy Perry]], [[Muse (banda)|Muse]], [[Mika (cantante)|Mika]],<ref>{{citation|last=Jones|first=Emma|date=[[2007-01-05]] |títulu=Mika|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/6231243.stm}}</ref>[[My Chemical Romance]],<ref>[http://www.rollingstone.com/artists/mychemicalromance/albums/album/12023134/review/12046573/the_black_parade My Chemical Romance Queen Influence] (Rolling Stone magazine)</ref> [[Nine Inch Nails]], [[Panic! at the Disco]], [[Radiohead]], [[The Smashing Pumpkins]], [[Switches (banda)|Switches]], [[Max Cavalera]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|last2=Prato|first2=Greg|títulu=The Smashing Pumpkins|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p5462}}</ref><ref>{{citation|date=[[1993-08-14]]|títulu=Rebellious Jukebox|periodical=Melody Maker|url=http://starla.org/articles/maker.htm}}</ref> [[Styx (banda)|Styx]],<ref>{{citation|last=Prato|first=Greg|títulu=Styx|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p5550}}</ref>, [[Sweet (banda)|Sweet]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|títulu=Sweet|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p5574}}</ref> [[Dragonforce]] y [[Cesare Cremonini]]; ente otres. [[Michael Jackson]] foi amigu de Mercury a entamos de los '80 y foi al mesmu tiempu citáu nel álbum de ''Hot Space'' como gran influencia dempués de tener fecho en 1982 l'álbum de ''[[Thriller (álbum)|Thriller]]'', nel que Mercury al entamu taba previsto que xurdiere.<ref name="Jackson">{{citation|títulu=Freddie Mercury talks about Michael Jackson|publisher=Entertainment Tonight|url=http://youtube.com/watch?v=Vm2gu79sWM8}}</ref> Queen tamién tien sío citao como mayor influencia nel xéneru "[[metal neo-clásicu]]" pol guitarrista suecu-americanu [[Yngwie Malmsteen]].<ref>{{citation|títulu=Yngwie Malmsteen|publisher=Metal Storm|url=http://www.metalstorm.ee/bands/bandmember.php?member_id=850}}</ref> "[[Sheer Heart Attack (álbum)|Stone Cold Crazy]]", del álbum ''[[Sheer Heart Attack]]'' (1974), ye tamién citao davezu como un de los primeros y más averaos precursores del [[Metal speed]] o el subxéneru [[thrash metal]] (Metal basoria).<ref>{{citation|títulu=History of Thrash Metal|publisher=Passage to Pandaemonium|url=http://metalandhorrormovies.com/Bands/Trashhiseng.htm}}</ref> [[Metallica]] grabó una versión del cantar, qu'apaeció nel discu "Rubaiyat — Electra's 40th Anniversary" en 1990, y ganó un [[Premios Grammy|premiu Grammy]] pola meyor autuación en direuto nel añu 1991. Amás, entamando los '70 Queen aidó a alitar la evolución del xéneru [[heavy metal]] dexando de llau muncha de la so influencia del [[blues]];<ref>[http://www.rollingstone.com/artists/queen/albums/album/199416/review/5942941/queen_1st_lp Queen,first non-blues based heavy metal band] (Rolling Stone magazine Dec 1973)</ref><ref>[http://www.queencuttings.com/cod/ClassicRock_oct2006.html Queen, 50 greatest songs as voted for by Maiden, Priest, Kiss, etc...] (Classic Rock magazine-Queen tribute)</ref>asina, la nomada “Nueva Ola de Heavy Metal Británicu” (n'[[inglés]] conocía como ''the New Wave of British Heavy Metal'') siguió un camín asemeyáu axuntando la música cola sensibilidá del [[punk rock]] y faciendo medrar con énfasis la influencia del speed. == Ésitu históricu == En 2005, acordies col ''[[The Guinness Book of World Records|Llibru Guinness de los Récores]]'', los álbums de Queen tienen tao un total de 1.322 selmanes o ventisiete años nos charts del Reinu Xuníu; más tiempu que cualaquier otru grupu incluyendo a [[The Beatles]] y [[Elvis Presley]].<ref>{{citation|date=[[2005-07-04]]|títulu=Queen top UK album charts league|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/music/4648611.stm}}</ref> Temién en 2005, al asoleyase el so primer álbum con Paul Rodgers, Queen pasó al tercer puestu nes llistes d'actos musicales británicos que mayor tiempu en conxuntu tienen tao nes llistes.<ref>{{citation|last=Noah|first=Sherna|date=[[2005-12-10]]|títulu=Queen closer to King as UK chart-toppers|publisher=scotsman.com|url=http://news.scotsman.com/topics.cfm?tid=193&id=2380392005}}</ref> En 2006 l'álbum ''[[Greatest Hits (álbum de Queen)|Greatest Hits]]''foi nomáu como l'álbum meyor vendíu na historia del Reinu Xuníu, con ventes naquelles de 5.407.587 copies, más de 604.295 copies más que'l so competidor más averáu, el ''[[Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band]]'' de [[The Beatles]]. L'álbum de ''[[Greatest Hits II (álbum de Queen)|Greatest Hits II]]'' algamó'l sétimu puestu en ventes con 3.631.321 copies.<ref>{{citation|date=[[2006-11-16]]|títulu=Queen head all-time sales chart|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/6151050.stm}}</ref> En xineru de 2007 el discu their ''Greatest Hits I & II'' foi'l discu más descargáu d'iTunes en Norteamérica.<ref>{{citation|títulu=Queen NO.1 on US iTunes|publisher=Queen Online|url=http://queenonline.com/news_item.php?article=1655007}}</ref> En definitiva, un de los grupos del rock de más ésitu, influencia y popularidá asoleyando un total de dieciocho àlbums númberos unu, dieciocho singles númberu unu y diez DVDs númberos unu en tol mundu faciéndo-yos unu de los grupos de música de mayores ventes. Tienen vendíos más de 300 millones d'álbumes<ref name="OhmyNews"/> y más de 180 millones de singles per tol mundu, incluyendo 32,5 millones d'álbumes sólo nos [[Estaos Xuníos]] hasta 2004.<ref name="RIAA"/> La banda ye tamién l'únicu grupu nel que tou miembru tien compuestu más d'un single númberu unu en llista d'ésitos.<ref name="Songwriters Hall of Fame">{{citation|títulu=Queen|publisher=Songwriters Hall of Fame|url=http://songwritershalloffame.org/inductee_ceremony_detail.asp?ceremonyId=24&inducteeCeremonyId=178}}</ref> == Reconocimientos == === Inclusiones === * 2001 – La banda foi incluyía nel [[Salón de la Fama del Rock and Roll]] en [[Cleveland (Ohio)|Cleveland]].<ref>{{citation|títulu=Queen|publisher=Rock & Roll Hall of Fame|url=http://rockhall.com/hof/inductee.asp?id=1142}}</ref> * 2002 – La banda recibió una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]].<ref>{{citation|date=[[2002-10-18]]|títulu=Queen honoured with Hollywood star|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/2339131.stm}}</ref> * 2003 – La banda convirtióse na primer banda, y asina caltiénse en solitariu, en ser incluyida nel [[Salón de la Fama de Compositores]].<ref name="Songwriters Hall of Fame"/> * 2004 – La banda incluyóse nel [[Salón de la Fama de la Música]] del Reinu Xuníu.<ref>{{citation|títulu=UK Music Hall of Fame|publisher=Channel 4|url=http://channel4.com/music/microsites/U/UKMHOF}}</ref> * 2004 - "[[Bohemian Rhapsody]]" ye incluyida nel Salón de la Fama de los Grammy.<ref>{{citation|títulu=The Grammys|publisher=The Recording Academy|url=http://grammy.com/Recording_Academy/Awards/Hall_Of_Fame}}</ref> * 2004 – La banda incluyóse nel Camín del Rock de la Fama (nel ''Guitar Center'' del [[Boulevard Sunset]] de Hollywood)<ref>{{citation|títulu=Queen|publisher=Guitar Center|url=http://rockwalk.com/inductees/inductee.cfm?id=154}}</ref> * 2006 – La banda foi la primer introducida nel [[VH1 Rock Honors]].<ref>{{citation|títulu=VH1 Rock Honors|publisher=VH1|url=http://vh1.com/shows/events/rock_honors/2006}}</ref> === Premios === * 1974 ** Sounds: 3er Meyor Nueva Banda Británica, 9a Meyor Banda Internacional ** Disc: 10a Mayor Esperanza ** NME (New Musical Express): 2u Nuevu Nome Más Prometedor * 1975 ** [[Melody Maker]]: 'Banda del añu'<ref name="rocknet">{{citation|títulu=Queen|publisher=Rock On The Net|url=http://rockonthenet.com/artists-q/queen.htm}}</ref> ** Record Mirror: 2u Meyor Recién Aportao Británicu, 2u Meyor Single ("Killer Queen"), 9u Grupu Internacional ** NME: 8u Meyor Grupu Británicu, 7a Banda Meyor Nel Escenariu, 4u Grupu Más Prometedor nel mundu, 3er Nuevu Nome Más Prometedor, 17u Meyor Grupu Mundial ** Disc: Meyor Banda En Vivu, Meyor Grupu Internacional, Meyor Grupu Británicu, Meyor Single ("Killer Queen"), 3er Meyor Álbum (''Sheer Heart Attack''), 5u Meyor Álbum (''Queen II'') ** Premiu Ivor Novello a Mercury por "Killer Queen"<ref name="Knitting Circle">{{citation|títulu=Freddie Mercury|publisher=The Knitting Circle|url=http://knittingcircle.org.uk/freddiemercury.htm}}</ref> ** Premiu del Lleón d'Oru (Bélxica) a Mercury por "Killer Queen" ** Premiu Carl Allen por contribución a la Industria del Baille de Salón * 1976 ** NME: Meyor Banda nel Escenariu, 2u Meyor Grupu, 5u Meyor Grupu Mundial, 3er Meyor Grupu Mundial nel Escenariu, Mercury: 7u Meyor Cantante Mundial, May: 3er Meyor Guitarrista, Primer Single Británicu ("Bohemian Rhapsody"), 2u Álbum ("A Night at the Opera") ** Record Mirror / Disc: Meyor Grupu Británicu, Primer Grupu Mundial, Single Númberu 1 ("Bohemian Rhapsody"), Sestu Meyor Álbum ("A Night at the Opera"), Mercury: 5u Meyor Cantante Británicu, 6u Meyor Cantante del mundu, 4u Meyor Compositor Británicu, 5u Meyor Compositor Mundial, May: 4u Meyor Músicu Británicu, 4u Meyor Músicu Mundial ** Sound: Meyor Banda, Meyor Álbum (''A Night at the Opera''), Meyor Single ("Bohemian Rhapsody")<ref>{{citation|títulu=Today in Music History (January 31)|publisher=Sound Generator|url=http://soundgenerator.com/news/showarticle.cfm?articleID=249}}</ref> ** Permiu Ivor Novello a Mercury por "Bohemian Rhapsody"<ref name="Knitting Circle"/> * 1977 ** Premiu Brittania: Meyor Single Británicu de los Caberos 25 Años ("Bohemian Rhapsody")<ref>{{citation|títulu='The Brit Awards, found October, 7, 2007"|publisher=Everyhit.com|url=http://www.everyhit.com/awardbrit.html}}</ref> ** Europe One Radio: Banda de Rock con Meyor Potencial ** Daily Mail: Meyor Grupu * 1979 ** Music Life, Xapón: Meyor Grupu, Meyor Álbum (''Jazz''), Meyor Single, Meyor Cantante, Meyor Guitarrista, Meyor Batería, Meyor Baxista * 1980 ** Premios ''Juno'', Canadá: Meyor Grupu, Meyor Single Internacional ("Another One Bites the Dust"), Meyor Álbum Internacional (''The Game'') ** Record World USA: Meyor Grupu Masculín, Meyor Producción, Meyor Cruce de Discu (Toos daos a "Another One Bites the Dust") ** Premios Dick Clarke, USA: Meyor Banda ** Circus Magazine (revista), USA: 2u Meyor Grupu, 1er Show en Vivu, Álbum Númberu 1 (''The Game''), Single Númberu 1 ("Another One Bites the Dust"), Single Númberu 3 ("Crazy Little Thing Called Love"), Mercury: 2u Meyor Vocalista Masculín, 3er Meyor Compositor, 3er Meyor Tecláu; 3er Meyor Guitarrista, 3er Meyor Baxu, 3er Meyor Batería * 1981 ** Premios de la Música Americana: Single Pop/Rock Más Queríu ("Another One Bites the Dust")<ref name="rocknet"/> ** Music Life, Xapón: Meyor Grupu, Meyor Vocalista, Meyor Baxu, 2u Meyor Guitarrista, 2u Meyor Percusionista ** Premiu NARM, USA: Single Más Vendíu de 1980 ("Another One Bites the Dust") * 1984 ** Premiu Nordoff-Robbins Music Therapy Silver Clef: Contribución Destacada a la Música Británica ** Premios UK Video: Altamente Eloxáu na Categoría de Meyor Recopilatoriu por ''The Works EP''. Premiu al Meyor Videu por "Radio Ga Ga" * 1986 ** Encuesta del Llector del Daily Mirror Reader: Meyor Grupu Británicu, Meyor Vocalista Masculín, 5u Meyor Álbum (''A Kind of Magic'') ** Daily Express: Premiu a la Meyor Portada d'Álbum (''A Kind of Magic'') ** Premios British Video: Premiu al Meyor Videu Musical (''Live In Rio'') * 1987 ** Sun: Meyor Vocalista Masculín a Mercury ** Capital Radio London: Meyor Grupu ** Premiu Ivor Novello: por Contribución Destacada a la Música Británica ** Premios British Video: Meyor Videu, na categoría de Música por "Live In Budapest" * 1988 ** Festival Golden Rose, Montreux: Conferencia International de Música: Meyor Videu Mundial de Llarga Duración (''The Magic Years'') ** Festerio, Rio de Janeiro: Meyor Videu Documental (''The Magic Years'') * 1989 ** Premios Independientes de la Televisión: Meyor Banda de los Ochenta ** Festival de Cine y Videu d'EEUU: Premiu Pantalla de Plata (''The Magic Years'') ** Premios Diamond, Antwerp: Premiu a los Meyores Efeutos Especiales ("The Invisible Man") * 1990 ** Premios Brit: Contribución Destacada a la Música<ref name="Knitting Circle"/> * 1991 ** Festival de Cine y Videu Americanu, Chicago: Innuendo ganó'l Primer Premiu, I'm Going Slightly Mad ganó'l 3er Premiu por Escelencia Creativa na categoría de Cultura del Arte y la Interpretación ** Premios Monitor (Sociedá Internacional de Teleproducción), Ciudá de Nueva York: Videu Musical Más Llográu ("Innuendo") * 1992 ** Premios Brit: Mercury recibió'l Premiu Póstumu de Destacada Contribución a la Música, Premiu al Meyor Single ("These Are the Days of Our Lives";).<ref name="IMDB">{{citation|títulu=Freddie Mercury biography|publisher=IMDB|url=https://www.imdb.com/name/nm0006198/bio}}</ref> ** Premiu Ivor Novello: Meyor Single ("These Are the Days of Our Lives"), May recibió'l Premiu a la Meyor Anuncia Televisiva Musical ("Driven By You") ** Premiu Golden Giraffed: Greatest Hits II (Premiu dau pola Asociación de Productores Musicales d'[[Hungría]]) ** Premios MTV: Meyor Videu d'una Película (''Wayne's World'') ** Festival del Cine y la Música d'EEXX, Chicago: Premios Cámara d'Oru (''The Freddie Mercury Tribute''), (''Greatest Flix II''), ("The Show Must Go On") ("These Are the Days of Our Lives") * 1993 ** Premiu Ivor Novello: a Mercury ("Living on My Own") (póstumu) ** Sociedá Americana de Compositores, Autores y Editores: Mercury premiáu póstumamente por "Bohemian Rhapsody" como Tema Más Tocáu nos EEUU hasta 1993 ** Premios Monitor, Hollywood: Premios "Red Couch" (''Greatest Flix II'' y "I'm Going Slightly Mad") * 1997 ** Premiu Ivor Novello: Meyor Cantar Llírica y Musicalmente ("Too Much Love Will Kill You") * 2001 ** Festival del Cine Golden Rose, Montreux: Prix de la Presse (del francés, Premiu de la Prensa)(''The Freddie Mercury Untold Story'') * 2002 ** Festival del Cine de Nueva York: Medaya Mundial d'Oru pol Meyor Programa Televisivu y d'Esparcimientu (Seición de Variedá Especial), Medaya Mundial d'Oru pol Meyor Videu en VHS (Seición de Videu Musical) por ''The Freddie Mercury Untold Story'' ** Premios Capital FM: Contribución Destacada a la Música ** Récores Mundiales Guinness: meyor single británicu de los caberos 50 años ("[[Bohemian Rhapsody]]") ** Premios Annuales DVD: Meyor DVD-Audio/Non Videu (''A Night at the Opera'') ** Premios Surround Music: "Mix Más Aventuráu" y "Eleición del Oyente" (''A Night at the Opera'') * 2003 ** Premios Anuales DVD: Meyor DVD-Audio (''The Game'') ** Premios DVD de la Universidá Sheraton: DVD-Audio Del Añu (''The Game'') ** Premios de les Lleendes Capitales: Grupu Llexendariu ** Premiu DVD de la Música Europea: Meyor DVD en Vivu (''Live At Wembley Stadium'') ** Premiu Surround Music: "Meyor Mix: Non d'orquesta" (''The Game'') === Encuestes === * 1999 – La banda foi votada la segunda más grande de la hestoria.<ref>{{citation|títulu=Music Of The Millennium|publisher=Channel 4|url=http://mr-mercury.co.uk/Articles/music_of_the_millenium.htm}}</ref> * 2005 – L'autuación en Live Aid de la banda ye votada dos vegaes nuna llarga seleición ente músicos y críticos como'l mayor espectáculu en direuto de tolos tiempos.<ref name="BBC - Queen win greatest live gig pool"/> * 2007 – La banda foi votada la “Meyor Banda Británica de Tolos Tiempos”.<ref>{{citation|títulu=Queen declared 'top British band'|date=[[2007-01-02]]|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/6224235.stm}}</ref> == Llogo == El llogo de Queen, tamién conocíu como La Cresta de Queen, foi disañáu por Mercury (quien obtuvo un diploma n'Ilustración y Diseñu Gráficu nel [[Ealing Art College]] de Londres) poco enantes de qu'asoleyaren el so primer álbum. El llogo amuesa los signos del [[Zodiacu]] de los cuatru miembros: dos [[lleón|lleones]] por [[Lleo (astroloxía)|Lleo]] (Deacon y Taylor), un cámbaru por [[Cáncer (astroloxía)|Cáncer]] (May), y dos “[[xana|xanes]]” por [[Virgu (astroloxía)|Virgu]] (Mercury).<ref name="IMDB"/> Los lleones tan a los llaos d'una estilizada Q, el cámbaru ta descansando enriba la mesma, y sobro él hai llames de fueu, demientres les xanes tán sentaes cauna a un llau a la vera d'un lleón. Hai tamién una corona endientru la Q y tol llogo ta cubiertu por un enorme [[Ave Fénix]]. L'escudu enteru aseméyase abondo col escudu d'armes Real del Reinu Xuníu, sobre tou no que cinca a los lleones. El llogo orixinal, que s'atopaba na cara opuesta de la portada del primer discu, yera simple nes colloraciones, pesie a qe n'álbumes posteriores pasose a emplegar el mesmu llogo con colores más llamativos pa portaes como les de 'A Night At The Opera o A Day At The Races. == Discografía == *''[[Queen (album)|Queen]]'' (1973) *''[[Queen II]]'' (1974) *''[[Sheer Heart Attack]]'' (1974) *''[[A Night at the Opera (Queen)|A Night at the Opera]]'' (1975) *''[[A Day at the Races]]'' (1976) *''[[News of the World (album)|News of the World]]'' (1977) *''[[Jazz (Queen album)|Jazz]]'' (1978) *''[[The Game (Queen album)|The Game]]'' (1980) *''[[Flash Gordon (soundtrack)|Flash Gordon]]'' (1980) *''[[Hot Space]]'' (1982) *''[[The Works (Queen album)|The Works]]'' (1984) *''[[A Kind of Magic]]'' (1986) *''[[The Miracle (album)|The Miracle]]'' (1989) *''[[Innuendo]]'' (1991) *''[[Made in Heaven]]'' (1995) == Referencies == {{llistaref|3}} == Enllaces esternos == * [http://www.queenonline.com Website oficial] * [http://www.queenconcerts.com/live.html Conciertos de Queen] * [http://www.queenarchives.com Archivos de Queen] - entrevistes, crítiques, artículos * [http://www.queenpedia.com Queenpedia] * [http://www.jugi3.ch/homepage/queen.htm The Queen Discography] * [http://www.queenzone.com Queenzone.com] * [http://www.queencuttings.com QueenCuttings.com] * [http://goshorter.com/572 Queen: videos de "Bohemian Rhapsody"] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Queen]] 6xho9bh1v9mkve5tlso1nvmeqrfyak1 Azul 0 16190 3707478 3458284 2022-08-16T15:02:36Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{Infobox Color | nome=Azul | hex=0000FF | colortestu=white | r=0 | g=0 | b=255 | c=100 | m=100 | y=0 | k=0 | h=240 | s=100 | v=100 }} L''''azul''' ye ún de los tres [[color|colores]] primarios. Considérase un color fríu y ye l'opuestu al naranxa. L'azul claru tien la [[llonxitú d'onda]] más pequeña de los tres [[colores primarios]] (unos 470 [[nm]]) Un cielu claru nún día soleyeru ta colloreáu d'azul per aciu de la [[dispersión Rayleigh]] de la llume del [[Sol]]. Les grandes mases d'[[agua]] ([[hidróxenu|H]]<sub>2</sub>[[Oxíxenu|O]]) semeyen azules porque la lluz roxo, al puntu de los 750 nm, absórvese con un harmónicu de la vibración O-H. Curiosamente, l'agua pesao ([[Deuteriu|D]]<sub>2</sub>[[Oxíxenu|O]]) ye incoloro, ya que la banda d'absorción ye a una llonxitú d'onda más llarga (~950 nm). L'azul ye complementariu del [[mariellu]]. {{template:colores}} == Semeyes == <gallery> imaxe:Copper sulfate.jpg|Sulfatu de cobre. imaxe:On Lake Te Anau.jpg|Cielu, mar. </gallery> {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Colores]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] 0q9oz3q65tqz32aihl2uc90shsai04q Verde 0 16191 3707469 3583092 2022-08-16T14:59:43Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Infobox Color | nome=Verde | hex=00FF00 | r=0 | g=255 | b=0 | c=100% | m=0 | y=100% | k=0 | h=72 | s=100 | v=100 }} El '''verde''' ye un [[color]] que s'alcuentra davezu na ñatura. Les plantes son verdes porque caltienen [[clorofila]]. La [[lluz]] verde tien una [[llonxitú d'onda]] d'unos 550 [[nm]] y ye ún de los [[color primariu|collores primarios]] aditivos. L'opuestu al verde ye'l [[bermeyu]]; son collores complementarios ya que cada cual relluma na so máxima espresión al tar ún sobro l'otru: El Verde resaltará más tando sobro un fondo Bermeyu y viceversa. Nel [[Círculu cromáticu]], éstos dos collores tán allugaos diametralmente opuestos. N'[[asturianu]], fáise desamecimientu ente l'azul y verde, pero n'otres llingües (como el [[tarahumara]] y el [[vietnamita]]), nun tienen pallabra propia pal verde ya empleguen la pallabra pal [[mariellu]] o l'[[azul]]. En xeneral, el [[chinu]], distingui ente'l verde y l'[[azul]], pero la pallabra ''qing'' (青 en [[pinyin]]: qing1), emplegada sobro too na China premoderna, pue tener significáu d'[[azul]], verde o rares vegaes [[prietu]] como en ''xuanqing'' (玄青 xuan2 qing1). {{colores}} == Semeyes == <gallery> imaxe:Araniella cucurbitina II.jpg|araña verde. imaxe:Hot Rods 4 db.jpg|coche. imaxe:Gommessevedepin.jpg|gominoles. </gallery> {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Colores]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] nty1k0hzdsfacj2sy9klsw5xifsgum0 3707526 3707469 2022-08-16T15:07:24Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{Infobox Color | nome=Verde | hex=00FF00 | r=0 | g=255 | b=0 | c=100% | m=0 | y=100% | k=0 | h=72 | s=100 | v=100 }} El '''verde''' ye un [[color]] que s'alcuentra davezu na ñatura. Les plantes son verdes porque caltienen [[clorofila]]. La [[lluz]] verde tien una [[llonxitú d'onda]] d'unos 550 [[nm]] y ye ún de los [[color primariu|colores primarios]] aditivos. L'opuestu al verde ye'l [[bermeyu]]; son colores complementarios ya que cada cual relluma na so máxima espresión al tar ún sobro l'otru: El Verde resaltará más tando sobro un fondo Bermeyu y viceversa. Nel [[Círculu cromáticu]], éstos dos colores tán allugaos diametralmente opuestos. N'[[asturianu]], fáise desamecimientu ente l'azul y verde, pero n'otres llingües (como el [[tarahumara]] y el [[vietnamita]]), nun tienen pallabra propia pal verde ya empleguen la pallabra pal [[mariellu]] o l'[[azul]]. En xeneral, el [[chinu]], distingui ente'l verde y l'[[azul]], pero la pallabra ''qing'' (青 en [[pinyin]]: qing1), emplegada sobro too na China premoderna, pue tener significáu d'[[azul]], verde o rares vegaes [[prietu]] como en ''xuanqing'' (玄青 xuan2 qing1). {{colores}} == Semeyes == <gallery> imaxe:Araniella cucurbitina II.jpg|araña verde. imaxe:Hot Rods 4 db.jpg|coche. imaxe:Gommessevedepin.jpg|gominoles. </gallery> {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Colores]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] sfxu9hp4i6gert4999rk57i1r477y6j Buxu 0 16215 3707489 3654145 2022-08-16T15:03:33Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{Infobox Color | nome=Buxu| hex=989898 | colortestu=white | r=152 | g=152 | b=152 | c=0 | m=0 | y=0 | k=50 | h=—° | s=0 | v=60 }} El '''buxu''' ye un [[color]] que s'alcuentra na ñatura. Obtiénse meciendo el blancu col prietu, en distintes cantidaes. Dependiendo de la cantidá de lluz, el güeyu humanu puede tracamundialu como otru color. Dos colores son complementarios si al entemecelos dan el color buxu. Los colores primarios [[psicoloxía|psicolóxicos]] son: * [[blancu]] y [[prietu]] * [[mariellu]] y [[azul]] * [[bermeyu]] y [[verde]] El buxu ye complementariu de sí mesmo. {{template:colores}} Esiste una enfermedá, l'[[acromatopsia]], que ye una anomalía de la visión (renopatía periférica billateral), y que fai que namái seyan a vese los colores blancu y prietu. == Semeyes == <gallery> imaxe:Canis lupus portrait.jpg|Llobu imaxe:Lunar libration with phase2.gif|Lluna imaxe:Ambras Innenhof01.jpg|oxetos na solombra. </gallery> {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Colores]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] fh16buhsj8x1hwhvxq5o5qcn8mp1dj7 Satélites de Xúpiter 0 16431 3707458 3592561 2022-08-16T14:58:37Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki [[Archivu:The_Galilean_satellites_(the_four_largest_moons_of_Jupiter).tif|thumb|325px|Los ''[[Satélites galileanos]]'' (de drecha a esquierda y n'orde según la so distancia a [[Xúpiter (planeta)|Xúpiter]]): [[Ío (lluna)|Ío]], [[Europa (lluna)|Europa]], [[Ganimedes (lluna)|Ganímedes]] y [[Calistu (lluna)|Calistu]].]] Les '''Llunes de Xúpiter''' o '''Llunes Xovianes''' correspuenden al [[planeta]] [[Xúpiter (planeta)|Xúpiter]] y sumen el númberu de 79 '''[[satélite (lluna)|satélites naturales]]''' conocíos<ref>Sheppard SS, ''[https://sites.google.com/carnegiescience.edu/sheppard/moons/jupitermoons The Jupiter Satellite and Moon page]'', na web del Departamentu de Magnetismu Terrestre de la Carnegie Institution.</ref><ref>Resnick B, ''[https://www.vox.com/science-and-health/2018/7/17/17576408/jupiter-moons-carnegie-blanco-telescope-astronomy-iau Astronomers discovered 10 new moons of Jupiter. Where have they been hiding?]'', na web vox.com. Actualizada'l 17 de xunetu de 2018.</ref>. Esto fai que Xúpiter seya'l planeta del [[Sistema Solar]] col mayor númberu de llunes d'órbita razonablemente estable si nun contamos les pequeñes llunes que formen parte de los [[aniellos de Saturnu]]<ref name=":2">Drake N, ''[https://www.nationalgeographic.com/science/2018/07/news-12-new-moons-found-jupiter-79-planets-space/ 12 New Moons Found Orbiting Jupiter]''. Artículu espublizáu'l 17 de xunetu de 2018 na web de National Geographic.</ref>. Les llunes de tamañu mayor son les nomaes llunes o [[satélites galileanos]], descubiertes de forma independiente en [[1610]] por [[Galileo Galilei]] y [[Simon Marius]] y que foron los primeros oxetos celestes alcontraos qu'orbitaben otru que nun fora la [[Tierra]] o'l [[Sol]]. De magar finales del [[sieglu XIX]] vienen descubriéndose delles docenes de llunes xovianes menores, que reciben nomes d'amantes o fíes del dios romanu [[Xúpiter (mitoloxía)|Xúpiter]] o'l so equivalente griegu [[Zeus]]. Los satélites galileanos son, con muncho, los mayores y más pesaos de tolos satélites de Xúpiter: en conxuntu representen, en masa, el 99,997% de la masa que, en forma d'aniellos o satélites, orbita alredor d'esi planeta. De toles llunes xovianes ocho son [[Satélite regular|satélites regulares]], con [[Movimientos retrógradu y prógradu|movimientu prógradu]] y órbites cuasimente circulares que tán poco inclinaes con respectu al planu ecuatorial xupiterinu. Los satélites galileanos son cuasimente esféricos como resultáu de la so masa planetaria, de forma que tendríen la categoría, d'orbitar alredor del Sol y non de Xúpiter, polo menos de [[Planeta nanu|planetes nanos]]. Los otros cuatro satélites regulares son muncho más pequeños y orbiten muncho más cerca del planeta, y son l'orixe del polvu estelar que forma los anillos de Xúpiter. Les 71 llunes restantes son satélites irregulares con órbitas, retrógrades unes y prógrades otres, muncho más alloñaes de Xúpiter, y con grandes inclinaciones y [[Escentricidá orbital|escentricidaes]]. Son, mui probablemente, llunes qu'orbitaben alredor del Sol primero de ser capturaes por Xúpiter. Ventisiete d'ellas entá nun tienen nome oficial. == Característiques == Les característiques físiques ya orbitales de los satélites son perdiferentes. Los cuatro galileanos miden caún más de 3.100 km de diámetru; el mayor d'ellos, [[Ganimedes (satélite)|Ganimedes]], ye'l novenu mayor oxetu del Sistema Solar, mayor inclusu que [[Mercuriu (planeta)|Mercuriu]]. El restu de les llunes xovianes tienen menos de 250 km de diámetru, y munches d'elles superen los 5 km de diámetru. La so forma orbital varía tamién enforma: la de les mayores de casi perfechamente circular, mentantu que la d'otres ye perinclinada y mui escéntrica, habiendo tamién munches que xiren en direición contraria a la de rotación de Xúpiter (movimientu retrógradu). El periodu orbital de les llunes va dende les menos de siete hores de dalgunes, que xiren más rápidu alredor del exe del planeta que'l propiu planeta, a los casi trés años terrestres d'otres. == Orixe y evolución == La hipótesis actual establez que los satélites regulares de Xúpiter formáranse a partir d'un discu circumplanetariu, un aniellu de gas y oxetos sólidos asemeyáu a un discu protoplanetariu<ref name=":0">Canup RM, Ward WR, ''[https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/0812/0812.4995.pdf Origin of Europa and the Gallilean satellites]''. Tucson, 2009, University of Arizona Press.</ref><ref>Alibert Y, Mousis O, Benz W, ''[https://arxiv.org/pdf/astro-ph/0505367.pdf Modeling the Jovian subnebula I. Thermodynamic conditions and migrations of protosatellites]''. Astronomy & Astrophysics. 2005;439(3):1205.13.</ref>. Quiciás seyan los restos del procesu de formación, al entamu de la historia de Xúpiter, de los satélites galileanos<ref name=":0" /><ref name=":1">Chown M, ''[https://arxiv.org/pdf/astro-ph/0505367.pdf Cannibalistic Jupiter ate its early moons]''. Artículu espublizáu na web newscientist.com el 4 de marzu de 2009.</ref>. Les simulaciones suxeren que, pesie a que'l discu tenía una masa relativamente grande y estable, col pasar del tiempu foi siendo atravesáu por una parte importante de la masa que Xúpiter foi capturando de la nebulosa solar. Sicasí, pa desplicar la esistencia de los satélites qu'esisten anguaño sedría abondo que la masa del protodiscu de Xúpiter fora namái el 2% de la que tien<ref name=":0" />, polo que quiciás hobiera delles xeneraciones de satélites de masa asemeyada a la de los galileanos a lo llargo del periodu de formación del planeta. Caúna d'eses xeneraciones de llunes podríen tener sío atrayíes pol planeta, aumentando la so masa, al tiempu que diben formándose nueves llunes a partir de más escombru estelar capturáu del planeta pola nebulosa solar<ref name=":0" />. Nel momentu nel que se formó l'actual xeneración de llunes, que se piensa que ye la quinta, el discu sedría tan finu que nun habría interferir más cola órbita de les llunes<ref name=":1" />. Los actuales satélites galileanos, sicasí, entá viéronse afectaos pol discu, cayendo en, y siendo protexíos parcialmente de la so atraición pol planeta, por la esistencia d'una resonancia orbital, qu'entá esiste ente Io, [[Europa (lluna)|Europa]] y Ganimedes, ente ellos. La mayor masa de Ganímedes desplícase porque habría averaose a Xúpiter a más velocidá qu'Europa o [[Ío (lluna)|Ío]]<ref name=":0" />. Les llunes más esteriores, irregulares, piénsase que son asteroides capturaos nún momentu nel que'l discu protollunar yera entá lo suficientemente grande como p'absorber la mayoría del so momentum y capturalos. Piénsase que munchos franciéronse en cachos de resultes de les fuercies d'estrés mecánicu producíes demientres la so captura o dempués, pol choque con otros cuerpos celestes menores, hasta tener la so forma actual<ref>Jewitt D, Haghighipour N, ''[https://web.archive.org/web/20090919020650/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/2007/JH07.pdf Irregular Satellites of the Planets: Products of Capture in the Early Solar System]''. Annual Review of Astronomy and Astrophysics, 2007;45(1):261-95.</ref>. == Descubrimientu == [[Archivu:Jupiter family.jpg|thumb|300px|[[Xúpiter (planeta)|Xúpiter]] y los sos 4 satélites más importantes: Ganimedes, Calistu, Europa ya Ío (les distancies ya'l tamañu nun tán a escala).|alt=]] [[Archivu:PIA01627 Ringe.jpg|thumb|right|300px|Aniellos y llunes internes de Xúpiter.]] L'historiador chinu Xi Zezong afirma que'l rexistru más tempranu d'una lluna xoviana (Ganimedes o [[Calistu (lluna)|Calistu]]) ye'l que fizo l'astrónomu chinu [[Gan De]], qu'anotó, alredor de [[364 e.C.]], que viera una "estrella collorada" que pudiera ser una de les llunes de Xúpiter<ref>Xi ZZ, ''[http://en.cnki.com.cn/Article_en/CJFDTOTAL-TTWL198102000.htm The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan De 2000 Years Before Galileo]''. Acta Astrophysica Sinica. 1981;1(2):87.</ref>. Sicasí, les primeres observaciones segures de los satélites de Xúpiter foron las que fizo [[Galileo Galilei]] en [[1609]]<ref>Galilei G, ''Siderius Nuncius'', páxs. 14-6. Tornáu al inglés y comentáu por Alfred Van Helden. Chicago & Londres, 2006, University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-27903-0</ref>. Pa xineru de [[1610]] tenía avistao, col so telescopiu de magnificación de trenta aumentos, los cuatro satélites mayores, qu'anguaño lleven el so nome; espublizó el so descubrimientu en marzu de 1610<ref>Van Helden A, "The Telescope in the Seventeenth Century". Isis 1974;65(1):38-58. doi:10.1086/351216</ref>. Al tiempu, de forma independiente y un día dempués de Galileo, [[Simon Marius]] descubrió tamién les llunes, magar que nun espublizó'l so descubrimientu hasta [[1614]], y foi'l que-yos punxo los nomes que tienen anguaño: Ganímedes, Calistu, Ío ya Europa<ref>Pasachoff JM, ''Simon Marius's Mundus Iovalis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow''. Journal for the History of Astronomy, 2015;46(2):218-34. doi: 10.1177/0021828615585493. </ref>. Nun habría otru descubrimientu hasta que E.E. Bernard descubrió [[Amaltea (lluna)|Amaltea]] en [[1892]]<ref>Barnard EE, ''[http://adsabs.harvard.edu//full/seri/AJ.../0012//0000081.000.html Discovery and observarions of a fifth satellite to Jupiter]''. Astronomical Journal, 1892;12:81-85.</ref>. Cola axuda de la fotografía telescópica medró enforma'l númberu de descubrimientos a lo llargo'l [[sieglu XX]]. Asina, [[Himalia (lluna)|Himalia]] foi descubierta en [[1904]]<ref>Barnard EE, ''[http://adsabs.harvard.edu//full/seri/AJ.../0024//0000154I002.html Discovery of the Sixth Satellite of Jupiter]''. Astronomical Journal, 1905;24(18):154B.</ref>, [[Elara (lluna)|Elara]] en [[1905]]<ref>Perrine CD, ''The Seventh Satellite of Jupiter''. Publications of the Astronomical Society of the Pacific, 1905;17(101):62-63. doi: 10.1086/121624. </ref>, [[Pasifae (lluna)|Pasifae]] en [[1908]]<ref>Melotte PJ, ''Note on the Newly Discovered Eighth Satellite of Jupiter, Photographed at the Royal Observatory, Greenwich''. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society1908;68(6):456-7.</ref>, [[Sinope (lluna)|Sinope]] en [[1914]]<ref>Nicholson SB, ''[http://adsabs.harvard.edu//full/seri/PASP./0026//0000197.000.html Discovery of the Ninth Satellite of Jupiter]''. Publications of the Astronomical Society of the Pacific, 1914;26:197-8.</ref>, [[Lisitea (lluna)|Lisitea]] y [[Carmé (lluna)|Carmé]] en [[1938]]<ref>Nicholson SB, ''[http://adsabs.harvard.edu//full/seri/PASP./0050//0000292.000.html Two New Satellites of Jupiter]''. Publications of the Astronomical Society of the Pacific, 1938;50:292-3.</ref>, [[Ananke (lluna)|Ananke]] en [[1951]]<ref>Nicholson SB, ''[http://adsabs.harvard.edu//full/seri/PASP./0063//0000297.000.html An unidentified object near Jupiter, probably a new satellite]''.Publications of the Astronomical Society of the Pacific, 1951;63(375):297-9.</ref> y [[Leda (lluna)|Leda]] en [[1974]]<ref>Kowal CT, Aksnes K, Marsden BG, Roemer E, ''[http://adsabs.harvard.edu//full/seri/AJ.../0080//0000460.000.html Thirteenth satellite of Jupiter]''. Astronomical Journal, 1974;80:460-4.</ref>. Pal tiempu nel que les sondes espaciales [[Voyager]] aportaron a Xúpiter, en [[1979]], descubriéranse yá trece llunes; nun s'inclúi ente elles a [[Temistu (lluna)|Temistu]], que fuera detectada en [[1975]]<ref>Marsden BG, ''[http://www.cbat.eps.harvard.edu/iauc/02800/02845.html Probable new satellite of Jupiter]'' (telegrama de descubrimientu unviáu a la Xunión Astronómica Internacional). IAU Circular, 2845.</ref> pero de la que nun se pudieron recoyer datos observacionales bastantes pa confirmar la so esistencia hasta l'añu [[2000]]. La nave Voyager descubrió trés llunes más en 1979: [[Metis (lluna)|Metis]], [[Adrastea (lluna)|Adrastea]] y [[Tebe (lluna)|Tebe]]<ref>Synnott SP, ''1979J2: The Discovery of a Previously Unknown Jovian Satellite''. Science, 1980;210(4471):786-8. doi: 10.1126/science.210.4471.786. </ref>. Nun hebo otros descubrimientos nes siguientes dos décades, pero ente ochobre de [[1999]] y febreru de [[2003]] los astrónomos alcontraron, usando detectores más sensibles con base en tierra,otres 34 llunes. Toes elles son satélites minúsculos, con grandes órbites escéntriques, xeneralmente retrógrades, y un diámetru mediu de 3 km, y 9 km na mayor. Toes elles piénsese que son asteroides, o quiciás cometes, capturaes pol planeta y posiblemente francíos en dellos cachos<ref name=":7">Sheppard SS, Jewitt DC, ''An abundant population of small irregular satellites around Jupiter''. Nature, 2003;423(6937):261-3. doi:10.1038/nature01584. </ref><ref name=":3">Williams M, ''[https://www.universetoday.com/52061/moons-of-jupiter/ Hoy Many Moons Does Jupiter Have?]''. Artículu na web universetoday.com (14 de setiembre de 2015)</ref>. De magar, hasta [[2015]], descubriéronse 15 satélites más<ref name=":3" />. En [[2016]] l'equipu de la Carnegie Institution for Science, dirixíu por Scott S. Sheppard, añedió otres dos, que poníen el total en 69<ref>Bennett J, ''[https://www.popularmechanics.com/space/solar-system/a26909/jupiter-officially-has-two-more-moons/ Jupiter officially has two new moons]''. Artículu na web popularmechanics.com (13 de xunu de 2017).</ref>, y el [[17 de xunetu]] de [[2018]] la [[Unión Astronómica Internacional|Xunión Astronómica Internacional]] confirmó que l'equipu de Sheppard descubriera otres diez, que ponen el númberu total de satélites xovianos descubiertos en 79<ref>Resnick B, ''[https://www.vox.com/science-and-health/2018/7/17/17576408/jupiter-moons-carnegie-blanco-telescope-astronomy-iau Astronomers discovered 10 new moons of Jupiter. Where have they been hiding?]''. Artículu de la web vox.com (17 de xunetu de 2018).</ref>. Ente elles tenemos a [[Valetudu (lluna)|Valetudu]], una lluna con una órbita prógrada que crucia les órbites retrógrades d'otres, lo que fai que seya posible, si pensamos nuna escala de tiempu de miles de millones d'años, que choque con dalguna<ref>Sample I, ''[https://www.theguardian.com/science/2018/jul/17/astronomers-discover-12-new-moons-orbiting-jupiter Astronomers discover 12 new moons orbiting Jupiter - one on collision course with the others]''. Artículu de The Guardian (17 de xunetu de 2018).</ref>. Ye probable qu'esistan otros satélites minúsculos, pero la estrema dificultá de la so detección fai que tean entá por descubrir<ref name=":2" />. == Nomenclatura == Los nomes actuales de los satélites galileanos (Ío, Europa, Ganímedes y Calistu) son los-que yos diera Simon Marius poco dempués del so descubrimientu en 1610<ref name=":4">Marazzini C, ''I nome dei satelliti di Giove: de Galileo a Simon Marius''. Lettere Italiane, 2005;57(3):391-407.</ref>. Sicasí, esos nomes nun avezaron a usase hasta'l sieglu XX. La lliteratura astronómica falaba d'ellos namái como "Xúpiter I", "Xúpiter II", etc., o como "el primer satélite de Xúpiter", el "segundu satélite de Xúpiter", y asina socesivamente<ref name=":4" />. Los nomes que punxera Marius entamaron a volvese populares a mediaos del sieglu XX<ref name=":4" />. El restu de les llunes siguieron ensin nome, y avezaba a denomales usando numberales romanos, del V al XII<ref>Nicholson SB, ''[http://articles.adsabs.harvard.edu//full/1939PASP...51...85N/0000085.000.html The satellites of Jupiter]''. Publications of the Astronomical Society of the Pacific, 1939;51(300):85-94.</ref>. Xúpiter V foi descubierta en 1892 y bautizada pol astrónomu francés Camille Flammarion nuna reunión astronómica que nun tuvo calter oficial<ref name=":5">International Astronomical Society Working Group for Planetary System Nomenclature, ''[https://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/Planets Gazetteer of Planetary Nomenclature]''. </ref>. El restu les llunes foron denomaes col so numberal romanu na mayoría de la lliteratura astronómica anterior a la década de 1970<ref>Payne-Gaposchkin C, Haramundanis K, ''Introduction to Astronomy''. New Jersey, 1970, Prentice Hall. ISBN 0-13-478107-4.</ref>. En 1975 el Grupu de Trabayu pa la Nomenclatura del Sistema Solar esterior de la Unión Astronómica Internacional oficializó nomes pa les llunes de la V a la XIII<ref name=":6">Marsden BG, ''[http://www.cbat.eps.harvard.edu/iauc/02800/02846.html#Item6 Satellites of Jupiter]''. IAU Circular 2846 (3 d'ochobre de 1975). </ref>, y marcó les pautes pal procesu formal d'asignación de nomes a les futures llunes que pudiera tener el planeta<ref name=":6" />. La práctica foi atribuyir a les llunes, según se diben descubriendo, colos nomes d'amantes y favorites del dios Xúpiter (Zeus), y, de magar 2004, de los de los sos descendientes<ref name=":5" />. Toles llunes a partir de la XXXIV (Euporia) llámense como dalgún descendiente de Xúpiter o Zeus<ref name=":5" /> sacante Dia (la LIII), que fora una amante del dios. Úsense nomes acabaos en "a" o en "o" pa los satélites irregulares prógrados (la cabera terminación emplégase pa los que tienen muncha inclinación), y los acabaos en "e" pa los retrógrados<ref>Barucci MA, Boehnhardt H, Cruikshank DP, Morbidelli A (ed.), [https://web.archive.org/web/20170810063403/http://home.dtm.ciw.edu/users/sheppard/pub/Nicholson2008KBOBook.pdf "Irregular Satellites of the Giant Planets"], en ''The Solar System beyond Neptune'', p. 414. 2008. ISBN 9780816527557.</ref>. Dalgunes de les llunes más recientemente descubiertes entá nun tienen nome oficial. Dellos asteroides comparten nome coles llunes de Xúpiter: 9 Metis, 38 Leda, 52 Europa, 85 Io, 113 Amalthea y 239 Adrastea. Otros dos compartíen nome con dos de los satélites galileanos hasta que la UAI estableció diferencies tipográficas pa estremalos: Ganymede (Ganímedes) y l'asteroide 1037 Ganymed, y Callisto (Calistu) y l'asteroide 204 Kallisto. == Llistáu completu == <center> {| class="wikitable sortable" border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF" |- align="center" bgcolor="#cccccc" ! Nome || Diámetru<br />(km) || Masa<br />(kg) || Radiu orbital<br />(km) || Periodu<br />(d) || Enclín<br />(°) || Escentricidá || Greyu || Imaxen |- align="right" | align="left" | [[Metis (lluna)|Metis]] || 43 || 1,2×10<sup>17</sup> || 128 000 || 0,295 || 0,019 || 0,0012 || align="left" | Amaltea || bgcolor=black| [[Archivu:Metis.jpg|50px|center]] |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Adrastea (lluna)|Adrastea]] || 26×20×16 || 7,5×10<sup>15</sup> || 129 000 || 0,298 || 0,054 || 0,0018 || align="left" | Amaltea || bgcolor=black| [[Archivu:Adrastea.jpg|50px|center]] |- align="right" | align="left" | [[Amaltea (lluna)|Amaltea]] || 262×146×134 || 2,1×10<sup>18</sup> || 181 400 || 0,498 || 0,388 || 0,0031 || align="left" | Amaltea || bgcolor=black| [[Archivu:Amalthea PIA02532.png|50px|center]] |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Tebe (lluna)|Tebe]] || 110×90 || 1,5×10<sup>18</sup> || 221 900 || 0,675 || 1,070 || 0,0177 || align="left" | Amaltea || bgcolor=black| [[Archivu:Thebe.jpg|50px|center]] |- align="right" | align="left" | [[Ío (lluna)|Ío]] || 3643 || 8,9×10<sup>22</sup> || 421 800 || 1,769 || 0,036 || 0,0041 || align="left" | [[Satélite galileanu]] || bgcolor=black| [[Archivu:Io highest resolution true color.jpg|50px|center]] |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Europa (lluna)|Europa]] || 3122 || 4,8×10<sup>22</sup> || 671 100 || 3,551 || 0,469 || 0,0094 || align="left" | Satélite galileanu || bgcolor=black| [[Archivu:Europa-moon.jpg|50px|center]] |- align="right" | align="left" |[[Ganimedes (lluna)|Ganímedes]]|| 5262 || 1,5×10<sup>23</sup> || 1 070 400 || 7,155 || 0,170 || 0,0011 || align="left" | Satélite galileanu || bgcolor=black| [[Archivu:Ganymede g1 true.jpg|50px|center]] |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Calistu (lluna)|Calistu]] || 4821 || 1,1×10<sup>23</sup> || 1 882 700 || 16,690 || 0,187 || 0,0074 || align="left" | Satélite galileanu || bgcolor=black| [[Archivu:Callisto.jpg|50px|center]] |- align="right" | align="left" | [[Temistu (lluna)|Temistu]] || 8 || 6,9×10<sup>14</sup> || 7 284 000 || 130,020 || 43,259 || 0,2426 || align="left" | Temistu |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Leda (lluna)|Leda]] || 20 || 1,1×10<sup>16</sup> || 11 165 000 || 240,920 || 27,457 || 0,1636 || align="left" | Himalia |- align="right" | align="left" | [[Himalia (lluna)|Himalia]] || 170 || 6,7×10<sup>18</sup> || 11 461 000 || 250,560 || 27,496 || 0,1623 || align="left" | Himalia |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Lisitea (lluna)|Lisitea]] || 36 || 6,3×10<sup>16</sup> || 11 717 000 || 259,200 || 28,302 || 0,1124 || align="left" | Himalia |- align="right" | align="left" | [[Elara (lluna)|Elara]] || 86 || 8,7×10<sup>17</sup> || 11 741 000 || 259,640 || 26,627 || 0,2174 || align="left" | Himalia |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[S/2000 J 11]] || 4 || 9,0×10<sup>13</sup> || 12 555 000 || 286,950 || 28,273 || 0,2484 || align="left" | Himalia |- align="right" | align="left" | [[Carpu (lluna)|Carpu]] || 3 || 4,5×10<sup>13</sup> || 16 989 000 || 456,100 || 51,395 || 0,4297 || align="left" | ? |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[S/2003 J 12]] || 1 || 1,5×10<sup>12</sup> || 17 582 000 || 489,500 || 151,140 || 0,5095 || align="left" | ? |- align="right" | align="left" | [[Euporia (lluna)|Euporia]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 19 304 000 || 550,740 || 145,767 || 0,1432 || align="left" | Ananké ? |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[S/2003 J 3]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 20 221 000 || 583,880 || 147,550 || 0,1970 || align="left" | Ananké ? |- align="right" | align="left" | [[S/2003 J 18]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 20 514 000 || 596,590 || 146,104 || 0,0221 || align="left" | Ananké ? |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[S/2003 J 16]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 20 957 000 || 616,360 || 148,537 || 0,2246 || align="left" | Ananké |- align="right" | align="left" | [[Mnemea (lluna)|Mnemea]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 21 069 000 || 620,040 || 148,635 || 0,2273 || align="left" | Ananké |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Euante (lluna)|Euante]] || 3 || 4,5×10<sup>13</sup> || 20 797 000 || 620,490 || 148,910 || 0,2321 || align="left" | Ananké |- align="right" | align="left" | [[Ortosia (lluna)|Ortosia]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 20 720 000 || 622,560 || 145,921 || 0,2808 || align="left" | Ananké ? |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Harpálice (lluna)|Harpálice]] || 4 || 1,2×10<sup>14</sup> || 20 858 000 || 623,310 || 148,644 || 0,2268 || align="left" | Ananké |- align="right" | align="left" | [[Praxídice (lluna)|Praxídice]] || 7 || 4,3×10<sup>14</sup> || 20 907 000 || 625,380 || 148,967 || 0,2308 || align="left" | Ananké |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Tioné (luna)|Tioné]] || 4 || 9,0×10<sup>13</sup> || 20 939 000 || 627,210 || 148,509 || 0,2286 || align="left" | Ananké |- align="right" | align="left" | [[Thelxinoé (lluna)|Thelxinoé]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 21 162 000 || 628,090 || 151,417 || 0,2206 || align="left" | Ananké ? |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Ananké (lluna)|Ananké]] || 28 || 3,0×10<sup>16</sup> || 21 276 000 || 629,770 || 148,889 || 0,2435 || align="left" | Ananké |- align="right" | align="left" | [[Yocasta (lluna)|Yocasta]] || 5 || 1,9×10<sup>14</sup> || 21 061 000 || 631,600 || 149,429 || 0,2160 || align="left" | Ananké |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Hermipé (lluna)|Hermipé]] || 4 || 9,0×10<sup>13</sup> || 21 131 000 || 633,900 || 150,725 || 0,2096 || align="left" | Ananké ? |- align="right" | align="left" | [[Hélicé (lluna)|Hélicé]] || 4 || 9,0×10<sup>13</sup> || 21 263 000 || 634,770 || 154,773 || 0,1558 || align="left" | Ananké |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[S/2003 J 15]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 22 627 000 || 689,770 || 146,501 || 0,1910 || align="left" | Ananké |- align="right" | align="left" | [[S/2003 J 17]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 22 992 000 || 714,470 || 164,917 || 0,2378 || align="left" | Carmé |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[S/2003 J 10]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 23 041 000 || 716,250 || 165,086 || 0,4295 || align="left" | Carmé ? |- align="right" | align="left" | [[Eurídome (lluna)|Eurídome]] || 3 || 4,5×10<sup>13</sup> || 22 865 000 || 717,330 || 150,274 || 0,2759 || align="left" | Pasífae ? |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Pasítea (lluna)|Pasítea]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 23 004 000 || 719,440 || 165,138 || 0,2675 || align="left" | Carmé |- align="right" | align="left" | [[Caldona (lluna)|Caldona]] || 4 || 7,5×10<sup>13</sup> || 23 100 000 || 723,700 || 165,191 || 0,2519 || align="left" | Carmé |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Arché (lluna)|Arché]] || 3 || 4,5×10<sup>13</sup> || 22 931 000 || 723,900 || 165,001 || 0,2588 || align="left" | Carmé |- align="right" | align="left" | [[Isonoé (lluna)|Isonoé]] || 4 || 7,5×10<sup>13</sup> || 23 155 000 || 726,250 || 165,268 || 0,2471 || align="left" | Carmé |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Érínome (lluna)|Érínome]] || 3 || 4,5×10<sup>13</sup> || 23 196 000 || 728,510 || 164,934 || 0,2665 || align="left" | Carmé |- align="right" | align="left" | [[Calé (lluna)|Calé]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 23 217 000 || 729,470 || 164,996 || 0,2599 || align="left" | Carmé |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Aitné (lluna)|Aitné]] || 3 || 4,5×10<sup>13</sup> || 23 229 000 || 730,180 || 165,091 || 0,2643 || align="left" | Carmé |- align="right" | align="left" | [[Táigete (lluna)|Táigete]] || 5 || 1,6×10<sup>14</sup> || 23 280 000 || 732,410 || 165,272 || 0,2525 || align="left" | Carmé |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[S/2003 J 23]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 23 563 000 || 732,440 || 146,314 || 0,2714 || align="left" | Pasífae |- align="right" | align="left" | [[S/2003 J 9]] || 1 || 1,5×10<sup>12</sup> || 23 384 000 || 733,290 || 165,079 || 0,2632 || align="left" | Carmé |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Carmé (lluna)|Carmé]] || 46 || 1,3×10<sup>17</sup> || 23 404 000 || 734,170 || 164,907 || 0,2533 || align="left" | Carmé |- align="right" | align="left" | [[S/2003 J 5]] || 4 || 9,0×10<sup>13</sup> || 23 495 000 || 738,730 || 165,247 || 0,2478 || align="left" | Carmé |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Héxémone (lluna)|Héxémone]] || 3 || 4,5×10<sup>13</sup> || 23 947 000 || 739,600 || 155,214 || 0,3276 || align="left" | Pasífae |- align="right" | align="left" | [[S/2003 J 19]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 23 533 000 || 740,420 || 165,153 || 0,2556 || align="left" | Carmé |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Cálice (lluna)|Cálice]] || 5 || 1,9×10<sup>14</sup> || 23 566 000 || 742,030 || 165,159 || 0,2465 || align="left" | Carmé |- align="right" | align="left" | [[Pasífae (lluna)|Pasífae]] || 60 || 3,0×10<sup>17</sup> || 23 624 000 || 743,630 || 151,431 || 0,4090 || align="left" | Pasífae |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Eukélade (lluna)|Eukélade]] || 4 || 9,0×10<sup>13</sup> || 23 661 000 || 746,390 || 165,482 || 0,2721 || align="left" | Carmé |- align="right" | align="left" | [[Spondé (lluna)|Spondé]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 23 487 000 || 748,340 || 150,998 || 0,3121 || align="left" | Pasífae |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Cyllène (lluna)|Cyllène]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 23 951 000 || 751,940 || 150,123 || 0,4116 || align="left" | Pasífae |- align="right" | align="left" | [[Mégaclité (lluna)|Mégaclité]] || 5 || 2,1×10<sup>14</sup> || 23 493 000 || 752,880 || 152,769 || 0,4197 || align="left" | Pasífae |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[S/2003 J 4]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 23 930 000 || 755,240 || 149,581 || 0,3618 || align="left" | Pasífae |- align="right" | align="left" | [[Calírroe (lluna)|Calírroe]] || 9 || 8,7×10<sup>14</sup> || 24 103 000 || 758,770 || 147,158 || 0,2828 || align="left" | Pasífae |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Sinopé (lluna)|Sinopé]] || 38 || 7,5×10<sup>16</sup> || 23 939 000 || 758,900 || 158,109 || 0,2495 || align="left" | Pasífae |- align="right" | align="left" | [[Autónoe (lluna)|Autónoe]] || 4 || 9,0×10<sup>13</sup> || 24 046 000 || 760,950 || 152,416 || 0,3168 || align="left" | Pasífae |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Aœdé (lluna)|Aœdé]] || 4 || 9,0×10<sup>13</sup> || 23 981 000 || 761,500 || 158,257 || 0,4322 || align="left" | Pasífae |- align="right" | align="left" | [[Kallichore (lluna)|Kallichore]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 24 043 000 || 764,730 || 165,501 || 0,2640 || align="left" | Carmé ? |- align="right" bgcolor="#EFEFEF" | align="left" | [[Kore (lluna)|Kore]] || 2 || 1,5×10<sup>13</sup> || 24 011 000 || 779,180 || 144,529 || 0,3351 || align="left" | Pasífae |- align="right" | align="left" | [[S/2003 J 2]] || 2 || 1,5×10<sup>13 || 29 541 000 || 979,990 || 160,638 || 0,2255 || align="left" | ? |} </center> == Agrupaciones == [[Archivu:TheIrregulars_JUPITER.svg|thumb|300px|Satélites irregulares de Xúpiter.]] === Satélites regulares === Tiene órbites prógrades y casi circulares de baxa inclinación, y pueden dixebrase en dos grupos: * Los '''satélites interiores''' o '''grupu d'Amaltea''': Metis, Adrastea, Amaltea y Tebe. Estos satélites orbiten peraveraos a Xúpiter, tanto que los dos más interiores orbiten en menos d'un día xovianu. Amaltea y Tebe, pela so parte, son respeutivamente el quintu y séptimu mayor satélite del sistema xovianu. Les observaciones astronómiques suxeren que polo menos el mayor d'ente ellos, Amaltea, nun se formó na so órbita actual, sinon más alloñáu del planeta, o que ye un cuerpu del Sistema Solar que foi atrapáu por Xúpiter<ref>Anderson JD, Johnson TV, Shubert G, et al, ''Amalthea's density is less than that of water''. Science, 308(5726):1291-3. doi:10.1126/science111.0422.</ref>. Estos satélites, xunto con un númberu indetermináu de pequeños satélites entá non identificaos taxonómicamente, reabastecen y mantienen el sistema d'aniellos de Xúpiter. Metis y Adrastea axuden a mantener el aniellu principal, y Amaltea y Tebe mantienen, caún, el so propiu sistema d'aniellos esteriores<ref>Burns JA, Simonelli DP, Showalter MR, et al, "Jupiter's Ring-Moon System", en Bagenal F, Downing TE, McKinnon WB (ed.), ''Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere''. Cambridge University Press, 2004.</ref>. * El grupu principal, los '''satélites galileanos''': Ío, Europa, Ganímedes y Calistu. Son, en términos de masa, dalgunos de los mayores oxetos del Sistema Solar, sacante'l Sol y los ocho planetes, y mayores que cualisquier de los planetes nanos conocíos. Ganímedes, dafechu, tien un diámetru mayor que Mercuriu. Contienen, en conxuntu, un 99,997% de la masa total de los oxetos qu'orbiten alredor de Xúpiter, que pela so banda tien una masa 5.000 veces mayor que la suma de la de los cuatro satélites d'esti grupu. Les llunes interiores tán nuna resonancia orbital 1:2:4. Los modelos suxeren qu'estos satélites formáranse por un procesu lentu d'acreción na subnebulosa xoviana de baxa densidá, un discu de gas y polvu estelar qu'arrodiaba Xúpiter tres de la so formación, que llegó a durar, nel casu de Calistu, hasta 10 millones d'años<ref>Canup RM, Ward WR, ''[https://www.boulder.swri.edu/~robin/cw02final.pdf Formation of the Satellites of Jupiter: Conditions of Accretion]''. The Astronomical Journal, 124(6):3404-23.</ref>. Sospéchase que dellos podríen tener océanos embaxu la so superficie. === Satélites irregulares === Los satélites irregulares son sustancialmente más pequeños que los regulares, y tienen órbites más excéntriques y alloñaes del planeta. Formen families con semeyances orbitales (exe semimayor, inclinación, excentricidá) y de composición. Piénsase que son, polo menos parte d'ellos, families colisionales formaes cuando cuerpos orixinales mayores fueron golpiaos por asteroides capturaos pol campu gravitacional de Xúpiter. Les families reciben el nome del del miembru de mayor tamañu. Les clasificaciones son entá provisionales, pero ye vezu identificar polo menos les que vienen darréu<ref name=":8">Sheppard SS, ''[https://sites.google.com/carnegiescience.edu/sheppard/moons/jupitermoons Jupiter's Known Satellites]''. Department of Terrestrial Magnetism at Carniege Institution for Science, 2018.</ref><ref name=":9">Grav T, Holman M, Gladman B, Aksnes K, ''Photometric survey of the irregular satellites''. Icarus, 2004;166(1):33-45. doi:10.1016/j.icarus.2003.07.005.</ref><ref>Shepard SS, Jewitt DC, Porco C, [https://web.archive.org/web/20090326065151/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf "Jupiter's outer satellites and troyans"], en Bagenal F, Dowling TE, McKinnon WB (ed.), ''Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere''. Cambridge (Reinu Xuníu), Cambridge University Press, 2004.</ref>: ==== Satélites prógrados ==== * [[Temistu]]<ref name=":9" /> ye la lluna irregular d'órbita más interna, y nun forma parte de denguna familia conocida<ref name=":8" />. * El grupu d'[[Himalia]], espardíu por un espaciu de 1,4 xigametros nos sos [[Semiexe mayor|semiexes mayores]], con inclinaciones de 1,6º (27.5 ± 0.8°) y excentricidaes d'ente 0,11 y 0,25. Esiste la hipótesis de qu'esti grupu seyan los restos de la ruptura d'un asteroide del cinturón d'asteroides<ref name=":9" />. * [[Carpu (lluna)|Carpu]] ye otra lluna prógrada que nun tien familia conocida. La inclinación de so ye la mayor de toles de les llunes prógrades<ref name=":8" />. * Valetudu, descubierta en [[2018]], ye la lluna prógrada más esterior, y tampoco tien familia conocida<ref name=":8" />. Tien una órbita prógrada, pero crucia la so órbita con delles llunes con órbites retrógrades, polo que ye posible qu'en dalgún momentu pueda colisionar con dalguna<ref>Strickland A, ''[https://edition.cnn.com/2018/07/17/us/jupiter-12-new-moons/index.html 12 new moons discovered around Jupiter]''. Artículu na web CNN International (17 de xunetu de 2018).</ref>. ==== Satélites retrógrados ==== * El grupu de [[Carmé]] estiéndese por 1,2 xigametros nos semiexes mayores, con una inclinación de 1,6º (165.7 ± 0.8°) y excentricidaes d'ente 0,23 y 0,27. Tien un color perhomoxéneu, colloráu, y piénsase que se formaron a partir d'un asteroide proxenitor del tipu D, quiciás un troyanu de Xúpiter<ref name=":7" />. * El grupu d'[[Ananké]] ocupa una estensión mayor, de 1,2 xigametros nos semiexes mayores, con una inclinación de 8,1º (ente 145.7° y 154.8°) y excentricidaes d'ente 0,02 y 0,28. La mayoría d'ellos son de color gris, y piénsase que son el resultáu de la ruptura d'un asteoride capturáu pol campu gravitatoriu xovianu<ref name=":7" />. * El grupu de [[Pasifae]] dispérsase sobre 1,3 xigametros, con inclinaciones d'ente 144,5º y 158,3º y excentricidaes d'ente 0,25 y 0,43<ref name=":7" />. El color de los sos miembros varía enforma, del colloráu al gris, quiciás de resultes de múltiples colisiones. Sinope, incluyíu nesta familia<ref name=":7" />, ye colloráu y, dada la so diferencia d'inclinación, pudiera tener sío capturao de forma independiente<ref name=":9" />. Neto Sinope que Pasifae tán atrapaos en [[resonancia secular]] con Xúpiter.<ref>Nesvorný D, Beaugé C, Dones L, ''[https://www.boulder.swri.edu/~davidn/papers/irrbig.pdf Collisional Origin of Families of Irregular Satellites]''. The Astronomical Journal, 2004;127(3):1768-83. doi:10.1086/382099.</ref> == Referencies == {{llistaref}} {{Sistema Solar}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llunes de Xúpiter]] c1v8cpy9k9cj335i97xeqp5qn5x2h6l Oxetu tresneptunianu 0 16458 3707430 3667321 2022-08-16T14:56:28Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki [[Ficheru:EightTNOs-es.png|miniaturadeimagen|330x330px|Comparanza del tamañu de los ocho oxetos transneptunianos (TNO) más brillantes (Eris, Plutón, Makemake, Haumea, Sedna, Gonggong, Quaoar, y Orcu), qu'apaecen representaos colos sos satélites, col de la Tierra y la Lluna.]] Un '''oxetu tresneptunianu''' o '''tresneptúnicu''' ye cualesquier oxetu del [[Sistema Solar]], seya planeta menor o planeta nanu, qu'orbita'l [[Sol]] a una distancia media mayor que [[Neptunu]], que tien un exe semimayor de 30,1 [[Unidá astronómica|unidaes astronómiques]] (UA). Denómase-yos davezu cola abreviatura '''TNO''' (del [[idioma inglés|inglés]] ''trans neptunian object'') y sodivídeselos, xeneralmente, en delles socategoríes: oxetos clásicos y resonantes del cinturón de Kuiper, discos dispersos y los nomaos [[Oxetu separtáu (tresneptunianu)|oxetos separtaos]], de los que los [[Sednoide|sednoides]] son los más alloñaos<ref name=":0">La lliteratura especializada usa de forma inconsistente les espresiones discu dispersu y cinturón de Kuiper. Pa unos son poblaciones estremaes d'oxetos celestes, mentantu que pa otros el discu dispersu ye parte del cinturón de Kuiper. Estos caberos llamen cinturón de Kuiper clásicu al formáu polos oxetos con baxa excentricidá. Dellos autores, inclusu, pueden dir alternando les dos espresiones nel mesmu testu.</ref>. N'ochobre de [[2018]] el catálogu de planetes menores incluyía 678 numberaos, y más de 2.000 oxetos tresneptunianos, non numberaos<ref>''[https://minorplanetcenter.net/iau/lists/TNOs.html List of Transneptunian Objects]'', na web Minor Planet Center de la Xunión Astronómica Internacional.</ref><ref>''[https://minorplanetcenter.net/iau/lists/Centaurs.html List Of Centaurs and Scattered-Disk Objects]'', na web Minor Planet Center de la Xunión Astronómica Internacional.</ref><ref>''[http://www.johnstonsarchive.net/astro/tnoslist.html List of Known Trans-Neptunian Objects]'', actualizada n'agostu de 2020, na web johnstonsarchive.com.</ref><ref>''[https://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb_query.cgi?obj_group=all;obj_kind=all;obj_numbered=all;ast_orbit_class=TNO;OBJ_field=0;ORB_field=0;table_format=HTML;max_rows=100;format_option=comp;c_fields=AcBhBgBjBiBnBsCjCpAi;.cgifields=format_option;.cgifields=obj_kind;.cgifields=obj_group;.cgifields=obj_numbered;.cgifields=ast_orbit_class;.cgifields=table_format;.cgifields=com_orbit_class&query=1&c_sort=AiA JPL Small-Body Database Search Engine: orbital class (TNO)]'', na web de la NASA-JPL.</ref>. El primer oxetu tresneptunianu descubiertu foi [[Plutón (planeta nanu)|Plutón]], en [[1930]], y nun foi hasta [[1992]] que s'alcontró'l segundu qu'orbitaba directamente'l sol, [[15760 Albion]]. El TNO más grande ye [[136199 Eris|Eris]], que ye siguíu en tamañu por Plutón, [[Haumea (planeta nanu)|Haumea]], [[Makemake (planeta nanu)|Makemake]] y [[225088 Gonggong|Gonggong]]; hai, tamién, más de 80 satélites qu'orbiten alrededor d'estos oxetos. Los TNO varíen en color, y son o azul-buxu (BB) o perroxos (RR). Percréese que tán formaos por un amiestu de roca, carbonu amorfu y xelos volátiles, por exemplu d'agua o [[metanu]], cubiertos por tolines y otros compuestos orgánicos. Hai doce planetes menores con un exe semimayor mayor de 150 UA y un [[periheliu]] mayor de 30 UA; son los nomaos oxeos tresneptunianos estremos (ETNO)<ref>De la Fuente Marcos C, De la Fuente Marcos R, ''[https://academic.oup.com/mnrasl/article/443/1/L59/1054651 Extreme trans-Neptunian objects and the Kozai mechanism: signalling the presence of trans-Plutonian planets]''. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 2014;443(1):L59-L63.</ref>. == Historia == [[Ficheru:Pluto in True Color - High-Res.jpg|miniaturadeimagen|220x220px|Imaxe de Plutón tomada pola sonda espacial [[New Horizons]], dende una distancia de 35.445 km, el 14 de xunetu de 2015.]] === Descubrimientu de Plutón === La órbita de cada planeta ta llixeramente afectada poles influyencies gravitacionales de los otros planetes. Les diferencies alcontraes, a entamos del [[sieglu XX]], ente les órbites esperaes y observaes de Neptunu y [[Uranu (planeta)|Uranu]] suxeríen la esistencia de ún o más planetes más lloñe que Neptunu. Entamó la búsqueda, que dio frutu en febreru de 1930, cuando se descubrió Plutón, que por embargu nun tenía masa suficiente pa desplicar les discrepancies. Nostante, la revisión de les estimaciones de la masa de Neptunu a partir de que fora sobrevoláu pola sonda [[Voyager|Voyager 2]] en 1989 demostró que'l problema yera espuriu<ref>Gebhardt C, Goldader J, ''[https://www.nasaspaceflight.com/2011/08/thirty-four-years-voyager-2-continues-explore/ Thirty-four years after launch, Voyager 2 continues to explore]'', artículu na web nasaspaceflight.com (20 d'agostu de 2011).</ref>. Plutón yera'l TNO más fácil d'alcontrar porque tien la mayor [[magnitú aparente]] de tolos alcontraos a día de güei, y tien amás una inclinación sobre la [[eclíptica]] menor que la mayoría de los otros TNO de gran tamañu. === Siguientes descubrimientos === Tres del descubrimientu de Plutón l'astrónomu d'Estaos Xuníos [[Clyde Tombaugh]] siguió varios años a la gueta d'oxetos similares, pero nun alcontró dengún. Dempués d'elli, demientres munchos años, naide nun buscó otros TNO, y yera creyencia xeneral ente los astrónomos que Plutón, que tuvo consideráu como un planeta hasta 2006, yera l'únicu oxetu de gran tamañu asitiáu p'allá de Neptunu. Namái dempués del descubrimientu d'un segundu TNO, 15760 Albion, entamó la búsqueda sistemática d'estos oxetos. Una franxa ancha del cielu, asitiada alredor de la eclíptica, foi fotografiada y evaluada dixitalmente a la gueta d'oxetos celestes de movimientu lentu. Alcontráronse, asina, cientos de TNO, con diámetros nel rangu de 50 a 2.500 km. Eris, el mayor de toos, foi descubiertu en 2005, y fizo revivir un antiguu y persistene discutiniu ente la comunidá científica sobro la forma de clasificar los TNO de gran tamañu, y sobro si los oxetos como Plutón podíen o non ser consideraos planetes. De resultes, Plutón y Eris foron clasificaos como planetes nanos pola Xunión Astronómica Internacional. N'avientu de 2018 diose anuncia del descubrimientu del oxetu nomáu [[2018 VG18|2018 VG<sub>18</sub>]], que foi bautizáu col nome Farout (''perlloñe'' n'inglés). Farout ye l'oxetu del Sistema Solar más alloñáu del Sol que se conoz: ta a una distancia de 120 UA delli, y piénsase que tarda más de mil años en completar la so órbita<ref>Sheppard SS, ''[https://sites.google.com/carnegiescience.edu/sheppard/farout Discovery of the Most Distant Solar System Object ever Observed]'', artículu na web de Carnegie Science.</ref>. == Clasificación == [[Ficheru:TheTransneptunians 73AU.svg|miniaturadeimagen|330x330px|Distribución nel espaciu de los oxetos tresneptunianos (hasta les 80 UA de distancia al Sol).]] Los oxetos tresneptunianos clasifíquense, acordies cola so distancia al Sol y los sos parámetros orbitales, en dos grandes grupos: los oxetos del cinturón de Kuiper (Kuiper Belt Objects, KBO) y los oxetos del discu dispersu (Scattered Disc Objects, SDO)<ref name=":0" />. El diagrama de la derecha ilustra la distribución de los TNO conocíos (hasta una distancia de 70 UA) en rellación coles órbites de los planetes y los centauros, usaes como referencia. Vemos los diferentes tipos d'oxetos representaos en diferentes colores: los oxetos resonantes, incluyíos los [[Troyanu de Neptunu|troyanos de Neptunu]], represéntense en colloráu, y los oxetos clásicos del cinturón de Kuiper n'azul. El discu dispersu estiéndese hacia la derecha, bien lloñe del puntu final del diagrama, y inclúi oxetos a distancies medies de más de 500 UA ([[90377 Sedna|Sedna]]) y con [[Afeliu|afelios]] de más de 1.000 UA (l'oxetu (87269) 2000 OO<sub>67</sub>). === Oxetos del cinturón de Kuiper (KBO) === El cinturón de Edgeworth-Kuiper contién oxetos asitiaos a una distancia media al Sol d'ente 30 y 55 UA, con órbites xeneralmente cuasi circulares con una pequeña inclinación respeutu a la eclíptica. Estos KBO sodivídense, a so vez, en [[oxetos resonantes tresneptunianos]], que tán atrapaos en resonancia orbital con Neptunu, y los oxetos clásicos del cinturón de Kuiper, tamién nomaos [[Cubewanu|cubewanos]], que nun tienen esa resonancia y muévense n'órbites cuasi circulares non interferíes por Neptunu. Dientro de los oxetos resonantes hai munchos subgrupos: los mayores son los twotinos, con una resonancia 1:2, y los plutinos, que reciben el so nome del so miembru más destacáu, Plutón, y tienen una resonancia 2:3. Ente los oxetos clásicos de mayor tamaño podemos citar a 15760 Albion, [[50000 Quaoar]] y Makemake. === Oxetos del discu dispersu (SDO) === El discu dispersu contién oxetos asitiaos más llonxe del Sol, con órbites perescéntriques y perinclinaes. Les sos órbites son non resonantes, y nun se crucien cola órbita de dengún planeta. L'oxetu más conocíu d'esti grupu ye Eris, el mayor de los TNO conocíos. Tomando como referencia'l parámetru de Tisserand con rellación a Neptunu (T<sub>N</sub>) los SDO pueden sodividise en típicos, que tienen un T<sub>N</sub> menor de 3, y separtaos, con un TN mayor de 3. Estos caberos, amás, tienen una escentricidá media nel tiempu mayor de 0,2<ref>Elliot JN, Kern SD, Clancy KB, Gulbis AAS, Millis LR, Buie MW et al, ''[https://iopscience.iop.org/article/10.1086/427395 The Deep Ecliptic Survey: A Search for Kuiper Belt Objects and Centaurs. II. Dynamical Classification, the Kuiper Belt Plane, and the Core Population]''. The Astronomical Journal, 2005;129(2):1117-1162. doi:10.1086/427395</ref>. El subgrupu más estremu de los oxetos del discu dispersu separtaos ye'l de los sednoides, oxetos con perihelios tan distantes que la so órbita nun puede desplicase nin por perturbaciones de los planetes xigantes<ref>Brown ME, Trujillo CA, Rabinowitz DL, ''[https://web.archive.org/web/20060627200056/http://www.gps.caltech.edu/classes/ge133/reading/sedna.pdf Discovery of a Candidate Inner Oort Cloud Planetoid]''. Astrophysical Journey, 2004;617(1):645-649.</ref> nin por la interacción coles [[Marea galáctica|marees galáctiques]]<ref>Trujillo CA, Shepard SS, ''[https://www.nature.com/articles/nature13156 A Sedna-like body with a perihelion of 80 astronomical units]''. Nature, 2014;507(7493):471-474.</ref>. == Carauterístiques físiques == De resultes de la pequeña magnitú aparente (>20) de tolos oxetos tresneptunianos, sacante los de mayor tamañu, los estudios físicos sobre ellos limítense a: * la medición de les emisiones térmiques, aplicable namái a los oxetos mayores; * la deteminación de los [[Índiz de color (Astronomía)|índices de color]], esto ye, la comparanza de les magnitúes aparentes usando diferentes filtros; * y l'analís de los sos espectros ópticos, [[Espectru visible|visible]] ya [[Radiación infrabermeyo|infrarroxu]]. L'estudiu de los índices de color y los espectros sirve pa conocer l'orixe de los oxetos, y pa investigar y deducir la so correlación potencial con otres clases d'oxetos, como los centauros y dellos satélites de los planetes xigantes, como [[Tritón (satelite)|Tritón]] o [[Febe (satélite)|Febe]], de los que créese que s'orixinaron nel cinturón de Kuiper. Sicasí, les interpretaciones d'estos analísis son perambigües, una y bones los espectros pueden ser comunes a más d'ún de los modelos propuestos de composición de la superficie y precisaríamos pa definir cuálu ye'l verdaderu conocer el tamañu de les partícules, y eso entá nun ye posible. Además, les superficies óptiques de los cuerpos pequeños camuden pola influyencia de la radiación intensa, el [[vientu solar]] y los [[Micrometeoritu|micrometeorites]]. Por too ello la fina capa de superficie óptica podría ser bien diferente del [[regolitu]] subyacente, y nun ser representativa, poro, de la braera composición del oxetu celeste. Piénsase que los TNO pequeños son amiestos de baxa densidá de roca y xelu con dél material orgánicu (con carbonu na so composición), como tolines, na so superficie, que son lo que detectamos nel analís del so espectru. Pela otra banda, la gran densidá de Haumea (2,6–3,3 g/cm³, mayor que la de Plutón, que ye de 1,86 g/cm³) suxer un altu porcentaxe de componentes estremaos del xelu. La composición d'otros TNO pequeños piénsase que ye asemeyada a la de los cometes; dafechamente, dellos centauros sufren cambeos estacionales cuando s'averen al Sol, faciendo borrinosa la llende ente los dos tipos de cuerpos celestes. Sicasí, les comparaciones de población ente centauros y TNO entá xeneren discutiniu ente los científicos<ref name=":1">Peixinho N, Doressoundiram A, Delsanti A, Boehnhardt H, Barucci MA y Belskaya I, ''Reopening the TNOs color controversy: Centaurs bimodality and TNOs unimodality''. Astronomy and Astrophysics, 2003;410(3);L29-L-32. https://doi.org/10.1051/0004-6361:20031420</ref>. === Índices de color === [[Ficheru:TheTransneptunians Color Distribution.svg|miniaturadeimagen|330x330px|Collores de los oxetos tresneptunianos nel espectru . Marte y Tritón nun tan a escala. Febe y Pholus nun son tresneptunianos.]] Los índices de color son una forma cenciella de medir les diferencies na magnitú aparente d'un oxetu cuando lu vemos a través d'un filtru azul (B), visible (esto ye, verde-mariellu) (V) y colloráu (R). El diagrama ilustra los índices de color conocíos de todos los oxetos tresneptunianos, sacante los mayores<ref>Hainaut OR, Delsanti AC, ''Colors of Minor Bodies in the Outer Solar System''. Astronomy and Astrophysics, 2002;389(2):661-664. [https://www.aanda.org/articles/aa/abs/2002/26/aa1991/aa1991.html https://doi.org/10.1051/0004-6361:20020431] </ref>. A modu de referencia aparecen sorrayaos nelli, con lletres en mariellu, dos llunes (Tritón y Febe), el centauru Pholus y el planeta Marte. Tienen estudiáose les correllaciones ente los collores de los tipos d'oxetos y les sos característiques orbitales col envíe de confirmar les teoríes esistentes sobre l'orixe de les diferentes clases dinámiques: * Los cubewanos (oxetos clásicos del cinturón de Kuiper) parecen pertenecer a dos categoríes diferentes de poblaciones no que cinca a los sos índice de color: los nomaos fríos, con una inclinación menor de 5º respecto a la eclíptica, qu'amuesen namái collores roxos; y los nomaos caldios, oxetos con inclinaciones mayores qu'amuesen tol espectru de color dende'l azul al colloráu intensu<ref>Doressoundiram A, Peixinho N, de Bergh C, Fornasier S, Thébault P, Barucci MA y Veillet C, ''The Color Distribution in the Edgeworth-Kuiper Belt''. The Astronomical Journal, 2002;124(4):2279-2296. [https://iopscience.iop.org/article/10.1086/342447 doi:10.1086/342447]</ref>. Un analís reciente de datos obteníos por la Deep Ecliptic Survey confirma esta diferencia de color ente los oxetos con poca inclinación (nomaos ''Core'') y los d'alta inclinación (nomaos ''Halo''). Los collores roxos de los oxetos ''Core'' y el fechu de que les sos órbites nun sufran perturbaciones suxeren qu'estos oxetos podríen ser una reliquia de la población orixinal del cinturón<ref>Gulbis AA, Elliot JL, Kane JF, ''The color of the Kuiper belt Core''. Icarus, 2006;183(1):168-178. [[doi:10.1016/j.icarus.2006.01.021|doi:/10.1016/j.icarus.2006.01.021]]</ref>. * Los oxetos del discu dispersu amuesen semeyances de color colos oxetos clásicos caldios que suxeren un posible orixe común. Mentantu que los oxetos relativamente tenues, neto que la población en conxuntu, tienden al roxu (índiz infrarroxu V−I = 0,3–0,6), los mayores son xeneralmente d'un color más neutru (V−I < 0,2). Esta diferencia suxer que la superficie de los oxetos mayores ta cubierta de xelu, qu'escuende les árees más escures del interior del oxetu<ref name=":2">Rabinowitz DL, Barkume K, Brown ME, Roe H, Schwartz M, Tourtelotte S et al. ''Photometric Observations Constraining the Size, Shape, and Albedo of 2003 EL61, a Rapidly Rotating, Pluto-sized Object in the Kuiper Belt''. Astrophysical Journal, 2006;639(2):1238-1251. [https://iopscience.iop.org/article/10.1086/499575 doi:10.1086/499575]. </ref>. {| {{tablaguapa}} style="text-align: center;" |+Índices medios de color de los distintos grupos de planetes menores nel Sistema Solar esterior<ref>Fornasier S, Dotto O, Hainaut O, Marzari F, Boehnhardt H, De Luise F et al, ''Visible spectroscopic and photometric survey of Jupiter Trojans: Final results on dynamical families''. Icarus, 2007;190(2):622-642. [https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0019103507001431?via%3Dihub doi:10.1016/j.icarus.2007.03.033]. </ref> !Collor ! width="120" |Plutinos ! width="120" |Cubewanos ! width="120" |Centauros ! width="120" |SDO ! width="120" |Cometes ! width="120" |Troyanos de Xúpiter |- !B–V |0.895±0.190 |0.973±0.174 |0.886±0.213 |0.875±0.159 |0.795±0.035 |0.777±0.091 |- !V–R |0.568±0.106 |0.622±0.126 |0.573±0.127 |0.553±0.132 |0.441±0.122 |0.445±0.048 |- !V–I |1.095±0.201 |1.181±0.237 |1.104±0.245 |1.070±0.220 |0.935±0.141 |0.861±0.090 |- !R–I |0.536±0.135 |0.586±0.148 |0.548±0.150 |0.517±0.102 |0.451±0.059 |0.416±0.057 |} === Tipos espectrales === Ente los TNO, como ente los centauros, hai una amplia variedá de collores, del azul-buxu (neutral) al perroxu, pero al contrario que nos centauros, que tan nidiamente reagrupaos en dos clases, la so distribución parez ser uniforme<ref name=":1" />. L'ampliu rangu d'espectros diferéncianse na reflectividá nel roxu visible y l'infrarroxu cercanu. Los oxetos neutrales tienen un espectru planu, y reflexen tanto espectros roxu ya infrarroxu como'l visible<ref>Barucci ''A, Trans Neptunian Objects’ surface properties'', IAU Symposium N<sup>u</sup> 229: Asteroids, Comets, Meteors. Rio de Janeiro, agostu de 2005.</ref>. Los oxetos perroxos tienen una pendiente de reflectividá más pindia, reflexando muncho más nos espectros roxu ya infrarroxu. Un intentu reciente de clasificación, común colos centauros, estrémalos en 4 clases que van del '''BB''' (azul, con una media B-V de 0,70 y una media V-R de 0,39, como por exemplu Orcus) al '''RR''' (perroxu, con una media B-V de 1,08 y una media V-R de 0,71, como por exemplu Sedna), con dos clases intermedies, nomaes '''BR''' y '''IR''', que estrémense principalmente nes bandes infrarroxes I, J y H. Los modelos típicos de la superficie inclúin el xelu d'agua, el carbón amorfu, los silicatos y macromolécules orgániques, nomaes tolines, creaes pola acción de la radiación intensa. Hai 4 tolines principales que son utilizaes p'adaptarse a la pendiente de reflectividá hacia'l roxu: * Tolina de Titán, de la que créese que ye un amiestu de nitróxenu (90%) y metanu (10%). * Tolina de Tritón, asemeyada a l'anterior pero con un conteníu perbaxu de metanu (0,1%). * Tolina de xelu I, de la que créese que ye un amiestu d'agua (86%) y etanu (14%). * Tolina de xelu II, formada por un 80% d'agua, un 16% de metanol y un 3% de dióxidu de carbonu. Como exemplu de les dos clases estremes, indicamos la composición que créese que tienen dos TNO de les clases BB y RR: * Sedna (RR perroxu): 24% de tolina de Tritón, 7% de carbón, 10% de nitróxenu, 26% de metanol y 33% de metanu. * Orcus (BB, gris-buxu): 85% de carbón amorfu, más de 4% de tolina de Titán y 11% de xelu d'agua. === Determinación de tamañu y distribución === [[Ficheru:Selected Planemos.svg|miniaturadeimagen|330x330px|Comparanza de tamañu ente la Lluna, la lluna neptuniana Tritón, Plutón, dellos TNO de gran tamañu y l'asteroide Ceres. Les sos formes respeutives nun tán representaes.]] Característicamente los oxetos más grandes (brillantes) avecen a tener órbites inclinaes, mentantu que nes órbites invariables alcontramos principalmente oxetos pequeños y poco brillantes<ref name=":2" />. Ye abegoso estimar el diámetru de los TNO. Nos mayores d'ellos, con elementos orbitales bien conocíos, ye posible medir con precisión los sos diámetros por [[tapecimientu]]. Notros de los mayores puede estimase'l so diámetru con mediciones térmiques. La intensidá de la lluz allumando l'oxetu conozse porque conocemos la so distancia dende'l Sol, y asúmese que la mayoría de la so superficie ta n'equilibriu térmicu, daqué razonable pa un oxetu ensin [[atmósfera]]. Si conocemos l'[[albedu]] podemos estimar la temperatura de la superficie y, poro, la intensidá de la radiación térmica. Amás, si conocemos el tamañu del oxetu, ye posible predecir tantu la cantidá de lluz visible como la radiación térmica emitida que llega a la Tierra. Un factor que simplifica la medición ye'l fechu de que'l Sol emite casi toa la so energía en forma de lluz visible y en frecuencies prósimes, mentantu que los TNO, de temperatura fría, emiten radiación témica en [[Llonxitú d'onda|llonxitúes d'onda]] completamente diferentes (l'infrarroxu llonxanu). Por tantu, hai dos datos desconocíos (albedu y tamañu) que pueden ser determinaos en dos mediciones independientes, la de la cantidá de lluz reflexada y la de radiación térmica infrarroxa emitida. Desafortunadamente, los TNO tán tan lloñe del Sol que son perfríos, de forma que producen radiación de cuerpu escuru d'alredor de 60 [[Micrómetru|micrómetros]] de llonxitú d'onda. Esta llonxitú d'onda ye imposible d'observar dende la superficie de la Tierra, y solo puede medise con telescopios espaciales, como'l [[Telescopiu espacial Spitzer|Spitzer]]. Nos observatorios terrestres los astrónomos tienen que conformase con observar la cola d'esa radiación de cuerpu escuru nel espectru infrarroxu llonxanu, y esta ye tan tenue que'l métodu térmicu puede aplicase namái a los KBO de mayor tamañu. Pa la mayoría de los pequeños la estimación del diámetru fáese suponiendo'l so albedu. Sicasí, el rangu de los albedos atopaos varía ente 0,50 y 0,05, de lo que resulta un rangu de tamaños de 1200-3700 km pa un obxetu de magnitú 1,0<ref>[https://minorplanetcenter.net//iau/lists/Sizes.html Conversion of Absolute Magnitude to Diameter], entrada na web minorplanetcenter.net.</ref>. == Oxetos tresneptunianos notables == {| {{tablaguapa}} style="font-size: 0.9em; width: 80%" ! width="130" |Oxetu !Descripción |- |Plutón |Planeta nanu, y el primeru de los TNO que se descubrió. |- |15760 Albion |Prototipu de TNO cubewanu, foi'l primer obxetu del cinturón de Kuiper descubiertu dempués de Plutón. |- |[[(385185) 1993 RO]] |Plutinu, el segundu d'ellos en descubrise tres de Plutón. |- |{{mpl|(15874) 1996 TL|66}} |Primer oxetu identificáu como oxetu del discu dispersu. |- |{{mpl|1998 WW|31}} |Primer KBO binariu descubiertu tres de Plutón. |- |[[47171 Lempo]] |Plutinu, forma un sistema triple conformáu por un par d'oxetos centrales, de tamañu similar, y un terceru, esterior, que ye un satélite circumbinariu. |- |[[20000 Varuna]] |Cubewanu de gran tamañu, particular pola so rápida rotación (6,3 hores) y la so form allargada. |- |[[28978 Ixion]] |Plutinu de gran tamañu, consideráu ún de los mayores KBO cuando foi descubiertu. |- |50000 Quaoar |Plutinu de gran tamañu, el sestu mayor de los que se conocen. Tien un satélite. |- |90377 Sedna |SDO peralloñáu del Sol, propuestu pa formar parte d'una nueva categoría dientro la clasificación formal de la Deep Ecliptic Survey, el proyeutu estauxunidense destináu a identificar nuevos oxetos nel cinturón de Kuiper. Dellos autores considéranlu oxetu del discu dispersu estendíu, otros oxetu dispersu, y otru oxetu separtáu distante. |- |[[90482 Orcus]] |El segundu mayor de los plutinos; tien un satélite relativamente grande. |- |136108 Haumea |Planeta nanu, el tercer mayor TNO. Ye singular por tener dos satélites, un sistema d'aniellos y un periodu de rotación inusualmente cortu (3,9 hores). |- |136472 Makemake |Planeta nanu, cubewanu, el cuartu mayor TNO conocíu. |- |[[136199 Eris]] |Planeta nanu, el mayor de los TNO conocíos. Esti SDO tien un satélite, Dysnomia. |- |{{mpl|2004 XR|190}} |SDO con una órbita perinclinada pero cuasi circular. |- |[[225088 Gonggong]] |El segundu de los SDO en tamañu; tien un satélite. |- |{{mpl|(528219) 2008 KV|42}} |Primer TNO retrógradu conocíu; tien una inclinación orbital de i = 104° |- |{{mpl|(471325) 2011 KT|19}} |TNO con una inclinación orbital inusualmente alta: 110°. |- |{{mpl|2012 VP|113}} |Sednoide, con un periheliu perllargu: 80 UA dende'l Sol, esto ye, 50 UA más allá de Neptunu. |- |[[486958 Arrokoth]] |Cubewanu binariu descubiertu pola nave ''[[New Horizons]]'' en 2019. |- |{{mpl|2018 VG|18}} |Primer TNO descubiertu a más de 100 UA de distancia del Sol. |} == Esploración == [[Ficheru:UltimaThule CA06 color 20190516.png|miniaturadeimagen|250x250px|Reconstrucción de la forma del KBO 2014 MU69, nomáu Ultima Thule, a partir de los datos recoyíos pola sonda espacial New Horizons cuando pasó cerca l'oxetu'l 1 de xineru de 2019. ]] La única misión espacial espresamente dedicada a l'observación d'un TNO foi la New Horizons, de la [[NASA]]; foi llanzada en xineru de 2015<ref>[https://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/overview/index.html New Horizons Mission Page], na web de la NASA.</ref> y 486958 Arrokoth en xineru de 2019<ref>[http://pluto.jhuapl.edu/News-Center/News-Article.php?page=20190101 New Horizons Successfully Explores Ultima Thule], artículu na web de la The Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory (1 de xineru de 2019).</ref>. La esistencia de planetes p'allá de Neptunu, con un rangu de masa que varía dende inferior al terrestre hasta'l propiu d'una estrella nana marrón, tien defendíose, por razones teóriques<ref>Fernandez JA, ''On the existence of a distant solar companion and its possible effects on the Oort cloud and the observed comet population''. The Astrophysical Journal, 2011;726(1):33. [https://iopscience.iop.org/article/10.1088/0004-637X/726/1/33 doi:10.1088/0004-637X/726/1/33] </ref><ref>Lykawka PS, Mukai T, ''An outer planet beyond Pluto and the origin of the trans-neptunian belt architecture''. The Astronomical Journal, 2008;135(4):1161-1200. [https://iopscience.iop.org/article/10.1088/0004-6256/135/4/1161 doi:10.1088/0004-6256/135/4/1161].</ref>, pa desplicar delles carauterístiques, observaes o hipotétiques, del cinturón de Kuiper y la nube d'Oort. Recientemente propúsose usar los datos apurríos pola sonda New Horizons pa tentar de proponer una posición nel espaciu pa esi cuerpu celeste hipotéticu. La NASA ta trabayando nuna nave espresamente diseñada p'aportar al mediu interestelar, el programa Precursor; considérase como una posibilidá usala, camín del so destín, pa pasar cerca de TNO como Sedna<ref name=":3">David L, ''[https://www.space.com/42935-nasa-interstellar-probe-mission-idea.html A Wild 'Interstellar Probe' Mission Idea Is Gaining Momentum]'', artículu na web space.com (9 de xineru de 2019).</ref>. El so llanzamientu ta propuestu pa la década de 2020, y intentarase que vaiga a una velocidá mayor que les sondes Voyager optimizando la tecnoloxía ya conocida<ref name=":3" />. Un diseñu d'estudiu ellaboráu en 2018 pa un Precursor Interestalar incluyía la visita del planeta menor Quaoar na década de 2030<ref>Brandt C, McNutt R, Hallinan G, Shao M, MewaldtR, Brown M et al, ''[https://www.hou.usra.edu/meetings/V2050/eposter/8173.pdf The Interstellar Probe Mission: Humanity's First Explicit Step in Reaching Another Star (PDF)]'', na web de la Universities Space Research Association (USRA).</ref>. == Oxetos tresneptunianos estremos == Los oxetos tresneptunianos estremos más estudiaos son trés oxetos de gran periheliu (más de 70 UA) clasificaos como sednoides: 90377 Sedna, [[2012 VP113|2012 VP<sub>113</sub>]] y [[541132 Leleākūhonua]]. El so gran periheliu caltiénlos a una distancia suficiente como pa nun sofrir perturbaciones gravitacionales significantes procedentes de Neptunu. Les hipótesis sobre'l porqué del gran periheliu de Sedna inclúin la posibilidá d'un alcuentru cercanu con un planeta desconocíu nuna orbita distante y la posibilidá d'un alcuentru remotu con una estrella aleatoria o con una que formara parte del garapiellu que diera nacencia al Sol y que pasara cerca del Sistema Solar<ref>Wall M, ''[https://www.space.com/12711-pluto-killer-mike-brown-dwarf-planets-interview.html A Conversation With Pluto's Killer: Q & A With Astronomer Mike Brown]'', artículu na web space.com (24 d'agostu de 2011).</ref><ref>Brown MA, Trujillo C, Rabinowitz D, ''Discovery of a Candidate Inner Oort Cloud Planetoid''. The Astrophysical Journal, 2004;617(1):645-649. [https://iopscience.iop.org/article/10.1086/422095 doi:10.1086/422095].</ref>. * == Enllaces esternos == * [http://cfa-www.harvard.edu/iau/lists/TNOs.html Llista d'oxetos tresneptunianos de la UAI] {{en}} * [http://web.archive.org/web/20000303081140/http://seds.lpl.arizona.edu/nineplanets/nineplanets/kboc.html Universidá d'Arizona] {{en}} * [http://www.sciam.com/0596issue/0596jewitt.html Revista ''Scientific American'')] {{en}} == Referencies == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Oxetos tresneptunianos]] {{llistaref}}{{Sistema Solar}} pywqqa490hr7ia48m1lrjaxpxfm9w1t 3707475 3707430 2022-08-16T15:01:28Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:EightTNOs-es.png|miniaturadeimagen|330x330px|Comparanza del tamañu de los ocho oxetos transneptunianos (TNO) más brillantes (Eris, Plutón, Makemake, Haumea, Sedna, Gonggong, Quaoar, y Orcu), qu'apaecen representaos colos sos satélites, col de la Tierra y la Lluna.]] Un '''oxetu tresneptunianu''' o '''tresneptúnicu''' ye cualesquier oxetu del [[Sistema Solar]], seya planeta menor o planeta nanu, qu'orbita'l [[Sol]] a una distancia media mayor que [[Neptunu]], que tien un exe semimayor de 30,1 [[Unidá astronómica|unidaes astronómiques]] (UA). Denómase-yos davezu cola abreviatura '''TNO''' (del [[idioma inglés|inglés]] ''trans neptunian object'') y sodivídeselos, xeneralmente, en delles socategoríes: oxetos clásicos y resonantes del cinturón de Kuiper, discos dispersos y los nomaos [[Oxetu separtáu (tresneptunianu)|oxetos separtaos]], de los que los [[Sednoide|sednoides]] son los más alloñaos<ref name=":0">La lliteratura especializada usa de forma inconsistente les espresiones discu dispersu y cinturón de Kuiper. Pa unos son poblaciones estremaes d'oxetos celestes, mentantu que pa otros el discu dispersu ye parte del cinturón de Kuiper. Estos caberos llamen cinturón de Kuiper clásicu al formáu polos oxetos con baxa excentricidá. Dellos autores, inclusu, pueden dir alternando les dos espresiones nel mesmu testu.</ref>. N'ochobre de [[2018]] el catálogu de planetes menores incluyía 678 numberaos, y más de 2.000 oxetos tresneptunianos, non numberaos<ref>''[https://minorplanetcenter.net/iau/lists/TNOs.html List of Transneptunian Objects]'', na web Minor Planet Center de la Xunión Astronómica Internacional.</ref><ref>''[https://minorplanetcenter.net/iau/lists/Centaurs.html List Of Centaurs and Scattered-Disk Objects]'', na web Minor Planet Center de la Xunión Astronómica Internacional.</ref><ref>''[http://www.johnstonsarchive.net/astro/tnoslist.html List of Known Trans-Neptunian Objects]'', actualizada n'agostu de 2020, na web johnstonsarchive.com.</ref><ref>''[https://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb_query.cgi?obj_group=all;obj_kind=all;obj_numbered=all;ast_orbit_class=TNO;OBJ_field=0;ORB_field=0;table_format=HTML;max_rows=100;format_option=comp;c_fields=AcBhBgBjBiBnBsCjCpAi;.cgifields=format_option;.cgifields=obj_kind;.cgifields=obj_group;.cgifields=obj_numbered;.cgifields=ast_orbit_class;.cgifields=table_format;.cgifields=com_orbit_class&query=1&c_sort=AiA JPL Small-Body Database Search Engine: orbital class (TNO)]'', na web de la NASA-JPL.</ref>. El primer oxetu tresneptunianu descubiertu foi [[Plutón (planeta nanu)|Plutón]], en [[1930]], y nun foi hasta [[1992]] que s'alcontró'l segundu qu'orbitaba directamente'l sol, [[15760 Albion]]. El TNO más grande ye [[136199 Eris|Eris]], que ye siguíu en tamañu por Plutón, [[Haumea (planeta nanu)|Haumea]], [[Makemake (planeta nanu)|Makemake]] y [[225088 Gonggong|Gonggong]]; hai, tamién, más de 80 satélites qu'orbiten alrededor d'estos oxetos. Los TNO varíen en color, y son o azul-buxu (BB) o perroxos (RR). Percréese que tán formaos por un amiestu de roca, carbonu amorfu y xelos volátiles, por exemplu d'agua o [[metanu]], cubiertos por tolines y otros compuestos orgánicos. Hai doce planetes menores con un exe semimayor mayor de 150 UA y un [[periheliu]] mayor de 30 UA; son los nomaos oxeos tresneptunianos estremos (ETNO)<ref>De la Fuente Marcos C, De la Fuente Marcos R, ''[https://academic.oup.com/mnrasl/article/443/1/L59/1054651 Extreme trans-Neptunian objects and the Kozai mechanism: signalling the presence of trans-Plutonian planets]''. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 2014;443(1):L59-L63.</ref>. == Historia == [[Ficheru:Pluto in True Color - High-Res.jpg|miniaturadeimagen|220x220px|Imaxe de Plutón tomada pola sonda espacial [[New Horizons]], dende una distancia de 35.445 km, el 14 de xunetu de 2015.]] === Descubrimientu de Plutón === La órbita de cada planeta ta llixeramente afectada poles influyencies gravitacionales de los otros planetes. Les diferencies alcontraes, a entamos del [[sieglu XX]], ente les órbites esperaes y observaes de Neptunu y [[Uranu (planeta)|Uranu]] suxeríen la esistencia de ún o más planetes más lloñe que Neptunu. Entamó la búsqueda, que dio frutu en febreru de 1930, cuando se descubrió Plutón, que por embargu nun tenía masa suficiente pa desplicar les discrepancies. Nostante, la revisión de les estimaciones de la masa de Neptunu a partir de que fora sobrevoláu pola sonda [[Voyager|Voyager 2]] en 1989 demostró que'l problema yera espuriu<ref>Gebhardt C, Goldader J, ''[https://www.nasaspaceflight.com/2011/08/thirty-four-years-voyager-2-continues-explore/ Thirty-four years after launch, Voyager 2 continues to explore]'', artículu na web nasaspaceflight.com (20 d'agostu de 2011).</ref>. Plutón yera'l TNO más fácil d'alcontrar porque tien la mayor [[magnitú aparente]] de tolos alcontraos a día de güei, y tien amás una inclinación sobre la [[eclíptica]] menor que la mayoría de los otros TNO de gran tamañu. === Siguientes descubrimientos === Tres del descubrimientu de Plutón l'astrónomu d'Estaos Xuníos [[Clyde Tombaugh]] siguió varios años a la gueta d'oxetos similares, pero nun alcontró dengún. Dempués d'elli, demientres munchos años, naide nun buscó otros TNO, y yera creyencia xeneral ente los astrónomos que Plutón, que tuvo consideráu como un planeta hasta 2006, yera l'únicu oxetu de gran tamañu asitiáu p'allá de Neptunu. Namái dempués del descubrimientu d'un segundu TNO, 15760 Albion, entamó la búsqueda sistemática d'estos oxetos. Una franxa ancha del cielu, asitiada alredor de la eclíptica, foi fotografiada y evaluada dixitalmente a la gueta d'oxetos celestes de movimientu lentu. Alcontráronse, asina, cientos de TNO, con diámetros nel rangu de 50 a 2.500 km. Eris, el mayor de toos, foi descubiertu en 2005, y fizo revivir un antiguu y persistene discutiniu ente la comunidá científica sobro la forma de clasificar los TNO de gran tamañu, y sobro si los oxetos como Plutón podíen o non ser consideraos planetes. De resultes, Plutón y Eris foron clasificaos como planetes nanos pola Xunión Astronómica Internacional. N'avientu de 2018 diose anuncia del descubrimientu del oxetu nomáu [[2018 VG18|2018 VG<sub>18</sub>]], que foi bautizáu col nome Farout (''perlloñe'' n'inglés). Farout ye l'oxetu del Sistema Solar más alloñáu del Sol que se conoz: ta a una distancia de 120 UA delli, y piénsase que tarda más de mil años en completar la so órbita<ref>Sheppard SS, ''[https://sites.google.com/carnegiescience.edu/sheppard/farout Discovery of the Most Distant Solar System Object ever Observed]'', artículu na web de Carnegie Science.</ref>. == Clasificación == [[Ficheru:TheTransneptunians 73AU.svg|miniaturadeimagen|330x330px|Distribución nel espaciu de los oxetos tresneptunianos (hasta les 80 UA de distancia al Sol).]] Los oxetos tresneptunianos clasifíquense, acordies cola so distancia al Sol y los sos parámetros orbitales, en dos grandes grupos: los oxetos del cinturón de Kuiper (Kuiper Belt Objects, KBO) y los oxetos del discu dispersu (Scattered Disc Objects, SDO)<ref name=":0" />. El diagrama de la derecha ilustra la distribución de los TNO conocíos (hasta una distancia de 70 UA) en rellación coles órbites de los planetes y los centauros, usaes como referencia. Vemos los diferentes tipos d'oxetos representaos en diferentes colores: los oxetos resonantes, incluyíos los [[Troyanu de Neptunu|troyanos de Neptunu]], represéntense en coloráu, y los oxetos clásicos del cinturón de Kuiper n'azul. El discu dispersu estiéndese hacia la derecha, bien lloñe del puntu final del diagrama, y inclúi oxetos a distancies medies de más de 500 UA ([[90377 Sedna|Sedna]]) y con [[Afeliu|afelios]] de más de 1.000 UA (l'oxetu (87269) 2000 OO<sub>67</sub>). === Oxetos del cinturón de Kuiper (KBO) === El cinturón de Edgeworth-Kuiper contién oxetos asitiaos a una distancia media al Sol d'ente 30 y 55 UA, con órbites xeneralmente cuasi circulares con una pequeña inclinación respeutu a la eclíptica. Estos KBO sodivídense, a so vez, en [[oxetos resonantes tresneptunianos]], que tán atrapaos en resonancia orbital con Neptunu, y los oxetos clásicos del cinturón de Kuiper, tamién nomaos [[Cubewanu|cubewanos]], que nun tienen esa resonancia y muévense n'órbites cuasi circulares non interferíes por Neptunu. Dientro de los oxetos resonantes hai munchos subgrupos: los mayores son los twotinos, con una resonancia 1:2, y los plutinos, que reciben el so nome del so miembru más destacáu, Plutón, y tienen una resonancia 2:3. Ente los oxetos clásicos de mayor tamaño podemos citar a 15760 Albion, [[50000 Quaoar]] y Makemake. === Oxetos del discu dispersu (SDO) === El discu dispersu contién oxetos asitiaos más llonxe del Sol, con órbites perescéntriques y perinclinaes. Les sos órbites son non resonantes, y nun se crucien cola órbita de dengún planeta. L'oxetu más conocíu d'esti grupu ye Eris, el mayor de los TNO conocíos. Tomando como referencia'l parámetru de Tisserand con rellación a Neptunu (T<sub>N</sub>) los SDO pueden sodividise en típicos, que tienen un T<sub>N</sub> menor de 3, y separtaos, con un TN mayor de 3. Estos caberos, amás, tienen una escentricidá media nel tiempu mayor de 0,2<ref>Elliot JN, Kern SD, Clancy KB, Gulbis AAS, Millis LR, Buie MW et al, ''[https://iopscience.iop.org/article/10.1086/427395 The Deep Ecliptic Survey: A Search for Kuiper Belt Objects and Centaurs. II. Dynamical Classification, the Kuiper Belt Plane, and the Core Population]''. The Astronomical Journal, 2005;129(2):1117-1162. doi:10.1086/427395</ref>. El subgrupu más estremu de los oxetos del discu dispersu separtaos ye'l de los sednoides, oxetos con perihelios tan distantes que la so órbita nun puede desplicase nin por perturbaciones de los planetes xigantes<ref>Brown ME, Trujillo CA, Rabinowitz DL, ''[https://web.archive.org/web/20060627200056/http://www.gps.caltech.edu/classes/ge133/reading/sedna.pdf Discovery of a Candidate Inner Oort Cloud Planetoid]''. Astrophysical Journey, 2004;617(1):645-649.</ref> nin por la interacción coles [[Marea galáctica|marees galáctiques]]<ref>Trujillo CA, Shepard SS, ''[https://www.nature.com/articles/nature13156 A Sedna-like body with a perihelion of 80 astronomical units]''. Nature, 2014;507(7493):471-474.</ref>. == Carauterístiques físiques == De resultes de la pequeña magnitú aparente (>20) de tolos oxetos tresneptunianos, sacante los de mayor tamañu, los estudios físicos sobre ellos limítense a: * la medición de les emisiones térmiques, aplicable namái a los oxetos mayores; * la deteminación de los [[Índiz de color (Astronomía)|índices de color]], esto ye, la comparanza de les magnitúes aparentes usando diferentes filtros; * y l'analís de los sos espectros ópticos, [[Espectru visible|visible]] ya [[Radiación infrabermeyo|infrarroxu]]. L'estudiu de los índices de color y los espectros sirve pa conocer l'orixe de los oxetos, y pa investigar y deducir la so correlación potencial con otres clases d'oxetos, como los centauros y dellos satélites de los planetes xigantes, como [[Tritón (satelite)|Tritón]] o [[Febe (satélite)|Febe]], de los que créese que s'orixinaron nel cinturón de Kuiper. Sicasí, les interpretaciones d'estos analísis son perambigües, una y bones los espectros pueden ser comunes a más d'ún de los modelos propuestos de composición de la superficie y precisaríamos pa definir cuálu ye'l verdaderu conocer el tamañu de les partícules, y eso entá nun ye posible. Además, les superficies óptiques de los cuerpos pequeños camuden pola influyencia de la radiación intensa, el [[vientu solar]] y los [[Micrometeoritu|micrometeorites]]. Por too ello la fina capa de superficie óptica podría ser bien diferente del [[regolitu]] subyacente, y nun ser representativa, poro, de la braera composición del oxetu celeste. Piénsase que los TNO pequeños son amiestos de baxa densidá de roca y xelu con dél material orgánicu (con carbonu na so composición), como tolines, na so superficie, que son lo que detectamos nel analís del so espectru. Pela otra banda, la gran densidá de Haumea (2,6–3,3 g/cm³, mayor que la de Plutón, que ye de 1,86 g/cm³) suxer un altu porcentaxe de componentes estremaos del xelu. La composición d'otros TNO pequeños piénsase que ye asemeyada a la de los cometes; dafechamente, dellos centauros sufren cambeos estacionales cuando s'averen al Sol, faciendo borrinosa la llende ente los dos tipos de cuerpos celestes. Sicasí, les comparaciones de población ente centauros y TNO entá xeneren discutiniu ente los científicos<ref name=":1">Peixinho N, Doressoundiram A, Delsanti A, Boehnhardt H, Barucci MA y Belskaya I, ''Reopening the TNOs color controversy: Centaurs bimodality and TNOs unimodality''. Astronomy and Astrophysics, 2003;410(3);L29-L-32. https://doi.org/10.1051/0004-6361:20031420</ref>. === Índices de color === [[Ficheru:TheTransneptunians Color Distribution.svg|miniaturadeimagen|330x330px|Colores de los oxetos tresneptunianos nel espectru . Marte y Tritón nun tan a escala. Febe y Pholus nun son tresneptunianos.]] Los índices de color son una forma cenciella de medir les diferencies na magnitú aparente d'un oxetu cuando lu vemos a través d'un filtru azul (B), visible (esto ye, verde-mariellu) (V) y coloráu (R). El diagrama ilustra los índices de color conocíos de todos los oxetos tresneptunianos, sacante los mayores<ref>Hainaut OR, Delsanti AC, ''Colors of Minor Bodies in the Outer Solar System''. Astronomy and Astrophysics, 2002;389(2):661-664. [https://www.aanda.org/articles/aa/abs/2002/26/aa1991/aa1991.html https://doi.org/10.1051/0004-6361:20020431] </ref>. A modu de referencia aparecen sorrayaos nelli, con lletres en mariellu, dos llunes (Tritón y Febe), el centauru Pholus y el planeta Marte. Tienen estudiáose les correllaciones ente los colores de los tipos d'oxetos y les sos característiques orbitales col envíe de confirmar les teoríes esistentes sobre l'orixe de les diferentes clases dinámiques: * Los cubewanos (oxetos clásicos del cinturón de Kuiper) parecen pertenecer a dos categoríes diferentes de poblaciones no que cinca a los sos índice de color: los nomaos fríos, con una inclinación menor de 5º respecto a la eclíptica, qu'amuesen namái colores roxos; y los nomaos caldios, oxetos con inclinaciones mayores qu'amuesen tol espectru de color dende'l azul al coloráu intensu<ref>Doressoundiram A, Peixinho N, de Bergh C, Fornasier S, Thébault P, Barucci MA y Veillet C, ''The Color Distribution in the Edgeworth-Kuiper Belt''. The Astronomical Journal, 2002;124(4):2279-2296. [https://iopscience.iop.org/article/10.1086/342447 doi:10.1086/342447]</ref>. Un analís reciente de datos obteníos por la Deep Ecliptic Survey confirma esta diferencia de color ente los oxetos con poca inclinación (nomaos ''Core'') y los d'alta inclinación (nomaos ''Halo''). Los colores roxos de los oxetos ''Core'' y el fechu de que les sos órbites nun sufran perturbaciones suxeren qu'estos oxetos podríen ser una reliquia de la población orixinal del cinturón<ref>Gulbis AA, Elliot JL, Kane JF, ''The color of the Kuiper belt Core''. Icarus, 2006;183(1):168-178. [[doi:10.1016/j.icarus.2006.01.021|doi:/10.1016/j.icarus.2006.01.021]]</ref>. * Los oxetos del discu dispersu amuesen semeyances de color colos oxetos clásicos caldios que suxeren un posible orixe común. Mentantu que los oxetos relativamente tenues, neto que la población en conxuntu, tienden al roxu (índiz infrarroxu V−I = 0,3–0,6), los mayores son xeneralmente d'un color más neutru (V−I < 0,2). Esta diferencia suxer que la superficie de los oxetos mayores ta cubierta de xelu, qu'escuende les árees más escures del interior del oxetu<ref name=":2">Rabinowitz DL, Barkume K, Brown ME, Roe H, Schwartz M, Tourtelotte S et al. ''Photometric Observations Constraining the Size, Shape, and Albedo of 2003 EL61, a Rapidly Rotating, Pluto-sized Object in the Kuiper Belt''. Astrophysical Journal, 2006;639(2):1238-1251. [https://iopscience.iop.org/article/10.1086/499575 doi:10.1086/499575]. </ref>. {| {{tablaguapa}} style="text-align: center;" |+Índices medios de color de los distintos grupos de planetes menores nel Sistema Solar esterior<ref>Fornasier S, Dotto O, Hainaut O, Marzari F, Boehnhardt H, De Luise F et al, ''Visible spectroscopic and photometric survey of Jupiter Trojans: Final results on dynamical families''. Icarus, 2007;190(2):622-642. [https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0019103507001431?via%3Dihub doi:10.1016/j.icarus.2007.03.033]. </ref> !Color ! width="120" |Plutinos ! width="120" |Cubewanos ! width="120" |Centauros ! width="120" |SDO ! width="120" |Cometes ! width="120" |Troyanos de Xúpiter |- !B–V |0.895±0.190 |0.973±0.174 |0.886±0.213 |0.875±0.159 |0.795±0.035 |0.777±0.091 |- !V–R |0.568±0.106 |0.622±0.126 |0.573±0.127 |0.553±0.132 |0.441±0.122 |0.445±0.048 |- !V–I |1.095±0.201 |1.181±0.237 |1.104±0.245 |1.070±0.220 |0.935±0.141 |0.861±0.090 |- !R–I |0.536±0.135 |0.586±0.148 |0.548±0.150 |0.517±0.102 |0.451±0.059 |0.416±0.057 |} === Tipos espectrales === Ente los TNO, como ente los centauros, hai una amplia variedá de colores, del azul-buxu (neutral) al perroxu, pero al contrario que nos centauros, que tan nidiamente reagrupaos en dos clases, la so distribución parez ser uniforme<ref name=":1" />. L'ampliu rangu d'espectros diferéncianse na reflectividá nel roxu visible y l'infrarroxu cercanu. Los oxetos neutrales tienen un espectru planu, y reflexen tanto espectros roxu ya infrarroxu como'l visible<ref>Barucci ''A, Trans Neptunian Objects’ surface properties'', IAU Symposium N<sup>u</sup> 229: Asteroids, Comets, Meteors. Rio de Janeiro, agostu de 2005.</ref>. Los oxetos perroxos tienen una pendiente de reflectividá más pindia, reflexando muncho más nos espectros roxu ya infrarroxu. Un intentu reciente de clasificación, común colos centauros, estrémalos en 4 clases que van del '''BB''' (azul, con una media B-V de 0,70 y una media V-R de 0,39, como por exemplu Orcus) al '''RR''' (perroxu, con una media B-V de 1,08 y una media V-R de 0,71, como por exemplu Sedna), con dos clases intermedies, nomaes '''BR''' y '''IR''', que estrémense principalmente nes bandes infrarroxes I, J y H. Los modelos típicos de la superficie inclúin el xelu d'agua, el carbón amorfu, los silicatos y macromolécules orgániques, nomaes tolines, creaes pola acción de la radiación intensa. Hai 4 tolines principales que son utilizaes p'adaptarse a la pendiente de reflectividá hacia'l roxu: * Tolina de Titán, de la que créese que ye un amiestu de nitróxenu (90%) y metanu (10%). * Tolina de Tritón, asemeyada a l'anterior pero con un conteníu perbaxu de metanu (0,1%). * Tolina de xelu I, de la que créese que ye un amiestu d'agua (86%) y etanu (14%). * Tolina de xelu II, formada por un 80% d'agua, un 16% de metanol y un 3% de dióxidu de carbonu. Como exemplu de les dos clases estremes, indicamos la composición que créese que tienen dos TNO de les clases BB y RR: * Sedna (RR perroxu): 24% de tolina de Tritón, 7% de carbón, 10% de nitróxenu, 26% de metanol y 33% de metanu. * Orcus (BB, gris-buxu): 85% de carbón amorfu, más de 4% de tolina de Titán y 11% de xelu d'agua. === Determinación de tamañu y distribución === [[Ficheru:Selected Planemos.svg|miniaturadeimagen|330x330px|Comparanza de tamañu ente la Lluna, la lluna neptuniana Tritón, Plutón, dellos TNO de gran tamañu y l'asteroide Ceres. Les sos formes respeutives nun tán representaes.]] Característicamente los oxetos más grandes (brillantes) avecen a tener órbites inclinaes, mentantu que nes órbites invariables alcontramos principalmente oxetos pequeños y poco brillantes<ref name=":2" />. Ye abegoso estimar el diámetru de los TNO. Nos mayores d'ellos, con elementos orbitales bien conocíos, ye posible medir con precisión los sos diámetros por [[tapecimientu]]. Notros de los mayores puede estimase'l so diámetru con mediciones térmiques. La intensidá de la lluz allumando l'oxetu conozse porque conocemos la so distancia dende'l Sol, y asúmese que la mayoría de la so superficie ta n'equilibriu térmicu, daqué razonable pa un oxetu ensin [[atmósfera]]. Si conocemos l'[[albedu]] podemos estimar la temperatura de la superficie y, poro, la intensidá de la radiación térmica. Amás, si conocemos el tamañu del oxetu, ye posible predecir tantu la cantidá de lluz visible como la radiación térmica emitida que llega a la Tierra. Un factor que simplifica la medición ye'l fechu de que'l Sol emite casi toa la so energía en forma de lluz visible y en frecuencies prósimes, mentantu que los TNO, de temperatura fría, emiten radiación témica en [[Llonxitú d'onda|llonxitúes d'onda]] completamente diferentes (l'infrarroxu llonxanu). Por tantu, hai dos datos desconocíos (albedu y tamañu) que pueden ser determinaos en dos mediciones independientes, la de la cantidá de lluz reflexada y la de radiación térmica infrarroxa emitida. Desafortunadamente, los TNO tán tan lloñe del Sol que son perfríos, de forma que producen radiación de cuerpu escuru d'alredor de 60 [[Micrómetru|micrómetros]] de llonxitú d'onda. Esta llonxitú d'onda ye imposible d'observar dende la superficie de la Tierra, y solo puede medise con telescopios espaciales, como'l [[Telescopiu espacial Spitzer|Spitzer]]. Nos observatorios terrestres los astrónomos tienen que conformase con observar la cola d'esa radiación de cuerpu escuru nel espectru infrarroxu llonxanu, y esta ye tan tenue que'l métodu térmicu puede aplicase namái a los KBO de mayor tamañu. Pa la mayoría de los pequeños la estimación del diámetru fáese suponiendo'l so albedu. Sicasí, el rangu de los albedos atopaos varía ente 0,50 y 0,05, de lo que resulta un rangu de tamaños de 1200-3700 km pa un obxetu de magnitú 1,0<ref>[https://minorplanetcenter.net//iau/lists/Sizes.html Conversion of Absolute Magnitude to Diameter], entrada na web minorplanetcenter.net.</ref>. == Oxetos tresneptunianos notables == {| {{tablaguapa}} style="font-size: 0.9em; width: 80%" ! width="130" |Oxetu !Descripción |- |Plutón |Planeta nanu, y el primeru de los TNO que se descubrió. |- |15760 Albion |Prototipu de TNO cubewanu, foi'l primer obxetu del cinturón de Kuiper descubiertu dempués de Plutón. |- |[[(385185) 1993 RO]] |Plutinu, el segundu d'ellos en descubrise tres de Plutón. |- |{{mpl|(15874) 1996 TL|66}} |Primer oxetu identificáu como oxetu del discu dispersu. |- |{{mpl|1998 WW|31}} |Primer KBO binariu descubiertu tres de Plutón. |- |[[47171 Lempo]] |Plutinu, forma un sistema triple conformáu por un par d'oxetos centrales, de tamañu similar, y un terceru, esterior, que ye un satélite circumbinariu. |- |[[20000 Varuna]] |Cubewanu de gran tamañu, particular pola so rápida rotación (6,3 hores) y la so form allargada. |- |[[28978 Ixion]] |Plutinu de gran tamañu, consideráu ún de los mayores KBO cuando foi descubiertu. |- |50000 Quaoar |Plutinu de gran tamañu, el sestu mayor de los que se conocen. Tien un satélite. |- |90377 Sedna |SDO peralloñáu del Sol, propuestu pa formar parte d'una nueva categoría dientro la clasificación formal de la Deep Ecliptic Survey, el proyeutu estauxunidense destináu a identificar nuevos oxetos nel cinturón de Kuiper. Dellos autores considéranlu oxetu del discu dispersu estendíu, otros oxetu dispersu, y otru oxetu separtáu distante. |- |[[90482 Orcus]] |El segundu mayor de los plutinos; tien un satélite relativamente grande. |- |136108 Haumea |Planeta nanu, el tercer mayor TNO. Ye singular por tener dos satélites, un sistema d'aniellos y un periodu de rotación inusualmente cortu (3,9 hores). |- |136472 Makemake |Planeta nanu, cubewanu, el cuartu mayor TNO conocíu. |- |[[136199 Eris]] |Planeta nanu, el mayor de los TNO conocíos. Esti SDO tien un satélite, Dysnomia. |- |{{mpl|2004 XR|190}} |SDO con una órbita perinclinada pero cuasi circular. |- |[[225088 Gonggong]] |El segundu de los SDO en tamañu; tien un satélite. |- |{{mpl|(528219) 2008 KV|42}} |Primer TNO retrógradu conocíu; tien una inclinación orbital de i = 104° |- |{{mpl|(471325) 2011 KT|19}} |TNO con una inclinación orbital inusualmente alta: 110°. |- |{{mpl|2012 VP|113}} |Sednoide, con un periheliu perllargu: 80 UA dende'l Sol, esto ye, 50 UA más allá de Neptunu. |- |[[486958 Arrokoth]] |Cubewanu binariu descubiertu pola nave ''[[New Horizons]]'' en 2019. |- |{{mpl|2018 VG|18}} |Primer TNO descubiertu a más de 100 UA de distancia del Sol. |} == Esploración == [[Ficheru:UltimaThule CA06 color 20190516.png|miniaturadeimagen|250x250px|Reconstrucción de la forma del KBO 2014 MU69, nomáu Ultima Thule, a partir de los datos recoyíos pola sonda espacial New Horizons cuando pasó cerca l'oxetu'l 1 de xineru de 2019. ]] La única misión espacial espresamente dedicada a l'observación d'un TNO foi la New Horizons, de la [[NASA]]; foi llanzada en xineru de 2015<ref>[https://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/overview/index.html New Horizons Mission Page], na web de la NASA.</ref> y 486958 Arrokoth en xineru de 2019<ref>[http://pluto.jhuapl.edu/News-Center/News-Article.php?page=20190101 New Horizons Successfully Explores Ultima Thule], artículu na web de la The Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory (1 de xineru de 2019).</ref>. La esistencia de planetes p'allá de Neptunu, con un rangu de masa que varía dende inferior al terrestre hasta'l propiu d'una estrella nana marrón, tien defendíose, por razones teóriques<ref>Fernandez JA, ''On the existence of a distant solar companion and its possible effects on the Oort cloud and the observed comet population''. The Astrophysical Journal, 2011;726(1):33. [https://iopscience.iop.org/article/10.1088/0004-637X/726/1/33 doi:10.1088/0004-637X/726/1/33] </ref><ref>Lykawka PS, Mukai T, ''An outer planet beyond Pluto and the origin of the trans-neptunian belt architecture''. The Astronomical Journal, 2008;135(4):1161-1200. [https://iopscience.iop.org/article/10.1088/0004-6256/135/4/1161 doi:10.1088/0004-6256/135/4/1161].</ref>, pa desplicar delles carauterístiques, observaes o hipotétiques, del cinturón de Kuiper y la nube d'Oort. Recientemente propúsose usar los datos apurríos pola sonda New Horizons pa tentar de proponer una posición nel espaciu pa esi cuerpu celeste hipotéticu. La NASA ta trabayando nuna nave espresamente diseñada p'aportar al mediu interestelar, el programa Precursor; considérase como una posibilidá usala, camín del so destín, pa pasar cerca de TNO como Sedna<ref name=":3">David L, ''[https://www.space.com/42935-nasa-interstellar-probe-mission-idea.html A Wild 'Interstellar Probe' Mission Idea Is Gaining Momentum]'', artículu na web space.com (9 de xineru de 2019).</ref>. El so llanzamientu ta propuestu pa la década de 2020, y intentarase que vaiga a una velocidá mayor que les sondes Voyager optimizando la tecnoloxía ya conocida<ref name=":3" />. Un diseñu d'estudiu ellaboráu en 2018 pa un Precursor Interestalar incluyía la visita del planeta menor Quaoar na década de 2030<ref>Brandt C, McNutt R, Hallinan G, Shao M, MewaldtR, Brown M et al, ''[https://www.hou.usra.edu/meetings/V2050/eposter/8173.pdf The Interstellar Probe Mission: Humanity's First Explicit Step in Reaching Another Star (PDF)]'', na web de la Universities Space Research Association (USRA).</ref>. == Oxetos tresneptunianos estremos == Los oxetos tresneptunianos estremos más estudiaos son trés oxetos de gran periheliu (más de 70 UA) clasificaos como sednoides: 90377 Sedna, [[2012 VP113|2012 VP<sub>113</sub>]] y [[541132 Leleākūhonua]]. El so gran periheliu caltiénlos a una distancia suficiente como pa nun sofrir perturbaciones gravitacionales significantes procedentes de Neptunu. Les hipótesis sobre'l porqué del gran periheliu de Sedna inclúin la posibilidá d'un alcuentru cercanu con un planeta desconocíu nuna orbita distante y la posibilidá d'un alcuentru remotu con una estrella aleatoria o con una que formara parte del garapiellu que diera nacencia al Sol y que pasara cerca del Sistema Solar<ref>Wall M, ''[https://www.space.com/12711-pluto-killer-mike-brown-dwarf-planets-interview.html A Conversation With Pluto's Killer: Q & A With Astronomer Mike Brown]'', artículu na web space.com (24 d'agostu de 2011).</ref><ref>Brown MA, Trujillo C, Rabinowitz D, ''Discovery of a Candidate Inner Oort Cloud Planetoid''. The Astrophysical Journal, 2004;617(1):645-649. [https://iopscience.iop.org/article/10.1086/422095 doi:10.1086/422095].</ref>. * == Enllaces esternos == * [http://cfa-www.harvard.edu/iau/lists/TNOs.html Llista d'oxetos tresneptunianos de la UAI] {{en}} * [http://web.archive.org/web/20000303081140/http://seds.lpl.arizona.edu/nineplanets/nineplanets/kboc.html Universidá d'Arizona] {{en}} * [http://www.sciam.com/0596issue/0596jewitt.html Revista ''Scientific American'')] {{en}} == Referencies == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Oxetos tresneptunianos]] {{llistaref}}{{Sistema Solar}} c2ho8v26wh71h08hsfk9skrka870wpb Bandera de Xibuti 0 17229 3707386 3609879 2022-08-16T14:52:02Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La '''bandera de [[Xibuti]]''' ta formada por dos franxes horizontales d'igual anchor, siendo [[azul]] la superior y [[verde]] la inferior, con un [[triángulu isósceles]] de color [[blancu]] nel llau del asta con una estrella bermeya de cinco puntes nel so centru. Los colores puen ser interpretaos como la tierra (verde), el cielu y la mar (azul), y la paz (blanco) cola estrella bermeya representando la xunidá. Esta bandera foi izada per primer vez el día de la independencia de Djibouti, el [[27 de xunu]] de [[1977]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes por estáu|Xibuti]] [[Categoría:Xibuti]] hyczks5nns124hdlf6zyv73mc17q4oy Brownie 0 17604 3707389 3680480 2022-08-16T14:52:16Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{ficha de comida}} Un '''brownie''' (lliteralmente ‘marronín’), tamién conocíu como '''brownie de chicolate''', ye un [[pastel (gastronomía)|pastel]] de [[chicolate]] pequeñu, asemeyáu a una [[galleta]], típicu de la [[cocina estauxunidense]]. Nómase asina por mor del so color marrón escuru. Delles vegaes cúbrese con ''[[fudge]]'' (sirope espesu de chicolate) y pue llevar dientro cachinos de [[nuez|nueces]], chicolate, ''[[butterscotch]]'' (una clas de [[toffee]] cruxente), [[mantega de cacagüeses]]. Piénsase que la primera mención a un brownie ye la qu'apaez nel catálogu de [[1897]] de [[Sears|Sears and Roebuck]]. == Orixe == Piénsase que los brownies descubriéronse por accidente, cuando un cocineru descuidáu facía un pastel de chicolate y escaeció emplegar [[formientu]]. Hai munches recetes estremaes pa los brownies, y les versiones cencielles valen dacuando como introducción a la [[repostería]]. == Presentación == Los brownies sírvense calientes con [[xeláu]] (lo que denómase polo xeneral brownie ''à la mode'') y a vegaes con [[nata montao]] (o tamién [[Crème double]]), especialmente como [[postre]] nos [[restorán|restoranes]]. La popularidá del brownie estauxunidense medró más alló de les sos fronteres, y pue atopase en munches pasteleríes d'[[Europa]]. Los brownies véndense tamién en dellos restoranes de [[Xapón]] como novedá, polo xeneral en restoranes temáticos. == Variantes == Los '''blondies''' son brownies fechos con [[zucre moreo]] y ensin [[cacáu]], que puen tener cachinos de [[chicolate blanco]], nueces y otros dulces. == Ver tamién == * [[Alice B. Toklas|Brownie de Alice B. Toklas]] (con [[cannabis]], quiciabes más conocíu como ''brownie d'Alice B. Tokin<nowiki>'</nowiki>'' o ''bud brownie'') {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Dulces]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] b51dsu4hfftdqfr1t8fqk5oquu7n2py Corbata 0 18598 3707401 3112583 2022-08-16T14:53:21Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki [[Archivu:Necktie.jpg|right|thumb|60px|Una corbata]] La '''corbata'''<ref>{{DALLA|corbata}}</ref> ye una tira, fecha polo xeneral de [[seda]] o d'otru material que s'ata alrodiu'l cuellu, dexando cayer dambos estremos con fines estéticos. == Orixe == El so nome vien del italianu, ''corvatta'' o ''crovatta'', deriváu de "croata". L'orixe data del añu [[1660]], cuando los xinetes del exércitu croata usaben pañuelos de collores ataos al pescuezu. Hai a lo menos dos clases de corbates, la llarga que ye'l tipu que más s'emplega anguaño, y la corta o "de moñu". Anguaño ye un complementu de la [[camisa]] y el traxe, y símbolu d'elegancia y formalidá nel vistir masculín nos países occidentales. == Nudos de corbata == L'atar la corbata pue da-y un aspeutu estremáu al portador por mor de les estremaes clases de nudos. Los más conocíos son el nudu inglés y el francés, que s'estremen ente ellos namái que pal francés hai que-y dar una vuelta más a la tela, xenerándose un nudu más voluminosu y consideráu (polo xeneral) más elegante. L'emplegu correutu de la corbata, requier que nunca nun pase de l'altor del [[cintu]], que'l nudu quede bien axustáu y pegáu al cuellu de la camisa y que la parte más delgada quede tres de la parte ancha, ensin sobrepasar el so llargor. Hai delles maneres d'atala: * El nudu simple o ''four in hand'' o francés * El nudu duple simple o inglés * El nudu Windsor * El nudu mediu Windsor * El nudu pequeñu * El nudu cruciáu == Diseños == La corbata, el pañuelu(ascot) y la paxarina son les prendes decoratives del vestuariu masculín de les sociedaes occidentales, y valen pa da-y un toque personal al vestuariu. Hailes d'estremaes clases, variando'l diseñu, color, material, anchor, llargor, tipos de nudu a usar y el preciu. En diseñu destaquen les corbates a rayes, llunares o llises. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|Necktie|Corbata}} * [http://www.youtube.com/watch?v=aO0-gvSaVIQ/ Videu que mostra com facer un nudo de corbata] * [http://www.culturizate.com/aprende-a-hacer-10-nudos-de-corbata/ Tutoriales pa facer los principales nudos de corbata (1) (n'español)] * [http://nudosdecorbata.info/ Tutoriales pa facer los principales nudos de corbata (2) (n'español)] * [http://www.protocolo.org/gest_web/proto_Seccion.pl?rfID=204&arefid=1388 El llinguax de les corbates (n'español)] * [http://www.protocolo.org/gest_web/proto_Seccion.pl?rfID=204&arefid=631 Cómo vistir la corbata (n'español)] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Indumentaria]] m89pjvtfcb656hx5qettcgvnokgh298 3707493 3707401 2022-08-16T15:04:00Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki [[Archivu:Necktie.jpg|right|thumb|60px|Una corbata]] La '''corbata'''<ref>{{DALLA|corbata}}</ref> ye una tira, fecha polo xeneral de [[seda]] o d'otru material que s'ata alrodiu'l cuellu, dexando cayer dambos estremos con fines estéticos. == Orixe == El so nome vien del italianu, ''corvatta'' o ''crovatta'', deriváu de "croata". L'orixe data del añu [[1660]], cuando los xinetes del exércitu croata usaben pañuelos de colores ataos al pescuezu. Hai a lo menos dos clases de corbates, la llarga que ye'l tipu que más s'emplega anguaño, y la corta o "de moñu". Anguaño ye un complementu de la [[camisa]] y el traxe, y símbolu d'elegancia y formalidá nel vistir masculín nos países occidentales. == Nudos de corbata == L'atar la corbata pue da-y un aspeutu estremáu al portador por mor de les estremaes clases de nudos. Los más conocíos son el nudu inglés y el francés, que s'estremen ente ellos namái que pal francés hai que-y dar una vuelta más a la tela, xenerándose un nudu más voluminosu y consideráu (polo xeneral) más elegante. L'emplegu correutu de la corbata, requier que nunca nun pase de l'altor del [[cintu]], que'l nudu quede bien axustáu y pegáu al cuellu de la camisa y que la parte más delgada quede tres de la parte ancha, ensin sobrepasar el so llargor. Hai delles maneres d'atala: * El nudu simple o ''four in hand'' o francés * El nudu duple simple o inglés * El nudu Windsor * El nudu mediu Windsor * El nudu pequeñu * El nudu cruciáu == Diseños == La corbata, el pañuelu(ascot) y la paxarina son les prendes decoratives del vestuariu masculín de les sociedaes occidentales, y valen pa da-y un toque personal al vestuariu. Hailes d'estremaes clases, variando'l diseñu, color, material, anchor, llargor, tipos de nudu a usar y el preciu. En diseñu destaquen les corbates a rayes, llunares o llises. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|Necktie|Corbata}} * [http://www.youtube.com/watch?v=aO0-gvSaVIQ/ Videu que mostra com facer un nudo de corbata] * [http://www.culturizate.com/aprende-a-hacer-10-nudos-de-corbata/ Tutoriales pa facer los principales nudos de corbata (1) (n'español)] * [http://nudosdecorbata.info/ Tutoriales pa facer los principales nudos de corbata (2) (n'español)] * [http://www.protocolo.org/gest_web/proto_Seccion.pl?rfID=204&arefid=1388 El llinguax de les corbates (n'español)] * [http://www.protocolo.org/gest_web/proto_Seccion.pl?rfID=204&arefid=631 Cómo vistir la corbata (n'español)] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Indumentaria]] d15eki2nyxkr7fmxtn229hlx1c63uwc Prisma (óptica) 0 19687 3707439 3681625 2022-08-16T14:57:06Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Ficha xenérica}} N'[[óptica]], un '''prisma''' ye un oxetu capaz de refractar, reflexar y descomponer na lluz nos colores del [[arcu la vieya]]. Estos oxetos avecen a tener la forma d'un prisma triangular, y ye d'ehí d'aú-yos vien en nome. En [[xeometría]], un prisma ye un poliedru llimitáu por dos polígonos iguales y paralelos, nomaos bases, y varios [[paralelogramu|paralelogramos]] nomaos cares llaterales. [[Imaxe:Prism-rainbow.svg|right|thumb|200px|Descomposición de la lluz al travesar un prisma.]] == Llei de Snell en prismes == Acordies cola [[llei de Snell]], cuando la lluz pasa del aire al [[vidru]] del prisma amenorga la so velocidá, y la so trayeutoria esvíase formando un [[ángulu]] con respectu a la [[interfase]]. Como consecuencia d'ello la lluz refléxase o refráctase. L'[[ángulu d'incidencia]] del rayu de lluz y los índices de refracción del prisma y l'aire determinen la cantidá de lluz que sedrá reflexada y la que sedrá refractada, o tamién si va pasar esclusivamente una de les dos coses. == Tipos de prismes == === Prismes dispersivos === Los prismes dispersivos úsense pa romper la lluz nos sos collores espectrales constituyentes. Llógrenlo porque l'índiz de refracción depende de la [[frecuencia]]: la lluz blanco qu'entra nel prisma ye un amiestu de diferentes frecuencies, caúna de les cuales dóblase de forma llixeramente distinta. Asina, la lluz azul enllentece'l so pasu más que la roxa, y asina doblase más qu'ella. Ente los tipos de prismes dispersivos tenemos, ente más otros, el prisma triangular, el prisma d'Abbe, el prisma de Pellin-Broca, el prisma d'Amici y el prisma compuestu. [[Imaxe:Visszatükrözés_prizmán_2.jpg|right|thumb|200px|Reflexión total de la lluz nún prisma de Porro.]] === Prismes reflectivos === Los prismes reflectivos úsense pa reflexar la lluz col oxetivu de voltear, invertir, rotar, esviar o desplazar el rayu de lluz. Un usu típicu d'ellos ye la de voltear la imaxe, qu'ensin los prismes veríemos al traviés d'ellos cabeza abaxu, nos prismáticos y nes cámares fotográfiques reflex de llente única. Munchos prismes reflectivos usen una reflexión interna total p'algamar una alta reflexividá. Los más comunes son el prisma de Porro, el prisma de Porro-Abbe, el prisma de techu d'Amici, el pentaprisma, el pentaprisma de techu, el prisma d'Abbe-Koenig, el prisma de Schmidt-Pechan, el prisma de Bauernfeind, el prisma de Dobe y el prisma retroreflector. Hai, tamién, dellos prismes reflectivos que son utilizaos pa dixebrar un rayu en dos o más. Son el prisma dicroicu y el cubu dixebrador de rayos. [[Imaxe:Light_dispersion_of_a_mercury-vapor_lamp_with_a_flint_glass_prism_IPNr°0125.jpg|right|thumb|150px|Dispersión de la lluz por un prisma triangular.]] === Prismes polarizantes === Los prismes polarizantes ruempen un rayu de lluz en componentes de polarización variable. Avecen a tar construyíos de material birrefrinxente cristalinu y son, ente más otros, el prisma de Nicol, el prisma de Wollaston, el prisma de Nomarski (una variante del anterior más afayaízu pal so usu en microscopía), el prisma de Rochon, el prisma de Sénarmont, el prisma de Glan-Foucault, el prima de Glan-Taylor y el prisma de Glan-Thompson. === Prismes deflectivos === :- Los prismes de cuña úsense pa esviar un rayu de lluz con un ángulu determináu. Si tenemos un par d'ellos podemos dirixir los rayos, rotándolos con ángulos determinaos, a cualisquier puntu que queramos d'un espaciu cónicu predetermináu pola posición de los prismes. Asina ye, por exemplu, na pareya de prismes que formen el prisma de Risley. Los prismes de cuña pueden usase tamién, como pareya anamórfica, pa cambiar la forma d'un rayu; asina se consigue facer un rayu circular a partir del rayu elípticu qu'emiten los diodos láser. :- Los prismes romboidales úsense pa desplazar llateralmente un rayu de lluz ensin que s'invierta la imaxe. :- Los prismes de cubierta usábense nos barcos pa llevar la lluz del día a la bodega primeru de que s'inventara la lluz elléctrico, pol peligru d'usar veles o llámpares de querosenu pa esi propósitu. == Historia == [[René Descartes]] tenía observao que la lluz separtábase nos collores del arcu la vieya al travesar vidru o agua, magar que nun se conocía la fonte d'esi color. L'esperimentu d'[[Isaac Newton]] de [[1666]], que demostró la esviación de la lluz blanco al traviés d'un prisma, fizo evidente que tolos collores coesistíen na lluz, y qu'había estremaos "fotón|corpúsculos" de color que s'abríen y viaxaben con diferentes velocidaes al traviés del prisma. Sedríen [[Thomas Young]] y [[Augustin Fresnel]], posteriormente, los que combinaríen la teoría de les partícules de Newton cola [[Principiu de Huygens-Fresnel|teoría d'ondes de Huygens]] pa esplicar cómo surde'l color del espectru de la lluz. Newton llegó a la so conclusión faciendo pasar el color roxu d'un prisma al traviés d'un segundu prisma, encontrando al facelo que'l color nun cambiaba. D'esto deduxo que los collores teníen que tar presentes na lluz incidente, esto ye, que'l prisma nun crea collores, sinón que namái separtaba collores que yá taben ehí previamente. Usó tamién una llente y un segundu prisma pa recomponer l'espectru de lluz y volver a xuntalu pa formar una lluz blanco. Esti esperimentu ye ún de los que se consideren exemplos clásicos de la metodoloxía qu'entamó a implantase nel contestu de la nomada revolución científica. Newton esplicó con gran detalle la dispersión de la lluz nos prismes nel so llibru ''"Óptica"'', nel que describió tamién l'usu de más d'un prisma pa controlar la dispersión. La so descripción de los esperimentos que ficiera yera cualitativa; la cuantitativa nun foi necesaria hasta que apaecieron los espansores de rayos láser de prisma múltiple na década del 1980. == Ver tamién == * [[Prisma (xeometría)]] * [[Refraición]] * [[Reflexión (física)|Reflexión]] * [[Dispersión]] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Instrumentos ópticos]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] c6z3jsh66v113ugou64aylm4pricepj 3707519 3707439 2022-08-16T15:06:38Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{Ficha xenérica}} N'[[óptica]], un '''prisma''' ye un oxetu capaz de refractar, reflexar y descomponer na lluz nos colores del [[arcu la vieya]]. Estos oxetos avecen a tener la forma d'un prisma triangular, y ye d'ehí d'aú-yos vien en nome. En [[xeometría]], un prisma ye un poliedru llimitáu por dos polígonos iguales y paralelos, nomaos bases, y varios [[paralelogramu|paralelogramos]] nomaos cares llaterales. [[Imaxe:Prism-rainbow.svg|right|thumb|200px|Descomposición de la lluz al travesar un prisma.]] == Llei de Snell en prismes == Acordies cola [[llei de Snell]], cuando la lluz pasa del aire al [[vidru]] del prisma amenorga la so velocidá, y la so trayeutoria esvíase formando un [[ángulu]] con respectu a la [[interfase]]. Como consecuencia d'ello la lluz refléxase o refráctase. L'[[ángulu d'incidencia]] del rayu de lluz y los índices de refracción del prisma y l'aire determinen la cantidá de lluz que sedrá reflexada y la que sedrá refractada, o tamién si va pasar esclusivamente una de les dos coses. == Tipos de prismes == === Prismes dispersivos === Los prismes dispersivos úsense pa romper la lluz nos sos colores espectrales constituyentes. Llógrenlo porque l'índiz de refracción depende de la [[frecuencia]]: la lluz blanco qu'entra nel prisma ye un amiestu de diferentes frecuencies, caúna de les cuales dóblase de forma llixeramente distinta. Asina, la lluz azul enllentece'l so pasu más que la roxa, y asina doblase más qu'ella. Ente los tipos de prismes dispersivos tenemos, ente más otros, el prisma triangular, el prisma d'Abbe, el prisma de Pellin-Broca, el prisma d'Amici y el prisma compuestu. [[Imaxe:Visszatükrözés_prizmán_2.jpg|right|thumb|200px|Reflexión total de la lluz nún prisma de Porro.]] === Prismes reflectivos === Los prismes reflectivos úsense pa reflexar la lluz col oxetivu de voltear, invertir, rotar, esviar o desplazar el rayu de lluz. Un usu típicu d'ellos ye la de voltear la imaxe, qu'ensin los prismes veríemos al traviés d'ellos cabeza abaxu, nos prismáticos y nes cámares fotográfiques reflex de llente única. Munchos prismes reflectivos usen una reflexión interna total p'algamar una alta reflexividá. Los más comunes son el prisma de Porro, el prisma de Porro-Abbe, el prisma de techu d'Amici, el pentaprisma, el pentaprisma de techu, el prisma d'Abbe-Koenig, el prisma de Schmidt-Pechan, el prisma de Bauernfeind, el prisma de Dobe y el prisma retroreflector. Hai, tamién, dellos prismes reflectivos que son utilizaos pa dixebrar un rayu en dos o más. Son el prisma dicroicu y el cubu dixebrador de rayos. [[Imaxe:Light_dispersion_of_a_mercury-vapor_lamp_with_a_flint_glass_prism_IPNr°0125.jpg|right|thumb|150px|Dispersión de la lluz por un prisma triangular.]] === Prismes polarizantes === Los prismes polarizantes ruempen un rayu de lluz en componentes de polarización variable. Avecen a tar construyíos de material birrefrinxente cristalinu y son, ente más otros, el prisma de Nicol, el prisma de Wollaston, el prisma de Nomarski (una variante del anterior más afayaízu pal so usu en microscopía), el prisma de Rochon, el prisma de Sénarmont, el prisma de Glan-Foucault, el prima de Glan-Taylor y el prisma de Glan-Thompson. === Prismes deflectivos === :- Los prismes de cuña úsense pa esviar un rayu de lluz con un ángulu determináu. Si tenemos un par d'ellos podemos dirixir los rayos, rotándolos con ángulos determinaos, a cualisquier puntu que queramos d'un espaciu cónicu predetermináu pola posición de los prismes. Asina ye, por exemplu, na pareya de prismes que formen el prisma de Risley. Los prismes de cuña pueden usase tamién, como pareya anamórfica, pa cambiar la forma d'un rayu; asina se consigue facer un rayu circular a partir del rayu elípticu qu'emiten los diodos láser. :- Los prismes romboidales úsense pa desplazar llateralmente un rayu de lluz ensin que s'invierta la imaxe. :- Los prismes de cubierta usábense nos barcos pa llevar la lluz del día a la bodega primeru de que s'inventara la lluz elléctrico, pol peligru d'usar veles o llámpares de querosenu pa esi propósitu. == Historia == [[René Descartes]] tenía observao que la lluz separtábase nos colores del arcu la vieya al travesar vidru o agua, magar que nun se conocía la fonte d'esi color. L'esperimentu d'[[Isaac Newton]] de [[1666]], que demostró la esviación de la lluz blanco al traviés d'un prisma, fizo evidente que tolos colores coesistíen na lluz, y qu'había estremaos "fotón|corpúsculos" de color que s'abríen y viaxaben con diferentes velocidaes al traviés del prisma. Sedríen [[Thomas Young]] y [[Augustin Fresnel]], posteriormente, los que combinaríen la teoría de les partícules de Newton cola [[Principiu de Huygens-Fresnel|teoría d'ondes de Huygens]] pa esplicar cómo surde'l color del espectru de la lluz. Newton llegó a la so conclusión faciendo pasar el color roxu d'un prisma al traviés d'un segundu prisma, encontrando al facelo que'l color nun cambiaba. D'esto deduxo que los colores teníen que tar presentes na lluz incidente, esto ye, que'l prisma nun crea colores, sinón que namái separtaba colores que yá taben ehí previamente. Usó tamién una llente y un segundu prisma pa recomponer l'espectru de lluz y volver a xuntalu pa formar una lluz blanco. Esti esperimentu ye ún de los que se consideren exemplos clásicos de la metodoloxía qu'entamó a implantase nel contestu de la nomada revolución científica. Newton esplicó con gran detalle la dispersión de la lluz nos prismes nel so llibru ''"Óptica"'', nel que describió tamién l'usu de más d'un prisma pa controlar la dispersión. La so descripción de los esperimentos que ficiera yera cualitativa; la cuantitativa nun foi necesaria hasta que apaecieron los espansores de rayos láser de prisma múltiple na década del 1980. == Ver tamién == * [[Prisma (xeometría)]] * [[Refraición]] * [[Reflexión (física)|Reflexión]] * [[Dispersión]] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Instrumentos ópticos]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] 5g1gs678gucy6oavdzkbpoa9wa9bazv Rexonalismu asturianu 0 21020 3707482 3604452 2022-08-16T15:03:02Z YoaR 37624 Plantía: {{referencies|t={{subst:CURRENTTIMESTAMP}}}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220816150302}} El '''rexonalismu asturianu''' vien tando representáu nos últimos años por fuercies mayoritariamente de centru-derecha como la [[URAS|Unión Renovadora Asturiana]] y [[Convergencia Democrática Asturiana]] (esti últimu nun tien nenguna representatividá) anque tamién ye cierto que na transición hebio proyeutos d'izquierdes como'l [[PSPA]] (Partíu Socialista Popular d'Asturies) de 1977 y que poco dempués d'algamar un 7,9% de votu finaría inxertándose nel PSOE o [[Unidá Rexonalista]] nes eleiciones de 1977 y que disolveríase mizcu dempués. Anguaño, [[Foru Asturies]] ye'l partíu rexonalista asturianu que meyores resultaos eleutorales tien, llogrando la presidencia d'[[Principáu d'Asturies|Asturies]] al pocu tiempu de ñacer. Tamién ye l'únicu en llograr representación nel [[Congresu de los Diputaos]] y nel [[Senáu d'España|Senáu]]. ==Rexonalismu históricu== El rexonalismu de fines del sieglu XIX y entamos del sieglu XX foi mayoritariamente conservador , siendo representáu pola Xunta Rexonalista en 1918. [[Categoría:Política d'Asturies]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] qt8pa3iobm1z07yranjdrmvu1z9act8 Pax Británica 0 21117 3707434 3447536 2022-08-16T14:56:47Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki [[File:Imperial Federation, Map of the World Showing the Extent of the British Empire in 1886 (levelled).jpg|thumb|350px|Mapa del Imperiu británicu en 1886, colos dominios británicos marcaos nel color utilizáu tradicionalmente na Gran Bretaña pa señalar les sos posesiones.]] '''''Pax Britannica''''' (en [[llatín]] ''"Paz británica"'', por semeyanza cola ''[[Pax Romana]]'') ye un términu utilizáu pa referise al periodu de paz relativa qu'hebo nel mundu ente [[1815]] y [[1914]], nel que l'Imperiu británicu convirtióse nel poder global hexemónicu y adoptó'l rol de ''"policía mundial"''<ref>Johnston, Douglas M.; Reisman, W. Michael, ''The Historical Foundations of World Order'', páxs. 508-10. Leiden, [[2008]], Martinus Nijhoff Publishers. ISBN 9047423933.</ref>. El periodu 1815-1914 llámase tamién el sieglu imperial británicu, una y bones alredor de 26 millones de km² de territoriu<ref>Smith, Simon, ''British Imperialism 1750–1970'', p.71. Cambridge, [[1998]], Cambridge University Press. ISBN 978-3-12-580640-5.</ref> y 400 millones d'habitantes añediéronse-y al Imperiu<ref>Parsons, Timothy H, ''The British Imperial Century, 1815–1914: A World History Perspective'', p. 3. [[1999]], Rowman & Littlefield. ISBN 0-8476-8825-9.</ref>. Tres de la victoria sobre la [[Primer Imperiu francés|Francia napoleónica]] los ingleses quedaron ensin dengún otru gran enemigu d'importancia, quiciás sacante l'[[Imperiu rusu]] na rexón del Asia central. Los intentos rusos d'estender la so influyencia nos [[Balcanes]] a costa del [[Imperiu otomanu]] foron albortaos por ingleses y franceses na guerra de Crimea ([[1854]]-[[1856|56]]). La [[Royal Navy]] británica controló, nesta dómina, la mayoría de les principales rutes comerciales, y nun tenía rival dengún del so altor. Eso permitió-y a [[Gran Bretaña]] tener, amás del control formal de les sos propies colonies, el control del accesu marítimu -y, poro, de les rutes comerciales- a rexones como Asia o América Llatina. Los comerciantes, armadores y banqueros ingleses teníen una ventaxa tan grande sobro los sos posibles rivales que lo que se llamaba "imperiu informal" británicu estendíase per bona parte del planeta<ref>Porter, Andrew, ''The Nineteenth Century, The Oxford History of the British Empire'', volumen III, p.8. Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-924678-5.</ref> ==Historia== Tres de la perda de les sos colonies en Norteamérica na [[Revolución Americana]] Gran Bretaña centró'l so interés n'[[Asia]], la rexón del [[océanu Pacíficu|Pacíficu]] y dempués n'[[África]], espardiéndose hasta establecer lo que se conoz como [[Segundu Imperiu británicu]] ([[1783]]-1815). La [[Revolución Industrial]] entamó en Gran Bretaña nes décades finales del [[sieglu XVIII]], y con ella aportaron nueves idees sobre'l [[llibre comerciu]], exemplificáu pola obra d'[[Adam Smith]] ''La riqueza de les naciones'' ([[1776]]). El llibre comerciu foi'l principiu qu'aplicó Gran Bretaña dende la década de [[1840]], y tuvo un papel fundamental nel gran crecimientu económicu del país y na so dominación financiera del mundu<ref>Darwin, John, ''Unfinished Empire: The Global Expansion of Britain'', p. 391. London, [[2012]], Allen Lane.</ref> Dende'l final de les [[guerres napoleóniques]] en 1815 hasta la [[Primer Guerra Mundial]], en 1914, el Reinu Xuníu impuso la so hexemonía. L'establecimientu d'una ''Pax Britannica'' nes principales rutes comerciales entamó en 1815 cola conquista de la islla de [[Sri Lanka|Ceilán]]. Nes costes del [[golfu Pérsicu]] los dirixentes árabes llocales aceptaron roblar dellos trataos que formalizaron el protectoráu británico sobro la rexón. Ún d'ellos foi un tratáu antipiratería, el ''General Treaty'' (Tratáu Xeneral) de [[1820]]. Delles décades dempués, al roblar la ''Perpetual Maritime Truce'' (Tregua Marítima Perpetua) de [[1853]] los gobernantes árabes renunciaron al so derechu a la llucha naval a cambiu de la proteición británica sobre los sos enemigos esternos<ref>{{cita web|títulu=The British in the Gulf: An Overview|url=http://www.qdl.qa/en/british-gulf-overview|website=Qatar Digital Library|publisher=British Library Qatar Foundation Partnership|fechaaccesu=25 setiembre 2016|quote=La estabilidá creciente que la Pax Britannica traxo a la rexón fizo espolletar el comerciu enforma. Los dirixentes de les entidaes polítiques de la zona entamaron a buscar activamente la proteición británica como una forma d'asegurase'l poder pa los de so y la integridá del so territoriu.}}</ref>. La ablucante superioridá del exércitu y el comerciu británicos viéronse favorecíes pola debilidá de los estaos de la Europa continental, y sofitaes pola presencia de la Royal Navy en tolos océanos y mares del mundu. Amás de los territorios embaxu'l so control real, el comerciu con dellos países de la importancia de [[China]], [[Tailandia|Siam]] y [[Arxentina]] yeren controlaos polos británicos, que tres del [[Congresu de Viena]] (1815) siguieron fortaleciendo la so economía al traviés de la dominación naval<ref>Pugh, Martin, ''Britain since 1789: A Concise History'', p. 83. Macmillan, 1999. ISBN 0-312-22359-5.</ref> y de los esfuercios diplomáticos pa calterner un equilibrio de fuercies ente les potencies de la Europa continental<ref>Thackeray, Frank, ''Events That Changed Great Britain since 1689'', p. 57. Greenwood Publishing Group, 2002. ISBN 0-313-31686-4.</ref>. [[Imaxe:Berlin_.Gendarmenmarkt_.Deutscher_Dom_010.jpg|right|thumb|250px|Primer páxina de les actes del congresu de Viena.]] Nesta dómina la Royal Navy fizo coses que beneficiaron a otres naciones, como la eliminación de la piratería o'l bloquéu del comerciu d'esclavos. La ''Slave Trade Act'' de [[1807]] prohibiera'l comerciu d'esclavos nel Imperiu británicu. La so publicación siguiose de la formación del ''West Africa Squadron'' (Escuadrón del África occidental) de la Royal Navy y de les negociaciones del gobiernu pa que se firmaran trataos internacionales que permitieran l'acción d'esti sobre los navíos d'otres naciones. Sicasí, el poderíu británicu, sofitáu nuna Royal Navy que fue, demientres tol periodu, superior a la suma de les dos armaes de cualisquier otros países, nun pudo evitar que se socedieran les guerres terrestres ([[guerra de Crimea]], guerres del opiu, [[guerra franco-prusiana]]) demientres el sieglu XIX. Gran Bretaña comerció intensamente, en bienes y capital, con países de tol mundu, tres de la adopción de la política de llibre comerciu na década de 1840. El so dominiu incrementose col desarrollu del [[barcu de vapor]] y del [[telégrafu]], dos inventos de la segunda metá del sieglu XIX que facilitaron el so control del imperiu. Pa [[1902]] tol imperiu taba conectáu por una rede telegráfica, la nomada ''All Red Line''<ref>Dalziel, Nigel, ''The Penguin Historical Atlas of the British Empire'', p. 88-91. Penguin, 2006. ISBN 0-14-101844-5.</ref>. La ruptura del orden continental establecíu pol congresu de Viena debilitó esta ''Pax Britannica''. Les tensiones ente les grandes potencies europees llegaron al cumal por culpa del declive del [[Imperiu otomanu]], que desató una llucha por facese polos sos territorios que provocó la guerra de Crimea. D'otra banda, tres de la guerra franco-prusiana xurdieron n'Europa dos nuevos grandes estaos-nación, [[Italia]] y [[Alemaña]]. Ún d'ellos, Alemaña, entamó a industrializase enforma, y el so espoxigue, xuníu al de los [[Estaos Xuníos]] y al de [[Xapón]], contribuyeron a la decadencia relativa de la supremacía industrial británica a entamos del [[sieglu XX]]. == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Historia del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Edá Contemporánea]] a53nbyb1shy7gh26n9s4x6t42z85qs0 Plantía:Userbox colores 10 21222 3707530 3388555 2022-08-16T15:08:48Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Plantía:Userbox collores]]" a "[[Plantía:Userbox colores]]" ensin dexar una redireición wikitext text/x-wiki <div style="float: left; border:solid 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background: black;" | style="width: 45px; height: 45px; background: ; text-align: center; font-size: {{{5|{{{id-s|14}}}}}}pt; color: {{{id-fc|black}}};" | [[Ficheru:Rainbow icon.svg|45px]] | style="font-size: {{{info-s|8}}}pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; color: {{{info-fc|black}}};" | {{{4|'''<span style="color:red;">A</span> <span style="color:orange;">esti</span> <span style="color:yellow;">usuariu</span> <span style="color:#00FFFF;">gusten-y</span> <span style="color:blue;">tolos</span> <span style="color:#FF00FF;">collores.</span>'''}}} |}</div><noinclude>[[Categoría:Wikipedia:Plantíes userbox|Userbox collores]]</noinclude> fngaow38vyirnsgvc94427y9r0kne5z 3707534 3707530 2022-08-16T15:10:23Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki <div style="float: left; border:solid 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background: black;" | style="width: 45px; height: 45px; background: ; text-align: center; font-size: {{{5|{{{id-s|14}}}}}}pt; color: {{{id-fc|black}}};" | [[Ficheru:Rainbow icon.svg|45px]] | style="font-size: {{{info-s|8}}}pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; color: {{{info-fc|black}}};" | {{{4|'''<span style="color:red;">A</span> <span style="color:orange;">esti</span> <span style="color:yellow;">usuariu</span> <span style="color:#00FFFF;">gusten-y</span> <span style="color:blue;">tolos</span> <span style="color:#FF00FF;">colores.</span>'''}}} |}</div><noinclude>[[Categoría:Wikipedia:Plantíes userbox|Userbox colores]]</noinclude> kq78wyip0h5fxhbzaa6ycihqdbb1fjk Wikipedia:Etiquetes d'usuariu 4 21241 3707529 2873288 2022-08-16T15:08:31Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Caxa Userbox}} {{Userbox/Userbox|orange|yellow||Una '''userbox''' ye una caxa pequeña con esti aspeutu.}} {{Userbox/Userbox-r|green|lightgreen|[[Image:Crystal package.png|40px]]|Les '''userboxes''' son de munchos estilos desemeyaos.}} {{Userbox/Userbox-2|#0000CD|#ADD8E6|[[Image:Icône Userbox.svg|40px]]|Les '''userboxes''' puen tener un o dos llaos.|[[Image:Ark-icon.png|40px]]}} {{Fin Userbox}} Una '''etiqueta d'usuariu''', tamién conocida como '''''userbox''''', '''caxa d'usuariu''' o '''plantía de wikipedista''', ye una caxa pequeña de [[color|colores]] que permite a los usuarios amestar pequeños mensaxes nes sos '''Páxines d'usuariu'''. Son una adautación de les caxes de [[Uiquipedia:Babel|Babel]] usaes pa informar de los conocimientos idiomáticos de los usuarios y simplificar la interaición ente delles wikipedies , o dientro del mesmu proyeutu. [[commons:Entamu|'''Commons''']] tien una [[:commons:Category:Icons|gran variedá d'iconos]] pa utilizalos nes caxes. Son tarrecíes por muncha xente al considerar que la inmensa mayoría son inútiles, abondo llamatives, y ralenticen los servidores del proyeutu. Pel llau aviesu, a otra xente présten-y pol calter cálidu y personalizáu qu'aporten. Les '''etiquetes d'usuariu''' úsense pa reflexar los intereses de los usuarios, les sos habilidaes, gustos, informaciones téuniques, autividaes na Wikipedia, o cenciellamente por diversión. ==Axuntando userboxes== Lo mesmo que coles caxes de [[Uiquipedia:Babel|Babel]], esiste una caxa especial p'agrupar userboxes. Namái tienes que poner al entamu de la to llista d'userboxes: *'''<nowiki>{{Caxa Userbox|Equí pones el to títulu}}</nowiki>''', *llueu pones les tos userbox, y pa terminar *'''<nowiki>{{Fin Userbox}}</nowiki>''' no cabero la llista. {{Caxa Userbox | bordercolor = blue | backgroundcolor = pink | align = right | toptext = ''La mio caxa d'userboxes'' | extra-css = }} {{Userbox colores}} {{Userbox llectura}} {{Userbox música}} {{Fin Userbox}} Tamién tienes más opciones pa pone-y [[color]]es. Por exemplu, '''la caxa que ta a mandrecha fízose d'esta miente''': <nowiki>{{Caxa Userbox</nowiki> <nowiki>| bordercolor = blue</nowiki> <nowiki>| backgroundcolor = pink</nowiki> <nowiki>| align = right</nowiki> <nowiki>| toptext = ''La mio caxa d'userboxes''</nowiki> <nowiki>| extra-css =</nowiki> <nowiki>}}</nowiki> <nowiki>{{Userbox colores}}</nowiki> <nowiki>{{Userbox llectura}}</nowiki> <nowiki>{{Userbox música}}</nowiki> <nowiki>{{Fin Userbox}}</nowiki> ==Userbox preparaes== Dalgunes de les que tenemos na nuesa [[Wikipedia]] tan na [[:Categoría:Wikipedia:Plantíes userbox]]. ==Diseñando una etiqueta d'usuariu== Tamién pues faceles. Hai una variedá descomanada de caxes pa ellexir cuando se fai una etiqueta d'usuariu. El diseñu que más avezáu ye la "caxa estándar". Tien un [[área]] cuadrao a la esquierda ("id") y un área [[rectángulu|rectangular]] a la mandrecha ("info"). Pa facer cenciellu el so usu, les userboxes créense per aciu de plantíes que tienen una cantidá de parámetros. Una vegada guardada la plantía, tresfórmense automáticamente a a HTML. {| {{tablaguapa}} !Parámetros de la plantía !Resultáu !Valor |- |border-c |<span style="border:1px solid #333;">El '''color de borde''' de la userbox</span> |[[Llista de colores|Valor de color CSS]] ([[hexadecimal|#hex]] o nome del color n'inglés) |- |border-s |<span style="border:4px solid #3f3;">El '''tamañu de borde''' de la userbox</span> |Tamañu en píxeles |- |id-c |<span style="background:#efe">El ''' color de fondu''' de la caxa “id”</span> |Valor de color CSS |- |id-s |El <span style="font-size:150%">'''tamañu'''</span> de fonte del testu de la caxa “id” |Tamañu en [[Puntu (tipografía)|Puntos PostScript]] |- |id-fc |El <span style="color:#090">'''color'''</span> de la fonte del testu de la caxa “id” |Valor de color CSS |- |info-c |<span style="background:#efe">El '''color de fondu''' de la caxa “info”</span> |Valor de color CSS |- |info-s |El <span style="font-size:150%">'''tamañu'''</span> de la fonte de la caxa “info” |Tamañu en puntos PostScript |- |info-fc |El <span style="color:#090">'''color'''</span> de la fonte de la caxa “info” |Valor de color CSS |- |id |Esti ye'l '''conteníu''' de la caxa “id” |Testu |- |info | Esti ye'l '''conteníu''' de la caxa “info” |Testu |} === Menes d'userbox === {| cellspacing="1" cellpadding="2" style="background: #99f; color: #000;" !style="background: #fff;"|Códigu !style="background: #fff;"|Aldéu |- !colspan="2" style="background: #fff; text-align: left; padding: 0 1em;"|Caxa estándar |- |style="background: #fff;"|<pre>{{subst:Userbox |border-c = #000 |border-s = 1 |id-c = #fff |id-s = 12 |id-fc = #000 |info-c = #039 |info-s = 8 |info-fc = #fff |id = ID |info = conteníu de la caxa "info" }}</pre></tt> |style="background: #fff;"|{{Userbox/Userbox|border-c=#000|border-s=1|id-c=#fff|id-s=12|id-fc=#000|info-c=#039|info-s=8|info-fc=#fff|id=ID|info=conteníu de la caxa "info"}} |- !colspan="2" style="background: #fff; text-align: left; padding: 0 1em;"|Caxa "reflexada" |- |style="background: #fff;"|<pre>{{subst:Userbox-r |border-c = #000 |border-s = 1 |id-c = #fff |id-s = 12 |id-fc = #000 |info-c = #039 |info-s = 8 |info-fc = #fff |id = ID |info = conteníu de la caxa "info" }}</pre> |style="background: #fff;"|{{Userbox/Userbox-r|border-c=#000|border-s=1|id-c=#fff|id-s=12|id-fc=#000|info-c=#039|info-s=8|info-fc=#fff|id=ID|info=conteníu de la caxa "info"}} |- !colspan="2" style="background: #fff; text-align: left; padding: 0 1em;"|Caxa duble |- |style="background: #fff;"|<pre>{{subst:Userbox-2 |border-c = #000 |border-s = 1 |id1-c = #fff |id1-s = 12 |id1-fc = #000 |id2-c = #000 |id2-s = 12 |id2-fc = #fff |info-c = #039 |info-s = 8 |info-fc = #fff |id1 = ID 1 |id2 = ID 2 |info = conteníu de la caxa "info" }}</pre> <br/>'''''Nota''': Si s'omiten estos datos, los colores de fondu y de borde de la caxa ID 2 son, por defeutu, los mesmos que los de la caxa ID 1, y el color de fonte ye'l [[prietu]]. El gruesu del borde por defeutu ye 1.'' |style="background: #fff;"|{{Userbox/Userbox-2|border-c=#000|border-s=1|id1-c=#fff|id1-s=12|id1-fc=#000|id2-c=#000|id2-s=12|id2-fc=#fff|info-c=#039|info-s=8|info-fc=#fff|id1=ID 1|id2=ID 2|info=conteníu de la caxa "info"}} |- !colspan="2" style="background: #fff; text-align: left; padding: 0 1em;"|Mini caxa |- |style="background: #fff;"|<pre>{{subst:Userbox-m |border-c = #000 |border-s = 1 |id-c = #fff |id-s = 12 |id-fc = #000 |id = ID }}</pre> |style="background: #fff;"|{{Userbox/Userbox-m|border-c=#000|border-s=1|id-c=#fff|id-s=12|id-fc=#000|id=ID}} |} [[Categoría:Wikipedia:Plantíes userbox|*]] nwhirw2qjsfvypskac31mrl6q6vbbs6 Quesu de Gamonéu 0 21460 3707446 3602994 2022-08-16T14:57:43Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Ficha de quesu | nome = Gamonéu | imaxe = [[Archivu:Gamonedo b.JPG|260px]] | otros nomes = | zona = [[Asturies]] | rexón = Oriental | ciudá = | lleche = [[Cabra]], [[oveya]] y [[vaca]] | pasteurizao = Non | testura = | grasa = Mínimu: 45% | proteína = Mínimu: 25% | tamañu = Alzada: 6-15 cm<br/>Diámetru de la base: 10-30 cm | pesu = 0,5-7 kg | avieyamientu = 2 meses | certificáu = [[DOP]] [[2008]] }} El '''Quesu de Gamonéu''' (o '''''Camonéu''''') ye un tipu de [[quesu]] azul que s'ellabora nel oriente d'[[Asturies]]. == Zona de producción == Tien el so orixe nel conceyu d'[[Onís]], concretamente nel llugar de [[Gamonéu (Güensucesu)|Gamonéu]] (na parroquia de [[Güensucesu]] o ''cuartu riba''), anque la ellaboración estendióse tanto pel conceyu d'Onís como pel de [[Cangues d'Onís]] (los dos conceyos incluyíos na [[Denomación d'Orixe Protexida]]) y delles llocalidaes de [[Llanes]]. La zona de los [[Picos d'Europa]] y l'entornu ye un territoriu con un [[clima oceánicu|clima oceánico]]-[[Clima alpín|alpín]], con temperatures fríes y [[precipitaciones]] abondoses. La dominancia nel paisaxe de los espacios ásperos y accidentaos, poco afayadizos pa l'agricultura, fizo de la [[ganadería]] l'actividá económica dominante. == Certámenes gastronómicos == Hai dos certámenes nos qu'esti quesu ye'l protagonista. El primeru ye'l [[12 d'ochobre]], na ''Feria de Cangues d'Onís de los Quesos de los [[Picos d'Europa]]'' y el segundu y más importante l'último domingu d'ochobre, onde se dan cita los dos tipos de ''Gamonéu'' en [[Benia]]. En Benia, celébrase dende [[2003]] la ''Feria de Los Picos d'Europa'', na que s'instalen ''stands'' de tolos conceyos del Oriente d'Asturies, asina como estremaes asociaciones culturales. == Ellaboración == La ellaboración tradicional del quesu Gamonéu ye asemeyada a la del [[Quesu de Cabrales|Cabrales]], ya qu'utiliza una mestura de trés tipos de lleche: de cabra, de vaca y d'oveya. Mécese'l lleche de la primera cata, guardao nes ''peyes'' (odres de cueru) cola que se cata al atapecer, caleciéndoles y amestando'l [[cuayu]] pa obtener la [[cuayada]]. Anguaño, l'usu de les ''peyes'' de cueru nun ta permitío poles condiciones hixéniques requeríes na llexislación en puxu. Pa consiguir una masa más trupo que la del Cabrales colocábase antiguamente la cuayada nún moldu de madera llamáu ''arniu'' y se prensaba. Güei empléguense arnios de plásticu alimenticiu. El saláu realízase esfregando les cares del quesu con [[Sal (alimentu)|sal]] común. Hai que dexar oriar y encorteyar per trés díes enantes de proceder al fumáu. Ésti realízase nes mayaes de los pastores con fueu de lleña ente diez y venti díes. Per último, déxase posar, bien en cueves naturales ente dos y cinco meses, como faen n'Onís, bien nún llugar secu per dos meses, como faen en Cangues. Al tratase d'un quesu ellaborao con lleche ensin pasteurizar, llegalmente na [[Xunión Europea]] debe tar sometío a un periodu mínimu de maduración de 60 díes, pa que les propies condiciones fisico-químiques que se desenrrollen na maduración del quesu eliminen los patóxenos conteníos. Tou esti procesu realízase ente los meses d'[[abril]] y [[agostu]]. === Lleche === Les races d'animales d'onde remanez el lleche son: * [[Cabra]]: [[Cabra bermeya|Bermeya]], [[Cabra Murciano-Granadina|Murciano-Granadina]] y [[Cabra de Saanen|Saanen]]. * [[Oveya]]: Suel usase lleche d'[[oveya latxa]] y [[Oveya xalda|xalda]]. * [[Vaca]]: Fundamentalmente [[Vaca casina|casina]], anque acéutense otres races como la ''[[Vaca parda alpina|Parda Alpina]]'', ''[[Vaca frisona|Frisona]]'' y ''[[Vaca roxa|Roxa]]''. == Carauterístiques == El quesu Gamonéu ye un quesu graso, madurao, de corteya natural, ellaborao con lleche de vaca, oveya y cabra, llixeramente fumao y con seles biltos de ''[[penicillium]]'' nos cantos. === Carauterístiques físiques === * Forma: cilíndrica, con cares sensiblemente planes. * Altura: de 6 a 15 cm. * Diámetru: de 10 a 30 cm. * Pesu: ente 0,5 y 7 Kgs. * Corteya: delgada, adquirida na fase de fumáu, color marfil rustío, con tonalidaes encarnaes, verdes y azulaes. Biltos de ''penicillium'' na contorna. === Carauterístiques químiques === * Grasa: mínimu 45% sobre E.S. * Proteínes: mínimu 25% sobre E.S. * Humedá: mínimu 30%. * pH: ente 5,5 y 6,5. === Carauterístiques sensoriales === * Consistencia de la pasta: duro o semiduro, firme y irregular. * Güeyos: irregularmente repartíos y de pequeñu tamañu. * Collor: nel so interior, blanca o blanco-mariella, con tonos verdi-azulaes nos cantos. Na corteya la tonalidá ye pecuñar debío al fumáu que-y da una color marfil rustío, que posteriormente pela so estancia en cueves o llares al poblase de fungos adquier tonalidaes encarnaes, verdoses y azulaes. * Sabor: predominiu sele de fumu y un puntu llixeramente picante. En boca evoluciona mantegoso, con resquiellu persistente a ablana. * Arume: con toques seles de fumu llimpio y persistente qu'aumenta cola maduración. == Variedaes == El quesu Gamonéu ellabórase artesanalmente, estremando la producción que tien llugar nes mayaes de los puertos de se lleva a cabu nes queseríes de los valles. '''Gamonéu del Puertu''' Ellaborao nes cabañes de los puertos altos d'Onís y Cangues d'Onís. El lleche remanez de races autóctones y la so ellaboración ye estacional, llimitándose a los meses de primavera y branu. Les veges o mayaes incluyíes nesta categoría son les que vienen darréu: * Puertu de Cangues d'Onís: ''Orandi, Les Mestes, Güesera, Uberdón, Teón, Gumartini, Fana, Comeya, Enol, La Cueva, Ercina, Les Reblagues, Ceña, Tolleyu,'' y ''Rondiella''. * Puertu d'Onís: ''Soñín, Belbín, Parres, Arnaedu, Camplengu, Les Bovies, Les Ḥuentes, Vegamaor'' y ''Ariu''. '''Gamonéu del Valle''' Ellaborao en pequeñes queseríes de los pueblos allugaos nes zones baxes de dambos conceyos. De menor tamañu que'l ''Gamonéu del Puertu'', la so ellaboración caltiénse a lo llargo del añu. == Productores == Los productores de ''Quesu Gamonéu'' son:<ref>[http://www.quesogamonedo.com/index.php?option=com_content&view=article&id=126&Itemid=56&lang=es Productores de Quesu Gamonéu]</ref> <!-- L'Orde ye por númberu de productores por, llueu alfabéticu.--> <!-- Por favor añade más y enllaces! --> {| {{tablaguapa}} ! Cangues d'Onís ! Onís |- | <!-- Cangues d'Onís --> * Quesería L'Arbeyal * Quesería Corao * Quesería D'Onao * Quesería Fana * Quesería Gumartini (SAT La Corrolada) * Quesería La Casilla * Quesería La Solana * Quesería La Torre * Quesería Priédamu * Quesería Priena * Quesería SAT Les Carbonoses * Quesería Sobrecueva * Quesería Toriello * Quesería Vega Ceñal (SAT El Ceñal) | <!--Onís--> * El Recuestu, S.C. * Quesería Asprón * Quesería Cuevas de Quiliama * Quesería El Huervu * Quesería Enrique Remis * Quesería SAT La Desña * Quesería SAT Vega de Ario |} == Ver tamién == *[[Quesos d'Asturies]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.quesogamonedo.com/ Conseyu Regulador de la DOP deL Quesu Gamonéu] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Quesos d'Asturies|Gamoneu]] [[Categoría:Onís]] [[Categoría:Cangues d'Onís]] k138r49sosoomziib7sx4psmaxwfvhr 3707474 3707446 2022-08-16T15:00:41Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Ficha de quesu | nome = Gamonéu | imaxe = [[Archivu:Gamonedo b.JPG|260px]] | otros nomes = | zona = [[Asturies]] | rexón = Oriental | ciudá = | lleche = [[Cabra]], [[oveya]] y [[vaca]] | pasteurizao = Non | testura = | grasa = Mínimu: 45% | proteína = Mínimu: 25% | tamañu = Alzada: 6-15 cm<br/>Diámetru de la base: 10-30 cm | pesu = 0,5-7 kg | avieyamientu = 2 meses | certificáu = [[DOP]] [[2008]] }} El '''Quesu de Gamonéu''' (o '''''Camonéu''''') ye un tipu de [[quesu]] azul que s'ellabora nel oriente d'[[Asturies]]. == Zona de producción == Tien el so orixe nel conceyu d'[[Onís]], concretamente nel llugar de [[Gamonéu (Güensucesu)|Gamonéu]] (na parroquia de [[Güensucesu]] o ''cuartu riba''), anque la ellaboración estendióse tanto pel conceyu d'Onís como pel de [[Cangues d'Onís]] (los dos conceyos incluyíos na [[Denomación d'Orixe Protexida]]) y delles llocalidaes de [[Llanes]]. La zona de los [[Picos d'Europa]] y l'entornu ye un territoriu con un [[clima oceánicu|clima oceánico]]-[[Clima alpín|alpín]], con temperatures fríes y [[precipitaciones]] abondoses. La dominancia nel paisaxe de los espacios ásperos y accidentaos, poco afayadizos pa l'agricultura, fizo de la [[ganadería]] l'actividá económica dominante. == Certámenes gastronómicos == Hai dos certámenes nos qu'esti quesu ye'l protagonista. El primeru ye'l [[12 d'ochobre]], na ''Feria de Cangues d'Onís de los Quesos de los [[Picos d'Europa]]'' y el segundu y más importante l'último domingu d'ochobre, onde se dan cita los dos tipos de ''Gamonéu'' en [[Benia]]. En Benia, celébrase dende [[2003]] la ''Feria de Los Picos d'Europa'', na que s'instalen ''stands'' de tolos conceyos del Oriente d'Asturies, asina como estremaes asociaciones culturales. == Ellaboración == La ellaboración tradicional del quesu Gamonéu ye asemeyada a la del [[Quesu de Cabrales|Cabrales]], ya qu'utiliza una mestura de trés tipos de lleche: de cabra, de vaca y d'oveya. Mécese'l lleche de la primera cata, guardao nes ''peyes'' (odres de cueru) cola que se cata al atapecer, caleciéndoles y amestando'l [[cuayu]] pa obtener la [[cuayada]]. Anguaño, l'usu de les ''peyes'' de cueru nun ta permitío poles condiciones hixéniques requeríes na llexislación en puxu. Pa consiguir una masa más trupo que la del Cabrales colocábase antiguamente la cuayada nún moldu de madera llamáu ''arniu'' y se prensaba. Güei empléguense arnios de plásticu alimenticiu. El saláu realízase esfregando les cares del quesu con [[Sal (alimentu)|sal]] común. Hai que dexar oriar y encorteyar per trés díes enantes de proceder al fumáu. Ésti realízase nes mayaes de los pastores con fueu de lleña ente diez y venti díes. Per último, déxase posar, bien en cueves naturales ente dos y cinco meses, como faen n'Onís, bien nún llugar secu per dos meses, como faen en Cangues. Al tratase d'un quesu ellaborao con lleche ensin pasteurizar, llegalmente na [[Xunión Europea]] debe tar sometío a un periodu mínimu de maduración de 60 díes, pa que les propies condiciones fisico-químiques que se desenrrollen na maduración del quesu eliminen los patóxenos conteníos. Tou esti procesu realízase ente los meses d'[[abril]] y [[agostu]]. === Lleche === Les races d'animales d'onde remanez el lleche son: * [[Cabra]]: [[Cabra bermeya|Bermeya]], [[Cabra Murciano-Granadina|Murciano-Granadina]] y [[Cabra de Saanen|Saanen]]. * [[Oveya]]: Suel usase lleche d'[[oveya latxa]] y [[Oveya xalda|xalda]]. * [[Vaca]]: Fundamentalmente [[Vaca casina|casina]], anque acéutense otres races como la ''[[Vaca parda alpina|Parda Alpina]]'', ''[[Vaca frisona|Frisona]]'' y ''[[Vaca roxa|Roxa]]''. == Carauterístiques == El quesu Gamonéu ye un quesu graso, madurao, de corteya natural, ellaborao con lleche de vaca, oveya y cabra, llixeramente fumao y con seles biltos de ''[[penicillium]]'' nos cantos. === Carauterístiques físiques === * Forma: cilíndrica, con cares sensiblemente planes. * Altura: de 6 a 15 cm. * Diámetru: de 10 a 30 cm. * Pesu: ente 0,5 y 7 Kgs. * Corteya: delgada, adquirida na fase de fumáu, color marfil rustío, con tonalidaes encarnaes, verdes y azulaes. Biltos de ''penicillium'' na contorna. === Carauterístiques químiques === * Grasa: mínimu 45% sobre E.S. * Proteínes: mínimu 25% sobre E.S. * Humedá: mínimu 30%. * pH: ente 5,5 y 6,5. === Carauterístiques sensoriales === * Consistencia de la pasta: duro o semiduro, firme y irregular. * Güeyos: irregularmente repartíos y de pequeñu tamañu. * Color: nel so interior, blanca o blanco-mariella, con tonos verdi-azulaes nos cantos. Na corteya la tonalidá ye pecuñar debío al fumáu que-y da una color marfil rustío, que posteriormente pela so estancia en cueves o llares al poblase de fungos adquier tonalidaes encarnaes, verdoses y azulaes. * Sabor: predominiu sele de fumu y un puntu llixeramente picante. En boca evoluciona mantegoso, con resquiellu persistente a ablana. * Arume: con toques seles de fumu llimpio y persistente qu'aumenta cola maduración. == Variedaes == El quesu Gamonéu ellabórase artesanalmente, estremando la producción que tien llugar nes mayaes de los puertos de se lleva a cabu nes queseríes de los valles. '''Gamonéu del Puertu''' Ellaborao nes cabañes de los puertos altos d'Onís y Cangues d'Onís. El lleche remanez de races autóctones y la so ellaboración ye estacional, llimitándose a los meses de primavera y branu. Les veges o mayaes incluyíes nesta categoría son les que vienen darréu: * Puertu de Cangues d'Onís: ''Orandi, Les Mestes, Güesera, Uberdón, Teón, Gumartini, Fana, Comeya, Enol, La Cueva, Ercina, Les Reblagues, Ceña, Tolleyu,'' y ''Rondiella''. * Puertu d'Onís: ''Soñín, Belbín, Parres, Arnaedu, Camplengu, Les Bovies, Les Ḥuentes, Vegamaor'' y ''Ariu''. '''Gamonéu del Valle''' Ellaborao en pequeñes queseríes de los pueblos allugaos nes zones baxes de dambos conceyos. De menor tamañu que'l ''Gamonéu del Puertu'', la so ellaboración caltiénse a lo llargo del añu. == Productores == Los productores de ''Quesu Gamonéu'' son:<ref>[http://www.quesogamonedo.com/index.php?option=com_content&view=article&id=126&Itemid=56&lang=es Productores de Quesu Gamonéu]</ref> <!-- L'Orde ye por númberu de productores por, llueu alfabéticu.--> <!-- Por favor añade más y enllaces! --> {| {{tablaguapa}} ! Cangues d'Onís ! Onís |- | <!-- Cangues d'Onís --> * Quesería L'Arbeyal * Quesería Corao * Quesería D'Onao * Quesería Fana * Quesería Gumartini (SAT La Corrolada) * Quesería La Casilla * Quesería La Solana * Quesería La Torre * Quesería Priédamu * Quesería Priena * Quesería SAT Les Carbonoses * Quesería Sobrecueva * Quesería Toriello * Quesería Vega Ceñal (SAT El Ceñal) | <!--Onís--> * El Recuestu, S.C. * Quesería Asprón * Quesería Cuevas de Quiliama * Quesería El Huervu * Quesería Enrique Remis * Quesería SAT La Desña * Quesería SAT Vega de Ario |} == Ver tamién == *[[Quesos d'Asturies]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.quesogamonedo.com/ Conseyu Regulador de la DOP deL Quesu Gamonéu] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Quesos d'Asturies|Gamoneu]] [[Categoría:Onís]] [[Categoría:Cangues d'Onís]] gy6ax6jl9n8qe9e0ouda72ggxyn0q5w Quesu de La Peral 0 21469 3707447 3618443 2022-08-16T14:57:49Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20200722105424}} {{ficha de quesu}} El '''Quesu de La Peral''' ye un tipu de [[quesu]] que se fai na parroquia [[Asturies|asturiana]] de [[La Peral (parroquia)|La Peral]], nel conceyu d'[[Illas]]. Ye un quesu semiduro y daqué vetiao, de pasta mesto y de color blanco, fecho con lleche de [[vaca]]. == Ellaboración == El quesu de La Peral ellabórase nuna pequeña quesería industrial de la parroquia asturiana de La Peral, nel conceyu d'Illas. Foi una creación personal del fundador de la quesería, Antonio León Álvarez, alredor del añu [[1923]]. Ye un quesu ensin corteya, untuosu y de color blancu amarillentu. El so interior ye firme pero non compactu, y tien fiendes y furacos nos que puede desarrollase'l mofu que-y da'l so color azul veteáu. Ellaborase con lleche de vaca, a la que dacuando se-y añade nata d'oveya pa reforciar el so sabor y golor demientres la maduración. De forma cilíndrica y con pieces de tamañu variable, viéndese envueltu en papel metalizáu. El so tastu ye bonal y non mui fuerte, daqué ácedu y saláu y permantecosu. == Ver tamién == *[[Quesos d'Asturies]] == Referencies == == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.mundoquesos.com/2008/06/la-peral.html Ficha del quesu de La Peral na web mundoquesos.com] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Quesos d'Asturies|Peral]] [[Categoría:Quesos de lleche de vaca|Peral]] [[Categoría:Illas]] h54j3qmy44e7seqo7xidk5vbq69wzh0 Catarates del Niágara 0 21478 3707705 3687928 2022-08-17T09:27:27Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{destacaos}} {{Coordenaes|43_4_54.68_N_79_4_19.5_W|43° 4′54.68″N, 79° 4′19.5″O}} [[Archivu:Niagara Falls aerial view.jpg|400px|thumb|Vista dende arriba de les Catarates del Niágara, que dixebren [[EE.XX.]] y [[Canadá]].]] Les '''catarates del Niágara''' ye un pequeñu grupu de grandes [[catarates]] asitiaes nel [[ríu Niágara]] na fastera oriental d'[[América del Norte]], na llende ente los [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]] y [[Canadá]]. Tienen un altor máximu de 236 metros sobre'l [[nivel de la mar]]. Fórmenles tres catarates: Les «catarates canadianes» ([[Ontario]]), les «lupes americanes» ([[Nueva York]]) y les más pequeñes, les «catarates Velo de Novia». Sicasí nun tienen un gran altor, son peramplies, y son les más voluminoses d'América del Norte, por pasar per elles tola agua de los [[Grandes llagos]]. Dende que s'asoleyo'l descubrimientu polos colonizadores europeos ficiéronse perpopulares, non sólo pola so guapura natural sinón tamién por ser un proyeutu de conservación medioambiental. Son un sitiu de turismu compartiu poles ciudades de [[Niagara Falls]] ([[Nueva York]]) y Niagara Falls ([[Ontario]]). == Orixe == Los raigones históricos de les catarates del Niágara atópense na glaciación, va unos 10.000 años. Tanto la rexón de los Grandes Llagos de Norteamérica como'l [[Ríu Niágara]] son efeutos d'esta glaciación continental. Foi un gran glaciar qu'avanzó sobre la fastera oriental de Canadá como una gran escavadora frayando roques y suelu, ximelgando y afondando dalgunos canales del [[ríu]] hasta convertilos en [[llagu|llagos]], d'esta manera agora aquel pequeñu ríu, camudó nes catarates más conocíes del mundiu. == Entornu históricu == El nomatu de «Niágara» ye orixinariu de la pallabra iroquesa que significa «truenu d'agua». Los pobladores orixinarios de la rexón yeren los ongiara, una tribu iroquesa nomada ''los neutrales'' polos conquistadores franceses, quienes atoparon nellos el sofitu como mediadores de les griesques con otres tribus. Esiste controversia sobre quién foi'l primer européu en facer una descripción escrita sobre les catarates. El llugar foi visitáu por [[Samuel de Champlain]] en [[1604]]. Miembros del grupu falaron-y de la esistencia d'unes catarates xigantes, que foron descrites nel so diariu de viaxe, pero enxamñas agüeyaes por él. Dalgunos afirmen que'l naturalista [[Pehr Kalm]] fizo la primer descripción de les catarates mientres diba nuna espedición pa la zona a entamos del [[sieglu XVIII]]. Sin embargu, munchos historiadores concuerden en que'l pa [[Louis Hennepin]] agüéyoles muncho enantes, en [[1677]], dempués de tener viaxao a la zona col esplorador [[René Robert Cavelier de La Salle]]. Hennepin tamién foi'l primeru en describir les [[catarates de San Antonio]] en [[Minnesota]]. Demientres el [[sieglu XIX]] el turismu popularizoles y yera la fastera más industrializada na metá de sieglu. La gran demanda de visitantes fizo qu'en [[1848]] construyeren una ponte pa peatones y llueu la Ponte de Suspensión del Niágara de Charles Ellet. Esta foi camudada pela Ponte de Suspensión de les Catarates del Niágara de [[John Augustus Roebling]] en [[1855]]. En [[1886]] Leffert Buck camudó la ponte de Roebling, fecha de madera y piedra, por otra onde predomina l'aceru, qu'entá güei lleva una llinia férrea penriba de les catarates. La primer ponte d'aceru más averada a les catarates foi acabada en [[1897]], güei nomada como Whirlpool Rapids Bridge. Tien pasu pa vehículos, trenes y peatones ente Canadá y los Estaos Xunios xusto per debaxu de les catarates. En [[1941]] completose'l tercer pasu cola ponte Rainbow Bridge, que permite'l tránsitu vehicular y de peatones. Especialmente dempués de la [[Primer Guerra Mundial]], el turismu tuvo un xuba esplosiva, yá que los automóviles facíen la llegada hasta les catarates muncho más fácil. La hestoria de les catarates del Niágara nel[[sieglu XX]] ye en gran parte la de los esfuercios p'aprovechar la enerxía de les catarates pa producir [[enerxía hidráulico]] y controlar la xuba descontrola tanto del llau norteamericanu como canadiense, qu'amenacen la maxa del llugar. == Impautu sobre la industria y el comerciu == [[Archivu:Niagara falls aerial.id.jpg|thumb|left|vista xeneral del llugar]] Les catarates foron l'entamu reconocies como una fonte potencial d'enerxía. El primer esfuerciu conociu pal so aprovechamientu foi en [[1759]], cuando Daniel Joncairs fizo un pequeñu canal enriba les catarates pa day enerxía'l so aserraderu. Augustus y Peter Porter mercaron nesti área, y en todes les catarates norteamericanes en [[1805]] al gobiernu de Nueva York y allongaron la canal pa da-yos enerxía hidráulica'l so molin de farina y curtidos. En [[1853]], Niagara Falls Hydraulic Power and Mining Company foi contratada pa facer canales que seríen utilizados na xeneración de llectricidá. En [[1881]], baxu el mandu de Jacob Schoellkopf foron facer xuficiente corriente continuo como pa iluminar les catarates y los pueblinos averaos. Cuando [[Nikola Tesla]], quien más tardi fízose un monumentu nes catarates, inventó la [[corriente alterna]], fízose posible llevar lletricidá llonxe. En [[1883]], la compañía "Niagara Falls Power Company" contrató a [[George Westinghouse]] pa diseñar un sistema capaz de xenerar corriente alterna. En [[1896]], col sofitu de [[J.P. Morgan]], [[John Jacob Astor IV]], y [[Vanderbilt]], construyéronse xigantes conductos baxu la tierra y turbines xeneradores de más de 100.000 hp, capaces d'unviar enerxía hasta [[Buffalo]], a 32 [[quilómetru|quilómetros]]. El gobiernu de Canadá, tamién entamó aprovechar l'enerxía les catarates, emplegando firmes nacionales y estauxunidenses. Anguaño, ente'l 50% y el 75% de la corriente ríu Niágara ye esviada per aciu de cuatro grandes túneles. L'agua pasa a traviés de turbines hidrolléctriques que-y dan enerxía a les árees averaes d'Estaos Xunidos y Canadá enantes de tornar al ríu. Los barcos puen esquivar les catarates per aciu del [[Canal Welland]], que foi meyoráu y amestando al Saint Lawrence Seaway. Mientres qu'esta ruta fluvial esvió'l tráficu acuáticu averao de Buffalo y conduxo al decaimientu de les industries d'aceru , otres industries del valle del ríu Niágara desendolcáronse, col sofitu la enerxía lléctrica fecha pol ríu. Les ciudaes de Niagara Falls (Ontario) y Niagara Falls (Nueva York) tan xuníes por tres pontes, incluyendo la Ponte Rainbow, qu'ofrece la vista más averada a les catarates. No mui llonxe d'ellí s'atopa l'Aeropuertu Internacional Catarates del Niágara (Niagara Falls International Airport) y l'Aeropuertu Internacional Buffalo Niagara, asina como la Universidá del Niágara y munchos negocios llocales. == Esfuercios de preservación == [[Archivu:Niagara Horseshoe Falls.JPG|thumb|400px|Les catarates vistes dende'l llau [[Canadá|canadiense]].]] Durante la domina de los primeros sieglos dempués al asentamientu européu na fastera, les tierres a ambos llaos de les catarates yeren de propiedá privada. El desendolque de la rexón amenazaba la belleza natural del sitiu y a vegaes los visitantes debían sofitales y pagar pa poder agüeyar les catarates a traviés d'un furacu nuna llenda. Nel [[1885]] les autoridaes de Canadá y los Estaos Xuníos entamaron a mercar les tierres averaes, con vistes a la preservación del llugar. En Nueva York, l'artista [[Frederick Church]] y el paisaxista [[Frederic Law Olmsted]] encabezaron el movimientu "Free Niagara", el cuál persuadió al estáu de Nueva York pa mercar les tierres baxu la pallabra de facer una reserva estatal. Esi mesmu añu, la provincia canadiense d'[[Ontario]] estableció'l parque Queen Victoria Niagara Falls Park colos mesmos propósitos. Ambes organizaciones consiguieron notables ésitos n’operaciones pa restrinxir el desendolque en ambos márxenes de les catarates y el ríu Niágara. Nel llau canadiense, la Niagara Falls Commission regula l'usu de les tierres a lo llargo del cursu del ríu Niágara, dende'l llago Erie hasta'l llago Ontario. Hasta agora, les catarates fueron allonxándose hacia'l sur con un ritmu de 0,6 a 3,0 metros por añu, debíu l'erosión. Esti procesu s'anicio llentamente pol esvíu de l'agua, cantidaes cada vegá mayores del fluxu del ríu Niágara hacia les plantes hidrolléctriques instalaes n’ambos llaos del ríu. L’[[2 de xineru]] de [[1929]] los Estaos Xunios y Canadá llegaron a un alcuerdu sobre'l plan d'aición pa caltener les catarates. En [[1950]] roblaron un tratau nomau Niagara River Water Diversion treaty, qu'afonda'l tema de la esviadura de l'agua. Amás de los efeutos pola esviadura d'agua, los esfuercios pal control del desgaste amestaron la construcción de diques subacuáticos pa redireccionar les corrientes más dañines y l'afitamientu mecánicu de la cimera de les catarates. El trabayu más complexu foi lleváu en [[1969]], mientres el ríu Niágara foi esviáu dafechu de les catarates estauxunidenses durante varios meses, interrumpiendo una de les caídes d'agua. Mientres que les catarates canadienses absorbían el fluxu d'agua estra, un grupu d'inxenieros estudiaron el llechu del ríu y trabayaron nel pa retrasar la erosión. Un proyeutu pa esborrar grandes cantidaes de cachos de roques depositaos en [[1954]] foi dexáu debío al altu costu de la operación. == Les catarates nel entretenimientu y na cultura popular == [[Archivu:BobbyLeachNiagaraFalls.jpg|thumb|left|300px|Bobby Leach posa col so aparatu 1911]] N'ochobre de [[1829]] [[Sam Patch]] foi la primer persona, que se sepa, en dar el saltu dende les catarates canadienses y nun morrer. Dempués d'esto entamó una llarga tradición de persones que quixeron imitalu. En [[1901]] [[Annie Taylor]], de 63 años d'edá, foi la primer persona en cruciar les catarates como bala humana, y sobrevivió ensin mancadures. Dende entoncies, otres 14 persones intentaron cruciales. Dalgunos conseguiéronlo ensin mancase, pero otros afogáronse o quedaron feríos gravemente nel intentu. Los sobrevivientes tuvieron que facer frente a cargos na so contra y multes, ya que ye illegal intentar trespasar les catarates. L'illusionista [[David Copperfield (illusionista)|David Copperfield]] ye'l más reciente en sumase a la llista d'exitosos en cruciales en [[1990]]. Otres persones faen de cruciar les catarates el so oxetivu, entamando por [[Blondin|Jean Francois "Blondin" Gravelet]] en [[1859]], munchos equillibristes llevaron a muncha xente a agüeyar les sos proeces. L'inglés [[Matthew Webb]],que foi'l primer home que crució a nadu la Canal de la Mancha, afogóse en [[1883]] nel intentu de cruciar nadando'l Whirlpool y los rápidos debaxo de les catarates. Les catarates yá yeren atraición turística y el llugar preferíu polos estauxunidenses que celebren la so lluna de miel, pero la cantidá de visitantes va medrar de sópitu en [[1953]] dempués del estrenu de ''Niagara'', película protagonizada por [[Marilyn Monroe]]. Na dómina de los 80 les catarates yeren el llugar elixíu pa dalgunes escenes de la película ''Superman II''. El complexu turísticu averáu a les catarates ye'l llugar dende onde se fízo'l programa televisivu ''Wonderfalls'' a entamos del añu [[2004]]. Cola xubida del turismu foriatu, les visites anuales superaron los 14 millones de turistes nel añu [[2003]]. == De güacéu poles catarates == El mayor ensame de turistes producese nel branu-primavera, cuando les catarates son un espectáculu únicu, tanto durante'l día como al atapecer. Dende la fastera canadiense, lluces d'artificiu illuminen ambos llaos durante varies hores dempués del atapecer. Nel llau estauxunidense, les catarates pueden agüeyase desde les caleyes del Parque Prospect, que tamién tien una torre d'observación. Averao, la Cova de los Vientos guia a los visitantes a un puntu debaxo de la cayída d'agua Velu de Novia. El Niagara Scenic Trolley ufrez güaceos guiaos al traviés de les catarates estauxunidenses. Nel llau canadiense, nel Parque Reina Victoria tien plataformes qu'ufrecen una espectacular vista a les catarates estauxunidenses y canadienses. Tamién hai caleyes que dirixen a observatorios que faen la illusión d'estar baxu les catarates. La parte cimera d'observación, averada a la Torre Skylon ufrez la vista con mas altor sobre les catarates y, nel otru llau, ufrez una vista de [[Toronto]]. Xunto cola Konica Minolta Tower, ye una de les dos torres en Canadá con vista a les catarates. Nel ríu Niágara, la empresa Niagara River Recreational Trail recorre 32 quilómetros, dende'l fuerte Erie hasta'l fuerte George, ya incluye munchos sitios históricos rellacionaos cola [[Guerra de 1812]]. Los cruceros Maid of the Mist lleven pasaxeros per debaxo de les catarates dende [[1846]]. El Spanish Aerocar, fechu en [[1916]] a partir del diseñu del inxenieru [[España|español]] [[Leonardo Torres Quevedo]] ye un cablecarril que lleva pasaxeros dende'l llau canadiense hasta debaxo de les catarates. == Ver tamién == * [[Tabayones del Iguazú]] == Referencies == * ''The Earth'', Tarbuck and Lutgens, 1987 * ''Encyclopedia Britannica'' * ''Let's Go guía de viaje, 2004 * ''National Geographic Guide to State Parks of the U.S.'' * [http://www.niagarafrontier.com/ "Catarates del Niágara"] * [http://www.iaw.com/~falls/power.html "Catarates del Niágara - Historia de la enerxía"] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|Niagara Falls|Catarates del Niágara}} * [http://www.niagaraparks.com/webcam/webcam.php Web cam de les Catarates del Niágara] * [http://www.hanifworld.com/NiagaraFalls.htm Semeyes de les Catarates del Niágara] * Les Catarates Del Niagara galería de semeyes: [http://www.earthinpictures.com/es/mundo/estados_unidos_de_américa/las_cataratas_del_niagara Estaos Xuníos D'América] [http://www.earthinpictures.com/es/mundo/canadá/cataratas_del_nigara Canadá] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xeografía d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Canadá]] kwtstwdwxd1bcgxicirnhgwj7qnhwi7 3707747 3707705 2022-08-17T09:52:58Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{destacaos}} {{xeografía}} [[Ficheru:Niagara Falls aerial view.jpg|400px|thumb|Vista dende arriba de les Catarates del Niágara, que dixebren [[EE.XX.]] y [[Canadá]].]] Les '''catarates del Niágara''' ye un pequeñu grupu de grandes [[catarates]] asitiaes nel [[ríu Niágara]] na fastera oriental d'[[América del Norte]], na llende ente los [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]] y [[Canadá]]. Tienen un altor máximu de 236 metros sobre'l [[nivel de la mar]]. Fórmenles tres catarates: Les «catarates canadianes» ([[Ontario]]), les «lupes americanes» ([[Nueva York]]) y les más pequeñes, les «catarates Velo de Novia». Sicasí nun tienen un gran altor, son peramplies, y son les más voluminoses d'América del Norte, por pasar per elles tola agua de los [[Grandes llagos]]. Dende que s'asoleyo'l descubrimientu polos colonizadores europeos ficiéronse perpopulares, non sólo pola so guapura natural sinón tamién por ser un proyeutu de conservación medioambiental. Son un sitiu de turismu compartiu poles ciudades de [[Niagara Falls]] ([[Nueva York]]) y Niagara Falls ([[Ontario]]). == Orixe == Los raigones históricos de les catarates del Niágara atópense na glaciación, va unos 10.000 años. Tanto la rexón de los Grandes Llagos de Norteamérica como'l [[Ríu Niágara]] son efeutos d'esta glaciación continental. Foi un gran glaciar qu'avanzó sobre la fastera oriental de Canadá como una gran escavadora frayando roques y suelu, ximelgando y afondando dalgunos canales del [[ríu]] hasta convertilos en [[llagu|llagos]], d'esta manera agora aquel pequeñu ríu, camudó nes catarates más conocíes del mundiu. == Entornu históricu == El nomatu de «Niágara» ye orixinariu de la pallabra iroquesa que significa «truenu d'agua». Los pobladores orixinarios de la rexón yeren los ongiara, una tribu iroquesa nomada ''los neutrales'' polos conquistadores franceses, quienes atoparon nellos el sofitu como mediadores de les griesques con otres tribus. Esiste controversia sobre quién foi'l primer européu en facer una descripción escrita sobre les catarates. El llugar foi visitáu por [[Samuel de Champlain]] en [[1604]]. Miembros del grupu falaron-y de la esistencia d'unes catarates xigantes, que foron descrites nel so diariu de viaxe, pero enxamñas agüeyaes por él. Dalgunos afirmen que'l naturalista [[Pehr Kalm]] fizo la primer descripción de les catarates mientres diba nuna espedición pa la zona a entamos del [[sieglu XVIII]]. Sin embargu, munchos historiadores concuerden en que'l pa [[Louis Hennepin]] agüéyoles muncho enantes, en [[1677]], dempués de tener viaxao a la zona col esplorador [[René Robert Cavelier de La Salle]]. Hennepin tamién foi'l primeru en describir les [[catarates de San Antonio]] en [[Minnesota]]. Demientres el [[sieglu XIX]] el turismu popularizoles y yera la fastera más industrializada na metá de sieglu. La gran demanda de visitantes fizo qu'en [[1848]] construyeren una ponte pa peatones y llueu la Ponte de Suspensión del Niágara de Charles Ellet. Esta foi camudada pela Ponte de Suspensión de les Catarates del Niágara de [[John Augustus Roebling]] en [[1855]]. En [[1886]] Leffert Buck camudó la ponte de Roebling, fecha de madera y piedra, por otra onde predomina l'aceru, qu'entá güei lleva una llinia férrea penriba de les catarates. La primer ponte d'aceru más averada a les catarates foi acabada en [[1897]], güei nomada como Whirlpool Rapids Bridge. Tien pasu pa vehículos, trenes y peatones ente Canadá y los Estaos Xunios xusto per debaxu de les catarates. En [[1941]] completose'l tercer pasu cola ponte Rainbow Bridge, que permite'l tránsitu vehicular y de peatones. Especialmente dempués de la [[Primer Guerra Mundial]], el turismu tuvo un xuba esplosiva, yá que los automóviles facíen la llegada hasta les catarates muncho más fácil. La hestoria de les catarates del Niágara nel[[sieglu XX]] ye en gran parte la de los esfuercios p'aprovechar la enerxía de les catarates pa producir [[enerxía hidráulico]] y controlar la xuba descontrola tanto del llau norteamericanu como canadiense, qu'amenacen la maxa del llugar. == Impautu sobre la industria y el comerciu == [[Ficheru:Niagara falls aerial.id.jpg|thumb|left|vista xeneral del llugar]] Les catarates foron l'entamu reconocies como una fonte potencial d'enerxía. El primer esfuerciu conociu pal so aprovechamientu foi en [[1759]], cuando Daniel Joncairs fizo un pequeñu canal enriba les catarates pa day enerxía'l so aserraderu. Augustus y Peter Porter mercaron nesti área, y en todes les catarates norteamericanes en [[1805]] al gobiernu de Nueva York y allongaron la canal pa da-yos enerxía hidráulica'l so molin de farina y curtidos. En [[1853]], Niagara Falls Hydraulic Power and Mining Company foi contratada pa facer canales que seríen utilizados na xeneración de llectricidá. En [[1881]], baxu el mandu de Jacob Schoellkopf foron facer xuficiente corriente continuo como pa iluminar les catarates y los pueblinos averaos. Cuando [[Nikola Tesla]], quien más tardi fízose un monumentu nes catarates, inventó la [[corriente alterna]], fízose posible llevar lletricidá llonxe. En [[1883]], la compañía "Niagara Falls Power Company" contrató a [[George Westinghouse]] pa diseñar un sistema capaz de xenerar corriente alterna. En [[1896]], col sofitu de [[J.P. Morgan]], [[John Jacob Astor IV]], y [[Vanderbilt]], construyéronse xigantes conductos baxu la tierra y turbines xeneradores de más de 100.000 hp, capaces d'unviar enerxía hasta [[Buffalo]], a 32 [[quilómetru|quilómetros]]. El gobiernu de Canadá, tamién entamó aprovechar l'enerxía les catarates, emplegando firmes nacionales y estauxunidenses. Anguaño, ente'l 50% y el 75% de la corriente ríu Niágara ye esviada per aciu de cuatro grandes túneles. L'agua pasa a traviés de turbines hidrolléctriques que-y dan enerxía a les árees averaes d'Estaos Xunidos y Canadá enantes de tornar al ríu. Los barcos puen esquivar les catarates per aciu del [[Canal Welland]], que foi meyoráu y amestando al Saint Lawrence Seaway. Mientres qu'esta ruta fluvial esvió'l tráficu acuáticu averao de Buffalo y conduxo al decaimientu de les industries d'aceru , otres industries del valle del ríu Niágara desendolcáronse, col sofitu la enerxía lléctrica fecha pol ríu. Les ciudaes de Niagara Falls (Ontario) y Niagara Falls (Nueva York) tan xuníes por tres pontes, incluyendo la Ponte Rainbow, qu'ofrece la vista más averada a les catarates. No mui llonxe d'ellí s'atopa l'Aeropuertu Internacional Catarates del Niágara (Niagara Falls International Airport) y l'Aeropuertu Internacional Buffalo Niagara, asina como la Universidá del Niágara y munchos negocios llocales. == Esfuercios de preservación == [[Ficheru:Niagara Horseshoe Falls.JPG|thumb|400px|Les catarates vistes dende'l llau [[Canadá|canadiense]].]] Durante la domina de los primeros sieglos dempués al asentamientu européu na fastera, les tierres a ambos llaos de les catarates yeren de propiedá privada. El desendolque de la rexón amenazaba la belleza natural del sitiu y a vegaes los visitantes debían sofitales y pagar pa poder agüeyar les catarates a traviés d'un furacu nuna llenda. Nel [[1885]] les autoridaes de Canadá y los Estaos Xuníos entamaron a mercar les tierres averaes, con vistes a la preservación del llugar. En Nueva York, l'artista [[Frederick Church]] y el paisaxista [[Frederic Law Olmsted]] encabezaron el movimientu "Free Niagara", el cuál persuadió al estáu de Nueva York pa mercar les tierres baxu la pallabra de facer una reserva estatal. Esi mesmu añu, la provincia canadiense d'[[Ontario]] estableció'l parque Queen Victoria Niagara Falls Park colos mesmos propósitos. Ambes organizaciones consiguieron notables ésitos n’operaciones pa restrinxir el desendolque en ambos márxenes de les catarates y el ríu Niágara. Nel llau canadiense, la Niagara Falls Commission regula l'usu de les tierres a lo llargo del cursu del ríu Niágara, dende'l llago Erie hasta'l llago Ontario. Hasta agora, les catarates fueron allonxándose hacia'l sur con un ritmu de 0,6 a 3,0 metros por añu, debíu l'erosión. Esti procesu s'anicio llentamente pol esvíu de l'agua, cantidaes cada vegá mayores del fluxu del ríu Niágara hacia les plantes hidrolléctriques instalaes n’ambos llaos del ríu. L’[[2 de xineru]] de [[1929]] los Estaos Xunios y Canadá llegaron a un alcuerdu sobre'l plan d'aición pa caltener les catarates. En [[1950]] roblaron un tratau nomau Niagara River Water Diversion treaty, qu'afonda'l tema de la esviadura de l'agua. Amás de los efeutos pola esviadura d'agua, los esfuercios pal control del desgaste amestaron la construcción de diques subacuáticos pa redireccionar les corrientes más dañines y l'afitamientu mecánicu de la cimera de les catarates. El trabayu más complexu foi lleváu en [[1969]], mientres el ríu Niágara foi esviáu dafechu de les catarates estauxunidenses durante varios meses, interrumpiendo una de les caídes d'agua. Mientres que les catarates canadienses absorbían el fluxu d'agua estra, un grupu d'inxenieros estudiaron el llechu del ríu y trabayaron nel pa retrasar la erosión. Un proyeutu pa esborrar grandes cantidaes de cachos de roques depositaos en [[1954]] foi dexáu debío al altu costu de la operación. == Les catarates nel entretenimientu y na cultura popular == [[Ficheru:BobbyLeachNiagaraFalls.jpg|thumb|left|300px|Bobby Leach posa col so aparatu 1911]] N'ochobre de [[1829]] [[Sam Patch]] foi la primer persona, que se sepa, en dar el saltu dende les catarates canadienses y nun morrer. Dempués d'esto entamó una llarga tradición de persones que quixeron imitalu. En [[1901]] [[Annie Taylor]], de 63 años d'edá, foi la primer persona en cruciar les catarates como bala humana, y sobrevivió ensin mancadures. Dende entoncies, otres 14 persones intentaron cruciales. Dalgunos conseguiéronlo ensin mancase, pero otros afogáronse o quedaron feríos gravemente nel intentu. Los sobrevivientes tuvieron que facer frente a cargos na so contra y multes, ya que ye illegal intentar trespasar les catarates. L'illusionista [[David Copperfield (illusionista)|David Copperfield]] ye'l más reciente en sumase a la llista d'exitosos en cruciales en [[1990]]. Otres persones faen de cruciar les catarates el so oxetivu, entamando por [[Blondin|Jean Francois "Blondin" Gravelet]] en [[1859]], munchos equillibristes llevaron a muncha xente a agüeyar les sos proeces. L'inglés [[Matthew Webb]],que foi'l primer home que crució a nadu la Canal de la Mancha, afogóse en [[1883]] nel intentu de cruciar nadando'l Whirlpool y los rápidos debaxo de les catarates. Les catarates yá yeren atraición turística y el llugar preferíu polos estauxunidenses que celebren la so lluna de miel, pero la cantidá de visitantes va medrar de sópitu en [[1953]] dempués del estrenu de ''Niagara'', película protagonizada por [[Marilyn Monroe]]. Na dómina de los 80 les catarates yeren el llugar elixíu pa dalgunes escenes de la película ''Superman II''. El complexu turísticu averáu a les catarates ye'l llugar dende onde se fízo'l programa televisivu ''Wonderfalls'' a entamos del añu [[2004]]. Cola xubida del turismu foriatu, les visites anuales superaron los 14 millones de turistes nel añu [[2003]]. == De güacéu poles catarates == El mayor ensame de turistes producese nel branu-primavera, cuando les catarates son un espectáculu únicu, tanto durante'l día como al atapecer. Dende la fastera canadiense, lluces d'artificiu illuminen ambos llaos durante varies hores dempués del atapecer. Nel llau estauxunidense, les catarates pueden agüeyase desde les caleyes del Parque Prospect, que tamién tien una torre d'observación. Averao, la Cova de los Vientos guia a los visitantes a un puntu debaxo de la cayída d'agua Velu de Novia. El Niagara Scenic Trolley ufrez güaceos guiaos al traviés de les catarates estauxunidenses. Nel llau canadiense, nel Parque Reina Victoria tien plataformes qu'ufrecen una espectacular vista a les catarates estauxunidenses y canadienses. Tamién hai caleyes que dirixen a observatorios que faen la illusión d'estar baxu les catarates. La parte cimera d'observación, averada a la Torre Skylon ufrez la vista con mas altor sobre les catarates y, nel otru llau, ufrez una vista de [[Toronto]]. Xunto cola Konica Minolta Tower, ye una de les dos torres en Canadá con vista a les catarates. Nel ríu Niágara, la empresa Niagara River Recreational Trail recorre 32 quilómetros, dende'l fuerte Erie hasta'l fuerte George, ya incluye munchos sitios históricos rellacionaos cola [[Guerra de 1812]]. Los cruceros Maid of the Mist lleven pasaxeros per debaxo de les catarates dende [[1846]]. El Spanish Aerocar, fechu en [[1916]] a partir del diseñu del inxenieru [[España|español]] [[Leonardo Torres Quevedo]] ye un cablecarril que lleva pasaxeros dende'l llau canadiense hasta debaxo de les catarates. == Ver tamién == * [[Tabayones del Iguazú]] == Bibliografía == * ''Encyclopedia Britannica'' * ''Let's Go guía de viaje, 2004 * ''National Geographic Guide to State Parks of the U.S.'' == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.niagaraparks.com/webcam/webcam.php Web cam de les Catarates del Niágara] * [http://www.hanifworld.com/NiagaraFalls.htm Semeyes de les Catarates del Niágara] * Les Catarates Del Niagara galería de semeyes: [http://www.earthinpictures.com/es/mundo/estados_unidos_de_américa/las_cataratas_del_niagara Estaos Xuníos D'América] * [http://www.earthinpictures.com/es/mundo/canadá/cataratas_del_nigara Canadá] * [http://www.niagarafrontier.com/ "Catarates del Niágara"] * [http://www.iaw.com/~falls/power.html "Catarates del Niágara - Historia de la enerxía"] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xeografía d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Xeografía de Canadá]] 5m4vmxh0xfrep1cre9bgkqeni253nek 3707752 3707747 2022-08-17T10:03:05Z Omarete 35 Plantía: {{referencies|t={{subst:CURRENTTIMESTAMP}}}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220817100305}} {{destacaos}} {{xeografía}} [[Ficheru:Niagara Falls aerial view.jpg|400px|thumb|Vista dende arriba de les Catarates del Niágara, que dixebren [[EE.XX.]] y [[Canadá]].]] Les '''catarates del Niágara''' ye un pequeñu grupu de grandes [[catarates]] asitiaes nel [[ríu Niágara]] na fastera oriental d'[[América del Norte]], na llende ente los [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]] y [[Canadá]]. Tienen un altor máximu de 236 metros sobre'l [[nivel de la mar]]. Fórmenles tres catarates: Les «catarates canadianes» ([[Ontario]]), les «lupes americanes» ([[Nueva York]]) y les más pequeñes, les «catarates Velo de Novia». Sicasí nun tienen un gran altor, son peramplies, y son les más voluminoses d'América del Norte, por pasar per elles tola agua de los [[Grandes llagos]]. Dende que s'asoleyo'l descubrimientu polos colonizadores europeos ficiéronse perpopulares, non sólo pola so guapura natural sinón tamién por ser un proyeutu de conservación medioambiental. Son un sitiu de turismu compartiu poles ciudades de [[Niagara Falls]] ([[Nueva York]]) y Niagara Falls ([[Ontario]]). == Orixe == Los raigones históricos de les catarates del Niágara atópense na glaciación, va unos 10.000 años. Tanto la rexón de los Grandes Llagos de Norteamérica como'l [[Ríu Niágara]] son efeutos d'esta glaciación continental. Foi un gran glaciar qu'avanzó sobre la fastera oriental de Canadá como una gran escavadora frayando roques y suelu, ximelgando y afondando dalgunos canales del [[ríu]] hasta convertilos en [[llagu|llagos]], d'esta manera agora aquel pequeñu ríu, camudó nes catarates más conocíes del mundiu. == Entornu históricu == El nomatu de «Niágara» ye orixinariu de la pallabra iroquesa que significa «truenu d'agua». Los pobladores orixinarios de la rexón yeren los ongiara, una tribu iroquesa nomada ''los neutrales'' polos conquistadores franceses, quienes atoparon nellos el sofitu como mediadores de les griesques con otres tribus. Esiste controversia sobre quién foi'l primer européu en facer una descripción escrita sobre les catarates. El llugar foi visitáu por [[Samuel de Champlain]] en [[1604]]. Miembros del grupu falaron-y de la esistencia d'unes catarates xigantes, que foron descrites nel so diariu de viaxe, pero enxamñas agüeyaes por él. Dalgunos afirmen que'l naturalista [[Pehr Kalm]] fizo la primer descripción de les catarates mientres diba nuna espedición pa la zona a entamos del [[sieglu XVIII]]. Sin embargu, munchos historiadores concuerden en que'l pa [[Louis Hennepin]] agüéyoles muncho enantes, en [[1677]], dempués de tener viaxao a la zona col esplorador [[René Robert Cavelier de La Salle]]. Hennepin tamién foi'l primeru en describir les [[catarates de San Antonio]] en [[Minnesota]]. Demientres el [[sieglu XIX]] el turismu popularizoles y yera la fastera más industrializada na metá de sieglu. La gran demanda de visitantes fizo qu'en [[1848]] construyeren una ponte pa peatones y llueu la Ponte de Suspensión del Niágara de Charles Ellet. Esta foi camudada pela Ponte de Suspensión de les Catarates del Niágara de [[John Augustus Roebling]] en [[1855]]. En [[1886]] Leffert Buck camudó la ponte de Roebling, fecha de madera y piedra, por otra onde predomina l'aceru, qu'entá güei lleva una llinia férrea penriba de les catarates. La primer ponte d'aceru más averada a les catarates foi acabada en [[1897]], güei nomada como Whirlpool Rapids Bridge. Tien pasu pa vehículos, trenes y peatones ente Canadá y los Estaos Xunios xusto per debaxu de les catarates. En [[1941]] completose'l tercer pasu cola ponte Rainbow Bridge, que permite'l tránsitu vehicular y de peatones. Especialmente dempués de la [[Primer Guerra Mundial]], el turismu tuvo un xuba esplosiva, yá que los automóviles facíen la llegada hasta les catarates muncho más fácil. La hestoria de les catarates del Niágara nel[[sieglu XX]] ye en gran parte la de los esfuercios p'aprovechar la enerxía de les catarates pa producir [[enerxía hidráulico]] y controlar la xuba descontrola tanto del llau norteamericanu como canadiense, qu'amenacen la maxa del llugar. == Impautu sobre la industria y el comerciu == [[Ficheru:Niagara falls aerial.id.jpg|thumb|left|vista xeneral del llugar]] Les catarates foron l'entamu reconocies como una fonte potencial d'enerxía. El primer esfuerciu conociu pal so aprovechamientu foi en [[1759]], cuando Daniel Joncairs fizo un pequeñu canal enriba les catarates pa day enerxía'l so aserraderu. Augustus y Peter Porter mercaron nesti área, y en todes les catarates norteamericanes en [[1805]] al gobiernu de Nueva York y allongaron la canal pa da-yos enerxía hidráulica'l so molin de farina y curtidos. En [[1853]], Niagara Falls Hydraulic Power and Mining Company foi contratada pa facer canales que seríen utilizados na xeneración de llectricidá. En [[1881]], baxu el mandu de Jacob Schoellkopf foron facer xuficiente corriente continuo como pa iluminar les catarates y los pueblinos averaos. Cuando [[Nikola Tesla]], quien más tardi fízose un monumentu nes catarates, inventó la [[corriente alterna]], fízose posible llevar lletricidá llonxe. En [[1883]], la compañía "Niagara Falls Power Company" contrató a [[George Westinghouse]] pa diseñar un sistema capaz de xenerar corriente alterna. En [[1896]], col sofitu de [[J.P. Morgan]], [[John Jacob Astor IV]], y [[Vanderbilt]], construyéronse xigantes conductos baxu la tierra y turbines xeneradores de más de 100.000 hp, capaces d'unviar enerxía hasta [[Buffalo]], a 32 [[quilómetru|quilómetros]]. El gobiernu de Canadá, tamién entamó aprovechar l'enerxía les catarates, emplegando firmes nacionales y estauxunidenses. Anguaño, ente'l 50% y el 75% de la corriente ríu Niágara ye esviada per aciu de cuatro grandes túneles. L'agua pasa a traviés de turbines hidrolléctriques que-y dan enerxía a les árees averaes d'Estaos Xunidos y Canadá enantes de tornar al ríu. Los barcos puen esquivar les catarates per aciu del [[Canal Welland]], que foi meyoráu y amestando al Saint Lawrence Seaway. Mientres qu'esta ruta fluvial esvió'l tráficu acuáticu averao de Buffalo y conduxo al decaimientu de les industries d'aceru , otres industries del valle del ríu Niágara desendolcáronse, col sofitu la enerxía lléctrica fecha pol ríu. Les ciudaes de Niagara Falls (Ontario) y Niagara Falls (Nueva York) tan xuníes por tres pontes, incluyendo la Ponte Rainbow, qu'ofrece la vista más averada a les catarates. No mui llonxe d'ellí s'atopa l'Aeropuertu Internacional Catarates del Niágara (Niagara Falls International Airport) y l'Aeropuertu Internacional Buffalo Niagara, asina como la Universidá del Niágara y munchos negocios llocales. == Esfuercios de preservación == [[Ficheru:Niagara Horseshoe Falls.JPG|thumb|400px|Les catarates vistes dende'l llau [[Canadá|canadiense]].]] Durante la domina de los primeros sieglos dempués al asentamientu européu na fastera, les tierres a ambos llaos de les catarates yeren de propiedá privada. El desendolque de la rexón amenazaba la belleza natural del sitiu y a vegaes los visitantes debían sofitales y pagar pa poder agüeyar les catarates a traviés d'un furacu nuna llenda. Nel [[1885]] les autoridaes de Canadá y los Estaos Xuníos entamaron a mercar les tierres averaes, con vistes a la preservación del llugar. En Nueva York, l'artista [[Frederick Church]] y el paisaxista [[Frederic Law Olmsted]] encabezaron el movimientu "Free Niagara", el cuál persuadió al estáu de Nueva York pa mercar les tierres baxu la pallabra de facer una reserva estatal. Esi mesmu añu, la provincia canadiense d'[[Ontario]] estableció'l parque Queen Victoria Niagara Falls Park colos mesmos propósitos. Ambes organizaciones consiguieron notables ésitos n’operaciones pa restrinxir el desendolque en ambos márxenes de les catarates y el ríu Niágara. Nel llau canadiense, la Niagara Falls Commission regula l'usu de les tierres a lo llargo del cursu del ríu Niágara, dende'l llago Erie hasta'l llago Ontario. Hasta agora, les catarates fueron allonxándose hacia'l sur con un ritmu de 0,6 a 3,0 metros por añu, debíu l'erosión. Esti procesu s'anicio llentamente pol esvíu de l'agua, cantidaes cada vegá mayores del fluxu del ríu Niágara hacia les plantes hidrolléctriques instalaes n’ambos llaos del ríu. L’[[2 de xineru]] de [[1929]] los Estaos Xunios y Canadá llegaron a un alcuerdu sobre'l plan d'aición pa caltener les catarates. En [[1950]] roblaron un tratau nomau Niagara River Water Diversion treaty, qu'afonda'l tema de la esviadura de l'agua. Amás de los efeutos pola esviadura d'agua, los esfuercios pal control del desgaste amestaron la construcción de diques subacuáticos pa redireccionar les corrientes más dañines y l'afitamientu mecánicu de la cimera de les catarates. El trabayu más complexu foi lleváu en [[1969]], mientres el ríu Niágara foi esviáu dafechu de les catarates estauxunidenses durante varios meses, interrumpiendo una de les caídes d'agua. Mientres que les catarates canadienses absorbían el fluxu d'agua estra, un grupu d'inxenieros estudiaron el llechu del ríu y trabayaron nel pa retrasar la erosión. Un proyeutu pa esborrar grandes cantidaes de cachos de roques depositaos en [[1954]] foi dexáu debío al altu costu de la operación. == Les catarates nel entretenimientu y na cultura popular == [[Ficheru:BobbyLeachNiagaraFalls.jpg|thumb|left|300px|Bobby Leach posa col so aparatu 1911]] N'ochobre de [[1829]] [[Sam Patch]] foi la primer persona, que se sepa, en dar el saltu dende les catarates canadienses y nun morrer. Dempués d'esto entamó una llarga tradición de persones que quixeron imitalu. En [[1901]] [[Annie Taylor]], de 63 años d'edá, foi la primer persona en cruciar les catarates como bala humana, y sobrevivió ensin mancadures. Dende entoncies, otres 14 persones intentaron cruciales. Dalgunos conseguiéronlo ensin mancase, pero otros afogáronse o quedaron feríos gravemente nel intentu. Los sobrevivientes tuvieron que facer frente a cargos na so contra y multes, ya que ye illegal intentar trespasar les catarates. L'illusionista [[David Copperfield (illusionista)|David Copperfield]] ye'l más reciente en sumase a la llista d'exitosos en cruciales en [[1990]]. Otres persones faen de cruciar les catarates el so oxetivu, entamando por [[Blondin|Jean Francois "Blondin" Gravelet]] en [[1859]], munchos equillibristes llevaron a muncha xente a agüeyar les sos proeces. L'inglés [[Matthew Webb]],que foi'l primer home que crució a nadu la Canal de la Mancha, afogóse en [[1883]] nel intentu de cruciar nadando'l Whirlpool y los rápidos debaxo de les catarates. Les catarates yá yeren atraición turística y el llugar preferíu polos estauxunidenses que celebren la so lluna de miel, pero la cantidá de visitantes va medrar de sópitu en [[1953]] dempués del estrenu de ''Niagara'', película protagonizada por [[Marilyn Monroe]]. Na dómina de los 80 les catarates yeren el llugar elixíu pa dalgunes escenes de la película ''Superman II''. El complexu turísticu averáu a les catarates ye'l llugar dende onde se fízo'l programa televisivu ''Wonderfalls'' a entamos del añu [[2004]]. Cola xubida del turismu foriatu, les visites anuales superaron los 14 millones de turistes nel añu [[2003]]. == De güacéu poles catarates == El mayor ensame de turistes producese nel branu-primavera, cuando les catarates son un espectáculu únicu, tanto durante'l día como al atapecer. Dende la fastera canadiense, lluces d'artificiu illuminen ambos llaos durante varies hores dempués del atapecer. Nel llau estauxunidense, les catarates pueden agüeyase desde les caleyes del Parque Prospect, que tamién tien una torre d'observación. Averao, la Cova de los Vientos guia a los visitantes a un puntu debaxo de la cayída d'agua Velu de Novia. El Niagara Scenic Trolley ufrez güaceos guiaos al traviés de les catarates estauxunidenses. Nel llau canadiense, nel Parque Reina Victoria tien plataformes qu'ufrecen una espectacular vista a les catarates estauxunidenses y canadienses. Tamién hai caleyes que dirixen a observatorios que faen la illusión d'estar baxu les catarates. La parte cimera d'observación, averada a la Torre Skylon ufrez la vista con mas altor sobre les catarates y, nel otru llau, ufrez una vista de [[Toronto]]. Xunto cola Konica Minolta Tower, ye una de les dos torres en Canadá con vista a les catarates. Nel ríu Niágara, la empresa Niagara River Recreational Trail recorre 32 quilómetros, dende'l fuerte Erie hasta'l fuerte George, ya incluye munchos sitios históricos rellacionaos cola [[Guerra de 1812]]. Los cruceros Maid of the Mist lleven pasaxeros per debaxo de les catarates dende [[1846]]. El Spanish Aerocar, fechu en [[1916]] a partir del diseñu del inxenieru [[España|español]] [[Leonardo Torres Quevedo]] ye un cablecarril que lleva pasaxeros dende'l llau canadiense hasta debaxo de les catarates. == Ver tamién == * [[Tabayones del Iguazú]] == Bibliografía == * ''Encyclopedia Britannica'' * ''Let's Go guía de viaje, 2004 * ''National Geographic Guide to State Parks of the U.S.'' == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.niagaraparks.com/webcam/webcam.php Web cam de les Catarates del Niágara] * [http://www.hanifworld.com/NiagaraFalls.htm Semeyes de les Catarates del Niágara] * Les Catarates Del Niagara galería de semeyes: [http://www.earthinpictures.com/es/mundo/estados_unidos_de_américa/las_cataratas_del_niagara Estaos Xuníos D'América] * [http://www.earthinpictures.com/es/mundo/canadá/cataratas_del_nigara Canadá] * [http://www.niagarafrontier.com/ "Catarates del Niágara"] * [http://www.iaw.com/~falls/power.html "Catarates del Niágara - Historia de la enerxía"] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xeografía d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Xeografía de Canadá]] dcr4lk5gwrahys3yk8dlw5mc92n71fa Fada 0 21867 3707408 3451079 2022-08-16T14:54:10Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Personaxe}} Una '''fada''' (del [[llatín]] ''fatum'': Fadu, destín) ye una criatura fantástica y etérea, personificada xeneralmente en forma de muyer fermosa, que ta protexendo la natura, productu del maxín, la tradición o les creencies y perteneciente a esi fantasticu mundu de los trasgos, ventolines, ñuberos, serenes y xanes que da color a les lleendes y tradiciones populares de toa [[Asturies]]. P'algamar el contautu con elles hai que desarrollar la visión etérea según les lleendes. La mayoria d'elles esnalen. {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Mitoloxía celta]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] {{entamu}} 6luc1oq11ir3i7ehlzn638ikejmfc2s Choscu 0 22052 3707394 3679955 2022-08-16T14:52:41Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{correxir|t=20210129223612}} {{referencies|t=20200512123254}} {{ficha de comida}} El '''choscu''' ye un [[embutíu]] curiau y afumáu en ciegu de [[gochu]]. Los ingredientes qu'empleguense na ellaboración son 80% como mínimu de testera de [[llombu]] y 15 % mínimu de llingua, [[sal]], pimentón y [[ayu]]. La tripa que sírve como cobertura del chosco ye'l ciegu del gochu, d'ende so forma redondeada ya irregular. El color carauterísticu ye'l arroxáu, más o menos intensu según la carne utilizada y la concentración del pimentón. So sabor ye agrindulce con un sele afumáu. == Conceyos Productores == Amás de [[Tinéu]] formen parte de la Indicación Xeográfica Protexía los conceyos de: *[[Ayande]] *[[Miranda]] *[[Cangas del Narcea]] *[[Salas]] *[[Somiedo]] *[[Valdés]] *[[Villayón]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[https://www.conmuchagula.com/chosco-de-tineo-el-embutido-asturiano-mas-original/ Chosco, el embutido asturiano mas original] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Gastronomía d'Asturies]] [[Categoría:Embutíos]] 8ew69xue4m687lp0fjcxw50l7tx7wwp Clasificación Campeonatu de Pilotos de F1 2008 0 22435 3707388 3640142 2022-08-16T14:52:16Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki === Campeonatu de pilotos === {| | {| {{tablaguapa}} style="font-size: 85%" |- valign="top" !valign="middle"| Pos !valign="middle"| Pilotu !valign="middle"| Equipu !width="2%"| [[Gran Premiu d'Australia de 2008|AUS]] {{bandera|Australia}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Malasia de 2008|MYS]] {{bandera|Malaysia}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Baḥréin de 2008|BHR]] {{bandera|Bahrain}} !width="2%"| [[Gran Premiu d'España de 2008|ESP]] {{bandera|España}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Turquía de 2008|TUR]] {{bandera|Turquía}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Mónacu de 2008|MON]] {{bandera|Monaco}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Canadá de 2008|CAN]] {{bandera|Canada}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Francia de 2008|FRA]] {{bandera|Francia}} !width="2%"| [[Gran Premiu del Reinu Xuníu de 2008|GBR]] {{bandera|Reinu Xuníu}} !width="2%"| [[Gran Premiu d'Alemaña de 2008|ALE]] {{bandera|Alemaña}} !width="2%"| [[Gran Premiu d'Hungría de 2008|HUN]] {{bandera|Hungría}} !width="2%"| [[Gran Premiu d'Europa de 2008|EUR]] {{bandera|Europe}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Bélxica de 2008|BEL]] {{bandera|Bélxica}} !width="2%"| [[Gran Premiu d'Italia de 2008|ITA]] {{bandera|Italia}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Singapur de 2008|SIN]] {{bandera|Singapur}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Xapón de 2008|JPN]] {{bandera|Xapón}} !width="2%"| [[Gran Premiu de China de 2008|CHN]] {{bandera|China}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Brasil de 2008|BRA]] {{bandera|Brasil}} !valign="middle"| Pts |- ! 1 |align="left"| {{bandera|UK}} [[Lewis Hamilton|Hamilton]] | [[McLaren]] |bgcolor="#ffffbf"| '''1''' |bgcolor="#dfffdf"| 5 |bgcolor="#cfcfff"| 13 |bgcolor="#ffdf9f"| 3 |bgcolor="#dfdfdf"| 2 |bgcolor="#ffffbf"| 1 |bgcolor="#efcfff"| '''Ret''' |bgcolor="#cfcfff"| 10 |bgcolor="#ffffbf"| 1 | | | | | | | | | |align="right"| '''48''' |- ! 2 |align="left"| {{bandera|Brasil}} [[Felipe Massa|Massa]] | [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#efcfff"| '''Ret''' |bgcolor="#ffffbf"| 1 |bgcolor="#dfdfdf"| 2 |bgcolor="#ffffbf"| '''1''' |bgcolor="#ffdf9f"| '''3''' |bgcolor="#dfffdf"| 5 |bgcolor="#ffffbf"| 1 |bgcolor="#cfcfff"| 13 | | | | | | | | | |align="right"| '''48''' |- ! 3 |align="left"| {{bandera|Finlandia}} [[Kimi Räikkönen|Räikkönen]] | [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |bgcolor="#dfffdf"| 8<sup>†</sup> |bgcolor="#ffffbf"| 1 |bgcolor="#dfdfdf"| 2 |bgcolor="#ffffbf"| '''''1''''' |bgcolor="#ffdf9f"| ''3'' |bgcolor="#cfcfff"| ''9'' |bgcolor="#efcfff"| ''Ret'' |bgcolor="#dfdfdf"| '''''2''''' |bgcolor="#dfffdf"| ''4'' | | | | | | | | | |align="right"| '''48''' |- ! 4 |align="left"| {{bandera|Polonia}} [[Robert Kubica|Kubica]] | [[BMW Sauber]] |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#dfdfdf"| 2 |bgcolor="#ffdf9f"| '''3''' |bgcolor="#dfffdf"| 4 |bgcolor="#dfffdf"| 4 |bgcolor="#dfdfdf"| 2 |bgcolor="#ffffbf"| 1 |bgcolor="#dfffdf"| 5 |bgcolor="#efcfff"| Ret | | | | | | | | | |align="right"| '''46''' |- ! 5 |align="left"| {{bandera|Alemaña}} [[Nick Heidfeld|Heidfeld]] | [[BMW Sauber]] |bgcolor="#dfdfdf"| 2 |bgcolor="#dfffdf"| ''6'' |bgcolor="#dfffdf"| 4 |bgcolor="#cfcfff"| 9 |bgcolor="#dfffdf"| 5 |bgcolor="#cfcfff"| 14 |bgcolor="#dfdfdf"| 2 |bgcolor="#cfcfff"| 13 |bgcolor="#dfdfdf"| 2 | | | | | | | | | |align="right"| '''36''' |- ! 6 |align="left"| {{bandera|Finlandia}} [[Heikki Kovalainen|Kovalainen]] | [[McLaren]] |bgcolor="#dfffdf"| ''5'' |bgcolor="#ffdf9f"| 3 |bgcolor="#dfffdf"| ''5'' |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 12 |bgcolor="#dfffdf"| 8 |bgcolor="#cfcfff"| 9 |bgcolor="#dfffdf"| 4 |bgcolor="#dfffdf"| '''5''' | | | | | | | | | |align="right"| '''24''' |- ! 7 |align="left"| {{bandera|Italia}} [[Jarno Trulli|Trulli]] | [[Toyota F1|Toyota]] |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#dfffdf"| 4 |bgcolor="#dfffdf"| 6 |bgcolor="#dfffdf"| 8 |bgcolor="#cfcfff"| 10 |bgcolor="#cfcfff"| 13 |bgcolor="#dfffdf"| 6 |bgcolor="#ffdf9f"| 3 |bgcolor="#dfffdf"| 7 | | | | | | | | | |align="right"| '''20''' |- ! 8 |align="left"| {{bandera|Australia}} [[Mark Webber|Webber]] | [[Red Bull Racing|Red Bull]] |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#dfffdf"| 7 |bgcolor="#dfffdf"| 7 |bgcolor="#dfffdf"| 5 |bgcolor="#dfffdf"| 7 |bgcolor="#dfffdf"| 4 |bgcolor="#cfcfff"| 12 |bgcolor="#dfffdf"| 6 |bgcolor="#cfcfff"| 10 | | | | | | | | | |align="right"| '''18''' |- ! 9 |align="left"| {{bandera|España}} [[Fernando Alonso|Alonso]] | [[Renault F1|Renault]] |bgcolor="#dfffdf"| 4 |bgcolor="#dfffdf"| 8 |bgcolor="#cfcfff"| 10 |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#dfffdf"| 6 |bgcolor="#cfcfff"| 10 |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#dfffdf"| 8 |bgcolor="#dfffdf"| 6 | | | | | | | | | |align="right"| '''13''' |- ! 10 |align="left"| {{bandera|Brasil}} [[Rubens Barrichello|Barrichello]] | [[Honda Racing F1|Honda]] |bgcolor="black" style="color:white"| DSQ |bgcolor="#cfcfff"| 13 |bgcolor="#cfcfff"| 11 |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 14 |bgcolor="#dfffdf"| 6 |bgcolor="#dfffdf"| 7 |bgcolor="#cfcfff"| 14 |bgcolor="#ffdf9f"| 3 | | | | | | | | | |align="right"| '''11''' |- ! 11 |align="left"| {{bandera|Alemaña}} [[Nico Rosberg|Rosberg]] | [[WilliamsF1|Williams]] |bgcolor="#ffdf9f"| 3 |bgcolor="#cfcfff"| 14 |bgcolor="#dfffdf"| 8 |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#dfffdf"| 8 |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 10 |bgcolor="#cfcfff"| 16 |bgcolor="#cfcfff"| 9 | | | | | | | | | |align="right"| '''8''' |- ! 12 |align="left"| {{bandera|Xapón}} [[Kazuki Nakajima|Nakajima]] | [[WilliamsF1|Williams]] |bgcolor="#dfffdf"| 6 |bgcolor="#cfcfff"| 17 |bgcolor="#cfcfff"| 14 |bgcolor="#dfffdf"| 7 |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#dfffdf"| 7 |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 15 |bgcolor="#dfffdf"| 8 | | | | | | | | | |align="right"| '''8''' |- ! 13 |align="left"| {{bandera|UK}} [[David Coulthard|Coulthard]] | [[Red Bull Racing|Red Bull]] |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 9 |bgcolor="#cfcfff"| 18 |bgcolor="#cfcfff"| 12 |bgcolor="#cfcfff"| 9 |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#ffdf9f"| 3 |bgcolor="#cfcfff"| 9 |bgcolor="#efcfff"| Ret | | | | | | | | | |align="right"| '''6''' |- ! 14 |align="left"| {{bandera|Alemaña}} [[Timo Glock|Glock]] | [[Toyota F1|Toyota]] |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 9 |bgcolor="#cfcfff"| 11 |bgcolor="#cfcfff"| 13 |bgcolor="#cfcfff"| 12 |bgcolor="#dfffdf"| 4 |bgcolor="#cfcfff"| 11 |bgcolor="#cfcfff"| 12 | | | | | | | | | |align="right"| '''5''' |- ! 15 |align="left"| {{bandera|Alemaña}} [[Sebastian Vettel|Vettel]] | [[Toro Rosso]] |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 17 |bgcolor="#dfffdf"| 5 |bgcolor="#dfffdf"| 8 |bgcolor="#cfcfff"| 12 |bgcolor="#efcfff"| Ret | | | | | | | | | | align="right"| '''5''' |- ! 16 |align="left"| {{bandera|UK}} [[Jenson Button|Button]] | [[Honda Racing F1|Honda]] |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 10 |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#dfffdf"| 6 |bgcolor="#cfcfff"| 11 |bgcolor="#cfcfff"| 11 |bgcolor="#cfcfff"| 11 |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#efcfff"| Ret | | | | | | | | | |align="right"| '''3''' |- ! 17 |align="left"| {{bandera|Francia}} [[Sébastien Bourdais|Bourdais]] | [[Toro Rosso]] |bgcolor="#dfffdf"| 7<sup>†</sup> |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 15 |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 13 |bgcolor="#cfcfff"| 17 |bgcolor="#cfcfff"| 11 | | | | | | | | | | align="right"| '''2''' |- ! 18 |align="left"| {{bandera|Brasil}} [[Nelson Piquet Jr.|Piquet]] | [[Renault F1|Renault]] |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 11 |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 15 |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#dfffdf"| 7 |bgcolor="#efcfff"| Ret | | | | | | | | | |align="right"| '''2''' |- ! 19 |align="left"| {{bandera|Italia}} [[Giancarlo Fisichella|Fisichella]] | [[Force India]] |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 12 |bgcolor="#cfcfff"| 12 |bgcolor="#cfcfff"| 10 |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 18 |bgcolor="#efcfff"| Ret | | | | | | | | | |align="right"| '''0''' |- ! 20 |align="left"| {{bandera|Xapón}} [[Takuma Sato|Sato]] | [[Super Aguri]] |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 16 |bgcolor="#cfcfff"| 17 |bgcolor="#cfcfff"| 13 |bgcolor="#ffffff"| WD <!-- Leave the rest of the Takuma Sato boxes blank (after Turkey). The situation may be discussed further on the talk page. --> | | | | | | | | | | | | | |align="right"| '''0''' |- ! 21 |align="left"| {{bandera|UK}} [[Anthony Davidson|Davidson]] | [[Super Aguri]] |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 15 |bgcolor="#cfcfff"| 16 |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#ffffff"| WD <!-- Leave the rest of the Anthony Davidson boxes blank (after Turkey). The situation may be discussed further on the talk page. --> | | | | | | | | | | | | | |align="right"| '''0''' |- ! 22 |align="left"| {{bandera|Alemaña}} [[Adrian Sutil|Sutil]] | [[Force India]] |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 19 |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 16 |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#efcfff"| Ret |bgcolor="#cfcfff"| 19 |bgcolor="#efcfff"| Ret | | | | | | | | | |align="right"| '''0''' |- style="background: #f9f9f9" valign="top" !valign="middle"| Pos !valign="middle"| Pilotu !valign="middle"| Equipu !width="2%"| [[Gran Premiu d'Australia de 2008|AUS]] {{bandera|Australia}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Malasia de 2008|MYS]] {{bandera|Malaysia}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Baḥréin de 2008|BHR]] {{bandera|Bahrain}} !width="2%"| [[Gran Premiu d'España de 2008|ESP]] {{bandera|España}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Turquía de 2008|TUR]] {{bandera|Turquía}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Mónacu de 2008|MON]] {{bandera|Monaco}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Canadá de 2008|CAN]] {{bandera|Canada}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Francia de 2008|FRA]] {{bandera|Francia}} !width="2%"| [[Gran Premiu del Reinu Xuníu de 2008|GBR]] {{bandera|Reinu Xuníu}} !width="2%"| [[Gran Premiu d'Alemaña de 2008|ALE]] {{bandera|Alemaña}} !width="2%"| [[Gran Premiu d'Hungría de 2008|HUN]] {{bandera|Hungría}} !width="2%"| [[Gran Premiu d'Europa de 2008|EUR]] {{bandera|Europe}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Bélxica de 2008|BEL]] {{bandera|Bélxica}} !width="2%"| [[Gran Premiu d'Italia de 2008|ITA]] {{bandera|Italia}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Singapur de 2008|SIN]] {{bandera|Singapur}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Xapón de 2008|JPN]] {{bandera|Xapón}} !width="2%"| [[Gran Premiu de China de 2008|CHN]] {{bandera|China}} !width="2%"| [[Gran Premiu de Brasil de 2008|BRA]] {{bandera|Brasil}} !valign="middle"| Pts |} |valign="top"| {| border="2" cellpadding="1" cellspacing="0" style="margin: 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 85%;" |style="background: #f9f9f9;"| '''Color''' |style="background: #f9f9f9;"| '''Resultáu''' |- bgcolor="#FFFFBF" | Oru || Ganador |- bgcolor="#DFDFDF" | Plata || 2ª plaza |- bgcolor="#FFDF9F" | Bronce || 3ª plaza |- bgcolor="#DFFFDF" | Verde || Finalizó, con puntos |- bgcolor="#CFCFFF" | Azul || Finalizó, ensin puntos |- bgcolor="#EFCFFF" | Viola || Nun acabó (Ret) |- bgcolor="#FFCFCF" | Rosáu || Nun se clasificó (DNQ) |- bgcolor="#000000" style="color: white;" | Prietu || Descalificáu (DSQ) |- | Blancu || Nun participó / <br /> excluyíu (Ex) |} |} ('''Ret''') Retiráu ('''NC''') Non clasificáu ('''DNQ''') Nun califica ('''DSQ''') Descalificáu ('''DNS''') Nun entamó la carrera (En blancu), nun participó ('''INJ''') Firíu, penalizáu ('''EX''') Escluyíu (†) Pilotu que nun acabó, pero cunta la carrera por tener más del 90% fecha. {{Formula One Teams 2008}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Fórmula 1]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] 0745w4sobssfoztw05hg8vpobof7sdz Santibáñez de la Sierra 0 22952 3707456 3696297 2022-08-16T14:58:28Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} '''Santibáñez de la Sierra''' ye un [[conceyu]] allugáu na comarca de [[La Sierra (Salamanca)|La Sierra]], na [[provincia de Salamanca]], ([[Rexón de Lleón]]), [[comunidá autónoma]] de [[Castiella y Lleón]], ([[España]]). == Datos básicos == El pueblu alcuéntrase a una distancia de 67 km de [[Salamanca]], la capital provincial. Al [[2003]] cuntaba cun una población de 249 habitantes, de los cuales 134 son varones y 115 son muyeres, nuna superficie de 13,61 km². La so altitú ye de 611 m sobre'l nivel de la mar. El so códigu postal ye 37670. == Xeografía == Santibañes ye un pequeñu pueblu d'unos 250 habitantes asitiáu na comarca de ''La Sierra Baxa'', al sur de la provincia de Salamanca. Alcuéntrase na parte baxa d'una monte, a unos 600 m sobre'l nivel de la mar, y domina dende ellí un ampliu valle enllenu de viñales y finques. Les cases tán construyíes según el patrón serranu, con dos o más pisos, cumo mínimu, y una cuadra nel baxu. Les fachaes son de piedra de la zona con maderos adosaos llamaos ''cuartones''. Esisten trés [[pedanía|pedaníes]] cercanes dependientes de Santibañes: la mayor y más importante ye '''Santa María de lo Llano''' (35 habitantes, 15 varones y 20 muyeres), llocalizada nún pandu no alto d'un monte. Les otres dos son '''Casilla de las Erías''' (3 habitantes) y '''Las Puentes del Alagón''' (9 habitantes), esta última allugada alrodiu d'una ponte romana construyida nel [[sieglu I e.n.d]], dispón d'un restaurante y d'una piscina natural mui bien equipada. == Economía == === Producción agrícola === Santibañes ye un pueblu principalmente agrícola. Los cultivos más usuales y de los que la xente vive son la [[uva]] y la [[Cerezal|zreza]]. Cultívanse una clas d'uva autóctono de la comarca, la [[Rufete]], y otres variedaes aptes pa estremaos tipos de vinu, como la ''garnacha'', el ''tempraníu'', el ''tintu'l país'' o'l ''mazuelu''; amás de la uva de mesa ''[[moscatel]]''. Les uves, antiguamente, yeren estrumíes pa facer vinu na [[#Coleutivos ya Istituciones|Bodega Vitivinícola "San Agustín"]] de Santibañes; mas dempués diose en vender, al traviés de la mesma, la uva direutamente a intermediarios que la llevaben a los mercaos como vinu de mesa. Ésto síguise faciendo na actualidá. El cultivu de zreza aumentó considerablemente nos caberos años, a cuenta de la drástica baxada del preciu de la uva, qu'anguaño s'avera en tornu a los 20 céntimos d'[[euru]], una cifra veramente precaria. Les zreces, a diferencia de les uves, caltienen un preciu más o menos razonable, que s'alcuentra ente los 60 céntimos y l'euru, según les distintes clases. En Santibañes esiste una grande variedá de clases de zreza, pero les que se venden na [[#Coleutivos ya Istituciones|Cooperativa Hortofrutícola "Santibáñez de la Sierra"]] son les clases: *"'''Zaragozana'''" o "'''Monzón'''": zreza blanco, de reconocida calidá. Inclusive, dellos espertos declararon que la zreza zaragozana de Santibáñez ye "la meyor d'España", tanto en sabor, cumo en color y brillu. Esta zreza emplégase pa la fabricación de dulces, mermelaes y otros productos industrales, y pal consumu direutu. *"'''Temprana'''": ye la primer zreza del añu, d'ehí'l so nome; zreza collorao de mui bon ver y de sabor dulce y sabrosu que se vende nos mercaos pa fruteríes y consumu direutu. *"'''Embruné'''" o "Picota" (nome estremeñu): la última clas de la collecha, recuéyese a finales de [[xunu]]. Ye una zreza escuro y gordo con munchu llíquidu que se cueye ensin rau y que pieslla la campaña. *"'''Californiana'''": zreza de gran tamañu, prieto y mui sabroso. *Dempués hai otra serie de ''clases menores'' cumo la '''zreza del rau llargu''', la '''reondal''' y otres de menor importancia nel consumu y les ventes. Arriendes de la zreza y la uva, cultívanse tamién en Santibáñez diversos tipos de frutales ([[ablanu|ablanos]], [[nozal|nozales]], [[castañal|castañales]], [[guindal|guindales]], [[cirolar|cirolares]], [[pumar|pumares]], [[peruyal|peruyales]], [[piescal|piescales]], [[figal|figales]]...) y hortalexes, principalmente pa consumu propiu. Sicasí, nos bonos años de collecha, véndense tamién los cirolinos o nisos na [[#Coleutivos ya Istituciones|Cooperativa Hortofrutícula "Santibáñez de la Sierra"]]. Per último, munchos vecinos poseyen amás pequeños [[olivar|olivares]], de los que saquen aceite pa consumu personal. == Idioma == La fala de Santibáñez<ref>"El habla de Santibáñez" José Luis Herrero Ingelmo</ref> y la del restu de la comarca perteneció primitivamente al al [[Dominiu llingüísticu astur|astur-lleonés]] (queden delles güelgues dialeutales), sofriendo más tarde una influyencia meridional (na fonética) y, sobretoo, una asimilación a la fala vulgar castellana. Los rasgos asturllioneses (como la epéntesis de la yod en la terminación, la conservación de la -e tres /d/ o /t/, la palatalización de l- y n- o la conservación del grupu -mb-, aspiración de la /F/ anicial llatina /h~x/ -''ḥelechu''-, perda de la /R/ cabera del infinitivu énte pronome enclíticu -''matalu, bebelu''...-) tán mui difuminaos, anque caltién grande parte de les soluciones gramaticales (inserción d'artículu énte l'axetivu posesivu -''la mi casa''-). D'otra banda, los rasgos meridionales (como l'aspiración de la fricativa velar xorda y de la /s/ implosiva) marquen un fuerte contraste cola fala del restu de la provincia. Pesie a caltener una grande influyencia del astur-lleonés, poseye dalgunes comitencies vasques y mozárabes. sobremanera nel lléxicu. Con too ello podemos encuadrar esta ''"parra"'' dientro de la [[estremeñu|fala estremeña]]. == Equipamientos educativos == El Colexu Rural Agrupáu "Los Jarales", asitiáu na Plaza d'Agustín Bullón, ye l'únicu centru educativu qu'esiste en Santibañes. Imparte formación d'Educación Infantil y Primaria. == Fiestes == El [[28 d'agostu]] celébrase ''San Agustín'', anque'l periodu festivu enántase dalgunos díes previos al ''Día grande''. * ''' 26 d'agostu:''' De la mesma manera que'l xueves santu, munchos vecinos y peñes preparen "limoná", una especie de sangría qu'ufren al públicu nes sos propies bodegues, amás d'una xinta na Plaza Mayor so les ocho la tarde. Tamién hai una verbena nocherniega. * '''27 d'agostu, ''las Víesperas'':''' Dende'l campanariu de la ilesia anúnciase la fiesta a toque de viéspores. Na Plaza Mayor fórmase una comitiva presidíu pol pregoneru y el tamborileru que va a la busca de les dames d'honor, asina como de les reines salientes y entrantes. Tres d'ello l'alcalde pronuncia un pregón dende'l balcón del ayuntamientu, dando oficialmente pasu a les fiestes. Los llocales de les peñes del pueblu queden abiertes a los vesitantes. * '''28 d'agostu, ''San Agustín'':''' A les dolce de la mañana les campanes anuncien la Fiesta Mayor. Una comitiva de danzadores presidíos pol tamborileru l'alcalde salen a buscar a les reines dames d'honor pa s'empobinar a la misa mayor. Tres d'ella hai una procesión na que lleven al santu San Agustín a recostines hasta la plaza, onde tien llugar l'''Ofertoriu''. Los danzadores anicien un ''"paléu"'', mentes que les muyeres rematen el baille col ''"tecer el ramu"'', entrellazando unes cintes de collores alrodiu d'un palu. * '''29 d'agostu, ''Día del toru''''' Tien llugar a les ocho de la mañana, faese un almuerzu de la tradicional sopa d'ayu. Haza les nueve, apuerten los animales trayíos dende'l Campu Charru. La Plaza Mayor, de planta cuadrangular, zárrase con unes barres de fierro. Tradicionalmente la xente solía llevar escaleres pa esfrutar meyor del actu. A les seyes de la tarde tornen los ''paleos'', dellos mui propios, como ''San José'', ''El Molineru'', ''Salamanca'', ''Zapatito de Charol'', etc... So les dos de la madrugada, dempués de toles verbenes, les peñes protagonicen un desfile divertíu y collorista, precedíu por una xaranga. Alcuéntrense peñes hestóriques como ''La Vertedera Giratoria'', ''El Cubeto Bailón'' y la J.R., les de los ventañeros comu los ''Ajorcamulos'', tamién les de los mozos más nuevos, ''Los Arrancaparras'' y ''Las Makokis'', y per último, la curiosa peña de neños, los ''Pequeñines Borrachines''. == Coleutivos y instituciones == * Conceyu de Santibañes * Bodega Cooperativa "San Agustín" (venta d'uva al por mayor) * Cooperativa Hortofrutícula "Santibáñez de la Sierra" (venta de zreces y cirueles al por mayor) * Asociación Cultural "San Agustín" (peña encargada de la organización de les fiestes y otres actividaes, en collaboración col Conceyu de Santibañes) == Ver tamién == *[[Llista de conceyos de Salamanca]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.dipsanet.es/provin/indexmun.htm Diputación de Salamanca: Índiz de conceyos] *[http://web.usal.es/~joluin/investigacion/hablasantibanez.pdf La Fala de Santibañes (en castellanu)] *[http://age.ieg.csic.es/boletin/40/06-ENVEJECIMIENTO.pdf Despoblación na Sierra de Francia (en castellanu)] * [http://bodegasrochal.com/ Bodega y Viñedos Rochal; Bodega d'un mozu emprendedor belenguín] * [http://www.gebravo.com/franciaquilamas/index.htm Web d'una Casa Rural, con bien d'información sobro Santibañes de la Sierra] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Conceyos de Salamanca]] bgjl9cye32b7g7gg4br18b8kspxar3b 3707524 3707456 2022-08-16T15:07:10Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} '''Santibáñez de la Sierra''' ye un [[conceyu]] allugáu na comarca de [[La Sierra (Salamanca)|La Sierra]], na [[provincia de Salamanca]], ([[Rexón de Lleón]]), [[comunidá autónoma]] de [[Castiella y Lleón]], ([[España]]). == Datos básicos == El pueblu alcuéntrase a una distancia de 67 km de [[Salamanca]], la capital provincial. Al [[2003]] cuntaba cun una población de 249 habitantes, de los cuales 134 son varones y 115 son muyeres, nuna superficie de 13,61 km². La so altitú ye de 611 m sobre'l nivel de la mar. El so códigu postal ye 37670. == Xeografía == Santibañes ye un pequeñu pueblu d'unos 250 habitantes asitiáu na comarca de ''La Sierra Baxa'', al sur de la provincia de Salamanca. Alcuéntrase na parte baxa d'una monte, a unos 600 m sobre'l nivel de la mar, y domina dende ellí un ampliu valle enllenu de viñales y finques. Les cases tán construyíes según el patrón serranu, con dos o más pisos, cumo mínimu, y una cuadra nel baxu. Les fachaes son de piedra de la zona con maderos adosaos llamaos ''cuartones''. Esisten trés [[pedanía|pedaníes]] cercanes dependientes de Santibañes: la mayor y más importante ye '''Santa María de lo Llano''' (35 habitantes, 15 varones y 20 muyeres), llocalizada nún pandu no alto d'un monte. Les otres dos son '''Casilla de las Erías''' (3 habitantes) y '''Las Puentes del Alagón''' (9 habitantes), esta última allugada alrodiu d'una ponte romana construyida nel [[sieglu I e.n.d]], dispón d'un restaurante y d'una piscina natural mui bien equipada. == Economía == === Producción agrícola === Santibañes ye un pueblu principalmente agrícola. Los cultivos más usuales y de los que la xente vive son la [[uva]] y la [[Cerezal|zreza]]. Cultívanse una clas d'uva autóctono de la comarca, la [[Rufete]], y otres variedaes aptes pa estremaos tipos de vinu, como la ''garnacha'', el ''tempraníu'', el ''tintu'l país'' o'l ''mazuelu''; amás de la uva de mesa ''[[moscatel]]''. Les uves, antiguamente, yeren estrumíes pa facer vinu na [[#Coleutivos ya Istituciones|Bodega Vitivinícola "San Agustín"]] de Santibañes; mas dempués diose en vender, al traviés de la mesma, la uva direutamente a intermediarios que la llevaben a los mercaos como vinu de mesa. Ésto síguise faciendo na actualidá. El cultivu de zreza aumentó considerablemente nos caberos años, a cuenta de la drástica baxada del preciu de la uva, qu'anguaño s'avera en tornu a los 20 céntimos d'[[euru]], una cifra veramente precaria. Les zreces, a diferencia de les uves, caltienen un preciu más o menos razonable, que s'alcuentra ente los 60 céntimos y l'euru, según les distintes clases. En Santibañes esiste una grande variedá de clases de zreza, pero les que se venden na [[#Coleutivos ya Istituciones|Cooperativa Hortofrutícola "Santibáñez de la Sierra"]] son les clases: *"'''Zaragozana'''" o "'''Monzón'''": zreza blanco, de reconocida calidá. Inclusive, dellos espertos declararon que la zreza zaragozana de Santibáñez ye "la meyor d'España", tanto en sabor, cumo en color y brillu. Esta zreza emplégase pa la fabricación de dulces, mermelaes y otros productos industrales, y pal consumu direutu. *"'''Temprana'''": ye la primer zreza del añu, d'ehí'l so nome; zreza collorao de mui bon ver y de sabor dulce y sabrosu que se vende nos mercaos pa fruteríes y consumu direutu. *"'''Embruné'''" o "Picota" (nome estremeñu): la última clas de la collecha, recuéyese a finales de [[xunu]]. Ye una zreza escuro y gordo con munchu llíquidu que se cueye ensin rau y que pieslla la campaña. *"'''Californiana'''": zreza de gran tamañu, prieto y mui sabroso. *Dempués hai otra serie de ''clases menores'' cumo la '''zreza del rau llargu''', la '''reondal''' y otres de menor importancia nel consumu y les ventes. Arriendes de la zreza y la uva, cultívanse tamién en Santibáñez diversos tipos de frutales ([[ablanu|ablanos]], [[nozal|nozales]], [[castañal|castañales]], [[guindal|guindales]], [[cirolar|cirolares]], [[pumar|pumares]], [[peruyal|peruyales]], [[piescal|piescales]], [[figal|figales]]...) y hortalexes, principalmente pa consumu propiu. Sicasí, nos bonos años de collecha, véndense tamién los cirolinos o nisos na [[#Coleutivos ya Istituciones|Cooperativa Hortofrutícula "Santibáñez de la Sierra"]]. Per último, munchos vecinos poseyen amás pequeños [[olivar|olivares]], de los que saquen aceite pa consumu personal. == Idioma == La fala de Santibáñez<ref>"El habla de Santibáñez" José Luis Herrero Ingelmo</ref> y la del restu de la comarca perteneció primitivamente al al [[Dominiu llingüísticu astur|astur-lleonés]] (queden delles güelgues dialeutales), sofriendo más tarde una influyencia meridional (na fonética) y, sobretoo, una asimilación a la fala vulgar castellana. Los rasgos asturllioneses (como la epéntesis de la yod en la terminación, la conservación de la -e tres /d/ o /t/, la palatalización de l- y n- o la conservación del grupu -mb-, aspiración de la /F/ anicial llatina /h~x/ -''ḥelechu''-, perda de la /R/ cabera del infinitivu énte pronome enclíticu -''matalu, bebelu''...-) tán mui difuminaos, anque caltién grande parte de les soluciones gramaticales (inserción d'artículu énte l'axetivu posesivu -''la mi casa''-). D'otra banda, los rasgos meridionales (como l'aspiración de la fricativa velar xorda y de la /s/ implosiva) marquen un fuerte contraste cola fala del restu de la provincia. Pesie a caltener una grande influyencia del astur-lleonés, poseye dalgunes comitencies vasques y mozárabes. sobremanera nel lléxicu. Con too ello podemos encuadrar esta ''"parra"'' dientro de la [[estremeñu|fala estremeña]]. == Equipamientos educativos == El Colexu Rural Agrupáu "Los Jarales", asitiáu na Plaza d'Agustín Bullón, ye l'únicu centru educativu qu'esiste en Santibañes. Imparte formación d'Educación Infantil y Primaria. == Fiestes == El [[28 d'agostu]] celébrase ''San Agustín'', anque'l periodu festivu enántase dalgunos díes previos al ''Día grande''. * ''' 26 d'agostu:''' De la mesma manera que'l xueves santu, munchos vecinos y peñes preparen "limoná", una especie de sangría qu'ufren al públicu nes sos propies bodegues, amás d'una xinta na Plaza Mayor so les ocho la tarde. Tamién hai una verbena nocherniega. * '''27 d'agostu, ''las Víesperas'':''' Dende'l campanariu de la ilesia anúnciase la fiesta a toque de viéspores. Na Plaza Mayor fórmase una comitiva presidíu pol pregoneru y el tamborileru que va a la busca de les dames d'honor, asina como de les reines salientes y entrantes. Tres d'ello l'alcalde pronuncia un pregón dende'l balcón del ayuntamientu, dando oficialmente pasu a les fiestes. Los llocales de les peñes del pueblu queden abiertes a los vesitantes. * '''28 d'agostu, ''San Agustín'':''' A les dolce de la mañana les campanes anuncien la Fiesta Mayor. Una comitiva de danzadores presidíos pol tamborileru l'alcalde salen a buscar a les reines dames d'honor pa s'empobinar a la misa mayor. Tres d'ella hai una procesión na que lleven al santu San Agustín a recostines hasta la plaza, onde tien llugar l'''Ofertoriu''. Los danzadores anicien un ''"paléu"'', mentes que les muyeres rematen el baille col ''"tecer el ramu"'', entrellazando unes cintes de colores alrodiu d'un palu. * '''29 d'agostu, ''Día del toru''''' Tien llugar a les ocho de la mañana, faese un almuerzu de la tradicional sopa d'ayu. Haza les nueve, apuerten los animales trayíos dende'l Campu Charru. La Plaza Mayor, de planta cuadrangular, zárrase con unes barres de fierro. Tradicionalmente la xente solía llevar escaleres pa esfrutar meyor del actu. A les seyes de la tarde tornen los ''paleos'', dellos mui propios, como ''San José'', ''El Molineru'', ''Salamanca'', ''Zapatito de Charol'', etc... So les dos de la madrugada, dempués de toles verbenes, les peñes protagonicen un desfile divertíu y collorista, precedíu por una xaranga. Alcuéntrense peñes hestóriques como ''La Vertedera Giratoria'', ''El Cubeto Bailón'' y la J.R., les de los ventañeros comu los ''Ajorcamulos'', tamién les de los mozos más nuevos, ''Los Arrancaparras'' y ''Las Makokis'', y per último, la curiosa peña de neños, los ''Pequeñines Borrachines''. == Coleutivos y instituciones == * Conceyu de Santibañes * Bodega Cooperativa "San Agustín" (venta d'uva al por mayor) * Cooperativa Hortofrutícula "Santibáñez de la Sierra" (venta de zreces y cirueles al por mayor) * Asociación Cultural "San Agustín" (peña encargada de la organización de les fiestes y otres actividaes, en collaboración col Conceyu de Santibañes) == Ver tamién == *[[Llista de conceyos de Salamanca]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.dipsanet.es/provin/indexmun.htm Diputación de Salamanca: Índiz de conceyos] *[http://web.usal.es/~joluin/investigacion/hablasantibanez.pdf La Fala de Santibañes (en castellanu)] *[http://age.ieg.csic.es/boletin/40/06-ENVEJECIMIENTO.pdf Despoblación na Sierra de Francia (en castellanu)] * [http://bodegasrochal.com/ Bodega y Viñedos Rochal; Bodega d'un mozu emprendedor belenguín] * [http://www.gebravo.com/franciaquilamas/index.htm Web d'una Casa Rural, con bien d'información sobro Santibañes de la Sierra] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Conceyos de Salamanca]] 3ohhep5734kuga587jmjns4qsrcq6a9 Estadiu El Molinón-Enrique Castro Quini 0 23134 3707431 3423300 2022-08-16T14:56:32Z XabatuBot 43102 iguo testu: Seleición de fútbol de España => Seleición de fútbol d'España wikitext text/x-wiki {{edificiu}} '''El Molinón-Enrique Castro Quini''' ye un estadiu de fútbol de la ciudá [[Asturies|asturiana]] de [[Xixón]]. Ye de titularidá municipal y nél xuéguense los alcuentros de fútbol que'l [[Real Sporting de Xixón]] xuega como llocal y, a vegaes, tamién s'usa pa facer conciertos musicales. Ta allugáu nel [[Parque Isabel la Católica]], al llau del [[ríu Piles]]. El so nome vien d'un gran [[molín]] hidráulicu que taba sitiáu nel llugar cuando se construyó. En 2018, coincidiendo cola so muerte, añadióse al nome oficial el del ex xugador [[Enrique Castro Quini]]. Nun se sabe a ciencia cierta les feches de la so construcción ya inauguración. El primer datu documental de la so presencia alcuéntrase nel diariu llocal [[El Comercio|''El Comercio'']] el [[20 de mayu]] de [[1908]]. La reseña d'esi partíu nun lu presenta como dalgo fora de lo normal, lo que fai sospechar que l'escenariu ya yera conocíu por los xixoneses y, por tantu, la conocencia del estadiu ye anterior. La [[FIFA]] nomólu como una de les sedes de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1982]], disputada n'[[España]]. Amás, albergó once alcuentros de la [[Seleición de fútbol d'España|Seleición Española de fútbol]]. Tien el récor absolutu d'asistencia a un partíu de fútbol n'[[Asturies]], con 43.000 espectadores, en partíos de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1982]]. Pel momentu, esta cifra nun se va poder superar darréu que denguna ciudá d'[[Asturies]] tien un estadiu con esti aforu. Tres la reciente reforma, El Molinón algamó los 30.000 asientos. == Curiosidaes == * '''Escándalu del Mundial 1982''': El [[25 de xunu]] de [[1982]] disputóse nel estadio d'El Molinón el caberu partíu del grupu B de la primer ronda del [[Copa Mundial de Fútbol de 1982|Mundial 82]], ente Alemaña y Austria. Yera l'último partiu del grupo, y los alemanes (tres la so derrota ante Arxelia nel primer partíu) necesitaben ganar pa clasificase pala segunda ronda, mientres que los austriacos clasificábense anque perdiesen por 1-0, ya que producíase un empate a cuatro puntos ente [[Alemaña]], [[Austria]] y [[Arxelia]], que clasificaba a Alemaña y Austria pa la segunda fase por [[diferencia de goles]]. Y eso foi lo qu'ocurrió. Tres d'el primer gol alemán ([[Horst Hrubesch|Hrubesch]], minutu 10) el partíu camudose nuna pachanga ente dos equipos que l'únicu que queríen yera que pasara'l tiempu y clasificase pa la siguiente fase. La [[FIFA]] entamó una investigación sobre los fechos pero nun pudo llegase a denguna conclusión. Eso sí, pa evitar más problemes nel siguiente Mundial ([[Copa Mundial de Fútbol de 1986|Méxicu'86]]) establecióse que na cabera xornada de la primera fase xugaríense los dos partíos de cada grupu simultáneamente, como se fai anguaño. Al día siguiente la prensa llocal publicó la crónica del partíu na seición de Socesos, refiriéndose a él como una estafa a 40.000 persones. [[Archivu:ElMolinonSportingvsAthletic30-10-11.jpg|thumb|right|300px|Estadiu del Molinón]] * '''Frase céllebre''': El [[25 de payares]] de [[1979]], nun partíu Real Sporting de Xixón-R. Madríd, xeneróse na grada del Estadiu El Molinón ún de los glayios más populares del fútbol español, el '''"Asina, asina, asina guaña'l Madrid"''' (en castellán, '''Así, así, así gana el madrid'''), un glayíu que fízose famosu pa criticar los supuestos sofitos arbitrales al [[Real Madrid]], y que posteriormente adoutaron los seguidores madridistes pa celebrar les vitories del so equipu. A los siete minutos d'aquel partíu, una durísima entrada de [[Isidoro San José|San José]] a [[Enzo Ferrero|Ferrero]] quedó ensin sanción, pero al face-y el roxiblancu un xestu repunante al madridista, l'árbitro del alcuentru, [[Ausocúa Sanz]], mandó pal vestuariu al sportinguista. * '''Orixe del so nome''': El Molinón llamábase asina porque n'aquellos terrenos llevántabase un [[molín]] de agua (hidráulicu) de gran tamañu, dando-y usu pa moler maíz, que fuere propiedá d'un ciudadanu inglés apellidáu Rimmel. Nel mesmu, llevantóse posteriormente'l [[Parador Nacional]] Molín Vieyu. Nel ''Dicionariu toponímicu del conceyu de Xixón'', de [[Ramón d'Andrés]], espublizáu pola casa conceyu de Xixón en 2008, pue lleese sobre l'orixe del nome d'El Molinón: {{cita|"''El Molinón'' recibi'l nome por un vieyu molín que sitióse nesti llugar, movíu poles augües d'un regatu afluente del Piles. Nel [[sieglu XIX]] formó parte de les instalaciones la fábrica de farina «La Hormiga», fundada por Romualdo Alvargonzález. El llugar abandonóse cuandu esta industria desapaeció. Nos años 70 del [[sieglu XX]] el llugar restauróse y recuperó, dando llugar al actual «Parador Nacional del Molino Viejo». El nome de ''El Molinón'' aplicóse tamién a sitios cercanos: l'avenida'l Molinón (''la avenida dell Molinón'') y'el campu'l Molinón (''el campu del Molinón''), estadiu de fútbol del [[Real Sporting de Xixón]], que yá s'usaba como tal dende los entamos del [[sieglu XX]], inaugurándose oficialmente en 1917; pasó a titularidá de la [[casa conceyu]] en 1944. Además, El Molinón da-y nome a toa una zona la ciudá que tien como referencia l'asitiáu del antiguu molin y l'actual estadiu fútbol."|Dicionariu toponímicu'l conceyu de Xixón.}} * '''Conciertos''': L'Estadiu El Molinón algamó, amás d'acontecimientos deportivos, toa mena conciertos multitudinarios ente los que hai que destacar: :* [[Bruce Springsteen]]. :* [[The Rolling Stones]]. :* [[Dire Straits]]. :* [[Paul McCartney]]. :* [[Sting]]. :* [[Bon Jovi]]. :* [[Tina Turner]]. :* Artistes nacionales como: [[Alejandro Sanz]], [[Víctor Manuel]], [[Miguel Ríos]], [[Joan Manuel Serrat]] y un llargu [[etcétera]]. == Ver tamién == {{otrosusos|El Molinón}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{Estadios de la Copa Mundial de Fútbol 1982}} {{control d'autoridaes}} {{ORDENAR:Molinon}} [[Categoría:Estadios de fútbol d'Asturies]] [[Categoría:Estadios de fútbol inauguraos en 1908]] [[Categoría:Estadios de la Copa Mundial de Fútbol de 1982]] [[Categoría:Real Sporting de Xixón]] [[Categoría:Deporte en Xixón]] mz1qdmm7qx3tiecscxg0jxly7g0yjrd 3707438 3707431 2022-08-16T14:57:01Z YoaR 37624 Plantía: {{referencies|t={{subst:CURRENTTIMESTAMP}}}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220816145701}} {{edificiu}} '''El Molinón-Enrique Castro Quini''' ye un estadiu de fútbol de la ciudá [[Asturies|asturiana]] de [[Xixón]]. Ye de titularidá municipal y nél xuéguense los alcuentros de fútbol que'l [[Real Sporting de Xixón]] xuega como llocal y, a vegaes, tamién s'usa pa facer conciertos musicales. Ta allugáu nel [[Parque Isabel la Católica]], al llau del [[ríu Piles]]. El so nome vien d'un gran [[molín]] hidráulicu que taba sitiáu nel llugar cuando se construyó. En 2018, coincidiendo cola so muerte, añadióse al nome oficial el del ex xugador [[Enrique Castro Quini]]. Nun se sabe a ciencia cierta les feches de la so construcción ya inauguración. El primer datu documental de la so presencia alcuéntrase nel diariu llocal [[El Comercio|''El Comercio'']] el [[20 de mayu]] de [[1908]]. La reseña d'esi partíu nun lu presenta como dalgo fora de lo normal, lo que fai sospechar que l'escenariu ya yera conocíu por los xixoneses y, por tantu, la conocencia del estadiu ye anterior. La [[FIFA]] nomólu como una de les sedes de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1982]], disputada n'[[España]]. Amás, albergó once alcuentros de la [[Seleición de fútbol d'España|Seleición Española de fútbol]]. Tien el récor absolutu d'asistencia a un partíu de fútbol n'[[Asturies]], con 43.000 espectadores, en partíos de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1982]]. Pel momentu, esta cifra nun se va poder superar darréu que denguna ciudá d'[[Asturies]] tien un estadiu con esti aforu. Tres la reciente reforma, El Molinón algamó los 30.000 asientos. == Curiosidaes == * '''Escándalu del Mundial 1982''': El [[25 de xunu]] de [[1982]] disputóse nel estadio d'El Molinón el caberu partíu del grupu B de la primer ronda del [[Copa Mundial de Fútbol de 1982|Mundial 82]], ente Alemaña y Austria. Yera l'último partiu del grupo, y los alemanes (tres la so derrota ante Arxelia nel primer partíu) necesitaben ganar pa clasificase pala segunda ronda, mientres que los austriacos clasificábense anque perdiesen por 1-0, ya que producíase un empate a cuatro puntos ente [[Alemaña]], [[Austria]] y [[Arxelia]], que clasificaba a Alemaña y Austria pa la segunda fase por [[diferencia de goles]]. Y eso foi lo qu'ocurrió. Tres d'el primer gol alemán ([[Horst Hrubesch|Hrubesch]], minutu 10) el partíu camudose nuna pachanga ente dos equipos que l'únicu que queríen yera que pasara'l tiempu y clasificase pa la siguiente fase. La [[FIFA]] entamó una investigación sobre los fechos pero nun pudo llegase a denguna conclusión. Eso sí, pa evitar más problemes nel siguiente Mundial ([[Copa Mundial de Fútbol de 1986|Méxicu'86]]) establecióse que na cabera xornada de la primera fase xugaríense los dos partíos de cada grupu simultáneamente, como se fai anguaño. Al día siguiente la prensa llocal publicó la crónica del partíu na seición de Socesos, refiriéndose a él como una estafa a 40.000 persones. [[Archivu:ElMolinonSportingvsAthletic30-10-11.jpg|thumb|right|300px|Estadiu del Molinón]] * '''Frase céllebre''': El [[25 de payares]] de [[1979]], nun partíu Real Sporting de Xixón-R. Madríd, xeneróse na grada del Estadiu El Molinón ún de los glayios más populares del fútbol español, el '''"Asina, asina, asina guaña'l Madrid"''' (en castellán, '''Así, así, así gana el madrid'''), un glayíu que fízose famosu pa criticar los supuestos sofitos arbitrales al [[Real Madrid]], y que posteriormente adoutaron los seguidores madridistes pa celebrar les vitories del so equipu. A los siete minutos d'aquel partíu, una durísima entrada de [[Isidoro San José|San José]] a [[Enzo Ferrero|Ferrero]] quedó ensin sanción, pero al face-y el roxiblancu un xestu repunante al madridista, l'árbitro del alcuentru, [[Ausocúa Sanz]], mandó pal vestuariu al sportinguista. * '''Orixe del so nome''': El Molinón llamábase asina porque n'aquellos terrenos llevántabase un [[molín]] de agua (hidráulicu) de gran tamañu, dando-y usu pa moler maíz, que fuere propiedá d'un ciudadanu inglés apellidáu Rimmel. Nel mesmu, llevantóse posteriormente'l [[Parador Nacional]] Molín Vieyu. Nel ''Dicionariu toponímicu del conceyu de Xixón'', de [[Ramón d'Andrés]], espublizáu pola casa conceyu de Xixón en 2008, pue lleese sobre l'orixe del nome d'El Molinón: {{cita|"''El Molinón'' recibi'l nome por un vieyu molín que sitióse nesti llugar, movíu poles augües d'un regatu afluente del Piles. Nel [[sieglu XIX]] formó parte de les instalaciones la fábrica de farina «La Hormiga», fundada por Romualdo Alvargonzález. El llugar abandonóse cuandu esta industria desapaeció. Nos años 70 del [[sieglu XX]] el llugar restauróse y recuperó, dando llugar al actual «Parador Nacional del Molino Viejo». El nome de ''El Molinón'' aplicóse tamién a sitios cercanos: l'avenida'l Molinón (''la avenida dell Molinón'') y'el campu'l Molinón (''el campu del Molinón''), estadiu de fútbol del [[Real Sporting de Xixón]], que yá s'usaba como tal dende los entamos del [[sieglu XX]], inaugurándose oficialmente en 1917; pasó a titularidá de la [[casa conceyu]] en 1944. Además, El Molinón da-y nome a toa una zona la ciudá que tien como referencia l'asitiáu del antiguu molin y l'actual estadiu fútbol."|Dicionariu toponímicu'l conceyu de Xixón.}} * '''Conciertos''': L'Estadiu El Molinón algamó, amás d'acontecimientos deportivos, toa mena conciertos multitudinarios ente los que hai que destacar: :* [[Bruce Springsteen]]. :* [[The Rolling Stones]]. :* [[Dire Straits]]. :* [[Paul McCartney]]. :* [[Sting]]. :* [[Bon Jovi]]. :* [[Tina Turner]]. :* Artistes nacionales como: [[Alejandro Sanz]], [[Víctor Manuel]], [[Miguel Ríos]], [[Joan Manuel Serrat]] y un llargu [[etcétera]]. == Ver tamién == {{otrosusos|El Molinón}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{Estadios de la Copa Mundial de Fútbol 1982}} {{control d'autoridaes}} {{ORDENAR:Molinon}} [[Categoría:Estadios de fútbol d'Asturies]] [[Categoría:Estadios de fútbol inauguraos en 1908]] [[Categoría:Estadios de la Copa Mundial de Fútbol de 1982]] [[Categoría:Real Sporting de Xixón]] [[Categoría:Deporte en Xixón]] rm2zapyakzo8qaem8fhchevchsj02so Filoxenia 0 23911 3707409 3698378 2022-08-16T14:54:16Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{ficha xenérica}} La '''filoxenia''' (del [[griegu]]: ''phylon'' = tribu, raza y ''genetikos'' = relativu a la nacencia, de ''xénesis'' = nacencia) ye la historia [[evolución biolóxica|evolutiva]] de los [[taxón|taxones]], ye decir, los grupos de la clasificación de los seres vivos. L'[[analís filoxenéticu]] ye la disciplina encargada de la so reconstrucción, que se representa en forma d'[[árbol filoxenéticu]]. == Monofilia, parafilia y polifilia == Por exemplu, toles [[aves]] y [[reptil]]es ye pensao que descienden d'un únicu ancestru común, conque este grupu taxonómicu (mariellu nel diagrama) ye considerao [[Monofilia|monofiléticu]]. Los reptiles d'anguaño como grupu tamién tienen un ancestru común a toos ellos, pero ese grupu (reptiles modernos) nun inclúi a tolos descendientes de tal ancestru porque ta dexándose a les aves fuera (sólo inclúi los de color [[cian]] nel diagrama) — y d'un grupu asina decimos que ye [[Parafilia|parafiléticu]]. Un grupo que incluyere a los vertebraos de «[[sangre caliente]]» contendría sólo a los mamíferos y les aves (encarnáu/naranxa nel diagrama) y ye [[Polifilia|polifiléticu]], porque ente los miembros d'este agrupamientu nun ta'l más reciente ancestru común d'ellos. Los animales de sangre caliente son toos descendientes d'un ancestru de sangre fría. La condición endotérmica («sangre caliente») tien apaecío dos vegades, dixebradamente, nel ancestru de los mamíferos, por un llau, y nel de les aves (y quiciaves dellos o tolos dinosaurios), por otru. ==Ver tamién== *[[Árbol filoxenéticu]] *[[Analís filoxenéticu]] *[[Sistemática filoxenética]] *[[Taxonomía]] *[[Cláu]] *[[Cladística]] *[[Holofiléticu]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.cladistics.org La Sociedá Willi Hennig] * [http://tolweb.org/tree/phylogeny.html Tree of Life Web Project] * [http://www.filogenetica.org Filogenetica.org: Plataforma de divulgación de la comunidá filoxenética] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Bioloxía]] re0eap68up2g2v6fm5bqvvw03wdmiv7 Cromosoma 0 23967 3707403 3686971 2022-08-16T14:53:34Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20210805143649}} {{Ficha xenérica}} '''Cromosoma''' (del [[griegu]] ''chroma'', color, y ''soma'', cuerpu o elementu) ye ca un de los pequeños cuerpos en forma de bastones en que s'organiza la [[cromatina]] del [[nucleu celular]] na [[mitosis]] y la [[meiosis]], ca un de los cuales divídese llonxitudinalmente, dando orixe a dos cadenes ximielgues (iguales). El so númberu ye constante pa una especie determinada; n' ''[[Homo sapiens sapiens]]'' (el ser humanu) tiénense 46. D'ellos, 44 son [[cromosoma autosómicu|autosómicos]] y 2 son sexuales o [[Cromosomes sexuales|gonosomes]]. Denómase cromatina al material microscópicu constituyíu del [[ADN]] y de [[proteína|proteínes]] especiales nomaes [[histona|histones]] que s'atopa nel nucleu de les [[célula|célules]] [[eucariota|eucariotes]] nes que los cromosomes vense como una amalgama de filos delgaos. Cuando la célula entama'l so procesu de división ([[cariocinesis]]), la cromatina condénsaes y los cromosomes fáense visibles como entidaes dixebraes. La unidá bas de la cromatina son los [[nucleosoma|nucleosomes]]. Los cromosomes davezu represéntense por pares, en paralelu col so homólogu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xenética]] s8e41yo63agca1jx2fo1uhbh3ua6e4a Categoría:Deportistes d'Asturies 14 24104 3707872 3426220 2022-08-17T11:53:41Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por comunidá autónoma]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Deportistes d'España por comunidá autónoma|Asturies]] [[Categoría:Persones d'Asturies por actividá]] [[Categoría:Deporte n'Asturies]] s6pulpiv6iveukvlkwws65qpanyxraq Sierra de Francia 0 24464 3707459 3705816 2022-08-16T14:58:43Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{rexón}} {{destacaos}} {{otrosusos|La Sierra}} La '''Sierra de Francia''' (o simplemente '''''La Sierra''''') ye una comarca asitiada nel sur de la [[provincia de Salamanca]] a unos 70 km de la capital, llenda al sur cola comarca de [[Las Ḥurdis]], nel norte de la [[Provincia de Cáceres]]; al norte cola comarca de [[Campu Charru]] y al este cola [[Sierra de Béjar]]. Ye una zona mui desconocida a pesar de ser la comarca de mayor tradición turística de tola provincia de Salamanca. Poseye una multitú de poblaciones serranes de gran valir monumental, unos paisaxes de gran riqueza paisaxística, cultura y gastronomía tradicional. == Etimoloxía == Pa'l nome de Sierra de Francia baráxense delles hipótesis: * La Sierra de Francia, debería'l so nome de ''Francia'' a la repoblación que vivió nel [[sieglu XII]] dirixida por [[Raimundo de Borgoña]], quien procedía de Francia y pudo trayer repobladores de la so tierra natal. Pela Reconquista, la zona sofre les díes y viníes de les tropes hasta qu'[[Alfonsu IX]] llogra consolidar el so predominiu na rexón llegando en [[1225]] a donar Samartín a la [[Diócesis de Salamanca]]. Raimundo de Borgoña repoblara la zona con francos, pero esto contradícese coles afirmaciones de que Salamanca repoblárase por serranos nos mesmos años. Sicasí, na sierra hai bien de topónimos que faen referencia a los ''[[francos]]'' como'l Sepulcru onde taría enterráu l'obispu francés ''Hilario'' o ''Cabeza Roldán''. * Como derivación del participiu del verbu ''francer'' (frayar, romper, quebrar), qu'al igual que La Peña Francia (Xixón) ha d'entendese como ''"peña quebrada"''. == Xeografía == [[Archivu:Peña de Francia desde La Alberca.JPG|250px|thumb|right|[[Peña de Francia]]]] {{VT|Peña de Francia|Valle de Las Batuecas}} La Sierra de Francia asítiase al sur de la [[provincia de Salamanca]] y ocupa una superficie de 628,43 [[km²]].<ref>Suma de los datos d'estensión de los 32 términos municipales incluyíos nel cordal de la Sierra de Francia-Las Quilamas-La Calería. [http://www.dipsanet.es/provin/indexmun.htm Diputación de Salamanca]</ref> Ye una de les subdivisiones del [[Sistema Central]]. El so paisaxe carauterízase pola gran estensión de montes poblaos de grandes masas forestales y valles pelos que circulen numberosos ríos y ñores. El puntu más altu de tol conxuntu ye'l picu de La Ḥastiala (1.735 [[msnm]]), allugáu ente los conceyos de [[Monsagru]] y [[El Maíllu]], pero'l más famosu ye'l de la [[Peña de Francia]] (1727 [[msnm]]). Asítase ente los conceyos d'[[El Cabaco]] y [[Monsagru]]. Na cume alcuéntrase un santuariu marianu, un repetidor de [[RTVE]] y un miradoriu. Tamién son sorrayables les cumes de la Mesa del Francés (1.638 [[msnm]]) y el Picu Robléu (1.614 [[msnm]]). Los llugares con menor altitú sobre'l nivel de la mar son los valles per onde pasen los numberosos ríos de la sierra. Destaca'l [[valle de Las Batuecas]] per onde pasa'l [[ríu Batuecas]]. Tamién el valle del [[ríu Alagón]], el protagonista d'esti espaciu natural. Otros ríos importantes son el [[Ríu Francia|Francia]] y el [[Ríu Quilamas|Quilamas]]. === Hidrografía === {{VT|Ríu Alagón|Ríu Francia|Ríu Quilamas}} La Sierra ta trevesada por dellos cursos fluviales. El principal ye'l [[ríu Alagón]]. N'elli desemboquen el [[ríu Ladrillal]], el [[ríu Francia]], el [[ríu Batuecas]], el [[ríu Cuerpu d'Hombre]] y el [[ríu Quilamas]]. Na zona prodúcense numberosos remexones como'l d'El Chorru, nel [[valle de Las Batuecas]]. <center><gallery> Archivu:SOTOLAISLA.JPG|[[Ríu Alagón]] Archivu:Rio Francia Casas del Conde 2.jpg|[[Ríu Francia]] </gallery></center> == Conceyos == [[Archivu:Mapa esquemático de la Sierra de Francia.png|thumb|254px|Sierra de Francia-Quilamas]] Tracidionamente los ''concejos'' de La Sierra distribúyense de la siguiente manera: === Sierra Alta === {|border=0 | * [[Arroyomuertu (Salamanca)|Arroyomuertu]] * [[Zrecea (Salamanca)|Zrecea]] * [[Cilleros (Sierra de Francia)|Cilleros]] * [[El Cabaco]] * [[El Maíllu]] * [[El Tornaízu]] || * [[L’Alberca]] * [[La Bastida]] * [[Linares (Sierra de Francia)|Linares]] * [[Nava (Sierra de Francia)|Nava]] * [[Samiguel de Valero]] || |} === Sierra Baxa === {|border=0 | * [[Cepea (Sierra de Francia)|Cepea]] * [[Garcibué]] * [[Erquijuela (Sierra de Francia)|Erquijuela]] * [[Las Casas del Conde]] * [[Madroñal]] * [[Miranda del Castañar|Miranda]] * [[Mogarraz]] * [[Molinillu (Sierra de Francia)|Molinillu]] * [[Monforte (Sierra de Francia)|Monforte]] || * [[Pinedas (Sierra de Francia)|Pinedas]] * [[Samartín del Castañar|Samartín]] * [[Santibáñez de la Sierra|Santibañes]] * [[Santisteban]] * [[Sequeros]] * [[Sotoserranu]] * [[Valero]] * [[Villanueva del Conde]] || |} === La Calería === {|border=0 | * Aldeanueva de la Sierra * Escurial de la Sierra * Navarredonda de la Rinconada * La Rinconada de la Sierra |} == Historia == [[Archivu:CepedaI.JPG|thumb|254px|[[Cepea (Salamanca)|Cepea]], típicu pueblu d'arquiteutura serrana.]] [[Archivu:La Alberca Calle Del Tablado.jpg|thumb|254px|Balcones d'unes cases de [[L'Alberca]]]] [[Archivu:Casa museo Satur Juanela, La Alberca.JPG|thumb|254px|Habitaciones de la casa muséu de [[L'Alberca]]]] Na Era Primaria, hai unos 400 millones d'años, el territoriu qu'anguaño ocupa La Sierra yera una mar tropical, d'esta dómina queden abondosos restos fósiles. Hai yá 4000 años La Sierra taba poblada, como demuesten les [[Pintures Rupestres (Sierra de Francia)|pintures rupestres]] alcontraes na zona. Magar, los primeros pobladores de quien habemos información fidedigna son los [[vettones]], qu'habitaron numberosos castros de la zona, dellos afáyense baxo poblaciones actuales como [[Cepea]] o [[Sotoserranu]]. El [[P. César Morán]] rexistró dellos castros que podríen proceder d'esta dómina: ''Corona, La Mesina'', y el ''Castru Mirón'' en [[El Cabaco]], ''Los Castillejos'' na [[Peña de Francia]], ''Picu de la Corona, Los Ganchos, Picu de los Molinos'' y del ''Castil de Cabras'', na Sierra de las Quilamas, ''Castillu Vieju de Valero'', o'l ''Castru de la Mata del Castillu''. Del posterior pasu romanu pela zona queden restos como los de les calzaes, una cruciaba la zona de sur a norte y otra facíalo d'este a oeste. Tamién caltuviéranse les pontes de [[Sotoserranu]] y d'[[El Cabaco]], nesti mesmu conceyu afáyase'l vestixu más importante, les mines de Las Cavenes, anque queden otros restos d'esteles y de villes romanes. De la dómina [[Visigodos|visigoda]] queden pocos restos materiales, como la ''Ermida de Majadas Viejas'', o un pobláu de ''La Legoriza'' en Samartín, pero ye probable que los visigodos usaren la zona como refuxu énte la invasión musulmana. Pela alta [[Edá Media]], escontra l'añu [[1000]] aproximao les noticies sobro La Sierra son escases, relegaes a delles lleendes. Esta situación debióse a que la guerra regresó convistiendo al territoriu que güei ye la [[provincia de Salamanca]] nuna tierra de naide. [[Alfonsu IX de Lleón]] organiza una nueva repoblación en La Sierra p'afitar la presencia lleonesa na zona que nesos momentos yera fronteriza con Castiella y llinia de penetración de los musulmanos. La repoblación implicaba tamién la fortificación de la zona. Estes repoblaciones tuvieron llugar dende [[1188]] hasta [[1230]]. Pa realizar la repoblación aportaren francos (como atestigua la presencia d'apellíos d'esti orixe como ''Bernal'' o ''Gascón'') pero tamién tuvieron d'arribar pobladores llegaos del norte de la península. Un datu poco conocíu de La Sierra ye la so pertenencia al [[camín de Santiago]] pela ruta de [[Sevilla]], [[Mérida]], [[Plasencia]], [[Zamora]], [[Ourense]] y [[Santiago de Compostela]]. La so situación fizo qu'en [[1434]], de la qu'apaeció la [[Virxe de la Peña de Francia]], los pelegrinos qu'acudíen a Santiago tamién acudieran a ver la virxe. De la presencia del camín de Santiago finquen restos como conches, o l'advocación a Santiago de la [[Ilesia de Miranda del Castañar]], asinamesmo, ta atestiguada la esistencia d'hospitales de pelegrinos en [[L'Alberca]], [[Cepea]], [[Mogarraz]] y [[Samartín del Castañar|Samartín]]. Esta zona vivió la fundación del [[Conventu de Gracia]], la fortificación de Samartín y l'afayu de la [[Nuesa Siñora de la Peña de Francia|Virxe de la Peña de Francia]] ([[1434]]). Nestos años hebo más fundaciones relixoses, como'l conventu de frailes franciscanos de Santa María de Gracia (Samartín) en [[1430]], el conventu de monxos del Zarzosu ([[1444]]), la residencia d'iviernu de los dominicos de la Peña de Francia nel Maíllu y finalmente en [[1599]] los carmelinos descalzos en [[Las Batuecas]]. En [[1457]] el rei [[Enrique IV de Castiella]] funda'l [[Condáu de Miranda]], al qu'ascribiráse parte de la rexón, pesie a que parte de la población sublevóse escontra'l primer conde de Miranda, D. [[Conde de Miranda|Diego de Zúñiga]]. Pela so parte, [[L'Alberca]] y la zona oeste continuaron axuntaos a la corona, hasta que [[Fernandu II d'Aragón|Fernando'l Católicu]] la cedió a la [[Casa d'Alba]] baxo la xurisdición de la villa cacereña de [[Granadilla]]. Ye posible que tres la espulsión de los xudíos en [[1492]] parte de la población xudía refuxárase na Sierra de Francia, esto desplicaría que nos dinteles de les puertes de [[L'Alberca]] y otros conceyos suela haber inscripciones relixoses. Veramente una de les causes de lo singular de l'arquiteutura y folclor de la Sierra de Francia ye la unión d'elementos de les trés cultures como les cais estrenches heredaes de los xudíos, les ventanes pequeñes de les cases que permiten ver ensin ser vistu, heriedu de los musulmanos, les filigranes y la ocultación del cuerpu de la muyer nel traxe tradicional y por supuestu del cristianismu elementos como la devoción poles cruces. Sedrá nel [[sieglu XVI]] cuando [[Miranda del Castañar]] y [[L'Alberca]] se conviertan nes prencipales poblaciones de la sierra. Nesti sieglu, concretamente en [[1557]], fúndase'l [[Monesteriu de San Xosé de Las Batuecas]] y [[Lope de Vega]] encárgase de difundir el nome del Valle de Las Batuecas, na so obra ''“Las Batuecas del Duque de Alba”.'' En [[1833]] cola reorganización territorial, La Sierra pasa na so totalidá a formar parte de la [[Provincia de Salamanca]], na [[Rexón de Lleón|Rexón Llionesa]], siendo [[Sequeros]] la principal población, en términos alministrativos. Anguaño, el [[Partíu de Sequeros]] desapaeció xebrándose los sos conceyos ente los partíos xudiciales de [[Partíu Xudicial de Ciá Rodrigu|Ciá Rodrigu]] y de [[Partíu Xudicial de Béjar|Béjar]]. Nel [[sieglu XX]], la sierra vivió la despoblación motivada pola emigración, manque'l desenrollu'l turismu y otres industries secundaries desaceleraría la perda d'habitantes. == Cultura == === Arquiteutura tradicional === [[Archivu:Mogarraz3.jpg|thumb|254px|Típica cai serrana, d'estrenchura abultable ([[Mogarraz]]).]] La fachada de la típica casa serrana presenta [[sillar]]es de granitu na planta baxa y llargues tramoneres nes plantes superiores. Esti ye l'elementu más carauterísticu de les construcciones de La Sierra. Son una estructura o conxuntu de trabes de madera ente les que se coloquen [[sillar]], [[adobe]] o [[tapial]].<ref>[http://www.dipsanet.es/turismo/emociones/emociones12/noticia7.php La casa de la Sierra de Francia]</ref> Según la capacidá económica de los vecinos, la casa presenta ún o dos pisos n'altura. La mayoría de los casos son dos. Nos teyaos nun s'observen chimenees, dao a que suelen sustitutise por un cántaru rotu. Delles, inclusive, el fumu sal por un teya llevantada. L'interior de la casa tien una organización mui pecuñar. La primer planta poseye dos puertes. Una pela que s'accede a una escalera pindia que da llugar a los pisos superiores y otra mui ancha pela que s'accede a una cuartu multifuncional que s'usa muncho como [[cuadra]] o como garaxe. Un elementu mui carauterísticu d'esti espaciu ye la ''ventana de la yerba'', un borcín que permite a los habitantes acceder a los comederos del ganáu dende la escalera. Davezu, esti espaciu multifuncional tamién suel acoyer un pequeñu llagar con una pequeña puerta con barrotes p la so ventilación. El primer pisu dedícase al agospiu. Acueye dos o más cuartos coles sos cames respeutives. La más grande presenta un cuartu d'estancia y da a la cai con un carauterísticu [[balcón]] o ventana en fachada. El segundu pisu presenta otra habitación y la estancia más importante de la casa: la [[cocina]]. La cocina suel caltener siempre llume prendío sobre una llábana (''lancha'') y separtáu de la parede por un ''trasḥogueru''. Una de les coses más carauterístiques ye que nun presenta chimenea. Enriba de la cocina alcuéntrase'l ''sobráu'' o espaciu diáfanu separtáu d'ésta por un ''sequeru'' o barganaz. Debío a la so propia temperatura, el fumu asciende haza'l ''sobráu'' ensugando y conservando les [[castaña|castañes]], [[chacina|chacines]], embutíos o cualuquier otru productu caseru que precise d'este métodu. Al ''sobráu'' accédese pel últimu tramu d'escalera, suel tener tamién un [[fornu]] y un espaciu para guardar los ''arriazos'' o ''archiperres''. === Conxuntos histórico-artísticos === La cultura y l'[[arquiteutura]] tradicional altamente calteníes nos conceyos de la sierra lleváren-y a pescanciar la declaración de [[Conxuntu Histórico-Artísticu]] a delles villes de la comarca: [[Mogarraz]], [[Samartín del Castañar|Samartín]], [[Sequeros]], [[Monleón]], [[Miranda del Castañar]] y [[L'Alberca]]. === Paxellu === Nun va tantu tiempu que se dexaren d'usar de cutiu la vistimienta tradicional de la sierra, por mor de la fuercia de la tradición, anque güei namás s'emplega nes fiestes y otres celebraciones (como nes bodes). La vistimenta tradicional masculina fórmenla: [[sombreru]], [[xilecu]], [[chaqueta]], [[faxa]], calzón, polaines, zapatos o coricies, camisón y escarpinos, xunto a una capa. Pola so parte la vistimienta tradicional de la muyer ye más variada: * ''Traxe de Vistes''; ye'l traxe de boda, destacando la gran cantidá de xoyes que lleva cola función de cigües p'asegurar un feliz matrimoniu a la novia. * ''Traxe de Ventiosenu''; emplégase como traxe de duelgu, ye de color prieta y lleva un gran mantu. * ''Traxe de Mantiella''; ye'l traxe usáu p'acudir a les fiestes o la ilesia, fórmenlu una mantiella y una pieza llamada mantéu acompañáu tamién por xoyes. * ''Traxe de Zagalexu''; ye'l traxe emplegáu pa fiestes nun relixoses y bailles de fin de selmana. * ''Traxe de Sayes''; ye l'emplegáu pa los díes comunes. === Bordaos === Dientro de l'artesanía de la sierra, destaquen sobremanera los sos bordaos ellaboraos nel senu de les families pa decorar los traxes, manteles, colches, almogaes… Nos bordaos nun apaecen presones, sinón motivos vexetales y zoomorfos. Ente les figures más comunes tán; la flor de lis, la flor de lotu, el clavel, l'árbol de la vida, composiciones florales, lliones, venaos, pexes… === Fiestes === Independientemente del pueblu, les fiestes suelen compartir esti esquema: # Anúnciase l'aniciu de les fiestes. # Celébrase la misa. # Sácase en procesión la imaxe del patrón del pueblu. # Llévase la imaxe a la plaza mayor pa facé-y la ufrienda floral. # Úsase'l ramu pa realizar estremaes dances # Pela tarde dícese'l rosariu. == Turismu == La sierra como comarca turística, acueye un conxuntu d'atrautivos que, ensin dubia, sosprenderán agradablemente a quien decida visitala. Allugada no más meriodional de la provincia de Salamanca, llenda al sur cola rexón estremeña de Las Ḥurdis. Un mediu natural accidentáu, con valles tapecíos de viesques, percorríos por numberoses corrientes fluviales, que favorez la elevada calidá medioambiental de la comarca que-y valiera la so proteición como [[Espaciu Natural de Las Batuecas-Sierra de Francia.]] Los pueblos presenten una valiosa arquiteutura popular, sirviendo de singular escenariu a fiestes, vezos y costumes ancestrales de gran doyura y plasticidá. La mesa nútrese de suculentos guisos y asaos y l'artesanía diversifícase pa completar un conxuntu harmónicu quuinduldablemente sodprenderá al vesitante. Ye esta diversidá lo que fai de la Sierra un mosaicu multicullor qu'ufre al andariegu numberoses escusas pa'l deleite y la observación. Ye la salmantina Sierra de Francia conxugación perfecha de contrastes. Toos y ca ún de los llugares, toos y caún de los pueblos que conformen esta serranía tienen un especial atrautivu turísticu. Col so esceucional microclima ufre una guapu paixase. Puen facese escursiones xubiendo a la [[Peña de Francia]] (1.723 m.), que dende'l so miradoriu pue acolumbrase una panorámica ablucante, y onde s'afaya'l santuariu marianu más altu'l mundu. Dempués podrá baxase per un valle impresionante a esos pueblos de gran encantu y tipismu que caltienen l'atmósfera antigua de cuando fueron noyos de mayor importancia. Ente ellos destaquen: [[Las Batuecas]], espaciu natural que forma parte de la Reserva Nacional de Cacia, (la que vixila'l caltenimientu d'especies como'l [[Lynx lynx|garduñu]] y la cabra montesa). Nesta bayurosa vexetación de madroñes, castañales, xinestes y argañes alcontramos pintures rupestres y numberoses ermides ocultes pola frondosa vexetación. Sicasí,vaga la pena visitr el [[Monesteriu de San Xosé de las Batuecas|Monesteriu de San Xosé del Monte]], habitáu por carmelinos descalzos, onde prométense les más pacífiques vacaciones pa'l espíritu. Y dende equí, mui prieto, [[l'Alberca]], ún de los pueblos más guapos, foi'l primer del estáu en ser declaráu monumentu nacional, allá pel añu [[1940]]. Allúgase nún monte sagráu y según cuenta la lleenda nesti monte vivíen seres n'estáu xabaz una esistencia paradisiaca. [[L'Alberca]] cunta con orixinalísimos edificios, una paisada maraviyosa y el caltenimientu d'ancestrales tradiciones d'orixe paganu o cristianu primitivu. Otros pueblos d'esta ruta son [[Sequeros]], [[Mogarraz]] y [[Miranda del Castañar]], un pueblu asentáu sobre una llomba. Celébrase equí, el [[5 de febreru]], la vieya fiesta de "Santa Agueda", cuando manden les muyeres. Les representaciones y ritos nos que se manifiesta'l dominiu de la muyer sobre l'home, qu'aceuta sumisu'l so poder, son bien interesantes. == Parque Natural == La so doyura medioambiental féxo-y merecedor del nomamientu de gran parte'l so territoriu como [[Parque Natural]] de [[Parque Natural de Las Batuecas-Sierra de Francia|Las Batuecas-Sierra de Francia]] en 1978. Amás de Parque Natural acaba de-y ser reconocíu tamién el titulu de "Reserva de la Biosfera" xunto cola [[Sierra de Béḥar]]. == Ver tamién == * [[Pintures Rupestres de la Sierra de Francia]]. * [[Llendes Heroiques de la Sierra de Francia]]. * [[Llenda de la Moza santa de Sequeros]]. * [[Simón Roland]]. * [[Las Batuecas]] == Bibliografía == * Ramos, Miguel. ''La Sierra de Francia paso a paso''. Ediciones AL PLATÁ. Salamanca, 1994. * [[José Luis Puerto|Puerto, José Luis]]. ''La Sierra de Francia, tradiciones, pueblos, paisajes y paseos.'' edilesa, Trabajo del Camino de León ([[Llión]]), [[2007]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.dipsanet.es/turismo/comarcas/sierradefrancia.htm Diputación de Salamanca - Turismu - Sierra de Francia.] * [http://www.turismocastillayleon.com/cm/tkRegion?pgseed=1155908424480&locale=es_ES&textOnly=false&idContent=7679&region=Sierra+de+Francia Web de Turismo de la Junta de Castilla y León.] * [http://parquesnaturales.consumer.es/documentos/castilla_y_leon/las_batuecas/index.php Parque Natural Las Batuecas-Sierra de Francia.] * [http://www.turismociudadrodrigo.com/rutas3.htm Ruta pel Parque Natural Las Batuecas-Sierra de Francia.] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xeografía d'España|Sierra de francia]] [[Categoría:Comarques de Salamanca|Sierra de francia]] o7mpdtl1d50zvnkz4qjhe64by51inno Joaquín Sobrino 0 25524 3707453 3680161 2022-08-16T14:58:17Z XabatuBot 43102 iguo testu: Seleición de España => Seleición d'España wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Joaquín Sobrino Martínez''' {{nym}} ye un [[ciclista]] profesional [[Asturies|asturianu]] que foi profesional ente 2007 y 2016. == Biografía == '''Joaquín Sobrino''', que ye fíu d'un ex-corredor profesional asturianu, [[Antonio Sobrino]], debutó dientro del profesionalismu nel añu [[2007]] col equipu Relax-Gam (de la mano del direutor asturianu [[Jesús Suárez Cueva]] y xunto a otros corredores del Principáu, [[Mario de Sárraga]] y [[Santiago Pérez|Santi Pérez]]), pasando al añu siguiente al Burgos Monumental. La so principal virtú como corredor ye'l ''sprint'', que foi la especialidá na que vien algamando los sos principales trunfos. En payares de [[2011]], l' ''Asociación d'ex-corredores d'Asturies'' dio-y la insinia d'oro de la mesma, nun actu nel que tamién s'entregaron los reconocimientos a so padre, [[Antonio Sobrino]] y a [[Roberto Heras]]<ref>[https://www.elcomercio.es/v/20111112/deportes/ciclismo/insignias-para-heras-joaquin-20111112.html]. [[El Comercio]], [[12 de payares]] de [[2011]]</ref>. La mala situación del mercáu español, asina como la ocasión de vivir esperiencies en países como [[India]], llevólu a fichar pa la temporada 2012 pol equipu [[Grecia|griegu]] SP Tableware <ref>J.L.C. ''La India, primera aventura de Sobrino''. [[El Comercio]], [[27 d'avientu]] de [[2011]]</ref>. == Palmarés profesional == [[2008]] * Vencedor de la segunda etapa de la Vuelta a [[Navarra]] * Vencedor de la segunda etapa de la Vuelta y Ruta de [[Méxicu]] [[2009]] * Vencedor de la primera etapa de la Vuelta a [[Burgos]] [[2010]] * 1 etapa de la [[Vuelta a Asturies]] ''(como amateur)''<ref name=amateur>Esta victoria consiguióla como amateur cola Seleición d'España yá que nun tenía contratu con ningún equipu profesional.</ref> '''2012''' * 1 etapa del [[Tour d'Arxelia]] * 1 etapa de la [[Okolo Jiznich Cech]] '''2013''' * 1 etapa de los [[Cinco Aniellos de Moscú]] == Equipos == * [[Relax-GAM (equipo ciclista)|Relax-GAM]] ([[2007]]) * [[Burgos Monumental]] ([[2008]]-[[2009]]) * Seleición Española ''(amateur)'' ([[2010]]) * Caja Rural (2010)<ref name=18/06>Dende'l [[18 de xunu]].</ref> * SP Tableware ([[2012]] - [[2013]]) * Team Differdange-Losch ([[2014]]) * Team Inteja-MMR ([[2015]]) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Ciclistes d'Asturies|Sobrino, Joaquín]] [[Categoría:Persones de Llanes|Sobrino, Joaquín]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] tu5ts99pmmx0c3qpbd7gfjanbibtkzy Categoría:Futbolistes d'España 14 26625 3707844 1547190 2022-08-17T11:52:08Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|Association football players from Spain}} [[Categoría:Futbolistes d'Europa|España]] [[Categoría:Futbolistes por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] [[Categoría:Fútbol n'España]] bngf9236au4og13ssfbst8n558ujfv2 Unidá del Cuerpu de Policía Adscrita a la Comunidá Autónoma del Principáu d'Asturies 0 26654 3707525 3054005 2022-08-16T15:07:17Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{revisáu|t=20201006094137}} {{organización}} La '''Unidá del Cuerpu Nacional de Policía adscrita a la Comunidá Autónoma del Principáu d'Asturies''' foi una unidá de [[Policía]] que pertenecía orgánicamente al [[Cuerpu Nacional de Policía (España)|Cuerpu Nacional de Policía]] d'[[España]] y que taba asignada a la [[Comunidá autónoma|Comunidá Autónoma]] del [[Principáu d'Asturies]]. Nun yera una Policía autonómica talmente como son los casos de los [[Mossos d'Esquadra]], la [[Ertzaintza]] o la [[Policía Foral de Navarra]]. Entamó a funcionar en payares de [[2006]] y disolvióse en xinero de [[2014]]<ref>{{cita web|url=http://www.elconfidencial.com/espana/2014-01-11/la-crisis-y-las-deudas-liquidan-la-triste-y-corta-vida-de-la-policia-autonomica-asturiana_74874/|títulu=La crisis y las deudas liquidan la triste y corta vida de la Policía autonómica asturiana|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2020|idioma=en castellanu}}</ref> Les sos misiones yeren la custodia d'edificios pertenecientes al Principáu, la escolta de personalidaes, la coordinación y control de les funciones de seguridá asignaes a les empreses de seguridá privao y la inspeición y control del xuegu. Los uniformes de la unidá adscrita yeren idénticos al restu de policíes del cuerpu nacional, magar que llevaben insignies distintives del Principáu d'Asturies: la [[Bandera d'Asturies|bandera]] nel brazu derechu y l'[[Escudu d'Asturies|escudu]] na gorra. Los diez vehículos que tiníen tamién yeren de colores diferentes a los del cuerpu nacional. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.asturias.es/portal/site/Asturias/menuitem.fe57bf7c5fd38046e44f5310bb30a0a0/?vgnextoid=2c0c09dfbb600110VgnVCM10000097030a0aRCRD&vgnextchannel=4e7457314707f010VgnVCM100000b0030a0aRCRD&i18n.http.lang=es Información de la Unidá Adscrita na páxina oficial del Gobiernu del Principáu d'Asturies] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Policía d'España]] [[Categoría:Instituciones d'Asturies]] p5sc1o2p2q98zbnxhkq8oxbpknl4avz Usuariu:EnWILLYado 2 26828 3707532 1494780 2022-08-16T15:09:09Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki <big><center>'''La mio páxina d'usuariu'''</center></big> <div style="background-color: #F9f9f7; padding: 6px; border: 2px ridge #ABCDEF;"> {| cellpadding="1" cellspacing="1" style="width: 100%; background-color: #f9f9f7; vertical-align: top;" | colspan="2" style="padding: 0;" | |- | style="width: 100%; vertical-align: top;" | {| border="0" cellspacing="0" cellpadding="0" width="100%" | style="background-color:#fff;" width="0" | {| style="width="40%"; font-size:95%; text-align:left; padding:-2px; background:none" cellpadding="0" cellspacing="0" | rowspan="1" width="40%" colspan="2" height="37px" valign="top" style="background:#fff; border:2px solid #ABCDEF; border-bottom:0; padding:0; padding-right:1em; margin:0; -moz-border-radius-topright:1em" | [[Image:cartella_blu.jpg|none]] <div style="margin-top:-27px; padding-left:15px"> [[Image:Feather 150 transparent.png|15px]]</div> <div style="padding-left:45px; margin-top:-27px; font-size:100%"> '''Sobro mí...''' </div> |} | style="border-bottom:2px solid #ABCDEF; background:#f9f9f7;" width="8" | &nbsp; | style="border-bottom:2px solid #ABCDEF; background:#f9f9f7;" width="100%"| &nbsp; |} {| style="width:100%; margin-bottom:.5em; font-size:95%; text-align:left; padding:-2px; background:none" cellpadding="0" cellspacing="0" | rowspan="1" width="100%" colspan="2" valign="top" style="background:#FFF; border:2px solid #ABCDEF; border-bottom:0; border-top:0; padding:0; margin:0" | <div style="margin:20px;"> * Nome: [[Usuariu:EnWILLYado|EnWILLYado]] *[http://www.enwillyado.com/ Mio web] * Esta páxina vése mal n'el [[Internet Explorer]] a posta; en cambio tá validá po'l [[W3C]].<div style="float:right;"> {{#Babel:es|en-2}} </div>{{Userbox/contador|día=14|mes=12|añu=2009}} {{Userbox Firefox}} {{Userbox Sporting Xixón}} {{Userbox colores}} {{Userbox música}} {{Esistencia estraterrestre}} {{Pesca na bañera}} {{Usuariu trombón}} {{Userbox perocupáu}}</div> |- | colspan="2" class="radius_bottom" style="background:#ECF5FF; border:2px solid #ABCDEF" | <div style="font-size:0">[[image:pix.gif|6px]]</div> |} |} 85y1ffoqc9qzznkdneadaag43y428lj Luarca Club de Fútbol 0 27007 3707511 3043575 2022-08-16T15:05:43Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{equipu |pattern_la1=_blackborder|pattern_b1=_blackcollar|pattern_ra1=_blackborder|leftarm1=FF0000|body1=FF0000|rightarm1=FF0000|shorts1=000000|socks1=000000 |pattern_la2=_whiteborder|pattern_b2=_whitecollar|pattern_ra2=_whiteborder|leftarm2=000000|body2=000000|rightarm2=000000|shorts2=000000|socks2=000000 }} El '''Luarca Club de Fútbol''' ye un club de fútbol de la villa de [[Ḷḷuarca]] nel [[Principáu d'Asturies]], [[España]]. Xuega na {{división}}. == Historia == El club foi fundau nel añu [[1912]] por un grupu de xovenes aficionaos al fútbol que non disponíen d'un club federau na viḷḷa polo que decidieron federar unu y nomalu Ḷḷuarca CF. Los colores de l'equipu tamién foron escoyíos por ellos anque nun se tienen datos de porque escoyieron esos colores. Nel añu [[2012]] celebrose'l centenariu del club. == Uniforme == * '''Uniforme títular''': Camiseta roxa, pantalón negru y medies negres. * '''Uniforme alternativu''': Camiseta, pantalón y medies blanques. == Estadiu == El club disputa los sos partíos como llocal nel [[Estadiu La Veigona]] con capacidá pa 1.500 espectadores y ye d'herba natural. == Datos del club == * '''Temporaes en [[Primer División d'España|Primer División]]''': 0 * '''Temporaes en [[Segunda División d'España|Segunda División]]''': 0 * '''Temporaes en [[Segunda División B d'España|Segunda División B]]''': 0 * '''Temporaes en [[Tercer División d'España|Tercer División]]''': 17 == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Equipos de fútbol d'Asturies]] [[Categoría:Equipos de fútbol fundaos en 1912]] [[Categoría:Valdés]] [[Categoría:Primera Rexonal d'Asturies]] qzegdag61rgjdvm4dazc00lygzggwm2 Estadiu Carlos Tartiere 0 27028 3707406 3424920 2022-08-16T14:53:54Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20211029174116}} {{Edificiu}} '''Estadiu Carlos Tartiere''' ye'l nome que ricibe l'estadiu de [[fútbol]] de la ciudá d'[[Uviéu]] ([[Principáu d'Asturies|Asturies]], [[España]]), nel que xuega'l [[Real Uviéu]], n'honor a [[Carlos Tartiere]], primer presidente del club. == Antiguu Carlos Tartiere == El primeru de los dos estadios ye'l qu'estaba sitiáu nel barriu de Buenavista. En principiu esti estadiu nomábase "de Buenavista", pero en xunu de [[1958]] esti nome camudose por el del primer presidente del club. El [[4 de xunu]] de [[1969]] inauguróse la iluminación artificial del campu durante l'encuentru amistosu ente'l [[Real Madrid]] y l'equipu llocal. Foi reconstruidu con motivu del [[Copa Mundial de Fútbol|Mundial de Fútbol]] [[Copa Mundial de Fútbol de 1982|España'82]], nel que fuoi una de las sedes oficiales; de forma que'l so aforu pasó de ser de 20.000 persones a 22.500. El partíu de inauguración depués de les obres enfrentó al Real Uviéu y a la seleición chilena. En [[1998]] con motivu de cumplir cola normativa de l'[[UEFA]] y meyorar la seguridá nos campos de fútbol móntense butaques a cuasi tol campu de forma que l'aforu baxa hasta les 16.000 persones. Esti fechu fizo que fora necesaria la construcción d'un nueu campu de fútbol pa la ciudá con capacidá suficiente pa tolos aficionaos. El [[20 de mayu]] de [[2000]] l'Uviéu xuega'l so últimu partíu nel Carlos Tartiere y ésti ye valtáu en [[2003]], una vez tuvo finalizáu esti nuevu estadiu. Nos terrenos qu'ocupaba l'estadiu construyose'l [[Palaciu de Congresos d'Uviéu|Palaciu de Congresos de la ciudá]], diseñau por [[Santiago Calatrava]]. == Nuevu Carlos Tartiere == El nuevu Carlos Tartiere (idénticu nome a l'antiguu) t'allugáu nel barriu uvieín de la Iría. Tien capacidá pa 30.500 espeutadores, toos ellos sentaos. Amás cuenta con un palcu d'honor y más de 200 asientos [[VIP]] L'estadiu ta calificáu con cuatro estrelles [[UEFA]]. Foi inaugurau oficialmente'l [[20 de setiembre]] de [[2000]] con un partíu amistosu ente l'Uviéu y el [[FK Partizan]], anque'l [[17 de setiembre|día 17]] ya se ficiera de forma oficiosa nun partíu de lliga de [[Primer División d'España|Primer División]] ente'l [[Real Uviéu]] y la [[Unión Deportiva Las Palmas|UD Las Palmas]]. El primer gol nesti estadiu marcólu'l xugador de la [[Unión Deportiva Las Palmas|UD Las Palmas]], ([[Robert Jarni]]), de penalty. Les prises de l'Ayuntamientu d'Uviéu por construyir esti nuevu estadiu y asina poder aprovechar los céntricos terrenos de l'antiguu, llevaron a que la obra final presente numberoses deficiencies. Entamando pol terrenu de xuegu sobre'l que ta emplazáu, que nun ye'l meyor pa'l correutu medrar del césped nun entornu húmedu y con poques hores de lluz del sol direuta. Pero dende l'añu 2008, el problema del céspede paez tar desapaeciendo, yá que dende esta fecha el Nuevu Carlos Tartiere dispón d'una alta calidá del céspede en comparación con años anteriores. De toles maneres, nunca nun dexó de ser oxetu de numberoses crítiques, especialmente n'agraviu comparativu col anterior estadiu, por considerar el nuevu menos afayadizu, peor ubicáu, fríu y ensin la capacidá de xenerar el mesmu ambiente. Parte d'ello ye tamién debíu a la falta de color y l'escesu del usu del formigón, motivu pol qu'a vegaes ye referíu como La Formigonada. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.realoviedo.es Páxina oficial del Real Uviéu SAD] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Estadios de fútbol d'Asturies|Carlos Tartiere]] [[Categoría:Estadios de fútbol inauguraos en 2000|Carlos Tartiere]] [[Categoría:Estadios de la Copa Mundial de Fútbol de 1982]] [[Categoría:Deporte n'Uviéu|Carlos Tartiere]] [[Categoría:Real Uviéu]] 6exmhu4jx9meekrcgkwhqnncv74fwyn Hotel Arts 0 27147 3707415 3614951 2022-08-16T14:54:58Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Edificiu}} L''''Hotel Arts''' ye un edificiu emblemáticu de [[Barcelona]], en [[Cataluña]]. Construyóse ente 1991 y 1992 a l'entrada del puertu olímpicu que se construyó en Barcelona con motivu de los [[Xuegos Olímpicos de 1992]]. Preside esta zona xunto cola vecina [[Torre Mapfre]], que tien la mesma altura. Tien de 44 plantes y 154 metros d'altura. Ye una torre de vidru de collores verdes y grises, rodeada d'una estructura de fierru de color blancu, que foi diseñada pol arquiteutu [[Bruce Graham]], propiedá de [[Deutsche Bank]] y sede de un lluxosu hotel de cinco estrelles de la cadena [[Ritz-Carlton]], qu'abrió sos puertes en 1994. Tien tamién 30 apartamentos de luxu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.factoriaurbana.com/ciudades/edificios.php?id=5&ciudadd=Barcelona Información gráfica y téunica de l'Hotel Arts en Factoría Urbana] {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Rascacielos d'España|Arts]] [[Categoría:Barcelona]] [[Categoría:Arquiteutura de Cataluña]] lpj959q7w3egg1y8eqi3jux9fy2yoyb 3707507 3707415 2022-08-16T15:05:16Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{Edificiu}} L''''Hotel Arts''' ye un edificiu emblemáticu de [[Barcelona]], en [[Cataluña]]. Construyóse ente 1991 y 1992 a l'entrada del puertu olímpicu que se construyó en Barcelona con motivu de los [[Xuegos Olímpicos de 1992]]. Preside esta zona xunto cola vecina [[Torre Mapfre]], que tien la mesma altura. Tien de 44 plantes y 154 metros d'altura. Ye una torre de vidru de colores verdes y grises, rodeada d'una estructura de fierru de color blancu, que foi diseñada pol arquiteutu [[Bruce Graham]], propiedá de [[Deutsche Bank]] y sede de un lluxosu hotel de cinco estrelles de la cadena [[Ritz-Carlton]], qu'abrió sos puertes en 1994. Tien tamién 30 apartamentos de luxu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.factoriaurbana.com/ciudades/edificios.php?id=5&ciudadd=Barcelona Información gráfica y téunica de l'Hotel Arts en Factoría Urbana] {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Rascacielos d'España|Arts]] [[Categoría:Barcelona]] [[Categoría:Arquiteutura de Cataluña]] qr1oxj1kqpvoah5gt0ufy917u1qqa4j Partíu Comunista Español 0 27158 3707647 3461076 2022-08-16T18:45:18Z YoaR 37624 , wikitext text/x-wiki {{partíu políticu}} El '''Partíu Comunista Español''' foi un partíu políticu español fundau el [[15 d'abril]] de [[1920]] polos integrantes de la [[Xuventues Socialistes d'España|Federación de Xuventues Socialistes]]. L'órganu oficial del Partíu Comunista Español foi ''El Comunista'', continuador de l'antiguu diariu ''Renovación'' (órganu oficial de la Federación de Xuventues Comunistes). == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Partíos políticos d'España|Comunista]] [[Categoría:Partíos políticos comunistes|Comunista]] 0b6xnidstwlqy9d3sugcjj03e6t2w17 3707648 3707647 2022-08-16T18:45:22Z YoaR 37624 Plantía: {{referencies|t={{subst:CURRENTTIMESTAMP}}}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220816184522}} {{partíu políticu}} El '''Partíu Comunista Español''' foi un partíu políticu español fundau el [[15 d'abril]] de [[1920]] polos integrantes de la [[Xuventues Socialistes d'España|Federación de Xuventues Socialistes]]. L'órganu oficial del Partíu Comunista Español foi ''El Comunista'', continuador de l'antiguu diariu ''Renovación'' (órganu oficial de la Federación de Xuventues Comunistes). == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Partíos políticos d'España|Comunista]] [[Categoría:Partíos políticos comunistes|Comunista]] f5p13ttrlowo9tx204r6y7wsh29ykcm Catarata 0 27654 3707748 3102369 2022-08-17T09:58:56Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{xeografía}} Les '''catarates''' (tamién llamaes '''tabayones''' en casu de tener pequeñes dimensiones) son formaciones [[Xeoloxía|xeolóxiques]] que xeneralmente resulten del fluxu de la corriente d'un [[ríu]] sobro un tarrén pedresu resistente a la erosión y que formen saltos con altores significativos. Les cascaes son sistemes dinámicos que varíen coles estaciones y colos años, anque esto namás se fai perceptible a escala xeolóxica. Presenten distintes formes (por casu, si la so cayida ye vertical o si sigue una pronunciada pendiente, etc.), determinaes pol volume d'agua, l'altor de la cayida, l'anchor del llechu y la conformanza de les parés ente les que cuerre'l líquidu, dependiendo del tipu de roca y de les distintes capes nes que se disponen. Les catarates de [[Yosemite]], en [[California]], miden 739 metros d'altu (dende'l tope hasta la base inferior); les dos cayíes principales del [[Niágara]] son célebres pol caudal de les sos agües, que llega a los 11.000 metros cúbicos per segundu. Les cayíes d'agua pueden tener estremaos anicios. Na mayor parte de los casos, débense a la desigual resistencia qu'oponen les roques a les corrientes d'agua. Cuando un ríu folia fondamente'l so llechu y atopa resistencia nuna masa pedreso, l'afondadura produzse más amodo. D'esta miente, el nivel del trabancu va constituyir, temporalmente, el nivel de base, ello por cuenta de que'l trabancu por sigo mesmu va establecer el perfil longitudinal del ríu escontra riba. Pero ríu abaxo, más allá d'esta masa pedreso qu'aguanta, l'afondadura sigue más aína, y va formar el so fuerte cayente, o una baxadera vertical, que va atayar el cursu del ríu y va ser la causa determinante del tabayón. == Semeyes == <gallery> Iguacu-004.jpg|[[Catarates del Iguazú]], ente [[Arxentina]] y [[Brasil]]. Nafa-Khum water falls view.JPG|Catarates de Nafa-Khum en Bandarban, [[Bangladex]] Iguazu Décembre 2007 - Panorama 7.jpg|Catarata </gallery> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} [[Categoría:Catarates|*]] ku1a52251xduju0bkro850kq2rvzskj 3707749 3707748 2022-08-17T09:59:08Z Omarete 35 Plantía: {{referencies|t={{subst:CURRENTTIMESTAMP}}}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220817095908}} {{xeografía}} Les '''catarates''' (tamién llamaes '''tabayones''' en casu de tener pequeñes dimensiones) son formaciones [[Xeoloxía|xeolóxiques]] que xeneralmente resulten del fluxu de la corriente d'un [[ríu]] sobro un tarrén pedresu resistente a la erosión y que formen saltos con altores significativos. Les cascaes son sistemes dinámicos que varíen coles estaciones y colos años, anque esto namás se fai perceptible a escala xeolóxica. Presenten distintes formes (por casu, si la so cayida ye vertical o si sigue una pronunciada pendiente, etc.), determinaes pol volume d'agua, l'altor de la cayida, l'anchor del llechu y la conformanza de les parés ente les que cuerre'l líquidu, dependiendo del tipu de roca y de les distintes capes nes que se disponen. Les catarates de [[Yosemite]], en [[California]], miden 739 metros d'altu (dende'l tope hasta la base inferior); les dos cayíes principales del [[Niágara]] son célebres pol caudal de les sos agües, que llega a los 11.000 metros cúbicos per segundu. Les cayíes d'agua pueden tener estremaos anicios. Na mayor parte de los casos, débense a la desigual resistencia qu'oponen les roques a les corrientes d'agua. Cuando un ríu folia fondamente'l so llechu y atopa resistencia nuna masa pedreso, l'afondadura produzse más amodo. D'esta miente, el nivel del trabancu va constituyir, temporalmente, el nivel de base, ello por cuenta de que'l trabancu por sigo mesmu va establecer el perfil longitudinal del ríu escontra riba. Pero ríu abaxo, más allá d'esta masa pedreso qu'aguanta, l'afondadura sigue más aína, y va formar el so fuerte cayente, o una baxadera vertical, que va atayar el cursu del ríu y va ser la causa determinante del tabayón. == Semeyes == <gallery> Iguacu-004.jpg|[[Catarates del Iguazú]], ente [[Arxentina]] y [[Brasil]]. Nafa-Khum water falls view.JPG|Catarates de Nafa-Khum en Bandarban, [[Bangladex]] Iguazu Décembre 2007 - Panorama 7.jpg|Catarata </gallery> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} [[Categoría:Catarates|*]] 82q15uwtocvj9zxojjovpssn9g4nao3 Villabona (Villardebeyo) 0 27892 3707470 3592834 2022-08-16T14:59:49Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{llocalidá | partíu = Uviéu }} [[Ficheru:Lavaderu de Villabona.jpg|250 px|thumb|Llavaderu en La Rotiella]] '''Villabona'''{{toponimia|Llanera}} ye la llocalidá con mayor población de la [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] de [[Villardebeyo]] nel [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] de [[Llanera]]. Tien una población de {{persones}} y allúgase a una [[altitú]] medio de 160 metros na cara norte del monte [[Picu Santu Firme|Santu Firme]], a la vera del [[ríu Frade]]. Alcuéntrase a una distancia de 6,2 [[quilómetru|km]] de la [[capital]] del conceyu{{SADEI}}, [[Posada (Llanera)|Posada]]. El desenrollu de Villabona tevo'l so puxu por mor a la [[minería]] del [[carbón]], favorecío pola presencia del [[ferrocarril]], influyencies en claro declive. Cunta con une bones condiciones de comunicación colos centros urbanos del [[conceyu]] y del [[Asturies|país]], al traviés del ferrocarril y estraes autonómiques. Asina, la principal vía de comunicación ye l'AS-325 del Altu de la Miranda a [[Serín]], que poseye una variante pa evitar el pasu pel centru de la llocalidá. Dicha carretera, llocal de primer orde, enllaza nel Altu de la Miranda cola AS-17 [[Avilés]]-[[Riañu]], de la rede rexonal, y en Serín cola AS-326 Tabaza-[[Tremañes]]. Nel barriu La Rotiella, al norte de l'AS-325, hai una capiella dedicada a [[San Antolín]], qu'acueye una Ficheru de [[Bárbara (mártir)|Santa Bárbara]]. Tamién, en dichu barriu, esiste un antiguu [[llavaderu]], nes arredolaes del ríu Frade, perteneciente al padremuñu etnográficu de Llanera. Dichu llavaderu, güei únicamente usáu como fonte, tien un atubiu a un augua con teya, caltenida por 10 pegoyos. So'l cañu de la fonte puédese lleer la inscripción ““VILLABONA 2007””. == Toponimia == Según [[Xosé Lluis García Arias]], na so obra ''Toponimina asturiana'', l'orixe del topónimu Villabona ye llatín: VILLAM (casería) BONAM (bona). El topónimu sedría compuestu, productu d'una axetivación del térmenu más usáu nos topónimos asturianos, VILLAM. Magüer, nun descarta que pueda debese a un [[antropónimu]].<ref>{{cita llibru |apellíos= García Arias|nome= Xosé Lluis |autor= |enllazeautor= |coautores= |editor=|otros= |títulu= Toponimia Asturiana|url= |formatu= |dataaccesu= 14 d'ochobre de 2009|añuaccesu= |mesaccesu= |edición= |volume= |data= |añu= 2005|mes= |editorial= Prensa Asturiana|ubicación= |idioma= |isbn=84-87730-78-7 |id= |páxines= 39|capítulu= Villa|urlcapítulu= http://mas.lne.es/toponimia/index.php?leer=39|cita= }}</ref> [[Ficheru:Billete_Villabona.jpg|thumb|right|180 px|Billete de 3ª de Villabona a [[Uviéu]]]] == Ferrocarril == {{AP|Estación de Villabona}} Villabona poseye una [[Estación de ferrocarril|estación]] de [[Renfe Cercaníes|RENFE Cercaníes]] coel nome d'[[Estación de Villabona|'''Villabona de Asturias''']]. Na estación rialicen paraes los servicios de [[Cercaníes Asturies|Cercaníes d'Asturies]] de les llinies C1 Xixón/Uviéu-Ponte de los Fierros y C3 Llamaquique/Uviéu-San Xuan de Nieva. Ye un noyu ferroviariu d'importancia dientro de la rede asturiana, al ser el puntu de mecimientu de les llinies [[Venta de Baños]]-[[Xixón]] y Villabona-[[San Xuan de Nieva]]. El tramu ente [[Uviéu]] y Villabona presenta, a finales del añu [[2009]], cierto nivel de saturación, con unes 1&nbsp;000 circulaciones selmanales. Esti fechu vese agraváu pola imposiblidá de rializar viaxes direchos ente [[Avilés]] y [[Xixón]]. Nos ''Estudios Informativos pal desenrollu de la Rede d'Alta Velocidá n'Asturies'', el [[Ministeriu de Fomentu d'España|Ministeriu de Fomentu]] plantega la remodelación del noyu de Villabona en trés aspeutos: * Un nueu percorríu ente [[Llugo (Llanera)|Llugo de Llanera)]] y [[Serín]] pal tráficu de viaxeros. * Remodelación de la llinia Villabona-Avilés-San Xuan de Nieva, col envís d'eliminar la pindidura de 23 milésimes, que llenda los tráficos de mercancíes. * Conexón de les llinies de [[Xixón]] y [[Avilés]] pa permitir les circulaciones direches ente dambes llocalidaes, pa viaxeros y mercancíes. [[Ficheru:Fluorita_Villabona.jpg|thumb|right|300 px|Cubos de fluorita de Villabona]] == Minería == N'arredolada de Villabona alcuéntrase la [[xacea]] de Santu Firme, de carbón y [[fluorita|espatu flúor]]. El carbón foi españao por diverses compañíes hasta mediaos del añu [[1990]], en que finalizó la so estraccón nos grupos mineros "Santu Firme" y "Cárcaba". Asina, españáronse hasta 25 capes de carbón pertenecientes a los paquetes Esperances, Voluntá, Gavitos, Reguerón, Vena del Mediu, Áigles, Teyeres y Martes, según la denomación llocal, del [[Carboníferu#Subdivisiones|Namuriense]]-[[Carboníferu#Subdivisiones|Westfaliense]]. La xacea d'espatu flúor alcuéntrase englobada dientro del denomáu "Distritu de Villabona-Arlós". Los depósitos de fluorita del distritu son [[Filón (xeoloxía)|filones]] y mases estratiformes (capes), qu'afáyense en formaciones [[Triásicu|triásiques]]. Nel aria de Villabona los depósitos económicamente españables son un filón y tres capes. El filón vencéyase a la falla de contautu del Tríasicu col Carboníferu. La fluorita del distritu Villabona-Arlós ye mui conocío polos colleicionistes de tol mundiu pola so color mariella, baxo'l nome de "Villabona". Los tonos del mariellu son variables dende pálidu cuasi incolloru fasta'l marrón. La única [[Redes de Bravais|forma cristalina]] ye'l [[cubu]]. Son frecuentes les inclusiones de [[sulfuru|sulfuros]]. Aprude cutio arreyao a [[dolomita]] de color blanca y [[calcita]]. [[Ficheru:Palacio y cruce.jpg|250 px|thumb|right|Palaciu de Villabona y cruceru de las llinies a Xixón (inferior) y a Avilés (soperior)]] == Menumentos == {{AP|Casa Palaciu de Villabona}} Na contorna alcuéntrase la ''Casa Palaciu de Villabona'', declarada Bien d'Interés Cultural el [[12 de payares]] de [[1982]]. Trátase d'un palaciu del sieglu XVII, restauráu en 1986, y que caltién una de les dos torres orixinales. == Centru Penitenciariu de Villabona == El '''Centru Penitenciariu de Villabona''' ye l'únicu centru penitenciariu esistente n'Asturies. Foi nauguráu nel añu [[1992]] y tomó'l nome de la población, pesia nun ser el noyu de población más cercanu, que ye Tabladiello. Estu fechu fai que muncha xente n'Asturies identifique Villabona cola [[cárcele]], y qu'inclusive nun se sepia la edistencia del pueblo. Esto ye motivu de chancies y veyures colos habitantes del pueblu cuando, lloñe d'elli, dicen que viven en Villabona, o que son de Villabona. Los grupos municipales del ayuntamientu de Llanera aprobaron nel plenu del [[6 de payares]] de 2008 solicitar el cambéu del nome del centru penitenciariu "ya que perxudica la Ficheru de la llocalidá".<ref>{{cita publicación | autor= Bengoa, Gonzalo| títulu= Villabona, priesa del so nome| editorial= [[La Nueva España]]| id = {{ISSN|1131-8279}}| date = [[8 de payares]] de [[2008]]|url = https://www.lne.es/secciones/noticia.jsp?pRef=2008110800_54_694214__Centro-Villabona-presa-nombre }}</ref> Nes arredolaes del Centru Penitenciariu construyóse un apeaderu de la llinia C1 de Renfe Cercanías col nome de '''Villabona-Tabladiello''', pa dar serviciu a aquelli, debío a la llontananza de la [[estación de Villabona]].<ref>{{cita publicación | autor= Bengoa, Gonzalo| títulu= Villabona quier tar llibre de la cárcele| editorial= [[La Nueva España]]| id = {{ISSN|1131-8279}}| date = [[9 de payares]] de [[2008]]|url = https://www.lne.es/secciones/noticia.jsp?pRef=2008110900_54_694497__Centro-Villabona-quiere-estar-libre-carcel}}</ref> == Beter Club de Fútbol == Nel añu 1945 fúndase en Villabona'l '''Beter Club de Fútbol''', [[equipu]] con [[publicidá]], posiblemente pioneru de la esponsorización de los equipos de [[fútbol]]. El equipu llucía [[camiseta]] blanca con ribetes azules y l'anagrama de la empresa [[Beter]]. L'equipu fundóse cola aída de la citada Beter, el Conde de San Antolín y la empresa minera Mines de Villabona. El so primer [[presidente]] foi Luis López Argüelles, capataz xefe de Mines de Villabona, y cuñáu de Francisco Alonso, alies ''Panchu'', ún de los socios de Beter. Na temporada 45-46 participó nes competiciones federaes de Tercera Rexonal, y de la Copa Federación Asturiana, pasando, probablemente, en temporaes posteriores, al xuegu aficionáu. == Ver tamién == *{{otros sitios|Villabona}} == Bibliografía == *{{Cita web |url = http://www.euroferroviarios.net/index.php?name=News&file=article&sid=783 |títulu= Circulación constrúi un nueu edificiu en Villabona |dataaccesu= 3 de payares de [[2007]] |data= 27 de xunetu de 2007 |editorial= euroferroviarios.net }} * {{cita publicación | autor = | títulu = Racionalización d'instalaciones en Villabona | añu = Diciembre de 2004 | espublización = Llinies del Tren | númeru = 316 | id = Unidades de Negocio | url = http://www.revistalineas.com/Lineas54/unegocio17.htm }} * {{cita publicación | autor= Palacios, Luján | coautores= | títulu= Villabona, enzarrada na cárcele | editorial= [[La Nueva España]] | id = [[ISSN]] 1131-8279 | páxina= 16 | dataa= [[19 de payares]] de [[2003]] }} *{{cita llibru | autor = González Rodríguez, Abel | coautores = García Ordóñez, Nieves | año = 2005 | títulu = Crónica de fútbol 1910-2005 | páxines = 34-37 | editorial = Llugo: Llanera Ediciones - Coleición Voces | id = ISBN 84-609-5909-0 }} * {{Citation | añu = 1998 | títulu = Yacimientos de fluorita de Asturias | periodical = Bocamina. Revista de minerales y yacimientos de España | publication-place = Madrid | publisher = Grupo Mineralogista de Madrid | volume = núm. 3 | issn = 11345780 }} * {{Citation | añu = 1995 | títulu = Carauterización de estructuras subterráneas artificiales. Aplicación Mina Villabona | publisher = Institutu Teunolóxicu XeoMineru d'España }} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Llanera]] 1ketvn9knzbluoz9bp3ul87xdyvq3m3 Cáncanu 0 29027 3707757 3635143 2022-08-17T10:28:50Z Omarete 35 removed [[Category:Enfermedaes]]; added [[Category:Cáncer]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20210318205900}} {{revisáu|t=20210316162435}} {{1000}} {{Avisu médicu}} {{ficha xenérica}} El '''cáncanu'''<ref>{{DALLA|cáncanu|9888}}</ref> o '''cáncer'''<ref>{{DALLA|cáncer|9891}}</ref> (en términos médicos, "neoplasia malina") ye un tipu d'enfermedá na qu'un grupu de célules desenvuelven una crecedera desafranada (estrémense más allá de les llendes normales), '''invasión''' (intrusión y destrucción de los texíos axacentes) y a vegaes [[metástasis]] (estiéndense a otros puntos del cuerpu al traviés de la linfa o el [[sangre]]). Estes trés propiedaes malines de los cánceres estrémenlu de los tumores benignos, que s'autollimiten y nin invaden nin metastaticen. La mayoría de cánceres formen un tumor, pero dalgunos, como por casu la [[leucemia]], nun lo faen. La caña de la [[medicina]] que s'ocupa del estudiu, el diagnósticu, el tratamientu y la prevención del cáncer ye la [[oncoloxía]]. Dellos tipos de cáncer son el cáncer colorreutal, el [[cáncer de colon]], el cáncer de fégadu, el [[cáncer de mama]], el cáncer de piel ([[melanoma]]), el [[Cáncanu de próstata|cáncer de próstata]], el [[Cáncanu de pulmón|cáncer de pulmón]], la [[leucemia]]. Los cánceres pueden afeutar a xente de toles edaes, inclusive los fetos, pero na mayoría de menes de cáncer, el riesgu aumenta cola edá. [1] El cáncer provoca aprosimao un 13% de toles muertes humanes. [2] Según la Sociedá Americana del Cáncer, 7,6 millones de persones morrieron de cáncer en tol mundu mientres l'añu 2007. [3] El cáncer pue afeutar a tolos animales. Casi tolos cánceres son provocaos por anormalidaes nel material [[Xenética|xenético]] de les célules tresformaes. [4] Estes anormalidaes puen debese a los efectos de carcinóxenos, como por casu el fumu de [[tabacu]], radiaciones, sustancies químiques o axentes infeiciosos. Otres anormalidaes xenétiques que promueven cáncer puen adquirise aleatoriamente por culpa d'erros na replicación del [[Ácidu desoxirribonucleico|ADN]], o son heredaes, y por tantu tán presentes en toles célules dende la nacencia. La heredabilidá de los cánceres suel tar afeutada por interacciones complexes ente carcinóxenos y el xenoma del güéspede. Munchos aspeutos nuevos de la xenética de la patoxénesis del cáncer, como la metilación del ADN y los microARN, cada vegada tán consideraos más importantes. Les anormalidaes xenétiques que se dan nel cáncer afeuten típicamente dos clases xenerales de xenes. Los oncoxenes promotores del cáncer suelen tar activaos nes célules canceroses, dándo-yos nueves propiedaes como por casu una crecedera y xuna división hiperactivos, una proteición escontra la [[muerte celular]] programada, una perda del respetu poles llendes normales ente texíos y la capacidá d'establecese en medios tisulares diversos. Los xenes supresores tumorales tán activaos nes célules canceroses, provocando la perda de funciones normales nestes célules, como una replicación d'ADN afayadiza, el control del ciclu celular, la orientación y l'adhesión dientro los texíos, y l'interacción coles célules protectores del sistema inmunitariu. El diagnósticu suel riquir una desaminación histolóxica d'un espécime de [[biopsia]] de texíu per parte d'un [[Patoloxía|patólogu]], anque los primeros nicios d'una malinidá pueden ser síntomes o anormalidaes nes radiografíes. La mayoría de cánceres puen tratase, y dalgunos puédense curar, según el tipu, allugamientu y l'estadiu. Una vegada diagnosticáu, el cáncer suel tratase con una combinación de [[ciruxía]], [[quimioterapia]] y [[radioterapia]]. A midida que desenvuélvese la investigación, los tratamientos van volviéndose más específicos pa les distintes variedaes de cáncer. Hebo meyores significatives nel desenvolvimientu de melecines de terapia empobinada qu'actúen específicamente sobro anormalidaes moleculares deteutables en ciertos tumores, y qu'embriven los daños a les célules normales. El pronósticu de los pacientes de cáncer depende principalmente del tipu de cáncer, según l'estadiu, o meyora, de la enfermedá. Arriendes, la graduación histolóxica y la presencia de marcadores moleculares específicos tamién puen resultancia útiles pa establecer un pronósticu, según pa determinar los tratamientos individuales.{{entamu}} == Ver tamién == * [[Cáncanu colorreutal]] o de colon. * [[Cáncanu de mama]] * [[Cáncanu de piel]] * [[Cáncanu de próstata]] * [[Cáncanu de pulmón]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cáncer|*]] secvcq2eyzotkmdhu2t0od6voe4p6qp Exércitu del Aire d'España 0 30276 3707500 3688040 2022-08-16T15:04:34Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{Organización}} L''''Exércitu del Aire''' ye una de los trés Armes de les que consten les [[Fuercies Armaes d'España|Fuercies Armaes]] d'[[España]]. Tien asignada, nel artículu octavu de la [[Constitución Española de 1978|Constitución Española]] la misión de garantizar la soberanía ya independencia d'España y defender l'ordenamientu constitucional y la so integridá territorial, con cuidu especial nel so [[espaciu aereu]], asina como axudar a caltener la seguridá internacional n'operaciones de paz y ayuda humanitaria. == Historia == === La fuercia aérea española anantes de la Guerra Civil === [[File:PlusUtraPalos.jpg|thumb|left|The L'hidroavión [[Plus Ultra (hidroavión)|''Plus Ultra'']] en [[Palos de la Frontera]] ([[provincia de Huelva|Huelva]]).]] L'usu de [[globu d'aire caliente|globos d'aire caliente]] con propósitos militares remóntase n'España a [[1896]]. En 1905, cola axuda d'[[Alfredo Kindelán]], [[Leonardo Torres y Quevedo]] dirixó la construcción del primer [[dirixible]] español nel ''Serviciu de Aerostación Militar'', creáu en [[1896]] y con sé nel parque aerostáticu de [[Guadalajara]]. L'aeróstatu, que recibió'l nome d'''España'', construyóse con ésitu, y realizó numberoses pruebes y vuelos d'exhibición. Sicasí, la creación oficial del arma aérea nun sedría hasta [[1909]], cuando'l coronel [[Pedro Vives Vich]] y el capitán Alfredo Kindelán ficieron un viaxe oficial a diverses capitales europees pa comprobar la utilidá d'introducir dirixibles y aviones nes fuercies armaes. Un añu dempués, por Real Decretu, establecióse la ''Escuela Nacional d'Aviación'' (civil), que puso la so sé en [[Getafe]] ([[provincia de Madrid|Madrid]]) y dependía orgánicamente del Ministeriu de Fomentu. Esta institución militarizose, tomando'l nome Aeronáutica Española, cuando'l coronel Vives foi nombráu direutor de l''''Aeronáutica Militar''', que foi'l nome que recibió la fuercia aérea española. Kindelán, pola so banda, foi nombráu Xefe d'Aviación<ref name="trece">[http://www.ejercitodelaire.mde.es/ea/pag?idDoc=A963122D791E3CCFC125744800472D23 Ejército del Aire – 1913]</ref>. El [[17 d'avientu]] de [[1913]], demientres la guerra con [[Marruecos]], un escuadrón espedicionariu de l'Aeronáutica Militar convirtióse na primer unidá militar organizada española en combatir, participando nel primer bombardéu sistemáticu de la historia llanzando bombes dende un Lohner B.I sobro la llanura de Ben Karrix<ref name="trece" /><ref>[http://www.ejercitodelaire.mde.es/stweb/ea/ficheros/pdf/ECFB9F6AFA11EA1CC125770C002CA966.pdf Aeroplano, n. 23, 2005]</ref>. Nos años siguientes la mayoría de l'actividá militar de l'aviación española desarrollaríase nel norte de Marruecos. En [[1915]] la primer base d'hidroaviones foi inaugurada en [[Los Alcázares]], nel [[mar Menor]], na [[provincia de Murcia]]. Kindelán foi nombráu direutor de l'Aeronáutica, desplazando a Pedro Vives. Al añu siguiente fundose en [[Can Tunis]] ([[provincia de Barcelona]]), la Escuela Catalana de Vuelu, y l'aeródromu de Getafe convirtióse na primer base aérea, aeropuertu d'usu militar esclusivu, española. El xeneral [[Francisco Echagüe]] sustituyó a Kindelán como xefe de la fuercia aérea en [[1919]]. En [[1920]] pintáronse col [[roundel]] qu'identifica de magar a los aviones militares españoles los primeros aviones de combate, dos Nieuport 80 y un Caudron G.3. Poco dempués entamó la so actividá la rama aérea de l'Armada española, nomada '''Aeronáutica Naval''', n'El Prat de Llobregat, na ubicación qu'agora ocupa'l aeropuertu de Barcelona<ref>{{cita web |url=http://www.ejercitodelaire.mde.es/ea/pag?idDoc=84CAEDC87CA0F520C1257448004736C2 |títulu=Ejército del aire. 1920|author=Ejército del Aire |publicación= |fechaaccesu=25 December 2014|deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141215153220/http://www.ejercitodelaire.mde.es/ea/pag?idDoc=84CAEDC87CA0F520C1257448004736C2 |fechaarchivu=15 d'avientu de 2014|df=}}</ref>. [[File:Ministerio del Aire (Madrid) 02.jpg|thumb|right|300px|Cuartel xeneral del Exércitu del Aire (Madrid).]] En [[1921]], tres de la [[desastre d'Annual|derrota española n'Annual]], l'aeródromu de Zeluán foi ocupáu polos exércitos marroquinos, y entamó la construcción d'ún nuevu en [[Nador]]. Kindelán, teniente coronel naquel entonces, foi designáu en [[1926]] Xefe Superior d'Aeronáutica, comandante en xefe de la Fuercia Aérea española. Esi mesmu añu, en xineru, una tripulación d'aviadores formada por [[Ramón Franco]], [[Julio Ruiz de Alda]], [[Juan Manuel Durán]] y [[Pablo Rada]], completó el primer vuelu tresatlánticu ente España y América del Sur nel hidroavión ''Plus Ultra''. Esi mesmu añu González Gallarza, Joaquín Loriga Taboada y Rafael Martínez Esteve, completaron, en dos aviones Breguet 19 que formaron la ''Escuadrilla Elcano'', la primer travesía ente España y [[Filipines]]. En [[1930]], nel mesmu añu nel que foi albortada una revuelta prorrepublicana nel aeródromu militar de Cuatro Vientos (Madrid), inauguróse la base aeronaval de San Javier (Murcia). Tres de la proclamación de la [[Segunda República española|Segunda República]] el xeneral [[Luis Lombarte Serrano]] sustituyó a Kindelán como xefe de l'aviación militar, y poco dempués foi reemplazáu pol comandante [[Ramón Franco]], hermanu pequeñu del que dempués sedría dictador d'España [[Francisco Franco]]. El capitán Cipriano Rodriguez Díaz y el teniente Carlos de Haya González volaron ensin escales a [[Guinea Ecuatorial]], y en [[1934]] l'inxenieru [[Juan de la Cierva]] despegó y aterrizó del portahidroaviones Dédalo col so [[autoxiru]] C-30P. El comandante Eduardo Sáenz de Buruaga convirtióse'n nuevu comandante de la Fuercia Aérea en 1934. Por un decretu del gobiernu del [[2 d'ochobre]] de [[1935]] la Direición Xeneral d'Aeronáutica, que dependía de la Presidencia del Gobiernu, quedó embaxu l'autoridá del Ministeriu de la Guerra. De siguío, en [[1936]], reestructurose la organización rexonal del arma aérea, sustituyendo el modelu d'escuadres, d'orixe naval, pol de rexón militar, que sigue operativu anguaño<ref name="Ejército del Aire">{{cita web |url=http://www.ejercitodelaire.mde.es/ea/pag?idDoc=EE5C6C5E496A45E8C125744800476806 |títulu=Ejército del aire. 1936|author=Ejército del Aire |publicación= |fechaaccesu=31 de xunetu de 2018|deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141220082750/http://www.ejercitodelaire.mde.es/ea/pag?idDoc=EE5C6C5E496A45E8C125744800476806 |fechaarchivu=20 d'avientu de 2014|df=}}</ref>. === La Fuercia Aérea demientres la Guerra Civil === Tres de la rebelión militar que dio entamu a la Guerra Civil española l'aviación militar dixebrose en dos: la Fuercia Aérea del gobiernu republicanu, y l'Aviación Nacional, establecida polos rebeldes. En xunetu de 1936, xustu dempués del golpe d'estáu, aportaron los primeros aviones, Junkers Ju-52 alemanes y Savoia-Marchetti SM.81, p'axudar a los rebeldes; xuntamente colos caces Fiat CR.32 qu'aportaron dempués entamaron a operar nel frente de Córdoba. A ellos xuniéronse n'agostu caces alemanes Heinkel He-51. Cola axuda d'estos aviones, y de les fuercies espedicionaries aérees de los sos aliaos alemanes ya italianos, la [[Lexón Cóndor]] y l'[[Aviación Lexonaria]], los rebeldes consiguieron controlar l'espaciu aereu español. La Fuercia Aérea republicana consiguiera, nún primer momentu, controlar grandes fasteres del territoriu español con una coleición de aviones de toa triba, pero l'axuda de les potencies facistes revirtió la situación. El primer combate aereu importante desarrollose en Madrid, col bombardéu masivu de la ciudá por bombarderos italianos<ref name="Ejército del Aire" />. [[Archivu:I-16_Polikarpov_Tinker.jpg|right|thumb|250px|Caza soviéticu Polikarpov I-16 'Mosca', colos colores de la Fuercia Aérea Republicana.]] En setiembre de 1936 establecióse, dientro'l Ministeriu de Marina y Aire, dirixíu por [[Indalecio Prieto]], la Subsecretaría del Aire. La reorganización del exércitu lleal a la República llevó a la fusión de l'Aeronáutica Militar, brazu aereu del Exércitu Republicanu, y l'Aeronáutica Naval, brazu aereu de l'Armada Republicana, pa formar la Fuercia Aérea Republicana Española<ref>[http://aviarmor.net/aww2/aircraft/spain/hs_e30.htm Hispano Suiza E-30]</ref> . El roundel tricollor republicanu foi sustituyíu, pa facilitar la identificación de los aviones, por bandes roxes, una insignia que yá usaran los aviones de l'Aeronáutica Naval na década de 1920<ref>[http://img.wp.scn.ru/camms/ar/2355/pics/173_1.jpg Blackburn T.1/T.2 Swift/Dart de 1927 cola escarapela de l'''Aeronáutica Naval'']</ref><ref>[http://img.wp.scn.ru/camms/ar/1831/pics/173_1.jpg Blackburn T.3 Velos cola escarapela de l'''Aeronáutica Naval'']</ref>. La Lexón Cóndor alemana ensayó en territoriu español, col permisu del xeneral Franco, nueves y letales téuniques de bombardéu sobro'l suelu español. L'axuda de Hitler a l'Aviación Nacional foi parte de la so estratexa de rearme, y les téuniques y maniobres que los pilotos alemanes deprendieron n'España sedríen usaes dempués na [[Segunda Guerra Mundial]]. Los pilotos republicanos españoles, xóvenes y mal entrenaos y a bordu d'aviones de calidá desigual y con probe mantenimientu, nun podíen enfrentase con ésitu a los veteranos y bien armaos pilotos alemanes y franceses, y magar que dempués pudieron pilotar aviones soviéticos, l'aviación republicana yá nun pudo recuperar el control de los cielos españoles nin vencer a les fuercies nacionales en combates aéreos d'importancia<ref>Antony Beevor, ''The Battle for Spain: the Spanish Civil War 1936–1939'', Weidenfeld & Nicolson {{ISBN|978-0-7538-2165-7}}</ref>. La Fuercia Aérea Republicana convirtióse n'irrelevante dempués de la [[batalla del Ebro]] ([[1938]])<ref>[http://www.mequinensa.com/docs/cultura/LaBatalladelEbro1contraofensivanacional1.pdf La Batalla del Ebro – Mequinensa.com]</ref>, y foi completamente desmantelada tres de la victoria de los rebeldes el [[1 d'abril]] de [[1939]]. === La Fuercia Aérea demientres la dictadura de Franco=== [[File:HA-200 Saeta (recortada).jpg|thumb|300px|Hispano HA-200 ''Saeta''.]] L'Exércitu del Arie, nome actual de la fuercia aérea española, foi establecíu oficialmente'l [[7 d'ochobre]] de [[1939]]. Adoptose como'l so emblema oficial, en sustitución de los colores republicanos y del roundel negru de l'aviación del bandu nacional, un roundel roxu y mariellu. Sicasí, l'aspa de San Andrés, la insignia de cola qu'usaben l'aviación nacional, la Lexón Cóndor y l'Aviación Lexonaria, entá puede alcontrase anguaño nos aviones militares españoles<ref>{{cita web |url=http://www.ejercitodelaire.mde.es/ea/pag?idDoc=homeARN |títulu=Ejército del aire. Aeronaves|author=Ejército del Aire |publicación= |fechaaccesu=31 de xunetu de 2018|deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141122043837/http://www.ejercitodelaire.mde.es/ea/pag?idDoc=homeARN |fechaarchivu=22 de payares de 2014|df=}}</ref>. La reestructuración militar post-conflictu fizo desapaecer toles bases aérees de [[Cataluña]], magar qu'alredor de Barcelona tuviera habío importantes centros de l'aviación militar, como la sé de l'Aviación Naval. España quedó dividida n'ocho rexones aérees: la 1ª (Centru), la 2ª (Estrechos), la 3ª (Este), la 4ª (Pirineos), la 5ª (Atlánticu), y les zones aérees de Baleares, Marruecos, y Canarias y Este d'África. [[File:F-104G Starfighter (Museo del Aire de Madrid) (6).jpg|thumb|right|Lockheed F-104 Starfighter del Exércitu del Aire (Muséu del Aire, Madrid).]] L'aviación militar española participó na Segunda Guerra Mundial. Una unidá aérea de voluntarios, paralela a la [[División Azul]] y nomada ''Escuadrillas Azules'', operó nel frente oriental encuadrada, como ''15 Spanische Staffel/JG 27 Afrika'', nel VIII Fliegerkorps de la [[Luftwaffe]], participando na [[batalla de Kursk]]<ref>Jorge Fernández-Coppel, ''La Escuadrilla Azul'', Verdoy, Madrid 2006, {{ISBN|978-84-9734-514-9}}</ref>. Tres del final de la Segunda Guerra Mundial la fuercia aérea española formábenla principalmente aviones alemanes ya italianos, y copies d'ellos fabricaes n'España pa ser usaes namái aquí, como una copia del caza Messerschmitt Bf 109 motorizada con motores Rolls-Royce Merlin nomada Hispano Aviación HA-1112-M1L ''Buchón''<ref>Fitzsimons, Bernard, ed. ''Illustrated Encyclopedia of 20th Century Weapons and Warfare'' (London: Phoebus, 1978), Volumen 11, p.1193, "HA-1109/1112".</ref>. En 1946 establecióse n'[[Alcalá de Henares]] la primera xunidá de paracaidistes, la ''Primera Bandera de la Primera Legión de Tropas de Aviación'', qu'entró en combate por primer vegada na [[guerra d'Ifni]], en [[1957]]-[[1958|58]].<ref>{{cita web |url=http://www.ejercitodelaire.mde.es/ea/pag?idDoc=4DBD1982423D3864C1257448004773B8 |títulu=Ejército del aire. 1946|author=Ejército del Aire |publicación= |fechaaccesu=31 de xunetu de 2018|deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141225140218/http://www.ejercitodelaire.mde.es/ea/pag?idDoc=4DBD1982423D3864C1257448004773B8 |fechaarchivu=25 d'avientu de 2014|df=}}</ref>. Les oxeciones del gobiernu estauxunidense a que los aviones d'esa nacionalidá foran usaos nes guerres coloniales fizo qu'España combatiera n'Ifni colos sos vieyos aeroplanos d'orixe alemán, como'l T-2 (Junkers 52, conocíu col alcuñu de "Pava), el B-2I (Heinkel 111, nomáu "Pedro), el ''Buchón'' del que faláramos nel párrafu anterior, y otros. D'esta dómina data la política del Exércitu del Aire español de tener caces de dos oríxenes diferentes: unos de primera llinia, estauxunidenses, y otros d'orixe européu (F-4C Phantom y Mirage F1-Mirage III; EF-18A y Eurofighter Typhoon). Magar qu'al final la Segunda Guerra Mundial l'aviación española yera grande en númberu, teunolóxicamente yera yá d'aquella, por culpa los progresos que la guerra traxera a la teunoloxía de l'aviación, obsoleta. La escasez de presupuestu pa renovala obligó a continuar dependiendo d'aviones d'orixe alemán hasta los años de la década de 1960 y inclusu, pa entrenamientu, hasta bien avanzada la década de 1970<ref>{{cita web |url=http://www.ejercitodelaire.mde.es/ea/pag?idDoc=787F200CFD53F6E1C12575240048576E |títulu=Ejército del aire. Escuela Militar de Paracaidismo|author=Ejército del Aire |publicación= |fechaaccesu=31 de xunetu de 2018|deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141225140223/http://www.ejercitodelaire.mde.es/ea/pag?idDoc=787F200CFD53F6E1C12575240048576E |fechaarchivu=25 d'avientu de 2014|df=}}</ref>. Paralelamente, por embargu, el gobiernu español foi acercándose al d'[[Estaos Xuníos]], y gracies a ello na década de 1950 recibió los sos primeros caces a reacción, el Lockheed T-33 y el F-86 Sabre, amás d'aviones d'entrenamiento y tresporte<ref>Gonzalez Serrano, Jose Luis ''Fifty Years of DC service: Douglas Transports used by the Spanish Air Force'' Air Enthusiast No. 80 March/April 1999, pp 61-71</ref>. Esta primer xeneración de caces foi sustituyida na década de 1960 polos más modernos F-104 Starfighter, F-4C Phantom y F-5 Freedom Fighter. === La fuercia aérea española anguaño === [[File:F18 Hornet - RIAT 2017 (cropped).jpg|250px|thumb|McDonnell Douglas F/A-18 Hornet del Ala 12 (Base aérea de Torrejón).]] La fuercia aérea, como les demas armes de les fuercies armaes españoles, reorganizose y reequipose, nos primeros años de la democracia, pa preparase pal ingresu na [[Organización del Tratáu del Atlánticu Norte]] (OTAN) en [[1982]]. L'esqueletu de combate del arma aérea formáronla, naquella dómina, caces franceses Mirage III y Mirage F-1, que dempués dexaron pasu al F/A-18 estauxunidense, que participó na guerra de Bosnia y na guerra de Kosovo n'operaciones de la OTAN<ref>{{cita web |url=http://www.ejercitodelaire.mde.es/ea/pag?idDoc=2273E6349C429C85C12575E400382BEF&idRef=ACEF1BFFF9DE1599C12575E400386986 |títulu=Ejército del aire. Balcanes|author=Ejército del Aire |publicación= |fechaaccesu=31 de xunetu de 2018|deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100106174121/http://www.ejercitodelaire.mde.es/ea/pag?idDoc=2273E6349C429C85C12575E400382BEF&idRef=ACEF1BFFF9DE1599C12575E400386986 |fechaarchivu=6 January 2010|df=}}</ref>. Nos caberos años la fuercia aérea española ta sustituyendo los aviones más vieyos por otros más modernos, como'l caza Eurofighter Typhoon o l'avión de tresporte Airbus A400M Atlas, dambos con participación de la industria española na so construcción<ref>{{cita web |url=http://www.targetlock.org.uk/typhoon/production.html |títulu=Target Lock: Eurofighter Typhoon : Production |publicación= |fechaaccesu=31 de xunetu de 2018|deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150924113258/http://www.targetlock.org.uk/typhoon/production.html |fechaarchivu=24 de setiembre de 2015|df=}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/press-release/detail/first-a400m-wings-delivered-to-final-assembly-line/news-browse/1/news-period/1175378400/2591999/archived/news-category/press_release/?tx_felogin_pi1%5Bforgot%5D=1|archive-url=https://archive.is/20120717025147/http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/press-release/detail/first-a400m-wings-delivered-to-final-assembly-line/news-browse/1/news-period/1175378400/2591999/archived/news-category/press_release/?tx_felogin_pi1%5Bforgot%5D=1|dead-url=yes|archive-date=17 de xunetu de 2012 |títulu=Airbus, a leading aircraft manufacturer |publicación= |fechaaccesu=31 de xunetu de 2018}}</ref>. Nun hai, por embargu, dengún avión d'alerta temprana na so flota, dalgo singular nes fuercies aérees de los miembros más importantes de la OTAN. Tien una patrulla acrobática d'aviones, la Patrulla Águila, que vuela con aviones CASA C-101 Aviojet<ref>{{cita web |url=http://www.ejercitodelaire.mde.es/ea/pag?idDoc=homeAGUILA |títulu=Ejército del aire. Patrullas|author=Ejército del Aire |publicación= |fechaaccesu=31 de xunetu de 2018|deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141222040728/http://www.ejercitodelaire.mde.es/ea/pag?idDoc=homeAGUILA |fechaarchivu=22 d'avientu de 2014|df=}}</ref>, y otra d'helicópteros, la Patrulla Aspa, que vuela con el Eurocopter EC-120 Colibri. == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Fuercies armaes d'España]] 8ekfiwy0ha74r74yszbffcqwq5m1f72 Usuariu:Tatasport 2 31153 3707533 504316 2022-08-16T15:09:11Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Caxa Userbox | bordercolor = blue | backgroundcolor = blue | align = left | toptext = ''La mio caxa d'userboxes'' | extra-css = }} {{Userbox música}} {{Userbox Sporting Xixón}} {{Userbox Firefox}} {{Userbox llectura}} {{Cubu Rubik}} {{Userbox colores}} {{Userbox Firefox}} {{Caxa Userbox | bordercolor = blue | backgroundcolor = blue | align = right | toptext = ''Babel'' | extra-css = }} {{user ast-1}} {{user en}} [[bs:Korisnik:Tatasport]] [[ca:Usuari:Tatasport]] [[en:User:Tatasport]] [[eo:Uzanto:Tatasport]] [[es:Usuario:Tatasport]] [[eu:Lankide:Tatasport]] [[he:שיחת משתמש:Tatasport]] [[hr:Suradnik:Tatasport]] [[id:Pengguna:Tatasport]] [[it:Utente:Tatasport]] [[pl:Wikipedysta:Tatasport]] [[pt:Usuário:Tatasport]] [[sr:Корисник:Tatasport]] [[tr:Kullanıcı:Tatasport]] c637v2r6u1dn2pvdplwue82t1noe7xl Kely Méndez Riestra 0 32677 3707510 2736851 2022-08-16T15:05:36Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{Persona}} '''Kely Méndez Riestra''' {{nym}}<ref>[https://www.lne.es/sociedad-cultura/2013/12/10/fallece-kely-mendez-riestra-artista/1512417.html Fallece Kely Méndez Riestra, la artista asturiana que "reinventó" la pintura], [[La Nueva España]], consultáu'l 10.12.2013</ref> foi una [[Pintura|pintora]] y [[Grabáu|grabadora]] [[Asturies|asturiana]], con un estilu que se pue definir como espresionismu astractu. == Biogafía == '''Kely''' cursó estudios de [[Filosofía y Lletres]] na [[Universidá d'Uviéu]], entamando nel mundu de la pintura xunto a [[César Pola]], [[Alejandro Mieres]] y [[Humberto García del Villar]], ampliando más sero la so formación con cursos específicos de grabáu. La so primer esposición individual tuvo llugar en [[Llangréu]], en 1985, y en 1986,n'Uviéu. Depués d'un paréntesis de diez años, volvió a presentase de nuevo ante'l públicu na galería Benedet de la capital asturiana, en 1996, con un ensamu d'obres que baxo'l títulu ''Nel camino'', mostraben un planeamientu nuevu na manera de concebir el llinguaxe espresivu, qu'en nada recordaba la pintura cola que se diera a conocer. El protagonismu espresivo teníalu la materia, mientres el xestu y el signu se manifestaben con gran economía de medios. Nesta mesma llinia de trabayu, presentó al añu siguiente ''Un hombre desmemoriado'', na galería L.A. de [[Xixón]], si bien se facía patente una depuración formal qu'estremaba el sentíu constructivu. Nel añu 2000 espuso na galería Vértice, d'Uviéu, tornando a la so pasión orixinal, a la pintura n'estáu puru. Con tres colores básicos: negru, blancu y colloráu, resalta la enerxía que'l espresionismu astractu llogró introducir na pintura contemporánea, combinando la rotundidá de la aición como toma de postura, non mediatizada pola razón. '''Kely''' fizo esposiciones en munches galeríes españoles y n'otres ciudaes europees, como [[París]], [[Bruxeles]] o [[Lisboa]] y participa habitualmente na feria [[ARCO]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://kelymendez.com/ Kely Méndez Riestra | Páxina Oficial] {{NF|1960|2013|Mendez Riestra, Kely}} [[Categoría:Persones d'Uviéu]] [[Categoría:Pintores d'Asturies]] p3kh5smsalws476h47ns850mt1jx9nc Bandera de Villaviciosa 0 33881 3707385 3680593 2022-08-16T14:51:56Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La '''bandera de [[Villaviciosa]]''' ye rectangular, d'un llargu equivalente a 3/2 l'anchu. El pañu ye de color [[púrpura]], y lleva'l carauterísticu [[Escudu de Villaviciosa|escudu del conceyu]] nel centru. El so orixe, al igual qu'asocede col escudu, débese a l'adopción per parte del conceyu de los símbolos de [[Carlos I d'España|Carlos I]], que desembarcó n'[[Asturies]] en 1517 na costa de Villaviciosa. Magar, la bandera imperial de Carlos I ostentaba'l blasón sobre un pañu [[mariellu]], non púrpura. == Ver tamién == * [[Escudu de Villaviciosa]] * [[Banderes d'Asturies]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes d'Asturies|Villaviciosa]] [[Categoría:Villaviciosa]] 2pdxlehya2vz4lb1fxzpa6yzj5mdh25 Mate 0 33971 3707425 3690502 2022-08-16T14:55:55Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{destacaos}} {{Comida}} [[Archivu:Bombilla.jpg|thumb|Bombilla.]] [[Archivu:How to drink Mate SG.jpg|thumb|Cómo se toma mate.]] El '''Mate''' (del [[quechua]] ''mati'', que significa ‘vasu’ o recipiente pa beber; en [[portugués]] llámase ''chimarrão'' -‘[[cimarrón]]’- y en [[guaraní]] llámase ''ka'ay'', siendo ''ka'a:'' ‘yerba’, y ''y:'' ‘agua’<ref name="El mate">Mónica Gloria HOSS DE LE COMTE: ''El mate''. Buenos Aires: Maizal, 2001. ISBN 987-97899-3-8.</ref>) ye un [[ferviatu]] preparáu con fueyes de [[Ílex paraguayensis|yerba mate]] ''(Ílex Paraguáiensis)'', planta orixinaria de les cuenques de los ríos [[Ríu Paraná|Paraná]], [[ríu Paraguái|Paraguái]] y el cursu superior del [[ríu Uruguái|Uruguái]]-. Estes plantes previamente ensugaes, curtiaes y molíes formen la yerba mate, que tien tastu amargo por mor de los [[tanín|taninos]] de les sos fueyes. Ello ye qu'hai quienes-yos presta endulzar un poco'l mate con azucre, miel o [[endulzante non calóricu]]. L'esplume que se xenera al «cebar» débese a los [[glicósidos|glicósidu]] que la yerba mate contién. Yera consumío dende la [[época precolombina]] ente los pueblos orixinarios [[guaraníes]] (y por influyencia d'esto, tamién lo facíen otros grupos que rializaben comerciu colos guaraníes, como los [[querandí]]es, los [[pampa (etnia)|pampes antiguos]], [[etnia com|tobes]], etc.). Foi adoptáu rápidamente polos colonizadores castellanos, y quedó como parte del raigañu cultural n'[[Arxentina]], [[Bolivia]], [[Brasil]], [[Chile]], [[Paraguái]] y [[Uruguái]], países u se consume mayoritariamente. En [[Chile]] foi consumíu con frecuencia hasta'l [[sieglu XIX]], cuando foi reemplazáu na mayor parte del país pol [[té]], a costafecha de la influyencia británica. El so consumu continúa pero a menor escala; ye habitual en zones rurales del centru y sur del país, nel [[pueblu mapuche]] y na [[patagonia chilena]] onde la so popularidá ye mui alta. Inclusive se llevantó un monumentu al mate na ciudá de [[Coyhaique]]. En [[Bolivia]] consúmese de cutio na zona del [[Gran Chaco]] bolivianu. Fuera de la so zona d'orixe, hai poco convirtióse nún ferviatu mui popular en [[Siria]], onde parez ser que foi llevao por emigrantes que vivieron n'Arxentina y regresaron al so país.<ref>{{cita publicación |autor = |coautores= |añu= 2000 |títulu= La Argentina logró que el mate sea popular en Siria |publicación= Clarín |volume= |númberu= 17 de xunetu de 2000 |páxines= |id= |url= http://www.clarin.com/diario/2000/07/17/e-01601.htm |formatu= |dataaccesu= 12/02/2010 }}</ref><ref>{{cita publicación |autor = |coautores= |añu= 1999 |títulu= Para la yerba mate, la meca queda en Siria |publicación= Clarín |volume= |númberu= 29 de marzu de 1999 |páxines= |id= |url= http://www.clarin.com/diario/1999/03/29/o-02601d.htm |formatu= |dataaccesu= 12 de febreru de 2010 }}</ref> Como asocede col [[té (bébora)|té]], el [[café (bébora)|café]] o'l [[chicolate]], el mate poseye un efeutu estimulante debío a la [[mateína]] (sinónimu de la [[cafeína]]) que contién. Sicasí, la mínima proporción que se toma d'esta sustancia (más alló de que'l mate contenga poca mateína), pol fechu de tomalu cola mesma yerba moyao n'agua delles veces, y ente delles persones -si se toma en grupu- fai que'l mate nun seya adictivo, a diferencia del café. Poro, el fechu de que la xente tome mate, ye un fechu de costume (cuasi como'l de llavase la cara al llevantar) y non d'adicción (como munchos puen llegar a pensar). Aproximao, pa qu'una persona tome la mesma cafeína qu'hai nuna taza estándar de café (que yá de por sí ye mínima) debe tomar dos&nbsp;cebadures distintes (cambiar dos veces la yerba completamente), en trés llitros d'agua, nún mate de tamañu medianu, y beber toa esta cantidá de ferviatu una persona sóla (y na mayor brevedá de tiempu posible).<ref>[http://www.alimentacion-sana.com.ar/informaciones/alimentos/yerba.htm 100 bolsines de yerba mate nuna taza d'6&nbsp;onzes (estándar) de café, en proporciones ye igual a 2&nbsp;cebaes de mate (100 gr. de yerba) dilíu en 3 llitros d'agua, y que se lo tome una persona sóla, en poco tiempu.]</ref>l Amás améstase-y un efeutu, que ye compensao pol altu consumu d'agua que se realiza cuando se matea, resultando asina un ferviatu depurador y ―al poseyer [[antioxidantes]]― preservador del organismu. Como los otros ferviatos mentaos, el mate tien cierta acidez, razón pola que munches veces se-y añaden ―n'escases proporciones― otres yerbes (dixestives, reguladores de la función hepática, sedantes, etc.) que son a neutralizar l'acidez como tamién compensar el llixeru efeutu estimulante de la cafeína. Tradicionalmente, el mate bébese caliente al traviés d'un sorbete denomáu [[bombilla (utensiliu de cocina)|bombilla]] colocáu nún pequeñu recipiente, que ye denomáu ―según la zona― «mate», «cuya», «porongo» o «guampa», que contién el ferviatu. Polo común estrémase'l recipiente llamáu ''porongo'' del llamáu «mate» por ser el primeru de mayores dimensiones y de boca ancha. Anque s'obtienen normalmente del porongu ''([[Lagenaria siceraria]])'', una [[cucurbitácea]] cuyu frutu tien una corteya fuerte y lleñosa apta pa ser usada como recipiente, dende tiempos coloniales rializárense mates de plata, cuernu vacunu ([[guampa]]), [[porzolana]], [[vidru]] o [[madera]] (en xeneral [[Schinopsis|quebrachu]] o [[Bulnesia sarmientoi|palu santu]]) o cazuña de güe llabrada. == Etimoloxía y otros nomes == Al aportar los conquistadores a estes tierres, notaron que los nativos prauticaben el ritual de xuntase a beber un ferviatu a los que los [[guaraníes]] llamaben ''ca'á iguá''. Esta espresión remanez de los vocablos guaraníes ''ka'á'' (yerba) y ''ý'' (agua) y ''guá'' (procedencia), lo que se pue traducir como ‘agua de yerba’. La espresión «mate», naz del vocablu [[quechua]] ''matí'', que significa [[Cucurbita|calabaza]] (el recipiente pa beber mate suel ser fechu de calabaza). El mesmu tomábase al traviés d'una cañina denomada ''tacuarí'', en cuyu postreru allugábase una semiente agüecada que facía les veces de filtru. Tamién se lu llamara «té del Paraguái» u «oru verde».<ref>[http://www.hostnews.com.ar/2007/sal/070975.htm Artículu de Salomé Areco]</ref> Por estensión, los conquistadores denomaron d'esti xeitu al ferviatu ellaborao a partir de la yerba ''([[Ílex paraguayensis]])''. == Historia y significáu cultural del mate == [[Archivu:Mate drinking Montevideo.JPG|thumb|left|Típica imaxe del Uruguái: un peatón anónimu col so [[termu]] y el so mate nún espaciu públicu.]] Los conquistadores que víen a los nativos tomalu, teníen la creyencia de que'l mate yera una «yerba del degorriu» por desconocer la so práutica.<ref>{{cita llibru|url=https://books.google.com/books?id=6vEsIUAsq3kC&hl=es&pg=PA110|títulu=Semanario erudito que comprehende varias obras ineditas, criticas, morales, instructivas, políticas, históricas, satíricas, y jocosas de nuestros mejores autores antiguos y modernos|volume=Volume 8|autor=Antonio Valladares de Sotomayor|páxina=110ss|editorial=Blas Román|añu=1788|allugamientu=Madrid|cita=Que d'esta yerba, que nun ye otra cosa que les fueyes de ciertos arboles del país, que llamándolos yerbales, dixo'l Padre Antonio Ruiz na so conquista espiritual d'aquel país del Paraguái que los fechiceros (que ye como él trata a los españoles na so historia), introduxéronla per parte del degorriu que con ella privábase del xuiciu, emborrachaben, y tornaben mas fieros que los degorrios. Y el Doctor Xarque, na so apoloxía de les Misiones, ande él tevo munchos años cola ropa de Misioneru, dixo, qu'aquella yerba ye pestífera, mui perxudicial a la salú, y qu'ocasionaba grandes males.}}</ref> Sosteníen amás que yera una bébora de folgazanes, yá que los nativos dedicaben delles hores por día a esti ritu. El mate s'orixinó como un ritu de los nativos guaraníes nel territoriu que güei ocupa'l Paraguái y les provincies arxentines de [[Provincia de Misiones|Misiones]] y [[Provincia de Corrientes|Corrientes]], los guaraníes sepultaben los restos de los sos seres queríos y nesi mesmu llugar llantaben yerba mate, llueu que la planta crecía, collechábenla y la tomaben en «rueda» coles sos families de la mesma manera que se rializa anguaño. Los nativos guaraníes rializaben estos ritos porque creyíen que d'esa manera l'espíritu de los sos seres ellí enterraos diben medrar cola planta de yerba mate y pasar al traviés del mate al so cuerpu y permanecer con ellos. Tamién solíen plantar onde enterraben a los sos parientes distintos tipos de vexetales comestibles porque creyíen qu'asina crecía meyor la planta.<ref>Gonzalo Abella: ''Mitos leyendas y tradiciones de la Banda Oriental''.</ref> Los castellanos adicaron qu'a los guaraníes, el mate los fortificaba pal trabayu y en casu de necesidá-yos servía d'alimentu. Haza [[1714]], el so usu enanchárase a Bolivia y Chile. Los ingleses de Chile (que s'ocupaben de la trata d'esclavos trayíos d'[[África]]) vieron que tamién beneficiaba a los negros, prebáronlo y lleváronlo a [[Londres]], u foi mui bien recibíu. Inclusive se pensó en reemplazar el tradicional usu del té por esta bébora, ya que yera más provechosa y inclusive más barata; pero como les misiones xesuítiques del Paraguäi yeren el so únicu productor, y el comerciu del té-yos reportaba tan bones ganancies, desechose la idea.<ref name="semanario">{{cita llibru|url=https://books.google.com/books?id=6vEsIUAsq3kC&hl=es&pg=PA110|títulu=''op.cit.''|autor=Antonio Valladares de Sotomayor|páxina=110|cita=[L]os Españoles esperimentaron que los Indios del Paraguái, tomando l'agua cola yerba, como equí tómase'l té, fortificába-yos pal trabayu y que nes necesidaes-yos servía d'alimentu; y asina enanchó al Perú y al Chile. Y los Ingleses dempués del añu de 1714, al envís de tener alló casa pa la venta de los negros que lleven d'África, viendo qu'entá nos negros obraba lo que nos Indios, y qu'a ellos-yos facía más bien l'usu d'ella, que'l del té, truxeron cantidá. Y cola novedá tomáronla en Londres como'l te', y toos atroxaron en que yera meyor que'l te' y polo que convendría dexar esti, y usar de la yerba del Paraguái, y que cuesta menos qu'aquél, y ye mas provechoso y barato que'l te; y tratose enforma d'ello, en cuyu exame atroxaron que la yerba yera como queda dicho mas provechoso que'l té; pero como dependía unicamente de los Xesuites, y pocos Españoles, y nun lo había n'otra parte qu'ellí, llueu qu'estos supiesen que por ella dexaron el te' subiríenlo de preciu, y-yos dexaríen ensin ello, ensin dexar de perdese lo muncho que-yos val el comercio d'él, y por esto lo dexaron.}}</ref> Según l'antropólogu Daniel Vidart, el mate ye daqué más qu'una bébora. Ye una tradición que vence los vezos aisllacionistes del [[criollu]] y empareya les clases sociales... y al traviés de los tiempos, ye'l mate quien fexoo la rueda d'amigos, y non la rueda quien truxo al mate. Y non solo eso, tamién ye un símbolu pa tou aquel que s'alloña del so país natal (Paraguái, Uruguái, Arxentina, Chile, Brasil y Bolivia) y alcuentra n'él una alcordanza y un enllaz cola so tierra. == Preparación del mate == {{AP|b:es:Manual del mate y la yerba mate/Preparación|Preparación nel “Manual del mate y la yerba mate”}} Pa preparar un mate cebáu échase la yerba nún recipiente llamáu mate o calabaza, hasta les trés cuartes partes del mesmu. Llueu tapécese cola mano, colócase haza abaxo y ximiélgase (esto fai que les partícules más fines queden na parte cimera, y nun empetren la bombilla). Colócase nuevamente boca arriba y añádese-y un poco d'agua tebio o frío cerca de l'arba. L'agua debe tar a una temperatura cercano a 90&nbsp;°C (enantes del puntu d'ebullición). Déxase posar dalgunos segundos (hasta qu'absuerba l'agua) y termínase d'enllenar con agua caliente, hasta aproximao 7 u 8&nbsp;mm de l'arba. Lleu d'un o dos minutos, colócase la bombilla tapeciéndo-y la boca cola dea y presionando firmemente hasta'l fondu. El tomar mate, convirtióse nún vezu social que rialízase munches veces en conxuntu. Ye dicir, que delles persones comparten el mesmu mate, enllenándolu dafechu pa cada bebedor, onde ún d'ellos oficia de ''cebador''. Esti cebador ye l'encargáu d'enllenar el mate y, a mou de rolda, pasalu al siguiente bebedor. Tamién ye un vezu mui común endulzalu. Esto puee facese de dos maneres: una d'elles ye mecer l'endulzante col agua, colo cualo llógrase un tastu homoxeneu; y la otra ye amestar l'endulzante ente cebada y cebada. === ''Curado'' del recipiente === Los recipientes de calabaza o de madera débense ''curar'' enntes d'usase, pa que nun tresmitan a la bébora tastos estraños, anque'l ''curado'' del mate prollóngase per tola so vida útil como recipiente («el mate se cura cebando»). Pa facelo déxase'l mate preparáu per un tiempu enantes d'usase pela primer vegada, xeneralmente ente 24&nbsp;hores a 5&nbsp;díes. === Cebáu === L'actu de agregar agua al ferviatu denómase «cebar mate». Nun se debe moyar tola [[yerba mate|yerba]]. Primero débese echar l'agua cerca de la bombilla y llueu dir moyando'l restu. Dalgunos pa cebar encusten un poco la yerba como pa dexar un fuexu pa echar ellí l'agua de xeitu que seya menos amarga y que nun pasen pela bombilla restos de yerba mate. == Llinguaxe del mate ==<!--- el llinguaxe del mate ye un sistema de señales que se faen tradicionalmente cuando se bebe mate nel Conu Sur, evitar tracamundialo con un vocabulariu referidu al mate ---> === ''"Matear"'' === «Matear», ye dicir, tomar mate en ''rondas de mate'', ye toa una ceremonia con un específicu llinguaxe, anque ―como en tou llinguaxe― puen dase variaciones según el [[contestu]] y la rexón. Anque n'[[Arxentina]] y [[Uruguái]] ye común la frase «un mate no se le niega a nadie», verase que tala espresión nun ye absoluta. === ''"Ensillar"'' el mate === ''"Ensillar"'' el mate ye l'actu de saca-y daqué de yerba usao (non too) y amestá-y un poco de yerba nuevo. Con esto pescánciase que'l mate caltenga'l tastu un poco más de tiempu (si ye qu'ún nun quier volver a preparalu). === ''"Mate del sonso"'' === El mate anicial que s'entrega primeramente a una persona nuna rolda de mate ye llamáu ''mate del sonso'' (zonzo = fatu) ya que se considera a talu mate como demasiao fuerte y inda ensin el tastu o ''bouquet'' afayadizo, xeneralmente tómalu'l cebador mesmu, o se lu descarta. En Paraguái, al descartar el primer mate, ye común dicir que ta reserváu a [[Santu Tomás]] faciendo referencia al fenómenu pel que la yerba absuerbe l'agua anicial, como si dalgún espíritu tuviéralu consumiendo. === ''"Dar gracias"'' === N'Arxentina, Bolivia, Brasil, el sur de Chile, Paraguái y Uruguái, nun se-y agradez al cebador cada mate. Cuando una persona diz «gracias» nel intre de devolver el mate al cebador, quier dicir que yá nun siguirá tomando. === Formes d'ufiensa al cebar === Ye grave ofensa que nuna rolda de mate'l cebador (o la cebadora, ya qu'en delles rexones si hai una muyer, suel ser la distribuidora del ferviatu) omita o "puentee" a daquién, tala persona omitida o "ninguneada" o "puenteada" o "castigada una vuelta" nel llinguaxe del mate ye considerada como totalmente despreciada. (En grande parte del campu arcentín y uruguayu, acostúmase a que cebe'l mate'l propietariu del mesmu, y non necesariamente la muyer. Considérase ofensivo cebar mates ayenos ensin permisu). Un xestu de refugu haza daquién puee ser ufrir ostensiblemente'l mate cola bombilla apuntando "hacia atrás" (en direición opuesta a quien va recibir esi mate) pa esto esiste la espresión gauchesca: «Con bombilla hacia atrás, pa que no volvás». === Mate ''"largo"'' === Llámase "mate largo", "alargar el mate" o "dormir el mate" cuando daquién retién per un tiempu relativamente prollongáu'l mate enantes d'entregalu a la persona que ta cebando. Otru usu que se-y da a esta frase ye pa indicar que'l mate tien poca yerba y muncha agua. En Paraguái y Arxentina suel facese la chancia de dicir «Largá el mate, que no es micrófono», pa indica-y a ún que ya retuvo'l mate en manes per un bon tiempu y qu'entaine en terminalu pa siguir la rolda. N'Arxentina suelse entrugar: «¿Qué, le estás enseñando a hablar?». N'Uruguái dizse a la persona que ta «conversando o durmiendo el mate». Pola contra, si el mate ye demasiao curtiu (porque tien muncha yerba) suelse dicir que ye "corto como patada de chancho". === Mate caliente === Antiguamente, si la muyer ufría a daquién un mate caliente ―anque non ferviente― o dulce solía entendese qu'esa muyer taba demostrando amor. Otres formes d'espresar el deseyu foi o ye (en delles zones caltiénse en puxu) l'endulzar el mate (en momentos o situaciones en que se bebe amargu), o amestá-y ingredientes como'l [[Melissa officinalis|abeyera]]. === ''"El del estribo"'' === Ye l'últimu mate que se-y ceba a una persona enantes de marchar del llugar du ta la rolda. «Del estribo» por aquello de subise al caballu: yera l'últimu, enantes de subise al caballu y colar. === ''"Quedar rengo"'' === De cutio emplégase la espresión 'quedar rengo' cuando una persona bebió un mate namái, y enantes de marchar, desea y pide tomar un mate más pa nun 'quedar rengo' (coxu), ye dicir, un mate pa cada pierna. == Vocabulariu == * "Matera": tipu de 'bolsu' onde se pue llevar el mate xunto al termu, de tala manera que permanezan en posición vertical pa qu'asina nun caya nin la yerba nin l'agua caliente. Esti términu ye utilizáu especialmente n'Uruguái; n'Arxentina conózselu tamién como "termera" o "porta termo". * "Matera" llámase tamién a una habitación allugada xunto a un galpón (tenada) o separtada de la casa, en que los gauchos axunten pa tomar mate o p'almorzar. Suel tar escasamente amueblada, anque dispón d'una chimenea pa calecer agua pal mate y asar carne. Tamién s'usa p'agopiar trabayadores temporarios. * "Cebadura": yerba necesario pa rellenar una vez el mate. * "Cebar": ye l'aición d'echar agua a la temperatura afayadizo nel mate sobre la yerba. * "Amargo": el mate ensin endulzáu, por estensión talu términu ye utilizáu de xemes en cuando como sinónimu de l'aición de matiar; más común en poques partes d'[[Arxentina]] y especialmente n'[[Uruguái]]. Con mayor frecuencia: "tomar unos amargos", esta aición namái indica tomar mate del tipu amargu. * "Agua cruda": l'agua calecío a puntu pa preparar un mate, esto suel ser ente los 60° a 80° [[Grau Celsius|C]], na [[caldera (cocina)|pava o caldera]] esto faise notar cuando escomienza a "chiflar" echando dalgún vapor y se formen pequeñes burbuyes d'aire nes paredes del recipiente. * "Agua quemada": l'agua qu'entró en puntu d'ebullición (usualmente a 0 [[msnm]] la temperatura de fervor ye a los 100&nbsp;°C), l'agua pierde osíxenu y da al mate un tastu desabrío; polo que se suel llamar: * "Mate de gurí" (mate de neñu) al poco gustosu ya que ta preparáu con "agua quemao" ye dicir: agua que llegó a ferver. * "Lavado": ye una carauterística del mate, refierse a cuando la yerba pierde'l tastu. "Este mate está lavado". * "Bostear y ensillar": métodu utilizáu cuando'l mate ta llaváu; se refier, primero, a sacar aproximao 1/3 de la yerba ya usao y introducir, llueu, nuevo, al encís de que'l mate retome'l [[tastu]]. * "Dada vuelta" o "dar vuelta la bombilla": dízse de l'aición de camudar la bombilla a una posición opuesta a la orixinal, calteniendo'l tastu per más tiempu. * "Piscina" o "empantanado": dizse cuando l'agua tapez completamente la yerba. Tamién conocíu como "palangana". * "Montículo" o "Montaña": refierse a la yerba remanente del mate, pa ser usao na aición "dada vuelta" con yerba non usao, caltener la llombina permite tener un mate que dure más tiempu ensin llavase. * "Tapado": no tocántenes a la dificultá o bien a la imposibilidá de succionar pela bombilla. == Variantes == [[Archivu:Mate_tradicional_con_pava.jpg|thumb|Mate tradicional de calabaza con pava (caldera).]] [[Archivu:Mate_moderno_con_pava_electrica.jpg|thumb|Mate modernu con pava (caldera) llétrica]] === Mate amargu === En delles partes del [[Conu Sur]] prefiérese beber el mate ensin endulzalu como lo faen ayuri n'Arxentina y Uruguái. A ésta aición en Brasil y grande parte d'Arxentina dízse-y «cimarrón», atalántase por esto al mate non endulzáu. Munches persones camienten que'l mate debe ser tomáu d'esta forma, considerando al mate dulce (seya pol agregáu d'azucre o de dalgún otru endulzante) como una especie de profanación. "Cimarrón" yera'l nome que se daba antiguamente nel campo al ganáu xabaz, especialmente, al caballu, que taba tan arreyáu al gauchu. === Mate dulce === Ye consideráu polos tradicionalistes como un mate falsu, y la diferencia consiste en qu'en cada cebada s'incorpora [[azucre]] a gustu del bebedor; tamién s'usa cuando na rolda hai neños presentes. Esta forma de preparación ta mui espardida n'Arxentina, ente los habitantes de la [[provincia de Santiago del Estero]] y, anque non tanto, de [[Buenos Aires]] y la so arredolada. Tamién denómaselu «mate entrerriano» pola costume enrraigonada n'[[Entre Ríos|Provincia d'Entre Ríos]] d'amestá-y [[azucre]] al mate. Esta costume remanez de los inmigrantes, tanto los provenientes d'[[Alemaña]], como nes importantes colonies xudíes d'esa provincia llegaos de los países del este d'Europa, ente quienes tamién se da esa costume; estos tomaben el mate agregando un pequeñu tarrón d'azucre (que dalgunos colocaben direutamente na boca), p'apagar un poco'l tastu amargo del ferviellu. La costume espardió, anque sustituyendo xeneralmente'l tarrón d'azucre por cullaraes de la mesma sustancia. En [[Chile]], esta forma de preparación del mate eta espardida mayoritariamente en zones [[rural]]es. Nel mate dulce tamién suelen amestase edulcorantes artificiales, tanto por problemes de salú como la [[diabetes]], como por problemes d'estética, anque como endulzante alternativu ye preferible la natural ''ka'á je'é'' que ye una de les yerbes (que s'usen pa preparar tolos mates nel Paraguái) que se-y amesta pa dar un toque dulzón ''([[Stevia rebaudiana]])''. En [[Perú]] ta espardíu en zones [[rural]]es, y prepárase con coca o dulce estilu té con rodaxes pequeñes de llimón o naranxa. La calabaza, onde se bebe mate cimarrón, enxamás nun s'usa pa consumir mate dulce, ya que'l tastu del azucre perxudica la so posterior utilización pa un "amargo", dizse que "estropea el sabor" del mate. En Chile, los recipientes pa tomar el mate, son llamaos namái mates, y son, tradicionalmente, de plata. Nos sieglos anteriores, "l'aristocracia criolla" llucía mates fechos d'oru, con incrustes de xoyes precioses. == Derivaos == Quienes acostumen a tomar mate amargu suelen considerar que'l dulce nun es mate. Un datu graciosu: n'Uruguái suel dicise que los homes que tomen mate dulce son colpaos poles sos muyeres, una vieya creyencia pa desprestixar a esti mate, polo que ye mui difícil ver un home tomar esti mate (polo menos en públicu); mentes que na muyer ye mui común. === Mate de lleche === La diferencia col mate amargu ye qu'en cuenta de cebar con agua, faese con [[lleche]] y [[azucre]]. Esta variante tien la desventaya de nun poder llimpiar fácilmente la [[Bombilla (Utensilios de cocina)|bombilla]] y el mate, por ello suelen utilizase unos distintos a los de les variantes tradicionales. Nel Paraguái, tamién s'aveza a cebar mate dulce de lleche caliente, cambiando la yerba por cocu arrallao, o poner primeramente yerba, y sobre ella cocu arrallao. === Mate con otres yerbes === Ye posible adicionar otras yerbes ("yuyos") al ferviatu (tanto al agua con que se ceba'l mate como direutamente a la yerba mate) pa dá-y un tastu diferente o con fines melecinales. Ye común amestalu con yerbes con propiedaes dixestives o sedatives, por exemplu: [[Erythroxylum coca|coca]], [[Calamintha sylvatica|nielda]], [[Mentha pulegium|poléu]], [[Melissa officinalis|abeyera]], [[Mentha piperita|menta]], "[[Equisetum arvense|roderu]]", [[Lippia integrifolia|incayuyu]], [[Aloysia polystachya|té de burru]], [[Artemisia vulgaris|axenxu]], [[Chamaespartium|carquexa]], [[Pimpinella anisum|anís]], etc. Nel Paraguái esta bébora consúmese cuásique nún 90% con yerbes o yuyos melecinales nativos de la rexón, que los indíxenes guaraníes yá conocíen y utilizaben. La variedá de yerbes adicionaes ye amplia, abarganando anís, axenxu, semientes de llinu, [[Peumus boldus|boldu]], manzaniella, ''jaguareté ka'a'', fueyes d'ocaliptu, fueyes de menta, suico, siempre vive, azafrán, caña brava, ''pynó guzú rapó'', doradiella, ''urusu he’ê'', borraxa, llimón sutíl, malva, ''jate’i ka’a'' y otres. === Mate de té === El mate de té, ye consideráu otra variante del mate dulce; esti mate nun se rializa con yerba mate y ye mui común na Provincia d'Entre Ríos y mui popular ente los neños y mogotes. Como'l so nome indica, prepárase con té (negro xeneralmente) y llimón como ingredientes principales; nun s'usa la calabaza del mate, sinón dalgún recipiente asemeyáu a una taza (ya qu'esti mate al ser dulce y con té derrotaría'l tastu del "cimarrón"), lo que tienen en común ye que sí s'utiliza bombilla. Opcionalmente puédense amestar una grande variedá d'ingredientes siendo populares dalgunos "yuyos" o yerbes como, por exemplu, menta, cedrón, boldo, texa, manzaniella. Tamién ye popular amestar dalgunos otros aditivos como corteyes de naranxa o rodaxes d'esta mesma fruta, trozos de mazana, cocu arrallao (Influyencia paraguaya), o inclusive hai quienes gusten d'amestá-y corteya de [[banana]] (Influyencia brasilera), ente otros. Una vuelta seleicionaos los ingredientes y colocaos na taza échase l'agua caliente acompañando cada cebada d'azucre (o dalgún edulcorante si se prefier). Ye tradición pa esti tipu de mate'l tomalu nos "pigazos" pel iviernu, debío a que l'agua ye un poco más caliente que'l mate tradicional (ente 80º y 90º) y debío tamién a les propiedaes dixestives del té con llimón y de los "yuyos" normalmente utilizaos. El mesmu nun guarda nenguna rellación cola yerba mate. Lo que sí tien en común ye'l compartilu, l'agua caliente y la bombilla. [[Archivu:Monumento al mate uruguay.jpeg|thumb|250px|Monumentu al Mate, departamentu de San José, Uruguái.]] === Mate con otros amiestos === Nel Paraguái asina como nel [[nordeste arxentín]] ye frecuente que s'amientes zume de naranxa, pomelu u otros cítricos, corteya de naranxa o llimón y, inclusive, café. Nel [[noroeste arxentín]], anque predomina'l consumu de mate cimarrón, en ciertes ocasiones rialízase'l llamáu "yerbiao", que consiste n'añader [[golispiu]] (xeneralmente [[Caña (bébora)#Caña quemao|caña quemao]]) al mate. Anguaño pue comprase yerba mate saborizao con naranxa, llimón, etc.. Hasta entamos del [[sieglu XX]] yera frecuente ente los gauchos añader unes gotes de [[xinebra (bébora)|xinebra]] al cimarrón. La xinebra ―delles llamao "chinchibirria"[[#NOTA|*]]― fixérase común nel actual territoriu arxentín y uruguayu pola mor de les masives y barates importaciones de xinebra dende los [[Países Baxos]] yá a fines del [[sieglu XVII]]. N'Arxentina, entóncenes, conozse como mate cimarrón al que tien daqué de ginebra ente cada cebada. En Chile añádense pingues de [[golispiu]] o [[piscu chilenu|piscu]] pa preparar el llamáu "[[wikt:mate con punta|mate con punta]]". Considérase que facilita l'endelgazar consumir en ferviatu una mestura de yerba mate con [[Durvillaea antarctica|cochayuyu]] o [[Macrocystis pyrifera|cachiyuyu]], [[cedrón (vexetal)|cedrón]], [[roderu]], [[Hyssopus officinalis|hisopu]], [[peperina]], [[Mentha pulegium|poléu]], [[menta]] o ocle [[fucus]]. == Otres bebíes preparaes con yerba mate == Anque ye la principal nos países del [[Ríu de la Plata]], el mate nun ye la única bebida a base de [[yerba mate]]. === Tereré === {{AP|Tereré}} El [[tereré]] (pallabra d'orixe [[Idioma guaraní|guaraní]])<ref name=Origen>[http://buscon.rae.es/draeI/SrvltConsulta?TIPO_BUS=3&LEMA=tereré "Tereré nel diccionariu de la RAE"]</ref> ye una bebida tradicional, d'ampliu consumu nel [[Paraguái]], el [[Noreste arxentín]] y la [[Mesopotamia]]([[Provincia d'Entre Ríos|Entre Ríos]],[[Provincia de Corrientes|Corrientes]], [[Provincia de Formosa|Formosa]],[[Provincia de Misiones|Misiones]] y [[Provincia del Chaco|Chaco]]). Una forma de tereré, consistente nuna mestura d'agua bien frío con yerba mate, remedios refrescantes naturales (yerbes melecinales) y xelu. Como yerbes suelen emplegase la [[menta]] ''(Mentha arvensis)'', el [[Aloysia triphylla|cedrón]] ''([[Aloysia triphylla]])'', menta [[peperino]], de [[Citrus × llimon|llimón]], y otres, como'l kokú ''([[Allophylus edulis]])'' y el [[roderu]]. La otra forma de tereré consite en poner nún recipiente de metal 3 deos d'altura de yerba mate y xelu. Preparar nuna [[Zapica]] o [[Termu]] zume de tastos diferentes [[Naranxa]], [[Lima]], [[Llimón]] con abondoso xelu y cebalu. La yerba mate ye puesto en maceración n'agua frío y proporciona una bebida agradable pol so efeutu refrescante, especialmente en xornaes con altes temperatures, evitando asina los inconvenientes del mate fervíu (cocíu). Esta modalidá ye tamién utilizada, na región Pampiana d'Arxentina. === Mate cocíu === {{AP|Mate cocíu}} El [[mate cocíu]] (''chá mate'', en portugués) ye un [[ferviatu]]. La yerba mate fiérvese n'agua, cuélase y se sirve nuna taza. Ye una bebida que reemplaza al café nel almuerzu o la merienda. Consúmese n'Arxentina, Brasil, Paraguái y Uruguái. Delles empreses ufren yerba mate envasao en bolsines, semeyantes a les de té, asina como mate cocíu en forma soluble. === Gaseosa === Pel sieglu XX en diverses ocasiones dalgunes empreses ellaboraron bien de bebíes gaseoses basaes na yerba mate, anque hasta'l momentu l'ésitu foi poco significativo. La primer marca que llanzció'l sabor mate n'Arxentina foi "Gaseosas Ricky" nos [[años 1960]]. Otres marques foron "Che Mate", que San Isidro Refrescos presentó en 2002, y "Harlem mate", cuyu tastu yera a mate llaváu, fríu y con gas. En payares de 2003 [[Coca-Cola]] Arxentina llanció la marca "Nativa", na qu'invirtió cuatro millones de [[pesu (Arxentina)|pesos]] (1,4 millones de [[dólares de Los Estaos Xuníos d'América]]). "Nativa" nun algamó los oxetivos comerciales previstos (vender unos cuatro millones de llitros al añu) y foi retirada del mercáu.<ref>[http://soloquinceminutos.blogspot.com/2005/07/gaseosas-mate-el-amargo-sabor-de-la.html Gaseoses Mate: l'amargu sabor de la derrota]</ref><ref>[http://www.sitiosargentina.com.ar/notas/notas_viejas/243.htm Coca-Cola llancia n'Arxentina gaseosa con sabor a mate]</ref> La desplicación más probable de la poca aceutación d'estes bebíes débese, quiciás, al fechu de que se llograra imponer como gaseoses estimulantes les llamaes "coles" y en cuantes al mate la población del [[Conu Sur]] foi de gustos tradicionalistes. === Mate refrescante === En dellos cafés de [[París]] y en Brasil úfrese mate cocíu fríu en recipientes desechables. En [[idioma francés|francés]] denómase ''maté''. Nos [[años 1950]] en [[Rio de Janeiro]] una de les bebíes más populares yera'l mate cocíu xeláu, preparáu en forma casera y comercializáu por vendedores ambulantes nes playes. El popularmente conocío ''té brasilano'' escomenzó a ser producío en forma industrial. La primer empresa en facelo foi Leāo Junior S.&nbsp;A., qu'introduxo nel mercáu'l productu "Matte Leāo pronto para beber". Güei la empresa ellabora'l so productu n'envases de 0,3, 0,34, 0,5 y 1,5 llitros en distintes versiones de sabores: natural, llimón, piescu, mazana y diet.<ref>[http://www.matteleao.com.br/produtos/liquida.htm Matte Leāo - Linha Líquida]</ref> En 2009 el CADE (Conseyu Alministrativu de Defensa Económica), la división antimonopoliu del Ministeriu de Xusticia de Brasil, aprobó la compra de Leāo Junior S.&nbsp;A. per parte de la empresa Coca-Cola. El procesu d'adquisión escomenzara en marzu de 2007. La fusión foi aprobada a condición de que Coca-Cola cediera la so participación na empresa BPW, consorciu con Nestlé fabricante de la marca de tés fríos ''Nestea''.<ref>[http://popsop.com/27255 Brazil panel approves Coca-Cola acquisition of Matte Leao]</ref><ref>[http://www.soitu.es/soitu/2009/06/19/info/1245372748_286822.html La marca Nestea continuará en Brasil ensin la participación de Coca-Cola]</ref> === Mate siriu === El mate foi lleváu a Siria por árabes que vivieron munchos años n'Arxentina y retornaron al so país d'orixe pel sieglu&nbsp;XX. Llevaren tamién la costume d'amestar azucre al mate. Asina, nel sur de [[Siria]], na rexón de [[Daraa]], asina como nel Norte, en [[Latakia]], ye mui popular la inxestión del mate, pero d'una forma distinta a como se consume nel [[Conu Sur]]. Utilicen un pequeñu vasu de vidru (de los que s'usen tamién pal té) con yerba mate hasta la metá y una pequeña bombilla. Nun comparten el vasu. Pa cada bebedor debe haber un vasu distintu (esta ye una grande diferencia con respeutu a la tradición del mate en Sudamérica, onde en xeneral el mate ye compartíu). Carguen agua caliente y una cullaradina d'azucre y revuélvenlo. La caldera d'agua caliente ta disponible nel centru de la mesa. Cada vez qu'anueven l'agua afieren una nueva cullaradina d'azucre. La yerba ye fácilmente atopao nes despenses de Daraa, y son, mayoritariamente, de'orixe arxentín y paraguayu, con etiquetáu n'[[idioma árabe|árabe]]. === Cerveza de yerba mate === El fabricante brasilanu de cerveces DaDo Bier llanció al mercáu la primer cerveza con yerba mate, baxo la denomación comercial Ilex. Amás de yerba mate, contién [[llúpulu]], agua mineral, [[formientu|formientos]] y un blend de [[Malta (cereal)|maltes]]. Poseye una color verdosa, baxa formentadura y una [[graduación alcohólica]] media (7º).<ref>[http://www.especiaisdadobier.com.br/ Cerveces DaDo Bier]</ref> == Historia == === De la yerba === {{AP|Yerba mate#Historia de la yerba mate|Historia de la yerba mate}} === Del mate === [[Archivu:Escultura_alusiva_al_Yerba_Mate_(XXVI_Festa_Nacional_do_Imigrante,_Oberá,_Misiones,_Argentina).jpg|thumb|300px|Escultura d'una caldera y un mate, na ciudá d'[[Oberá]], na [[provincia de Misiones]] (Arxentina).]] La forma de preparación del mate foi transmitida polos [[guaraníes]] a los colonizadores [[Castiella|castellanos]] y [[Portugal|portugueses]] (en [[idioma portugués|portugués]] terminose llamando ''chimarrão''). Col trescursu del tiempu foi adoptáu como bebida tradicional de los pobladores de [[Paraguái]], [[Arxentina]], [[Uruguái]], parte de [[Brasil]] y de [[Bolivia]], llegando a espardese'l so consumu hasta [[Chile]]. Demientres el sieglu XIX yera común qu'en Chile'l mate se preparara col "palito" de la yerba mate, lo cualo facía una pequeña diferencia nel mate consumíu por los chilenos. Anguaño'l mate sigue siendo un ferviatu de grande sonadía en cuasi tolos países mencionaos, sobremanera n'Arxentina y Uruguái, teniendo la particularidá de que ye bebíu diariamente por grande parte de la población. N'Uruguái ye usual ver que consumilu na cai, mentes s'espera'l tresporte (inclusive dientro del mesmu de forma non permitida) o simplemente mentes se camina al trabayu. Nun ye estraño apaniguardar en dalgunos programes de televisión a dalgún conductor col so termu y mate de la que rializa'l so llabor. N'Arxentina ye mui común tomar mate nos viaxes; al empar, ye común ver a laxente tomando mate en places o parques. Cueye aclarar que'l mate n'Arxentina y Uruguái nun suel ser una bebida de consumu individual, sinón que ye costume compartilu ente conocíos. Nestos dos países el mate forma parte de l'actividá cotidiana en munchos fogares y, en dellos casos, n'oficines, onde ye mui común ver a profesionales trabayando frente a les sos ordenadores col [[termu]] y el mate acompañando la so actividá. Ye poles sos carauterístiques<ref>[http://www.nutricion.pro/08-06-2007/alimentos/propiedades-de-la-yerba-mate Propiedaes de la yerba mate.]</ref> y pol so baxo costu la bebida por antonomasia del estudiante universitariu nestos dos países. El paraguayu mediu ta consume de tuio yerba mate. Tómalu caliente de mañana enantes del almuerzu. Y dempués del almuerzu hasta la hora de la comida tómalu en forma de tereré. Dempués del pigazu, el tereré continúa, normalemnte interrumpíu pola merienda, y en díes de muncha calor sigue hasta la cena. En Chile, de magar el sieglu XX, el consumu del [[té]] y el [[café]] dexaron a nivel [[ciudá|urbanu]] en segundu o tercer planu la costume de beber mate; presentándose nesti país grande parte del so consumu nes zones [[rural]]es. Magar, el so consumu aduz per parte de la mocedá chileno, especialmente universitario, debío a la rellación esistente con Arxentina y Uruguái. Per otra parte ye más común beber mate nel sur de Chile, que na zona norte de dichu país, y ye mui popular sobre too na Rexón d'[[Provincia d'Aysén|Aysén]], na zona próxima a [[Coyhaique]]. Tamién el mate ye una bebida mui común y mui popular ente los presos o población carcelaria de tou Chile. [[Archivu:Matero en Posadas.jpg|thumb|180px|left|Estatua d'un home preparando mate, en Posadas, Misiones, Arxentina.]] El mate poseye una cacía especial: el recipiente principal (el ''mate'' o ''porongo''), la bombilla, la [[Caldera (cocina)|pava]] y ―añadíu de magar el sieglu XX― el termu. A esti conxuntu súmase de cutio un ensamble portátil (cuasi siempre constituyíu principalmente con metal) qu'axunta dos recipientes: la "yerbera" (ye dicir, el recipiente n'onde se deposita la yerba pa cebar el mate) y l'azucrera pal mate dulce. Inclusive la "[[caldera (cocina)|pava]]", usada n'Arxentina, cola cuala se calez y vierte l'agua pal mate suel ser especial. Esti recipiente ye llamáu metafóricamente "pava" n'Arxentina porque la so silueta remembra a un [[pavu]]. Ye mui semeyante a una tetera, anque'l picu tien una muesca que facilita'l vertíu con un chorru finu de l'agua caliente dientro de los recipientes. Inclusive esisten bandexes especiales con moldures p'acomodar la cacía precitao y el platu nel cualu se coloquen [[Galleta|galletines]] o "[[factures]]" coles que tradicionalmente s'acompaña'l mate. === D'Uruguái === Los uruguayos consumen al añu 400 millones de llitros de mate (a razón d'un llitru d'agua cada 80 gramos de yerba) nún mercáu qu'importa 32 millones de kilos al añu y factura cerca de US$ 90 millones. El consumu de mate supera inclusive al de toles marques de refrescos xuntes que, según datos de la consultora Id Retail, venden al añu cerca de 290 millones de llitros. Nun importa la edá nin el nivel socioeconómicu, tampoco la hora del día nin el llugar; el consumu de mate n'Uruguái foi quien a curtiar tresversalmente a la sociedá y el productu ye escoyíu güei por ocho de cada diez uruguayos, siendo'l país el mayor consumidor de mate tocántenes a la so cantidá d'habitantes. == Propiedaes == El mate ye un escelente [[Tónicu (melecina)|tónicu]] y depurativu, lo segundo pol so calter [[diurético]]. La so capacidá diurética desplica una "paradoxa" de la "dieta [[gauchu|gaucha]]" hasta entamos del [[sieglu XX]]: hasta entóncenes los habitantes de les zonas rurales del [[Conu Sur]] solíen tener una dieta [[proteína|hiperproteínica]] ensin aparente contrabalancéu, lo cualo provocara –nel más benignu de los casos– una elevadísima concentración d'[[urea]] que se reflexaría rápidamente n'afeiciones imposibilitantes como la [[Gota (enfermedá)|gota]]. Por embargu, la diuresis que se llograba pol eleváu consumu de mate contrapesaba los escesos d'una dieta hiperproteica. El mate, per otra parte, poseye escelentes [[antioxidante]]s. Según les conclusiones d'un estudiu lleváu a cabu n'Estaos Xuníos, el consumu de mate pue amenorgar el [[colesterol]] [[lipoproteína de baxa densidá|LDL]] o colesterol "malo", al empar qu'afala al aumentu de colesterol [[lipoproteína d'alta densidá|HDL]] o colesterol "bono". La investigación afirma que'l mate tien propiedaes qu'inducen l'actividá d'importantes [[enzima|enzimes]] [[antioxidante]]s nel organismu; una de les más importantes ye la [[paraoxonasa-1]], qu'aída a retirar el colesterol malo y tien efeutos cardioprotectores.<ref>[http://www.lanacion.com.ar/cienciasalud/nota.asp?nota_id=957779&origen=4ta&toi=-3&pid=3424965 «Consumir mate aída a reducir el colesterol»,] artículu nel diariu ''La Nación''.</ref> Tamién apuerta'l mate (especialmente si ye bebíu per aciu del "cebado" con [[Bombilla (utensiliu de cocina)|bombilla]]) elevaos niveles de [[xantina|xantines]] y hasta dolce beneficiosos [[polifenol]]es ente los cualos destaquen el [[ácidu clorogénico]] y la [[quercitina]]. Otra carauterística (güei cuasi anecdótica) foi bastante fortuita: los combatientes criollos o [[gauchu|gauchos]] pela [[Guerres d'independencia hispanoamericanes|Guerra de la Independencia]] obteníen la mayor parte de l'agua al traviés del consumu de ferviatos y decoctos de mate, d'esti xeitu l'agua yera purificao de grande parte de les bacteries y posibles parásitos; los europeos (castellanos y mercenarios) que solíen considerar al mate como daqué "bárbaru" o "primitivu" bebíen les agües ensin el necesariu caldeáu, polo cualo contrayíen con frecuencia parasitosis. Polo anterior adícase que'l mate ye una bebida beneficiosa namái contraindicada en casos de personalidaes mui ansioses, carecientes d'insomniu o de dalgunes disfunciones renales severes. Como s'obsercara recientemente col café, el mate favorez l'[[atención]] y con ello les actividaes [[intelixencia|intelectuales]]. Resulta asinamesmo un bon antidepresivu; a diferencia del café bebíu n'esceso, el mate nun ye adictivu, y nun se rexistraron casos d'insomniu debíos a esti;<ref>[http://www.alimentacion-sana.com.ar/informaciones/alimentos/yerba.htm El mate nun ye adictivu nin provoca insomniu, según estudios de mélicos y universidaes.]</ref> lo cualo débese a que'l mate se bebe bien dilíu n'agua y -xeneralmente- ente delles persones, y qu'amás de too esto, el mate contién muncha menos cafeína que'l té, el café, el guaraná, el cacao, etc.<ref>[http://www.delgaleno.com/DETAIL.ASP?id=000017 El Mate tiene muchísima menos cafeína que el café, el té, el cacáu, el guaraná, etc.]</ref> Tamién, podría influyir qu'esti ye consumíu preferentemente na franxa horaria que va dende la mañana ceo hasta la tarde (hasta les 9 de la nueche, aproximao). Per otra parte la [[diuresis]] que provoca'l mate elimina rápidamente los [[catabolitos|catabolitu]] d'alcaloides de la [[cafeína]] al mesmu tiempu que depura al organismu de toxinus. Un estudiu previu d'Uruguái informó d'un aumentu del riesgu de cáncanu de vexiga arreyaos al beber de la yerba mate de forma escesiva, cosa bastante frecuente en munchos uruguayos. Tamién se suxere que'l consumu de mate pueda llegar a ser un factor de riesgu pal cáncanu d'esófagu, si se bebe a puntu d'ebullición, debío a l'alta temperatura de l'agua que -col paso del tiempu- pue llegar a mancar la mucosa esofágica paulatinamente. <ref>[http://viaclinica.com/article.php?pmc_id=1857703: «Bebíes non alcohóliques y el riesgo de cáncanu de vexiga n'Uruguái».]</ref> <nowiki>*</nowiki> <small>"[[Chinchibirria]]" o "chinchibirra", orixinalmente y correutamente, fai alusión a los llicores y bébores espirituoses (por exemplu cerveces) en base al [[xenxibre]] sicasí la paronomasia facilitó que se llamara en munches ocasiones del mesmu mou al llicor de [[nerbu]] ye dicir, a la [[xinebra (bébora)|xinebra]].</small> == Ver tamién == * [[Bombilla (utensiliu de cocina)|Bombilla]] * [[Guampa]] * [[Mate cocíu]] * [[Mate de coca]] * [[Tereré]] * [[Yerba mate]] * [[Yerbomatófonu]] == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Bébores]] jjbp4mbncbp2ol6jw4i2p2j9eeve54h Coneyu furón 0 34006 3707400 3467456 2022-08-16T14:53:15Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{referencies}} El '''Coneyu furón''' ye una subespecie de [[Oryctolagus cuniculus|coneyu européu]] ''(Oryctolagus cuniculus''), propia d'[[Asturies]]. ==Descripción== Son pequeños y redondos, puen algamar hasta los 3,5 [[Quilogramu|kg]]. Son de color pardo-lleonada. Los machos estrémense de les femes pola tiesta, al tenela más ancha y gruesa. Antiguamene se criaba nes cortes cuando estes nun teníen pisu de formigón, estos facíen furacos en suelu pa facer les sos madrigueres, d'ehí el so nome. Aliméntábase fundamentalmente de los burbizos del ganáu. La so carne yera aprovechao como complementu nel consumu familiar. Güei, esta especie s'alcuentra nún estáu críticu, rexistrándose únicamente dos criadores en tol país. [[Categoría:Races autóctones d'Asturies]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] ppzg3e9ptihug44enfubunyqyvfg9wd Juan Barjola 0 34385 3707418 3615421 2022-08-16T14:55:11Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Persona}} '''Juan Galea Barjola''' foi un pintor estremeñu {{nym}}. Perteneciente a la corriente del [[espresionismu]] representativu, ye ún de los pintores estremeños de mayor importancia na segunda metá del [[sieglu XX]], destacando na so pintura'l componente moral, que recueye n'imáxenes les convulsiones que se producen na sociedá española del so tiempu con un gran dominiu de la color y del xestu. == Biografía == Los sos primeros estudios artísticos realízalos al entrar con 17 años na [[Escuela d'Artes y Oficios de Badajoz]], pasando más tarde a la de [[Madrid]]. Fizo lod sos estudios na [[Escuela de Bellrs Artes de San Fernando]], trabayó como tallista, vendió los sos primeros dibuxos hasta que, en [[1957]] fizo la so primer esposición na Galería Abril de Madrid. En [[1960]] obtién una beca d'estudiu de la [[Fundación Juan March]] que-y permite viaxar a [[París]] y [[Bélxica]]. En [[1963]] los críticos distínguen-y la Medaya d'Oru Eugenio D'Ors y espón nes sales de la Direición Xeneral de Belles Artes. Na Esposición Nacional de 1968 obtién el PremiouNacional de Dibuxu. Posteriormente espón en sales como l'Atenéu de Madrid, Galería Altamira ([[Uviéu]]), Bienal de São Paulo, Muséu de Belles Artes de Bilbo, Galería Biosca (Madrid). En [[1985]] obtuvo'l [[Premiu Nacional d'Artes Plástiques d'España|Premiu Nacional d'Artes Plástiques]]. Destaquen les sos donaciones que se materialicen en [[1988]] na inauguración en [[Xixón]] del [[Muséu Juan Barjola|muséu]] qu'axunta gran parte de la so obra y otra donación a [[Estremadura]]. == Obra y crítica == Barjola señala de la so obra que tien dos componentes principales ''Un mundo soñado'', ''El palpito que vivimos'', y, otres, ''El mundo onírico, El soñado''. Dientro del so mundu real destaquen les sos maternidaes, neños y neñes y, sobre too les tauromaquies que, al final de la so vida, diéron-y gran reconocimientu públicu. Na so temática onírica destaquen les sos obres de tema eróticu como son series sobro los prostíbulos. Al so llabor propiamente pictóricu siguió realizando tamién dibuxu tola so vida. La llitografía ye una estaya del arte en que realizó una de les obres mayestres del [[sieglu XX]]: [[Tauromaquia]]. Formada por una coleición de 20 llitografíes en collores estampaes a mano inspiraes en versos de [[Rafael Alberti]] y editaes por Rafael Casariego (ediciones d'Arte y Bibliofilia) en [[1970]]. == Museos == Museos con coleiciones de Juan Barjola: *[[Muséu Juan Barjola]] *[[Muséu Reina Sofia|Muséu Centru Nacional d'Arte Reina Sofía]] *[[Muséu de Belles Artes de Bilbo]]. *[[Muséu de Bellas Artes d'Asturies]]. *Muséu de la Solidaridá de Chile. *[[IVAM]] *Coleición d'Arte del Sieglu XX (Alacant, donación Eusebio Sempere) *Coleición Aena *Coleición Telefónica == Referencies == *''Barjola'' Joaquín de la Puente. Ministeriu d'Educación 1971 *''Barjola''. José de Castro Arines. Panorama de la Pintura Contemporánea 1972 *''Paseo por Barjola''. José Hierro. Catálogu de la exposición MEIAC 1999 == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.juanbarjola.org Web oficial de Barjola] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Pintores d'España|Barjola, Juan]] [[Categoría:Persones d'Estremadura|Barjola, Juan]] [[Categoría:Persones de la provincia de Badajoz]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] qsf4vlgx8oxzkujp0ccvc9zyprn1olu 3707508 3707418 2022-08-16T15:05:23Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{Persona}} '''Juan Galea Barjola''' foi un pintor estremeñu {{nym}}. Perteneciente a la corriente del [[espresionismu]] representativu, ye ún de los pintores estremeños de mayor importancia na segunda metá del [[sieglu XX]], destacando na so pintura'l componente moral, que recueye n'imáxenes les convulsiones que se producen na sociedá española del so tiempu con un gran dominiu de la color y del xestu. == Biografía == Los sos primeros estudios artísticos realízalos al entrar con 17 años na [[Escuela d'Artes y Oficios de Badajoz]], pasando más tarde a la de [[Madrid]]. Fizo lod sos estudios na [[Escuela de Bellrs Artes de San Fernando]], trabayó como tallista, vendió los sos primeros dibuxos hasta que, en [[1957]] fizo la so primer esposición na Galería Abril de Madrid. En [[1960]] obtién una beca d'estudiu de la [[Fundación Juan March]] que-y permite viaxar a [[París]] y [[Bélxica]]. En [[1963]] los críticos distínguen-y la Medaya d'Oru Eugenio D'Ors y espón nes sales de la Direición Xeneral de Belles Artes. Na Esposición Nacional de 1968 obtién el PremiouNacional de Dibuxu. Posteriormente espón en sales como l'Atenéu de Madrid, Galería Altamira ([[Uviéu]]), Bienal de São Paulo, Muséu de Belles Artes de Bilbo, Galería Biosca (Madrid). En [[1985]] obtuvo'l [[Premiu Nacional d'Artes Plástiques d'España|Premiu Nacional d'Artes Plástiques]]. Destaquen les sos donaciones que se materialicen en [[1988]] na inauguración en [[Xixón]] del [[Muséu Juan Barjola|muséu]] qu'axunta gran parte de la so obra y otra donación a [[Estremadura]]. == Obra y crítica == Barjola señala de la so obra que tien dos componentes principales ''Un mundo soñado'', ''El palpito que vivimos'', y, otres, ''El mundo onírico, El soñado''. Dientro del so mundu real destaquen les sos maternidaes, neños y neñes y, sobre too les tauromaquies que, al final de la so vida, diéron-y gran reconocimientu públicu. Na so temática onírica destaquen les sos obres de tema eróticu como son series sobro los prostíbulos. Al so llabor propiamente pictóricu siguió realizando tamién dibuxu tola so vida. La llitografía ye una estaya del arte en que realizó una de les obres mayestres del [[sieglu XX]]: [[Tauromaquia]]. Formada por una coleición de 20 llitografíes en colores estampaes a mano inspiraes en versos de [[Rafael Alberti]] y editaes por Rafael Casariego (ediciones d'Arte y Bibliofilia) en [[1970]]. == Museos == Museos con coleiciones de Juan Barjola: *[[Muséu Juan Barjola]] *[[Muséu Reina Sofia|Muséu Centru Nacional d'Arte Reina Sofía]] *[[Muséu de Belles Artes de Bilbo]]. *[[Muséu de Bellas Artes d'Asturies]]. *Muséu de la Solidaridá de Chile. *[[IVAM]] *Coleición d'Arte del Sieglu XX (Alacant, donación Eusebio Sempere) *Coleición Aena *Coleición Telefónica == Referencies == *''Barjola'' Joaquín de la Puente. Ministeriu d'Educación 1971 *''Barjola''. José de Castro Arines. Panorama de la Pintura Contemporánea 1972 *''Paseo por Barjola''. José Hierro. Catálogu de la exposición MEIAC 1999 == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.juanbarjola.org Web oficial de Barjola] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Pintores d'España|Barjola, Juan]] [[Categoría:Persones d'Estremadura|Barjola, Juan]] [[Categoría:Persones de la provincia de Badajoz]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] 3xlkzuxhdq6ruj78mm7jxqnke2li9yz Perrunilla 0 34391 3707437 2975325 2022-08-16T14:56:59Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{ficha de comida}} [[Archivu:Perrunilla.jpg|thumb|Una perrunilla.]] [[Archivu:Perrunillas-Salamanca.JPG|thumb|Perrunilles nuna pastelería de Salamanca.]] Les '''perrunilles''' son un tipu de dulce de [[repostería]] [[Repostería de Salamanca|tradicional]], típicu de dalgunes llocalidaes [[Provincia de Salamanca|salmantines]] y [[Estremadura|estremeñes]]. Carauterízase por ser una pasta de testura seca y áspra. Cuando s'inxer suel esfacese na boca. Dependiendo de la zona suelen ellaborase con ingredientes y disposiciones estremaes, por regla xeneral son rondes. Delles considérense "dulces conventuales" ellaboraos por monxes. == Característices == Los sos ingredientes principales son la [[mantega de gochu]], [[güevu (alimentu)|güevu]], [[fariña de trigu|fariña]], [[azucre]], delles [[aceite d'oliva|aceite]], [[canela]], [[zume de llimón|llimón]], almendres y [[aguardiente]]. Estos ingredientes mécense ellaborando una masa (asemeyada a la del pan) de la que se tomen porciones y s'ellaboren les perrunilles.<ref name="Repo">Jesús Ávila Granados, (2003), ''El libro de la repostería tradicional'', Barcelona, Bon Vivan, páx. 186</ref> Tres esta operación enfórnense a unos 200ºC per una media hora. Les perrunilles poseyen una color marrón debío a este procesu d'arroxáu. N'[[Gastronomía d'Estremadura|Estremadura]] suelen ellaborales con formes ovalaes. Cada pasta suel tener unos cincuenta gramos de pesu de media. Antiguamente solíen acompañar al [[chicolate caliente|chicolate]]. En munchos llugares confúndense colos [[almendráu|almendraos]], ya que les diferencies ente dambos suelen ser llocales, principalmente pola variación en dalgún ingrediente pero non na forma nin nel tamañu. == Ver tamién == * [[Sacatrapu|Sacatrapos]] * [[Marañuela]] * [[Alfaxur]] * [[Mantegáu|Mantegaos]] * [[Piñonate|Pitoñates]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.canal-recetas.com/cocina_regional_extremadura/receta_perrunillas_cocina_extremena.htm Receta de perrunilles tradicionales d'Estremadura] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Gastronomía de Salamanca]] [[Categoría:Gastronomía d'Estremadura]] p37rkytywjgd88j4kxrt85ubsqxye1x Alcalde d'Onís 0 34436 3707374 3608943 2022-08-16T14:50:49Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki '''Alcaldes d'[[Onís]]''' de magar [[1979]]: <timeline> #Toles llonxitúes mídense en píxeles ImageSize = width:1600 height:550 #Tamañu de la imaxe: anchu, altu PlotArea = width:50 height:500 left:50 bottom:10 #Tamañu de la gráfica en sí dientro de la imaxe: anchu, altu, marxe esquierdu, marxe derechu DateFormat = yyyy #Formatu de dates= y-cifra d'añu, m-cifra de mes, d-cifra de día. Period = from:1979 till:2015 #Periodu de tiempu representáu: dende, hasta TimeAxis = orientation:vertical #Orientación de la exa de tiempos: horizontal o vertical ScaleMajor = unit:year increment:4 start:1979 #Escala # Nun se da cuenta de cuándo choquen dos frases, asina qu'hai # que moveles a mano cola variable $dx Define $dx = 35 # shift text to right side of bar PlotData= #barra, color, anchu, ?, alliniamientu, tamañu de fonte (XS,S,M,L,XL) bar:Líderes color:red width:25 mark:(line,white) align:left fontsize:M #dende hasta desplazamientu($dx, píxeles) testu y enllaz from:1979 till:1983 color:orange shift:($dx,0) text:[[Fernando Díaz-Caneja Alonso]], [[UCD]] (1979) from:1983 till:1987 shift:($dx,0) text:[[José Fernández García]], [[PSOE]](1983) from:1987 till:2011 shift:($dx,0) text:[[José Antonio González Gutiérrez]], [[PSOE]] (1987) from:2011 till:2015 shift:($dx,0) text:[[José Manuel Abeledo Viesca]], [[PSOE]] (2011) </timeline> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Alcaldes y alcaldeses d'Asturies|Onís]] [[Categoría:Onís|Alcaldes]] [[Categoría:Llistes d'Asturies]] k7y36wa0c216irvu6nr6uo5cq23sdie Quesu de Porrúa 0 34471 3707448 2962499 2022-08-16T14:57:56Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Ficha de quesu | nome = Porrúa | imaxe = [[Archivu:Queso de Porrua.JPG|260px]] | otros nomes = | zona = [[Asturies]] | rexón = Oriental | ciudá = [[Porrúa]] | lleche = [[Oveya]] o [[Vaca]] | pasteurizao = Sí | testura = | grasa = Mínimu: 45% | proteína = Mínimu: 35% | tamañu = Alzada: 2-3 cm<br/>Diámetru de la base: 9-10 cm | pesu = 0,3 kg | avieyamientu = 6-20 díes }} El '''quesu de Porrúa''' ye un tipu de [[quesu]] blandio que s'ellabora nel oriente d'[[Asturies]]<ref>[http://www.vivirasturias.com/asturias/llanes/queso-de-porrua/es Vivir Asturies]</ref>. == Zona de producción == Ellabórase nel llugar y parroquia de [[Porrúa]], nel conceyu de [[Llanes]], allugáu nel postreru oriental d'Asturies. Ye un territoriu de [[clima oceánicu]], con temperatures fresques y precipitaciones abondoses que favorecen la presencia de paciones. == Ellaboración == Produzse normalmente con lleche d'oveya ([[abril]]-[[agostu]]), anque si la época del añu lo impide emplégase lleche de vaca. La so ellaboración parte de lleche pasteurizao, amiéstase-y [[formientu]] y cuando llega a 35ºC añádese'l [[cuayu]] industrial y en media hora tenemos la [[cuayada]]. Cúrtiase al tamañu de garbanzos y se-y quita'l sueru. Pásase a moldos de plásticu pa tener el quesu fresco, qu'hai que consumir de secute dao a que tien una vida d'unos 3-5 díes, a los demás trozos se-y quita'l sueru y se coloca en moldos de plásticu con furacos dexándolos ellí unes 12 hores pa quitar el sueru que pueda quedar y se vayan prensando, pasáu'l tiempu dáse-yos la vuelta y se dexen otres 12 hores. Llueu pasen a la [[salmoria]] otres 12 hores y yá pasen a maduración a 25ºC valtiándolos tolos díes per 3 selmanes. Realízase en caseríes pequeñes, con participación familiar y calteniendo les tradiciones propies. == Carauterístiques == [[Archivu:Queso Porrúa corte.JPG|thumb|right|270px|Interior del ''quesu de Porrúa'']] Ye un quesu duna color mariella, de consistencia firme con dalgunos furacos, la corteya ye escura pudiendo apaecer dalgo de [[mofu]]. El so conteníu grasu ye mediu (45%) y la so forma ye cilíndrica y de poco pesu (unos 300gr). El sabor de lo curao ye fuerte y el de lo fresco ye sele y cremosu. Pal so consumu encamiéntase curtiar el quesu en dos metaes y llueu en triángulos pequeños. El quesu fresco ye ideal p'almuerzos, con aonchoes, ensalaes, postres, etc, ya que nun contién sal. El quesu curao ye pa comelo como aperitivu o en tables de quesu, P'acompañar con bébores, nel casu de los Porrúa de cabra son comenientes los [[vinu|vinos]] tintos seles y pa los frescos o de vaca encamiéntase [[sidra]] y vinos blancos o rosaos. == Variedaes == Esiste una variedá de los quesos de Porrúa denomada '''''Quesos de Truenu'''''<ref>[http://lacuruxa.es/Productos-de-Asturias/Quesos/Queso-de-Porrua.html La Coruxa]</ref>, por tar ellaboraos en momentos de truena con descargues llétriques. Esti fenómenu atmosféricu perxudica al lleche cuando ta cuayando y polo tanto altera'l procesu. Les pieces resultantes tienen un tastu amargu a humedá y inclusive a tierra, polo que nun se suel comercializar. == Ver tamién == * [[Quesos d'Asturies]] == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Quesos d'Asturies|Porrúa]] [[Categoría:Llanes|Quesu de Porrúa]] tgh788x6qyek28ao2cdegmuuyzgfz5o Quesu de Pría 0 34472 3707449 2962502 2022-08-16T14:58:02Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Ficha de quesu | nome = Pría | imaxe = [[Archivu:Ahumado de Pría 02.jpg|260px]] | otros nomes = | zona = [[Asturies]] | rexón = Oriental | lleche = [[Vaca]] y [[oveya]] | pasteurizao = Sí | testura = | grasa = Mínimu: 45% | proteína = Mínimu: 35% | tamañu = Alzada: 5-12 cm<br/>Diámetru de la base: 17-25 cm | pesu = 0,5-0,8 kg/1,5-2 kg | avieyamientu = 60 díes }} El '''quesu de Pría''' ye un tipu de quesu que s'ellabora nel oriente d'[[Asturies]]<ref>[http://www.vivirasturias.com/asturias/llanes/queso-de-pria-ahumado/es Vivir Asturies]</ref>. == Zona de producción == Ellabórase esclusivamente na parroquia [[Llanes|llanisca]] de [[Pría]], nos llugares de [[Belmonte (Pría)|Belmonte]], [[Garaña (llugar)|Garaña]], [[Llames (Pría)|Llames]], [[La Pesa (llugar)|La Pesa]], [[Piñeres (Pría)|Piñeres]], [[Silviella (Pría)|Silviella]] y [[Villanueva (Pría)|Villanueva]]. Ye una zona costera y de [[clima oceánicu]], con temperatures seles y precipitaciones abondoses que propicia l'apaición de paciones. == Ellaboración == Utilízase [[lleche]] pasteurizao de vaca, a la que se-y amiesta ñata de lleche d'oveya. Calezse a 30 ºC con [[cuayu]] natural, marciando dempués d'una media hora. Llueu, cúrtiase la [[cuayada]] resultante y se vuelve a recalentar (35 ºC) pa que la grana gane en consistencia. Entós, introdúcese nos moldos y se caltién presando 24 hores, pa darréu salalo en [[salmoria]]. Tres oriar, déxase na cámara de maduración ente ún y dos meses. Sedrá entós cuando se realice'l fumáu, realizando por ficción de maderes de [[Quercus robur|carbayu]] (principalmente) y de [[Fagus|fayes]], que poseyen poca combustión. Al tar el fumu xenerao n'anovamientu continuu, evítase que los compuestos nocivos perxudiquen al quesu, que pola contra ganará en sabor y arume. El tiempu de maduración y curación determinará'l so máximu puntu de calidá, aconseyándose los que cuenten con 2 meses de curación. == Carauterístiques == [[Archivu:Ahumado de Pría 03.jpg|thumb|270px|Interior del ''quesu fumao de Pría''.]] Trátase d'un quesu semiblandio, de forma cilíndrica y llaterales redondos. La so pasta ye de consistencia firme, de color blanco-mariella. y presenta dellos güeyos de pequeñu tamañu. Tien dos tamaños estándar; un d'ente 500 y 800 gr y el mayor, de 1,5 o 2 kilogramos. Tien una corteya dura y nidia y de color parda. Tien un tastu sele, con un carauterísticu golor a fumu. == Variedaes == Esiten dos clases; el '''''semicurao de Pría''''' y el '''''quesu fumao de Pría''''', de mayor sonadía. == Ver tamién == * [[Quesos d'Asturies]] == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Quesos d'Asturies|Pría]] [[Categoría:Llanes|Quesu de Pría]] 19yxfdlnm7mx3l8mb2taidjg833etgj Carnavalada de Oviedo 0 34598 3707390 3610854 2022-08-16T14:52:22Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Pintura}} '''Carnavalada de Oviedo''' ''(Antroxu d'Uviéu)'' ye un oleu sobre llenzu realizáu en [[1930]] y perteneciente a la serie de ''Mascaradas'', carauterístiques que'l pintor [[Evaristo Valle]] fizo dende [[1915]] hasta'l final de la so vida. Nelli amuésense una serie de personaxes mazcaraos que baillen dientro d'un espaciu urbanu, l'[[Uviéu]] de principios del [[sieglu XX]]. Evaristo xenera los volúmenes con cencielles manches de color. Del mesmu xeitu crea una sensación de movimientu xugando con distintos tonos de mariellu, roxu esllíu, azules y blancos. Por mor de la fuerte influyencia de [[Francisco de Goya|Goya]] les figures nidies, asina como los edificios o los rostros malapenes s'aprecien. L'emplegu de la llinia sinuosa, dinámica y curva que contribúi a potenciar la sensación de movimientu, asina como'l rescamplu de los zapatos o los pantalones fainos pensar na influyencia de [[Paul Gauguin]] y [[Edgar Degas]], autores colos que coincidiría na so estancia de cuatro años en [[París]]. El paisaxe tien delles traces [[Cubismu|cubistes]], son volúmenes arquiteutónicos mui definíos y compautos, xugando d'esti mou cola prespeutiva al traviés de la disposición en primeros y segundos planos. Acolúmbrase una torre, que s'albidra como la torre de la [[Catedral d'Uviéu]]. Los montes del fondu de la obra identifíquense como'l [[Naranco|Monte'l Naranco]] y la sierra [[L'Aramo]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Evaristo Valle]] [[Categoría:Costumismu rexonalista]] [[Categoría:Pintura]] mo0rnu87fkooxwjys6bzw40eqn3zbmi 3707393 3707390 2022-08-16T14:52:37Z YoaR 37624 Plantía: {{referencies|t={{subst:CURRENTTIMESTAMP}}}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220816145237}} {{Pintura}} '''Carnavalada de Oviedo''' ''(Antroxu d'Uviéu)'' ye un oleu sobre llenzu realizáu en [[1930]] y perteneciente a la serie de ''Mascaradas'', carauterístiques que'l pintor [[Evaristo Valle]] fizo dende [[1915]] hasta'l final de la so vida. Nelli amuésense una serie de personaxes mazcaraos que baillen dientro d'un espaciu urbanu, l'[[Uviéu]] de principios del [[sieglu XX]]. Evaristo xenera los volúmenes con cencielles manches de color. Del mesmu xeitu crea una sensación de movimientu xugando con distintos tonos de mariellu, roxu esllíu, azules y blancos. Por mor de la fuerte influyencia de [[Francisco de Goya|Goya]] les figures nidies, asina como los edificios o los rostros malapenes s'aprecien. L'emplegu de la llinia sinuosa, dinámica y curva que contribúi a potenciar la sensación de movimientu, asina como'l rescamplu de los zapatos o los pantalones fainos pensar na influyencia de [[Paul Gauguin]] y [[Edgar Degas]], autores colos que coincidiría na so estancia de cuatro años en [[París]]. El paisaxe tien delles traces [[Cubismu|cubistes]], son volúmenes arquiteutónicos mui definíos y compautos, xugando d'esti mou cola prespeutiva al traviés de la disposición en primeros y segundos planos. Acolúmbrase una torre, que s'albidra como la torre de la [[Catedral d'Uviéu]]. Los montes del fondu de la obra identifíquense como'l [[Naranco|Monte'l Naranco]] y la sierra [[L'Aramo]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Evaristo Valle]] [[Categoría:Costumismu rexonalista]] [[Categoría:Pintura]] 7dq3hzclbur4fwar5vc6xqrcpet4ez0 Ilesia de San Xuan el Real 0 34797 3707416 3632260 2022-08-16T14:55:05Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220411182458}} {{Edificiu}} La '''Ilesia de San Xuan el Real''' (conocida popularmente como la '''''Catedral del Ensanche''''') asítiase na ciudá [[Asturies|asturiana]] d'[[Uviéu]] concretamente ente les cais Campoamor, Doctor Casal y Melquiades Álvarez. == Carauterístiques == D'estilu [[neorrománicu]], trátase d'un de los templos historicistes más representativos d'Asturies. La so construcción aníciase en [[1912]] nún solar que fuera ocupáu por otra ilesia, demolida en [[1882]], con diseñu del arquiteutu [[Luis Bellido]] siendo finalizada en [[1915]]. Esti arquiteutu recibiera una distinción honorífica na ''Esposición Xeneral de Belles Artes'' de [[1906]]. Reemplazó a otra, d'igual adoración, valtada en 1882 y asitiada na que continúa siendo ''Cai de San Xuan''. Presenta planta de cruz llatina, transeptu espaciosu, capielles llaterales y cúpula d'escomanaes dimensiones, elevada sobre pechines y recubierta esternamente con cerámica brillante de color bermeyu. L'esterior, atrautivu pola so variedá policromática (particularmente, la piedra rosa nel frente) y la bayura de volúmenes, ufre espléndida fachada, con dos torres-campanariu cuadraes custodiando un acentuáu fastial nel que s'abre la portada neorrománica y un ventanal de gran tamañu. Nel interior, destaquen les columnes de gran atrautivu ornamental; les vidreres [[Modernismu|modernistes]] ([[1914]]), encomendaes a [[José Maumejean]]; los cuatro grandes frescos de la cúpula y los trés ábsides, debíos a [[Félix Granda]]; los altares, escultures y confesionarios ideaos por esti artista y salíos del so taller; la pila bautismal, en mármol blanco, con trabayu en relieve de [[Cipriano Folgueras Doiztúa]]; o la [[capiella de Les Ánimes]], nel llau izquierdu. Del antiguu templu parroquial proceden escelentes imáxenes: un Crucificáu, dieciochescu; Xesús Cautivu, obra d'Antonio Borja, más otres barroques del [[sieglu XVIII|XVIII]], como l'Éstasis de San Antonio o La Dolorosa. El [[16 d'ochobre]] de [[1923]] celebróse nesta ilesia la boda de [[Francisco Franco]] con [[Carmen Polo]], siendo padrinos el rei [[Alfonsu XIII]], representáu pol xeneral [[Antonio Olsada]] qu'ostentaba'l cargu de gobernador militar d'Asturies y Pilar Martínez-Valdés, tía de la novia. Asinamesmo, la única fía del matrimoniu, [[Carmen Franco y Polo]], foi bautizada nesti mesmu templu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.sanjuanelreal.es Páxina web de la parroquia] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Ilesies d'Asturies]] [[Categoría:Monumentos d'Uviéu]] s6mq0fmgmpxauar41g8nbfh0yh074u0 Parque Natural del Tajo Internacional 0 34816 3707433 3691884 2022-08-16T14:56:41Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Xeografía}} El '''Parque Natural del Tajo Internacional''' (en [[idioma portugués|portugués]] '''''Parque Natural do Tejo Internacional''''', PNTI) ye la nomenclatura utilizada pa nomar a dos espacios naturales protexíos de 'carauterístiques idéntiques pero con distinta xestión. Ún na [[provincia de Cáceres]], [[Comunidá Autónoma d'Estremadura]], [[España]] y otru nel [[Distritu de Castelo Branco]], [[Rexón Norte (Portugal)|Rexón Norte]], [[Portugal]]. == Estensión == El cursu fluvial del [[ríu Tajo]] que sirve de frontera natural ente España y Portugal, dixebra una zona de carauterístiques bien asemeyaes ente dambos países. El Tajo ye al empar l'elementu común y nexu d'unión de tol territoriu que s'estiende llinealmente a lo llargo de más de 60 km. *La '''parte española''', declarada ''Parque Natural del Tajo Internacional'', enántase sobre una superficie de 25.088 hac y engloba a un total d'once conceyos pertenecientes a trés Mancomunidaes Integrales distintes, la [[Mancomunidá Integral de Rivera de Fresnedosa]] a la que pertenez el conceyu de [[Zarza la Mayor]], [[Mancomunidá Integral Tajo-Salor]] qu'abargana a los conceyos d'[[Alcántara (Cáceres)|Alcántara]] y [[Brozas (Cáceres)|Brozas]] y per último la [[Mancomunidá Integral de Sierra de San Pedro]] a la que pertenecen los conceyos de [[Carbajo (Cáceres)|Carbajo]], [[Cedillo (Cáceres)|Cedillo]], [[Herrera de Alcántara]], [[Herreruela (Cáceres)|Herreruela]], [[Membrío (Cáceres)|Membrío]], [[Salorino (Cáceres)|Salorino]], [[Santiago de Alcántara (Cáceres)|Santiago de Alcántara]] y [[Valencia de Alcántara (Cáceres)|Valencia de Alcántara]]. *La '''parte portuguesa''', declarada ''Parque Natural do Tejo Internacional'', estiéndese sobre una superficie de 26.484 hac y abarca los conceyos de [[Castelo Branco]], [[Idanha-a-Nova]] y [[Vila Velha de Ródão]]. == Productos turísticos == === ''El Balcón del Tajo'' === Como productu estrella cuntamos anguaño col barcu turísticu del Tajo internacional, ''El Balcón del Tajo'', del que la so esplotación s'encarga la empresa Factor Ocio. Ye una embarcación monocascu con capacidá pa 80 persones, repartíes en 16 asientos al aire llibre sobre la cubierta superior y 64 places a techu na principal. Esti barcu cunta guíes especializaos y intérpretes de la natura pa dar a conocer el Parque Natural del Tajo Internacional y la so doyura ambiental a los usuarios. El barcu turísticu cubre dos rutes dende l'atracaderu d'Herrera de Alcántara. Una sedrá hasta la presa de Cedillo, de 22 quilómetros aproximao y dos hores de duración; y otra ruta agües arriba hasta la Fuente de La Geregosa en Santiago de Alcántara, con alredor 23 quilómetros y otres dos horas de duración. La [[Diputación de Cáceres]] invirtió 540.000 euros na construcción d'esti barcu, del que se solicitaron más de 1.500 reserves na so primer selmana d'inauguración. Les tarifes pa esfrutar del ''"Balcón del Tajo"'' oscilen ente los 15 euros por adultu hasta los ocho euros pa grupos. Los neños de cero a cuatro años viaxarán de baldre y tamién hai descuentos pa menores, mayores y estudiantes. Tola información sobro'l proyeutu y reserves pue consultase na páxina so web<ref>www.barcodeltajo.com Barcu turísticu ''"Balcón del Tajo"''</ref> == Xeografía == === Orografía === La orografía dominante pecuñarízase por una escasa altitú y por un paisaxe de perfil allombáu, nun esisten cordales d'importancia, únicamente destaquen, en la zona sur de la comarca, l'apaición de les estribaciones más occidentales de la [[Sierra de San Pedro (Cáceres)|Sierra de San Pedro]] con altitúes qmáximas en tornu a los 600 m.s.n.m., asina como na parte norte, coincidiendo col términu municipal de Zarza la Mayor la [[Sierra de la Garrapata (Cáceres)|Sierra de la Garrapata]]. El paisaxe sí ta carauterizáu poles fuertes pindidures que produxo'l drenaxe de la principal arteria fluvial de la provincia de Cáceres, el ríu Tajo, xenerando'l típicu paisaxe de ribera. Por mor a la intrincada orografía y a les fuertes pindidures que torgaron l'aprovechamientu agrícola d'estos espacios llogróse caltener una importante biodiversidá y una densidá de fauna que xeneró l'atención y proteición actual d'esti espaciu. === Hidrografía === En cuantes a la hidrografía de la zona, los principales ríos son el Tajo, [[Ríu Sever|Sever]], [[Ríu Salor|Salor]] y [[Ríu Erxes|Erxes]]. Esiste un ampliu númberu de pantanos, con un volume muy variáu d'agua embalsao, destaquen el pantanu d'Alcántara, el de mayor tamañu de la provincia, asina como'l de Cedillo. La variabilidá de les precipitaciones na comarca fai necesario almacenar agua pa garantizar el consumu humanu. === Flora === El parque natural del Tajo Internacional destaca mas pola gran doyura y variedá botánica de les sos formaciones vecetales que por cuntar con numberoses especies de flora rara o amenazada. Alcuéntrase nuna auténtica encruceyada de caminos, na que xorrecen flores d'oríxenes estremaos, llegándose en dalgunos sitios a cuasi cuarenta especies ente árboles y arbustos. Los ríos amuesen una escomanada bayura botánica de los sebraños. Las denses manches vexetales cambien de color pela seronda colos frutos y coles espectaculares formes d'[[Orquídea|orquidies]], [[Narcisu|narcisos]] o [[Iris foetidissima|espadañes]]. Los endemismos son les especies de mayor valir que se puen atopar nel Parque, destacando l'impresionante [[Serapias perez-chiscanoi|serapia verde]], orquídea en peligru d'estinción d'una color verde pálida que-y fai pasar desapercibida. Otres especies como l'[[Juniperus|anubreru]] con fueyes en forma d'aguya con dos bandes blances nel fexe o l'[[Acer monspessulanum|enguelgue]] con dos ales, apaecen de forma puntual o dispersa a lo llargo de tol parque. Tamién puen destacase pola so guapura delles de les especies esclusives de la [[Península Ibérica]], como la [[Antirrhinum majus|boca d'esquirpión]] propies de las paredes de granitu, la [[Anchusa|llingua de bue]] , la [[Fritillaria lusitanica|melagria]], o narcisos como'l [[Narcisu pálidu|pálidu]] o'l [[Narcissus fernandesii|fernandesii]]. Delles rareces de calter atlánticu tán presentes de manera muy esporádica na zona mas húmeda del parque, gracies a la so marcada influyencia atlántica. Trátase del [[carbayu]], el [[Fraxinus excelsior|fresnu]] o la carnívora [[Flor de rosada|flor de rosada]]. === Fauna === [[Archivu:2xcinereous.vultures.jpg|thumb|180px|[[Utre negra]]]] Tocántenes a los invertebraos, podemos atopar al gúia cuasi estintu [[Astacus astacus|zancarru]] autóctonu del ríu Sever, onde se llocalicen les últimes colonies n'Estremadura. Lo que sí podemos encontrar son poblaciones de [[Pampariella|pamparielles]] d'ambientes mediterráneos, asina como especies d'[[Odonata|odonatos]]. La construcción de la presa de Cedillo nos años 70 representó un duru güelpe para les especies piscícoles del ríu Tajo. Les especies que necesitaben de la mar desapaecieron, como l'[[Anguillidae|anguila]] o la [[Petromyzon marinus|llamprea]], mentes que n'agües fondes introduxérons especies depredadores norteamericanes y centroeuropees con fines deportivos. Los afluentes d'agües poco fondes sirvieron de refuxu pa los pexes autóctonos del Tajo; el [[Barbus barbus|barbu]], la [[Pseudochondrostoma polylepis|boga del Tajo]], el [[Squalius alburnoides|calandín]], la [[Cobitis paludica|paluca]] , toos ellos esclusivos de la Península Ibérica. Xunto a los grandes herbívoros mas fáciles d'observar como'l [[Cervus elaphus|venáu]] y el [[xabaril|xabalín]] destaquen los pequeños carnívoros ente los que podemos encontrar el [[melandru]], la [[llóndriga]], la [[Martes foina|fuina]], la [[Genetta genetta|xineta]], o l'[[Felis sylvestris|algaire]]. Ente les especies más pequeñas destaquen el grupu de los [[Esperteyu|esperteyos]] con catorce especies , ente les que sobresal l'[[Esperteyu|esperteyu de ferradura]] y un escasu endemismu ibéricu; el [[Microtus cabrerae|ratuveru de Cabrera]]. Nada menos que trelce especies d'anfibios y diecinueve de reptiles pueblen el Parque Natural de los que cuatro d'anfibios y trés de reptiles son eaclusivos de la Península Ibérica. Destaca pola so importancia bioxeográfica la presencia de dos endemismos ibéricos el [[Esperteyu|llagartu verdinegru]] y la [[Esperteyu|xaronca patillarga]], nel ríu Sever. En cuantes a les aves destaques les poblaciones d'[[Esperteyu|águila imperial ibérica]], [[Esperteyu|águila perdicera]] y [[Esperteyu|águila real]]. También se reproducen equí trés de las cuatro especies d'uites ibériques destacando la importante población de [[zapiquera]] y el notable incrementu de la población d'[[Aegypius monachus|utre negra]]. Destaca tamién el [[Bubo bubo|coruxón]] y la [[Ciconia nigra|cigüeña negra]]. == Demografía == Según datos del caberu padrón d'habitantes, la comarca ta constituyida por un total de 15.453 habitantes, distribuyíos porcentualmente en gran midida en trés centros de población principales; Valencia de Alcántara, Brozas y Alcántara, el restu de los municipios tienen menos de 1.000 habitantes, a esceición de Zarza la Mayor. En términos xenerales tolos conceyos perdieron más del 40% de la población cola que cuntaben al entamos del sieglu pasáu, en dellos casos estremos lleguen a superar el 60%. Nos caberos años esiste un estancamientu de les cifres totales de población, como consecuencia del avieyamientu xeneral de la población y les baxes tasas de natalidá cabe esperar que nos próximos años el volume total de población sigua cayendo, más acentuadamente nos conceyos menos dinámicos con menos de 1000 habitantes anguaño. == Economía == Les actividaes económiques predominantes son diverses, asina como'l pesu específicu de cauna d'elles nos distintos conceyos. Como cabe esperar nún espaciu nel que namás esiste un conceyu qu'exerce ciertu pesu funcional, Valencia de Alcántara, y que podría calificase como centru comarcal, anque los conceyos del postreru superior del área escapen a esta influyencia, l'actividá tradicional qu'ocupaba a la mayor parte de la población activa ocupada yera l'agricultura, por embargu, como asocedió nel restu del espaciu provincial, diversificárase haza la construcción y los servicios. L'[[agricultura]] y [[ganadería]] ocupen nos conceyos de Carbajo, Cedillo, Herrera de Alcántara, Herreruela, Membrío, Salorino y Zarza la Mayor, a más del 30% de los activos, nun se diversificaron les actividaes económiques y ye onde mayores perdes demográfiques hebo. En xeneral la mayor parte de les entidaees cuenten con amplísimos términos municipales lo que permite siguir calteniendo, güei, dalgunes actividaes agrícoles y ganaderes qu'imprimen ciertu dinamismu nel mercáu llaboral y emplegu temporal a lo llargo del añu. Anguaño los cultivos más comunes na comarca son la olivar, los cereales d'iviernu, trigu, avena, etc. Amás l'altramuz y garbanzos son dellos de los cultivos qu'ocupen un númberu abondo eleváu d'hectaries. El porcentaxe más eleváu de los distintos términos municipales dedícase a paciones y forestal, la representación de los cultivos ye mui escasa en términos xenerales. La [[industria]] ye poco representativa, d'ámbitu llocal, sacantes la derivada de la producción y tresformación del corchu y dalguna otra dispersa. Pola contra, la construcción vieno a diversificar les actividaes económiques na zona y absorvió a un volume destacáu d'efeutivos que fueron espulsaos del sector agrariu. Nel sector servicios engloba güei un destacáu númberu d'empreses y trabayadores na comarca, más acentuáu nos conceyos de mayor población, como son Valencia de Alcántara, Brozas y Alcántara, que exercen el grau de “centros funcionales” y que tienen mayor diversificación de les actividaes económiques. == Accesos == Cuenta con una bona rede de carreteres y de ferrocarril al traviés d'una llinia que comunica [[Cáceres]] con [[Lisboa]]. Hai que dicir que'l fluxu de trenes ye escasu y polo tanto'l serviciu pa viaxeros ye poco afayadizu, anque podría convertise nún bon mediu de tresporte, muncho más caltenible que'l realizáu al traviés de les carreteres. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Espacios naturales|Tajo Internacional]] [[Categoría:Xeografía de Portugal]] [[Categoría:Estremadura]] smq5nb1ocokc8hn7ovgbjeis4rrg24v Cerámica de Faro 0 35147 3707380 3142646 2022-08-16T14:51:27Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki La '''cerámica de Faro''' ye un tipu de cerámica que se fabrica nel pueblu de [[Faro (Llimanes)|Faro]], na parroquia [[Uviéu|uvieina]] de [[Llimanes (Uviéu)|Llimanes]], asitiada a 4 [[km]] de la capital [[Asturies|asturiana]]. Alcuéntrase a 300-500 [[metru|metros]] d'altitú, sobre'l monte [[La Grandota]], una posible fortificación medieval. == Historia == El terrén sobre'l que s'asienta'l pueblu de [[Faro (Llimanes)|Faro]] ta constituyíu por [[arciella|arcielles]] del [[Cretácicu]] y el [[Terciariu]], muy valioses pa esta industria artesanal. Ta confirmada arqueolóxicamente la producción alfarera nesti pueblu data d'enantes del [[sieglu XI]], gracies a la escavación realizada por [[Suárez Saro]] a finales de los ochenta. Alcontráronse cerca de 9.000 fragmentos na zona d'''El Cantu'l Rei'', y en cada desmonte del terrén, bien pa l'ampliación de la carretera, bien pa la construcción de dalgún edificiu, salen a la lluz numberosos fragmentos de cerámica, tanto medieval como moderna, y inclusive fornos. Na diplomática medieval asturiana menciónase bien de veces a Faro. Nel [[sieglu XII]] lleemos estes pallabres: {{Cita|iuxta Ovetum, in villa pernominta Faro.}} La primer referencia a la industria alfarera de Faro data d'entamos del [[sieglu XVI]] ([[1519]]). Nunos archivos con papeles de cuentes conservaos nel [[Archivu Capitular d'Uviéu]] apaez: {{Cita|Iten mas, se cargan que debe Juan de Estebano de Faro un cuartaron de teja, que son doscientas e çincuenta tejas sobre las cuales esta dexcomulgado.}} El [[Catastru del Marqués de la Ensenada|catastru del Marqués de la Ensenada]] da noticia de 72 alfareros, lo qu'evidencia la importancia de [[Faro]] nesta industria y la so productividá. También ye interesante qu'en Faro se fabrique cacía vidriao, con esmalte blanco estannífero dende finales del [[sieglu XIII]], dalgo poco frecuente nel norte peninsular. Nel sieglu XVIII escomienza un fenómenu importante pa la industria alfarera: la difusión de la cerámica de [[Faro (Llimanes)|Faro]]. Los alfareros empiecen a treslladase al oriente d'Asturies a la busca de nuevos mercaos, fundándose alfareríes en [[La Pola Siero]], [[Cecea]], [[Piloña]], [[Cangues d'Onís]], [[Oviu (Nueva)|Oviu]] ([[Llanes]]) o [[La Franca (Ribeseya)|La Franca]] ([[Ribeseya]]). En Cangues d'Onís ye onde l'asentamientu tuvo más fuercia. Otres llocalidaes onde s'asentaron alfareros procedentes de Faro son [[Villaviciosa]] y [[Tapia]]. Nos caberos años del [[sieglu XIX]] y principios del [[sieglu XX|XX]], les nueves industries provocaron una crisis que la llevaron al borde de la estinción. El tipu de rueda que s'utilizaba en Faro hasta'l sieglu XX yera la ''baxa'' o ''de mano'', hasta que José Vega (''Lito'') introduz el tornu de pie. Con esti avance llogra un aumentu de producción. == Ellaboración == El fornu usáu ye'l fornu ''de descubiertu''. Consta de dos partes: la cámara de cocción, onde s'apilen les pieces, y una caldera na que s'introduz el combustible, nesti casu rozu. Una vuelta enllenu'l fornu con pieces de cerámica, tapezse la parte superior con tapinos. Colócase la tierra haza l'interior y s'aprovechen los trozos de teyes rotes pa formar lo que va sedrá la chimenea. Un datu sobre la importancia de [[Faro (Llimanes)|Faro]] ye la esistencia de mercaos nos que se distribuyía combustible p'abastecer a tolos alfareros, nos que se vendíen dellos provenientes de los montes del Naranco. Una carauterística de los fornos de Faro ye que son siempre oxidantes, y algamen temperatures de 1.100 graos nel casu de la cerámica negro. En [[Faro (Llimanes)|Faro]] se producen dos tipos de cerámica. Una de barru collor parda escura, delles cuasi negra, con fustaxe metálico. Esta color llógrase con una mestura de trés barros y l'alta temperatura del fornu. Les pieces que se producen son pal usu domésticu, ye dicir, contenedores de llíquidos y alimentos: el barbón, la penada, la zapica de sidra, la quesera... Otres pieces realícense pa cocinar alimentos, por exemplu, la cazuela, con estremaos tamaños y una o dos ases. L'otru tipu de cerámica ye la esmaltada en blanco y con decoraciones en verde, mariellu, marrón y azul. Los motivos decorativos que se realicen son xeométricos y naturalistes (vexetales y animales, destacando ''la páxara'', que es la representación d'un [[ave]] comiéndose a un [[pexe]]). Les formes que se trabayen son platos, escudielles, botiyos, xarru, el gallu y la pita, botíes o baceníes. == Continuidá == Anguaño esta tradición se conserva gracies al enfotu de José Vega Gutiérrez (''Selito'') fíu de ''Lito'', y los so sobrinos Nacho y Vanesa Artime Vega. Dende Faro, y pa caltener esta tradición, tán trabayando llinies de productos empobinaos a la construcción (cenefes, revestimientos interiores y esteriores), amás de programes de formación pa dar a conocer les téuniques d'alfarería tradicionales. N'avientu de 2011 presentóse al Plenu del Conceyu d'Uviéu un proyeutu d'escuela-taller llamáu ''Uviéu. Tradición y innovación'' aprováu col votu favorable de tolos grupos. Tamién la [[Xunta Xeneral del Principáu d'Asturies|Xunta Xeneral]], aprobó una proposición non de llei en favor del proyeutu. Esta escuela-taller diba un periodu de formación de trés años, con xornaes d'ocho hores diaries. El so oxetivu yera promocionar el patrimoniu cultural y históricu del conceyu calteniendo oficios como'l de puchereru, vinculáu a la cultura ceramista de la población de Faro. Por embargu, n'abril de [[Xunta Xeneral del Principáu d'Asturies|2012]] la [[Conceyalía d'Emplegu del Conceyu d'Uviéu]] renunció a esti proyeutu porque según el so paecer el taller ''«nun cumple los requisitos necesarios en materia de prevención de riesgos llaborales.»''<ref>[http://www.lesnoticies.com/lesnoticies/noticies/conceyu-duvieu-renuncia-escuela-taller-faro/9476#.T4WiENgHtyc.facebook Les noticies.com - El Conceyu d'Uviéu renuncia a la escuela-taller de Faro]</ref> == Ver tamién == * [[Cerámica de Ḷḷamas del Mouru]] * [[Llimanes (Uviéu)|Llimanes]] == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Uviéu]] [[Categoría:Cerámica d'Asturies]] [[Categoría:Cultura d'Asturies]] hl1htqn4nqeuuyk5weuwi7qwlycdotp 3707392 3707380 2022-08-16T14:52:35Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki La '''cerámica de Faro''' ye un tipu de cerámica que se fabrica nel pueblu de [[Faro (Llimanes)|Faro]], na parroquia [[Uviéu|uvieina]] de [[Llimanes (Uviéu)|Llimanes]], asitiada a 4 [[km]] de la capital [[Asturies|asturiana]]. Alcuéntrase a 300-500 [[metru|metros]] d'altitú, sobre'l monte [[La Grandota]], una posible fortificación medieval. == Historia == El terrén sobre'l que s'asienta'l pueblu de [[Faro (Llimanes)|Faro]] ta constituyíu por [[arciella|arcielles]] del [[Cretácicu]] y el [[Terciariu]], muy valioses pa esta industria artesanal. Ta confirmada arqueolóxicamente la producción alfarera nesti pueblu data d'enantes del [[sieglu XI]], gracies a la escavación realizada por [[Suárez Saro]] a finales de los ochenta. Alcontráronse cerca de 9.000 fragmentos na zona d'''El Cantu'l Rei'', y en cada desmonte del terrén, bien pa l'ampliación de la carretera, bien pa la construcción de dalgún edificiu, salen a la lluz numberosos fragmentos de cerámica, tanto medieval como moderna, y inclusive fornos. Na diplomática medieval asturiana menciónase bien de veces a Faro. Nel [[sieglu XII]] lleemos estes pallabres: {{Cita|iuxta Ovetum, in villa pernominta Faro.}} La primer referencia a la industria alfarera de Faro data d'entamos del [[sieglu XVI]] ([[1519]]). Nunos archivos con papeles de cuentes conservaos nel [[Archivu Capitular d'Uviéu]] apaez: {{Cita|Iten mas, se cargan que debe Juan de Estebano de Faro un cuartaron de teja, que son doscientas e çincuenta tejas sobre las cuales esta dexcomulgado.}} El [[Catastru del Marqués de la Ensenada|catastru del Marqués de la Ensenada]] da noticia de 72 alfareros, lo qu'evidencia la importancia de [[Faro]] nesta industria y la so productividá. También ye interesante qu'en Faro se fabrique cacía vidriao, con esmalte blanco estannífero dende finales del [[sieglu XIII]], dalgo poco frecuente nel norte peninsular. Nel sieglu XVIII escomienza un fenómenu importante pa la industria alfarera: la difusión de la cerámica de [[Faro (Llimanes)|Faro]]. Los alfareros empiecen a treslladase al oriente d'Asturies a la busca de nuevos mercaos, fundándose alfareríes en [[La Pola Siero]], [[Cecea]], [[Piloña]], [[Cangues d'Onís]], [[Oviu (Nueva)|Oviu]] ([[Llanes]]) o [[La Franca (Ribeseya)|La Franca]] ([[Ribeseya]]). En Cangues d'Onís ye onde l'asentamientu tuvo más fuercia. Otres llocalidaes onde s'asentaron alfareros procedentes de Faro son [[Villaviciosa]] y [[Tapia]]. Nos caberos años del [[sieglu XIX]] y principios del [[sieglu XX|XX]], les nueves industries provocaron una crisis que la llevaron al borde de la estinción. El tipu de rueda que s'utilizaba en Faro hasta'l sieglu XX yera la ''baxa'' o ''de mano'', hasta que José Vega (''Lito'') introduz el tornu de pie. Con esti avance llogra un aumentu de producción. == Ellaboración == El fornu usáu ye'l fornu ''de descubiertu''. Consta de dos partes: la cámara de cocción, onde s'apilen les pieces, y una caldera na que s'introduz el combustible, nesti casu rozu. Una vuelta enllenu'l fornu con pieces de cerámica, tapezse la parte superior con tapinos. Colócase la tierra haza l'interior y s'aprovechen los trozos de teyes rotes pa formar lo que va sedrá la chimenea. Un datu sobre la importancia de [[Faro (Llimanes)|Faro]] ye la esistencia de mercaos nos que se distribuyía combustible p'abastecer a tolos alfareros, nos que se vendíen dellos provenientes de los montes del Naranco. Una carauterística de los fornos de Faro ye que son siempre oxidantes, y algamen temperatures de 1.100 graos nel casu de la cerámica negro. En [[Faro (Llimanes)|Faro]] se producen dos tipos de cerámica. Una de barru color parda escura, delles cuasi negra, con fustaxe metálico. Esta color llógrase con una mestura de trés barros y l'alta temperatura del fornu. Les pieces que se producen son pal usu domésticu, ye dicir, contenedores de llíquidos y alimentos: el barbón, la penada, la zapica de sidra, la quesera... Otres pieces realícense pa cocinar alimentos, por exemplu, la cazuela, con estremaos tamaños y una o dos ases. L'otru tipu de cerámica ye la esmaltada en blanco y con decoraciones en verde, mariellu, marrón y azul. Los motivos decorativos que se realicen son xeométricos y naturalistes (vexetales y animales, destacando ''la páxara'', que es la representación d'un [[ave]] comiéndose a un [[pexe]]). Les formes que se trabayen son platos, escudielles, botiyos, xarru, el gallu y la pita, botíes o baceníes. == Continuidá == Anguaño esta tradición se conserva gracies al enfotu de José Vega Gutiérrez (''Selito'') fíu de ''Lito'', y los so sobrinos Nacho y Vanesa Artime Vega. Dende Faro, y pa caltener esta tradición, tán trabayando llinies de productos empobinaos a la construcción (cenefes, revestimientos interiores y esteriores), amás de programes de formación pa dar a conocer les téuniques d'alfarería tradicionales. N'avientu de 2011 presentóse al Plenu del Conceyu d'Uviéu un proyeutu d'escuela-taller llamáu ''Uviéu. Tradición y innovación'' aprováu col votu favorable de tolos grupos. Tamién la [[Xunta Xeneral del Principáu d'Asturies|Xunta Xeneral]], aprobó una proposición non de llei en favor del proyeutu. Esta escuela-taller diba un periodu de formación de trés años, con xornaes d'ocho hores diaries. El so oxetivu yera promocionar el patrimoniu cultural y históricu del conceyu calteniendo oficios como'l de puchereru, vinculáu a la cultura ceramista de la población de Faro. Por embargu, n'abril de [[Xunta Xeneral del Principáu d'Asturies|2012]] la [[Conceyalía d'Emplegu del Conceyu d'Uviéu]] renunció a esti proyeutu porque según el so paecer el taller ''«nun cumple los requisitos necesarios en materia de prevención de riesgos llaborales.»''<ref>[http://www.lesnoticies.com/lesnoticies/noticies/conceyu-duvieu-renuncia-escuela-taller-faro/9476#.T4WiENgHtyc.facebook Les noticies.com - El Conceyu d'Uviéu renuncia a la escuela-taller de Faro]</ref> == Ver tamién == * [[Cerámica de Ḷḷamas del Mouru]] * [[Llimanes (Uviéu)|Llimanes]] == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Uviéu]] [[Categoría:Cerámica d'Asturies]] [[Categoría:Cultura d'Asturies]] 9fx846kqr53g3v4e1lrpuh49zj9xae3 Casa asturiana 0 35256 3707492 3679967 2022-08-16T15:03:53Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20211014133830}} [[Archivu:Casa en Caliao (Casu).JPG|thumb|330px|Casa tradicional en [[Caliao]] ([[Casu]])]] Denómase '''casa asturiana''' a un conxuntu de [[Arquiteutura popular|construcciones tradicionales]] propies d'[[Asturies]] y referíes tanto al espaciu dedicáu a vivienda como a la [[casería]], la unidá d'esplotación y producción agropecuaria. L'elementu central de la casería ta constituyíu pola vivienda familiar, qu'evolucionará d'estremaes soluciones formales a lo llargo del territoriu asturianu acordies con factores de tipu [[Ecoloxía|ecolóxicu]] ([[Ecoloxía|xeología]], altor, orientación y topografía de los asitiamientos), factores cronolóxicos, tradición cultural y capacidá económica de los sos habitantes (factor esti últimu que va cuntar abondo nel diseñu y magnitú de les construcciones y nel inxertu d'elementos d'estilu nel mediu rural). Del amiestu de toes estes variables surde una bayurosa tipoloxía que va, dende l'arcaica casa redonda (onde nun mesmu espaciu conviven la xente y el so armentíu [ún de los hábitats más antiguos d'[[Ecoloxía|Europa]], que tien el so aniciu nes carauterístiques viviendes de planta ronda de los castros de la [[Ecoloxía|Edá del Fierro]]]) y el so desendolcu, hasta les cases de corredor ente almanques, treslláu de modelos urbanos documentaos nes ciudaes y poles asturianes de los [[Ecoloxía|sieglos XV]] y [[sieglu XVI|XVI]], o les casones d'influxu [[barrocu]], propies de campesinos acomodaos. == Tipoloxíes == === La casa redonda === [[Archivu:Teitu (Muséu del Pueblu d'Asturies).JPG|thumb|170px|Un ''[[teitu]]'' nel [[Muséu del Pueblu d'Asturies]]]] Delles, la casa redonda ye conocida como ''[[teitu]]'' o ''payoza'' n'alusión al material de cubierta, la [[paya]]. Ye tamién denomada corte o payeru, atendiendo a la función que desempeña. Anguaño alcuéntase próxima a la so estinción y güei nun esisten cases habitaes d'esti tipu. Constátase'l so usu n'[[Ibias]] y [[Cangas del Narcea]] pa cumplir la función de payar o cuadra. Deriva de la [[cultura castreña|casa castreña]], pero con unes midíes más amplies, en tornu a los diez metros de diámetru. La descripción que fai [[Hans Friedrich Gadow]], naturalista [[Alemaña|alemán]] que viaxó per Asturies en [[1895]], d'una braña del conceyu de [[Ḷḷena]] con unes cabañes circulares construyíes dafechu de materia vexetal, ye la siguiente: {{Cita|La baxada per esti otru camín foi perguapa y mui interesante, pos me llevó a una braña, ye dicir, una ería d'altura qu'en branu sirve pa tener ganáu. Esta nun se guarda, sinón que de nueche axúntenla los pastores, que s'acueyen en cabañueles asemeyaes a colmenes con unes paredes circulares formaes por palos verticales con rames entetexíes, y se cubren con una gruesa camada d'escobes y felechos”.}} Tamién [[Fritz Krüger]] describe nel conceyu de [[Cangas del Narcea]] en [[1927]] les cases circulares: {{Cita|Tol cuadru del pobláu ta domináu poles cases que poseyen potentes teyados de paya, qu'arrinquen en forma de punta cónica y que s'inclinen grandemente contra un llau, dexen na solombra tolo demás”. Polo tanto les viviendes de planta circular o curvillinia tienen gran presencia nel mundu rural asturianu”.}} === Casa con patín === La casa del occidente asturianu ta unificada baxo la cubierta de llábana de [[pizarra]]. Esti material estiéndese dende los ríos [[ríu Caneiru|Caneiru]] y [[ríu Narcea|Narcea]] hasta llegar al conxuntu del occidente. Un modelu relativamente abondosu ye la casa de dos altures de planta rectangular y cubierta a cuatro agües, que cuenta con accesu per una escalera de piedra, o [[patín]], adosada a la so fachada. Nos modelos más elementales la planta superior acueye dos pieces: la cocina de mayor tamañu y el cuartu, separtaos por un pequeñu vestíbulu o pasiellu. La cocina dispón de llar baxu y el fornu. Na planta inferior asítiase la corte. Complétase cola [[tenada]], en forma de bloque integrada nel edificiu, na planta primera, separtada por una muria de fábrica y asitiada sobre la cuadra, sobre too nel área de monte mediu y altu. Nel de monte mediu y la marina la tenada suel constituyise como edificiu propiu. Delles, el patín conviértese nunos escalones mínimos o desapaez, aprovechando'l desnivel del terrén, creando los accesos sxteriores de les zones de vivienda y cuadra a distintu nivel. Esti tipu elemental de casa con patín complétase col corredor. Ye mui frecuente que se ciarre, en parte o dafechu inclusive, con un atabal colocáu verticalmente, creando un cuartu qu'amplía la casa. Úsase como almacén o dormitoriu pel [[branu]]. === Casa mariñana === [[Archivu:Casa mariñana.JPG|thumb|300px|Exemplu de ''[[casa mariñana]]'' nel [[Muséu del Pueblu d'Asturies]]]] La llamada casa mariñana identifícas col centru d'Asturies. Exemplos d'esta arquiteutura estiéndense pelos conceyos de [[Xixón]], [[Villaviciosa]], [[Carreño]], [[Gozón]], [[Les Regueres]], [[Llanera]], [[Uviéu]], [[Siero]] y [[Noreña]]. La casa organízase nuna planta rectangular, dotada d'una cubierta de [[teya]] cerámica a dos agües, desenrollándose nuna única altura. El bloque fundamental constitúyenlu la cocina y la corte separtaes por un muru de piedra, cuntando con accesu direutu dende'l portal. El portal ye un espaciu protexíu del clima templáu y húmedu, onde se descarga la paya o otros llabores. Esti espaciu abiertu y centráu na fachada ta conformáu por dos cuerpos llaterales, qu'acueyen un cuartu axuntáu al cuerpu básicu y con accesu dende'l portal. Estos espacios empléguense como dormitorios, alternando'l so usu col d'almacén o llar. Nel primer casu dótaselu d'un suelu d'entabláu de madera, separtando les estancies de la humedá del suelu. La cocina cunta con un llar baxu, sobre'l que se colocaba'l sardo d'ablanu usáu como secaderu de castañes. Acompáñalu'l fornu, qu'asoma la so forma redonda de la fachada trasera. Baxo cubierta alcuéntrase'l sobráu qu'acueye la tenada, especialmente nel área sobre la cuadra, destinando los espacios sobre los cuartos a trasteru y almacén de preseos. Los muros realícense en mampostería y normalmente s'enyelsen, siendo frecuente l'emplegu de pieces de cantería nes corneyales esteriores. === Casa terrena === Presenta una planta que tiende al rectángulu desenrollada nun únicu pisu, destinada a vivienda y cuadra, con aprovechamientu del espaciu baxo-cubierta pa desván y payar. Estes cases se llocalícense en zones onde les precipitaciones son abondoses y les temperatures baxes, lo que determina'l so hermetismu, evidente nel so volume compautu, constituyíu por un bloque cúbicu cubiertu con pizarra o teya a dos o trés agües. Nos sos muros de mampostería pizarrosa, caliar o arenisca ábrense los vanos de forma asimétrica, con estrictu predominiu de la funcionalidá, ensin atender a una composición de fachaes preestablecida. Nel interior apaecen namás dos espacios claramente diferenciaos, separtaos por un muru maestru y con accesos distintos: cocina-desván y cuadra-payar. Utilízase como vestíbulu, comedor, sala y dormitoriu, siendo amás un espaciu social y llaboral; dende ella, per aciu d'una escalera de mano y al traviés d'una trampiella accédese al desván. ==== Casa tipu Vidíu ==== Esti tipu de casa foi descrita por [[Benjamín Menéndez]] y s'asitia xeográficamente ente los cabos de [[cabu Vidíu|Vidíu]] y [[cabu Bustiu|Bustiu]], anque tamién apaecen en casos puntuales en parroquies del interior de los conceyos de [[Valdés]] y [[Cuideiru]]. Trátase d'una evolución n'altura de la casa terrena de gran singularidá. D'esta ampliación llocalícense enriba de la cuadra cuartos nuevos destinaos a sala y dormitorios Los parámentos esteriores suelen revocase con morteru, pudiendo cubrir toles fachaes o llimitase a la principal. Les dimensiones medies de planta suelen tar ente 11,80 m y 6,86 m. === Casa de turria === Propia de los paisaxes de monte y valles interiores. Partiendo de les condiciones orográfiques del terrén, esti tipu de solución arquitectónica adáutase a les pendientes distribuyéndose en dos niveles: el pisu superior destináu a vivienda y la inferior a corte y otres dependencies. El pisu baxu ye siempre inferior en superficie al aprovechar el desnivel, y dacuando ta semiescaváu, utilizando la propia roca del terrén como cercamientu en dalguna de les sos paredes. Tien una planta rectangular con cubierta xeneralmente a trés agües. Como asocede na casa terrena, trátase d'un tipu propiu de les escases posibilidaes económiques. En cuantes a las dimensiones estudiáronse cases de turria dende 12,5 por 10 metros, hasta los 6 por 5,75 metros, en cualesquier casu los metros cuadraos superen a los de la ''casa terrena'', cuntando con unos 75 m² aproximao. Esta tipoloxía pue vese entá nes brañes [[Vaqueiru d'alzada|vaqueres]] de [[Somiedo]], [[Salas]], [[Tinéu]] o [[Valdés]]. === Casa bloque === Denomada d'esta manera por tener un tamañu curiosu, axuntando nesti volume la vivienda, la corte y los espacios d'almacenamientu, y pola so estructura cúbica y hermetismu, con poques ventanes, lo que-y brinda un fustaxe pesáu y macizu. Trátase de la solución arquitectónica tradicional nes caseríes d'una bonanza económica, típica de los conceyos d'[[El Franco]], [[Tapia]] y [[Navia]], anque tamién apaecen con una serie de tresformaciones en [[Bual]] y [[Ayande]]. Distribúyese en dos plantes y un sobráu, con cubierta de ''ḷḷousas'' apiramidada y rematada en cumal. La entrada principal asítiase nel llateral sur o nel este y da accesu a la entrada, d'ehí parte la escalera que comunica col pisu cimeru. N'ocasiones esta entrada yera utilizada tamién pol ganáu p'acceder a la corte. Nel pisu d'arriba hai un elementu distribuidor que ye'l pasiellu, per un llau da entrada a la sala que ye una estancia utilizada tamién pa ensugar distintos productos y realización de xuntes de trabayu y ociu como files, esfoyaces... Per otra banda tán los cuartos de durmir. D'equí tamién sal una escalera estrencha pa xubir al sobráu que s'usaba como almacén de productos y trasteru. En cuantes a les midíes d'esti tipu de casa podemos establecer una media de 14 metros por 12, lo qu'implica una superficie d'utilización muncho mayor que nes citaes anteriormente. === La casía === La pallabra ''casía'' correspuende al diminutivu de ''casa'' en gallego-asturianu ya que ye mui carauterísticu del área costera del postreru más occidental d'Asturies. Presenta una planta rectangular y dimensiones reducíes distribuyida en dos plantes y baxo cubierta. El sobráu alcuéntrase bien allumáu con una dos dos ventanes nel vértiz de los espigos y dos ventanines o ''fornelos'' neas fachaes llaterales. Los muros constrúyense de pizarra y/o cuarcita y nel casu d'[[Ortigueira (Cuaña)|Ortigueira]] ([[Cuaña]]), apaez el típicu contraste escuru de la mampostería colos revoques de los vanos en blanco y la carpintería de madera pintao en color verde. Pa la cubierta, aprovéchase'l material de la zona siendo la pizarra en ''ḷḷousas'' que se presenta a dos agües. La planta baxa distribúyese en cocina, almacén y espaciu distribuidor que da accesu al pisu superior onde s'afaya una zona d'uso común o sala y dende ella se pue pasar a los dormitorios y al sobráu. Les sos dimensiones son reducíes y nunca nun superen los 8,50 metros pel llau más llargu. Lo más frecuente ye que tenga unos 80 m² de superficie. Socialmente rellaciónase con families d'escasa capacidá económica y pue cuntar con edificaciones auxiliares pa gallineru, cubil... Polo xeneral nun poseyen [[horru]] o [[cabazu]], y son poques les que tienen cuadra esterior. === Casa de portal === Nel portal realícense actividaes rellacionaes colos trabayos domésticos, con meyor illuminación y menos estrecheces que nel interior de la vivienda, siendo tamién el llugar onde los díes de lluvia desendolquen los llabores artesanales o complementarios de la xera agropecuaria; por ello ye común la esistencia d'un bancu de piedra o madera nesti espaciu. Son cases mui frecuentes en cuasi toa Asturies, preferentemente en zones del interior, n'asentamientos de valles o a media lladera. Construyida con mampostería pizarrosa, arenisca o caliar, la so cubierta ye xeneralmente a dos a trés agües. Tendente a un desenrollu en planta rectangular, la llocalización de la fachada principal nel llau mayor o menor del rectángulu determina dos disposiciones del portal: central o n'ángulu. L'emplazamientu del portal nel centru de la fachada o nún ángulu determina la so funcionalidá; nel primer casu asume más protagonismu como elementu distribuidor, ya qu'a elli s'abren les puertes de la vivienda a los servicios adegaños; nesti casu, increméntase'l so calter d'estancia, ya que namás queda rellacionáu colos espacios de vivienda. Común a dambes alternatives ye la so carauterística d'espaciu intermediu, llímite ente l'espaciu interior y l'esterior. El papel distributivu d'esti tipu de vivienda modifícase asinamesmo d'alcuerdu coles carauterístiques del portal. Si ésti s'afaya nel centru, la disposición interior ye asemeyada na esbillada na ''[[casa mariñana]]'', anque varía la llocalización de les entraes a los distintos espacios. En casu de que el portal s'alcuentre nún ángulu, la distribución interna ye asemeyada a la ''[[casa terrena]]'', sacante nel crecimientu en planta y en volume que correspuenden al portal y el cuartu que configura ún de los sos llaterales. El portalón conviértese n'elementu proteutor del espaciu esterior inmediatu a la fachada, y se prollonga dende'l faldón de la cubierta. La so función ye resguardar l'espaciu d'accesu a la corte, tenda y vivienda y se presta al depósitu de preseos de llabranza y sirve davezu d'abeyu al gallineru. === Casa de corredor === [[Archivu:Casa con balcón (Casu).JPG|thumb|300px|''[[Casa de corredor]]'' en [[Sobrescobiu]]]] El corredor o galería abierta torniada en madera, representa en toa Asturies un elementu mui popular dende'l [http://sieglu%20XVIII sieglu XVIII]. Concebíu como una derivación cenciella de les solanes coles que taben dotaes les antigües casones, el corredor, pola so llocalización (orientación sur o este), pola so factura y la so amplitú d'alternatives, cumple una gran variedá de servicios a la vivienda: facilita lluz y calor cuando nun existen zarraos nelli, siendo un elementu favoratible cuando se convierte ún o más espacios como prollongación de la funcionalidá de la casa. Dende finales del sieglu pasáu, empezó a ser habitual la instalación d'un retrete nun llateral del corredor, pa nun tener que salir albentestate, a cualaquier hora del día o de la nueche. Dellos de los servicios qu'ufre'l corredor a la casa aldeana son: llugar onde asoleyar les ristres de [[maíz]] y onde se aireen y maduren otros productos de la collecha del añu como [[cebolla|cebolles]], [[ayu|ayos]] y [[faba|fabes]], y onde se tiende a ensugar, resguardada de les frecuentes lluvies, la ropa de la última bogada. En referencia a la so conformación y sistemes de base, les clases de corredor más corrientes n'Asturies podríen clasificase como de ''corredor voláu'', ''corredor ente muries'', ''corredor de cortafueos'' y ''corredor ente dos cuerpos''. Nel [[sieglu XIX]] los corredores zárrense con cristales formando galeríes, principalmente nes villes marineres. El piesllu de los vieyos corredores supunxo una meyora pal usu del espaciu, ya qu'aprovechaba meyor la lluz y la calor del sol. === Casa marinera === [[Archivu:Postal de Cudillero.jpg|thumb|300px|''[[Casa marinera asturiana|Cases marineres]]'' en [[Cuideiru]]]] Nun esiste gran diferencia ente la diferencia ente la vivienda de los pescadores asturianos y la del restu de les xentes de mar pertenecientes al llitoral [[Mar Cantábrica|cantábricu]]. A lo llargo de la costa identificáronse una serie de tipos básicos. L'asentamientu de los nucleos marineros produzse al pie d'un puertu o llugar d'atraque protexíu, cola tendencia a l'agrupación pola llimitación del territoriu más cercanu a la mar. Y polo tanto al crecimientu n'altura debío a la espaciu restrinxíu. Les fachaes suelen tener colores vives, ya que se solíen pintar colos restos de pintura de les barques marineres. La planta ye normalmente rectangular, reduciéndose al mínimo les dependencies agropecuaries, llimitaes a la corte. Estes dependencies auxiliares s'asiten nel nivel inferior, permitiendo, debío al desnivel de los asentamientos, que la cocina y el comedor, llocalizaos nel nivel superior, tengan accesu dende la cai. L'accesu a esta planta realízase por una pequeña entrada. N'otros casos accédese dende'l nivel inferior, dexando una entrada más amplia onde acoyer el carru coles redes, y arrincando d'ellí la escalera. Déxase la corte na parte trasera o inclusive llega a desapaecer. Les sales y dormitorios xuben a la segunda y tercer planta, dotándose d'un ampliu desván, que pue presentar foyacos na fachada. Esti espaciu ye'l trasteru xeneral de la casa, almacén de productos, secaderu y tendederu. Esta organización interna vertical consérvase na gran mayoría de los nucleos marineros, que presenten normalmente un calter urbanu. Les sos cubiertes son normalmente a dos agües, siendo a trés o cuatro agües en soluciones de corneyal o aislaes. Les fachaes son normalmente nidies, encalaes, marcando les impostes, A finales del [[sieglu XVIII]] puen apaecer balcones verticales que nun sobresalen de la fachada. En nucleos como [[Castropol]] o [[Ḷḷuarca]] son frecuentes los torruxones observatorios coronando les cubiertes de ciertes ecases, de carpintería acristalada, teniendo formes poligonales y cubiertas piramidales. Na costa central y oriental afayamos un bon númberu de cases con corredor. En [[Tazones]] podemos atopar exemplos d'esti tipu, col corredor ocupando tol frente de la casa. Los corredores en Cuideiru céntrense en dalgunos edificios que s'abren a les cais principales. Ye frecuente la so conversión en cuerpos zarraos volaos, p'ampliar el reducíu espaciu de las plantes. N'otros llugares estos cuerpos volaos convirtiéronse en galeríes acristalaes, como n'[[Avilés]]. === Casa d'indianos === [[Archivu:Archivu d'Indianos de Colombres.JPG|200px|thumb|Casa-[[archivu d'indianos]] en [[Colombres]] ([[Ribedeva|Ribadeva]])]] Esta arquiteutura arréyase cola repatriación de persones y de capitales producida tres el "[[Desastre de 1898|desastre de 1898]]" y que fadrá llegar el cosmopolitismu hasta'l requexu más llonxanu d'Asturies. El fechu de que pesie a la industrialización Asturies seya ún de los territorios con mayor índiz d'emigración dende mediaos del [[sieglu XIX]], fai que l'interés d'esti fenómenu esceda con muncho de la simple anéudota. L'[[indianu]] solía ser fíu de families campesines habitante de los territorios más probes del país, que mui temprana edá yera unviáu a América pa facer fortuna. El regresu del emigrante y la so inserción inmediata na burguesía llocal, fadrá qu'asuma y participe de los ideales cosmopolites d'aquella. La esmolición del indianu por meyorar, aguapar y dignificar el so entornu natal se canalizará na construcción d'ilesies, escuelas, cais, y sobre too, na so propia vivienda. L'arquiteutura indiana llocalízase con mayor densidá nos conceyos orientales y occidentales d'Asturies. Como conxuntos d'interés destaquen: Ḷḷuarca, [[Navia]] y Ayande al oeste; Cuideiru y [[Muros del Nalón]], hacia'l centru, y [[Llanes]] nel este. Anque heba pie a ciertes particularidaes zonales, toos ellos desenrollarán carauterístiques comunes y, de mou especial, les viviendes unifamiliares o palacetes d'indianos. Faen gala d'un exotismu colorista, con una escalinata d'accesu, una torre nún de los sos llaos y l'entornu de xardinos, nos que destaca la omnipresente [[palmera]], que-yos recuerda'l tiempu vivíu n'ultramar. == Ver tamién == * [[Arquiteutura tradicional asturiana]] * [[Casa asturiana redonda |Casa redonda]] * [[Casa con patín]] * [[Casa mariñana]] * [[Casa terrena]] * [[Casa de turria]] * [[Casa bloque]] * [[Casía]] * [[Casa de portal]] * [[Casa asturiana de corredor|Casa de corredor]] * [[Casa asturiana marinera|Casa marinera]] * [[Casa d'indianos]] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Arquiteutura d'Asturies]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] 5tk2xunfye2crc5oubhgssxb183husx Puerto Colombia (Guainía) 0 35844 3707571 2798234 2022-08-16T16:37:25Z Omarete 35 removed [[Category:Colombia]]; added [[Category:Llocalidaes de Colombia]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{llocalidá|población = 1.217<ref>http://www.dane.gov.co/files/censo2005/rexones/guainia/pana_pana.pdf</ref>}} {{otros usos|Puerto Colombia|el conceyu del Atlánticu}} '''Puerto Colombia''' ye un correximientu [[colombia]]nu del departamentu de [[Guainía (Colombia)|Guainía]], nel este del país. Llenda pel norte cola capital departamental, [[Inírida]], y con [[Cacahual]], al sur con [[Pana Pana]], [[Brasil]] y [[San Felipe (Guainía)|San Felipe]], y al este con [[Venezuela]]. == Referencies == {{llistaref}} {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Colombia]] e9b7f2fboddybl5r7kh8xl5a417odoh 3707572 3707571 2022-08-16T16:37:43Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{llocalidá|población = 1.217<ref>http://www.dane.gov.co/files/censo2005/rexones/guainia/pana_pana.pdf</ref>}} {{otros usos|Puerto Colombia|el conceyu del Atlánticu}} '''Puerto Colombia''' ye un correximientu [[colombia]]nu del departamentu de [[Guainía (Colombia)|Guainía]], nel este del país. Llenda pel norte cola capital departamental, [[Inírida]], y con [[Cacahual]], al sur con [[Pana Pana]], [[Brasil]] y [[San Felipe (Guainía)|San Felipe]], y al este con [[Venezuela]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Colombia]] t5xt97alogmer74ffx6g4445jsgjfyj Wilham de Waddington 0 36220 3707766 3529575 2022-08-17T10:39:20Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Wilham de Waddington}} {{persona}} '''Wilham de Waddington''' {{nym}} foi un [[poeta]] [[anglo-normandu]] del [[sieglu XIII]]. Ye l'autor del ''Manuel des pechiez'' ({{lang-ast|Manual de los pecaos}}), una obra didáctica d'unos 1.200 [[octosílabos]] rimados redactada ente [[1250]] y [[1270]] na que numbera les faltes de los llaicos a los elementos esenciales de la moral relixosa pola manera de confesase. Esta obra foi traducida pocu después por [[Robert de Brunne]] al [[idioma inglés|inglés]] col título de ''Handlyng Synne'' ([[1303]]). == Bibliografía == * [[Gaston Paris]], ''Wilham de Wadington, auteur du Manuel des péchés. Macé de la Charité, auteur d'une Bible en vers français'', Paris, Impr. nationale, 1881 * (en francés) Émile-Jules-François Arnould, ''Le Manuel des péchés'', estudiu de lliteratura relixosa anglu-normanda, XIIIe, Paris, Droz, 1940 == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1200|1250|Wilham de Waddington}} [[Categoría:Escritores de Normandía]] [[Categoría:Escritores d'Inglaterra]] [[Categoría:Escritores en francés]] de7f66xcmphvibyx5rlip4o4rq34b9n Béroul 0 36398 3707764 3360752 2022-08-17T10:35:35Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Persona}} '''Béroul''' {{nym}} foi un [[poeta]] [[normandu]] del [[sieglu XII]], autor del [[poema]] [[Tristán]], una versión en llingua [[normandu|normanda]] de la [[lleenda]] de [[Tristán ya Isolda]], del que se caltienen un ciertu númberu de fragmentos (aprosimao 3000 versos).<ref>{{cita web |url=http://www.wagnermania.com/mitos/index2.asp?id=10801 |títulu=La evolución del mitu de Tristán |fechaaccesu=18 d'ochobre de 2010 |autor=Fátima Gutierrez |fecha=Ochobre 2010}}</ref> Ye la representación más temprana de la tan denomada versión "vulgar" de la lleenda. [[Eilhart von Oberge]] escribió un tratamientu n'[[Idioma alemán|alemán]] y munchos de los episodios de Béroul que nun apaecen na reaparición en [[prosa]] de tristán de [[Tomás d'Inglaterra|Tomás de Bretaña]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1160|1210|Beroul}} [[Categoría:Escritores de Normandía]] nho5zo206xpf5vsba7enq033uhmr2kp Categoría:Escritores de Normandía 14 36453 3707767 726823 2022-08-17T10:39:40Z Omarete 35 Omarete treslladó la páxina "[[Categoría:Escritores normandos]]" a "[[Categoría:Escritores de Normandía]]" wikitext text/x-wiki [[Categoría:Escritores]] hwwl1rlnoxy7mqwzcu0dwsu4v7y89iq 3707769 3707767 2022-08-17T10:40:08Z Omarete 35 removed [[Category:Escritores]]; added [[Category:Escritores de Francia]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Escritores de Francia]] 3oe9brqqrwyxgrenwq2phik0kbha2q8 3707770 3707769 2022-08-17T10:40:28Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki [[Categoría:Escritores de Francia|Normandía]] [[Categoría:Persones de Normandía]] t10nn3rvqswkix13wrc2bkvb7ssqep0 Intercambiador Uwajimasakashizu 0 37243 3707839 3471358 2022-08-17T11:49:40Z Omarete 35 Plantía: {{edificiu}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] wikitext text/x-wiki {{edificiu}} {{Tradubot|Intercambiador Uwajimasakashizu}} El {{nihongo|'''Intercambiador Uwajimasakashizu'''|宇和島坂下津インターチェンジ|Uwajimasakashizu-intāchenji}} ye un intercambiador de la [[Ruta Uwajima]] que s'atopa nel distritu {{nihongo|Sakashizu|坂下津}} de la [[Uwajima (Ehime)|Ciudá de Uwajima]] de la [[Prefeutura d'Ehime]]. == Carauterístiques == Ye un intercambiador parcial que namái dexa entrar pa dirixise escontra'l [[Intercambiador Uwajimaminami]]. Complementar col [[Intercambiador Uwajimaasahi]], allugáu más al norte. == Encruz importante == * [[Ruta Nacional 56 (Xapón)|Ruta Nacional 56]] (non en forma direuta) == Contorna del intercambiador == * {{nihongo|Área Industrial Sakashizu|坂下津産業団地|Sakashizu-sangyōdanchi}} == Intercambiador anterior y posterior == * Ruta Uwajima : [[Intercambiador Uwajimaasahi]] << '''Intercambiador Uwajimasakashizu''' >> [[Intercambiador Uwajimabettō|Intercambiador Uwajimabetto]] == Ver tamién == * [[Autovía de Matsuyama]] * [[Uwajima (Ehime)|Ciudá de Uwajima]] {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Prefeutura d'Ehime]] [[Categoría:Autopistes]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] sx7zr07dkxw1l9hbl9v6cupnjqr4q1y Guillermo de Poitiers (cronista) 0 37354 3707765 3464443 2022-08-17T10:36:53Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Guillermo de Poitiers (cronista)}} {{persona}} '''Guillermo de Poitiers''' {{nym}} foi un [[cronista]] [[Normandos|normandu]]. Pertenecía a una influyente familia normanda. Dempués de ser soldáu, estudió en [[Poitiers]] y en volviendo a [[Normandía]], pasó a ser el capellán del duque Guillermo ([[Guillermo'l Conquistador]]) y archidiácono de [[Lisieux]]. [[Orderico Vital]] escribe una curtia biografía sobre él na so ''Historia ecclesiastica''. Escribió una vida del duque Guillermo, ''Xesta Guillelmi II ducs Normannorum'', con una detallada descripción de la conquista normanda d'[[Inglaterra]], la [[batalla de Hastings]] ([[1066]]) y les sos consecuencies. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|los años 1020|1090|Guillermo de Poitiers}} [[Categoría:Historiadores de Francia]] [[Categoría:Escritores de Normandía]] [[Categoría:Escritores en llatín]] [[Categoría:Cronistes medievales]] 5ya8vove6lf17pb4vdtj3shm0ggb9x3 González (Cesar) 0 37468 3707580 2796526 2022-08-16T16:51:39Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{llocalidá|fundación=6 de mayu de 1570|población = 8.859<ref>http://www.colombiassh.org/site/IMG/png/demografia.png</ref>}} '''González''' ye un conceyu de [[Colombia]], asitiáu nel [[departamentu de Cesar]], al nordeste del país. Llenda col departamentu de [[Norte de Santander]] sacante pol suroeste por onde llenda col conceyu de [[Ríu d'Oru (Cesar)|Ríu d'Oru]]. Tien una población de {{persones}} {{llocalidaes hermaniaes}} == Ver tamién == *{{otros usos|González}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Colombia]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con plantíes con parámetros que sobren]] d2lrj1uuais4kfunsvfeh1e4ybbk4gt Partíu Nueva Unión 0 37719 3707484 3617827 2022-08-16T15:03:08Z YoaR 37624 Plantía: {{referencies|t={{subst:CURRENTTIMESTAMP}}}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220816150308}} {{Tradubot|Partido Nueva Unión}} {{Ficha de partíu políticu}} El '''Partíu Nueva Unión''' (PUN) (n'[[Idioma inglés|inglés]] ''New Union Party'') ye un [[partíu políticu]] pequeñu nos [[Estaos Xuníos]]. Formóse orixinalmente en [[1974]] como los unionistes Nuevu, dellos de los cualos fueren miembros de la Seición de [[Minneapolis]] del Partíu Socialista Llaborista d'América (SLP). Como asocede con munches salíes d'esti tipu dende la década de [[1920]], alegaron SLP convirtiérase en burocráticu y autoritariu na so estructura interna de los partíos. N'agostu de 1980, los unionistes Nueva fundíu cola Lliga pa la Reconstrucción Socialista (LSR) y dos grupos más pequeños y proclamó el "Nuevu Partíu de la Unión". Nesi añu, Nueva Unionista editor [[Jeff Miller]] corrió para [[Congresu de los Estaos Xuníos]] nel quintu distritu de [[Minnesota]], la votación foi del 1,4% del total de votos. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.warbaby.com/dh2k/html/p-newunion.html Páxina sobre'l partíu] {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Partíos políticos d'Estaos Xuníos|Nueva Unión]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] kqhqbiv2f8n0hirm9joqowj6rrij91h Mordhau 0 38012 3707565 3707360 2022-08-16T16:20:59Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Mordhau}} [[Ficheru:Wallerstein 219.jpg|300px|thumb|Páxina del ''[[Codex Wallerstein]]'' amosando una estocada a media espada contra un movimientu Mordstreich (Placa 214).]] '''''Mordhau''''', o alternativamente '''''Mordstreich''''' o '''''Mordschlag''''' (lliteralmente del [[idioma alemán|alemán]] "golpe asesín"), dientro de la escuela d'[[esgrima xermánica]] ye'l términu utilizáu pa describir la téunica per aciu la cual se blande la [[espada bastarda|espada]] invertida, con dambes manes tomando la [[Fueya (cuchiellu)|fueya]], y cutir al oponente col pomo o la guarda, esencialmente utilizando la espada como un [[mazu]] o un [[Martiellu de guerra|esmartiello]]. El ''Mordhau'' usábase principalmente en combate con [[Armadura (combate)|armadures]], anque puede usase pa sosprender al oponente en combate cercanu. == Bibliografía == * [[Codex Wallerstein]], ed. Zabinski, Paladin Press, (2002), ISBN 1-58160-339-8. * [http://www.higginssword.org/guild/study/glossary/index.html#murder_stroke Glosariu de la Higgins Armory Sword Guild] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Esgrima]] [[Categoría:Armamentu medieval]] rq01arxka9fp8135cyagdm5gd9hsmmk 3707566 3707565 2022-08-16T16:21:13Z Omarete 35 Plantía: {{referencies|t={{subst:CURRENTTIMESTAMP}}}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220816162113}} {{Tradubot|Mordhau}} [[Ficheru:Wallerstein 219.jpg|300px|thumb|Páxina del ''[[Codex Wallerstein]]'' amosando una estocada a media espada contra un movimientu Mordstreich (Placa 214).]] '''''Mordhau''''', o alternativamente '''''Mordstreich''''' o '''''Mordschlag''''' (lliteralmente del [[idioma alemán|alemán]] "golpe asesín"), dientro de la escuela d'[[esgrima xermánica]] ye'l términu utilizáu pa describir la téunica per aciu la cual se blande la [[espada bastarda|espada]] invertida, con dambes manes tomando la [[Fueya (cuchiellu)|fueya]], y cutir al oponente col pomo o la guarda, esencialmente utilizando la espada como un [[mazu]] o un [[Martiellu de guerra|esmartiello]]. El ''Mordhau'' usábase principalmente en combate con [[Armadura (combate)|armadures]], anque puede usase pa sosprender al oponente en combate cercanu. == Bibliografía == * [[Codex Wallerstein]], ed. Zabinski, Paladin Press, (2002), ISBN 1-58160-339-8. * [http://www.higginssword.org/guild/study/glossary/index.html#murder_stroke Glosariu de la Higgins Armory Sword Guild] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Esgrima]] [[Categoría:Armamentu medieval]] 68s5r6kbt7pt6wu9m8o0zzljykvyejq Llista de los edificios más altos de la ciudá de Nueva York 0 40055 3707421 3641358 2022-08-16T14:55:26Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Editándose}}[[Imaxe:One WTC from behind Brookfield Pl May 2013.jpg|right|200px|thumb|Edificiu One World Trade Center (en construcción)]] La ciudá de Nueva York, la mayor de los [[Estaos Xuníos]], tien un total de 5.845 ''high-rises'' (edificios altos d'usu residencial o pa oficines), de los que 97 miden más de 183 m (600 [[pie (unidá)|pies]]). El mayor d'ellos, al que se-y punxo'l cumal el [[10 de mayu]] de [[2013]], ye'l [[One World Trade Center]], qu'entá ta en construcción y que ha ser cuando tea acabáu el mayor del país y terceru mayor del mundu, colos sos 104 pisos y 541 m d'altor. L'edificiu más altu yá completáu de la ciudá ye' [[Empire State Building]]. Asitiáu nel [[Midtown Manhattan]], tien 102 pisos y mide 381 m (443 m si incluyimos l'antena). Acabáu en [[1931]], ye'l cuartu mayor edificiu del país y ventenu terceru del mundu. Foi'l mayor del mundu dende que lu acabaron hasta [[1972]], cuando acabaron de construyise los 110 pisos de la torre norte del [[World Trade Center]] orixinal. Esti foi l'edificiu más altu del mundu hasta que-y quitó'l puestu la [[Willis Tower|Sears Tower]] (agora nomada Willis Tower), de 108 pisos, acabada de construyir en [[Chicago]] en [[1974]]. Cuando un ataque terrorista valtó les torres ximielgues del World Trade Center en [[2001]] l'Empire State foi otra vuelta'l mayor edificiu de la ciudá. El tercer edificiu mayor de Nueva York ye'l [[Bank of America Tower (Nueva York)|Bank of America Tower]], de 366 m d'altor contando l'aguya que lu corona. Empataos pal cuartu puestu tán, con 319 m d'altor caún, el [[Edificiu Chrysler|Chrysler Building]], que foi'l mayor del mundu ente [[1930]] y 1931, y el [[The New York Times Building]], inauguráu en [[2007]]. Los rascacielos de la ciudá concéntrese nel Midtown Manhattan y el [[Lower Manhattan]], magar que los hai tamién notres zones de [[Manhattan]] y de los otros distintos de la ciudá. En xineru de 2011 había nel conxuntu la ciudá 228 edificios de más de 152 m (500 pies) d'altor, más qu'en denguna otra ciudá estauxunidense. Dende [[2003]] acabáronse 22 edificios de más de 183 m d'altor, y hai otros 14 en construcción. Ente ellos el yá citáu One World Trade Center, que ha ser el mayor de la ciudá. Esti rascacielos ye parte del complexu d'edificios que ha sustituyir les torres valtaes pol atentáu terrorista del [[11 de setiembre]] de 2001. Un complexu que, amás d'elli, ha incluir otros trés rascacielos: el [[Two World Trade Center]] (411 m d'altor), el [[Three World Trade Center]] (378 m d'altor) y el [[Four World Trade Center]] (297 m). Amás d'ellos, en mayu de [[2013]] taben construyéndose o en proyeutu 205 ''high-rises'' na ciudá de Nueva York. [[Imaxe:Panorama Skyline Manhattan Empire State Building.jpg|center|700px|thumb|Skyline del Midtown Manhattan dende'l mirador del Empire State Building.]]{{Wide image|Weehawken Hi Res Labeled 2.jpg|1800px|Panorama de la oriella oeste de Manhattan, dende la Cai 115 (115th Street) hasta [[The Battery]], tomada dende Weehawken (Nueva Jersey), en 2020.}} ==Historia== La historia de los rascacielos na ciudá entamó cola construcción de l'edificiu [[World Building]], de 106 m d'altor, completada en [[1890]]. Esti foi'l primeru más altu que l'aguya de la ilesia de la Trinidá (''Trinity Church''), y foi'l mayor de la ciudá hasta [[1899]]. Valtáronlu en 1955 pa facer una entrada más ancha pa la ponte de Brooklyn (''Brooklyn Bridge'') na islla de Manhattan. De magar la construcción del World Building la ciudá ocupó un llugar destacáu nel desarrollu de los rascacielos a nivel mundial, una y bones once de los sos edificios tienen sío los mayores del mundu nel so momentu. El primer gran boom constructivu abarcó dende la década del 1910 a la del 1930. Nesa época construyéronse 16 de los 82 mayores rascacielos que tien anguaño la ciudá, rescamplando ente los más famosos el Woolworth Building, el [[Bank of Manhattan Trust Building]], el Chrysler Building y el Empire State Building. El segundu momentu de construcción intensa entamó a primeros de la década de 1960; de magar llevantáronse na ciudá cuasi 70 edificios de más de 183 m d'altor. [[Imaxe:ManhattanFromLibertyPark.jpg|center|700px|thumb|[[Panorama urbanu|Skyline]] del Lower Manhattan dende [[Jersey City]]]] ==Llista (actualizada en 2021)== La llista que vien darréu inclúi los mayores rascacielos de Nueva York, tanto los yá construyíos como los que, magar que tán en construcción, yá algamaron el so altor definitivu. Inclúinse equí los rascacielos que miden, contando la superficie construyida y les aguyes y detalles arquiteutónicos (pero non les antenes) más de 183 m (600 [[pie (unidá)|pies]]). {| class="wikitable sortable" |- ! data-sort-type="number" | Númberu<br />d'orde ! data-sort-type="text" | Nome ! class="unsortable"| Imaxe ! data-sort-type="number" | Altor<br />(m) ! data-sort-type="number" | Pisos ! data-sort-type="number" | Añu ! data-sort-type="text" | Dirección ! data-sort-type="text" | Coor<br />denaes ! class="unsortable" | Notes |- |align=center| 1 | [[One World Trade Center]]<ref>{{cita web|url=http://skyscrapercenter.com/new-york-city/one-world-trade-center/98/|títulu=One World Trade Center|publisher=SkyscraperCenter.com|fechaaccesu=2013-05-26}} </ref> <ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/building/one-world-trade-center-new-york-city-ny-usa|títulu=One World Trade Center|publisher=Emporix.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:One WTC from behind Brookfield Pl May 2013.jpg|80px]] |align=center| 541 |align=center| 104 |align=center|[[2014]]<br /> |align=center| 285 Fulton Street |align=center| 40°42′47″N 74°00′49″W |align="center" |Demientres un tiempu, y especialmente polos foriatos, foi conociú tamién como Freedom Tower (Torre de la Llibertá). Ye'l mayor edificiu de la ciudá y del país, y el sestu mayor del mundu. El so techu ta a un altor de 417 m, el mesmu del World Trade Center orixinal. La planta del edificiu ye de 61 por 61 m, la mesma que caúna de les Twin Towers (Torres Ximielgues)<ref>[https://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=7788 One World Trade Center], na web skyscraperpage.com.</ref>. |- |align=center| 2 |[[Central Park Tower]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/central-park-tower/14269 Central Park Tower], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1215963/central-park-tower-new-york-city-ny-usa Central Park Tower], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:Central Park Tower April 2021.jpg|izquierda|120x120px]] |align=center| 472 |align=center| 98 |align=center| [[2020]] |align=center| 225 West 57th Street |align=center| 40°45′57″N 73°58′51″W | align="center" | Tamién conocida como Nordstrom Tower. El so techu ta a un altor de 1550 pies (447,8 m), el mayor de cualisquier edificiu del país<ref>Young M, [https://www.newyorkyimby.com/2019/09/central-park-tower-officially-tops-out-1550-feet-above-midtown-becoming-worlds-tallest-residential-building.html Central Park Tower Officially Tops Out 1,550 Feet Above Midtown, Becoming World’s Tallest Residential Building], artículu na web New York Yimby (17 de setiembre de 2019).</ref>. L'edificiu ye, amás, el más altu del mundu, tanto n'altura de techu como d'altura arquitectónica, dedicáu a usu residencial. |- |align=center| 3 |[[111 West 57th Street|111 West]] [[111 West 57th Street|57th Street]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/111-west-57th-street/14320 111 West 57th Street], na web skyscrapercenter.com</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1215964/111-west-57th-street-new-york-city-ny-usa 111 West 57th Street], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:111 West 57th Street.png|izquierda|137x137px]] |align=center| 435 |align=center| 84 |align=center| [[2021]] |align=center| 111 West 57th Street |align=center| 40°45′52″N 73°58′40″W | align="center" | Tamién ye conocíu como Steinway Tower. Ye l'edificiu col mayor coeficiente d'esbeltez (cociente ente la base d'un edificiu y el so altor) del mundu: 1,24<ref>Wainwright O, [https://www.theguardian.com/cities/2019/feb/05/super-tall-super-skinny-super-expensive-the-pencil-towers-of-new-yorks-super-rich Super-tall, super-skinny, super-expensive: the 'pencil towers' of New York's super-rich], artículu na web de The Guardian (5 de febreru de 2019).</ref>. |- |align=center| 4 |[[One Vanderbilt]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/one-vanderbilt/15833 One Vanderbilt], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1236273/one-vanderbilt-new-york-city-ny-usa One Vanderbilt], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:One Vanderbilt April 2021.jpg|izquierda|120x120px]] |align=center| 427 |align=center| 59 |align=center| 2020 |align=center| 1 Vanderbilt Avenue |align=center| 40°45′11″N 73°58′43″W | align="center" | Ye'l segundu mayor edificiu d'oficines de la ciudá. Ye, tamién, ún de los mayores edificios del este del [[Midtown Manhattan|Midtown]] (Midtown East), y ta incluyíu nel plan de reurbanización de la zona, nomáu Vanderbilt Corridor<ref>[https://www1.nyc.gov/site/planning/plans/vanderbilt-corridor/vanderbilt-corridor.page Descripción del Vanderbilt Corridor] na web del ayuntamientu de la ciudá (nyc.gov).</ref>. |- |align=center| 5 |[[432 Park Avenue]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/432-park-avenue/13227 432 Park Avenue], na web skyscaperscentre.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1194726/432-park-avenue-new-york-city-ny-usa 432 Park Avenue], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:432 Park Avenue, NY (cropped).jpg|izquierda|132x132px]] |align=center| 426 |align=center| 85 |align=center| [[2015]] |align=center| 432 Park Avenue |align=center| 40°45′41″N 73°58′19″W | align="center" | Tercer mayor edificiu residencial del mundu, sestu mayor edificiu del país y 26ᵘ del mundu. |- |align=center| 6 |[[30 Hudson Yards]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/30-hudson-yards/13325 30 Hudson Yards], na web skyscrapercenter.com</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1195414/30-hudson-yards-new-york-city-ny-usa 30 Hudson Yards], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:Hudson Yards from Hudson Commons (95131p) (30 Hudson Yards).jpg|izquierda|151x151px]] |align=center| 387 |align=center| 73 |align=center| [[2019]] |align=center| 500 West 33rd Street |align=center| 40°45′13″N 74°00′11″W | align="center" | Inauguráu'l 15 de marzu de 2019, ye'l mayor edificiu del plan de desarrollu urbanísticu d'[[Hudson Yards (proyectu)|Hudson Yards]]. |- | align="center" | 7 | [[Empire State Building]]<ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=23|títulu=Empire State Building|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/building/empirestatebuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=Empire State Building|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-30}}</ref> | [[File:Empire State Building by David Shankbone.jpg|80px]] | align="center" | 381 | align="center" | 102 | align="center" | [[1931]] |align=center| 350 Fifth Avenue |align=center| 40°44′54″N 73°59′08″W | align="center" |Foi'l primer edificiu del mundu con más de 100 pisos. Construyíu en trece meses, demientres la [[Gran Depresión]], foi'l edificiu más altu del mundu de magar la so construcción, en 1931, hasta la construcción, en 1972, del [[World Trade Center]]. Tres de la destrucción de les Torres Ximielgues, el [[Atentaos del 11 de setiembre de 2001|11 de setiembre de 2001]], foi otra vuelta l'edificiu mayor de la ciudá hasta la construcción del [[One World Trade Center]]. Mide, hasta'l picu la antena, 443 m (1454 pies). |- | align="center" |8 | [[Bank of America Tower (Nueva York)|Bank of America Tower]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/building/bankofamericatower-newyorkcity-ny-usa|títulu=Bank of America Tower|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=3197|títulu=Bank of America Tower|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-30}}</ref> | [[File:OBP - Ext - 42nd East.jpg|80px]] | align="center" | 366 | align="center" | 55 | align="center" | [[2009]] | align="center" |1101 Sixth Avenue | align="center" |40°45′19″N 73°59′03″W | align="center" |Primer rascacielos en conseguir una certificación Platinum LEED (Leadership in Energy and Environmental Design), que premia la sostenibilidá ya l'usu eficiente de la enerxía, de categoría platinu<ref>Moore WP, [https://www.prnewswire.com/news-releases/bank-of-america-tower-earns-nations-1st-leed-v4-platinum-for-core-and-shell-300891191.html Bank of America Tower Earns Nation's 1st LEED V4 Platinum for Core and Shell], artículu na web prnewswire.com (25 de xunetu de 2019).</ref>. |- | align="center" |9 |[[3 World Trade Center]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/3-world-trade-center/273 3 World Trade Center], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/252968/three-world-trade-center-new-york-city-ny-usa 3 World Trade Center], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:Looking up at 3 and 4 World Trade Center (straightened, cropped, 3).jpg|izquierda|293x293px]] | align="center" |329 | align="center" |80 | align="center" |[[2018]] | align="center" |175 Greenwich Street | align="center" |40°42′39″N 74°00′42″W | align="center" | Abiertu oficialmente el 11 de xunu de 2018, ye'l tercer edificiu más altu del complexu World Trade Center. |- | align="center" |10 |[[53 West 53]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/53-west-53/317 53 West 53], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/315691/53w53-new-york-city-ny-usa 53 West 53], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:53w53Aug9.jpg|izquierda|142x142px]] | align="center" |320 | align="center" |77 | align="center" |2019 | align="center" |53 West 53rd Street | align="center" |40°45′42″N 73°58′42″W | align="center" | Anteriormente conocida como Tower Verre o MOMA Tower. |- | align="center" | 11= |[[Edificiu Chrysler|Chrysler Building]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/building/chryslerbuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=Chrysler Building|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=83|títulu=Chrysler Building|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-30}}</ref> | [[File:Chrysler Building by David Shankbone.jpg|80px]] | align="center" | 319 | align="center" | 77 | align="center" | [[1930]] | align="center" |405 Lexington Avenue | align="center" |40°45′06″N 73°58′31″W | align="center" |.Primer edificiu del mundu en superar los 1000 pies (305 m) d'altor, superando tamién a la [[torre Eiffel]] como la mayor estructura fecha pol ser humanu. Foi'l edificiu más altu del mundu hasta que foi superáu pol Empire State Building en 1931, y entá ye l'edificiu de [[lladriyu]] con estructura d'aceru más altu del mundu. |- | align="center" | 11= |[[The New York Times Building|The New York Times]] [[The New York Times Building|Building]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=newyorktimestower-newyorkcity-ny-usa|títulu=New York Times Tower|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref name="NYTB">[https://www.skyscrapercenter.com/building/new-york-times-tower/423 New York Times Tower], na web skyscrapercenter.com.</ref> | [[File:Nytimes building rear.jpg|80px]] | align="center" | 319 | align="center" | 52 | align="center" | [[2007]] | align="center" |620 Eighth Avenue | align="center" |40°45′23″N 73°59′24″W | align="center" |Foi'l primer edificiu de los Estaos Xuníos en tener un muru cortina de cerámica de protección solar. La so cubierta ye de doble capa: un sistema de pequeños tubos cerámicos recubre la fachada de cristal, lo que permite a los tubos mostrar el color del cielu<ref>[https://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=916 The New York Times Building], na web skyscraperpage.com.</ref> |- | align="center" | 13 |[[The Spiral (Nueva York)|The Spiral]]*<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/the-spiral/23571 The Spiral], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1444112/66-hudson-boulevard-new-york-city-ny-usa 66 Hudson Boulevard (The Spiral)], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:The Spiral 20210204 213344125.jpg|izquierda|107x107px]] | align="center" | 317 | align="center" | 66 | align="center" | [[2023]] | align="center" | 435 Tenth Avenue | align="center" | 40°45′17″N 73°59′59″W | align="center" | Asitiáu ente la Cai 34 (34th Street) y la Décima Avenida (10th Avenue), nel estremu septentrional de la [[High Line (Nueva York)|High Line]]. Cuasi tolos pisos tienen la so propia terraza esterior<ref>Rosenberg Z, [https://ny.curbed.com/2016/2/8/10940726/behold-the-spiral-bjarke-ingelss-terraced-addition-to-hudson-yards Behold The Spiral, Bjarke Ingels's Terraced Addition to Hudson Yards], artículu na web Curbed New York (8 de febreru de 2016).</ref>. |- | align="center" | 14 |[[50 Hudson Yards]]*<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/50-hudson-yards/15882 50 Hudson Yards], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1220513/50-hudson-yards-new-york-city-ny-usa 50 Hudson Yards], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:50 Hudson Yards April 2021.jpg|izquierda|107x107px]] | align="center" | 308 | align="center" | 58 | align="center" | 2022 | align="center" | 504 West 34th Street | align="center" | 40°45′16″N 74°00′00″W | align="center" | Ye la cabera de les torres construyida na primer fase del proyeutu urbanísticu de Hudson Yards. |- |align=center| 15 | [[One57]]<ref>{{cita web|url=http://skyscrapercenter.com/new-york-city/one57/570/|títulu=One57|work=The Skyscraper Center|publisher=CTBUH|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=82104|títulu=One57|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://one57.com|títulu=Páxina web del condominiu One57}}</ref> | [[File:One57 - Dec 22 12.JPG|80px]] | align=center| 306 | align=center| 75 | align=center| [[2014]] | align="center" |157 West 57th Street | align="center" |40°45′55″N 73°58′45″W | align="center" |Foi'l primeru de los rascacielos supertall (d'ente 300 y 600 m d'altor) completáu na que se conoz como "La filera de los billonarios" (Billionaires' Row), una zona nel estremu sur de Central Park na que s'axunten dellos de los rascacielos residenciales más caros de la ciudá. |- | align="center" | 16 |[[35 Hudson Yards]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/35-hudson-yards/14698 35 Hudson Yards], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1236293/35-hudson-yards-new-york-city-ny-usa 35 Hudson Yards], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:Hudson Yards facing east (cropped, 35).jpg|izquierda|199x199px]] | align="center" | 305 | align="center" | 72 | align="center" | 2019 | align="center" | 532-560 West 33rd Street | align="center" | 40°45′16″N 74°00′09″W | align="center" | Ye l'edificiu más altu d'usu mixtu (residencial y hoteleru) de la ciudá. |- | align="center" | 17 |[[One Manhattan West]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/one-manhattan-west/8898 One Manhattan West], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1194744/one-manhattan-west-new-york-city-ny-usa One Manhattan West], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:ManhattanWestTower1(2-3-2019) .jpg|izquierda|107x107px]] | align="center" | 304 | align="center" | 67 | align="center" | 2019 | align="center" | 401 Ninth Avenue | align="center" | 40°45′07″N 73°59′52″W | align="center" | Ye'l mayor edificiu de la vecindá conocida como Manhattan West, asitiada dientro'l plan de reurbanización de Hudson Yards<ref>Walker A, ''[https://ny.curbed.com/2018/8/16/17698078/one-manhattan-west-construction-hudson-yards Manhattan West’s tallest building hits major milestone]'', artículiu na web Curbed NY (16 d'agostu de 2018).</ref>. |- |align=center| 18 | [[Four World Trade Center]]*<ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=7803|títulu=Four World Trade Center|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/4-world-trade-center/545 4 World Trade Center], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/252969/four-world-trade-center-new-york-city-ny-usa Four World Trade Center], na web emporis.com.</ref> | [[File:4wtc a.jpg|80px]] |align=center| 298 |align=center| 65 |align=center| 2014 | align="center" | 150 Greenwich Street | align="center" | 40°42′37″N 74°00′43″W | align="center" |Tamién conocíu como 150 Greenwich Street, ye parte del plan de reconstrucción del World Trade Center. |- |align=center| 19 | [[70 Pine Street]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=americaninternational-newyorkcity-ny-usa|títulu=70 Pine Street (American International Building)|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=131|títulu=70 Pine Street (American International Building)|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:AIB-NYC-gp.jpg|80px]] |align=center| 290 |align=center| 66 |align=center| [[1932]] | align="center" | 70 Pine Street | align="center" | 40°42′23″N 74°00′28″W | align="center" |Anteriormente conocíu como American International Building y Cities Service Building, l'edificiu foi tresformáu nún rascacielos residencial con 644 pisos, 132 habitaciones d'hotel y 35.000 m2 de llocales comerciales<ref>Cuozzo S, ''[https://nypost.com/2013/10/29/new-plans-for-downtowns-70-pine-st-are-sky-high/ New plans for downtown’s 70 Pine St. are sky-high]'', artículu de The New York Post (29 d'ochobre de 2013).</ref>. La so tresformación finó en 2015. L'edificiu foi'l más altu del Lower Manhattan de magar la so construcción hasta la inauguración de les torres del World Trade Center orixinal, na década de 1970. Volvió selo dende los atentaos del 11 de setiembre de 2001 hasta que finó la construcción del One World Trade Center. |- | align="center" | 20 |[[220 Central Park South]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/complex/3754 220 Central Park South], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/267713/220-central-park-south-new-york-city-ny-usa 220 Central Park South], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:220 CPS fr 9th Av jeh.jpg|izquierda|153x153px]] | align="center" | 295 | align="center" | 60 | align="center" | 2019 | align="center" | 220 59th Street | align="center" | 40°46′02″N 73°58′49″W | |- |align=center| 21 | [[40 Wall Street]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=streettrumpbuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=The Trump Building|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=5902|títulu=The Trump Building (40 Wall Street)|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:40 Wall Street New York City at Sunset C R.jpg|80px]] |align=center| 283 |align=center| 70 |align=center| 1930 | align="center" | 40 Wall Street | align="center" | 40°42′25″N 74°00′35″W | align="center" |Foi, demientres dos meses de 1930, l'edificiu más altu del mundu. Antes conocíu como Bank of Manhattan Trust Building y anguaño como Trump Building, el so nome más permanente ye'l que recoyemos nesta llista. Foi l'edificiu más altu de la ciudá de tamañu menor qu'una manzana de cais hasta que finó la construcción del One 57 en 2014. |- | align="center" | 22 |[[Four Seasons Hotel New York Downtown]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/30-park-place/652 30 Park Place], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/267713/220-central-park-south-new-york-city-ny-usa 30 Park Place], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:30 Park Place.jpg|izquierda|120x120px]] | align="center" | 282 | align="center" | 67 | align="center" | 2016 | align="center" | 27 Barclay Street | align="center" | 40°42′47″N 74°00′34″W | align="center" | Tamién conocíu como 30 Park Place. |- | align="center" | 23 | [[Citigroup Center]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=citigroupcenter-newyorkcity-ny-usa|títulu=Citigroup Center (Citicorp)|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref name="Citigroup">{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=1613|títulu=Citigroup Center (Citicorp)|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:Citigroup center.jpg|80px]] | align="center" | 279 | align="center" | 63 | align="center" | [[1977]] | align="center" | 601 Lexington Avenue | align="center" | 40°45′31″N 73°58′13″W | align="center" |Anantes conocíu como Citicorp Center, y anguaño nomáu tamién, pola so llocalización, 601 Lexington Avenue. |- | align="center" | 24 |[[15 Hudson Yards]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/15-hudson-yards/14783 15 Hudson Yards], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1236294/15-hudson-yards-new-york-city-ny-usa 15 Hudson Yards], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:Hudson Yards facing east (cropped, 15).jpg|izquierda|239x239px]] | align="center" | 279 | align="center" | 70 | align="center" | 2019 | align="center" | 545 West 30th Street | align="center" | 40°45′17″N 74°00′11″W | align="center" | Yera la nomada, nel proyeutu orixinal de Hudson Yards, D Tower (torre D). |- | align="center" | 25 |[[125 Greenwich Street]]*<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/125-greenwich-street/14315 125 Greenwich Street], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1223390/125-greenwich-street-new-york-city-ny-usa 125 Greenwich Street], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:125 Greenwich St from Liberty Park 2020 jeh.jpg|izquierda|142x142px]] | align="center" | 278 | align="center" | 72 | align="center" | 2022 (previstu) | align="center" | 125 Greenwich Street | align="center" | 40°42′33″N 74°00′46″W | align="center" | En marzu de 2019 la construcción algamó'l so altor definitivu<ref>Young M, [https://newyorkyimby.com/2019/03/yimby-tours-125-greenwich-street-as-rafael-vinolys-first-lower-manhattan-skyscraper-officially-tops-out-at-912.html 125 Greenwich Street As Rafael Vinoly’s First Lower Manhattan Skyscraper Officially Tops Out At 912′], artículu na web New York Yimby (7 marzu 2019).</ref>. |- | align="center" | 26 |[[10 Hudson Yards]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/10-hudson-yards/13326 10 Hudson Yards], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1195442/10-hudson-yards-new-york-city-ny-usa 10 Hudson Yards], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:10 Hudson Yards Completed.jpg|izquierda|107x107px]] | align="center" | 268 | align="center" | 52 | align="center" | 2016 | align="center" | 501 West 30th Street | align="center" | 40°45′09″N 74°00′04″W | align="center" | Esti rascacielos foi'l primeru n'acabase del complexu Hudson Yards. |- | align="center" | 27 | [[8 Spruce Street]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/building/the-beekman-new-york-city-ny-usa|títulu=8 Spruce Street (The Beekman)|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=29664|títulu=8 Spruce Street|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:Beekman Tower fr BB jeh.jpg|80px]] | align="center" | 265 | align="center" | 76 | align="center" | [[2011]] | align="center" | 8 Spruce Street | align="center" | 40°42′39″N 74°00′20″W | align="center" |L'edificiu ye conocíu tamién colos nomes de Beekman Tower y New York by Gehry |- | align="center" | 28 | [[Trump World Tower]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/building/trumpworldtower-newyorkcity-ny-usa|títulu=Trump World Tower|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=2197|títulu=Trump World Tower|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:Trumpworldtower 23may2005.jpg|80px]] | align="center" | 262 | align="center" | 72 | align="center" | [[2001]] | align="center" | 845 United Nations Plaza (First Avenue) | align="center" | 40°45′08″N 73°58′04″W | align="center" |Foi l'edificiu d'usu residencial más altu del mundu ente 2000 y 2003. |- | align="center" | 29 |[[425 Park Avenue]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/425-park-avenue/14787 425 Park Avenue], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/115199/425-park-avenue-new-york-city-ny-usa 425 Park Avenue], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:425 Park Avenue NYC 15 April 2021.jpg|izquierda|107x107px]] | align="center" | 262 | align="center" | 44 | align="center" | 2021 | align="center" | 425 Park Avenue | align="center" | 40°45′38″N 73°58′16″W | align="center" | Ye'l resultáu del reacondicionamientu del edificiu qu'ocupaba esi solar, un edificiu d'estilu modernista de 118 m d'altor y 32 pisos inauguráu en 1957. |- |align=center| 30 | [[30 Rockefeller Plaza]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=gebuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=Comcast Building|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=203|títulu=GE Building|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:GE Building by David Shankbone.JPG|80px]] |align=center| 259 |align=center| 70 |align=center| [[1933]] | align="center" | 30 Rockefeller Plaza | align="center" | 40°45′32″N 73°58′44″W | align="center" |Tamién conocíu como Comcast Building, yera nomáu anteriormente GE Building, y RCA Building primero d'eso. Conóceselu como "30 Rock" pol so allugamientu, agospia la sede de los estudios de televisión de la [[NBC]] y la [[plataforma d'observación]] Top of the Rock. |- | align="center" | 31= |[[One Manhattan Square]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/one-manhattan-square/16055 One Manhattan Square], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1236311/one-manhattan-square-new-york-city-ny-usa One Manhattan Square], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:A624, One Manhattan Square and Manhattan Bridge, Manhattan, July 2019.jpg|izquierda|92x92px]] | align="center" | 258 | align="center" | 72 | align="center" | 2019 | align="center" | 250 South Street | align="center" | 40°42′37″N 73°59′29″W | align="center" | Tamién ye conocíu como 250 South Street y 227 Cherry Street. |- | align="center" | 31= |[[Sutton 58]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/sutton-58/29342 Sutton 58], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/701016/58-sutton-street-new-york-city-ny-usa Sutton 58], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:Sutton 58 Aug 2021.jpg|izquierda|142x142px]] | align="center" | 258 | align="center" | 65 | align="center" | 2021 | align="center" | 426-432 East 58th Street | align="center" | 40°45′30″N 73°57′41″W | align="center" | Torre d'usu residencial nel vecindariu de Sutton Place, conocida tamién como 3 Sutton Place. |- | align="center" | 33 |[[56 Leonard Street]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/56-leonard/844 56 Leonard], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/312251/56-leonard-street-new-york-city-ny-usa 56 Leonard Street], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:56 Leonard Street (cropped).jpg|izquierda|192x192px]] | align="center" | 247 | align="center" | 50 | align="center" | 216 | align="center" | 56 Leonard Street | align="center" | 40°43′04″N 74°00′23″W | align="center" | Conocíu informalmente como [[Jenga]] Building o Jenga Tower, ye l'edificiu más altu del barriu de [[Tribeca]]. |- | align="center" | 34 | [[CitySpire Center]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=cityspirecenter-newyorkcity-ny-usa|títulu=CitySpire Center|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=7153|títulu=CitySpire Center|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscrapercenter.com/new-york-city/cityspire-center/895/|títulu=Cityspire Center|work=The Skyscraper Center|publisher=CTBUH|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[Ficheru:Cityspire Metro Carnegie tower 55 jeh ShiftNcut.jpg|izquierda|247x247px]] | align="center" | 248 | align="center" | 75 | align="center" | [[1987]] | align="center" | 156 West 56th Street | align="center" | 40°45′52″N 73°58′47″W | align="center" |Foi l'edificiu d'usu mixtu más altu nel momentu de la so construcción. |- | align="center" | 35 | [[28 Liberty]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=1chasemanhattanplaza-newyorkcity-ny-usa|títulu=28 Liberty|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=236|títulu=One Chase Manhattan Plaza|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:One Chase Manhattan Plaza 1.jpg|80px]] | align="center" | 248 | align="center" | 60 | align="center" | [[1961]] | align="center" | 28 Liberty Street | align="center" | 40°42′28″N 74°00′32″W | align="center" |Conocíu, hasta 2015, como One Chase Manhattan Plaza. |- | align="center" | 36 | [[4 Times Square]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=condenastbuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=4 Times Square|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=21-10-2021}}</ref><ref>{{cita web|url=https://www.skyscrapercenter.com/building/4-times-square/907|títulu=4 Times Square|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=12/10/2021}}</ref> | [[File:4timessquare 23may2005.JPG|80px]] | align="center" | 247 | align="center" | 48 | align="center" | [[1999]] | align="center" | 1472 Broadway | align="center" | 40°45′21″N 73°59′09″W | align="center" |El so altor estructural, qu'inclúi la estructura del mástil, ye de 247 m (809 pies). El techu habitacional ta a 213,6 m (701 m), y l'antena tien un altor de 340,7 m (1118 pies). L'edificiu yera conocíu anantes como Condé Nast Building. |- | align="center" | 37 | [[MetLife Building]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=metlifebuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=MetLife Building|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=1465|títulu=MetLife Building|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:Walter Gropius photo MetLife Building fassade New York USA 2005-10-03.jpg|80px]] | align="center" | 246 | align="center" | 59 | align="center" | [[1963]] | align="center" | 200 Park Avenue | align="center" | 40°45′12″N 73°58′36″W | align="center" |Conocíu anantes como [[Pan Am]] Building. |- | align="center" | 38 | [[Bloomberg Tower]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=bloombergtower-newyorkcity-ny-usa|títulu=Bloomberg Tower|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=3401|títulu=Bloomberg Tower|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[Ficheru:Bloomberg tower.jpg|izquierda|151x151px]] | align="center" | 246 | align="center" | 54 | align="center" | [[2005]] | align="center" | 731 Lexington Avenue | align="center" | 40°45′43″N 73°58′05″W | align="center" |Agospia la sede de la compañía de software y noticies financieres [[Bloomberg L.P.]]. |- | align="center" | 39 |[[126 Madison Avenue]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/madison-house/18240 Madison House], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1237683/madison-house-new-york-city-ny-usa Madison House], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:126 Madison Avenue (New York City).jpg|izquierda|107x107px]] | align="center" | 245 | align="center" | 56 | align="center" | 2021 | align="center" | 126 Madison Avenue | align="center" | 40°44′44″N 73°59′07″W | align="center" | Edificiu d'usu residencial, tamién conocíu como Madison House. |- | align="center" | 40 |[[The Centrale|138 East 50th Street]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/the-centrale/16994 The Centrale], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1268514/the-centrale-new-york-city-ny-usa The Centrale], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:138E50thNYC.jpg|izquierda|142x142px]] | align="center" | 245 | align="center" | 64 | align="center" | 2019 | align="center" | 138 East 50th Street | align="center" | 40°45′21″N 73°58′19″W | align="center" | Tamién conocíu como The Centrale. |- | align="center" | 41 | [[Woolworth Building]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=woolworthbuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=Woolworth Building|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=832|títulu=Woolworth Building|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[Ficheru:The Woolworth Building in New York City LCCN2013650474.tif|212x212px]] | align="center" | 241 | align="center" | 58 | align="center" | [[1913]] | align="center" | 233 Broadway | align="center" | 40°42′44″N 74°00′29″W | align="center" |Foi l'edificiu más altu del mundu dende 1913 hasta 1930, y el mayor de la ciudá hasta que foi sobrepasáu n'altor pol 40 Wall Street. |- | align="center" | 42 |[[111 Murray Street]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/111-murray-street/16970 111 Murray Street], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1227647/111-murray-street-new-york-city-ny-usa 111 Murray Street], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:111Murray61019.jpg|izquierda|142x142px]] | align="center" | 240 | align="center" | 60 | align="center" | 2018 | align="center" | 111 Murray Street | align="center" | 40°42′56″N 74°00′46″W | |- | align="center" | 43 |[[520 Park Avenue]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/520-park-avenue/14878 520 Park Avenue], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/291709/520-park-avenue-new-york-city-ny-usa 520 Park Avenue], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:520 Park Av fr QBB ramp jeh.jpg|izquierda|142x142px]] | align="center" | 238 | align="center" | 54 | align="center" | 2018 | align="center" | 520 Park Avenue | align="center" | 40°45′51″N 73°58′12″W | align="center" | Ye l'edificiu más altu del barriu del Upper East Side. |- | align="center" | 44= |[[50 West Street]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/50-west/1306 50 West], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/298205/50-west-new-york-city-ny-usa 50 West], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:50 West Street April 2017.jpg|izquierda|120x120px]] | align="center" | 237 | align="center" | 64 | align="center" | 2018 | align="center" | 50 West Street | align="center" | 40°42′29″N 74°00′54″W | |- | align="center" | 44= |[[55 Hudson Yards]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/55-hudson-yards/14379 55 Hudson Yards], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1220510/55-hudson-yards-new-york-city-ny-usa 55 Hudson Yards], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:55 Hudson Yards June 2018.jpg|izquierda|123x123px]] | align="center" | 237 | align="center" | 51 | align="center" | 2018 | align="center" | 550 West 34th Street | align="center" | 40°45′20″N 74°00′10″W | |- | align="center" | 46= | [[One Worldwide Plaza]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=1worldwideplaza-newyorkcity-ny-usa|títulu=One Worldwide Plaza|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=1622|títulu=One Worldwide Plaza|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:Wwp50roof.JPG|80px]] | align="center" | 237 | align="center" | 47 | align="center" | [[1989]] | align="center" | 825 Eighth Avenue | align="center" | 40°45′45″N 73°59′16″W | align="center" |Ye'l mayor de los trés edificios que formen el complexu conocíu como Worldwide Plaza. Esti, el One, ye d'usu comercial, con oficines, mentantu que los otros dos más pequeños (nomaos Two y Three) son d'usu residencial. |- | align="center" | 46= |[[Madison Square Park Tower]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/madison-square-park-tower/16050 Madison Square Park Tower], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1223389/madison-square-park-tower-new-york-city-ny-usa Madison Square Park Tower], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:Madison Square Park Tower February 2017.jpg|izquierda|164x164px]] | align="center" | 237 | align="center" | 61 | align="center" | 2017 | align="center" | 45 East 22nd Street | align="center" | 40°44′24″N 73°59′14″W | align="center" | Ye l'edificiu más altu ente'l [[Midtown Manhattan|Midtown]] y el [[Distritu Financieru (Manhattan)|Distritu Financieru]] (Financial District) del [[Lower Manhattan]]. |- | align="center" | 48 |[[Skyline Tower]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/skyline-tower/23586 Skyline Tower], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1336773/skyline-tower-new-york-city-ny-usa Skyline Tower], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:Skyline Tower LIC 2020 jeh.jpg|izquierda|142x142px]] | align="center" | 233 | align="center" | 67 | align="center" | 2021 | align="center" | 23-15 44th Drive | align="center" | 40°45′02″N 73°56′10″W | align="center" | D'usu residencial, ye l'edificiu más altu de [[Queens]], y tamién el mayor de la ciudá asitiáu fora del ''borough'' de Manhattan. |- | align="center" | 49 |[[19 Dutch]]<ref>[https://www.skyscrapercenter.com/building/19-dutch-street/19176 19 Dutch Street], na web skyscrapercenter.com.</ref><ref>[https://www.emporis.com/buildings/1218732/19-dutch-new-york-city-ny-usa 19 Dutch], na web emporis.com.</ref> |[[Ficheru:19 Dutch.jpg|izquierda|110x110px]] | align="center" | 231 | align="center" | 63 | align="center" | 2018 | align="center" | 19 Dutch Street | align="center" | 40°42′35″N 74°00′35″W | |- | align="center" | 50 | [[Carnegie Hall Tower]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=carnegiehalltower-newyorkcity-ny-usa|títulu=Carnegie Hall Tower|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=188|títulu=Carnegie Hall Tower|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:Carnegie Hall Tower.JPG|80px]] | align="center" | 231 | align="center" | 60 | align="center" | [[1991]] | align="center" | 152 West 57th Street | align="center" | 40°45′53″N 73°58′47″W | align="center" |La cercanía d'otros edificios obligó a que'l so exe principal tenga namái 15 m d'anchor, lo que lu convirtió nún de los edificios más esbeltos del mundu nel momentu de so acabación. |- | | | | | | | | | |- |align=center| 22 | [[383 Madison Avenue]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=bearstearnsworldheadquarters-newyorkcity-ny-usa|títulu=383 Madison Avenue (Bear Stearns World Headquarters)|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=1958|títulu=383 Madison Avenue (Bear Stearns World Headquarters)|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:BearStearns.JPG|80px]] |align=center| 230 |align=center| 47 |align=center| 2001 | | | align="center" | |- |align=center| 23 | [[1717 Broadway]]*<ref>{{cita web|url=http://skyscrapercenter.com/new-york-city/courtyard-and-residence-inn-manhattan-central-park/9786/|títulu=1717 Broadway (Courtyard and Residence Inn Manhattan Central Park)|work=The Skyscraper Center|publisher=CTBUH|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref name="SKY 1717">{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=88271|títulu=1717 Broadway|publisher=SkyscraperPage|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:1717 Broadway under construction May 2012.JPG|80px]] |align=center| 230 |align=center| 68 |align=center| 2013 | | | align="center" | |- |align=center| 24 | [[AXA Center]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=axacenter-newyorkcity-ny-usa|títulu=AXA Center|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=3794|títulu=AXA Center|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:AXA Center from GE Building, cropped.jpg|80px]] |align=center| 229 |align=center| 54 |align=center| [[1986]] | | | align="center" | |- |align=center| 25= | [[One Penn Plaza]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=1pennplaza-newyorkcity-ny-usa|títulu=One Penn Plaza|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=249|títulu=One Penn Plaza|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:One Penn Plaza by David Shankbone.jpg|80px]] |align=center| 229 |align=center| 57 |align=center| [[1972]] | | | align="center" | |- |align=center| 25= | [[Exxon Building (Nueva York)|Exxon Building]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=1251avenuenueofstreetamericas-newyorkcity-ny-usa|títulu=Exxon Building (1251 Avenue of the Americas)|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=2597|títulu=Exxon Building (1251 Avenue of the Americas)|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:1251 Avenue of the Americas.JPG|80px]] |align=center| 229 |align=center| 54 |align=center| 1971 | | | align="center" | |- |align=center| 25= | [[Time Warner Center]] [[Time Warner Center|South Tower]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=timewarnercentersouthtower-newyorkcity-ny-usa|títulu=Time Warner Center South Tower|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=3852|títulu=Time Warner Center|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:Time Warner Center May 2010.JPG|80px]] |align=center| 229 |align=center| 55 |align=center| [[2004]] | | | align="center" | |- |align=center| 25= | [[Time Warner Center]] [[Time Warner Center|North Tower]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=timewarnercenternorthtower-newyorkcity-ny-usa|títulu=Time Warner Center North Tower|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:Time Warner Center May 2010.JPG|80px]] |align=center| 229 |align=center| 55 |align=center| 2004 | | | align="center" | |- |align=center| 29 | [[200 West Street]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/building/goldmansachsheadquarters-newyorkcity-ny-usa|títulu=200 West Street (Goldman Sachs Headquarters)|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=29076|títulu=200 West Street (Goldman Sachs Headquarters)|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:GoldmanSachsHeadquarters.JPG|80px]] |align=center| 228 |align=center| 44 |align=center| [[2010]] | | | align="center" | |- |align=center| 30= | [[60 Wall Street]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=60wallstreet-newyorkcity-ny-usa|títulu=60 Wall Street|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=2724|títulu=60 Wall Street|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:60 Wall Street building.jpg|80px]] |align=center| 227 |align=center| 55 |align=center| [[1989]] | | | align="center" | |- |align=center| 30= | [[One Astor Plaza]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=1astorplaza-newyorkcity-ny-usa|títulu=One Astor Plaza|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=306|títulu=One Astor Plaza|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:One Astor Plaza May 2010.JPG|80px]] |align=center| 227 |align=center| 54 |align=center| [[1972]] | | | align="center" | |- |align=center| 32= | [[One Liberty Plaza]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=1libertyplaza-newyorkcity-ny-usa|títulu=One Liberty Plaza|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=2376|títulu=One Liberty Plaza|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:0013TIARA P1000433.JPG|80px]] |align=center| 226 |align=center| 54 |align=center| 1973 | | | align="center" | |- |align=center| 32= | [[20 Exchange Place]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=20exchangeplace-newyorkcity-ny-usa|títulu=20 Exchange Place|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=231|títulu=20 Exchange Place|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:20 Exchange Place Tower 111.JPG|80px]] |align=center| 226 |align=center| 57 |align=center| 1931 | | | align="center" | |- |align=center| 32= | [[7 World Trade Center]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=7worldtradecenter-newyorkcity-ny-usa868|títulu=7 World Trade Center|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=7422|títulu=Seven World Trade Center|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:Wtc7-2006-0911.jpg|80px]] |align=center| 226 |align=center| 49 |align=center| [[2006]] | | | align="center" | |- |align=center| 35 | [[Three World Financial Center|Three World Financial]] [[Three World Financial Center|Center]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=3worldfinancialcenter-newyorkcity-ny-usa|títulu=Three World Financial Center|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=248|títulu=Three World Financial Center|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:World Financial Center.jpg|80px]] |align=center| 225 |align=center| 51 |align=center| [[1986]] | | | align="center" | |- |align=center| 36 | [[Bertelsmann Building]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=bertelsmannbuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=Bertelsmann Building|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=1033|títulu=Bertelsmann Building|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:Bertlesman-tower.jpg|80px]] |align=center| 223 |align=center| 42 |align=center| 1990 | | | align="center" | |- |align=center| 37 | [[Times Square Tower]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=timessquaretower-newyorkcity-ny-usa|títulu=Times Square Tower|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=5773|títulu=Times Square Tower|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:TimesSquareTower.jpg|80px]] |align=center| 221 |align=center| 47 |align=center| [[2004]] | | | align="center" | |- |align=center| 38 | [[Metropolitan Tower (Nueva York)|Metropolitan Tower]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=metropolitantower-newyorkcity-ny-usa|títulu=Metropolitan Tower|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=307|títulu=Metropolitan Tower|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:Metro Carnegie towers fr W58 jeh.jpg|80px]] |align=center| 218 |align=center| 68 |align=center| [[1987]] | | | align="center" | |- |align=center| 39 | [[500 Fifth Avenue]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=5005avenuenue-newyorkcity-ny-usa|títulu=500 Fifth Avenue|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=232|títulu=500 Fifth Avenue|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:500 Fifth Avenue Panorama.jpg|80px]] |align=center| 216 |align=center| 60 |align=center| 1931 | | | align="center" | |- |align=center| 40= | [[270 Park Avenue|JP Morgan Chase]] [[270 Park Avenue|World Headquarters]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=jpmorganchaseworldheadquarters-newyorkcity-ny-usa|títulu=JP Morgan Chase World Headquarters|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=2589|títulu=JP Morgan Chase World Headquarters|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:270_Park_Avenue_(WTM_by_official-ly_cool_100).jpg|80px]] |align=center| 215 |align=center| 52 |align=center| 1960 | | | align="center" | |- |align=center| 40= | [[General Motors Building (New York)|General Motors Building]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=generalmotorsbuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=General Motors Building|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=2311|títulu=General Motors Building|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:Sherry Netherland Hotel jeh.JPG|80px]] |align=center| 215 |align=center| 50 |align=center| [[1968]] | | | align="center" | |- |align=center| 42 | [[Metropolitan Life Insurance Company Tower|Metropolitan Life Insurance]] [[Metropolitan Life Insurance Company Tower|Company Tower]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=metropolitanlifeinsurancecompanytower-newyorkcity-ny-usa|títulu=Metropolitan Life Insurance Company Tower|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=303|títulu=Met Life Tower|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:Metropolitan Life Tower April 2008.jpg|80px]] |align=center| 213 |align=center| 50 |align=center| [[1909]] | | | align="center" | |- |align=center| 43 | [[Americas Tower]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=americastower-newyorkcity-ny-usa|títulu=Americas Tower|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=1061|títulu=Americas Tower|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:Americas-tower.jpg|80px]] |align=center| 211 |align=center| 50 |align=center| [[1992]] | | | align="center" | |- |align=center| 44= | [[Solow Building]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=solowbuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=Solow Building|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=1462|títulu=Solow Building|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:SolowBuilding.jpg|80px]] |align=center| 210 |align=center| 50 |align=center| [[1974]] | | | align="center" | |- |align=center| 44= | [[Marine Midland Building|HSBC Bank Building]]<ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=1194|títulu=HSBC Bank Building|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=hsbcbankbuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=HSBC Bank Building|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-26}}</ref> | [[File:WSTM-CornFedChicks0080.JPG|80px]] |align=center| 210 |align=center| 52 |align=center| [[1967]] | | | align="center" | |- |align=center| 46= | [[55 Water Street]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=55waterstreet-newyorkcity-ny-usa|títulu=55 Water Street|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=6247|títulu=55 Water Street|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:55 Water Street with north wing.JPG|80px]] |align=center| 209 |align=center| 53 |align=center| [[1972]] | | | align="center" | |- |align=center| 46= | [[277 Park Avenue]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=277parkavenuenue-newyorkcity-ny-usa274|títulu=277 Park Avenue|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=3243|títulu=277 Park Avenue|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:277parkave.jpg|80px]] |align=center| 209 |align=center| 50 |align=center| [[1962]] | | | align="center" | |- |align=center| 46= | [[1585 Broadway]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/building/1585broadway-newyorkcity-ny-usa|títulu=1585 Broadway|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=311|títulu=1585 Broadway (Morgan Stanley World Headquarters)|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Morgan-stanley-building.jpg|80px]] |align=center| 209 |align=center| 42 |align=center| [[1989]] | | | align="center" | |- |align=center| 49= | [[Random House Tower]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=randomhousetower-newyorkcity-ny-usa|títulu=Random House Tower|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=1646|títulu=Random House Tower|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Random-house2.jpg|80px]] |align=center| 208 |align=center| 52 |align=center| [[2003]] | | | align="center" | |- |align=center| 49= | [[Four Seasons Hotel New York|Four Seasons Hotel]] [[Four Seasons Hotel New York|New York]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=4seasonshotel-newyorkcity-ny-usa|títulu=Four Seasons Hotel|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=312|títulu=Four Seasons Hotel|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:4 seasons hotel NY 56 jeh.jpg|80px]] |align=center| 208 |align=center| 52 |align=center| [[1993]] | | | align="center" | |- |align=center| 51= | [[1221 Avenue of the Americas|McGraw-Hill Building]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=mcgrawhillbuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=McGraw-Hill Building|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=2598|títulu=McGraw-Hill Building (1221 Avenue of the Americas)|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:McGraw-Hill Building Rock Center by David Shankbone.jpg|80px]] |align=center| 205 |align=center| 51 |align=center| [[1969]] | | | align="center" | |- |align=center| 51= | [[Lincoln Building (42nd Street, Manhattan)|Lincoln Building]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=lincolnbuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=Lincoln Building|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=314|títulu=Lincoln Building|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Lincoln Building NYC.jpg|80px]] |align=center| 205 |align=center| 55 |align=center| 1930 | | | align="center" | |- |align=center| 51= | [[Barclay Tower]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=10barclaystreet-newyorkcity-ny-usa|títulu=Barclay Tower|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=29858|títulu=Barclay Tower|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:WSTM Mark Frank 0076.jpg|80px]] |align=center| 205 |align=center| 56 |align=center| [[2007]] | | | align="center" | |- |align=center| 54 | [[Paramount Plaza]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=paramountplaza-newyorkcity-ny-usa|títulu=Paramount Plaza|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=1234|títulu=Paramount Plaza|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Paramount-plaza.jpg|80px]] |align=center| 204 |align=center| 48 |align=center| 1971 | | | align="center" | |- |align=center| 55 | [[Trump Tower (New York)|Trump Tower]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=trumptower-newyorkcity-ny-usa|títulu=Trump Tower|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=4113|títulu=Trump Tower|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Trump tower.jpg|80px]] |align=center| 202 |align=center| 58 |align=center| [[1983]] | | | align="center" | |- |align=center| 56 | [[One Court Square]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=citicorpbuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=One Court Square (Citicorp Building)|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=2137|títulu=One Court Square (Citicorp Building)|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Citicorp giant Whale Creek jeh.jpg|80px]] |align=center| 201 |align=center| 50 |align=center| [[1990]] | | | align="center" | |- |align=center| 57= | [[1 Wall Street]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=bankofnewyorkbuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=1 Wall Street (Bank of New York Building)|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=343|títulu=1 Wall Street (Bank of New York Building)|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:1 Wall Street.jpg|80px]] |align=center| 199 |align=center| 50 |align=center| 1931 | | | align="center" | |- |align=center| 57= | [[599 Lexington Avenue]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=599lexingtonavenuenue-newyorkcity-ny-usa|títulu=599 Lexington Avenue|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=645|títulu=599 Lexington Avenue|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:599 Lexington Avenue, New York, New York.jpg|80px]] |align=center| 199 |align=center| 50 |align=center| 1986 | | | align="center" | |- |align=center| 57= | [[Silver Towers|Silver Towers I]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/building/silvertowers1-newyorkcity-ny-usa|títulu=Silver Towers 1|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=69655|títulu=Silver Towers I|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Silver Towers jeh.JPG|80px]] |align=center| 199 |align=center| 60 |align=center| [[2009]] | | | align="center" | |- |align=center| 57= | [[Silver Towers|Silver Towers II]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/building/silvertowers2-newyorkcity-ny-usa|títulu=Silver Towers 2|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=69656|títulu=Silver Towers I|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Silver Towers jeh.JPG|80px]] |align=center| 199 |align=center| 60 |align=center| 2009 | | | align="center" | |- |align=center| 61= | [[712 Fifth Avenue]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=7125avenuenue-newyorkcity-ny-usa|títulu=712 Fifth Avenue|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=1305|títulu=712 Fifth Avenue|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:712FifthNYC.jpg|80px]] |align=center| 198 |align=center| 52 |align=center| [[1990]] | | | align="center" | |- |align=center| 61= | [[Chanin Building]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=chaninbuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=Chanin Building|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=793|títulu=Chanin Building|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Chanin Building, side up.jpg|80px]] |align=center| 198 |align=center| 56 |align=center| 1930 | | | align="center" | |- |align=center| 61= | [[245 Park Avenue]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=245parkavenuenue-newyorkcity-ny-usa|títulu=245 Park Avenue|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=1771|títulu=245 Park Avenue|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:245parkNYC.jpg|80px]] |align=center| 198 |align=center| 44 |align=center| [[1966]] | | | align="center" | |- |align=center| 64= | [[Sony Building (New York)|Sony Tower]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=sonytower-newyorkcity-ny-usa|títulu=Sony Tower|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=2642|títulu=Sony Plaza|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Sony Building by David Shankbone.jpg|80px]] |align=center| 197 |align=center| 37 |align=center| [[1984]] | | | align="center" | |- |align=center| 64= | [[Two World Financial Center|Two World Financial]] [[Two World Financial Center|Center]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=2worldfinancialcenter-newyorkcity-ny-usa|títulu=Two World Financial Center|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=1956|títulu=Two World Financial Center|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:World Financial Center.jpg|80px]] |align=center| 197 |align=center| 44 |align=center| [[1987]] | | | align="center" | |- |align=center| 66= | [[One New York Plaza]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=1newyorkplaza-newyorkcity-ny-usa|títulu=One New York Plaza|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=348|títulu=One New York Plaza|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:One New York Plaza.jpg|80px]] |align=center| 195 |align=center| 50 |align=center| 1969 | | | align="center" | |- |align=center| 66= | [[General Electric Building|570 Lexington Avenue]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=570lexingtonavenuenue-newyorkcity-ny-usa|títulu=570 Lexington Avenue|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=4442|títulu=570 Lexington Avenue|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File: General Electric Building from southeast.jpg|80px]] |align=center| 195 |align=center| 50 |align=center| 1931 | | | align="center" | |- |align=center| 66= | [[MiMA (building)|MiMA]]<ref>{{cita web|url=http://www.skyscrapercenter.com/building.php?building_id=%202029|títulu=1 MiMA Tower|work=The Skyscraper Center|publisher=CTBUH|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/building/mima-new-york-city-ny-usa|títulu=MiMA|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:YOtel W42 10Av jeh.jpg|80px]] |align=center| 195 |align=center| 55 |align=center| [[2011]] | | | align="center" | |- |align=center| 69 | [[345 Park Avenue]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=345parkavenuenue-newyorkcity-ny-usa|títulu=345 Park Avenue|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=347|títulu=345 Park Avenue|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:345park.jpg|80px]] |align=center| 193 |align=center| 44 |align=center| 1969 | | | align="center" | |- |align=center| 70= | [[400 Fifth Avenue]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=4005avenuenue-newyorkcity-ny-usa|títulu=400 Fifth Avenue|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=35089|títulu=400 Fifth Avenue|publisher=SkyscraperPage|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> |align=left| |align=center| 192 |align=center| 57 |align=center| [[2010]] | | | align="center" | |- |align=center| 70= | [[W. R. Grace Building]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=wcoronelgracebuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=W. R. Grace Building|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=748|títulu=W. R. Grace Building|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:W. R. Grace Building, New York, NY 10018, USA - Jan 2013.jpg|80px]] |align=center| 192 |align=center| 50 |align=center| 1971 | | | align="center" | |- |align=center| 70= | [[Home Insurance Plaza]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=homeinsuranceplaza-newyorkcity-ny-usa|títulu=Home Insurance Plaza|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=4007|títulu=Home Insurance Plaza|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:WSTM-CornFedChicks0080.JPG|80px]] |align=center| 192 |align=center| 45 |align=center| [[1966]] | | | align="center" | |- |align=center| 70= | [[1095 Avenue of the Americas|1095 Avenue of]] [[1095 Avenue of the Americas|the Americas]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=verizonbuilding-newyorkcity-ny-usa589|títulu=1095 Avenue Of The Americas|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=349|títulu=1095 Avenue Of The Americas (Verizon World Headquarters)|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:1095 Avenue of the Americas and Bank of America Tower.jpg|80px]] |align=center| 192 |align=center| 40 |align=center| 1974 | | | align="center" | |- |align=center| 70= | [[W New York Downtown, Hotel and Residences|W New York Downtown,]] [[W New York Downtown, Hotel and Residences|Hotel and Residences]]<ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=36784|títulu=W New York Downtown Hotel and Residences|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:W Hotel Lower Manhattan.JPG|80px]] |align=center| 192 |align=center| 57 |align=center| 2010 | | | align="center" | |- |align=center| 70= | [[101 Park Avenue]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=101parkavenuenue-newyorkcity-ny-usa|títulu=101 Park Avenue|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=4030|títulu=101 Park Avenue|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:101park, Manhattan.jpg|80px]] |align=center| 192 |align=center| 49 |align=center| [[1982]] | | | align="center" | |- |align=center| 76= | [[One Dag Hammarskjold Plaza|One Dag Hammarskjold]] [[One Dag Hammarskjold Plaza|Plaza]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=1daghammarskjoldplaza-newyorkcity-ny-usa|títulu=One Dag Hammarskjold Plaza|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=3989|títulu=One Dag Hammarskjold Plaza|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:1-dag.jpg|80px]] |align=center| 191 |align=center| 49 |align=center| [[1972]] | | | align="center" | |- |align=center| 76= | [[Central Park Place]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=centralparkplace-newyorkcity-ny-usa|títulu=Central Park Place|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=2178|títulu=Central Park Place|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Central-park-place-Manhattan.jpg|80px]] |align=center| 191 |align=center| 56 |align=center| [[1988]] | | | align="center" | |- |align=center| 76= | [[888 Seventh Avenue]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=8887avenuenue-newyorkcity-ny-usa|títulu=888 Seventh Avenue|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=3242|títulu=888 Seventh Avenue|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:888seventhManhattan.jpg|80px]] |align=center| 191 |align=center| 46 |align=center| 1971 | | | align="center" | |- |align=center| 76= | [[Waldorf-Astoria Hotel]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=waldorf=astoria-newyorkcity-ny-usa|títulu=Waldorf-Astoria|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=2165|títulu=The Waldorf-Astoria|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Waldorf-Astoria, New York City, 2006.jpeg|80px]] |align=center| 191 |align=center| 47 |align=center| 1931 | | | align="center" | |- |align=center| 76= | [[Burlington House (New York City)|Burlington House]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=burlingtonhouse-newyorkcity-ny-usa|títulu=Burlington House|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=1373|títulu=Burlington House|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Burlington-house-nyc.jpg|80px]] |align=center| 191 |align=center| 50 |align=center| 1969 | | | align="center" | |- |align=center| 81 | [[Trump Palace Condominiums|Trump Palace]] [[Trump Palace Condominiums|Condominiums]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=trumppalacecondominiums-newyorkcity-ny-usa|títulu=Trump Palace Condominiums|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=10240|títulu=Trump Palace Condominiums|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Trump-palace1.jpg|80px]] |align=center| 190 |align=center| 54 |align=center| [[1991]] | | | align="center" | |- |align=center| 82= | [[Olympic Tower (New York City)|Olympic Tower]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=olympictower-newyorkcity-ny-usa|títulu=Olympic Tower|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=2175|títulu=Olympic Tower|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Olympic Tower NY by David Shankbone.JPG|80px]] |align=center| 189 |align=center| 51 |align=center| [[1976]] | | | align="center" | |- |align=center| 82= | [[10 East 40th Street|Mercantile Building]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=mercantilebuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=Mercantile Building|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=1232|títulu=Mercantile Building|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:10 E 40th Street NYC.jpg|80px]] |align=center| 189 |align=center| 48 |align=center| [[1929]] | | | align="center" | |- |align=center| 84= | [[425 Fifth Avenue]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=4255avenuenue-newyorkcity-ny-usa|títulu=425 Fifth Avenue|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=787|títulu=425 Fifth Avenue|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:WTM3 NYU FC 2 0073.jpg|80px]] |align=center| 188 |align=center| 55 |align=center| 2003 | | | align="center" | |- |align=center| 84= | [[One Madison Park]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/building/one-madison-park-new-york-city-ny-usa|títulu=One Madison Park|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=55262|títulu=One Madison Park|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:2010 One Madison from Madison Square Park.jpg|80px]] |align=center| 188 |align=center| 60 |align=center| 2010 | | | align="center" | |- |align=center| 86= | [[The Epic]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=streetepic-newyorkcity-ny-usa|títulu=The Epic|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=30427|títulu=The Epic|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Theepic.jpg|80px]] |align=center| 187 |align=center| 58 |align=center| 2007 | | | align="center" | |- |align=center| 86= | [[919 Third Avenue]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=9193avenuenue-newyorkcity-ny-usa|títulu=919 Third Avenue|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=1306|títulu=919 Third Avenue|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:919thirdave.jpg|80px]] |align=center| 187 |align=center| 47 |align=center| 1971 | | | align="center" | |- |align=center| 86= | [[New York Life Building]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=newyorklifebuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=New York Life Building|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=2487|títulu=New York Life Building|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:New York Life Building 2.jpg|80px]] |align=center| 187 |align=center| 40 |align=center| [[1928]] | | | align="center" | |- |align=center| 86= | [[750 Seventh Avenue]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=7507avenuenue-newyorkcity-ny-usa|títulu=750 Seventh Avenue|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=892|títulu=750 Seventh Avenue|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:750seventh.jpg|80px]] |align=center| 187 |align=center| 40 |align=center| 1989 | | | align="center" | |- |align=center| 86= | [[Eventi]]<ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=58217|títulu=Eventi|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Eventi Hotel 851 6th Av jeh.jpg|80px]] |align=center| 187 |align=center| 54 |align=center| 2010 | | | align="center" | |- |align=center| 86= | [[Tower 49]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=tower49%C2%AE-newyorkcity-ny-usa|títulu=Tower 49|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=2168|títulu=Tower 49|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-282}}</ref> | [[File:Tower 49-01.jpg|80px]] |align=center| 187 |align=center| 45 |align=center| [[1985]] | | | align="center" | |- |align=center| 92 | [[Credit Lyonnais Building]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=creditlyonnaisbuilding-newyorkcity-ny-usa|títulu=Credit Lyonnais Building|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=4107|títulu=Credit Lyonnais Building|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Credi- Lyonnais-building.jpg|80px]] |align=center| 186 |align=center| 45 |align=center| [[1964]] | | | align="center" | |- |align=center| 93= | [[250 West 55th Street]]*<ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=81077|títulu=250 West 55th Street|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/building/250-west-55th-street-new-york-city-ny-usa|títulu=250 West 55th Street|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | align=left| |align=center| 184 |align=center| 39 |align=center| 2014 | | | align="center" | |- |align=center| 93= | [[The Orion]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=streetorion-newyorkcity-ny-usa|títulu=The Orion|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=31581|títulu=The Orion|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Team Alaska 0048.jpg|80px]] |align=center| 184 |align=center| 58 |align=center| [[2006]] | | | align="center" | |- |align=center| 93= | [[590 Madison Avenue]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=590madisonavenuenue-newyorkcity-ny-usa|títulu=590 Madison Avenue|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=876|títulu=590 Madison Avenue (IBM Building)|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:590-madison-avenue.jpg|80px]] |align=center| 184 |align=center| 41 |align=center| 1983 | | | align="center" | |- |align=center| 96= | [[11 Times Square]]<ref>{{cita web|url=http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=34847|títulu=11 Times Square (Times Square Plaza)|publisher=SkyscraperPage.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/building/timessquareplaza-newyorkcity-ny-usa|títulu=11 Times Square|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | align=left| |align=center| 183 |align=center| 40 |align=center| 2010 | | | align="center" | |- |align=center| 96= | [[Marsh & McLennan Headquarters|Marsh & McLennan]] [[Marsh & McLennan Headquarters|Headquarters]]<ref>{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=marshmclennanheadquarters-newyorkcity-ny-usa|títulu=Marsh & McLennan Headquarters (1166 Avenue of the Americas)|publisher=Emporis.com|fechaaccesu=2013-05-28}}</ref> | [[File:Marsh & McLennan Headquarters at 1166 Avenue of the Americas.jpg|80px]] |align=center| 183 |align=center| 44 |align=center| 1974 | | | align="center" | |}<nowiki>*</nowiki> indica que l'edificiu inda ta en construcción, magar que yá algamó'l so altor definitivu. == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Arquiteutura]] [[Categoría:Nueva York]] [[Categoría:Llistes]] 49hdyvwnbcgy2k7318myexiruql1o3r Empire State Building 0 40165 3707404 3688356 2022-08-16T14:53:40Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{1000}} {{edificiu}} L''''Empire State Building''' ye un [[rascacielos]] de 102 plantes asitiáu nel [[Midtown Manhattan]], na ciudá d'[[Estaos Xuníos]] de [[Nueva York]], nel cruce de la Quinta Avenida (''5th Avenue'') cola Cai 34 (''34th Street''). Tien un altor de 381 m (1.250 [[pie (unidá)|pies]]) edificaos, que son 443,2 m (1.454 pies) si contamos l'altor de la antena que tien nel so cumal. El so nome vién-y del alcuñu del estáu de [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], que ye conocíu como l'''estáu del imperiu'' (empire state). Foi l'edificiu más altu del mundu demientres cuarenta años, dende qu'acabó la so construcción en [[1931]] hasta qu'acabaron les obres de la torre norte del [[World Trade Center]] en [[1971]]. Cuando esta y la so torre ximielga foron valtaes por un atentáu terrorista el [[11 de setiembre]] de [[2001]] l'Empire State foi otra vuelta el más altu de la ciudá. Y foilo hasta que lu sobrepasó, el [[30 d'abril]] de [[2012]], el [[One World Trade Center]]<ref>{{cita web | url=http://www.nydailynews.com/life-style/real-estate/official-1-wtc-york-tallest-building-article-1.1069925?localLinksEnabled=false | títulu=Yá ye oficial: el 1 WTC yá ye l'edificiu más altu de la ciudá| publisher=NY Daily News | date=30 d'abril de 2012 | fechaaccesu=28 de mayu de 2013}}</ref>, entá en construcción nel solar dexáu poles torres del World Trade Center orixinal. Anguaño l'edificiu ye'l terceru completáu más altu de los Estaos Xuníos, dempués de la [[Willis Tower]] de [[Chicago]] y del [[Trump International Hotel and Tower]], asitiáu tamién en Chicago, y el ventenu segundu mayor del mundu. L'Empire State convirtióse col tiempu nun iconu cultural del so país. Ta diseñáu n'estilu [[Art Decó]] y ye consideráu, pola Sociedá Americana d'Inxenieros Civiles, una de les siete maravíes del mundu modernu. L'edificiu, y tamién l'interior de la so planta baxa, al nivel de la cai, tán protexíos poles lleis municipal y federal<ref name="nhlnom">{{cita web |first=Carolyn |last=Pitts|url=http://pdfhost.focus.nps.gov/docs/NHLS/Text/82001192.pdf |format=PDF|títulu=Empire State Building|work=Documentu de nominación del edificiu pa que pasara a tar protexíu por ser un edificiu históricu (National Historic Landmark)|date=26 d'abril de 1985|publisher=National Park Service|fechaaccesu=28 de mayu de 2013}}</ref><ref name="nrhpphotos">{{cita web|url=http://pdfhost.focus.nps.gov/docs/NHLS/Photos/82001192.pdf |format=PDF|títulu=L'Empire State Building. Siete fotos del so esterior y del interior de la so planta baxa (1978) |work=Rexistru nacional de llugares históricos (National Register of Historic Places Inventory)|date=26 d'abril de 1985|publisher=National Park Service|fechaaccesu=28 de mayu de 2013}}</ref>, y foi consideráu la obra arquitectónica más popular de los Estaos Xuníos en [[2007]] nuna encuesta fecha pol Institutu Americanu d'Arquiteutos. ==Construcción y diseñu== L'Empire State Building foi diseñáu por [[William F. Lamb]], del despachu d'arquiteutos Shreve, Lamb y Harmon. Los planos del edificiu foron fechos en malpenes dos selmanes, usando como base pa ellos los diseños anteriores pa los edificios [[Reynolds Building]]<ref>{{cita web|títulu=Reynolds Building|url=http://www.emporis.com/building/reynoldsbuilding-winstonsalem-nc-usa|fechaaccesu=28 de mayu de 2013|publisher=Emporis.com}}</ref> ([[Winston-Salem]], [[Carolina del Norte]]) y [[Carew Tower]]<ref>{{cita web|títulu=Carew Tower|url=http://www.waymarking.com/waymarks/WM3HKE|fechaaccesu=28 de mayu de 2013|publisher=Waymarking.com}}</ref> ([[Cincinnati]], [[Ohio]]). La escavación del solar entamó'l [[22 de xineru]] de [[1930]], y púnxose la primer piedra del edificiu el [[17 de marzu]] d'esi añu, día de San Patriciu. Na so construcción trabayaron 3.400 obreros, la mayoría emigrantes europeos; sicasí, había tamién cientos de trabayadores de la etnia mohawk, llegaos munchos d'ellos de la reserva Kahnawake, cerca [[Montreal]] ([[Canadá]]). Cinco d'ellos, acordies coles cifres oficiales, morrieron demientres la obra, qu'acabó'l [[1 de mayu]] de [[1931]], cuando'l nietu del ex-gobernador del estáu y presidente de la compañia ''Empire State, Inc.'', Alfred E. Smith, cortó la cinta. Les semeyes del fotógrafu Lewis Wickes Hine permiten documentar la construcción del edificiu, pero tamién son un testimoniu pervaloratible de la vida cotidiana de los trabayadores d'aquella dómina<ref>{{cita web|url=http://catalog.nypl.org/iii/encore/record/C%7CRb11970057%7CSLewis+Wickes+Hine%7CP0%2C6%7COrightresult?lang=eng&suite=pearl|archiveurl=http://web.archive.org/web/20090221183839/http://www.nypl.org/research/chss/spe/art/photo/hinex/empire/empire.html|títulu=Lewis Wickes Hine: La construcción del Empire State Building, 1930–31 (Coleición fotográfica de la Biblioteca Pública de Nueva York)|archivedate= 21 de febreru de 2009 |publisher=Catalog.nypl.org|fechaaccesu=28 de mayu de 2013}}</ref>. [[Imaxe:Old timer structural worker2.jpg|right|thumb|200px|Un trabayador atornillando una viga demientres la construcción del edificiu. A la mandrecha, el Chrysler Building.]] La construcción desarrollose nún momentu nel que había una competición xabaz na ciudá por ver quién construyía l'edificiu más altu del mundu. Los otros dos candidatos (los edificios [[40 Wall Street]] y [[Chrysler Building]]) yá taben construyéndose cuando entamaron los trabayos nel Empire State. Los dos tuvieron l'honor de ser l'edificiu más altu del mundu menos d'un añu, una y bones l'Empire State sobrepasolos cuando les obres acabaron, 410 díes dempués de qu'entamaran. La construcción, proyectada pa 18 meses, acabose en quince, y con un coste menor del esperáu pola influencia de la [[Gran Depresión]] nos sueldos del personal y el preciu de los materiales. Al final, la obra costó 24,7 millones de [[dólar|dólares]] de la época (equivalentes a 372,8 millones de dólares de [[2012]]) en cuenta de los 43 estimaos. L'edificiu inauguróse'l 1 de mayu de 1931, nuna ceremonia na que'l presidente de los Estaos Xuníos [[Herbert Hoover]] prendió les lluces del edificiu calcando un botón dende [[Washington DC]]. Por coincidencies del destín la primer vegada que se prendieron les lluces del cumal del edificiu, al añu siguiente, foi pa señalar la victoria de [[Franklin D. Roosevelt]] sobre Hoover nes eleiciones presidenciales de payares de [[1932]]. L'apertura del edificiu coincidió cola Gran Depresión, lo que fizo que munches de les sos oficines quedaran valeres nos primeros tiempos. Esa baxa ocupación viose agravada pola llocalización del edificiu. La Cai 34 nun quedaba mui a mano p'aportar a ella en tresporte públicu, porque les estaciones de ferrocarril Grand Central Terminal y Penn Station taben daqué alloñaes. La so situación más averada a elles fizo qu'otros edificios, como'l Chrysler Building, nun tuvieran esti problema. La falta d'ocupación del edificiu fizo que fora conocíu, nesos primeros años, como l'''Empty State Building'' (edificiu vacíu del estáu, nun xuegu de pallabres difícil de tornar al asturianu); dafechamente, nel so primer añu d'apertura sacose tantu beneficiu (dos millones de dólares) de les entraes de la xente que xubía a los miradores como del alquiler de les oficines. L'edificiu nun foi rentable hasta [[1950]], y fízose perfamosu al añu siguiente, cuando foi vendíu por 51 millones de dólares, el mayor preciu pagáu hasta entonces por un únicu edificiu. [[Imaxe:Midtown Pan1 PS.JPG|center|thumb|750px|Panorama urbanu (skyline)|Skyline del Midtown Manhattan dende'l mirador del Empire State Building]] ==Arquiteutura== L'Empire State Building tien un altor de 381 m (1.250 m) nel so pisu 102, que ta coronáu por una aguya o pináculu de 62 m (203 pies), lo que-y da un altor total de 443,09 m. L'edificiu tien 85 plantes d'espaciu comercial y d'oficines, con una estensión de 200.500 m². P'arriba d'ellos, nel pisu 86, hai un mirador interior y esterior. Los 16 pisos restantes son los de la so torre d'estilu Art Decó, que ta coronada por otru mirador na planta 102. Perriba d'ella ta la aguya, na que hai colocaes delles antenes de comunicaciones y un pararrayos nel cumal. [[Imaxe:Empire State Building -Top June 20, 1984..jpg|right|thumb|200px|L'aguya del Empire State Building]] L'Empire State foi'l primer edificiu en tener más de cien pisos. Tien 6.500 ventanes y 73 ascensores, y hai 1.860 escalones dende'l nivel de la cai hasta'l pisu 102. Tien una estensión total de 257.211 m², y l'área de la so base ye de 8.094 m². Más de mil empreses tienen la sé nel edificiu, que tien un códigu postal propiu (10118). En [[2007]] trabayaben nelli 21.000 persones, lo que facía d'esti edificiu el segundu nel que más xente trabayaba nel país, dempués del [[Departamentu de Defensa de los Estaos Xuníos|Pentágonu]]. Nel edificiu hai 113 km de tuberíes, 760 km de cable llétricu y unos 9.000 grifos. [[Imaxe:NY Height Comparison.png|right|thumb|200px|Los edificios más altos de Nueva York (l'Empire State ye'l segundu pela manzorga]] El vestíbulu ye una obra maestra del estilu Art Decó, con paredes cubiertes de planches de granitu y mármol y adornos n'aceru inosidable. La so decoración inclúi xigantescos medallones de bronce n'honor de los artesanos que ficeron l'edificiu, y tamién un mosaicu de metal nel qu'apaez l'edificiu representáu como'l centru del universu. La fachada ye de piedra caliar d'Indiana y granitu, y tien dellos retranqueos pa compensar la distorsión óptica de los sos 102 pisos d'altor. Foi completáu en un añu y 45 díes y tenía, orixinalmente, 64 ascensores, que tán allugaos nel centru de la estructura. A ellos se-y añedieron otros nueve posteriormente. Los orixinales, que dan serviciu a trabayadores y visitantes, xuben en menos d'un minutu a la planta 80, na que hai una tienda de regalos y una esposición que cuenta como foi la construcción del edificiu. Dende ellí los visitantes, per escalera o notru ascensor, xuben al mirador, esterior y interior, de la planta 86. Pesa unes 340.000 [[tonelada|tonelaes]], y ta recubiertu esteriormente por planches de piedra caliar trayíes d'[[Indiana]]. ===Iluminación=== En [[1964]] añediéronse-y al edificiu una serie de focos p'allumar el cumal del edificiu pela noche, con colores variables en función de la época del añu y de determinaes festividaes y acontecimientos: día de San Patriciu, Navidá, [[4 de xunetu]] (día de la independencia estauxunidense), [[14 de xunetu]] (fiesta nacional francesa)... Asina, dempués de la muerte de l'actriz [[Fay Wray]], que protagonizara la película ''King Kong'', que fizo famosu al edificiu nel mundu enteru, l'edificiu quedó en completa escuridá quince minutos en señal de llutu. Dempués del atentáu del 11 de setiembre de 2001 tuvo encesu dellos meses namái nos collores de la bandera estauxunidense (blancu, colloráu y azul), y allumó la ciudá de púrpura y oru (los collores reales d'[[Isabel II d'Inglaterra]]) el [[4 de xunu]] de [[2002]], p'agradecé-y a la reina inglesa el so apoyu a los Estaos Xuníos dempués de los atentaos del 11-S. L'edificiu ye ilumináu tamién, los díes que hai partíu, colos collores de los equipos deportivos de la ciudá: naranxa, azul y blanco pa los [[New York Knicks]]; colloráu, azul y blanco pa los [[New York Rangers]]..., y con un color mariellu (como'l de les pelotes de tenis) mentantu se celebra'l US Open d'esi deporte, a finales d'agostu y primeros de setiembre. En [[2012]] los focos del edificiu foron sustituyíos por dispositivos LED, lo que permite iluminar l'edificiu con 16 millones de colores en cuenta de los nueve que había primero. Asina, la CNN usó'l cumal del edificiu como marcador de la eleición presidencial del [[6 de payares]] de 2012. Cuando [[Barack Obama]] algamó los 270 votos eleutorales que necesitaba pa ser reelixíu les lluces punxéronse azules (color tradicional del [[Partíu Demócrata de los Estaos Xuníos|Partíu Demócrata]]), y hubieren sío colloraes de tener ganao [[Mitt Romney]]<ref>{{cita web|títulu=L'Empire State s'ilumina p'anunciar el resultáu eleutoral|url=http://www.nydailynews.com/news/national/new-york-state-building-displays-election-results-article-1.1197707 |fechaaccesu=28 de mayu de 2013|publisher=New York Daily News}}</ref> . ==Galería de semeyes== <gallery> File:New York City Empire State 2010.jpg|Vista del Empire State dende Nueva Jersey File:EmpireStateNight.jpg|Iluminación navideña en verde y colloráu (imaxe tomada dende'l mirador del [[GE Building]]) File:Empire State Building Lobby Mural.jpg|Mural cola estampa del edificiu allugada na planta baxa File:ESB Elevators.JPG|Decoración Art decó de los ascensores File:Empire State Building 1 Oct 2009.jpg|Iluminación con lluces marielles y colloraes pa celebrar, el 1 d'ochobre de 2009, el 60 aniversariu de la [[República Popular China]] File:Empirestatebuildingsunset.jpg|L'Empire State al atapecer File:Empire State Building yellow.jpg|Ilumináu en mariellu pa promocionar la salida en videu de ''The Simpsons Movie'' File:Empire State Building Blue Obama Election.JPG|Ilumináu n'azul p'anunciar la victoria de Barack Obama nes eleiciones de 2012 </gallery> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * {{en}} {{es}} {{fr}} [http://esbnyc.com/ Páxina web oficial del Empire State Building] * {{en}} [http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=23 L'Empire State Building na web Skyscraperpage.com] * {{en}} [http://www.emporis.com/building/empirestatebuilding-newyorkcity-ny-usa L'Empire State Building na web Emporis.com] * {{en}} [https://sketchup.google.com/3dwarehouse/details?mid=ce8a4aa401c82e92776079129397a44&prevstart=0 Modelu dixital en 3D del edificiu en ''Google 3D Warehouse''] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Rascacielos de Nueva York]] [[Categoría:Manhattan]] [[Categoría:Rexistru Nacional de Llugares Históricos de Nueva York (estáu)]] f4z0q7il7t709jtqqih98xldi2fiwd0 3707494 3707404 2022-08-16T15:04:06Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{1000}} {{edificiu}} L''''Empire State Building''' ye un [[rascacielos]] de 102 plantes asitiáu nel [[Midtown Manhattan]], na ciudá d'[[Estaos Xuníos]] de [[Nueva York]], nel cruce de la Quinta Avenida (''5th Avenue'') cola Cai 34 (''34th Street''). Tien un altor de 381 m (1.250 [[pie (unidá)|pies]]) edificaos, que son 443,2 m (1.454 pies) si contamos l'altor de la antena que tien nel so cumal. El so nome vién-y del alcuñu del estáu de [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], que ye conocíu como l'''estáu del imperiu'' (empire state). Foi l'edificiu más altu del mundu demientres cuarenta años, dende qu'acabó la so construcción en [[1931]] hasta qu'acabaron les obres de la torre norte del [[World Trade Center]] en [[1971]]. Cuando esta y la so torre ximielga foron valtaes por un atentáu terrorista el [[11 de setiembre]] de [[2001]] l'Empire State foi otra vuelta el más altu de la ciudá. Y foilo hasta que lu sobrepasó, el [[30 d'abril]] de [[2012]], el [[One World Trade Center]]<ref>{{cita web | url=http://www.nydailynews.com/life-style/real-estate/official-1-wtc-york-tallest-building-article-1.1069925?localLinksEnabled=false | títulu=Yá ye oficial: el 1 WTC yá ye l'edificiu más altu de la ciudá| publisher=NY Daily News | date=30 d'abril de 2012 | fechaaccesu=28 de mayu de 2013}}</ref>, entá en construcción nel solar dexáu poles torres del World Trade Center orixinal. Anguaño l'edificiu ye'l terceru completáu más altu de los Estaos Xuníos, dempués de la [[Willis Tower]] de [[Chicago]] y del [[Trump International Hotel and Tower]], asitiáu tamién en Chicago, y el ventenu segundu mayor del mundu. L'Empire State convirtióse col tiempu nun iconu cultural del so país. Ta diseñáu n'estilu [[Art Decó]] y ye consideráu, pola Sociedá Americana d'Inxenieros Civiles, una de les siete maravíes del mundu modernu. L'edificiu, y tamién l'interior de la so planta baxa, al nivel de la cai, tán protexíos poles lleis municipal y federal<ref name="nhlnom">{{cita web |first=Carolyn |last=Pitts|url=http://pdfhost.focus.nps.gov/docs/NHLS/Text/82001192.pdf |format=PDF|títulu=Empire State Building|work=Documentu de nominación del edificiu pa que pasara a tar protexíu por ser un edificiu históricu (National Historic Landmark)|date=26 d'abril de 1985|publisher=National Park Service|fechaaccesu=28 de mayu de 2013}}</ref><ref name="nrhpphotos">{{cita web|url=http://pdfhost.focus.nps.gov/docs/NHLS/Photos/82001192.pdf |format=PDF|títulu=L'Empire State Building. Siete fotos del so esterior y del interior de la so planta baxa (1978) |work=Rexistru nacional de llugares históricos (National Register of Historic Places Inventory)|date=26 d'abril de 1985|publisher=National Park Service|fechaaccesu=28 de mayu de 2013}}</ref>, y foi consideráu la obra arquitectónica más popular de los Estaos Xuníos en [[2007]] nuna encuesta fecha pol Institutu Americanu d'Arquiteutos. ==Construcción y diseñu== L'Empire State Building foi diseñáu por [[William F. Lamb]], del despachu d'arquiteutos Shreve, Lamb y Harmon. Los planos del edificiu foron fechos en malpenes dos selmanes, usando como base pa ellos los diseños anteriores pa los edificios [[Reynolds Building]]<ref>{{cita web|títulu=Reynolds Building|url=http://www.emporis.com/building/reynoldsbuilding-winstonsalem-nc-usa|fechaaccesu=28 de mayu de 2013|publisher=Emporis.com}}</ref> ([[Winston-Salem]], [[Carolina del Norte]]) y [[Carew Tower]]<ref>{{cita web|títulu=Carew Tower|url=http://www.waymarking.com/waymarks/WM3HKE|fechaaccesu=28 de mayu de 2013|publisher=Waymarking.com}}</ref> ([[Cincinnati]], [[Ohio]]). La escavación del solar entamó'l [[22 de xineru]] de [[1930]], y púnxose la primer piedra del edificiu el [[17 de marzu]] d'esi añu, día de San Patriciu. Na so construcción trabayaron 3.400 obreros, la mayoría emigrantes europeos; sicasí, había tamién cientos de trabayadores de la etnia mohawk, llegaos munchos d'ellos de la reserva Kahnawake, cerca [[Montreal]] ([[Canadá]]). Cinco d'ellos, acordies coles cifres oficiales, morrieron demientres la obra, qu'acabó'l [[1 de mayu]] de [[1931]], cuando'l nietu del ex-gobernador del estáu y presidente de la compañia ''Empire State, Inc.'', Alfred E. Smith, cortó la cinta. Les semeyes del fotógrafu Lewis Wickes Hine permiten documentar la construcción del edificiu, pero tamién son un testimoniu pervaloratible de la vida cotidiana de los trabayadores d'aquella dómina<ref>{{cita web|url=http://catalog.nypl.org/iii/encore/record/C%7CRb11970057%7CSLewis+Wickes+Hine%7CP0%2C6%7COrightresult?lang=eng&suite=pearl|archiveurl=http://web.archive.org/web/20090221183839/http://www.nypl.org/research/chss/spe/art/photo/hinex/empire/empire.html|títulu=Lewis Wickes Hine: La construcción del Empire State Building, 1930–31 (Coleición fotográfica de la Biblioteca Pública de Nueva York)|archivedate= 21 de febreru de 2009 |publisher=Catalog.nypl.org|fechaaccesu=28 de mayu de 2013}}</ref>. [[Imaxe:Old timer structural worker2.jpg|right|thumb|200px|Un trabayador atornillando una viga demientres la construcción del edificiu. A la mandrecha, el Chrysler Building.]] La construcción desarrollose nún momentu nel que había una competición xabaz na ciudá por ver quién construyía l'edificiu más altu del mundu. Los otros dos candidatos (los edificios [[40 Wall Street]] y [[Chrysler Building]]) yá taben construyéndose cuando entamaron los trabayos nel Empire State. Los dos tuvieron l'honor de ser l'edificiu más altu del mundu menos d'un añu, una y bones l'Empire State sobrepasolos cuando les obres acabaron, 410 díes dempués de qu'entamaran. La construcción, proyectada pa 18 meses, acabose en quince, y con un coste menor del esperáu pola influencia de la [[Gran Depresión]] nos sueldos del personal y el preciu de los materiales. Al final, la obra costó 24,7 millones de [[dólar|dólares]] de la época (equivalentes a 372,8 millones de dólares de [[2012]]) en cuenta de los 43 estimaos. L'edificiu inauguróse'l 1 de mayu de 1931, nuna ceremonia na que'l presidente de los Estaos Xuníos [[Herbert Hoover]] prendió les lluces del edificiu calcando un botón dende [[Washington DC]]. Por coincidencies del destín la primer vegada que se prendieron les lluces del cumal del edificiu, al añu siguiente, foi pa señalar la victoria de [[Franklin D. Roosevelt]] sobre Hoover nes eleiciones presidenciales de payares de [[1932]]. L'apertura del edificiu coincidió cola Gran Depresión, lo que fizo que munches de les sos oficines quedaran valeres nos primeros tiempos. Esa baxa ocupación viose agravada pola llocalización del edificiu. La Cai 34 nun quedaba mui a mano p'aportar a ella en tresporte públicu, porque les estaciones de ferrocarril Grand Central Terminal y Penn Station taben daqué alloñaes. La so situación más averada a elles fizo qu'otros edificios, como'l Chrysler Building, nun tuvieran esti problema. La falta d'ocupación del edificiu fizo que fora conocíu, nesos primeros años, como l'''Empty State Building'' (edificiu vacíu del estáu, nun xuegu de pallabres difícil de tornar al asturianu); dafechamente, nel so primer añu d'apertura sacose tantu beneficiu (dos millones de dólares) de les entraes de la xente que xubía a los miradores como del alquiler de les oficines. L'edificiu nun foi rentable hasta [[1950]], y fízose perfamosu al añu siguiente, cuando foi vendíu por 51 millones de dólares, el mayor preciu pagáu hasta entonces por un únicu edificiu. [[Imaxe:Midtown Pan1 PS.JPG|center|thumb|750px|Panorama urbanu (skyline)|Skyline del Midtown Manhattan dende'l mirador del Empire State Building]] ==Arquiteutura== L'Empire State Building tien un altor de 381 m (1.250 m) nel so pisu 102, que ta coronáu por una aguya o pináculu de 62 m (203 pies), lo que-y da un altor total de 443,09 m. L'edificiu tien 85 plantes d'espaciu comercial y d'oficines, con una estensión de 200.500 m². P'arriba d'ellos, nel pisu 86, hai un mirador interior y esterior. Los 16 pisos restantes son los de la so torre d'estilu Art Decó, que ta coronada por otru mirador na planta 102. Perriba d'ella ta la aguya, na que hai colocaes delles antenes de comunicaciones y un pararrayos nel cumal. [[Imaxe:Empire State Building -Top June 20, 1984..jpg|right|thumb|200px|L'aguya del Empire State Building]] L'Empire State foi'l primer edificiu en tener más de cien pisos. Tien 6.500 ventanes y 73 ascensores, y hai 1.860 escalones dende'l nivel de la cai hasta'l pisu 102. Tien una estensión total de 257.211 m², y l'área de la so base ye de 8.094 m². Más de mil empreses tienen la sé nel edificiu, que tien un códigu postal propiu (10118). En [[2007]] trabayaben nelli 21.000 persones, lo que facía d'esti edificiu el segundu nel que más xente trabayaba nel país, dempués del [[Departamentu de Defensa de los Estaos Xuníos|Pentágonu]]. Nel edificiu hai 113 km de tuberíes, 760 km de cable llétricu y unos 9.000 grifos. [[Imaxe:NY Height Comparison.png|right|thumb|200px|Los edificios más altos de Nueva York (l'Empire State ye'l segundu pela manzorga]] El vestíbulu ye una obra maestra del estilu Art Decó, con paredes cubiertes de planches de granitu y mármol y adornos n'aceru inosidable. La so decoración inclúi xigantescos medallones de bronce n'honor de los artesanos que ficeron l'edificiu, y tamién un mosaicu de metal nel qu'apaez l'edificiu representáu como'l centru del universu. La fachada ye de piedra caliar d'Indiana y granitu, y tien dellos retranqueos pa compensar la distorsión óptica de los sos 102 pisos d'altor. Foi completáu en un añu y 45 díes y tenía, orixinalmente, 64 ascensores, que tán allugaos nel centru de la estructura. A ellos se-y añedieron otros nueve posteriormente. Los orixinales, que dan serviciu a trabayadores y visitantes, xuben en menos d'un minutu a la planta 80, na que hai una tienda de regalos y una esposición que cuenta como foi la construcción del edificiu. Dende ellí los visitantes, per escalera o notru ascensor, xuben al mirador, esterior y interior, de la planta 86. Pesa unes 340.000 [[tonelada|tonelaes]], y ta recubiertu esteriormente por planches de piedra caliar trayíes d'[[Indiana]]. ===Iluminación=== En [[1964]] añediéronse-y al edificiu una serie de focos p'allumar el cumal del edificiu pela noche, con colores variables en función de la época del añu y de determinaes festividaes y acontecimientos: día de San Patriciu, Navidá, [[4 de xunetu]] (día de la independencia estauxunidense), [[14 de xunetu]] (fiesta nacional francesa)... Asina, dempués de la muerte de l'actriz [[Fay Wray]], que protagonizara la película ''King Kong'', que fizo famosu al edificiu nel mundu enteru, l'edificiu quedó en completa escuridá quince minutos en señal de llutu. Dempués del atentáu del 11 de setiembre de 2001 tuvo encesu dellos meses namái nos colores de la bandera estauxunidense (blancu, colloráu y azul), y allumó la ciudá de púrpura y oru (los colores reales d'[[Isabel II d'Inglaterra]]) el [[4 de xunu]] de [[2002]], p'agradecé-y a la reina inglesa el so apoyu a los Estaos Xuníos dempués de los atentaos del 11-S. L'edificiu ye ilumináu tamién, los díes que hai partíu, colos colores de los equipos deportivos de la ciudá: naranxa, azul y blanco pa los [[New York Knicks]]; colloráu, azul y blanco pa los [[New York Rangers]]..., y con un color mariellu (como'l de les pelotes de tenis) mentantu se celebra'l US Open d'esi deporte, a finales d'agostu y primeros de setiembre. En [[2012]] los focos del edificiu foron sustituyíos por dispositivos LED, lo que permite iluminar l'edificiu con 16 millones de colores en cuenta de los nueve que había primero. Asina, la CNN usó'l cumal del edificiu como marcador de la eleición presidencial del [[6 de payares]] de 2012. Cuando [[Barack Obama]] algamó los 270 votos eleutorales que necesitaba pa ser reelixíu les lluces punxéronse azules (color tradicional del [[Partíu Demócrata de los Estaos Xuníos|Partíu Demócrata]]), y hubieren sío colloraes de tener ganao [[Mitt Romney]]<ref>{{cita web|títulu=L'Empire State s'ilumina p'anunciar el resultáu eleutoral|url=http://www.nydailynews.com/news/national/new-york-state-building-displays-election-results-article-1.1197707 |fechaaccesu=28 de mayu de 2013|publisher=New York Daily News}}</ref> . ==Galería de semeyes== <gallery> File:New York City Empire State 2010.jpg|Vista del Empire State dende Nueva Jersey File:EmpireStateNight.jpg|Iluminación navideña en verde y colloráu (imaxe tomada dende'l mirador del [[GE Building]]) File:Empire State Building Lobby Mural.jpg|Mural cola estampa del edificiu allugada na planta baxa File:ESB Elevators.JPG|Decoración Art decó de los ascensores File:Empire State Building 1 Oct 2009.jpg|Iluminación con lluces marielles y colloraes pa celebrar, el 1 d'ochobre de 2009, el 60 aniversariu de la [[República Popular China]] File:Empirestatebuildingsunset.jpg|L'Empire State al atapecer File:Empire State Building yellow.jpg|Ilumináu en mariellu pa promocionar la salida en videu de ''The Simpsons Movie'' File:Empire State Building Blue Obama Election.JPG|Ilumináu n'azul p'anunciar la victoria de Barack Obama nes eleiciones de 2012 </gallery> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * {{en}} {{es}} {{fr}} [http://esbnyc.com/ Páxina web oficial del Empire State Building] * {{en}} [http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=23 L'Empire State Building na web Skyscraperpage.com] * {{en}} [http://www.emporis.com/building/empirestatebuilding-newyorkcity-ny-usa L'Empire State Building na web Emporis.com] * {{en}} [https://sketchup.google.com/3dwarehouse/details?mid=ce8a4aa401c82e92776079129397a44&prevstart=0 Modelu dixital en 3D del edificiu en ''Google 3D Warehouse''] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Rascacielos de Nueva York]] [[Categoría:Manhattan]] [[Categoría:Rexistru Nacional de Llugares Históricos de Nueva York (estáu)]] hjht76dk0minob874wxihntwegzb9or The Orion 0 40182 3707462 3619842 2022-08-16T14:59:06Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Edificiu}} '''The Orion''' ye un [[rascacielos]] de la ciudá d'[[Estaos Xuníos]] de [[Nueva York]]. Asitiáu nel númberu 350 de la cai 42 Oeste (''West 42nd Street''), ente la octava (''Eighth Avenue'') y novena (''Ninth Avenue'') aveníes, nel barriu de Clinton, nel distritu de [[Manhattan]]. Mide 184 m (604 [[pie (unidá)|pies]]) sobro'l nivel de la cai y tien un total de 58 plantes d'usu residencial. Pesie al so altor, pequeñu comparáu col d'otros rascacielos, esti edificiu residencial domina'l paisaxe de la cai 42 al oeste de [[Times Square]] dende que foi techáu en setiembre de 2005, y dende ellí hai bones vistes de la ciudá en toles direiciones. L'edificiu foi diseñáu pol estudiu d'arquiteutura CetraRuddy, que diseñó tamién el [[One Madison Park]]. La so estructura ye d'hormigón, y tien una fachada de cristal en color azul claro. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{en}} [http://skyscraperpage.com/cities/?buildingID=31581 The Orion na web Skyscraperpage.com] * {{en}} [http://www.emporis.com/building/the-orion-new-york-city-ny-usa The Orion na web Emporis.com] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Arquiteutura]] [[Categoría:Nueva York]] [[Categoría:Rascacielos]] bb2qoc0c16lornabxdt06tkrs1wh1cn Xuegos Mundiales de 2013 0 40845 3707527 3569065 2022-08-16T15:07:30Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki [[Ficheru:World Games 2013 in the Avenida Colombia Kolombio-Avenuo 1.JPG|thumb|Logo Oficial de los Xuegos Mundiales Cai 2013]] Los '''IX [[Xuegos Mundiales]]''' —n'inglés, '''''The World Games''''' —, celebráronse ente'l [[25 de xuliu]] y el [[4 d'agostu]] de [[2013]] na ciudá de [[Santiago de Cali]], [[Colombia]]. Foi l'eventu multi-deportivu más importante del mundu dempués de los [[Xuegos Olímpicos]],<ref>{{cita web |url=http://www.elespectador.com/deportes/otrosdeportes/delegacion-colombiana-recibio-bandera-juegos-mundiales-articulo-435313 |títulu=Delegación colombiana recibió la bandera para Juegos Mundiales |fechaaccesu= 24 de xuliu |añoacceso= 2013 |fecha=22 de xunetu de 2013 |editorial=El Espectador}}</ref> per primer vegada una ciudá [[llatinoamericana]] yera anfitriona de los Xuegos. Estos desenrróllense cada cuatru años nos que participen atletes de tol mundu, y que los sos deportes que nun tán incluíos nel programa oficial de los Xuegos Olímpicos, sí tán reconocíos como deportes pol [[COI]]. Tán organizaos pola '''''Asociación Internacional de los Juegos Mundiales (IWGA'''''), baxo patrociniu del [[Comité Olímpicu Internacional]].<ref>{{cita web|url=https://www.elpais.com.co/paisonline/deportes2003/notas/Julio162009/games.html|títulu=Los World Games sí se harán en Cali|autor=Marco Antonio Garcés|editor=El País (Cali)|fecha=16 de xunetu de 2009|fechaaccesu=18 de xunetu de 2009}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.eltiempo.com/colombia/occidente/cali-sera-sede-de-los-world-games-en-el-2013_5640347-1|títulu=Cali será sede de los 'World Games' en el 2013|editor=El Tiempo|fechaaccesu=18 de xunetu de 2009}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.cali.gov.co/noticias.php?id=21493|títulu=Cali será sede de los Juegos Mundiales no olímpicos o World Games |autor=Manuel Tiberio Bermúdez|editor=Alcaldía de Cali|fecha=15 de xunetu de 2009|fechaaccesu=18 de xunetu de 2009}}</ref> Mientres la competencia participaron 31 disciplines deportives <ref>{{cita web|autor=El País.com.co - Prensa World Games 2013|títulu=Este martes presentan delegaos para deportes de Juegos Mundiales|url=https://www.elpais.com.co/elpais/deportes/noticias/este-martes-presentan-delegados-para-deportes-juegos-mundiales|fechaaccesu=4 de setiembre de 2012|obra=elpais|fecha=4 de setiembre de 2012}}</ref> y 5 convidaes, con representantes de más de 120 países y cerca de 4000 deportistes. <ref>{{cita web |títulu=Llega a la cima con instinto - Juegos Mundiales 2013 |añu=2013 |url=http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=IwP6tb72NyI |editorial=twgcali2013 |llocalización=Colombia |fechaaccesu=22 de marzu |añoacceso=2013}}</ref> nesta versión llogróse incluir el [[futsal]] como deporte convidáu pa promocionalu nos xuegos y que fuere parte de les competiciones oficiales d'estos, xestión fecha pola [[Federación Colombiana de Fútbol de Salón]] adscrita a l'[[AMF]].<ref>Internacional World Games Asociation (ed.): «[http://futsal1930.blogspot.com/2011/04/juegos-mundiales.html Juegos Mundiales]». (18 d'abril de 2011). Consultáu'l 1 de mayu de 2012.</ref> Foron tamién los últimos xuegos del [[Rugby 7]] ya qu'a partir de los [[Xuegos Olímpicos]] de [[Xuegos Olímpicos de Rio de Janeiro 2016|Rio 2016]] esti deporte forma parte del programa olímpicu. La realización de los xuegos implicó una inversión de USD 59 millones; —COP 110 000 millones— por parte del Estáu, [[Coldeportes]], de los que la mayor parte asignóse a obres d'infraestructura. A esti capital sumáronse les inversiones d'empreses privaes polos patrocinios y aportes. <ref>{{cita web|autor=bdbacata.com - Prensa World Games 2013|títulu=Cali se revitaliza con la realización de los Juegos Mundiales|url=http://www.bdbacata.com/newsite/cali-se-revitaliza-con-la-realizacion-de-los-juegos-mundiales/|fechaaccesu=9 de xunetu de 2013|obra=elpais|fecha=9 de xunetu de 2013}}</ref> == Eleición de sede == [[Ficheru:Desfile Juegos Mundiales 2013.ogg|thumb|Desfile de inauguración]] Orixinalmente l'eventu foi dau a les ciudaes [[Alemaña|alemanes]] de [[Duisburgu]] y [[Düsseldorf]], pero debíu a la non aprobación presupuestaria por parte del Conceyu Deliberante Rexonal pola crisis económica de 2009, les sedes nun consiguieron el financiamientu requeríu y renunciaron a los sos derechos como organizadores. L'IWGA salió na búsqueda inmediata de ciudaes con posibilidaes ya interés n'organizar la novena edición en 2013. <ref name=rposi>{{cita web|autor=El País.com.co - Prensa World Games 2013|títulu=Cali espera una respuesta positiva |url=http://historico.elpais.com.co/paisonline/deportes2003/notas/Junio012009/dep14.html|fechaaccesu= 9 de xuniu de 2013|obra=elpais|fecha= 9 de xuniu de 2013}}</ref> 7 foron les postulaciones non oficiales y 3 foron les ciudaes que presentaron la so candidatura oficial ante la organización. * {{bandera|Sudáfrica}} '''[[Johannesburgu]]''' * {{bandera|Rusia}} '''[[San Petersburgu]]''' * {{bandera|Colombia}} '''[[Cali]]''' Finalmente'l comité executivu de les xustes na primera selmana de xuliu, confirmó a la ciudá de [[Cali]] como la sede de los xuegos, gracies a la dirixencia deportiva del país, involucrada nes xestiones diplomátiques teniendo en cuenta qu'esisten los escenarios completos y que dalgunos sólo necesiten refacciones.<ref name=rposi /> <center> {| border=1 <!--align=right--> cellpadding=4 cellspacing=0 style="margin: 0.5em 1em 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=350px |colspan=7 align=center|'''17º International World Games Association''' <br />[[18 d'ochobre]] de [[2009]], [[Tokiu]], [[Xapón]] |- !width=75%|Ciudá !colspan=3|Votación |- |{{bandera|Colombia}}[[Xuegos Mundiales de 2013|Cali]] |align=center|26||align=center|'''46'''||align=center|'''66''' |- |{{bandera|Sudáfrica}}[[Xuegos Mundiales de 2013|Johannesburgu]] |align=center|'''28'''||align=center|29||align=center|32 |- |{{bandera|Rusia}}[[Xuegos Mundiales de 2013|San Petersburgu]] |align=center|22||align=center|20||align=center|- |} </center> Probables postulaciones: * {{bandera|Xapón}} '''[[Nagoya]]''' * {{bandera|Brasil}} '''[[Recife]]''' * {{bandera|Rusia}} '''[[Moscú]]''' * {{bandera|Méxicu}} '''[[Cancún]]''' </center> == Símbolos== [[Archivu:Inaŭguro de l' avenu' Kolombi' kaj l' placet' Jairo Varela 25.JPG|thumb|200px|right|[[Pitangus sulphuratus|Bichofué gritón]], mascota de los Xuegos Mundiales de 2013.]] === Logotipu y Conseña de los Xuegos === El logo comprende como símbolu una gran cinta de meta colos colores olímpicos que representa l'arguyu deportivu de tolos competidores, promoviendo la diversidá de los deportes nel munduu, col únicu fin de llograr un cambiu significativu pal país, la rexón y les ciudaes pol xuegu llimpiu. <ref>{{cita web|autor=himalayadigitalagency.com |títulu=JUEGOS MUNDIALES CALI 2013, VIBRA DE ORGULLO POR EL DEPORTE |url=http://www.himalayadigitalagency.com/proyeutos/item/160-world-games.html|obra=elpais|fecha=09 de xunetu de 2013}}</ref> La conseña pa los Xuegos Mundiales 2013 ye ''Xuegu Llimpiu al Planeta!''. El Comité Organizador Llocal comprometióse a poner especial atención al mediu ambiente en toles sos aiciones. Amestanfo la nueva conseña a les usaes na comercialización de [[Cali]] como ciudá que xenera una fórmula prometedora. <ref>{{cita web|autor=Prensa World Games 2013|títulu=Información General |url=http://www.theworldgames2013.com/twg/twg-2013/informacion-general|obra=elpais|fecha=09 de xunetu de 2013}}</ref> ===Mascota=== La presentación oficial de la mascota fízose'l 20 de febreru de 2013, cola presencia de les autoridaes del deporte internacional [[Comité Olímpicu Internacional]] y del país como [[Coldeportes]] y el [[Comité Olímpicu Colombianu]], amás de l'Alcaldía de Cali y el Comité Llocal Organizador, que presentaron énte los asistentes al eventu a la mascota qu'acompañó a propios y visitantes nos 26 escenarios deportivos de Cali. <ref>{{cita web|autor=Mascota World Games 2013|títulu=Mascota|url=http://www.theworldgames2013.com/twg/twg-2013/nuestra-mascota|fecha=09 de xunetu de 2013}}</ref> La mascota ye una especie d'ave color amariellu, con un antifaz ñegru, que fai parte de la riqueza de fauna y flora que tien la ciudá sede. * ''Bichofue Machu'' ye veloz, dueñu de los cielos, proteutor del planeta, maxestosu, amigueru y amante de la salsa. * ''Bichofue Hembra'' ye coqueta, dulce, intelixente, de bon humor y fiel a les sos convicciones. Como [[Colombia]] ye'l país con mayor riqueza d'aves, ''1865 especies'', merecía un ave ser la mascota oficial del evento multi-deportivu más importante del país.<ref>{{cita web|autor=Mascota World Games 2013|títulu=Mascota|url=http://www.theworldgames2013.com/twg/twg-2013/nuestra-mascota|fecha=09 de xunetu de 2013}}</ref> == Difusión == El comité organizador de los xuegos, encabezáu por Rodrigo Otoya y Susana Correa, desarrollaron eventos promocionales de los Xuegos Mundiales de Cali mientres la 10º convención de [[SportAccord]] en [[Quebec]], y la realización de los [[Xuegos Olímpicos]] de [[Londres 2012]]; el [[Comité Olímpicu Colombianu]] brindó l'espaciu pa la promoción del eventu col proyeutu ''El rincón de Colombia'', ubicáu en cercaníes de la villa olímpica.<ref>{{cita web|autor=El País.com.co - Prensa The World Games 2013 Cali|títulu=Los ‘World Games Cali 2013' estarán en Juegos Olímpicos|url=https://www.elpais.com.co/elpais/deportes/noticias/world-games-cali-2013-estaran-en-juegos-olimpicos|fechaaccesu=4 de setiembre de 2012|obra=elpais|fecha=12 de xunetu de 2012}}</ref><ref>{{cita web|editorial=Coldeportes|títulu=Susana Correa a la Gerencia de los Juegos Mundiales|url=http://www.coldeportes.gov.co/coldeportes/?idcategoria=54834|fechaaccesu=11 de xunetu de 2013|fecha=14 de setiembre de 2012}}</ref> == Participantes == Para la IX versión de los Xuegos Mundiales 2013, contóse cola participación de más de 100 países de tolos continentes, siendo la delegación de Colombia hasta la fecha la más numberosa con doscientos seis atletes participantes. A continuación, los países participantes col so respeutivu númberu d'atletes. {| width="100%" class="collapsible collapsed" {{tablaguapa}} border="1" |- bgcolor="#cecece" !colspan=4|Lista de naciones participantes<ref>{{cita web|autor=WorldGames2013.com|url=http://worldgames2013.sportresult.com/NH/en/300/Participant/List|títulu=Atlétas|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2013|idioma=español}}</ref> |- valign=top |width=33%| * {{BanderaOL|Alemaña|GER}} <small>(129)</small> * {{BanderaOL|Arxentina|ARG}} <small>(63)</small><ref>{{cita web |url=http://worldgames2013.sportresult.com/NH/en/300/Root/CountryInfo/arg|títulu=Country Information - Argentina|fechaaccesu= 2013 |fecha=25 de xunetu de 2013 |editorial=The World Games}}</ref> * {{BanderaOL|Aruba|ARU}} <small>(15)</small><ref>{{cita web |url=http://worldgames2013.sportresult.com/NH/en/300/Root/CountryInfo/aru|títulu=Country Information - Aruba|fechaaccesu= 2013 |fecha=25 de xunetu de 2013 |editorial=The World Games}}</ref> * {{BanderaOL|Australia|AUS}} <small>(82)</small><ref>{{cita web |url=http://worldgames2013.sportresult.com/NH/en/300/Root/CountryInfo/aus|títulu=Country Information - Australia|fechaaccesu= 2013 |fecha=25 de xunetu de 2013 |editorial=The World Games}}</ref> * {{BanderaOL|Austria|AUT}} <small>(43)</small><ref>{{cita web |url=http://worldgames2013.sportresult.com/NH/en/300/Root/CountryInfo/aut|títulu=Country Information - Austria|fechaaccesu= 2013 |fecha=25 de xunetu de 2013 |editorial=The World Games}}</ref> * {{BanderaOL|Azerbaixán|AZE}} <small>(5)</small><ref>{{cita web |url=http://worldgames2013.sportresult.com/NH/en/300/Root/CountryInfo/aze|títulu=Country Information - Azerbaijan|fechaaccesu= 2013 |fecha=25 de xunetu de 2013 |editorial=The World Games}}</ref> * {{BanderaOL|Bélxica|BEL}} <small>(47)</small> * {{BanderaOL|Bielorrusia|BLR}} <small>(3)</small> * {{BanderaOL|Bolivia|BOL}} <small>(5)</small> * {{BanderaOL|Brasil|BRA}} <small>(72)</small> * {{BanderaOL|Bulgaria|BUL}} <small>(4)</small> * {{BanderaOL|Canadá|CAN}} <small>(75)</small> * {{BanderaOL|Qatar|QAT}} <small>(10)</small> * {{BanderaOL|Chile|CHI}} <small>(33)</small> * {{BanderaOL|China|CHN}} <small>(56)</small> * {{BanderaOL|Taipéi|TPE}} <small>(51)</small> * {{Bandera|Colombia}} [[Colombia en los Juegos Mundiales de Cali 2013|Colombia]] <small>(173)</small> * {{BanderaOL|Corea del Sur|KOR}} <small>(28)</small> * {{BanderaOL|Costa Rica|CRC}} <small>(5)</small> * {{BanderaOL|Croacia|CRO}} <small>(7)</small> * {{BanderaOL|Cuba|CUB}} <small>(17)</small> * {{BanderaOL|Dinamarca|DEN}} <small>(11)</small> * {{BanderaOL|Ecuador|ECU}} <small>(13)</small> * {{BanderaOL|Exiptu|EGY}} <small>(17)</small> * {{BanderaOL|El Salvador|ESA}} <small> <small>(2)</small> * {{BanderaOL|Emiratos Árabes Xuníos|EAX}} <small>(2)</small> * {{BanderaOL|Eslovaquia|SVK}} <small>(14)</small> * {{BanderaOL|Eslovenia|SLO}} <small>(8)</small> * {{BanderaOL|España|ESP}} <small>(30)</small> * {{BanderaOL|Estaos Xuníos|USA}} <small>(112)</small> * {{BanderaOL|Estonia|EST}} <small>(7)</small> |width=33%| * {{BanderaOL|Filipines|PHI}} <small>(5)</small> * {{BanderaOL|Finlandia|FIN}} <small>(10)</small> * {{BanderaOL|Francia|FRA}} <small>(124)</small> * {{BanderaOL|Grecia|GRE}} <small>(2)</small> * {{BanderaOL|Guatemala|GUA}} <small>(21)</small> * {{BanderaOL|Guyana|GUY}} <small>(1)</small> * {{BanderaOL|Hong Kong|HKG}} <small>(13)</small> * {{BanderaOL|Hungría|HUN}} <small>(23)</small> * {{BanderaOL|India|IND}} <small>(10)</small> * {{BanderaOL|Indonesia|INA}} <small>(5)</small> * {{BanderaOL|Irán|IRI}} <small>(10)</small> * {{BanderaOL|Irlanda|IRL}} <small>(16)</small> * {{BanderaOL|Israel|ISR}} <small>(11)</small> * {{BanderaOL|Italia|ITA}} <small>(88)</small> * {{BanderaOL|Xamaica|JAM}} <small>(1)</small> * {{BanderaOL|Xapón|JPN}} <small>(71)</small> * {{BanderaOL|Kazakstán|KAZ}} <small>(4)</small> * {{BanderaOL|Kuwait|KUW}} <small>(1)</small> * {{BanderaOL|Letonia|LAT}} <small>(31)</small> * {{BanderaOL|Lituania|LTU}} <small>(8)</small> * {{BanderaOL|Luxemburgu|LUX}} <small>(2)</small> * {{BanderaOL|Macedonia|MKD}} <small>(1)</small> * {{BanderaOL|Malasia|MAS}} <small>(7)</small> * {{BanderaOL|Malta|MLT}} <small>(3)</small> * {{BanderaOL|Marruecos|MAR}} <small>(3)</small> * {{BanderaOL|Mauriciu|MRI}} <small>(1)</small> * {{Bandera|Méxicu}} [[Méxicu en los Juegos Mundiales de 2013|Méxicu]] <small>(32)</small> * {{BanderaOL|Moldavia|MDA}} <small>(2)</small> * {{BanderaOL|Mónacu|MON}} <small>(2)</small> * {{BanderaOL|Mongolia|MGL}} <small>(8)</small> * {{BanderaOL|Montenegru|MNE}} <small>(3)</small> |width=33%| * {{BanderaOL|Namibia|NAM}} <small>(1)</small> * {{BanderaOL|Nicaragua|NCA}} <small>(2)</small> * {{BanderaOL|Noruega|NOR}} <small>(27)</small> * {{BanderaOL|Nueva Zelanda|NZL}} <small>(23)</small> * {{BanderaOL|Países Baxos|NED}} <small>(69)</small> * {{BanderaOL|Paquistán|PAK}} <small>(1)</small> * {{BanderaOL|Perú|PER}} <small>(4)</small> * {{BanderaOL|Polonia|POL}} <small>(23)</small> * {{BanderaOL|Portugal|POR}} <small>(23)</small> * {{BanderaOL|Puertu Ricu|PUR}} <small>(4)</small> * {{BanderaOL|Reinu Xuníu|GBR}} <small>(82)</small> * {{BanderaOL|República Checa|CZE}} <small>(54)</small> * {{BanderaOL|República Dominicana|DOM}} <small>(6)</small> * {{BanderaOL|Rumanía|ROU}} <small>(3)</small> * {{BanderaOL|Rusia|RUS}} <small>(82)</small> * {{BanderaOL|Serbia|SRB}} <small>(3)</small> * {{BanderaOL|Singapur|SIN}} <small>(2)</small> * {{BanderaOL|Sudáfrica|RSA}} <small>(37)</small> * {{BanderaOL|Suecia|SWE}} <small>(37)</small> * {{BanderaOL|Suiza|SUI}} <small>(57)</small> * {{BanderaOL|Tailandia|THA}} <small>(9)</small> * {{BanderaOL|Trinidá y Tobagu|TRI}} <small>(6)</small> * {{BanderaOL|Tunicia|TUN}} <small>(10)</small> * {{BanderaOL|Turquía|TUR}} <small>(5)</small> * {{BanderaOL|Ucraína|UKR}} <small>(62)</small> * {{BanderaOL|Uruguái|URU}} <small>(14)</small> * {{BanderaOL|Venezuela|VEN}} <small>(98)</small> * {{BanderaOL|Vietnam|VIE}} <small>(3)</small> |} == Deportes == {{Columnes}} *'''Pelota''' **[[Ficheru:Canoe polo pictogram.svg|23 px]] [[Kayak-polo]] **[[Ficheru:Handball_pictogram.svg|23 px]] [[Balonmano playa]] **[[Ficheru:Squash pictogram.svg|23 px]] [[Squash]] **[[Ficheru:Fistball pictogram.jpg|23 px]] [[Faustball|Fistball]] **[[Ficheru:Rugby union pictogram.svg|23 px]] [[Rugby 7]] **[[Raquetbol]] **[[Korfbal]] *'''Precisión''' **[[Ficheru:Cue sports pictogram.svg|23 px]] [[Billar]] **[[Ficheru:Archery pictogram.svg|23 px]] [[Tiru con arcu|Tiru de campu]] **[[Ficheru:Bowling pictogram.svg|23 px]] [[Bowling|Bolos]] **[[Ficheru:Bocce pictogram.svg|23 px]] [[Boches]] *'''Artes marciales''' **[[Ficheru:Sumo pictogram.svg|23 px]] [[Sumo]] **[[Ficheru:Karate pictogram.svg|23 px]] [[Karate]] **[[Ju-Jitsu]] **[[Sambo]]<ref>http://sambo-fias.org/en/news/2013/7/9/SAMBO_na_Vsemirnyh_Igrah_v_kolumbijskom_Kali</ref> {{Nueva columna}} *'''Fuercia''' **[[Ficheru:Tug of war pictogram.svg|23 px]] [[Xuegu de la soga|Batalla de Fuercia]] **[[Ficheru:Powerlighting pictogram.jpg|23 px]] [[Llevantamientu de potencia]] *'''Vanguardia''' **[[Ficheru:Climbing pictogram.svg|23 px]] [[Escalada]] **[[Ficheru:Air sports pictogram.jpg|23 px]] [[Deportes aéreos]] **[[Ficheru:Ultimate pictogram.svg|23 px]] [[Ultimate (deporte)|Discu Esnalador]] **[[Ficheru:Water skiing pictogram.svg|23 px]] [[Esquí náuticu]] **[[Ficheru:Lifesaving pictogram.jpg|23 px]] [[Salvamentu acuáticu|Rescate acuáticu]] **[[Ficheru:Pictogram Orienteering.png|23 px]] [[Deporte d'orientación|Orientación]] **[[Ficheru:Inline speed skating pictogram.svg|23 px]] [[Patinaxe]] **[[Ficheru:Fin swimming pictogram.jpg|23 px]] [[Natación con aletes]] **[[Ficheru:Inline hockey pictogram.svg|23 px]] [[Hockey sobre patines en llinia|Ḥockey en llinia]] {{Nueva columna}} *'''Artísticu y baile''' **[[Ficheru:Dancesport pictogram.svg|23 px]] [[Baile deportivu]] **[[Gimnasia acrobática]] **[[Ficheru:Gymnastics (rhythmic) pictogram.svg|23 px]] [[Ximnasia rítmica]] **[[Ficheru:Gymnastics (trampoline) pictogram.svg|23 px]] [[Ximnasia en trampolín]] **[[Ficheru:Gymnastics (aerobic) pictogram.svg|23 px]] [[Ximnasia aeróbica]] **[[Ficheru:Figure rolling pictogram.jpg|23 px]] [[Patinaxe artísticu sobre ruedae|Patinaxe artísticu]] *'''Convidaos''' **[[Ficheru:Softball pictogram.svg|23 px]] [[Softball]] **[[Ficheru:Wushu pictogram.svg|23 px]] [[Wushu (deporte)|Wushu]] ** [[Ficheru:Speed_skating_pictogram.svg|23 px]] [[Patinaxe|Patinaxe de Ruta]] ** [[Ficheru:Futsal_pictogram.svg|23 px]] [[Futsal nos Xuegos Mundiales 2013|Futsal]] **[[Duatlón]] |} == Escenarios Deportivos == Pa la organización de los Xuegos Mundiales 2013, foi necesario invertir na construcción de cinco escenarios nuevos (''el coliséu de ḥockey, el diamante de softball, la piscina de calentamiento de kayak, el coliséu mundialista, y el escenariu de balonmano playa)'' y remodelar 14 escenarios, que s'inauguraron el 22 de xunetu de 2013.<ref>{{cita web|editorial=El País|títulu=Hoy, el alcalde Rodrigo Guerrero entregará escenarios para los Juegos Mundiales Cali 2013|url=https://www.elpais.com.co/elpais/cali/noticias/hoy-alcalde-rodrigo-guerrero-entregara-escenarios-para-juegos-mundiales-cali-2013|fecha=22 de xunetu de 2013}}</ref> [[Ficheru:Feria de Cali 24.jpg|200 px|thumb|right|''Plaza de Toros'' Cañaveralejo.]] [[Ficheru:DeporteCaliAndro.jpg|200 px|thumb|Unidá Deportiva Alberto Galindo.]] [[Ficheru:Piscinas Hernando Botero O`Byrne.JPG|thumb|200 px||right|Piscines Hernando Botero O'Byrne.]] {| {{tablaguapa}} style="font-size: 95%; line-height:120%;" |- align="center" bgcolor="lightsteelblue" ! Deporte!! Sede!! Unidá Deportiva- Ubicación |- |- bgcolor=#B0E0E6 | Arqueria || Patinódromo Mundialista <br/> Parque de la Caña <br/> Parque de San Antonio || UD Alberto Galindo <br/> Oriente de Cali <br/> Noroccidente de Cali |- | Baile Deportivu || Plaza de Toros Cañaveralejo || UD Alberto Galindo |- bgcolor=#B0E0E6 | Balonmano de Playa || Plaza de Toros Cañaveralejo || UD Alberto Galindo |- | Batalla de Fuercia || Centru Deportivu || Universidá del Valle |- bgcolor=#B0E0E6 | Billar || Coliséu de Billar || UD Alberto Galindo |- | Boches || Área Esterna Coliséu El Pueblu || UD Alberto Galindo |- bgcolor=#B0E0E6 | Bolos || Coliséu de Bolos || UD Alberto Galindo |- | Deportes Aéreos || Base Aérea Marco Fidel Suárez || Oriente de Cali |- bgcolor=#B0E0E6 | Discu Esnalador || Estadiu Pascual Guerrero || UD San Fernando |- | Duatlón || Parque El Ingenio || Sur de Cali |- bgcolor=#B0E0E6 | Escalada || Área Esterna Velódromu Alcides Nieto Patiño || UD Alberto Galindo |- | Esquí Náuticu || Club los Andes || Vía Cali-Popayán |- bgcolor=#B0E0E6 | Fistball || Club Comfenalco Valle de Lili || Vía a Jamundí-Callejón Jauja |- | Futsal || Coliséu Luis Ignacio Álvarez Ospina || Municipio de Buga |- bgcolor=#B0E0E6 | Gimnasia || Coliséu El Pueblu || UD Alberto Galindo |- | Ḥockey en Llinia || Coliseo Mundialista de Ḥockey en Llinia|| UD Jaime Aparicio |- bgcolor=#B0E0E6 | Ju-Jitsu || Coliséu Evangelista Mora || UD San Fernando |- | Karate || Coliséu Evangelista Mora || UD San Fernando |- bgcolor=#B0E0E6 | Korfbol || Escuela Nacional del Deporte || Cali |- | Llevantamientu de Potencia || Coliséu Mariano Ramos || UD Mariano Ramos |- bgcolor=#B0E0E6 | Maratón en Kayaw || Club los Andes || Vía Cali-Popayán |- | Natación con Aletes || Piscines Hernando Botero O'byrneo || UD Jaime Aparicio |- bgcolor=#B0E0E6 | Orientación || Club del Departamentu <br/> Parque El Ingenio <br/> Ecoparque de la Salú || Vía Pance <br/> Sur de Cali <br/> Vía Pance |- | Patinaxe Artísticu || Velódromu Alcides Nieto Patiño || UD Alberto Galindo |- bgcolor=#B0E0E6 | Patinaxe de Ruta y Carreres || Patinódromu Mundialista || UD Alberto Galindo |- | Polo en Kayaw || Piscines Hernando Botero O'byrneo || UD Jaime Aparicio |- bgcolor=#B0E0E6 | Racquetball || Club Cañas Gordas || Vía a Jamundí-Callejón Jauja |- | Rugby 7 || Estadiu Pascual Guerrero || UD San Fernando |- bgcolor=#B0E0E6 | Salvamentu || Piscines Hernando Botero O'byrneo || UD Jaime Aparicio |- | Softból || Diamante de Softból || UD Jaime Aparicio |- bgcolor=#B0E0E6 | Squash || Club Cañas Gordas || Vía a Jamundí-Callejón Jauja |- | Sumo || Coliseo Mariano Ramos || UD Mariano Ramos |- bgcolor=#B0E0E6 | Wushu || Coliseo Evangelista Mora || UD San Fernando |- |} == Tresmisión televisiva== La tresmisión en direutu del eventu deportivu tuvo a cargu de [[Señal Colombia]], y transmitióse a más de 150 países.<ref>{{cita web |url=http://www.elespectador.com/deportes/otrosdeportes/cali-capital-deportiva-delmundo-articulo-435866 |títulu=Cali, capital deportiva del mundo |fechaaccesu= 24 de xuliu |añoacceso= 2013 |fecha=24 de xuliu |editorial=El Espectador}} </ref> == Enllaces esternos == * [http://www.youtube.com/watch?v=BFBjWP6H1DI&list=UUTSiMsLYw1LgABF7ji0zevw&index=64/ Videu oficial de los Xuegos Mundiales de 2013] * [http://www.theworldgames2013.com/ Web oficial del comité organizador] == Ver tamién == {{Commonscat|World Games 2013}} * [[Xuegos Mundiales]] * [[Comité Olímpicu Internacional]] == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} cos1t9j3ys1eq8xlpn4pdmg82sldmh7 Tártagu (inseutu) 0 43161 3707466 3150188 2022-08-16T14:59:26Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki El '''tártagu'' ye un [[inseutu]] grande asemeyáu a una aviéspora o abriespa de color escuro y que vive a ras del suelu, en yerbales o praos. Suel facer los ñeros nel suelu ente la yerba au formen colonies de 20 a 100 exemplares. N'[[Asturies]], la pallabra '''tártagu''' vien a emplease na zona occidental, atopándose variantes como '''tártigu''', '''tártamu''', '''tártabu''', '''tártaru''' o '''tártago''' n'otres zones de la xeografía asturiana<ref>[http://mas.lne.es/diccionario/pallabra/70488 Diccionario General de la Lengua Asturiana]</ref>. == Notes == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Inseutos]] l5lingt89bwtvr97y6mijaeeh81d6x5 Dolichonyx oryzivorus 0 49298 3707547 3703367 2022-08-16T15:15:27Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Dolichonyx oryzivorus}} {{noaves}} {{Ficha de taxón | name = Charrán | status = LC | status_system = IUCN3.1 |status_ref= <ref name="iucnredlist">{{IUCN |id = |asesores = BirdLife International|añu = 2012|títulu = Dolichonyx oryzivorus|edición IUCN = 2013.2|consultáu = 16 de mayu de 2014}}</ref> | image = Dolichonyx oryzivorus.jpg |image_caption=[[Machu]] en [[Plumaxe#Plumaxe nupcial y non nupcial|plumaxe nupcial]]. | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | ordo = [[Passeriformes]] | familia = [[Icteridae]] | genus = '''Dolichonyx''' | genus_authority = [[William John Swainson|Swainson]], 1827<ref name=zoonomen>{{cita web |url=http://www.zoonomen.net/avtax/frame.html |títulu=Birds of the World -- current valid scientific avian names |fechaaccesu=29 de payares de 2011 |autor=Zoonomen |idioma=inglés}}</ref><ref name=taxonomicon/> | species = '''D. oryzivorus''' | binomial = Dolichonyx oryzivorus | binomial_authority = ([[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], 1758)<ref name="iucnredlist"/><ref name="lópez-lanús_marín2010"/> | range_map = Dolichonyx oryzivorus.svg | range_map_width = 250px | range_map_caption = Azul: dómina de reproducción; Anaranxáu: fora de la dómina de reproducción. |synonyms= ''Fringilla oryzivora'' <small>Linnaeus, 1758</small> ([[basónimu]])<ref name=taxonomicon>{{cita web |url = http://taxonomicon.taxonomy.nl/TaxonName.aspx?id=58490&tree=0.1 |títulu = Dolichonyx oryzivorus (C. Linnaeus, 1758) - bobolink |fechaaccesu = 29 de payares de 2011 |autor = The Taxonomicon |idioma = inglés}}</ref> }} ''''''''Dolichonyx oryzivorus''''', tamién conocíu como '''chambergo''',<ref name="perlut2008">{{cita publicación |apellíu=Perlut |nome=Noah G. |títulu=Female bobolink molts into male-like plumage and loses fertility |fecha=3 de xunu de 2008 |publicación=Journal of Field Ornithology |volume=79 |númberu=2 |páxines=198-201 |editorial=[[Association of Field Ornithologists]] |url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1557-9263.2008.00163.x/full |fechaaccesu=23 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> '''tordu arroceru''',<ref name="cornell">{{cita web |url=http://www.allaboutbirds.org/guide/Bobolink/id |títulu=Bobolink |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |idioma=inglés |obra=All About Birds |editorial=[[Cornell Lab of Ornithology]] |allugamientu=[[Ithaca (Nueva York)]] }}</ref> '''murniu-pía''',<ref name="cornell"/> '''canadiense''',<ref name="lópez-lanús_marín2010"/> o '''zucador''' —como ye denomináu nes [[arrozal|arroceres]] d'Arxentina por cuenta del so vezu d'estrumir el [[arroz]] n'estáu llechientu,<ref name="lópez-lanús_marín2010"/> que refier al periodu nel que se formen les granes—,<ref name="lópez-lanús_roesler_blancu2007">{{cita publicación |apellíu=López-Lanús |nome=Bernabé |apellíu2=Roesler |nome2=Ignacio |apellíu3=Blancu |nome3=Daniel Y. |apellíu4=Petracci |nome4=Pablo F. |apellíu5=Serra |nome5=María |apellíu6=Zaccagnini |nome6=María Elena |títulu=Bobolink (''Dolichonyx oryzivorus'') numbers and non breeding ecology in the rice fields of San Javier, Santa Fe Province, Arxentina |fecha=2007 |publicación=Ornitoloxía Neotropical |volume=18 |páxines=493-502 |editorial=[[Sociedá Ornitolóxica Neotropical]] |url=http://www.grupofalco.com.ar/pedefes/LopezLan%FAs_etal_dolichonyx.pdf |fechaaccesu=5 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> ye una [[especie]] d'[[ave]] [[paseriforme]] de vezos [[Migración d'aves|migratorios]] perteneciente a la [[familia (bioloxía)|familia]] de los ictéridos ([[Icteridae]]), únicu miembru del xéneru [[monotípicu]] '''''Dolichonyx'''''. [[Vuelu de les aves|Vuela]] añalmente dende les rexones [[clima templáu|templaes]] d'[[América del Norte]] hasta [[Suramérica]] centromeridional. Ye conocíu por tener la ruta migratoria más llarga de toles aves terrestres del continente americanu.<ref name="hamilton1962"/><ref name="beason1987"/> Trátase d'una especie [[polixinia|poligínica]] y [[gregariu|gregaria]], qu'[[granívoru|aliméntase de diversos tipos de granos]], incluyendo'l [[arroz]], lo que llevó a que fuera considerada una [[plaga]] en delles árees; tamién [[insectívoru|consume inseutos]]. Mientres la temporada reproductiva, exhibe un marcáu [[dimorfismu sexual]] que depués s'estena cuando'l [[machu]] [[muda (bioloxía)|muda]] la so [[plumaxe]] por unu similar al de la [[fema]], poco primero de entamar el so viaxe al sur.<ref name="nj">{{cita web |url= http://www.state.nj.us/dep/fgw/ensp/pdf/end-thrtened/bobolink.pdf |títulu=New Jersey - Bobolink, ''Dolichonyx oryzivorus'' |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |idioma=inglés}}</ref> Ye unu de los pocos paseriformes qu'esperimenten dos mudes de [[pluma|plumes]] añales, camudando'l so plumaxe completu tantu n'América del Norte como del Sur.<ref name="lópez-lanús_marín2010"/><ref name="cornell"/> Los charranes son aves de gran llonxevidá: viven comúnmente 5 o 6&nbsp;años.<ref name="martin1974">{{cita publicación |apellíu=Martin |nome=Stephen G. |títulu=Adaptations for polygynous breeding in the bobolink, ''Dolichonyx oryzivorus'' |url=http://icb.oxfordjournals.org/content/14/1/109.short |fechaaccesu=30 d'avientu de 2010 |idioma=inglés |fecha=1974 |publicación=[[American Zoologist]] |volume=14 |númberu=1 |páxines=109-119 |editorial=[[American Society of Zoologists]] }}</ref> A pesar de que'l so númberu va en descensu, ye consideráu una [[especie so esmolición menor]].<ref name="iucnredlist"/><ref name="cornell"/> == Taxonomía == [[Ficheru:Yellowheadblackbird.jpg|thumb|left|Tordu cabeciamarillo (''[[Xanthocephalus xanthocephalus]]''), pariente cercanu del charrán.]] El charrán pertenez a la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Icteridae]], qu'entiende a [[aves]] [[paseriformes]] naturales d'[[América del Norte]] y [[Suramérica|del Sur]]. Constitúi un [[xéneru (bioloxía)|xéneru]] [[monotípicu]] —''Dolichonyx''—, lo cual significa que ye la única [[especie]] clasificada dientro del mesmu. El pariente más cercanu del charrán probablemente sía'l tordu cabeciamarillo (''[[Xanthocephalus xanthocephalus]]''); estos dos especies xuntu col xéneru ''[[Sturnella]]'' —[[filoxenia|filoxenéticamente]] un pocu más desamoráu— integren la [[Familia (bioloxía)#Subfamilies|subfamilia]] Sturnellinae, un [[taxón]] [[basal]] dientro de la familia de los ictéridos.<ref>{{cita web |url=http://jboyd.net/Taxo/Icteridae.pdf |títulu=CORE PASSEROIDEA III – Calcariidae, Lamprospizidae, Parulidae, Icteridae |fechaaccesu=10 de marzu de 2012 |apellíu=Boyd |nome=John H., III |fecha=14 de setiembre de 2011 |obra=TiF Checklist |idioma=inglés}}</ref> El charrán describióse como especie por [[Carlos Linneo]] en [[1758]] na décima edición de la so obra ''[[Systema naturae]]'' sol [[nome científicu]] de ''[[Fringilla]] oryzivora''.<ref name=taxonomicon/><ref name="linneo1758">{{Cita llibru |apellíu=Linneo |nome=Carlos |títulu=Systema naturæ per regna tria naturæ, secundum classes, ordines, xenera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis |url=http://www.biodiversitylibrary.org/item/10277#page/198/mode/1up |fechaaccesu=5 d'avientu de 2011 |idioma=llatín |otros=Tomu 1|edición=décima |añu=1758 |editor=Laurentii Salvii |editorial=Salvius publ |páxina=179}}</ref> Darréu, en [[1827]], [[William Swainson]] reemplazó esta denominación pola de ''Dolichonyx oryzivorus''.<ref name=taxonomicon/> [[Robert Ridgway]] describió la [[subespecie]] ''Dolichonyx oryzivorus albinucha'',<ref name="aou1894"/> correspondiente a les [[población (bioloxía)|poblaciones]] occidentales,<ref name="chapman1890a">{{cita publicación |apellíu=Chapman |nome=Frank M. |títulu=On the winter distribution of the bobolink (''Dolichonyx oryzivorus'') with remarks on its routes of migration |fecha=xineru de 1890 |publicación=[[The Auk]] |volume=7 |númberu=1 |páxines=39-45 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4067073 |fechaaccesu=8 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> en contraposición a la subespecie nominal linneana (''D. o. oryzivorus''); pero depués, en [[1894]], la validez d'estes subespecies foi anulada pola [[Unión Ornitolóxica Americana]] y anguaño considérase al charrán una especie monotípica.<ref name="aou1894">{{cita publicación |apellíu=Coues |nome=Elliott |apellíu2=Allen |nome2=J. A. |apellíu3=Brewster |nome3=William |apellíu4=Merriam |nome4=C. Hart |apellíu5=Ridgway |nome5=Robert |títulu=Sixth supplement to the American Ornithologists' Union check-list of North American birds |fecha=xineru de 1894 |publicación=[[The Auk]] |volume=11 |númberu=1 |páxines=46-51 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4067627 |fechaaccesu=8 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref><ref name="clements_checklist">{{cita publicación |apellíu=Clements |nome=J. F. |apellíu2=Schulenberg |nome2=T. S. |apellíu3=Iliff |nome3=M. J. |apellíu4=Sullivan |nome4=B. L. |apellíu5=Wood |nome5=C. L. |apellíu6=Roberson |nome6=D. |títulu=The Clements checklist of birds of the world: Version 6.6. |editorial=[[Cornell Lab of Ornithology]] |fecha=2011 |url=http://www.birds.cornell.edu/clementschecklist/downloadable-clements-checklist |fechaaccesu=13 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> El so [[nome específicu]], ''oryzivorus'', significa «comedor d'arroz» en [[llatín]]. Sicasí, esti nome, instituyíu por Linneo en 1758, ye previu al advenimiento de les arroceres n'[[América]] como recursu alimenticiu pa la población humana y, según créese, fai referencia a otres plantes de la familia del arroz más que al arroz puramente dichu (''[[Oryza sativa]]''), pos la so adopción data de primero que l'ave empezara a ser considerada una [[plaga]] pa esi cultivu.<ref name="lópez-lanús_marín2010"/> == Descripción == [[Ficheru:Reed-bobolink.png|thumb|[[Machu]] en primer planu, [[fema]] en segundu. Ilustración de [[Chester Albert Reed]].]] El [[Plumaxe#Plumaxe nupcial y non nupcial|plumaxe nupcial]] de los [[machu|machos]] ye predominantemente negru, cola nuca de color crema y la parte baxa del envés, el [[obispillo]] y les [[pluma|plumes]] escapulares (aquelles que cubren la base del [[nala (zooloxía)|nala]]) blancos,<ref name="nj"/><ref name="avianweb">{{cita web |url=http://www.avianweb.com/bobolinks.html |títulu=Bobolinks, ''Dolichonyx oryzivorus'': Information and Photos |editorial=Avian Web |fechaaccesu=30 d'avientu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> siendo la única ave n'Estaos Xuníos col banduyu negru y el llombu blancu y non al aviesu.<ref name="mackenzie2008">{{cita publicación |apellíu=MacKenzie |nome=Hall |títulu=The Endagered Species Spotlight - Bobolink |fecha=2008 |publicación=Tracks |volume=1 |númberu=2 |páxines=1-2 |editorial=Caltenga Wildlife Foundation of New Jersey |ubicación=[[Trenton (Nueva Jersey)]] |url=http://www.conservewildlifenj.org/downloads/cwnj_6.pdf |fechaaccesu=4 de xineru de 2011 |idioma=inglés}}</ref> Cuando los machos acaben de [[muda (bioloxía)|camudar]] les sos plumes en Suramérica pol so plumaxe nupcial enantes d'emigrar al norte, les sos nueves plumes exhiben unes puntes amarellentaes que depués sumen, dexando al descubiertu la coloración negra y blanca.<ref name="cornell"/><ref name="chapman1897">{{cita publicación |apellíu=Chapman |nome=Frank M. |títulu=Remarks on the spring moult of the bobolink |fecha=abril de 1897 |publicación=[[The Auk]] |volume=14 |númberu=2 |páxines=149-154 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4068877 |fechaaccesu=9 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> Fora de la dómina de reproducción, asemeyar a les [[fema|femes]].<ref name="deinlein1997"/> Estes presenten una coloración beige na cabeza y la parte baxa, con dos grueses franxes marrones escures sobre la cabeza que formen una especie de corona, vetes postoculares del mesmu color y un veteado coritu sobre los lladrales; la parte cimera ye ente marrón y beige con un veteado coritu; les ales y la [[cola]] son marrones corites, bordiaes de beige y marrón.<ref name="howell_webb1995"/> La discreta coloración de les femes les ayuda a [[cripsis|camuflase]] mientres [[nial d'aves|añeren]].<ref name="nj"/> Los [[pitucu|pitucos]] de dambos sexos asemeyar ente sigo y estrémense d'una ave mayor por tener tol so plumaxe, particularmente per debaxo, d'un color más amarellentáu; presenten un collar de débiles llurdios escuros sobre'l pechu y el veteado llateral ye cuasi indistinguible. Esti plumaxe llueu ye reemplazáu por otru nel que les llistes negres de los lladrales vuélvense clares y bien definíes y un llurdiu negru dacuando apaez sobre les plumes del gargüelu. Pel hibiernu esti plumaxe pierde gran parte del so rellumu pola mor de la gastadura y el xuvenil paezse enforma entós a la fema reproductiva.<ref name="chapman1890b">{{cita publicación |apellíu=Chapman |nome=Frank M. |títulu=On the changes of plumage in the bobolink (''Dolichonyx oryzivorus'') |fecha=abril de 1890 |publicación=[[The Auk]] |volume=7 |númberu=2 |páxines=120-124 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4067511 |fechaaccesu=9 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> Los charranes son más pequeños que la mayoría de los [[ictéridos]].<ref name="birdweb">{{cita web |url=http://birdweb.org/birdweb/bird_details.aspx?id=437 |títulu=Bobolink - Bird Web |editorial=[[Seattle Audubon Society]] |fechaaccesu=30 d'avientu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> En promediu, pesen 28&nbsp;gramos y miden de 16 a 18&nbsp;cm.<ref name="lópez-lanús_marín2010"/><ref name="avianweb"/> Los machos pesen alredor d'un 9% más que les femes.<ref name="wittenberger1982"/> La cola ye curtia y el [[picu (zooloxía)|picu]], curtiu y cónicu.<ref name="cornell"/> Les femes y los xuveniles presenten una coloración pálida nes pates y el picu —siendo más escura la llinia que s'estiende ente'l puntu onde'l maxilar superior remanez de la frente y la punta de dichu maxilar—;<ref name="cornell"/><ref name="howell_webb1995"/> los machos [[adultu|adultos]] exhiben picos negros y pates escures mientres la temporada reproductiva, pero estos tórnense rosados fuera de la dómina de reproducción.<ref name="howell_webb1995">{{Cita llibru |apellíu=Howell |nome=S. N. G. |apellíu2=Webb |nome2=S. |títulu=A Guide to the Birds of Mexico and Northern Central America |fechaaccesu=5 de xineru de 2012 |idioma=inglés |añu=1995 |editorial=[[Oxford University Press]] |allugamientu=[[Oxford (Inglaterra)]] |isbn=978-0198540120}}</ref><ref name="schulenberg_stotz_lane2008">{{Cita llibru |apellíu=Schulenberg |nome=T. S. |apellíu2=Stotz |nome2=D. F. |apellíu3=Lane |nome3=D. F. |apellíu4=O'Neill |nome4=J. P. |apellíu5=Parker |nome5=T. A., III |títulu=Birds of Peru |fechaaccesu=5 de xineru de 2012 |idioma=inglés |añu=2008 |editorial=[[Princeton University Press]] |allugamientu=[[Princeton (Nueva Jersey)]] |isbn=978-0-7136-8673-9}}</ref> Les ales y les plumes de la cola son apuntiaes.<ref name="nj"/><ref name="howell_webb1995"/><ref name="schulenberg_stotz_lane2008"/> == Distribución == Reproducir n'América del Norte de mayu a xunetu ente los [[paralelu 40 Norte|paralelos 40]] y [[paralelu 50 Norte|50]] y migra a Suramérica pa pasar ellí los meses de payares a marzu ente los [[paralelu 8 Sur|paralelos 8]] y [[paralelu 32 Sur|32]].<ref name="gavin1984">{{cita publicación |apellíu=Gavin |nome=Thomas A. |títulu=Broodedness in bobolinks |fecha=xineru de 1984 |publicación=[[The Auk]] |volume=101 |númberu=1 |páxines=179-181 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4086244 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> El so área de reproducción inclúi pacionales abiertos y campos de segáu en gran parte del sur de Canadá y del norte d'Estaos Xuníos y abarca alredor de 3,8 millones de km².<ref name="lópez-lanús_marín2010">{{Cita llibru |títulu=Apurras a la conocencia de la ecoloxía del Charrán y el so estáu actual na Provincia de Santa Fe, Arxentina. Temes de Naturaleza y Caltenimientu, Monografía d'Aves Arxentines N° 7 |url=http://www.avesargentinas.org.ar/files/0309-CHARLATAN.pdf |fechaaccesu=28 de payares de 2011 |añu=2010 |editor1=López-Lanús, Bernabé |editor2=Marín, Gustavo D. |editorial=[[Aves Arxentines|Aves Arxentines / Asociación Ornitolóxica de la Plata]] |allugamientu=Buenos Aires |isbn=978-987-26580-0-7}}</ref> El charrán ta mayormente acutáu a una franxa d'unos 800 km dende [[Nueva Brunswick]] y [[Nueva Jersey]] central hasta [[Saskatchewan]] y [[Nebraska]]; escontra l'oeste y noroeste esisten poblaciones reproductives más pequeñes espardíes n'allugamientos bien desamoraos unes d'otres, con estenses árees de territorios ensin habitar en mediu.<ref name="hamilton1962"/> Estes aves vuelen a les güelgues de les vastes llanures de [[Bolivia]],<ref name="avianweb"/><ref name="guardian">{{cita web |url=http://www.guardian.co.uk/science/punctuated-equilibrium/2010/oct/11/6 |títulu=Mystery Bird: Bobolink, ''Dolichonyx oryzivorus'' |obra=Punctuated Equilibrium |editorial=[[The Guardian]] |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> el sudoeste de [[Brasil]], [[Paraguái]] y el norte d'[[Arxentina]] pa pasar ellí los meses de primavera y branu australes ente payares y marzu.<ref name="deinlein1997"/><ref name="blancu_lópez-lanús2008">{{Cita llibru |títulu=Introducción de ''Ecoloxía non reproductiva y caltenimientu del Charrán (''Dolichonyx oryzivorus'') en nordés d'Arxentina'' |url=http://lac.wetlands.org/Publicaciones/tabid/396/mod/1570/articleType/ArticleView/articleId/2245/Default.aspx |fechaaccesu=30 d'avientu de 2010 |idioma=español |añu=2008 |editor1=Blanco, D. Y. |editor2=López-Lanús, B. |editorial=Fundación Güelgues / Wetlands International |allugamientu=Buenos Aires |isbn=978-987-24710-0-2}}</ref> == Migración == [[Ficheru:Migration route bobolink.gif|thumb|left|Verde: [[temporada reproductiva]]; azul: fora de la dómina de reproducción; llinies puntiaes: llendes de la [[Migración de les aves|ruta migratoria]] típica. Nótese la [[área de distribución|distribución]] discontinua de les [[población biolóxica|poblaciones]] occidentales y l'esclusión de los estaos d'[[Arizona]], [[Nuevu Méxicu]] y [[Texas]] y de la vasta mayoría de [[Méxicu]] de la ruta migratoria regular.]] Anque los charranes viaxen grandes distancies, escasamente fueron vistos n'Europa; como asocede con munches otres aves naturales d'América del Norte, la gran mayoría d'estos avistamientos de divagantes producir nes [[islles britániques]].<ref name="avianweb"/><ref name="guardian"/> [[Charles Darwin]] topó n'ochobre de 1835 un exemplar na [[Isla Santiago (Galápagos)|Isla Santiago]], nes [[Galápagos]], distante cuasi mil quilómetros de Suramérica continental.<ref name="chapman1890a"/> Les sos rutes migratories son complexes, irregulares y non del tou bien conocíes.<ref name="hamilton1962">{{cita publicación |apellíu=Hamilton |nome=William J., III |títulu=Bobolink migratory pathways and their esperimental analysis under night skies |fecha=abril de 1962 |publicación=[[The Auk]] |volume=79 |númberu=2 |páxines=208-233 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4082523 |fechaaccesu=24 de payares de 2011 |idioma=inglés}}</ref> Viaxa más de nueche, pero nun ye un migrador puramente nocherniegu: vuela parcialmente mientres el día tantu na seronda como en primavera.<ref name="hamilton1962"/> Usa'l [[campu magnético terrestre]] y el patrones estelares pa emponese.<ref name="beason1987"/><ref name="deinlein1997">{{cita web |url=http://nationalzoo.si.edu/SCBI/MigratoryBirds/Featured_Birds/default.cfm?bird=Bobolink |títulu=Smithsonian Migratory Bird Center: Bobolink |fechaaccesu=28 d'avientu de 2010 |apellíu=Deinlein |nome=Mary |editorial=[[Institutu Smithsoniano]] | fecha=febreru de 1997 |idioma=inglés}}</ref> La nubosidad podría interferir cola capacidá d'orientación d'estes aves.<ref name="hamilton1962"/> El charrán presenta la ruta migratoria más llarga de toles aves terrestres del continente americanu,<ref name="hamilton1962"/><ref name="beason1987">{{cita publicación |apellíu=Beason |nome=Robert C. |títulu=Interaction of visual and non-visual cues during migratory orientation by the bobolink (''Dolichonyx oryzivorus'') |fecha=xunetu de 1987 |publicación=[[Journal of Ornithology]] |volume=128 |númberu=3 |páxines=317-324 |editorial=[[Springer-Verlag]] |url=http://www.springerlink.com/content/wlj2732j4020655t/ |fechaaccesu=24 de payares de 2011 |idioma=inglés}}</ref> [[vuelu de les aves|volando]] alredor de 20&nbsp;000 km cada añu,<ref name="lópez-lanús_marín2010"/><ref name="cornell"/><ref name="deinlein1997"/> y constitúi l'únicu ictérido migrador [[neártico]] que llega hasta Arxentina.<ref name="blancu_lópez-lanús2008"/> Comprobóse qu'una fema algamara siquier los nueve años d'edá, lo cual implicaba que les migraciones añales a lo llargo de la so vida equivalíen a cuatro vueltes y media a la tierra.<ref name="lópez-lanús_marín2010"/><ref name="cornell"/> Tres la finalización del ciclu reproductivu a mediaos de xunetu, los charranes axúntense llocalmente nes cercaníes d'árees [[banzáu|banzaos]]as, onde camuden les sos plumes, y a principios d'agostu entamen la migración de seronda.<ref name="hamilton1962"/> El movimientu inicial ye aparentemente escontra'l sudeste, siquier pal gruesu de les poblaciones orientales, y de mediaos d'agostu a mediaos de setiembre grandes concentraciones son reparaes a lo llargo de la [[Mariña Este d'Estaos Xuníos|mariña este]] dende [[Nueva Jersey]] hasta [[Florida]].<ref name="hamilton1962"/><ref name="vandamme1999"/> Les observaciones de [[Clinton Hart Merriam|Clinton H. Merriam]] indiquen qu'apuerten a los arrozales de [[Carolina del Sur]] y [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]] ente'l 15 y el 21 d'agostu y ellí permanecen delles selmanes ensin avanzar.<ref name="chapman1890a"/> Na so migración a Suramérica, les poblaciones occidentales aisllaes paeceríen desandar primeru les supuestes rutes de colonización que, según la mayoría de los ornitólogos, llevar al oeste d'América del Norte, volando en principiu escontra l'este, pa depués dirixise al sur.<ref name="hamilton1962"/><ref name="deinlein1997"/><ref name="vandamme1999"/> L'ausencia de avistamientos regulares en [[Arizona]], [[Nuevu Méxicu]] y [[Texas]] suxure que la ruta más direuta pa eses poblaciones al traviés de [[Méxicu]] ye inorada.<ref name="hamilton1962"/> [[Ficheru:Zizania aquatica 01.jpg|thumb|Arroz montés (''[[Zizania aquatica]]''), [[especie]] presente nos [[banzáu|banzaos]] nos que los charranes se [[gregariu|rexunten]] tres el fin de la [[temporada reproductiva]].]] La ruta migratoria sigue dende'l [[sudeste d'Estaos Xuníos]] al traviés del [[mar Caribe|Caribe]] escontra Suramérica, con paraes en [[Cuba]] y [[Xamaica]].<ref name="hamilton1962"/><ref name="deinlein1997"/> En Cuba, [[Juan Gundlach|Juan C. Gundlach]] rexistró la so llegada en setiembre n'inmenses bandaes, que permanecíen solo mientres un curtiu periodu enantes de retomar el so viaxe al sur. Dende esa isla, [[Frank Chapman|Frank M. Chapman]] (1890) identifica tres rumbos distintos ente los que los charranes en migración pueden optar: siguiendo la mariña occidental cubana, cruciando a [[Cozumel]] y a la [[península de Yucatán]] y a lo llargo de la mariña [[Centroamérica|centroamericana]] en direición a [[Panamá]]; al este al traviés d'[[Haití]], [[República Dominicana]] y [[Puertu Ricu]] y dende ellí escontra'l sur al traviés de les [[Antilles Menores]]; o cruciando'l mar direutamente escontra Xamaica pa depués, nun solu vuelu sosteníu, algamar la mariña norte de Suramérica continental. Comparativamente pocos individuos paecen viaxar tan escontra l'este como pa travesar les Antilles Menores.<ref name="chapman1890a"/> Tamién Hamilton (1962) destacó que al este de Cuba y Xamaica los charranes volvíense cada vegada más escasos y [[Alexander Wetmore]] manifestó que yeren pocu comunes en [[Puertu Ricu]] mientres la migración.<ref name="hamilton1962"/> Sicasí, dellos exemplares fueron columbraos nes [[Bermudes]] no que paeciera ser un viaxe ensin escales dende les rexones costeres entendíes ente [[Virxinia]] y [[Nueva Escocia]] a Suramérica.<ref name="deinlein1997"/> Respectu de la procedencia de los individuos atopaos en Yucatán y Puertu Ricu, Hamilton (1962) suxure una interpretación alternativa, esto ye, qu'eses aves taríen volando direutamente al traviés del Caribe ensin partir del sudeste d'Estaos Xuníos.<ref name="hamilton1962"/> [[Philip Henry Gosse|Philip H. Gosse]] documentó l'apuerto n'ochobre de vastes cantidaes de charranes a Xamaica que permanecíen hasta empiezos de payares; otres observaciones indiquen que les aves quedar na islla per pocos díes.<ref name="chapman1890a"/> Aparentemente, la especie ye nómada nel so área de distribución suramericana y la migración al sur podría nun tar completa sinón hasta xineru.<ref name="hamilton1962"/> Los charranes entamen la so migración al norte a empiezos d'abril, anque dellos individuos pueden quedase nos sos cuarteles ivernizos hasta mayu.<ref name="chapman1890a"/> Na temporada braniza austral de 2009-2010, constatóse que grandes cantidaes d'ellos atopábense entá nel este de la provincia de Santa Fe hasta siquier el 31 de marzu y, anque pa la segunda quincena d'abril cuasi la totalidá de les aves abandonara les arroceres de la rexón, rexistráronse dellos exemplares esvalixaos nuna arrocera'l 21 d'abril, la fecha más tardida de avistamiento de charranes na zona.<ref name="lópez-lanús_marín2010"/> Dende [[Colombia]] y [[Venezuela]], la mayoría sigue al traviés del mar Caribe escontra Florida,<ref name="chapman1890a"/><ref name="deinlein1997"/> anque otros crucien el [[golfu de Méxicu]] dende la península de Yucatán escontra [[Luisiana]] y [[Texas]].<ref name="deinlein1997"/> Gosse rexistró'l so regresu a Xamaica n'abril, pero permanecíen ellí curtiu tiempu. Gundlach constató'l so apuerto a Cuba en mayu y detalló que se quedaben na islla per pocos díes. Otros ingresen a Estaos Xuníos dende [[Les Bahames]], onde tán namái de camín y apenes paran a folgar. La bayura d'alimentu nel sur d'Estaos Xuníos retrasa la llegada de dellos charranes a la so área reproductiva. En [[Gainesville (Florida)]], Chapman atopó individuos de dambos sexos en grandes cantidaes, alimentándose en campos d'[[avena]] tan tarde como'l 25 de mayu, y Merriam documentó la frecuente visita de les aves a los arrozales de Carolina de Sur y Georgia hasta'l 29 de mayu, fecha pa la cual la migración ta próxima a la so completitud y dellos charranes yá s'establecieron nos sos territorios de reproducción.<ref name="chapman1890a"/> Nel estáu de Nueva York, por casu, los machos tornen a les árees reproductives a empiezos de mayu y les femes apuerten alredor d'una selmana dempués.<ref name="gavin_bollinger1985">{{cita publicación |apellíu=Gavin |nome=Thomas A. |apellíu2=Bollinger |nome2=Eric K. |títulu=Multiple paternity in a territorial passerine: The bobolink |fecha=xunetu de 1985 |publicación=[[The Auk]] |volume=102 |númberu=3 |páxines=550-555 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4086649 |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref><ref name="bollinger_gavin1991">{{cita publicación |apellíu=Bollinger |nome=Eric K. |apellíu2=Gavin |nome2=Thomas A. |títulu=Patterns of extra-pair fertilizations in bobolinks |fecha=agostu de 1991 |publicación=Behavioral Ecology and Sociobiology |volume=29 |númberu=1 |páxines=1-7 |editorial=[[Springer-Verlag]] |url=http://www.springerlink.com/content/gj3v801j8200668r/ |fechaaccesu=23 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> == Hábitat == [[Ficheru:Scirpus californicus flowers 2005-03-24.jpg|thumb|left|Xuncos (''[[Schoenoplectus californicus]]''), [[especie]] común nel [[hábitat]] del charrán.]] Los charranes viven en hábitats agrícoles de baxa intensidá granible, como henares y pasturas, mientres la temporada reproductiva. Coles mesmes, puede atopáse-yos en campos exuberantes en [[barbechu (tierra)|barbechu]] y [[prau|praos]] de camperes, herbales y flores monteses. Los niales son construyíos de cutiu nes árees de mayor densidá y altor vexetativu. Anque pequeños númberos pueden añerar en [[pacional]]es d'ente 2 y 4 hectárees, los campos de mayor estensión sofiten densidaes más altes de pareyes reproductives. Utilicen hábitats similares a lo llargo del so ciclu añal. Mientres la migración, los charranes ocupen campos en barbechu y terrenes agrícoles, según tamién banzaos costeros y d'agua duce. En Suramérica, puede topáse-yos en pacionales, banzaos, arrozales y granxes.<ref name="nj"/> === N'América del Norte === Nel este d'Estaos Xuníos, los campos de segáu constitúin un importante hábitat reproductivu pa la especie. La bayura de charranes en henares vieyos —d'ocho años o más— nun área estudiada en [[Nueva York (estáu)|Nueva York]] yera siquier un 67% mayor a la de cualesquier otru tipu d'hábitat na zona y cuatro veces cimera a la de les praderíes del [[Mediu Oeste d'Estaos Xuníos|Mediu Oeste]]. La cantidá de charranes aumentaba exponencialmente col tamañu de los henares y yera mayor naquellos campos con menor superficie cubierta por alfalfa.<ref name="bollinger_gavin1992"/> Respectu del efeutu que produz sobre les poblaciones la proximidá a les llendes de los pacionales nos qu'añera esta especie, un estudiu lleváu a cabu ente 1999 y 2000 nel norte d'[[Iowa]] atopó que la densidá de charranes yera menor cerca de los marxes de [[monte|montes]] que nes llendes d'árees agrícoles o na redoma de carreteres y qu'esistía una rellación positiva ente la densidá poblacional d'esta ave y la distancia a los trés tipos de llendes estudiaes.<ref name="fletcher_koford2003">{{cita publicación |apellíu=Fletcher |nome=Robert J. Jr. |apellíu2=Koford |nome2=Rolf R. |títulu=Spatial responses of bobolinks (''Dolichonyx oryzivorus'') near different types of edges in northern Iowa |fecha=xunetu de 2003 |publicación=[[The Auk]] |volume=120 |númberu=3 |páxines=799-810 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.bioone.org/doi/abs/10.1642/0004-8038(2003)120%5B0799:SROBDO%5D2.0.CO%3B2 |fechaaccesu=22 de payares de 2011 |idioma=inglés}}</ref> Nun estudiu afayóse que los niales allugaos a menos de 50&nbsp;m de montes y [[Sebe (barrera)|sebes]] [[planta maderiza|maderizos]] presentaben tases diaries de sobrevivencia más baxes qu'aquellos asitiaos a más de 100&nbsp;m de dalgún tipu de llende de los pacionales nos qu'añeren. Los charranes tendíen a alloñar de los marxes de los montes al reanidar dempués de que'l so primer intentu de criar una niarada fracasara; esti patrón yera particularmente evidente ente les femes que construyíen el so primer nial dientro de los 50&nbsp;m d'un monte o una sebe maderiza. Tamién evitaben nidificar na redoma de carreteres, a pesar de que les tases de sobrevivencia nun fueren menores nes cercaníes d'esi cantu d'hábitat. Sicasí, nun paecíen refugar les llendes axacentes a antiguos terrenes agrícoles y pasturas. La sobrevivencia de los pitucos nes proximidaes d'esos tipos de cantos de hábitats yera cimeru a la rexistrada cerca de los marxes maderizos y similar o superior a la correspondiente a los niales allugaos a 100&nbsp;m o más de cualquier llende d'hábitat. Les respuestes de los charranes a los cantos de hábitats yeren inconsistentes y el [[ésitu reproductivu]] dependía del tipu de cantu d'hábitat consideráu.<ref name="bollinger_gavin2004">{{cita publicación |apellíu=Bollinger |nome=Eric K. |apellíu2=Gavin |nome2=Thomas A. |títulu=Responses of nesting bobolinks (''Dolichonyx oryzivorus'') to habit edges |fecha=xunetu de 2004 |publicación=[[The Auk]] |volume=121 |númberu=3 |páxines=767-776 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.bioone.org/doi/abs/10.1642/0004-8038(2004)121%5B0767:RONBDO%5D2.0.CO%3B2 |fechaaccesu=23 de payares de 2011 |idioma=inglés}}</ref> === N'América del Sur === [[Ficheru:Typha domingensis 4.jpg|thumb|right|Totoras (''[[Typha domingensis]]''), [[especie]] común nel [[hábitat]] del charrán.]] En Suramérica, les [[comunidá (bioloxía)|comunidaes]] d'[[hidrófita|hidrófites]] son les de mayor importancia como hábitat pal charrán y, polo xeneral, carauterizar pola presencia escluyente d'unes poques especies d'altu porte que determinen la fisonomía del llugar. Nel este de la [[provincia de Santa Fe]] (Arxentina), los sitios más ablayaos y inundables sofiten comunidaes trupes y d'altu porte —mayores a 1,5 m— que son apoderaes por xuncos (''[[Schoenoplectus californicus]]''), totoras (''[[Typha domingensis]]'') y huajós (''[[Thalia multiflora]]'') y que xeneralmente contienen numberoses especies acuátiques enraigonaes, como la saeta (''[[Sagittaria montevidensis]]''), o flotantes, como'l repollito de l'agua (''[[Pistia stratiotes]]''). Nos cantos de les comunidaes anteriores y en posiciones topográfiques llixeramente más elevaes atópense les comunidaes llocalmente denominaes «canutillares», compuestos de [[gramínea|gramínees]] de porte baxu y medianu como ''[[Leersia hexandra]]'' y ''[[Luziola peruviana]]'', o de canutillos de mayor porte como los del xéneru ''[[Echinochloa]]''; sicasí, comúnmente nun superen el metro d'altor. Una mención especial merecen los espadañales, comunidaes de hidrófitas nes que se destacar la especie ''[[Zizaniopsis villanensis]]'' —[[endemismu|reinal]] d'Arxentina—, d'importancia menor na rexón pola so escasa distribución pero d'alta relevancia pal charrán, qu'emplega estes comunidaes como dormideros. Hai de solliñar qu'esa espadaña pertenez a la [[tribu (bioloxía)|tribu]] [[Oryzeae]] —la mesma del arroz— y que los cultivos d'esti granu bien podríen representar un ambiente sustituto de los espadañales [[autóctonu|autóctonos]] d'aquella especie; los datos históricos, de principios del sieglu XX, de miles d'individuos na zona fueron previos al advenimiento de los cultivos d'arroz na rexón.<ref name="lópez-lanús_marín2010"/> En Bolivia, afayáronse dormideros en güelgues apoderaes por xuncos (''[[Schoenoplectus californicus]]'') y papiros (''[[Cyperus papyrus]]''), una [[especie introducida]].<ref name="renfrew_saavedra2007">{{cita publicación |apellíu=Renfrew |nome=Rosalind B. |apellíu2=Saavedra |nome2=Ana María |títulu=Ecology and conservation of bobolinks (''Dolichonyx oryzivorus'') in rice production regions of Bolivia |fecha=2007 |publicación=Ornitoloxía Neotropical |volume=18 |número= |páxina=61-73 |editorial=[[Sociedá d'Ornitoloxía Neotropical]] |url=http://www.vtecostudies.org/PDF/Renfrew_ON_07.pdf |fechaaccesu=5 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> Una de les formaciones herbales de mayor importancia rexonal nel este de Santa Fe ye'l pajonal, apoderáu pola paya de techar (''[[Panicum prionitis]]''), una gramínea d'altu porte que cubre estenses árees del este santafesino. Los pajonales ocupen una posición entemedia nel gradiente topográficu y tán parcialmente anubiertos na estación húmeda.<ref name="lópez-lanús_marín2010"/> [[Ficheru:Sagittaria montevidensis (aka).jpg|thumb|left|Saeta (''[[Sagittaria montevidensis]]''), [[especie]] común nel [[hábitat]] del charrán.]] Les comunidaes restantes son d'importancia marxinal pal charrán y allúguense en posiciones de mayor altor; los árboles y parrotales constitúin los sos elementos prevalentes. Les formaciones maderices dominantes integrar con montes [[xerófitos]] compuestos por árboles de maderes dures y semiduras de xamasca [[caducifoliu]]. Ente otres especies presentes nos montes pueden mentase'l algarrobo negru (''[[Prosopis nigra]]'' [[variedá (bioloxía)|var.]] ''ragonesei''), el espinillo (''[[Acacia caven]]'') y el quebracho coloráu chaqueño (''[[Schinopsis balansae]]''). Nos cantos de diches formaciones, crez con frecuencia la caña negra (''[[Sesbania virgata]]''), un parrotal utilizáu como percha pol charrán.<ref name="lópez-lanús_marín2010"/> Los charranes afáense fácilmente a los cambeos na distribución de los recursos alimenticios. En [[Trinidad (Bolivia)]], visitaben plantíos d'arroz nel so primer añu de producción no que fuera una área montiega baltada l'añu anterior, lo que suxure que la especie ye altamente móvil y sensible a los cambeos nel usu de la tierra. Inversamente, n'otres rexones desparecían cuando los cultivos d'arroz yeren reemplazaos polos de soya. La especie paez caltener árees alcontraes de distribución tradicionales en zones que producieron arroz de manera consistente, pero abandona rexones nes qu'otros cultivos tomaron el llugar de los arrozales. Magar se repararon individuos alimentándose d'inseutos en campos de soya nesi estudiu, nun se topó nengún en sojales allugaos en zones ensin producción arrocera; ye probable que los charranes aliméntense secundariamente d'inseutos en cultivos de soya —téngase en cuenta que se trata d'una especie principalmente granívora fuera de la [[temporada reproductiva]]— solo en rexones con arrozales y cuando los inseutos son llocalmente abondosos.<ref name="renfrew_saavedra2007"/> == Comportamientu == [[Ficheru:Agelasticus cyanopus -Argentina-8.jpg|thumb|right|En [[Suramérica]], los charranes de cutiu s'[[gregariu|acomuñen]] con otros [[Icteridae|ictéridos]] como'l varillero negru (''[[Agelasticus cyanopus]]'').]] Contrariu a lo qu'asocede mientres la temporada reproductiva n'Estaos Xuníos y Canadá, onde los charranes distribúyense más uniformemente, en Suramérica pernoctan en dormideros de decenes de miles d'exemplares en sitios anubiertos y inclusive nes arroceres. La denominación de «charrán» deriva xustamente de la sonadiella que producen los cantares simultáneos de millares d'individuos. Les [[bandada|bandaes]] suelen ser tan numberoses que por momentos ennegrecen el cielu, convirtiéndose, por cuenta de los sos movimientos alternadamente espiralados y n'ensame, nun llamativu espectáculu.<ref name="lópez-lanús_marín2010"/> Fora de la temporada reproductiva, los charranes son de cutiu reparaos xunto a otres especies de ictéridos. Esisten rexistros de charranes en compañía de varilleros negros (''[[Agelasticus cyanopus]]''), varilleros congos (''[[Chrysomus ruficapillus]]''), pechu mariellos mozos (''[[Pseudoleistes virescens]]'') ya inclusive ictéridos que típicamente nun habiten en banzaos como'l tordu músicu (''[[Agelaioides badius]]'') y el pechu coloráu (''[[Sturnella superciliaris]]'').<ref name="digiacomo_digiacomo_contreras2005"/> Los charranes nun s'alloñar de los sos sitios de forrajeo —cultivos d'arroz o pacionales y bañaos— ante la presencia d'[[aves de presa]], sinón qu'a cencielles baxen de la parte alta de la vexetación hasta cuasi sumir al güeyu del observador.<ref name="lópez-lanús_marín2010"/> === Vocalizaciones === [[Ficheru:Bubbling Bob the Bobolink.jpg|thumb|left|Ilustración d'un [[machu]] en [[vuelu de les aves|vuelo]].]] El so [[vocalización de les aves|llamáu]], de cutiu emitíu en vuelu, describióse como un melódicu ''pink'',<ref name="enature">{{cita web |url=http://www.enature.com/fieldguides/detail.asp?recNum=BD0328 |títulu=Bobolink ''Dolichonyx oryzivorus'' |editorial=eNature |fechaaccesu=30 d'avientu de 2010 |idioma=inglés}}</ref> como un ''inkh'' nasal,<ref name="howell_webb1995"/> o como un ''fink'' ascendente y jadeante.<ref name="schulenberg_stotz_lane2008"/> Tamién profier un rillo secu.<ref name="howell_webb1995"/> El so cantar, metálica y burbujeante, ye un ''b'bob-o-lii'ink'' aflautado y vagamente [[onomatopeya|onomatopéyicu]], que derivó nel [[nome vulgar]] de la especie n'inglés: ''bobolink''.<ref name="enature"/> Mientres la temporada reproductiva, los charranes machos emiten dos tipos de cantares básicos. El cantar alfa entiende unes notes introductories particulares siguíes por una serie de notes interiores y finalmente una secuencia de notes garllaes. El cantar beta presenta les sos propies notes introductories darréu asocedíes por una serie de notes garllaes.<ref name="capp_searcy1991a">{{cita publicación |apellíu=Capp |nome=Michael S. |apellíu2=Searcy |nome2=William A. |títulu=An esperimental study of song type function in the bobolink (''Dolichonyx oryzivorus'') |url=http://www.springerlink.com/content/b767560608857568/ |fechaaccesu=9 d'agostu de 2011 |idioma=inglés |fecha=marzu de 1991 |publicación=Behavioral Ecology and Sociobiology |volume=28 |númberu=3 |páxines=179-186 |editorial=[[Springer-Verlag]]}}</ref><ref name="capp1992">{{cita publicación |apellíu=Capp |nome=Michael S. |títulu=Tests of the function of the song repertoire in bobolinks |fecha=mayu de 1992 |publicación=[[The Condor]] |volume=94 |númberu=2 |páxines=468-479 |editorial=[[Cooper Ornithological Society]] |url=http://www.jstor.org/stable/1369219 |fechaaccesu=20 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> Solo'l 10% de les vocalizaciones articulaes polos machos son canciones alfa o beta completes, ente que el 87% son fragmentos de cantares y el restante 3%, cantares compuestos, que consten d'un cantar completu d'unu de los dos tipos a la que se-y amiesten cantares completos o estazaes emitíes de manera continua.<ref name="capp_searcy1991a"/> Ente que el cantar alfa completa dura aproximao 7 segundos y la beta algama los 4,5, les compuestes pueden superar los 20 segundos.<ref name="capp_searcy1991a"/><ref name="capp1992"/> Por cuenta de que el repertoriu de los charranes inclúi solu dos cantares y tolos machos canten una versión de caúna, la posibilidá de que l'amplitú de los sos repertorios constituya una señal de la so calidá queda escluyida.<ref name="capp1992"/> Nun s'atopó evidencia d'una función intersexual pa un cantar y una intrasexual pa la otra. El [[etoloxía|comportamientu]] vocal de los machos territoriales enantes de la llegada de les femes a les árees de reproducción nun difier significativamente del correspondiente al periodu posterior al apuerto de les mesmes; nun ye que cada tipu de cantar seya más o menos usáu en determináu contestu.<ref name="capp1992"/> Los machos territoriales amonten la cantidá de cantares de dambos tipos tantu en presencia de femes como d'otros machos enxaulaos, en comparanza a lo qu'asocede frente a xaules vacíes de [[grupu de control|control]], y reaccionen a la presencia d'individuos del so mesmu sexu aumentando la proporción de cantares estazaos y menguando la de cantares compuestos. Coles mesmes, inclúin menos notes por cantar y emiten una mayor proporción de cantares que consistan solo nes notes introductories en presencia d'estos.<ref name="capp_searcy1991a"/> Nun esperimentu nel que se dispunxo machos enxaulaos nos territorios de charranes d'esi mesmu sexu en presentaciones de quince minutos, alredor de la metá atacó al intrusu ente que la otra metá nun lo fixo; constatóse que'l cantar proferíu pol agresor enantes d'un ataque contenía menos notes que'l promediu de los cantares de los machos non atacantes mientres el periodu d'observación.<ref name="capp_searcy1991b">{{cita publicación |apellíu=Capp |nome=Michael S. |apellíu2=Searcy |nome2=William A. |títulu=Acoustical communication of aggressive intentions by territorial male bobolinks |fecha=1991 |publicación=Behavioral Ecology |volume=2 |númberu=4 |páxines=319-326 |editorial=International Society for Behavioral Ecology |url=http://beheco.oxfordjournals.org/content/2/4/319.short |fechaaccesu=21 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> A última hora, la respuesta vocal de los machos territoriales a intrusos del so propiu sexu nun ye más que cantar secuencies curties y simples de cualesquier de los dos tipos de cantares.<ref name="capp_searcy1991a"/> Respuenden a la presencia de femes con un comportamientu vocal más versátil o complexu, ente que paecen codificar l'agresión escontra los sos rivales en cantares curtios, menos complexes y altamente repetitives.<ref name="ammer_capp1999">{{cita publicación |apellíu=Ammer |nome=Frank K. |apellíu2=Capp |nome2=Michael S. |títulu=Song versatility and social context in the bobolink |fecha=agostu de 1999 |publicación=[[The Condor]] |volume=101 |númberu=3 |páxines=686-688 |editorial=[[Cooper Ornithological Society]] |url=http://www.jstor.org/stable/1370202 |fechaaccesu=21 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> [[Ficheru:Dolichonyx oryzivorus1.jpg|thumb|right|[[Machu]] posáu sobre una planta.]] Les reacciones agresives per parte de los machos territoriales son igualmente fuerte ante ambos tipos de cantares, lo que sofita la teoría de qu'estes nun tienen funciones específiques; frente a la reproducción de los dos tipos de cantares, los machos averar a los grabadores a una distancia media de pocu menos de 14 m a lo llargo del periodu d'observación y a una distancia mínima de 7,4 m. Coles mesmes, los machos nun alterien la frecuencia cola que pasen d'un tipu de cantar al otru cuando se-yos presenten otros machos enxaulaos, femes enxaulaes o xaules vacíes y tampoco lo faen nel periodu posterior a la llegada de les femes respeuto del periodu previu; poro, ye probable que'l cambéu ente unu y otru tipu de cantar nun reflexe motivación dalguna, nin agresiva nin sexual.<ref name="capp1992"/> Una respuesta vocal común per parte de los machos de distintes especies paseriformes a la reproducción de cantares grabaos de conxéneres del so mesmu sexu consiste en que'l machu acoplar al cantar reproducíu. Si los cantares son utilizaes na defensa del territoriu, esti acoplamientu al cantar emitíu pol intrusu podría funcionar como una señal agresiva empobinada a un individuu en particular en circunstancies naturales. Los charranes machos territoriales nun amuesen un enclín a acoplase a los cantares grabaos, sinón que pela cueta tienden a responder col cantar alternativu. Puesto que se trata d'una especie con un repertoriu de solu dos cantares, esa reacción podría ser funcionalmente idéntica al acoplamientu al cantar grabáu o articulada pol intrusu n'otres especies.<ref name="capp1992"/> === Alimentación === [[Ficheru:Pusteblume im Detail.JPG|thumb|left|[[Grana|Granes]] de diente de lleón (''[[Taraxacum officinale]]''), importante fonte d'alimentu mientres la [[temporada reproductiva]].]] El charrán aliméntase de [[grana|granes]], [[Cariópside|granos]], [[inseutu|inseutos]] y [[araña|arañes]],<ref name="lópez-lanús_marín2010"/><ref name="cornell"/> y puede representar un problema nos plantíos d'[[arroz]].<ref name="deinlein1997"/> Ente mayu y setiembre, los inseutos entienden el 57,1% de la so dieta, siendo'l 42,9% restante materia vexetal. Los guxanos, los saltapraos y los escarabayos son los principales componentes del so ingesta mientres el branu boreal.<ref name="vandamme1999"/> Ente que los inseutos constitúin la mayor parte de la so alimentación nel so área de reproducción, estos son sustituyíos polos granos de cultivu mientres migra al sur.<ref name="nature">{{cita web |url=http://www.nature.org/newsfeatures/specialfeatures/animals/birds/bobolink.xml |títulu=Grassland Birds: Bobolink |editorial=[[The Nature Conservancy]] |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> A pesar de la so dieta principalmente insectívora mientres la temporada reproductiva pero d'acordies col so reemplazu polos granos yá na so migración, de 215 especies [[neotropical]]es migratories, el charrán atopar ente les menos de diez que causen un dañu significativu a los cultivos sobre amplies árees xeográfiques n'Estaos Xuníos.<ref name="rodenhouse_best_o'connor1992">{{cita publicación |apellíu=Rodenhouse |nome=Nicholas L. |apellíu2=Best |nome2=Louis B. |apellíu3=O'Connor |nome3=Raymond J. |apellíu4=Bollinger |nome4=Eric K. |títulu=Effects of temperate agriculture on neotropical migrant landbirds |url=http://www.fs.fed.us/rm/pubs_rm/rm_gtr229/rm_gtr229_280_295.pdf |fechaaccesu=4 d'abril de 2011 |idioma=inglés |fecha=21-25 de setiembre de 1992 |publicación=Xeneral Technical Report RM-229 |páxines=280-295 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura d'Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal d'Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Rocky Mountain Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu=[[Fort Collins (Coloráu)]] }}</ref> Prefier los granos d'arroz verde a los yá maduros.<ref name="lópez-lanús_marín2010"/><ref name="renfrew_saavedra2007"/> Per otru llau, nos sos cuarteles ivernizos tamién consume [[chinche]]s, [[isoca|isoques]] y otros inseutos en plantíos de [[soya]], [[xirasol]] y [[sorgu]].<ref name="lópez-lanús_marín2010"/> N'Arxentina, aliméntase fundamentalmente de granes de camperes.<ref name="digiacomo_digiacomo_contreras2005"/> Consume semientes de gramínees presentes nes arroceres y consideraes [[maleza|maleces]] polos productores d'arroz. Les granes del gramillón o campera de bañáu (''[[Echinochloa polystachya]]''), una gramínea abondosa en paisaxes anubiertos, representen una importante fonte d'alimentu pal charrán en Suramérica; sicasí, les praderíes pures» d'esta planta podríen nun ser el meyor hábitat pa la so alimentación pola falta d'estructures vexetales firmes que sostengan a les aves evitando qu'estes cayan a l'agua, pero, en combinación con otres especies como la escoba dura (''[[Vernonia incana]]'') y les onagras (''[[Oenothera]]'' sp.), sobre les cualos pósense los charranes p'algamar les semientes de gramillón, l'hábitat ye aparente y la so ufierta en periodu d'hinchente, ilimitada.<ref name="lópez-lanús_marín2010"/> Otres especies que les sos granes inxer el charrán en Suramérica inclúin ''[[Brachiaria]]'' sp.,<ref name="renfrew_saavedra2007"/> ''[[Echinochloa crus-galli]]'',<ref name="renfrew_saavedra2007"/> ''[[Leptochloa filiformis]]'',<ref name="renfrew_saavedra2007"/> ''[[Leptochloa virgata]]'',<ref name="renfrew_saavedra2007"/> ''[[Paspalum intermedium]]'',<ref name="digiacomo_digiacomo_contreras2005"/> ''[[Paspalum urvillei]]'',<ref name="digiacomo_digiacomo_contreras2005"/> ''[[Paspalum virgatum]]'',<ref name="renfrew_saavedra2007"/> ''[[Schoenoplectus californicus]]'',<ref name="digiacomo_digiacomo_contreras2005"/> ''[[Sorghum arundinaceum]]''<ref name="renfrew_saavedra2007"/> y ''[[Sorghum halepense]]''.<ref name="digiacomo_digiacomo_contreras2005"/> Los dientes de lleón (''[[Taraxacum officinale]]'') constituyíen la principal fonte de semientes consumíes polos machos adultos en mayu nel sudeste d'[[Oregón]],<ref name="vandamme1999"/><ref name="wittenberger1978">{{cita publicación |apellíu=Wittenberger |nome=James F. |títulu=The breeding biology of an isolated bobolink population in Oregon |fecha=iviernu de 1978 |publicación=[[The Condor]] |volume=80 |númberu=4 |páxines=355-371 |editorial=[[Cooper Ornithological Society]] |url=http://www.jstor.org/stable/1367186 |fechaaccesu=20 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés}}</ref> onde infrecuentemente comíen [[vierme cortador|viermes cortadores]] y otros inseutos. Otres plantes de que les sos granes alimentar en xunu nesi estáu son ''[[Achillea millefolium]]'', ''[[Cirsium arvense]]'', ''[[Malva moschata]]'', ''[[Potentilla glometrata]]'', ''[[Rumex crispus]]'' y ''[[Thermopsis montana]]''.<ref name="vandamme1999"/> La so manera de procurase l'alimentu consiste n'algamar les semientes arquiando les [[espiga|espigues]] col so propiu pesu y/o utilizando talayes al mesmu altor de les granes ente'l pacional. Escuerren a los [[artrópodu|artrópodos]] per debaxo y ente les fueyes, por casu de xirasol o de soya, percorriendo mayormente la parte media de los cultivos.<ref name="lópez-lanús_marín2010"/> Magar s'alimenta típicamente [[Diurnalidad|mientres el día]], reparóse-y faelo en nueches clares n'arrozales cuando intenta almacenar reserves de grasa pal so viaxe al traviés del mar.<ref name="cornell"/> === Reproducción === [[Ficheru:Dolichonyx oryzivorus Dobak.jpg|thumb|right|[[Machu]] posáu sobre'l suelu.]] La mayoría de los machos llega a les árees de reproducción n'América del Norte y llueu establez los sos territorios ente mediaos y fines de mayu; les femes apuerten a fines de mayu y empiezos de xunu.<ref name="vandamme1999">{{cita publicación |apellíu=Van Damme |nome=Linda M. |títulu=Status of the bobolink in British Columbia |fecha=marzu de 1999 |publicación=Wildlife Working Report |númberu=WR-93 |páxines=1-11 |editorial=Ministry of Environment, Lands and Parks of British Columbia, Wildlife Branch |allugamientu= [[Victoria (Columbia Británica)]] |url=http://www.env.gov.bc.ca/wld/documents/statusrpts/wr93.pdf |fechaaccesu=30 d'avientu de 2011 |idioma=inglés |ISBN=0-7726-3845-4}}</ref> Nel sudeste d'Oregón, les femes escueyen compañeru ente aproximao'l 20 de mayu y el 10 de xunu y los niales alluguen pitucos dende alredor del 11 de xunu hasta'l 7 de xunetu.<ref name="wittenberger1980"/> Esta especie cría de normal una sola niarada per añu,<ref name="gavin_bollinger1985"/><ref name="bollinger_gavin1991"/><ref name="wittenberger1980">{{cita publicación |apellíu=Wittenberger |nome=James F. |títulu=Feeding of secondary nestlings by polygynous male bobolinks in Oregon |url=http://www.jstor.org/stable/4161356 |fechaaccesu=10 de xunetu de 2011 |idioma=inglés |fecha=setiembre de 1980 |publicación=[[The Wilson Bulletin]] |volume=92 |númberu=3 |páxines=330-340 |editorial=[[Wilson Ornithological Society]]}}</ref><ref name="usgs">{{cita web |url= http://www.mbr-pwrc.usgs.gov/id/framlst/i4940id.html |títulu=Bobolink ''Dolichonyx oryzivorus'' |editorial=[[Serviciu Xeolóxicu de los Estaos Xuníos]] |fechaaccesu=31 d'avientu de 2010 |idioma=inglés}}</ref> anque les femes pueden volver añerar si'l so primer intentu de criar una niarada fracasa.<ref name="gavin1984"/> Dacuando, ye víctima del [[parasitismu de puesta]] per parte del tordu cabecicafé (''[[Molothrus ater]]''), un ictérido que la so [[Reproducción del tordu cabecicafé (Molothrus ater)|reproducción]] riqui [[Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)|la puesta de los sos güevos nos niales d'otres aves]].<ref name="npwrc">{{cita web |url=http://www.npwrc.usgs.gov/resource/literatr/grasbird/bhco/cowbird.htm#range |títulu=Brown-headed cowbirds in grasslands: Their habitats, hosts, and response to management |fechaaccesu=10 de febreru de 2011 |fecha=3 d'agostu de 2006, fecha d'últimu cambéu cuando la páxina foi consultada |editorial=[[Departamentu d'Interior de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Xeolóxicu de los Estaos Xuníos|Serviciu Xeolóxicu]], ''Northern Prairie Wildlife Research Center'' |idioma=inglés}}</ref><ref name="friedmann_kiff_rothstein1977"/> Nun estudiu en henares de [[Nueva York (estáu)|Nueva York]] nel que se siguió la evolución de 33 niales de charrán, cada pareya produció un promediu de tan solo 0,3 pitucos que llograren abandonar el nial; ente que el 85% de los niales resultó improductivu por cuenta de les práutiques agrícoles, otru 9% dir por causa de la depredación.<ref name="rodenhouse_best_o'connor1992"/> ==== Filopatría ==== [[Ficheru:Dolichonyx oryzivorus HS.jpg|thumb|left|[[Machu]] posáu sobre un tueru.]] Los charranes —especialmente los machos— demuestren conductes [[filopatría|filopátricas]], esto ye, tienden a tornar a les mesmes árees de reproducción añu tres d'añu.<ref name="martin1974"/><ref name="gavin_bollinger1988"/> Sicasí, l'ésitu na crianza de los pitucos nuna determinada temporada inflúi na eleición del sitiu reproductivu del añu siguiente en dambos sexos.<ref name="gavin_bollinger1988"/> Les femes que les sos críes nun sobrevivieren en ciertu llugar nun son gustantes a volver ellí.<ref name="martin1974"/> De manera similar, esiste evidencia qu'indica que, ente los machos de que los sos niales llogra independizase siquier un pitucu, aquellos que tornen a les mesmes árees a apariase suelen tener un ésitu reproductivu sensiblemente cimeru l'añu anterior que los que nun lo faen. Nos territorios de los machos fieles a los sitios de procreación, constrúyense más niales, deposítense más güevos, eclosiona un mayor númberu d'estos y más pitucos llogren abandonar el nial que nos dominios d'aquellos que nun vuelven n'años subsecuentes. Coles mesmes, pa les femes filopátricas ye mayor el númberu de güevos que eclosiona y de pitucos qu'abandona'l nial tantu en términos absolutos como por güevu depositáu, en comparanza a les femes que nun tornen.<ref name="gavin_bollinger1988">{{cita publicación |apellíu=Gavin |nome=Thomas A. |apellíu2=Bollinger |nome2=Eric K. |títulu=Reproductive correlates of breeding-site fidelity in bobolinks (''Dolichonyx oryzivorus'') |fecha=febreru de 1988 |publicación=[[Ecology]] |volume=69 |númberu=1 |páxines=96-103 |editorial=[[Ecological Society of America]] |url=http://www.jstor.org/stable/1943164 |fechaaccesu=16 de payares de 2011 |idioma=inglés}}</ref> [[Ficheru:Bobolink, Mer Bleue.jpg|thumb|right|[[Machu]] posáu sobre una caña.]] Los charranes en sitios reproductivos bonos llogren criar hasta la so independencia a una cantidá significativamente cimera de pitucos y amuesen un enclín considerablemente mayor a la filopatría que los qu'añeren en sitios reproductivos probes. Ente que el reproductores esitosos —aquellos que llograron criar satisfactoriamente siquier a unu de los sos pitucos l'añu previu— exhiben la mesma propensión a volver a sitios reproductivos de cualquier calidá, los reproductores non esitosos en sitios favorables son más de tres veces más gustantes a tornar qu'aquellos en sitios menos aparentes. La tasa de torna nun difier ente les aves que tuvieren ésitu na cría de los sos pequeños y les que non en sitios fecundos, pero nos de baxa calidá aquelles que nun llograron dexar descendencia son muncho menos propenses a volver que les que sí lo llograron. Los charranes que tornen a los sitios probes a pesar de nun consiguir criar a los sos pitucos l'añu anterior tienden a establecese nun llugar más alloñáu del qu'escoyeron la temporada previa respectu del qu'escueyen el reproductores esitosos; esto oldea colo asocedío en sitios d'alta calidá, nos que la distribución de los individuos filopátricos nun difier según la suerte que corrieren les sos niaraes l'añu anterior. Les femes —non asina los machos— que se reproducieron nun determináu sitiu n'unu o más años previos son más propenses a volver qu'aquelles qu'añeren ellí per primer vegada. Les aves que los sos niales son destruyíos pola collecha del segáu amuesen una tasa de torna similar a la de los reproductores non esitosos por causes naturales. El patrones de comportamientu filopátrico nel charrán son primordialmente resultancia d'eleiciones basaes na esperiencia y nun constitúin un pixín reflexu de los patrones de mortalidá.<ref name="bollinger_gavin1989">{{cita publicación |apellíu=Bollinger |nome=Eric K. |apellíu2=Gavin |nome2=Thomas A. |títulu=The effects of site quality on breeding-site fidelity in bobolinks |fecha=ochobre de 1989 |publicación=[[The Auk]] |volume=106 |númberu=4 |páxines=584-594 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4087663 |fechaaccesu=22 de payares de 2011 |idioma=inglés}}</ref> ==== Territoriu y cortexu ==== [[Ficheru:Bobolink (female) (5005682834).jpg|thumb|left|[[Fema]] posada sobre la yerba.]] Nel noroeste de [[Pennsylvania]], los machos lleguen a les árees de reproducción a fines d'abril o a principios de mayu. Dellos díes dempués del so apuerto y primero que lleguen les femes, los machos empiecen a establecer los sos [[territoriu (animal)|territorios]]. Les femes apuerten aproximao ente siete y diez díes dempués que los machos.<ref name="capp1992"/> La propiedá territorial ta xeneralmente bien establecida pa la segunda selmana tres la llegada d'aquellos.<ref name="capp_searcy1991a"/> Los territorios tienen una estensión d'ente 0,5 y 1,25 hectárees.<ref name="capp1992"/> El machu [[cortexu|cortexa]] a la fema nuna postura tamién adoptada por otros ictéridos: la cabeza baxa, les plumes del pescuezu enchíes, la cola esplegada y les ales narquiaes escontra baxo, exhibiendo los bultables llurdios blancos nos sos costazos.<ref name="enature"/> Les exhibiciones en vuelu de los charranes machos consisten nuna serie de rápidos batimientos de les ales entrepolaos con curtios planeos a altores variables ente los 2 y los 40 m sobre los sos territorios. Les batimientos alares son más rápidos que nel vuelu ordinariu. Cada exhibición puede durar d'unos pocos segundos a alredor d'un minutu. Mientres el periodu de cortexu, los machos pasen aproximao'l 10% del día exhibiéndose nel aire. La duración estes exhibiciones energéticamente costoses ta positivamente rellacionada cola condición física de los machos y cola cantidá de pitucos que van llograr criar exitosamente.<ref name="mather_robertson1992">{{cita publicación |apellíu=Mather |nome=Monica H. |apellíu2=Robertson |nome2=Raleigh J. |títulu=Honest advertisement in flight displays of bobolinks (''Dolichonyx oryzivorus'') |fecha=ochobre de 1992 |publicación=[[The Auk]] |volume=109 |númberu=4 |páxines=869-873 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4088161 |fechaaccesu=27 de payares de 2011 |idioma=inglés}}</ref> ==== Polixinia ==== [[Ficheru:Male Bobolink in Full Breeding Plummage at Lake Woodruff - Flickr - Andrea Westmoreland.jpg|thumb|right|[[Machu]] posáu sobre una caña.]] Los machos son con frecuencia [[polixinia|poligínicos]],<ref name="avianweb"/> con hasta cuatro femes añerando simultáneamente nos sos territorios.<ref name="deinlein1997"/><ref name="gavin_bollinger1985"/><ref name="bollinger_gavin1991"/> En distintes poblaciones, determináronse porcentaxes del 25%<ref name="bollinger_gavin1991"/> y del 55% de machos poligínicos.<ref name="moskwik_o'connell2006">{{cita publicación |apellíu=Moskwik |nome=Matthew P. |apellíu2=O'Connell |nome2=Margaret A. |títulu=Male and female reproductive strategies in the polygynous bobolink |fecha=2006 |publicación=Norwest Science |volume=80 |númberu=2 |páxines=108-115 |editorial=Norwest Scientific Association |url=http://www.vetmed.wsu.edu/org_NWS/NWSci%20journal%20articles/2006%20files/Issue%202/04%20Moskwik%20and%20O'Connell.pdf |fechaaccesu=22 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> Esti tipu d'axugamientu ye socesivu, non simultáneu: un machu nunca adquier una segunda fema dientro de los trés díes de consiguir la primera.<ref name="wittenberger1982"/> Ye probable que los machos con más d'una compañera sían mayores y más esperimentaos y que, poro, puedan reclamar meyores territorios.<ref name="deinlein1997"/> Dientro del ''[[Malheur National Wildlife Refuge]]'', nel sudeste d'Oregón, constatóse que la área que paecía constituyir l'hábitat más apropiáu por que los charranes estableciérense contenía los espacios ocupaos cada primavera en primer llugar tantu por machos como por femes, los territorios más pequeños en promediu, la mayor frecuencia d'axugamientos poligínicos y la menor proporción de machos ensin pareya.<ref name="wittenberger1982"/> Sicasí, nel valle del [[ríu Pend Oreille]], nel estremu nordeste de [[Washington (estáu)|Washington]], atopóse que yeren los territorios de los machos monógamos los que, anque daqué más pequeños, presentaben la mayor densidá de guxanos y la cubierta herbal más alta.<ref name="moskwik_o'connell2006"/> [[Ficheru:New Bobolink Series from Lake Woodruff - Flickr - Andrea Westmoreland.jpg|thumb|left|[[Machu]] posáu sobre una caña.]] Les femes aportaron a esa área d'estudiu en tres folaes con una superposición mínima ente elles. Les primeres en llegar escoyíen los territorios pequeños y establecíen venceyos de [[monogamia]] colos sos compañeros: anque predeciblemente los primeros machos en consiguir pareya ostentaben los territorios de mayor calidá, reparóse qu'estos territorios correspondíen a machos monógamos, lo cual oldea cola teoría que sostién que los primeros territorios ocupaos poles femes, por ser más favorables, tendríen de pertenecer a eventuales machos poligínicos. Les qu'aportaben depués escoyíen los territorios restantes, más estensos, y la mayoría d'elles convertíase nes compañeres primaries de dalgún machu poligínico. Les que llegaben d'últimes empareyábense poligínicamente nesos grandes territorios y aportaben les compañeres secundaries de los propietarios de diches parceles. El tardíu y, na so mayoría, monógamu establecimientu de les femes en territorios próximos a trupes arbolees d'álamos balsámicos de California (''[[Populus trichocarpa]]'') deber a que les estensiones cubiertes por árboles inhiben la nidificación del charrán. Ente que les femes monógames llograben criar una mayor cantidá de pitucos hasta qu'abandonaren el nial, ente los machos esto dábase nos poligínicos.<ref name="moskwik_o'connell2006"/> Los machos poligínicos dediquen la mayor parte del so tiempu y atención a la primer compañera que consiguieren na temporada y a los sos pitucos, asistiendo na alimentación y la defensa de los pequeños nos niales d'otres femes solo cuando'l tiempu y los recursos dexar.<ref name="deinlein1997"/> Según estudios llevaos a cabu por Martin en [[Wisconsin]], los machos poligínicos alimenten cuasi puramente a los pitucos primarios —esto ye, aquellos de la so primer compañera— y solo escasamente apurren alimentu a los secundarios.<ref name="martin1974"/><ref name="wittenberger1980"/> Consecuentemente, la descendencia de les femes secundaries ta más espuesta a la [[desnutrición]] y puede esperimentar una [[tasa de mortalidá]] más elevada.<ref name="martin1974"/><ref name="wittenberger1982"/><ref name="wittenberger1980"/> Per otru llau, nel sudeste d'Oregón, Wittenberger atopó que los machos poligínicos suministraben regularmente tantu los niales primarios como los secundarios.<ref name="wittenberger1980"/> ===== Adautaciones de les femes secundaries ===== [[Ficheru:Bobolink at Lake Woodruff (Dolichonyx oryzivorus) - Flickr - Andrea Westmoreland.jpg|thumb|right|[[Machu]] posáu sobre una caña.]] Les femes secundaries desenvolvieron diverses [[adautación biolóxica|adautaciones]] pa faer frente a l'amenorgada asistencia del machu nos sos niales. Por empezar, les sos puestes son menos numberoses que la de la principal. El fechu de que la incubación empiece tres la puesta del penúltimu güevu asegura una eclosión asincrónica de los mesmos; en tiempos d'escasez de comida, el pitucu qu'haya eclosionado más tarde puede pasar fame y ser aniquiláu pa evitar poner en riesgu la niarada entera. Coles mesmes, les femes secundaries amuesen un mayor enclín a sacar provechu de los inseutos que topen nes cercaníes del nial, dientro de los 60 m d'este, y son menos selectives en cuanto al alimentu. L'asistencia parcial del machu en casos nos que les niaraes secundaries son escepcionalmente numberoses tamién ye importante, contribuyendo a optimizar el desempeñu reproductivu de les aves empareyaes poligínicamente.<ref name="martin1974"/> ====== Niaraes amenorgaes ====== Una combinación de tres factores contribúi potencialmente a que les puestes de les femes secundaries sían de menor tamañu. Unu d'ellos ye la so edá fisiolóxica. Les primeres en llegar a les árees de reproducción —y, poro, les que se converten nes compañeres principales de los machos poligínicos— tienen siquier 2 años d'edá. Un estudiu que siguió a 7 femes nacíes el mesmu añu demostró que na so primer apaición como exemplares [[maduror sexual|sexualmente maduros]] estes tardaron ente 1,5 y 2 selmanes más que les aves de 2 años o mayores n'algamar les árees de reproducción y, arriendes d'ello, les 7 convertir en compañeres secundaries de dalgún machu. Esiste evidencia de que'l númberu de güevos depositaos aumenta cola edá: eses mesmes 7 femes punxeron un promediu de 3,8 güevos nel so primer añu, 5,6 güevos nel segundu, 5,7 güevos nel terceru y 5,9 güevos nel cuartu. A última hora, les femes de mayor edá tienden a ser les compañeres principales de los machos y a tener niaraes más numberoses que les moces, que adquieren un estatus secundariu por cuenta del so tardíu apuerto a les árees de reproducción. Ye probable qu'una puesta amenorgada apangue'l estrés en femes inespertes nel cuidu de los pitucos.<ref name="martin1974"/> [[Ficheru:Bobolink at Lake Woodruff - Flickr - Andrea Westmoreland (1).jpg|thumb|left|[[Machu]] posáu sobre una caña.]] La renidificación ye'l segundu factor que taría arreyáu nel menor tamañu de les niaraes secundaries. Cuando'l nial d'una fema ye destruyíu, n'ocasiones esta permanez na zona pa construyir unu nuevu. La segunda puesta siempres ye unu o dos güevos más pequeña que la orixinal. Nestos casos, xeneralmente empareyar con un machu nuna rellación secundaria. Cada añu, dempués de les colleches tempranes de l'alfalfa, un ciertu númberu de femes con [[placa d'incubación|plaques d'incubación]] bien desenvueltes y [[vasu sanguineu|vascularizadas]] —evidencia d'una puesta recién— apaez nos praos cercanos pa volver añerar.<ref name="martin1974"/> A lo último, esiste la posibilidá d'una adautación psicolóxica de les femes con al respeutive de la so estatus. Anque les compañeres d'un mesmu charrán nun amuesen un comportamientu d'abierta animosidad ente elles —como sí lo faen [[Territorialismo de Agelaius phoeniceus#Agresividá intrasexual femenina|les de tordu sarxentu]] (''[[Agelaius phoeniceus]]'') y tordu cabeciamarillo (''[[Xanthocephalus xanthocephalus]]'')—, les femes principales dacuando exhiben conductes agresives escontra les secundaries, faciendo qu'estes posiblemente tomen conciencia de la so condición enantes de la puesta de los güevos. Femes que depositaron siete güevos como compañeres primaries de dalgún machu nuna o dos temporaes anteriores pueden amenorgar les sos niaraes a cinco o seis n'otru añu tres la desapaición de los sos compañeros —a pesar de ser les femes primaries d'estos tamién nesti últimu añu—, y nesi casu pueden apariase depués con otros machos y aun así nun recibir ayuda nel cuidu de los pitucos; na temporada siguiente, nuevamente como femes principales y cola presencia de los sos compañeros dempués del periodu de [[cópula]], pueden volver poner siete güevos. Estes observaciones suxuren qu'un estímulu deriváu de ciertes [[rellaciones intraespecíficas]] —o bien, de la falta de delles interacciones— podría influyir na cantidá de güevos depositaos, lo cual constituyiría una importante adautación pos estes femes encararíen quiciabes grandes dificultaes si tuvieren de criar a siete polluelos ensin l'asistencia d'un machu.<ref name="martin1974"/> ====== Eclosión asincrónica ====== [[Ficheru:Bobolink at Lake Woodruff - Flickr - Andrea Westmoreland.jpg|thumb|right|[[Machu]] posáu sobre una caña.]] Esiste considerable evidencia de que la eclosión asincrónica o la matanza selectiva de parte de la niarada en favor del restu de la mesma son comunes en delles especies poligínicas, tales como'l tordu tricolor (''[[Agelaius tricolor]]''), el chivirín pantanero (''[[Cistothorus palustris]]''), el tordu cabeciamarillo (''[[Xanthocephalus xanthocephalus]]'') y el tordu sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]'').<ref name="martin1974"/> Nel charrán, la incubación empieza tres la puesta del penúltimu güevu.<ref name="martin1974"/><ref name="gavin_bollinger1985"/> Esto resulta nuna eclosión asincrónica de los pitucos, lo qu'implica qu'unu d'ellos va nacer aproximao venti o trenta hores dempués de los sos hermanos. Si una fema nun pudiera caltener un suministru fayadizu d'alimentos, el más nuevu del nial rápido sufriría la falta de comida y sería esaniciáu primero que se desperdiciara alimentu nun baldíu intentu de salvar la so vida. Esto amontaría la inversión relativa de la fema con al respeutive de la sobrevivencia de los sos pitucos y aselaría el riesgu d'una intensa competencia ente los hermanos. Ente 1967 y 1972 en Wisconsin, esti fenómenu representó la muerte d'un promediu de 0,99 pitucos per nial secundariu —ente 0 y 3, considerando los casos estudiaos por separáu— y de 0,26 pitucos per nial principal —de 0 a 2 en casos particulares—. Por cuenta de les diferencies iniciales nel tamañu de les niaraes y les muertes resultantes de la eclosión asincrónica, los niales secundarios conteníen un promediu de 1,4 pitucos menos que los principales: 5,2 y 3,8 respeutivamente. Esta carauterística de la so bioloxía reproductiva tamién s'aplica a les femes primaries so circunstancies desfavorables nes que la muerte d'un pitucu garantiza la sobrevivencia del restu.<ref name="martin1974"/> Nos años nos qu'hai una bayura escepcional d'alimentu o condiciones climátiques benignes que dexen a les femes secundaries embarcase n'espediciones más enllargaes en busca de comida, tolos mozos tienen más posibilidaes de tar debidamente nutríos. Nestos casos, los pitucos más grandes se [[enfastiu|quiten la sede]], dando oportunidá a los más pequeños de llograr alimentu.<ref name="martin1974"/> La suma de puestes menos numberoses y eclosión asincrónica aseguren a les femes secundaries un ésitu reproductivu variable, sensible a la disponibilidad de comida. En condiciones apropiaes, l'amenorgamientu de la niarada nun ye necesaria y les femes ensin ayuda d'un machu son capaces de criar a tolos sos pitucos. Cuando l'alimentu ye insuficiente pa cubrir satisfactoriamente les demandes de la so descendencia, el postreru en romper el cascarón ye rápida y eficientemente removíu del nial. Frente a tales circuntancias, sicasí, les niaraes grandes riquen la eliminación de dos pitucos, unu de los cualos va haber eclosionado simultáneamente cola mayor parte de los sos hermanos y consumiría una ración de comida que sería meyor invertida si partir ente unos pocos sobrevivientes, pudiendo debilitar a toos ellos. Consecuentemente, magar l'amenorgamientu de la niarada puede ser un recursu importante pa circunscribir la cantidá yá menguada de pitucos nun nial, funciona óptimamente solu cuando'l tamañu de la puesta d'una fema secundaria se adecua con precisión a los suministros promediu d'alimentu d'estos niales.<ref name="martin1974"/> ===== Flexibilidá na atención per parte del machu ===== [[Ficheru:Bobolink in Full Breeding Plummage at Lake Woodruff (Dolichonyx oryzivorus) - Flickr - Andrea Westmoreland.jpg|thumb|left|[[Machu]] posáu sobre una caña.]] Según les observaciones de Martin (1974) —que difieren de les Wittenberger (1980)—, los machos nun collaboren coles sos compañeres secundaries na crianza de los pitucos como regla xeneral. Sicasí, en casos nos que les puestes secundaries son inusualmente numberoses —5 o 6 güevos—, el machu estrema'l so tiempu de manera desigual ente los mozos de la fema primaria y los de les secundaries, concentrándose nos primeres, dellos díes mayores. L'asistencia d'este nos niales secundarios nun suel dase sinón hasta los 4 o 5 díes de nacer los pitucos y ye frecuentemente precedida pol amenorgamientu de la niarada. Nesta instancia na que les femes atópense severamente sobreexigidas, l'ayuda del so compañeru de xuru contribúi a la crianza de xuveniles más sanos y fuertes y probablemente amenorga'l estrés naquelles.<ref name="martin1974"/> Esto foi demostráu nun esperimentu nel que 6 pitucos de 3 díes d'edá fueron añedíos a 4 pitucos de 3 díes nun nial secundariu qu'hasta esi momentu fuera ignoráu pol machu, que se tuviera ocupando de l'alimentación de los 7 pitucos de 8 díes d'edá nel nial principal. Dientro de los dos hores d'empezáu l'esperimentu, el machu empezó a llevar comida al nial secundariu, mientres entá dirixía la mayor parte de la so atención a los fíos de la fema principal. Dientro de los trés díes, esti nial secundariu aportó'l centru d'atención d'aquel. Trés de los pitucos morrieron nel nial superpobláu, pero los otros 7 llograron abandonalo gracies a la cooperación de dambos adultos. Esto quier dicir que los machos atienden a les sos compañeres secundaries cuando estes tienen demasiáu trabayu; pueden alvertir les ocasiones nes que la crianza d'una niarada entepasa la capacidá d'un solu proxenitor. En casu de [[depredación]] o perda del nial principal, los machos redirixen el so percuru al nial secundariu que los sos pitucos hayan eclosionado enantes.<ref name="martin1974"/> Sicasí, a diferencia de asoceder ente los tordos cabeciamarillos (''[[Xanthocephalus xanthocephalus]]'') poligínicos n'esperimentos, ye pocu avezáu qu'un charrán machu redirixa los sos cuidos paternales a un nial secundariu tres l'amenorgamientu natural de la so niarada primaria.<ref name="wittenberger1980"/> Sobre'l final de la temporada de reproducción, dempués de que los fíos de la fema principal independizárense, dellos machos empiecen a alimentar a los de la secundaria. Puede ser una [[adautación (bioloxía)|adautación]] per parte de les femes secundaries l'apostrar la nidificación hasta un momentu qu'embriva'l periodu de superposición de dependencia de los pitucos primarios y los mesmos con al respeutive de los sos padres. D'esta miente, los machos collaboren más frecuentemente coles femes secundaries, que les sos niaraes pueden ser entós de mayor tamañu. Esti comportamientu reproductivu foi identificáu tamién nel chivirín pantanero (''[[Cistothorus palustris]]''); sicasí, una posposición demasiáu enllargada nun ye vidable nos charranes por cuenta de lo embrivío de la so temporada de reproducción. Nesta especie, pasen ente 45 y 50 díes desque los adultos atopen pareya hasta que los pitucos independizar de los sos padres, y los mozos tienen de convertise en fuertes voladores enantes de la so migración al sur.<ref name="martin1974"/> ===== Resultáu de les adautaciones a la polixinia ===== El menor tamañu de les niaraes secundaries, la eclosión asincrónica, la gran regularidá cola qu'estes femes alimenten a los sos pitucos a pesar de nun ser usualmente ayudaes pol machu y la plasticidad nel patrones de crianza per parte d'esti evidenciada so circunstancies inusuales que riquen la so asistencia en dichos niales, constitúin una serie d'importantes adautaciones que torga un fracasu reproductivu masivu nes femes secundaries. Esto, combináu con una flexibilidá nel sistema d'axugamientu qu'asegura que toles femes tengan la posibilidá de reproducise nun hábitat onde les condiciones aprovan una oportunidá razonable d'ésitu, favorez la polixinia como estratexa reproductiva n'ecosistemes nos que l'alimentu alcuéntrase xeneralmente concentráu.<ref name="martin1974"/> ==== Nial y güevos ==== [[Ficheru:Molothrus ater1.jpg|thumb|right|La [[fema]] de tordu cabecicafé (''[[Molothrus ater]]'') escasamente [[parasitismu de puesta|parasita los niales]] de charrán.]] Los charranes añeren en colonies pequeñes y daqué disgregadas. La fema remueve la vexetación pa crear un espaciu llibre sobre'l suelu nel qu'escava una pequeña depresión pal nial.<ref name="birdweb"/> Este presenta forma de taza<ref name="lópez-lanús_marín2010"/><ref name="avianweb"/><ref name="bollinger_gavin1991"/> y consiste nuna paré esterna de verde secu y tarmos de yerbes con un recubrimientu internu de verde más finu y [[ciperacees]];<ref name="cornell"/><ref name="deinlein1997"/> les fibres son entretejidas con soltura.<ref name="birdweb"/> El nial suel tar bien ocultu en sitios onde la yerba ye trupa y alta.<ref name="nj"/><ref name="avianweb"/> La fema deposita nél 5 o 6 [[Güevu (bioloxía)|güevos]]<ref name="nature"/><ref name="avianweb"/> —dacuando, ente 1 y 7—<ref name="lópez-lanús_marín2010"/> d'un color gris azuláu o marrón acoloratao maciu con llurdios irregulares escures,<ref name="lópez-lanús_marín2010"/><ref name="cornell"/> de 20,5 - 23,4 mm de llongura por 15,1 - 17,3 mm d'anchu.<ref name="cornell"/> Pon un güevu per día y da entamu a la [[incubación]] cola puesta del penúltimu güevu.<ref name="martin1974"/><ref name="gavin_bollinger1985"/> El periodu d'incubación varia ente los 11 y los 13 díes.<ref name="lópez-lanús_marín2010"/><ref name="cornell"/><ref name="birdweb"/> Nel sudeste d'Oregón, l'intervalu promediu ente la eclosión de los pitucos primarios y la de los secundarios foi de 6,0 díes en 1973, 4,4 díes en 1974, 3,8 díes en 1975 y 7,2 díes en 1976.<ref name="wittenberger1980"/> A lo llargo del so área de distribución reproductiva escasamente'l tordu cabecicafé (''[[Molothrus ater]]'') deposita los sos güevos en niales de charranes.<ref name="friedmann_kiff_rothstein1977">{{Cita llibru |apellíu=Friedmann |nome=Herbert |apellíu2=Kiff |nome2=Lloyd F. |apellíu3=Rothstein |nome3=Stephen I. |enllaceautor=Herbert Friedmann |títulu=A further contribution to knowledge of the host relations of the parasitic cowbirds |url=http://www.sil.si.edu/smithsoniancontributions/Zoology/pdf_hi/SCTZ-0235.pdf |fechaaccesu=26 de xunu de 2011 |idioma=inglés |otros=Smithsonian Contributions to Zoology, n° 235 |añu=1977 |editorial=[[Smithsonian Institution Press]] |allugamientu=[[Washington D.C.]] |capítulu=Brown-headed Cowbird (''Molothrus ater'') |páxines=5-51}}</ref> Sicasí, nun estudiu lleváu a cabu ente 1996 y 1999 en [[Dakota del Norte]], 11 de 36 niales d'esta especie conteníen güevos del parásitu, lo qu'equival a una incidencia parasítica d'un 30,6%.<ref name="granfors_pietz_joyal2001">{{cita publicación |apellíu=Granfors |nome=Diane A. |apellíu2=Pietz |nome2=Pamela J. |apellíu3=Joyal |nome3=Lisa A. |títulu=Frequency of egg and nestling destruction by female brown-headed cowbirds at grassland nests |fecha=xunetu de 2001 |publicación=[[The Auk]] |volume=118 |númberu=3 |páxines=765-769 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] |url=http://www.jstor.org/stable/4089942 |fechaaccesu=21 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> N'ocasiones, los charranes escuerren y picotien a los tordos cabecicafé o emiten llamaos d'alarma en presencia d'estos.<ref name="granfors_pietz_joyal2001"/><ref name="robertson_norman1976">{{cita publicación |apellíu=Robertson |nome=Raleigh J. |apellíu2=Norman |nome2=Richard F. |títulu=Behavioral defenses to brood parasitism by potential hosts of the brown-headed cowbird |fecha=branu de 1976 |publicación=[[The Condor]] |volume=78 |númberu=2 |páxines=166-173 |editorial=[[Cooper Ornithological Society]] |url=http://www.jstor.org/stable/1366851 |fechaaccesu=8 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés}}</ref> Los pitucos pueden sufrir la depredación de la grulla canadiense (''[[Grus canadensis]]'').<ref name="wittenberger1980"/> ==== Crianza de los pitucos ==== [[Ficheru:Yellow-collared Scape Moth.jpg|thumb|left|''[[Cisseps fulvicollis]]'', [[especie]] d'[[Arctiidae|árctido]] que constitúi una fonte d'alimentu pal charrán.]] Dambos proxenitores participen de l'alimentación de la niarada<ref name="avianweb"/><ref name="gavin_bollinger1985"/><ref name="bollinger_gavin1991"/> y suministren a los pitucos con progresiva frecuencia a midida que estos crecen.<ref name="wittenberger1982"/> Los pitucos son [[altricial]]es y adquieren la capacidá de volar ente 10 y 14 díes dempués de nacer.<ref name="lópez-lanús_marín2010"/><ref name="cornell"/> El principal alimentu dau a los pequeños son los canesbes de [[lepidópteru|lepidópteros]] —ente les que se destacar los guxanos d'[[árctidos]] y [[noctúidos]]— y d'[[Symphyta|aviespes de sierra]].<ref name="wittenberger1980"/><ref name="wittenberger1982"/> Tamién son alimentaos con [[saltamonte]]s, lepidópteros adultos —como ''[[Cisseps fulvicollis]]''—, [[coleópteru|coleópteros]], [[dípteru|dípteros]], [[pupa|pupes]] de lepidópteros, [[arácnidu|arácnidos]], [[hemípteru|hemípteros]], [[himenópteru|himenópteros]] adultos, [[neurópteros]], [[efemerópteros]], [[odonatos]] y [[anélidu|anélidos]]. Los machos prinden guxanos y saltapraos significativamente más grandes que les femes.<ref name="wittenberger1982"/> Los pitucos empiecen a pidir alimentu pocu minutos dempués de romper el cascarón. Mientres los primeros díes tres la so eclosión, el machu y la fema principal de cutiu intercambien roles: mientres unu quédase dando calor a la niarada, l'otru va en busca de comida, pudiéndose alloñar 400 o 500 m del nial. Esto déxa-yos amás escoyer alimentos más grandes y nutritivos pa traer de regresu. Asina, los pequeños disponen d'alimentu y de una temperatura fayadizo de manera más o menos continua. Nes mañanes fríes, les femes secundaries, sicasí, solo pueden abandonar el nial por ralos amenorgaos. Por esta razón, ye probable que los sos pitucos reciban menos comida nun principiu.<ref name="martin1974"/> En términos xenerales, sicasí, Martin (1974) atopó que la cantidá d'alimentu dada a los pitucos per parte d'una fema secundaria mientres el procesu de crianza nun yera bien inferior a les cantidaes conxuntes del machu y la fema principal nel nial d'esta, estableciéndose ciertu equilibriu.<ref name="wittenberger1982"/><ref name="martin1974"/> Sicasí, el fechu de que'l tamañu de les niaraes secundaries promediara solo'l 70% del de les primaries na amuesa tomada por Martin foi motivu siquier parcial d'esta percibida respuesta compensatoria per parte de les femes secundaries en referencia a l'alimentación por pitucu consideráu individualmente. Wittenberger (1982) afayó que nel sudeste d'Oregón, onde les niaraes secundaries xeneralmente nun yeren más chiques que les primaries, les femes secundaries nun compensaben l'amenorgada asistencia masculina amontando la cantidá d'alimentu qu'elles apurríen a los sos pitucos, sacante n'unu de los cuatro años que duró l'estudiu nel que la comida abondaba y les condiciones meteorolóxiques yeren favorables. El costo pa una fema d'aceptar el estatus de compañera secundaria yera sustancial por cuenta de que los machos son menos propensos a contribuyir cola alimentación de los pitucos en niales secundarios cuando estos son entá pequeños, momentu nel que la so ayuda ye especialmente importante, y porque son menos gustantes a collaborar n'absolutu so condiciones d'escasez d'alimentu y mal tiempu.<ref name="wittenberger1982"/> [[Ficheru:Female Bobolink ~ Dolichonyx oryzivorus - Flickr - Andrea Westmoreland.jpg|thumb|right|[[Fema]] posada sobre una caña.]] Les femes y los machos afaen la cantidá de tiempu que pasen guarando y alimentando a los pitucos nos niales primarios d'alcuerdu a les condiciones meteorolóxiques predominantes y a la disponibilidad d'alimentu. Les femes primaries guarar más y caltienen los niveles d'alimentación cuando la comida ye escasa y el tiempu ye tormentosu. Cuando l'alimentu arralez y el tiempu ye bonu, les femes primaries guarar menos y alimentar más. So estes condiciones, según reparóse, les femes llevaben comida a los pitucos de 10 díes con mayor frecuencia, apurríen-yos una cantidá más elevada de preses per viaxe a los d'ente 7 y 10 díes, suministraben una mayor biomasa per hora a los pitucos d'esa mesma edá y pasaben menos tiempu atendiendo a los pitucos d'ente 4 y 10 díes que n'otres circunstancies.<ref name="wittenberger1982">{{cita publicación |apellíu=Wittenberger |nome=James F. |títulu=Factors affecting how male and female bobolinks apportion parental investments |fecha=febreru de 1982 |publicación=[[The Condor]] |volume=84 |númberu=1 |páxines=22-39 |editorial=[[Cooper Ornithological Society]] |url=http://198.65.255.255/coop41/awards_and_grants/painton_%20papers/p1983Wittenberger1982.pdf |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> Los machos guaren menos a los pitucos y alimentar más —mayor frecuencia na alimentación, cantidá de preses per viaxe y biomasa suministrada per hora— cuando l'alimentu arralez, ensin importar les condiciones meteorolóxiques. La midida na que los machos alimenten a los pitucos afacer a la condición nutricional de los mesmos y polo tanto varia d'alcuerdu a la capacidá de les femes d'alimentalos; esta conclusión ye sofitada pol descubrimientu de que los machos apurren la mayor proporción d'alimentu a los pitucos mientres el periodu en qu'entá tienen de ser guaraos y cuando la comida ye escasa y el tiempu, adversu. Inversamente, la menor contribución de los machos produzse cuando l'alimentu abonda y les condiciones meteorolóxiques son bones. Los machos apurrieron alredor del 60% del alimentu apurríu a los pitucos primarios cuando les condiciones meteorolóxiques yeren adverses y la disponibilidad d'alimentu yera amenorgada, aproximao'l 50% cuando'l tiempu yera favorable y la comida arralecía y cerca del 40% cuando les condiciones meteorolóxiques yeren bones y la comida abondaba.<ref name="wittenberger1982"/> [[Ficheru:Bobolink (F) 02.jpg|thumb|left|[[Machu]] posáu sobre un árbol.]] Nos niales primarios, l'atención brindada —entendida como'l tiempu que los adultos pasaben nestos guarando o alimentando los pitucos, representando la primer actividá un mayor proporción de tiempu— variaba en pequeña midida a lo llargo del día. Los requerimientos d'alimentu de los pitucos son mayores tempranu na mañana y xusto primero qu'escureza yá que tienen de sobrevivir a la nueche a partir de les sos reserves de grasa; por esa razón son alimentaos más rápidu y guaraos menos tiempu nesos momentos del día. La necesidá de ser guaraos y alimentaos paez amenorgase al mínimu cerca del mediudía, momentu nel cual les femes probablemente pasen más tiempu alimentándose. Sicasí, so condiciones atmosfériques desfavorables, los requerimientos de calor permanecen altos mientres tol día.<ref name="wittenberger1982"/> [[Ficheru:Bobolink (F) 01.jpg|thumb|right|[[Fema]] posada sobre un árbol.]] Nos niales primarios, la tasa de medría diaria na frecuencia de l'alimentación de los pitucos varió significativamente ente'l 4,5% y el 15,5% per parte de los machos en distintos años según les condiciones meteorolóxiques y la bayura d'alimentu y caltúvose a niveles estables que bazcuyaron ente'l 9,4% y el 14,2% pa les femes. Tocantes a los niales secundarios, l'alimentación por individuu de los pitucos per parte de les femes foi significativamente más sustancial que nos primarios en 1973 y 1976 —por cuenta de una mayor frecuencia na alimentación nel primer casu y por causa de niaraes en promediu más pequeñes nel segundu—, pero non en 1974 y 1975.<ref name="wittenberger1982"/> La frecuencia na alimentación per cada pitucu d'ente 7 y 10 díes tomáu individualmente nun taba negativamente rellacionada col tamañu de la niarada en 1973 y 1974, cuando l'alimentu yera abondosu. Sicasí, esta escayía significativamente con un mayor tamañu de la niarada en pitucos d'ente 2 y 5 díes, principalmente por cuenta de una menor involucración del machu na so alimentación. Quiciabes los pitucos de menos edá en niaraes grandes precisaren un suministru d'enerxía más amenorgáu por cuenta de que la proporción ente volume y superficie y, poro, la perda de calor son inferiores nesos niales. En 1975 y 1976, cuando l'alimentu foi escasu, la frecuencia na alimentación por individuu menguaba con un creciente tamañu de la niarada tantu pa los pitucos nuevos como pa los mayores.<ref name="wittenberger1982"/> Nun rescampla nenguna rellación ente la edá de los pitucos primariu y secundariu y l'entamu de la collaboración del machu nel so cuidu.<ref name="wittenberger1982"/><ref name="wittenberger1980"/> Los machos siguen alimentando a los pitucos primarios dempués d'empezar a suministrar a los secundarios. La condición nutricional de los pitucos primarios ye importante a la de determinar de qué manera los machos poligínicos distribúin el so esfuerciu nel cuidu de los pequeños. Nos años nos que los pitucos primarios abandonen el nial con pesos elevaos y nun abrir los sos picos bien efusivamente al averase l'investigador al nial —dambes, señales d'un bon estáu nutricional—, los machos poligínicos empiecen a alimentar a los pitucos secundarios pasaos menos díes dende la so nacencia.<ref name="wittenberger1980"/> El comportamientu de los machos poligínicos xustu enantes d'alimentar a los pitucos secundarios suxure qu'aquellos podríen tar respondiendo direutamente al estáu de los pitucos primarios. Enantes de suministrar a los niales secundarios, los machos poligínicos cuasi invariablemente pósense primero cerca de los sos niales principales y dirixen les sos cabeces escontra baxo, aparentemente pa escuchar los agudos gritíos de los sos pitucos. Solo dempués vuelen a los niales secundarios y alimenten a los sos pequeños ellí, anque otres vegaes agáchense y dan de comer a los primarios. Dacuando, los machos exhiben un comportamientu similar enantes de dir en busca d'alimentu, posándose primero cerca del so nial principal y depués, del secundariu, baxando la so cabeza en cada oportunidá. En volviendo con comida, xeneralmente repiten secuenciar enantes d'alimentar a los pitucos secundarios. Nun casu estremu, un machu voló del so nial primariu al secundariu día y vuelta cuatro veces, posándose y baxando la so cabeza en cada ocasión, enantes de finalmente alimentar a los sos pitucos secundarios.<ref name="wittenberger1980"/> Dacuando, más de dos charranes alimenten a los mozos d'un solu nial. Esti fenómenu, conocíu como [[reproducción cooperativa]], ye pocu frecuente ente migradores de llargues distancies. Puede encargase de la xera un adultu extra de cualquier sexu. Esisten diverses esplicaciones pa esti comportamientu. Los analises xenéticos suxuren que nel casu de que l'adultu extra seya un machu, tanto este como'l compañeru de la fema pudieron concebir a unu o más de los pitucos nel nial. Puesto que esta especie amuesa un marcáu enclín a tornar a les árees onde llograron criar a los sos pequeños exitosamente o a onde ellos mesmos fueron criaos, el collaboradores pueden ser fíos d'unu de los otros adultos o de dambos, nacíos l'añu anterior. Otra posibilidá ye que sían individuos ensin nenguna rellación de parentescu que los sos pitucos nun sobrevivieren pero qu'entá caltengan la necesidá biolóxica d'alimentar a los mozos.<ref name="deinlein1997"/> ==== Cópules y fecundaciones fora de la pareya ==== Constatar nesta especie una estratexa reproductiva mista: los machos formen venceyos de pareya con una o más compañeres p'asegurar el cuidu de los niales, pero coles mesmes los individuos de dambos sexos copulan con otros charranes. Les resultaos d'un estudiu lleváu a cabu en [[Nueva York (estáu)|Nueva York]] centru-occidental ente 1983 y 1986 suxuríen qu'un envaloráu d'un 14,6% de los pitucos fuera concebíu por un machu distintu del compañeru de les sos madres y que'l 38% de los niales contenía siquier un pitucu niciáu d'esta manera por dalgún machu que nun fuera'l so padre putativu. Per otru llau, a diferencia de lo qu'asocede con munches aves que se reproducen en colonies, nun se detectaron casos de [[parasitismu de puesta]] intraespecífico, lo que, en contraste col casu de los machos, dexa calcular con exactitú l'ésitu reproductivu de cada fema cuntando la cantidá de pitucos que llograron independizase de los sos niales. Les cópules fora de les pareyes nun paecíen tar rellacionaes cola densidá poblacional.<ref name="bollinger_gavin1991"/> Los machos nuevos y les femes mayores son más gustantes a tener nos sos niales pitucos ensin concebir en cópules ente la pareya que los machos mayores y les femes nueves. La frecuencia de presencia de pitucos ilexítimos en niales de machos novicios —aquellos non detectaos n'años anteriores nos sitios d'estudiu y, dada'l marcáu enclín a la filopatría nesta especie, presumiblemente más nueves—, envalorada nun 36% de los pitucos nos sos niales, yera más de tres veces cimeru a la correspondiente a machos marcaos en temporaes previes (10%). Respectu de los niales tomaos nel so conxuntu, la proporción de trés a unu repitíase: calculóse que'l 77% de los niales de machos novicios contenía siquier un pitucu que nun fuera fíu so, en comparanza a un 25% ente los machos filopátricos. Ye posible qu'estes diferencies deber a que los machos de mayor edá tean más alerta y sían más efeutivos na defensa de les sos compañeres y a que les femes empareyaes con machos maduros probablemente sían menos propenses a copular con otros machos por cuenta de la alta calidá de los sos compañeros. Per otru llau, la proporción envalorada de pitucos niciaos por un machu distintu del so compañeru en niales de femes novicies (11%) yera solo la metá de l'atopada en niales de femes identificaes dómines reproductives anteriores (22%). Les tases envaloraes de fertilizaciones ayenes a la pareya yeren más elevaes cuando machos novicios empareyar con femes esperimentaes (39% de los pitucos) y más baxes cuando machos marcaos n'años anteriores formaben pareya con femes novicies (2%). Los otros dos tipos de pareyes presentaben tases entemedies.<ref name="bollinger_gavin1991"/> Respectu del estatus de les femes, les compañeres primaries de machos poligínicos yeren más propenses a tener fíos con otros machos (24% de los sos pitucos) que les secundaries (4%); les monógames presentaben tases entemedies (12%). Los pitucos resultantes d'estes cópules fora de la pareya nun yeren significativamente más habituales en niales de machos poligínicos (16%) que nos de machos monógamos (15%). Los machos responsables de les fertilizaciones fora de la pareya paecíen ser machos territoriales —incluyendo aquellos qu'a pesar de reclamar un territoriu nun consiguieren nenguna compañera— y non transeúntes y polo xeneral teníen los sos territorios cerca de los de los machos engañaos». Nel 71% de los casos, el propietariu de dalgún territoriu axacente al del machu engañáu exhibía'l xenotipu apropiáu como pa niciar los pitucos ilexítimos. Esi porcentaxe xubía al 95% si considerábense los machos nun radiu de dos territorios dende'l del machu engañáu.<ref name="bollinger_gavin1991"/> Les observaciones suxuren que non solo los machos sinón tamién les femes buscaben viviegamente copular con individuos distintos de los sos compañeros. En delles ocasiones, afayáronse femes en compañía de dalgún otru machu nel territoriu d'este mientres los periodos de construcción del nial o puesta de los güevos d'aquelles. Les femes tamién paecíen intentar amenar persecuciones per parte de múltiples machos xustu enantes d'esi periodu al emitir vocalizaciones agudes. Coles mesmes, los machos bígamos paecíen tar arreyaos en más fertilizaciones fuera de la pareya que los monógamos de lo que s'esperaría por casualidá; quiciabes estos machos fueren más solicitaos poles femes por cuenta de la so superioridá xenética.<ref name="bollinger_gavin1991"/> Sicasí, tamién cabo la posibilidá de que les cópules fora de la pareya nun fueren favorecíes poles femes sinón que resultaren principalmente de patrones de comportamientu masculín. Por exemplu, los machos podríen tener más interés en copular con femes mayores yá que'l so ésitu reproductivu añal promediu ye cimeru al de les nueves. Amás, el fechu de que los niales de les compañeres primaries de los machos poligínicos presentaren la tasa más alta de pitucos ilexítimos paez guardar mayor consonancia cola hipótesis de la persecución masculina que cola de la solicitación femenina. Ocupaos na xera de procurar atraer más femes, los machos podríen ser menos efeutivos na defensa de les sos compañeres primaries, lo que posiblemente llevara a los altos niveles d'infidelidá rexistraos per parte d'estes; de manera similar, les escases posibilidaes de consiguir otres femes pa cuando les sos compañeres secundaries establecíense y la probablemente mayor efeutividá del so defensa d'estes femes podríen esplicar l'amenorgada proporción de plolluelos ilexítimos nesos niales. A lo último, los machos territoriales que nun consiguieron compañeres paecíen niciar pitucos a tases equivalentes a la so proporción dientro de la población. Resulta pocu probable que les femes tuvieren interesaes en copular con ellos. Sicasí, como estos nun teníen compañeres yeren llibres de dedicar tol so tiempu a buscar femes ayenes coles que copular.<ref name="bollinger_gavin1991"/> Les tases de fertilizaciones derivaes de cópules fora de la pareya ente los charranes son entemedies respectu de los porcentaxes llograos pa otres especies d'aves estudiaes, pero nun algamar nin la metá de les correspondientes a les otres dos especies estudiaes que ecológicamente más s'asemeyen al charrán: el colorín azul (''[[Passerina cyanea]]''), nel qu'esi valor xube al 35% de los pitucos, y el gorrión corona blanca (''[[Zonotrichia leucophrys]]''), con un 36% de pitucos ilexítimos. Sicasí, la proporción de venceyos poligínicos establecíos ye mayor nel charrán que nesos dos especies y esto podría dexar a los machos amontar el so ésitu reproductivu más efeutivamente atrayendo un mayor númberu de compañeres que copulando dacuando con femes desvenceyaes d'ellos. Los machos de charrán apurren muncho más curiáu paternal a los pitucos alimentándolos que los de colorín azul y demostróse que la collaboración del machu nel cuidu de los pequeños ye de gran importancia pa esti ictérido. Arriendes d'ello, la cantidá de pitucos ilexítimos concebíos podría ser menor ente los charranes machos —siquier respectu de los colorines azules— por cuenta de que los beneficios llograos al traviés del cuidu de los sos fíos podríen de cutiu superar los que consiguiría arreyándose nuna mayor cantidá de cópules con femes ayenes. Coles mesmes, los charranes reproducir en hábitats más abiertos, lo que quiciabes-yos facilite la detección d'intrusos. La sincronía na nidificación —aparentemente más alta ente los charranes qu'ente los colorines azules y gorriones corona blanca— tamién amenorgaría les oportunidaes de que se produzan cópules fora de la pareya.<ref name="bollinger_gavin1991"/> == Estáu de caltenimientu == [[Ficheru:Dolichonyx oryzivorus 1.jpg|left|thumb|[[Machu]] posáu sobre una caña.]] A pesar del enclín negativu de la so crecedera poblacional, [[Birdlife International]] (2010) considera al charrán una [[especie so esmolición menor]] debíu en parte a que la so población ye de dellos millones d'exemplares. Sicasí ello, el charrán ta protexíu a nivel llocal en delles partes d'América del Norte y foi declaráu especie amenazada n'Arxentina.<ref name="lópez-lanús_marín2010"/><ref name="vandamme1999"/> N'Estaos Xuníos y Canadá, ta protexíu sol ''[[Migratory Bird Treaty Act of 1918|Migratory Bird Treaty Act]]'', y alcuéntrase llistáu como ''[[Species of Special Concern]]'' («especie d'esmolición especial») en dellos estaos estauxunidenses.<ref name="lópez-lanús_roesler_blancu2007"/><ref name="digiacomo_digiacomo_contreras2005"/> === Crecedera poblacional === Les fluctuaciones históriques na cantidá d'exemplares y los cambeos nel so área de distribución reflexen les modificacions del paisaxe y de les práutiques agrícoles. Los charranes añeraben orixinalmente nes praderíes del Mediu Oeste d'Estaos Xuníos y Canadá centromeridional.<ref name="deinlein1997"/> El so área de distribución creció escontra l'este y el so númberu aumentó gracies a la [[desforestación]] de los montes nororientales nos sieglos XVIII y XIX, ampliando los campos de segáu y praderíes qu'utilizaben p'añerar.<ref name="nj"/><ref name="deinlein1997"/><ref name="vandamme1999"/> Orixinalmente les práutiques agrícoles favorecieron la espansión del área de distribución de la mayoría de les especies d'aves de pacionales nel este d'Estaos Xuníos porque calteníen la tierra llibre de vexetación maderiza.<ref name="bollinger_blair-bollinger_gavin1990"/> El so apoxéu prodúxose probablemente escontra fines del sieglu XIX cuando l'agricultura espandióse y l'usu xeneralizáu del caballu como mediu de tresporte riquió grandes estensiones de segáu. Los charranes beneficiar de la floreciente industria arrocero nel [[sudeste d'Estaos Xuníos]] enantes del empiezu del sieglu XX, principalmente nos estaos de Georgia y Carolina del Sur. Enormes bandaes baxaben sobre los arrozales p'alimentase enantes de siguir la so migración escontra Suramérica. Por cuenta de que yeren capaces de producir enormes daños a los cultivos, cientos de miles d'ellos fueron masacrados y sirvíos en restoranes.<ref name="deinlein1997"/> ==== Orixe de les poblaciones occidentales ==== La colonización de la cuenca del [[llagu Malheur]], nel sudeste d'Oregón, per parte de los charranes prodúxose apocayá en términos relativos yá que nun fueron detectaos ellí n'estudios llevaos a cabu por [[Charles Bendire|Charles Y. Bendire]] na década de 1870. Aparentemente, nun hubo na cuenca hábitats afechos pa la especie sinón hasta 1872, cuando los rancheros empezaron a drenar les tierres anubiertes pa convertiles en pasturas. Los primeres especímenes fueron recoyíos en 1908 y rexistróse la so reproducción nel llugar per primer vegada en 1918. Escontra la década de 1970, la población qu'añeraba nel ''[[Malheur National Wildlife Refuge]]'' yera la única que quedaba nel estáu y, a pesar de tar confinada a una área de solu 865 hectárees aproximao y nun exhibir un enclín a espandir la so distribución, constituyía la población más grande al oeste de les [[Grandes Llanures]]. Tamién se rexistraron poblaciones más pequeñes n'otres partes d'Oregón, nordeste de [[California]] —estinguíes en dambos casos— y otros estaos y provincies canadienses occidentales. Ensin embago, l'orixe de les poblaciones occidentales ye aldericáu. Tradicionalmente asumióse que los charranes colonizaron l'oeste apocayá col advenimiento de l'agricultura. Per otru llau, Hamilton (1962)<ref name="hamilton1962"/> argumentó qu'estes poblaciones constituyiríen muertes d'una antigua distribución más amplia que datara de cuando la [[Gran Cuenca]] taba cubierta por pacionales. Anque la población del ''Malheur Refuge'' resultara d'una colonización recién, esa teoría podría entá ser válida por cuenta de que los colonizadores podríen surdir d'otres poblaciones occidentales. Sicasí, l'ausencia de subespecificación ente estes poblaciones suxure que probablemente resultaren d'una espansión recién na distribución, sacantes que el [[fluxu xenético]] ente les poblaciones occidentales y orientales permaneciera en niveles elevaos mientres llargos periodos de tiempu.<ref name="wittenberger1978"/> En 1876, [[Robert Ridgway]] comentó de volao nuna de les sos obres que'l charrán «paecía tar esvalixándose sobre tolos distritos del “[[Alloñáu Oeste]]” onde los cultivos de ceberes estendiérense», conclusión aparentemente favorecida pol descubrimientu d'individuos reproduciéndose cerca de campos de trigu en [[Ruby Valley]] ([[Nevada]]) y el rexistru d'aves transeúntes en campos de granos cerca de [[Salt Lake City]]. Hamilton señala qu'esa aserción nun dexa en claru si Ridgway referir a una diseminación xeográfica escontra l'oeste o a una crecedera poblacional dientro de la rexón. En 1895 Bendire adscribió tentativamente la primer interpretación al comentariu de Ridgway, y en 1939 Frederick C. Lincoln sofitó contundentemente esa postura al afirmar lo siguiente: «la espansión del área reproductiva, col resultante cambéu na migración de la especie, tomó llugar dende l'establecimientu del home blancu nel campu. El so hábitat preferíu mientres la temporada de nidificación son los praos húmedos y orixinalmente esti tipu d'hábitat definitivamente nun podía esistir nel Oeste por cuenta de les grebes rexones esistentes. Pero col usu de grandes árees pal cultivu y el advenimiento de la regación, pequeñes colonies reproductives de charranes empezaron a apaecer en dellos puntos occidentales.»<ref name="hamilton1962"/> Hamilton sostién, sicasí, que paez nun haber evidencia concluyente que sofite la idea d'una invasión recién d'eses árees, pos les poblaciones occidentales inclusive entós yeren pequeñes y xeneralmente pocu conocíes. Ello ye que el descubrimientu de les alcontraes y acutaes poblaciones occidentales ye correlativu a la esploración ornitolóxica del oeste. Munchu autores comentaren sobre la sensibilidá de les poblaciones locales de charranes a los usos daos a la tierra y a los cambeos nellos. Ye posible, según la perspeutiva de Hamilton, que poblaciones locales esistentes viérense favorecíes pola llegada de l'agricultura al oeste.<ref name="hamilton1962"/> L'autor argumenta qu'en casu de qu'un enclín a una diseminación escontra l'oeste estableciérase un sieglu enantes de les sos observaciones, esta nun siguiría'l ritmu del desenvolvimientu agrícola de la rexón. Les poblaciones occidentales de mayor tamañu siguíen alcontraes n'árees naturalmente húmedes tales como les cercaníes del ''Malheur Refuge'', en Oregón, y la contorna del [[Gran Llagu Saláu]], n'[[Utah]]. Observaciones en [[Idaho]] confirmaren que la so distribución yera bastante alcontrada anque espardida sobre gran parte del estáu; tampoco ellí los charranes centraben la so reproducción nes proximidaes de proyeutos de regación sinón que se concentraben na redoma de praos húmedos naturales. Hamilton suxure entós que la razón pola cual los charranes nun se tremaben peles árees irrigadas n'espansión del oeste xacía, en parte, nel fechu de qu'eses poblaciones seríen en realidá remanentes poblacionales con rutes migratories y árees reproductives hestóriques fixes. Según esti autor, la naturaleza alcontrada de les poblaciones occidentales verdaderamente sofitaría esta interpretación en llugar d'apuntar a una espansión na so distribución. Por cuenta de que la [[Gran Cuenca]] fuera nel pasáu, probablemente hasta hai tan solo 11&nbsp;000 años, muncho más húmeda de lo que ye anguaño, esta teoría concordaría cola historia de la rexón. Antaño abondaben los llagos d'agua duce y l'área tuvo de ser, polo xeneral, más húmeda y más fayadiza pal charrán. Posiblemente'l charrán habría entós ocupáu cuasi la totalidá de la rexón onde na actualidá subsiste en delles zones de manera vestigial.<ref name="hamilton1962"/> Sicasí, la mayoría de los ornitólogos defendió la teoría d'una espansión recién dende l'este.<ref name="wittenberger1978"/> === Decrecimiento poblacional === [[Ficheru:Phleum pratense 2.jpg|right|thumb|L'amenorgamientu na superficie cubierta por fleo de los praos (''[[Phleum pratense]]'') tuvo un impautu negativu sobre les [[población biolóxica|poblaciones]] de charrán.]] Dende empiezos del [[sieglu XX]], la so población amenorgóse, cuantimás nel este d'Estaos Xuníos.<ref name="nj"/><ref name="deinlein1997"/><ref name="bollinger_blair-bollinger_gavin1990">{{cita publicación |apellíu=Bollinger |nome=Eric K. |apellíu2=Blair Bollinger |nome2=Patricia |apellíu3=Gavin |nome3=Thomas A. |títulu=Effects of hai-cropping on eastern populations of the bobolink |fecha=branu de 1990 |publicación=Wildlife Society Bulletin |volume=18 |númberu=2 |páxines=142-150 |editorial=[[Allen Press]] |url=http://www.jstor.org/stable/3782128 |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés}}</ref><ref name="bollinger_gavin1992">{{Cita llibru |apellíu=Bollinger |nome=Y. K. |apellíu2=Gavin |nome2=T. A. |títulu=Ecology and conservation of neotropical migrant landbirds |url=http://md1.csa.com/partners/viewrecord.php?requester=gs&collection=ENV&recid=2755781&q=Eastern+bobolink+populations%3A+ecology+and+conservation+in+an+agricultural+landscape&uid=790859755&setcookie=yes |fechaaccesu=11 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés |edición= |añu=1992 |editor1=Faigan, J. M. |editor2=Johnston, D. W. |editorial=[[Smithsonian Institution Press]] |allugamientu=[[Washington D. C.]] |capítulu=Eastern bobolink populations: Ecology and conservation in an agricultural landscape}}</ref> Ente les causes de la so decrecimiento poblacional fueron mentaos la masacre de bandaes migratories nos arrozales del sur de dichu país,<ref name="nj"/> la caza comercial,<ref name="nj"/> l'abandonu de les granxes,<ref name="deinlein1997"/> l'amenorgamientu de les superficies cubiertes por segáu,<ref name="deinlein1997"/><ref name="bollinger_blair-bollinger_gavin1990"/><ref name="bollinger_gavin1992">{{Cita llibru |apellíu=Bollinger |nome=Y. K. |apellíu2=Gavin |nome2=T. A. |títulu=Ecology and conservation of neotropical migrant landbirds |url=http://md1.csa.com/partners/viewrecord.php?requester=gs&collection=ENV&recid=2755781&q=Eastern+bobolink+populations%3A+ecology+and+conservation+in+an+agricultural+landscape&uid=790859755&setcookie=yes |fechaaccesu=11 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés |añu=1992 |editor1=Faigan, J. M. |editor2=Johnston, D. W. |editorial=[[Smithsonian Institution Press]] |allugamientu=[[Washington D. C.]] |capítulu=Eastern bobolink populations: Ecology and conservation in an agricultural landscape}}</ref> les práutiques agrícoles cambiantes, la conversión de campos en montes y el desenvolvimientu de los terrén agrícoles mientres les décades de 1960 y 1970,<ref name="nj"/> la so persecución en Suramérica pola so condición de plaga al traviés de l'aplicación de [[plaguicida|plaguicides]],<ref name="lópez-lanús_marín2010"/> etc. Mientres el sieglu XIX y a principios del sieglu XX, los charranes yeren consideraos una exquisitez nel este d'Estaos Xuníos, polo que fueron cazaos masivamente pa ser vendíos nos mercaos y sirvíos en restoranes.<ref name="deinlein1997"/> La estensiva caza comercial a la que fueron sometíes les bandaes serondiegues a lo llargo de la [[mariña este d'Estaos Xuníos]] probablemente causara'l cayente de les poblaciones orientales a empiezos del sieglu XX.<ref name="hamilton1962"/> Les téuniques agrícoles modernes —incluyendo [[rotación de cultivo|rotaciones]] más frecuentes de los campos nos que se semaba segáu a otros cultivos,<ref name="nj"/><ref name="bollinger_gavin1992"/> colleches tempranes del segáu y la consecuente perda de niales<ref name="lópez-lanús_marín2010"/><ref name="nj"/><ref name="bollinger_gavin1992"/><ref name="bollinger_blair-bollinger_gavin1990"/> y el reemplazu de camperes d'estación templada a otros d'estación fresca<ref name="nj"/>— volvieron los terrenes agrícoles menos favorables pa la reproducción del charrán.<ref name="nj"/> Coles mesmes, los campos d'alfalfa (''[[Medicago sativa]]''), qu'ufierten un hábitat reproductivu probe a los charranes, reemplazaron munchos campos de fleo de los praos (''[[Phleum pratense]]'') y [[Fabaceae|fabacees]].<ref name="nj"/><ref name="deinlein1997"/><ref name="bollinger_blair-bollinger_gavin1990"/> La [[destrucción d'hábitat|perda del so hábitat]] ye en gran parte responsable pol decrecimiento de les poblaciones n'Estaos Xuníos.<ref name="nj"/> Adicionalmente, el fechu de que na actualidá los cultivos colléchense más temprana y frecuentemente y l'empléu de maquinaria moderna causen la muerte de munches aves nueves.<ref name="cornell"/><ref name="deinlein1997"/><ref name="vandamme1999"/> Amás, n'Arxentina ye habitual la so captura y la so posterior venta como mascota, actividá que data dende siquier principios del sieglu XX.<ref name="digiacomo_digiacomo_contreras2005"/> Según datos de la ''[[North American Breeding Bird Survey]]'', los númberos de charranes tuvieron menguando significativamente dende 1966 a lo llargo de tola so área reproductiva; ente 1980 y 1996, la tasa añal de decrecimiento poblacional foi del 3,8%.<ref name="digiacomo_digiacomo_contreras2005">{{cita publicación |apellíu=Di Giacomo |nome=Adrián S. |apellíu2=Di Giacomo |nome2=Alejandro G. |apellíu3=Contreras |nome3=Julio R. |títulu=Status and conservation of the bobolink (''Dolichonyx oryzivorus'') in Argentina |fecha=2005 |publicación=USDA Forest Service Xeneral Technical Report PSW-GTR-191 |páxines=519-524 |editorial=''Pacific Southwest Research Station'', [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos]], [[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos|Departamentu d'Agricultura]] |allugamientu=[[Albany (California)]] |url=http://gis.fs.fed.us/psw/publications/documents/psw_gtr191/Asilomar/pdfs/519-524.pdf |fechaaccesu=4 d'avientu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> La información de la ''Breeding Bird Survey'', basada n'observaciones de campu, señala un descensu de más del 90% na población de charranes ente 1966 y 1992 nun área de 37&nbsp;000 km² del norte d'[[Illinois]], que podría tar rellacionáu a un amenorgamientu na superficie cubierta de pasturas, alfalfa y avenes na zona.<ref name="herkert1997">{{cita publicación |apellíu=Herkert |nome=James R. |títulu=Bobolink ''Dolichonyx oryzivorus'' population torne in agricultural landscapes in the Midwestern USA |fecha=abril de 1997 |publicación=Biological Conservation |volume=80 |númberu=1 |páxines=107-112 |editorial= |url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0006320796000663 |fechaaccesu=17 de payares de 2011 |idioma=inglés}}</ref> En Suramérica, la concentración de la población nunes poques zones agrícoles —mayormente arroceres— de Bolivia, Paraguái y Arxentina facer vulnerables a los cambeos provocaos pola actividá humana y a les catástrofes naturales. Sumáu a l'amenaza que representa dichu vezu gregariu, cabo destacar el fechu de que son percibíos como plagues y combatíos polos llabradores del arroz, yá que suelen entemecese con otros ictéridos como los varilleros congos (''[[Chrysomus ruficapillus]]'') o los renegridos (''[[Molothrus bonariensis]]''), que se ven favorecíos pola presencia de los cultivos y se han tresformaos en verdaderes plagues.<ref name="lópez-lanús_marín2010"/> Rexistráronse muertes de charranes por cuenta del usu del pesticida [[organofosforado]] [[clorpirifós]]. Les aplicaciones aérees con ingredientes altamente tóxicos —por casu, [[malatión]] y [[monocrotofós]]— pa controlar les cantidaes d'aves dañibles per parte de productores d'arroz paecen menguar en delles árees, pero siguen siendo llevaes a cabu n'otres con cuenta d'apangar los perxuicios causaos polos varilleros congos, lo cual afecta indireutamente a los charranes.<ref name="lópez-lanús_roesler_blancu2007"/> Hai de solliñar que'l charrán paez tener un impautu sobre los cultivos d'arroz enforma menor al percibíu polos llabradores.<ref name="renfrew_saavedra2007"/> Per otru llau, son agora consideraos beneficiosos pa l'agricultura n'Estaos Xuníos y Canadá, por cuenta de que'l gruesu de la so dieta mientres la dómina de reproducción ta constituyíu por inseutos, munchos de los cualos son dañibles pa los cultivos.<ref name="deinlein1997"/><ref name="vandamme1999"/> Amás, la mayor parte de los alimentos vexetales que peracaben mientres esos meses son granes de yerbes o de plantes ensin valor comercial.<ref name="deinlein1997"/> == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikispecies}} *[http://www.youtube.com/watch?v=8TXIrXiyW6o Vocalizaciones del charrán], en [[YouTube]]. Producíu en cooperación con ''[http://www.musicofnature.org The Music of Nature]'' © 2010, Lang Elliott y Bob McGuire. * El conteníu d'esti artículu incorpora traducciones de les obres ''Chapman on the Winter Distribution of the Bobolink'' y de ''Factors affecting how male and female boblink apportion parental investmets. {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Icteridae]] [[Categoría:Xéneros monotípicos d'aves]] [[Categoría:Aves migratories]] [[Categoría:Aves d'América]] [[Categoría:Aves del Neárticu]] [[Categoría:Aves del Neotrópicu]] [[Categoría:Animales descritos en 1758]] [[Categoría:Especies descrites por Linnaeus]] [[Categoría:TBSpecies]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 0zxcccqu0xstzx4abhv624tdcjxtesv Melospiza georgiana 0 50029 3707684 3174731 2022-08-17T06:27:10Z XabatuBot 43102 iguo testu: Melospiza xeorxana => Melospiza georgiana wikitext text/x-wiki {{noaves}} {{Ficha de taxón | name = Gorrión coronirrufo pantanero | status = LC | image = Swamp Sparrow.jpg | image width = | image_caption = | image2 = Recording of Juvenile Swamp Sparrow Song - pbio.0030386.sa005.oga | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | ordo = [[Passeriformes]] | familia = [[Emberizidae]] | genus = [[Melospiza]] | genus_authority = | species = '''''M. georgiana''''' | binomial = ''Melospiza georgiana'' | binomial_authority = ([[John Latham|Latham]], [[1790]]) | range_map = | range_map_width = | range_map_caption = | synonyms = }} '''''Melospiza georgiana''''' ye una [[especie]] d'[[ave]] migratoria de la [[Familia (bioloxía)|familia]] de les [[Emberizidae|Emberízidas]]. Distribúise nel este d'[[América del Norte]]. Mide ente 12,5 y 14 [[Centímetru|cm]]. Tanto la fema como'l machu son de color acoloratáu rayáu de negru nes partes dorsales (llombu, nales y cola), y de color gris nes ventrales (pechu, banduyu y plumes coberteras inferiores de la cola), ensin rayes nel pechu, al contrariu de les otres dos especies de ''[[Melospiza]]''. La cabeza ye gris, con una raya ocular escura, un parche escuru bien delimitado nes mexelles, una corona acoloratada y gargüelu blancu. El patrón de la cabeza ye carauterística diagnóstica. Resulta abondo paecíu a ''[[Spizella passerina]]'', ''[[Spizella pusilla|S. pusilla]]'', ''[[Spizella arborea|S. arborea]]'' y ''[[Aimophila ruficeps]]''. Habita en [[Pantano|pantanos]] y tamién en [[Marisma|marismes]] salobres de vexetación arbustiva trupa. Aliméntase sobremanera de [[Semilla|semilla]] y pequeños [[Inseutos|insecto]], buscando alimentu nel pisu, na folla, ente la vexetación o nes agües someres. El [[Nieru|nial]] constrúyese xuníu a la vexetación. El cantar del machu ye similar al del gorrión coronirrufo cejiblanco (''Spizella passerina''), pero más lentu y fuerte. El so llamáu ye un ''chink'' fuerte. El so área de distribución entiende dende'l centru de [[Canadá]] hasta [[Islla de Terranova|Terranova]], y l'este de los [[Estaos Xuníos]]. Pel hibiernu migra a la mariña del [[Golfu de Méxicu]], nel sureste d'Estaos Xuníos. Hai tamién dellos rexistros accidentales pel hibiernu en [[Islles Turques y Caicos|Turques y Caicos]], [[Les Bahames]] y el norte de [[Méxicu]]. == Notes == {{llistaref}} == Referencies == * [[Roger Tory Peterson|Peterson, Roger Tory]], y Edward L. Chalif. 2008. ''Aves de Méxicu''. Guía de campu. Editorial Diana, Méxicu. ISBN 978-968-13-3207-5 * Sada, A.M.; Phillips, R., y Ramos, M.A. 1984. ''Nomes en castellán pa les aves mexicanes''. Publicación de Divulgación Non. 17. Institutu Nacional d'Investigaciones sobre Recursos Bióticos. Méxicu. Citáu por Peterson y Chalif (2008). == Enllaces esternos == {{wikispecies}} {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Melospiza|georgiana]] [[Categoría:Aves migratories]] [[Categoría:Aves del Neárticu]] [[Categoría:Animales descritos en 1790]] ldcf95cdny4cmni5xzqvjcv5f5xp2je 3707685 3707684 2022-08-17T06:27:22Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Melospiza xeorxana]]" a "[[Melospiza georgiana]]" ensin dexar una redireición wikitext text/x-wiki {{noaves}} {{Ficha de taxón | name = Gorrión coronirrufo pantanero | status = LC | image = Swamp Sparrow.jpg | image width = | image_caption = | image2 = Recording of Juvenile Swamp Sparrow Song - pbio.0030386.sa005.oga | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | ordo = [[Passeriformes]] | familia = [[Emberizidae]] | genus = [[Melospiza]] | genus_authority = | species = '''''M. georgiana''''' | binomial = ''Melospiza georgiana'' | binomial_authority = ([[John Latham|Latham]], [[1790]]) | range_map = | range_map_width = | range_map_caption = | synonyms = }} '''''Melospiza georgiana''''' ye una [[especie]] d'[[ave]] migratoria de la [[Familia (bioloxía)|familia]] de les [[Emberizidae|Emberízidas]]. Distribúise nel este d'[[América del Norte]]. Mide ente 12,5 y 14 [[Centímetru|cm]]. Tanto la fema como'l machu son de color acoloratáu rayáu de negru nes partes dorsales (llombu, nales y cola), y de color gris nes ventrales (pechu, banduyu y plumes coberteras inferiores de la cola), ensin rayes nel pechu, al contrariu de les otres dos especies de ''[[Melospiza]]''. La cabeza ye gris, con una raya ocular escura, un parche escuru bien delimitado nes mexelles, una corona acoloratada y gargüelu blancu. El patrón de la cabeza ye carauterística diagnóstica. Resulta abondo paecíu a ''[[Spizella passerina]]'', ''[[Spizella pusilla|S. pusilla]]'', ''[[Spizella arborea|S. arborea]]'' y ''[[Aimophila ruficeps]]''. Habita en [[Pantano|pantanos]] y tamién en [[Marisma|marismes]] salobres de vexetación arbustiva trupa. Aliméntase sobremanera de [[Semilla|semilla]] y pequeños [[Inseutos|insecto]], buscando alimentu nel pisu, na folla, ente la vexetación o nes agües someres. El [[Nieru|nial]] constrúyese xuníu a la vexetación. El cantar del machu ye similar al del gorrión coronirrufo cejiblanco (''Spizella passerina''), pero más lentu y fuerte. El so llamáu ye un ''chink'' fuerte. El so área de distribución entiende dende'l centru de [[Canadá]] hasta [[Islla de Terranova|Terranova]], y l'este de los [[Estaos Xuníos]]. Pel hibiernu migra a la mariña del [[Golfu de Méxicu]], nel sureste d'Estaos Xuníos. Hai tamién dellos rexistros accidentales pel hibiernu en [[Islles Turques y Caicos|Turques y Caicos]], [[Les Bahames]] y el norte de [[Méxicu]]. == Notes == {{llistaref}} == Referencies == * [[Roger Tory Peterson|Peterson, Roger Tory]], y Edward L. Chalif. 2008. ''Aves de Méxicu''. Guía de campu. Editorial Diana, Méxicu. ISBN 978-968-13-3207-5 * Sada, A.M.; Phillips, R., y Ramos, M.A. 1984. ''Nomes en castellán pa les aves mexicanes''. Publicación de Divulgación Non. 17. Institutu Nacional d'Investigaciones sobre Recursos Bióticos. Méxicu. Citáu por Peterson y Chalif (2008). == Enllaces esternos == {{wikispecies}} {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Melospiza|georgiana]] [[Categoría:Aves migratories]] [[Categoría:Aves del Neárticu]] [[Categoría:Animales descritos en 1790]] ldcf95cdny4cmni5xzqvjcv5f5xp2je Melospiza melodia 0 50031 3707683 3269393 2022-08-17T06:27:07Z XabatuBot 43102 iguo testu: Melospiza xeorxana => Melospiza georgiana wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Melospiza melodia}} {{noaves}} {{Ficha de taxón | name = Gorrión melódicu | status = LC | image = Song Sparrow-27527-2.jpg | image width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | ordo = [[Passeriformes]] | familia = [[Emberizidae]] | genus = [[Melospiza]] | genus_authority = | species = '''''M. melodia''''' | binomial = ''Melospiza melodia'' | binomial_authority = ([[Alexander Wilson|Wilson]], [[1810]]) | range_map = Melospizamelodia habitat.PNG | range_map_width = 240px | range_map_caption = {{lleenda|#FFFF00|Nidificación}} {{lleenda|#0000FF|Ivernada}} {{lleenda|#008000|Tol añu}} | synonyms = ''Melospiza cinerea'' }} '''''Melospiza melodia''''' ye una [[especie]] d'[[ave]] [[Emberizidae|emberízida]] presente nuna vasta porción d'[[América del Norte]]. Dalgunes de les sos numberoses subespecies son migratories. Ye un gorrión d'ente 12 y 17 [[Centímetru|cm]] de llargor, dependiendo de la población. Ye de color pardu acoloratáu, col llombu rayáu con escuru, y pechu y banduyu blancos bien rayaos de pardu escuru; les rayes converxen nun llurdiu central nel pechu. La cara ye gris con pardu, con una corona acoloratada y una raya supraocular clara. La tonalidá de la coloración varia llargamente. La cola ye relativamente llarga y de punta arrondada, y ye llevantada al volar y al correr. Ye bien paecíu a les otres dos especies de la so [[Xéneru (bioloxía)|xéneru]], pero'l [[Melospiza lincolnii|gorrión de Lincoln]] (''M. lincolnii'') tien un patrón de coloración distinta na cara, y la so cola ye más curtia; y el [[Melospiza georgiana|gorrión coronirrufo pantanero]] (''M. georgiana'') ye de cola ahorquillada y presenta pequeños llurdios mariellos na cara. Anque son aves xeneralistas, prefieren árees arbustives y marismas, incluyendo les d'agua salao, n'Alaska, [[Canadá]] y los [[Estaos Xuníos]]. Tamién lleguen a árees habitaes por humanos, como xardinos, campos de cultivu, árees urbanes y a lo llargo de los caminos. Forrajean nel suelu, ente los parrotales, o n'agües someres, corriendo rápido. El so alimentu consiste principalmente d'inseutos y granes. Les poblaciones de les marismas tamién comen pequeños crustáceos. Les aves norteñas migren escontra'l sur de los Estaos Xuníos y al norte de Méxicu. Nesti últimu país hai poblaciones residentes llargamente distribuyíes qu'habiten inclusive les grandes ciudaes. El cantar del machu ye de gran variación, con notes musicales y runfíos. El so llamáu ye un ''chep'' nasal. Añeren nun llugar semioculto, nel suelu, nun parrotal o sobre un árbol. La fema pon ente 3 y 5 güevos llixeramente verdosos con llurdios marrones. Los sos niales son vulnerables al [[parasitismu de puesta]] pol [[Molothrus ater|tordu cabecicafé]] (''Molothrus ater''). Los gorriones melódicos reconocen a los tordos y atacar cuando s'averen a los sos niales. == Notes == {{llistaref}} == Referencies == * [[Roger Tory Peterson|Peterson, Roger Tory]], y Edward L. Chalif. 2008. ''Aves de Méxicu''. Guía de campu. Editorial Diana, Méxicu. ISBN 978-968-13-3207-5 * Sada, A.M.; Phillips, R., y Ramos, M.A. 1984. ''Nomes en castellán pa les aves mexicanes''. Publicación de Divulgación Non. 17. Institutu Nacional d'Investigaciones sobre Recursos Bióticos. Méxicu. Citáu por Peterson y Chalif (2008). == Enllaces esternos == {{commons}} {{wikispecies}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Melospiza|melodia]] [[Categoría:Aves d'América del Norte]] [[Categoría:Aves del Neárticu]] [[Categoría:TBSpecies]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] k50a4lyn1dolzbam41vgxibaexeirpn Molothrus ater 0 50090 3707559 3703370 2022-08-16T15:17:05Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Molothrus ater}} {{noaves}} {{Ficha de taxón | name =Tordu cabecicafé | image = malecowbird.jpg | image_width = 190px | image_caption = [[Machu]] adultu. | status = LC | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | ordo = [[Passeriformes]] | familia = [[Icteridae]] | genus = ''[[Molothrus]]'' | species = '''''M. ater''''' | binomial = ''Molothrus ater'' | binomial_authority = ([[Pieter Boddaert|Boddaert]], [[1783]])<ref name="issg">{{cita web |url= http://www.issg.org/database/species/ecology.asp?si=310&fr=1&sts=sss |títulu= issg Database: Ecology of Molothrus ater |fechaaccesu=12 de xineru de 2011 |idioma= inglés }}</ref><ref name="itis">{{cita web |url= http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=all&search_value=Molothrus+ater&search_kingdom=every&search_span=exactly_for&categories=All&source=html&search_credRating=All |títulu= ITIS Standard Report Page: ''Molothrus ater'' |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 |idioma= inglés }}</ref> | subdivision_ranks = [[Subespecie|Subespecies]] | subdivision = ''M. a. artemisiae'' <br /> ''M. a. ater'' <br /> ''M. a. obscurus''<ref name="itis"/><ref name="fs.fed.us">{{cita web |url=http://www.fs.fed.us/database/feis/animals/bird/moat/all.html |títulu=Index of Species Information: ''Molothrus ater'' |fechaaccesu=14 de xineru de 2011 |apellíu=Sullivan |nome=Janet |fecha=1995 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''[[Rocky Mountain Research Station]]'', ''Fire Sciences Laboratory'' |idioma=inglés }}</ref><ref name="aou">{{cita llibru |apellíu=[[American Ornithologists' Union]] |títulu=Checklist of North American birds |idioma=inglés |edición=Sesta |añu=1983 |editorial=[[Allen Press]] |allugamientu=[[Lawrence (Kansas)]] }}</ref><ref name="lowther_1993">{{cita publicación |apellíu=Lowther |nome=Peter Y. |títulu=Brown-headed Cowbird (''Molothrus ater'') |url=http://bna.birds.cornell.edu/bna/species/047/articles/introduction |fechaaccesu=22 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=1993 |publicación=The Birds of North America |númberu=47 |editorial=Cornell Lab of Ornithology |allugamientu=[[Ithaca (Nueva York)]] }}</ref> | range_map = Molothus ater Map.svg | range_map_width = 220px | range_map_caption = Azul: branu (dómina de reproducción); verde: mientres tol añu; anaranxáu; iviernu (fora de la dómina de reproducción). }} '''''Molothrus ater''''' <ref name="avibase">{{cita web |url= https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?avibaseid=1Y1AB415D083AAD4 |títulu= ''Molothrus ater'' - Avibase |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 }}</ref> tamién conocíu como '''tordu negru''',<ref name=ine>{{cita web |url= http://www2.ine.gob.mx/publicaciones/libro/280/tordonegro.html |títulu= Institutu Nacional d'Ecoloxía de Méxicu - Tordu negru (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=10 de xineru de 2011}}</ref><ref name="cornell">{{cita web |url=http://www.allaboutbirds.org/guide/brown-headed_cowbird/id |títulu=Brown-headed Cowbird |fechaaccesu=11 de xineru de 2011 |fecha=2009 |obra=All About Birds |editorial=[[Cornell Lab of Ornithology]] |allugamientu=[[Ithaca (Nueva York)]] |idioma=inglés}}</ref> '''tordu negru común''',<ref name=ine/> '''tordu cabeza marrón''',<ref name=ine/> '''tordu cabeza café''',<ref name="itis"/><ref name="avibase"/><ref name=conabio>{{cita web |url= http://avesmx.conabio.gob.mx/verave?ave=1861 |títulu= CONABIO - Tordu Cabeza Café |fechaaccesu=13 de xineru de 2011}}</ref> '''tordu cuquiellu''',<ref name=tordocuco>{{cita web |url= http://combinacionanimal.blogspot.com/2010/05/tordu-cucu-molothrus-ater.html |títulu= Compañeros de viaxe: Tordu cuquiellu (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 |fecha= 18 de mayu de 2010}}</ref> '''vaqueru cabecicafé''',<ref name="avibase"/> '''vaqueru de cabeza castaña'''<ref name="avibase"/> o '''boyero negru''',<ref name="bologna"/> ye un [[ave]] de vezos parcialmente [[Migración d'aves|migratorios]] perteneciente a la [[Familia (bioloxía)|familia]] de los [[Icteridae|ictéridos]], dientro del [[orde (bioloxía)|orde]] de los [[paseriformes]].<ref name="bologna">{{cita llibru |apellíu=Bologna |nome=Gianfranco |títulu=Guíes de la naturaleza: Aves |añu=1981 |editorial=Grijalbo |ubicación=Barcelona |isbn=84-253-3362-8 |cita=}}</ref> Habita en rexones de [[clima templáu]] y [[Clima subtropical|subtropical]] d'[[América del Norte]]. Ye sedentariu nes rexones australes del so [[área de distribución]]; les aves del norte, sicasí, migren al [[sur de los Estaos Xuníos]] y a [[Méxicu]] en [[iviernu]] y tornen al so hábitat de [[branu]] en marzu o abril.<ref name = henninger1906>{{cita publicación | autor=Henninger, W. F. |añu=1906 |títulu=A preliminary list of the birds of Seneca County, Ohio |publicación=Wilson Bulletin |volume=18 |númberu=2 |páxines=47-60 |url=http://elibrary.unm.edu/sora/Wilson/v018n02/p0047-p0060.pdf |idioma=inglés}}</ref> Trátase d'una especie abondosa y llargamente distribuyida, de comportamientu [[gregariu]],<ref name="cornell"/> que s'alimenta fundamentalmente de [[grana|granes]] y [[artrópodu|artrópodos]].<ref name="roof">{{cita web |url= http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Molothrus_ater.html |títulu= Animal Diversity Web: ''Molothrus ater'', brown-headed cowbird |fechaaccesu=11 de xineru de 2011 |apellíu= Roof |nome= Jennifer |fecha= 1999 |idioma= inglés }}</ref> Exhibe un marcáu [[dimorfismu sexual]],<ref name=ine/> y ye conocíu por ser el parásitu de puesta más común d'[[América del norte]], depositando los sos [[güevu (bioloxía)|güevos]] en [[nial]]s de más de 220 [[especie|especies]] d'aves, amenorgando l'ésitu reproductivu y amenaciando la sobrevivencia de delles d'elles.<ref name="cornell"/> A pesar de compartir esta particular estratexa reproductiva con munches especies de [[Cuculidae|cucos]], nun ta emparentáu con ellos, sinón que se trata d'un casu de [[converxencia evolutiva]]. Enantes del [[Colonización europea d'América|asentamientu européu]], el tordu cabecicafé siguía les menaes de bisontes (''[[Bison bison]]'') al traviés de les [[Grandes Llanures]],<ref name="lowther_1993"/> y quiciabes tamién al antílope americanu (''[[Antilocapra americana]]'') y al uapití (''[[Cervus canadensis]]'').<ref name="robinson_grzybowski_rothstein">{{cita publicación |apellíu=Robinson |nome=Scott K. |apellíu2=Grzybowski |nome2=Joseph A. |apellíu3=Rothstein |nome3=Stephen I. |apellíu4=Brittingham |nome4=Margaret C. |apellíu5=Petit |nome5=Lisa J. |apellíu6=Thompson |nome6=Frank R. |títulu=Management implications of cowbird parasitism on neotropical migrant songbirds |url=http://www.fs.fed.us/rm/pubs_rm/rm_gtr229/rm_gtr229_093_102.pdf |fechaaccesu=25 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=1993 |publicación=Gen. Tech. Rep. RM-229. |páxina=93-102 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Rocky Mountain Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu=[[Fort Collins (Colorado)]] }}</ref> El [[parasitismu de puesta]] complementaba esti estilu de vida nómade.<ref name="dnre">{{cita web |url= http://www.michigan.gov/dnr/0,1607,7-153-10370_12145_12202-60308--,00.html |títulu= Michigan Department of Natural Resources and Environment - Brown-headed Cowbird (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=15 de xineru de 2011 |idioma= inglés }}</ref> El so númberu creció cola creación de nuevos hábitats abiertos per parte de los colonizadores. Invadió los [[Rexón de los Grandes Llagos|estaos a veres de los Grandes Llagos]] y el [[nordeste d'Estaos Xuníos]] mientres el [[sieglu XIX]].<ref name="issg"/> Tamién se tremó escontra l'oeste, llegando a [[California]].<ref name="issg"/> Na actualidá, ye posible velos alimentándose en comederos p'aves n'árees suburbanes. == Taxonomía y subespecies == [[Ficheru:Molothrus ater (female).jpg|thumb|left|[[Fema]] sobre un platu con [[grana|granes]].]] El tordu cabecicafé ye una [[especie]] del [[xéneru (bioloxía)|xéneru]] ''[[Molothrus]]'' y pertenez a la [[familia (bioloxía)|familia]] de los [[Icteridae|ictéridos]], que entiende a [[ave]]s [[paseriforme]]s naturales d'[[América del norte]] y [[Suramérica|del sur]].<ref name="itis"/><ref name="roof"/> ''Molothrus'' significa "vagamundu" en [[idioma griegu|griegu]] y ''ater'' quier dicir "negru" en [[llatín]], aludiendo al so estilu de vida nómade y al color predominante del [[plumaxe]] del machu.<ref name="hiltonpond">{{cita web |url=http://www.hiltonpond.org/ThisWeek070410.html |títulu=Hilton Pond - Brown-headed Cowbird (''Molothrus ater''): The "Black Vagabond" |fechaaccesu=15 de xineru de 2011 |apellíu=Hilton Jr. |nome=Bill |idioma=inglés }}</ref><ref name="birdsbybent">{{cita llibru |apellíu=Bent |nome=Arthur Cleveland |enllaceautor=Arthur Cleveland Bent |títulu=Life Histories of North American Blackbirds, Orioles, Tanagers, and Allies (Life Histories of North American Birds) |url=http://birdsbybent.com/ch41-50/cowbird.html |fechaaccesu=20 de febreru de 2011 |idioma=inglés |añu=1958 |editorial=[[Institutu Smithsoniano]], ''United States National Museum Bulletin 211'' |capítulu=Brown-headed Cowbird, ''Molothrus ater'' [Eastern Brown-headed Cowbird] |páxines=421-450 }}</ref> Esisten trés [[subespecie|subespecies]] reconocíes, que s'estremen principalmente pol so tamañu y pola escuridá del plumaxe de les femes, anque nun son estremables nel [[trabayu de campu]]:<ref name="national_geographic">{{cita web |url=http://animals.nationalgeographic.com/animals/birding/brown-headed-cowbird |títulu=Brown-Headed Cowbird (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=19 de febreru de 2011 |fecha=2006 |obra=National Geographic Complete Birds of North America |editorial=[[National Geographic Society]] |idioma=inglés }}</ref> ''M. a. artemisiae'' ([[Gran Cuenca]]),<ref name="fleischer_rothstein"/> ''M. a. ater'' ([[Mediu Oeste d'Estaos Xuníos|Mediu Oeste]] y [[este de los Estaos Xuníos]])<ref name="fs.fed.us"/><ref name="lowther_1993"/> y ''M. a. obscurus'' (desiertos del [[Sudoeste de los Estaos Xuníos|sudoeste]] y mariña del [[océanu Pacíficu|Pacíficu]]).<ref name="fleischer_rothstein"/> Los machos nuevos de ''M. a. artemisiae'' presenten un mayor enclín a arrexuntase en bandaes namái de xuveniles, ente que los de ''M. a. ater'' son más gustantes a xunise a bandaes d'individuos de distintes edaes.<ref name="white">{{cita web |url=http://www.psych.upenn.edu/~whitedj/lab/cowbird.htm |títulu=Social Influences on reproductive success in brown-headed cowbirds (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=8 de febreru de 2011 |apellíu=White |nome=David J |editorial=[[Universidá de Pennsylvania]] |allugamientu=[[Filadelfia (Pennsylvania)]] |idioma=inglés }}</ref> Na actualidá, dos subespecies de tordu cabecicafé reproducir en [[California]]. ''M. a. artemisiae'' probablemente siempres fuera un residente raru pel branu nes porciones del estáu incluyíes dientro de la [[Gran Cuenca]] y un visitante ivernizu tamién raru nel restu de California (Grinnell, [[1915]]; Mailliard, [[1927]]). Anque la so bayura aumentó, el so área de distribución caltúvose constante. Per otru llau, acordies con Laymon ([[1987]]), el estatus de ''M. a. obscurus'' camudara notablemente mientres los previos 120 años y esta subespecie sería aparentemente la responsable del sustancial amenorgamientu del ésitu reproductivu de ciertos [[paseriformes]] del [[Valle Central de California|Valle Central]] y el [[sur de California]].<ref name="laymon"/> Cruciar ente ''M. a. artemisiae'' y ''M. a. obscurus'' tuvo asocediendo desque dambes subespecies poner en contautu na [[década de 1930]] na [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]]; el tamañu de ''M. a. artemisiae'' amenorgar nel área onde convive cola otra subespecie, que naturalmente presenta una talla menor.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="fleischer_rothstein">{{cita publicación |apellíu=Fleischer |nome=Robert C. |apellíu2=Rothstein |nome2=Stephen I. |títulu=Known secondary contact and rapid gene flow among subspecies and dialects in the brown-headed cowbird |url=http://www.jstor.org/pss/2408999 |fechaaccesu=16 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=Payares de 1988 |publicación=[[Evolution (revista)|Evolution]] |volume=42 |númberu=6 |páxina=1146-1158 |editorial=[[Society for the Study of Evolution]] }}</ref> === Hibridación ente subespecies === Fleischer y Rothstein ([[1988]]) afirmaron que dos subespecies [[Morfoloxía (bioloxía)|morfolóxicamente]] distintes ocupaben les respeutives fasteres de la [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]]: ''M. a artemisiae'' sobre la fastera oriental y ''M. a. obscurus'' sobre la occidental. Les poblaciones de ''obscurus'' llegaron a [[California]] dende'l baxu [[ríu Coloráu]] alredor del [[1900]] ya invadieron l'oeste de la Sierra Nevada mientres la [[década de 1930]]. Poblaciones de ''obscurus'' apartaes ente sigo por distancies d'hasta 700 km producíen un xiblíu relativamente constante en vuelu, ente que los ''artemisiae'' del este presentaben numberosos dialeutos.<ref name="fleischer_rothstein"/> Les midíes medies de siete mediciones morfolóxiques pa 2.287 individuos amosaben patrones similares tocantes a tamañu corporal pa machos adultos, machos d'un añu d'edá y femes dientro de segmentos llatitudinales de 60 km a lo llargo del este de la Sierra Nevada: nel puntu d'estudiu más austral en [[Bishop (California)|Bishop]] rexistráronse talles grandes, que amenorgábense gradualmente escontra'l norte hasta [[Mammoth Lakes]] y depués empezaben a aumentar nuevamente en direición norte hasta [[Llei Vining]], el sitiu d'estudiu más septentrional.<ref name="fleischer_rothstein"/> Ente que la información recoyida nun indica un orixe adaptativu pa estes variaciones, una esplicación más conservadora suxure un fluxu de xenes de ''obscurus'' nes poblaciones de ''artemisiae'' nel área de Mammoth Lakes. Nun ye sorpresa que la cresta de la Sierra Nevada en Mammoth Lakes seya considerablemente menos elevada qu'en cualesquier otru puntu 80 km al norte y 180 km al sur.<ref name="fleischer_rothstein"/> Otros dos descubrimientos sofitaron esti camientu. De primeres, los exemplares de mayor llargor alar (recoyíos en Bishop y en Llei Vining) presentaben nales significativamente más curties que les de los tordos cabecicafé recoyíos na mesma rexón ente [[1912]] y [[1922]]. De segundes, la llongura de les nales de machos adultos y femes en Mammoth Lakes ente [[1978]] y [[1981]] yera significativamente mayor que'l de los individuos del periodu [[1982]] – [[1985]].<ref name="fleischer_rothstein"/> Esta presunta [[Híbridu (bioloxía)|hibridación]] ten de ser rápida cuidao que pasaron menos de cincuenta años ente'l contautu ente dambes subespecies per primer vegada y l'empiezu del estudiu de Fleischer y Rothstein. La tresferencia de xenes producir ente dos subespecies con distintos xiblíos en vuelu y ente dellos dialeutos de xiblíos dientro de ''artemisiae''. Poro, les diferencies vocales ente estos dialeutos nun paecen ser un importante elementu disuasorio del entrecruzamiento.<ref name="fleischer_rothstein"/> == Descripción == [[Ficheru:Brown-Headed Cowbird.jpg|thumb|right|[[Machu]] sobre'l suelu exhibiendo'l so [[plumaxe]] [[iridiscencia|iridiscente]].]] El tordu cabecicafé ye un [[ictérido]] pequeñu.<ref name="issg"/><ref name="cornell"/> El [[machu]] mide 19 - 22 cm, con un pesu d'ente 42 y 50 g.<ref name="cornell"/> El llargor de la [[fema]] bazcuya ente los 16 y 20 cm y pesa 38 - 45 g.<ref name="cornell"/> Xeneralmente, el so amenorgáu tamañu ye abondu pa estremalo d'otres especies en bandaes mistes, inclusive cuando la so coloración nun ye estremable.<ref name="birdsbybent"/> El [[Picu (zooloxía)|picu]] ye cónicu,<ref name="issg"/><ref name="roof"/> más curtiu y de base más ancha que n'otros [[ictéridos]],<ref name="cornell"/> negru nel machu y na fema escuru na metá cimera y maciu nel quexal inferior.<ref name="national_geographic"/> Los [[güeyu|güeyos]] son escuros y les [[pata|pates]], negres.<ref name="national_geographic"/> Les [[nala (zooloxía)|nales]] son llargues y en punta.<ref name="issg"/><ref name="roof"/> El so [[cola]] ye más curtia —una carauterística distintiva en [[Vuelu de les aves|vuelo]]— y la so [[cabeza]], más robusta que na mayoría de los miembros del so [[familia (bioloxía)|familia]].<ref name="cornell"/> El [[plumaxe]] del machu adultu ye predominantemente negru [[Iridiscencia|iridiscente]], cola [[cabeza]], el [[pescuezu]] y el [[pechu]] marrones,<ref name=ine/><ref name="bologna"/> lo que lo estrema d'especies similares tales como'l tordu güeyu coloráu (''[[Molothrus aeneus]]'') y el tordu renegrido (''[[Molothrus bonariensis]]'').<ref name="cornell"/> Vistu na lluz, la so iridiscencia ye menor que la de los zanates (''[[Quiscalus]] spp.'') y la del tordu güeyu mariellu (''[[Euphagus cyanocephalus]]'').<ref name="cornell"/> La fema, de color marrón o gris, presenta una tonalidá más escura sobre les nales y cola<ref name="national_geographic"/> y más clara sobre la cabeza y el banduyu, con fines vetes nel abdome y pechu, muncho más sutiles que les de la fema de tordu sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]'').<ref name="cornell"/> El so gargüelu ablancazáu oldea cola so cara más escura.<ref name="national_geographic"/> Inclusive ella presenta nicios de iridiscencia verdosa, anque la so coloración más apagada brínda-y un bon [[cripsis|camuflaje]] mientres busca niales nos que depositar los sos güevos.<ref name="hiltonpond"/><ref name="petit">{{cita web |url=http://nationalzoo.si.edu/scbi/migratorybirds/fact_sheets/default.cfm?fxsht=3 |títulu=Brown-headed Cowbirds: From Buffalo Birds to Modern Scourge |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |apellíu=Petit |nome=Lisa |editorial=Smithsonian Migratory Bird Center |idioma=inglés }}</ref> Los xuveniles son más veteados y claros que les femes adultes,<ref name="national_geographic"/><ref name="connecticut">{{cita web |url=http://www.ct.gov/dep/lib/dep/wildlife/pdf_files/outreach/fact_sheets/cowbird.pdf |títulu=Wildlife in Connecticut – Brown-headed Cowbird (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=8 de febreru de 2011 |editorial=[[Connecticut Department of Environmental Protection]], Wlidlife Division |idioma=inglés }}</ref> y les puntes de les sos plumes son más pálides, lo que-y da al so envés una apariencia escamosa.<ref name="national_geographic"/><ref name="cornell_bfl">{{cita web |url=http://www.birds.cornell.edu/bfl/speciesaccts/bnhcow.html |títulu=Birds in forested landscapes – Brood parasites: Brown-headed Cowbird |fechaaccesu=10 de febreru de 2011 |editorial=[[Cornell Lab of Ornithology]] |allugamientu=[[Ithaca (Nueva York)]] |idioma=inglés }}</ref> Los cambeos nel plumaxe del tordu cabecicafé son abondo simples. El plumón natal foi carauterizáu pol ornitólgo [[Jonathan Dwight]] ([[1900]]) como oliva abuxáu. Describió'l plumaxe xuvenil, común a dambos sexos, de la siguiente manera: “Enriba, incluyendo les bandes de la cabeza y el pescuezu, les nales y la cola, oliva amarronáu escuru, les plumes con un cantu beige claro, blancuciu sobre les [[Pluma de vuelu Primaries|primaries]]. Embaxo, blancu apagáu, beige sobre'l gargüelu, pechu y lladrales con munches vetes oliva amarronáu. El mentón ye blancu o amarellentáu.” N'agostu o a empiezos de setiembre produz una [[muda (bioloxía)|muda]] postnupcial completa, dando llugar al primer plumaxe d'iviernu que ye indistinguible del de los adultos. Mientres camuden les sos plumes, los machos nuevos vuélvense llamativos por cuenta de que les polenques plumes negres del so nuevu plumaxe remanecen espardíes ente les vieyes plumes marrones, dándo-yos una interesada apariencia motuda. Nel machu, la cabeza, el pescuezu y la nuca son d'una especie de marrón violáceo, pero'l restu del plumaxe, incluyendo les nales y la cola, ye d'un negru polencu con reflexos verdes y púrpures. La fema adquier la so coloración gris mure”. Los adultos traviesen una muda total en setiembre pero nun sufren una muda prenupcial,<ref name="birdsbybent"/> a diferencia de lo qu'asocede col tordu arroceru (''[[Dolichonyx oryzivorus]]'').<ref name="cornell_bobolink">{{cita web |url=http://www.allaboutbirds.org/guide/Bobolink/id |títulu=Bobolink |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |idioma=inglés |editorial=[[Cornell Lab of Ornithology]] |allugamientu=[[Ithaca (Nueva York)]] }}</ref> == Distribución == [[Ficheru:Molothrus ater1.jpg|thumb|left|[[Fema]] ente la vexetación.]] El tordu cabecicafé ye una especie [[neártico|neártica]] orixinaria de les [[Grandes Llanures]]. El so [[área de distribución]] tuvo en constante crecedera mientres los [[sieglu XIX|sieglos XIX]] y [[sieglu XX|XX]] y anguaño cubre la mayor parte del territoriu [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] y [[Méxicu|mexicanu]] y grandes estensiones nel sur y oeste de [[Canadá]]. El so númberu aumentó cola [[deforestación]] de los montes, la [[Especie introducida|introducción]] de nuevos animales de pasturas per parte de los [[Colonización europea d'América|colonizadores europeos]], la [[urbanización]] y la conversión de los hábitats montiegos en terrenes agrícoles.<ref name="issg"/><ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Pa fines de la [[década del 2000]] o principios de [[década de 2010|la de 2010]], el so área de distribución —incluyendo tantu les zones de reproducción como les de migración iverniza— estendíase sobre aprosimao 11.200.000 km²,<ref name="birdlife">{{cita web |url= http://www.birdlife.org/datazone/speciesfactsheet.php?id=9751 |títulu=Species factsheet: Brown-headed Cowbird (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=15 de xineru de 2011 | fecha=2011 |idioma= inglés |editorial=BirdLife International }}</ref> lo qu'equival a un 46% de la superficie norteamericana. A pesar de la idea comúnmente aceptada de que nun principiu habitaba namái nes Grandes Llanures, la esistencia de tres subespecies distintes podría suxurir que el so área de distribución orixinal yera más amplia.<ref name="national_geographic"/> === Espansión del so área de distribución === Graham ([[1988]]) y Rothstein ([[1994]]) identificaron al tordu cabecicafé como la especie qu'esperimentara la mayor espansión na so distribución ente toles aves norteamericanes.<ref name="ubcpress"/> Nel [[sieglu XIX]], arrobinar pol este d'América del norte.<ref name="brittingham_temple"/> Mientres el [[sieglu XX]], tremar escontra l'oeste, faciendo que'l so área de distribucìón cubriera entós los [[Estaos Xuníos continentales|48 estaos americanos allegantes]] y tol sur de [[Canadá]].<ref name="petit"/> La conquista de los estaos occidentales deber en gran parte a la rápida [[colonización]] del ''M. ater obscurus''.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="laymon">{{cita publicación |apellíu=Laymon |nome=Stephen A. |títulu=Brown-headed cowbirds in California: historical perspectives and management opportunities in riparian habitats |url=http://64.106.42.23/sora/wb/v18n01/p0063-p0070.pdf |fechaaccesu=19 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=1987 |publicación=Western Birds |volume=18 |páxina=63-70 |editorial=[[Universidá de California, see Berkeley]] }}</ref><ref name="rothstein">{{cita publicación |apellíu=Rothstein |nome=Stephen I. |títulu=The cowbird's invasion of the Far West: history, causes and consequences experienced by host species |url= |fechaaccesu=|idioma=inglés |añu=1994 |publicación=Studies in Avian Biology |volume= |númberu=15 |páxina=301-315 |editorial= }}</ref> Afirmóse que'l fechu de que les árees de reproducción y alimentación tean dixebraes ente sigo contribuyó de manera importante a esta espansión.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="rothstein"/> Por cuenta de que los tordos cabecicafé pueden volar hasta 7 km ente unes y otres, el surdimientu de nuevos hábitats nos qu'alimentase ([[Corrolada (ganáu)|corrolada]]es de caballos, zones residenciales con comederos p'aves, etc.) dientro de lo qu'antes yera monte zarráu supunxo consecuentemente l'usu de nueves árees pa reproducise.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="rothstein"/> ==== Colonización del este ==== Enantes del [[1800]], el tordu cabecicafé habitaba fundamentalmente nes praderíes al oeste del [[ríu Mississippi]]. Nun se-y atopaba nes vastes estensiones de monte ininterrumpíu que cubríen gran parte del este d'América del norte por cuenta de que los sos vezos alimenticios y el so comportamientu social acutar a hábitats abiertos. A midida que los pobladores [[deforestación|baltaben los montes]] orientales y estenaben el terrén pal so usu n'actividaes agropecuaries, aniciáronse nuevos hábitats abiertos, que favorecieron una espansión escontra l'este per parte del tordu cabecicafé. Aparentemente, escontra fines del [[sieglu XIX]], la especie espardiérase pel este d'América del norte, pero nun yera abondosu y vivía principalmente n'árees cultivaes. Nun yera común en hábitats montiegos y, nesi entós, l'impautu del so [[parasitismu de puesta]] sobre l'ésitu reproductivu de los [[paseriformes]] del monte yera probablemente mínimu.<ref name="brittingham_temple">{{cita publicación |apellíu=Brittingham |nome=Margaret Clark |apellíu2=Temple |nome2=Stanley A. |enllaceautor2=Stanley Temple |títulu=Have cowbirds caused forest songbirds to torne? |url=http://www.jstor.org/pss/1309241 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma=inglés |fecha=xineru de 1983 |publicación=[[BioScience]] |volume=33 |númberu=1 |páxina=31-35 |editorial=[[American Institute of Biological Sciences]] }}</ref> En [[1958]], [[Arthur Cleveland Bent]] determinó que los [[valle]]s de los [[ríu Potomac|ríos Potomac]] y [[ríu Ohio|Ohio]] yeren les llendes septentrionales del área de distribución iverniza regular del tordu cabecicafé oriental, que estendíase hasta [[Florida]] y la mariña del [[Golfu de Méxicu]].<ref name="birdsbybent"/> ==== Colonización del oeste ==== [[Ficheru:British Columbia Ecoprovinces-fr.svg|thumb|right|[[Ecoprovincia|Ecoprovincies]] de [[Columbia Británica]]. Para [[1990]], el tordu cabecicafé habita en toes elles, inclusive nos montes boreales del norte (lila) y les llanures de [[taiga]] (turquesa).]] Nun se sabe a ciencia cierta si ''M. a. obscurus'' habitaba a veres del [[ríu Coloráu]] enantes de [[1870]], cuando foi documentáu reproduciéndose ellí per primer vegada (Laymon, [[1987]]). Sicasí, esiste un únicu rexistru al oeste d'esi ríu anterior a 1870: na fastera este de les [[montes Cuyamaca]] ([[condáu de San Diego]], estremu sudoeste de [[California]]) en [[1862]]. Según los rexistros, el so área de distribución espandióse rápido escontra l'oeste y el norte ente [[1900]] y [[1930]]. Para [[1925]] yera común nel área de [[Los Angeles]] y para [[1930]] espardiérase al área de la [[badea de San Francisco]] y el [[valle de Sacramento]] central. Para [[1941]] tremárase pol [[condáu de Humboldt (California)|condáu de Humboldt]] (noroeste del estáu) y para [[1960]], algamáu'l [[condáu de Del Norte]] (estremu noroeste), la llende con [[Oregón]] y los praos de mayor altitú de la [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]].<ref name="laymon"/> Rothstein y otros ([[1980]]) documentaron la recién espansión nel área de distribución del tordu cabecicafé na Sierra Nevada, alvirtiendo que l'ave nun yera columbrada ellí enantes de [[1930]], pero paecía tar llargamente distribuyida aquel día sobre la mayoría o la totalidá de les monatañas.<ref name="verner_ritter">{{cita publicación |apellíu=Verner |nome=Jared |apellíu2=Ritter |nome2=Lyman V. |títulu=Current status of the brown-headed cowbird in the Sierra National Forest |url=http://www.jstor.org/pss/4086531 |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=abril de 1983 |publicación=[[The Auk]] |volume=100 |númberu=2 |páxina=355-368 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] }}</ref> En términos relativos, podría dicise que los tordos cabecicafé son acabante llegar en [[Washington (estáu)|Washington]]. Magar pudieron tar presentes ellí en pequeños númberos dende enantes, xeneralmente considérase qu'aportaron a la [[cuenca de Columbia]] a finales del [[sieglu XIX]]. Para [[1955]] yeren vistos con regularidá nel oeste de Washington, y para [[1958]] yá se reproducíen nesa zona del estáu.<ref name="birdweb">{{cita web |url=http://birdweb.org/birdweb/bird_details.aspx?id=446 |títulu=Brown-headed Cowbird - BirdWeb |fechaaccesu=7 de febreru de 2011 |editorial=[[Seattle Audubon Society]] |idioma=inglés }}</ref> Desconozse la fecha exacta de la llegada del tordu cabecicafé a [[Columbia Británica]]. El primer rexistru, procedente del área de [[Revelstoke (Columbia Británica)|Revelstoke]], foi de mayu de [[1890]]. Reportar más tempranos d'esta ave fueron del sur de la provincia ya inclusive para [[1930]] la mayoría de los rexistros correspondíen a les zones meridionales del interior (esto ye, el sur y el sudeste de Columbia Británica). Para [[1950]], el tordu cabecicafé fuera documentáu nes [[ecoprovincia|ecoprovincies]] interior central (centro-sur de Columbia Británica) ya interior sub-boreal (centro-norte), pero entá yera una especie rara a lo llargo de la mariña. Eso camudó a finales de la [[década de 1950]] y principios [[década de 1960|de la de 1960]], y para [[1970]] el tordu cabecicafé podía ser atopáu en hábitats fayadizos en toa'l llargor de la mariña, incluyendo gran parte de la [[isla de Vancouver]]. Coles mesmes, yera rexistráu en más sitios y probablemente la so bayura aumentaba nel interior de la provincia al sur del [[paralelu 56° norte]]. Para [[1990]], podía topáse-y en toa Columbia Británica, incluyendo les zones más septentrionales de los montes boreales del norte (norte y noroeste de la provincia) y de les llanures de [[taiga]] (nordeste).<ref name="ubcpress">{{cita llibru |títulu=Autor y títulu ensin especificar |url=http://www.ubcpress.ca/books/pdf/chapters/birds4/bi-bhco.pdf |fechaaccesu=19 de febreru de 2011 |idioma=inglés |editorial=[[Universidá de Columbia Británica]] |páxines=454-470 }}</ref> === Distribución actual y cambeos recién === [[Ficheru:Molothrus ater.jpeg|thumb|left|200px|[[Machu]] sobre'l suelu, ente la vexetación.]] Na actualidá, el so área de [[reproducción]] estiéndese dende'l sudeste d'[[Alaska]], norte de [[Columbia Británica]], sur de los [[Territorios del Noroeste]], norte d'[[Alberta]] y centro-norte de [[Saskatchewan]], escontra l'este hasta'l sur de [[Manitoba]], d'[[Ontario]], de [[Quebec]] y de [[Islla de Terranova|Terranova]],<ref name="enature">{{cita web |url= http://www.enature.com/fieldguides/detail.asp?recnum=bd0336 |títulu= eNature - Brown-headed Cowbird |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 |idioma= inglés }}</ref> [[Nueva Brunswick]], [[Nueva Escocia]] y la [[Islla del Príncipe Eduardo]] ([[Canadá]]),<ref name="npwrc"/> cubriendo tolos [[Estaos Xuníos continentales]], hasta [[Florida]] central y la mariña del [[Golfu de Méxicu|Golfu]], siguiendo escontra'l sur de [[Méxicu]] —[[Oaxaca]] y [[Veracruz]]—<ref name="ubcpress"/> y, nel noroeste de dichu país, hasta'l norte de [[Baxa California]].<ref name="fs.fed.us"/><ref name="roof"/><ref name="sibley_monroe">{{cita llibru |apellíu=Sibley |nome=Charles G. |apellíu2=Monroe |nome2=Burt L., Jr. |enllaceautor=Charles Sibley |enllaceautor2=Burt Monroe |títulu=Distribution and taxonomy of the birds of the world |idioma=inglés |añu=1990 |editorial=[[Yale University Press]] |allugamientu=[[New Haven (Connecticut)]] }}</ref> Según Peter Y. Lowther ([[1993]]), añera tamién nel sudeste del [[Organización territorial de Canadá|territoriu canadiense]] de [[Yukón]].<ref name="lowther_1993"/><ref name="npwrc">{{cita web |url=http://www.npwrc.usgs.gov/resource/literatr/grasbird/bhco/cowbird.htm#range |títulu= Brown-headed Cowbirds in Grasslands: Their Habitats, Hosts, and Response to Management |fechaaccesu=10 de febreru de 2011 |fecha=3 d'agostu de 2006, fecha d'últimu cambéu cuando la páxina foi consultada|editorial=[[Departamentu d'Interior de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Xeolóxicu de los Estaos Xuníos|Serviciu Xeolóxicu]], ''Northern Prairie Wildlife Research Center'' |idioma=inglés }}</ref> El so parasitismu foi detectáu inclusive en niales de gorriones de Ipswich (''[[Passerculus sandwichensis]] princeps'') sobre la remota [[Islla Sable (Canadá)|isla Sable]], al sudeste de [[Nueva Escocia]] (Stobo y McLaren, [[1975]]).<ref name="novascotia">{{cita web |url=http://museum.gov.ns.ca/mnh/nature/nsbirds/bns0396.htm |títulu=Birds of Nova Scotia – Brown-headed Cowbird |fechaaccesu=15 de marzu de 2011 |fecha=20 de febreru de 1998 (fecha de la última actualización cuando la páxina foi consultada)|editorial=[[Nova Scotia Museum]]|idioma=inglés}}</ref> Acordies con Richard M. DeGraaf y otros ([[1991]]), pasa l'iviernu dende'l norte de [[California]], [[Arizona]] central, los [[Rexón de los Grandes Llagos|estaos a veres de los Grandes Llagos]] y [[Nueva Inglaterra]], escontra'l sur hasta Méxicu meridional,<ref name="ine"/> la mariña del Golfu y l'estremu de la [[península de Florida]].<ref name="fs.fed.us"/><ref name="roof"/><ref name="degraaf_scott_hamre">{{cita publicación |apellíu=DeGraaf |nome=Richard M. |apellíu2=Scott |nome2=Virgil Y. |apellíu3=Hamre |nome3=R. H. |apellíu4=y otros títulu=Forest and rangeland birds of the United States: Natural history and habitat use |añu=1991 |publicación=Agricultural Handbook |volume=688 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]] |allugamientu=[[Washington, DC]]|idioma=inglés}}</ref> Otres fontes inclúin tamién nel so área de distribución iverniza'l sudoeste de [[Columbia Británica]], oeste de los [[Costa oeste de los Estaos Xuníos|estaos sobre l'océanu Pacíficu]], sur d'[[Utah]], porciones meridionales d'[[Ontario]], [[Nueva Brunswick]] y [[Nueva Escocia]].<ref name="ubcpress"/> Según Peterson y Chalif ([[1989]]), habita en tol territoriu mexicanu, sacante en [[Chiapas]], [[Tabasco]], [[Campeche]], [[Quintana Roo]] y [[Yucatán]].<ref name="ine"/> Magar mora mientres l'añu enteru nel [[sur de los Estaos Xuníos]], puede topáse-y en rexones septentrionales y montascoses namái mientres la temporada reproductiva.<ref name="issg"/> Según información de la ''[[Seattle Audubon Society]]'' pa la [[década del 2000]], ye posible atopalo mientres los meses ivernizos nos [[feedlot]]s del este de [[Washington (estáu)|Washington]]. Coles mesmes, nel oeste de dichu estáu, grandes cantidaes de tordos cabecicafé son vistes mientres tol añu pela redolada de [[Kent (Washington)|Kent]] ([[Condáu de King (Washington)|condáu de King]]).<ref name="birdweb"/> Acordies con un estudiu de Root y Weckstein ([[1994]]) basáu n'información recoyida mientres bona parte del sieglu XX, el so [[área de distribución]] iverniza estendiérase escontra la rexón nordeste ([[Maine]] y [[Nueva Escocia]]), amenorgándose n'otros llugares a lo llargo de les llendes septentrionales de la mesma ([[Pennsylvania]], [[Michigan]], [[Wisconsin]], [[Iowa]], [[Montana]] y [[Washington (estáu)|Washington]]). Les razones qu'espliquen esti amenorgamientu son de xuru complexes, pero unu de los factores más relevantes pudo ser el control poblacional al traviés de la captura con trampes mientres la temporada reproductiva en [[Michigan]], per parte del [[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos]] y el [[Departamentu de Recursos Naturales de Michigan|Departamentu de Recursos Naturales d'esi estáu]] con cuenta de caltener al chipe de Kirtland (''[[Dendroica kirtlandii]]''), amenazáu pol parasitismu. Para [[1980]], esaniciárense yá 40 mil exemplares de la especie parasítica.<ref name="root_weckstein">{{cita publicación |apellíu=Root |nome=Terry L. |apellíu2=Weckstein |nome2=Jason D. |títulu=Changes in distribution patterns of select wintering North American birds form 1901 to 1989 |url=https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:HoijlR4y5Z0J:fm1.fieldmuseum.org/aa/Files/jweckstein/RootandWeckstein1994.pdf+Changes+in+distribution+patterns+of+select+wintering+North+American+birds+form+1901+to+1989&hl=es&pid=bl&srcid=ADGEEShjb_qTFA--CBfTmfkYmKrEbINw3GdgJKtLhjfThnh9d4LMhseMpEeqoxVgpx_uqF8Ok65lGLgoRt5y65uTn5a7Heq1cvkdnUcKDzyAP7rOCw4-YhORHHUW7N697554b1Se3vi_&sig=AHIEtbQjVAkTy1-4RoX4O2iCslhIgBSO7w |fechaaccesu=19 d'abril de 2011 |idioma=inglés |fecha=1994 |publicación=Studies in Avian Biology |númberu=15 |páxina=191-201 }}</ref> == Población == [[Ficheru:Molothrus ater (male).jpg|thumb|200px|left|[[Machu]] posáu.]] Según datos publicaos en [[1993]], la tasa de [[sobrevivencia]] añal de los adultos ye d'un 48,5% pa los machos y 40,4% pa les femes.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="lowther_1993"/> La [[fecundidá]] d'una fema promediu na so vida entera ye de 80 güevos,<ref name="fs.fed.us"/><ref name="lowther_1993"/> unos 40 per añu a lo llargo de dos años.<ref name="ehrlich_dobkin_darryl">{{cita publicación |url=http://www.stanford.edu/group/stanfordbirds/text/essays/Cowbirds.html |títulu=Cowbirds |fechaaccesu=9 de febreru de 2011 |apellíu=Ehrlich |nome=Paul R. |apellíu2=Dobkin |nome2=David S. |apellíu3=Wheye |nome3=Darryl |fecha=1998 |editorial=[[Universidá Stanford]] |allugamientu=[[Palo Alto (California)]] |idioma=inglés }}</ref> Los estudios probaron que namái un 3% de los güevos de tordu cabecicafé va producir pitucos que lleguen a la adultez, lo cual compénsase cola gran cantidá de güevos depositaos, dando una descendencia promediu de 2,4 exemplares adultos por fema.<ref name="connecticut"/><ref name="ehrlich_dobkin_darryl"/> Acordies con l'ornitólogu [[Arthur Cleveland Bent]] ([[1958]]), la prevalente impresión de que los machos superen llargamente a les femes en númberu probablemente seya más aparente que real por cuenta de que los primeres son más llamativos y menos reservaos. L'ornitólogu [[Herbert Friedmann]] ([[1929]]) concluyó de les sos observaciones qu'habría unos trés machos per cada dos femes.<ref name="birdsbybent"/> Rothstein y otros ([[1986]]) y Yokel ([[1989]]) mentaron que los machos representaben un porcentaxe sensiblemente mayor al de les femes sobre la población total de la especie, lo cual probablemente significaría que numberosos machos presentes nes árees de busca de niales nun tengan pareya y en realidá tean procurando una compañera.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Les estimaciones de la so población total en [[América del norte]] variaben ente los 20 y los 40 millones d'individuos para [[1972]]. Nesi mesmu añu, calculóse que'l númberu de tordos cabecicafé en [[Dakota del Norte]] sería d'un millón d'exemplares.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="stewart_kantrud">{{cita publicación |apellíu=Stewart |nome=Robert E. |apellíu2=Kantrud |nome2=Harold A. |títulu=Population estimates of breeding birds in North Dakota |url=http://www.jstor.org/pss/4084108 |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=ochobre de 1972 |publicación=[[The Auk]] |volume=89 |númberu=4 |páxina=766-788 |editorial=[[American Ornithologists' Union]] }}</ref> La población envalorada para [[1957]] n'[[Illinois]] yera d'aprosimao 1,1 millones.<ref name="fs.fed.us"/> Otres estimaciones remanen una cifra d'alredor de 56 millones d'individuos maduros para [[2010]], distribuyíos nun área de 11.200.000 km².<ref name="hiltonpond"/><ref name="birdlife"/> Por cuenta de la so bayura, considérase-y una [[especie so esmolición menor]].<ref name="cornell"/><ref name="birdlife"/> === Densidá poblacional === El norte de les [[Grandes Llanures]] ye l'área con mayor bayura de tordos cabecicafé n'Estaos Xuníos y Canadá.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/><ref name="npwrc"/> Acordies con Robinson y otros ([[1993]]), ente los 48 estaos allegantes los tordos cabecicafé son más abondosos en [[Dakota del Norte]], [[Dakota del Sur]], [[Nebraska]], [[Kansas]] y [[Iowa]]; bien abondosos en [[Oklahoma]] y [[Misuri]]; moderadamente abondosos en [[Washington (estáu)|Washington]], [[Oregón]], [[Idaho]], [[Montana]], [[Arizona]], [[Texas]], [[Luisiana]], [[Arkansas]], [[Mississippi]], [[Tennessee]], [[Kentucky]], [[Maryland]], [[Ohio]], [[Indiana]], [[Illinois]], [[Michigan]], [[Wisconsin]] y [[Minnesota]]; y más escasos en [[California]], [[Nevada]], [[Utah]], [[Wyoming]], [[Colorado]], [[Nuevu Méxicu]], [[Alabama]], [[Florida]], [[Georgia (estáu)|Georgia]], [[Carolina del Norte]], [[Carolina del Sur]], [[Virxinia]], [[Virxinia Occidental]], [[Pennsylvania]], [[Delaware]], [[Nueva Jersey]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], [[Connecticut]], [[Rhode Island]], [[Massachusetts]], [[Vermont]], [[New Hampshire]] y [[Maine]].<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Acordies con Laymon ([[1987]]), les mayores concentraciones de tordos cabecicafé en [[California]] pel hibiernu danse nel [[Valle de Sacramento]], el [[Valle Imperial]], l'oeste del [[condáu de Riverside]] y el sudoeste del [[condáu de San Bernardino|de San Bernardino]].<ref name="laymon"/> Quiciabes por cuenta de la proximidá ente les árees d'alimentación y les de busca de niales, tienden a ser más abondosos n'[[fragmentación d'hábitat|hábitats heteroxéneos estazaos]] nos que se combinen superficies cubiertes de verde con campos arbustivos en desusu y/o montes.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> === Fluctuaciones poblacionales === [[Ficheru:Molothrus ater (male)-2.jpg|thumb|160px|right|[[Machu]] posáu.]] Delles investigaciones sostienen que les poblaciones de tordos cabecicafé crecieron a lo llargo del [[sieglu XX]] na mayor parte d'Estaos Xuníos. Nel [[nordeste de los Estaos Xuníos|nordeste]], sicasí, sufrieron un amenorgamientu estadísticamente significativa.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/><ref name="smith_pence_o'connor">{{cita publicación |apellíu=Smith |nome=Charles R. |apellíu2=Pence |nome2=Diane M. |apellíu3=O'Connor |nome3=Raymond J. |títulu=Status of neotropical migratory birds in the Northeast: a preliminary assessment |url=http://www.treesearch.fs.fed.us/pubs/22897 |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1993 |publicación= Gen. Tech. Rep. RM-229 | páxina=172-188 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]] |allugamientu=[[Fort Collins (Colorado)]] }}</ref> La información de ''[[Breeding Bird Survey]]'' (BBS) d'ente [[1965]] y [[1979]] indicaba que'l númberu de tordos cabecicafé amontárase nel [[sudeste de los Estaos Xuníos|sudeste estauxunidense]], incluyendo [[Carolina del Norte]], [[Carolina del Sur]] y el sur de [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]].<ref name="fs.fed.us"/><ref name="robbins_bystrak_geissler">{{cita publicación |apellíu=Robbins |nome=Chandler S. |apellíu2=Bystrak |nome2=Danny |apellíu3=Geissler |nome3=Paul H. |títulu=The breeding bird survey: its first fifteen years, 1965-1979 |url= |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1986 |publicación=Resource Publication 157 |volume= |númberu= |páxina=196 |editorial=[[Departamentu del Interior de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos|Serviciu de Pesca y Vida Montesa]] |allugamientu=[[Washington, DC]] }}</ref> Margaret Clark Brittingham y l'ecoloxista aviar y biólogu de vida montesa [[Stanley Temple|Stanley A. Temple]] (1983) concluyeron que la cantidá d'exemplares tuviera creciendo costantemente ente [[1900]] y [[1980]] nos once estaos meridionales al sur del [[paralelu 37° norte]] dende [[Texas]] hasta l'[[océanu Atlánticu]], a onde la mayoría d'exemplares del este migra pa pasar los meses ivernizos. Esti aumentu na so bayura probablemente débase a una mayor disponibilidad d'alimentu y de hábitats nos que pasar l'iviernu. Los granos residuales que queden espardíos sobre los campos d'arroz (''[[Oryza sativa]]'') nos estaos sureños constitúin una importante fonte d'alimentu pa delles especies d'[[ictéridos]], incluyendo'l tordu cabecicafé, nesa dómina del añu,<ref name="brittingham_temple"/> lo cual podría repercutir nuna mayor tasa de sobrevivencia al iviernu.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/><ref name="petit"/> Una medría nel so ésitu reproductivu deriváu de la esposición a nueves y vulnerables especies hospedadoras posiblemente tamién tea rellacionáu con esti enclín.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/><ref name="petit"/> Conforme a un estudiu publicáu en [[1993]], les poblaciones d'esta especie taben amenorgándose en [[Arizona]], aumentando llixeramente en [[Idaho]] y amontándose marcadamente en [[Montana]].<ref name="fs.fed.us"/><ref name="carter_barker">{{cita publicación |apellíu=Carter |nome=Michael F. |apellíu2=Barker |nome2=Keith |títulu=An interactive database for setting conservation priorities for western neotropical migrants |url=http://www.treesearch.fs.fed.us/pubs/22894 |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1993 |publicación=Gen. Tech. Rep. RM-229 |volume= |númberu= |páxina=120-144 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Rocky Mountain Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu= [[Fort Collins (Colorado)]] }}</ref> En [[Oregón]], crecieron nos montes de sabines (''[[Juniperus]]'') ente [[1899]] y [[1983]], pero menguaron considerablemente nel estáu polo xeneral.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="lowther_1993"/><ref name="sharp">{{cita publicación |apellíu=Sharp |nome=Brian |títulu=Avifaunal changes in central Oregon since 1899 |idioma=inglés |añu=1985 |publicación=Western Birds |volume=16 |páxina=63-70 }}</ref> Na [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]], aumentaron ente [[1966]] y [[1985]].<ref name="fs.fed.us"/><ref name="raphael_morrison_yoder-william">{{cita publicación |apellíu=Raphael |nome=Martin G. |apellíu2=Morrison |nome2=Michael L. |apellíu3=Yoder-William |nome3=Michael P. |títulu=Breeding bird populations during twenty-five years of postfire succession in the Sierra Nevada |url=http://www.jstor.org/pss/1368651 |idioma=inglés |fecha=agostu de 1987 |publicación=[[The Condor]] |volume=89 |númberu=3 |páxina=614-626 |editorial=[[Cooper Ornithological Society]] }}</ref> Los datos de ''Breeding Bird Survey'' pal [[Mediu Oeste d'Estaos Xuníos|Mediu Oeste]] suxuren un decrecimiento pal periodu [[1966]] - [[1981]] y una medría ente [[1982]] y [[1991]].<ref name="fs.fed.us"/><ref name="thompson_lewid_green">{{cita publicación |apellíu=Thompson |nome=Frank R. |apellíu2=Lewid |nome2=Stephen J. |apellíu3=Green |nome3=Janet |apellíu4=Ewert |nome4=David |títulu=Status of neotropical migrant landbirds in the Midwest: identifying species of management concern |url=http://www.treesearch.fs.fed.us/pubs/22895 |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1993 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Rocky Mountain Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu=[[Fort Collins (Colorado)]] | publicación=Gen. Tech. Rep. RM-229. |volume= |númberu= |páxina=145-158 }}</ref> Según Peter Y. Lowther, aumentos demográficos significativos (información de BBS [[1966]] - [[1987]]) dar en [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]], [[Carolina del Norte]], [[Iowa]], [[Dakota del Norte]], [[Utah]] y [[Colorado]], ente que se rexistraron amenorgamientos significativos en [[Minnesota]], [[Michigan]], [[Wisconsin]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], [[Rhode Island]], [[Ohio]], [[Ontario]] (Canadá), [[Virxinia Occidental]], [[Tennessee]], [[Nueva Brunswick]] (Canadá), [[Oklahoma]] y [[Texas]].<ref name="fs.fed.us"/><ref name="lowther_1993"/> Magar la so población menguó considerablemente en [[Washington (estáu)|Washington]] ente [[1966]] y [[2002]], entá son comunes y atópense llargamente distribuyíos nel estáu.<ref name="birdweb"/> Una interpretación alternativa de la información de BBS per parte de James R. Herkert señalaría un enclín xeneralmente negativu pa los Estaos Xuníos, pero una marcada crecedera en Illinois mientres el periodu [[1966]] - [[1991]].<ref name="fs.fed.us"/><ref name="herkert">{{cita publicación |apellíu=Herkert |nome=James R.|títulu=The effects of habitat fragmentation on midwestern grassland bird communities |url=http://www.jstor.org/pss/1941950 |fechaaccesu=18 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=agostu de 1994 |publicación=Ecological Applications |volume=4 |númberu=3 |páxina=461-471 |editorial=[[Ecological Society of America]] }}</ref> Según la ''[[National Geographic]]'' ([[2006]]), el so númberu tuviera en descensu apocayá.<ref name="national_geographic"/> Butcher y Niven ([[2007]]) argumenten que la especie sufrió un amenorgamientu pequeñu o estadísticamente insignificante na so población n'América del norte nel so conxuntu mientres les últimes cuatro décades.<ref name="birdlife"/> Les observaciones de tordos cabecicafé nel interior de la [[Columbia Británica]] caltuviéronse relativamente estables dende la [[década de 1930]] hasta [[década de 1950|la de 1950]], ente que los avistamientos sobre la mariña —onde proporcionalmente hai más observadores— fueron escasos ente los años 1930 y [[década de 1940|1940]], pero empezaron a amontase en [[década de 1950|los ‘50]] a midida que les aves empezaben a colonizar estes árees. Importantes aumentos nel númberu de avistamientos y na cantidá d'exemplares por avistamiento producir na [[década de 1960]]. En [[década de 1980|los ‘80]], esti enclín positivu caltener nel interior, pero revertir na mariña.<ref name="ubcpress"/> Un analís de la información de les ''Breeding Bird Surveys'' na Columbia Británica pal periodu [[1968]] – [[1993]] amuesa que'l númberu de tordos cabecicafé sobre la mariña menguara un 4% añal en promediu; nun analís de los datos del interior de la provincia pal mesmu periodu, nun se detectaron cambeos netos na cantidá d'individuos. A lo llargo de Canadá, los datos de les BBS indiquen un amenorgamientu poblacional; dende [[1960]] a [[1996]], el so númberu cayó en promediu un 2% cada añu. Na totalidá del so área de distribución, la información suxure que'l so cantidá amenorgó un 0,8% añal promediu nel mesmu periodu (Sauer y otros, [[1997]]).<ref name="ubcpress"/> == Hábitat == {{VT|Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Carauterístiques del hábitat}} Alcuéntrase-y en [[hábitat]]s abiertos y semiabiertos, incluyendo árees d'eses carauterístiques nes cercaníes de terrenes agrícoles,<ref name="issg"/><ref name="ine"/> marxes de [[monte|montes]],<ref name="ine"/><ref name="roof"/> [[Monte de coníferes|bosque de coníferes]] y [[Monte templáu de caducifolios|caducifolios]] pocu mestos,<ref name="issg"/> [[carba|carbes]],<ref name="issg"/> vexetación riberana,<ref name="ine"/> praderíes y praos,<ref name="roof"/> cultivos de [[Árbol frutal|frutales]]<ref name="roof"/> y árees residenciales.<ref name="issg"/><ref name="roof"/> Xeneralmente, evita los montes tupios y ensin escamplaes,<ref name="issg"/><ref name="cornell"/> pero espolleta naquéllos más estazaos.<ref name="brittingham_temple"/> En [[Kansas]], un censu lleváu a cabu ente [[1974]] y [[1988]] reveló qu'había 6 tordos cabecicafé por km² nes praderíes de camperes altes, pero tan solo 1 por km² nos [[güelga|güelgues]] axacentes.<ref name="fs.fed.us"/> Los tordos cabecicafé son capaces d'esplotar los ambientes modificaos pol home particularmente bien por cuenta de la gran variedá d'alimentos que peracaben y la so adaptabilidá a nuevos hábitats.<ref name="petit"/> P'alimentase, precisen árees con vexetación baxa.<ref name="npwrc"/> Prefieren les zones nes qu'haya [[ganáu]] onde pueden consiguir tanto inseutos como granos, pero tamién aprovechen bagazos qu'atopen en [[cámping]]s, árees de [[picnic]], etcétera. Por cuenta de que nun curien de los sos pitucos, les árees d'alimentación pueden tar alloñaes de les de reproducción, lo que-y dexa a les femes d'esta especie esplotar distintos hábitats sobre grandes distancies.<ref name="petit"/> Sicasí, les zones nes aliméntense y depositen los sos güevos tamién pueden superponerse, particularmente nel este del so área de distribución.<ref name="great_lakes"/><ref name="dufty">{{cita publicación |apellíu=Dufty |nome= A. M., Jr. |títulu=Movements and activities of radio-tracked Brown-headed Cowbirds |añu=1982 |publicación=[[The Auk]] |volume=99 |páxina=319-327 |editorial=[[Universidá de California, see Berkeley|Universidá de California]] |allugamientu=[[Berkeley (California)]] |idioma=inglés}}</ref> Los sitios nos que posase constitúin un elementu importante dientro de los hábitats de los tordos cabecicafé, cuidao que los machos canten y esíbense dende ellí y les femes utilizar pa buscar güéspedes pa los sos güevos. Estos sitios inclúin árboles, parrotales y otres estructures qu'entepasen l'altor promediu de la vexetación circundante. En [[Alberta]], Biermann y otros ([[1987]]) repararon individuos posaos n'árboles d'hasta 4 metros d'altor; non asina n'árees ensin árboles apoderaes pol parrotal ''[[Artemisia tridentata]]''.<ref name="npwrc"/> === Na rexón de los Grandes Llagos === En [[Wisconsin]], de 1375 avistamientos ente [[1995]] y [[2000]] nos que se rexistró'l tipu d'hábitat nel que foi reparáu, el 25% dar en zones de pandu con parrotales de [[madera duro]] (particularmente [[sebe (barrera)|sebes]]) o parrotales mistos, 23% n'árees urbanes, 19,5% en zones de pandu con montes de madera duro (n'especial [[carbayu|carbayos]]) o montes mistos, y 14% n'árees abiertes de pandu.<ref name="great_lakes">{{cita web |url=http://www.uwgb.edu/birds/greatlakes/species/bhco.htm |títulu=Brown-headed Cowbird – Bird Conservation, Western Great Lakes Basin |fechaaccesu=10 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> En [[Michigan]], un terciu de les observaciones ente [[1983]] y [[1988]] producir en hábitats residenciales, a la banda de caminos y rutes y en [[sebe (barrera)|sebes]].<ref name="great_lakes"/><ref name="brewer_mcpeek_adams">{{cita publicación |apellíu=Brewer |nome=R. |apellíu2=McPeek |nome2=G. A. |apellíu3=Adams |nome3=R. J., Jr. |títulu=The atlas of breeding birds of Michigan |añu=1991 |editorial=[[Universidá Estatal de Michigan]] |allugamientu=[[East Lansing (Michigan)]] |idioma=inglés }}</ref> Nun estudiu lleváu a cabu n'[[Illinois]], Robinson y otros ([[1999]]) afayaron qu'había menos femes de tordu cabecicafé nos pacionales (alredor de 1,25) por cada 100 güéspedes d'especies receptives para colos sos güevos que nos montes (3,75), [[sabana|sabanes]] (12,5) y [[carba|carbes]] (5).<ref name="npwrc"/> === Nes Grandes Llanures === La bayura de tordos cabecicafé puede trate influyida poles carauterístiques de la vexetación, tal como lo comprobaron numberosos estudios realizaos en distintos estaos del norte de les [[Grandes Llanures]]. En [[Nebraska]], el númberu d'exemplares taba positivamente rellacionáu al altor de la vexetación (King y Savidge, [[1995]]). En [[Minnesota]], [[Montana]], [[Dakota del Norte]] y [[Dakota del Sur]], la densidá de la so población yera menor n'árees cubiertes con [[verde]] y [[llegume]]s (Johnson y Schwartz, [[1993]] ''a''). En praderíes de campera mista quemaes nel noroeste de [[Dakota del Norte]], yeren más abondosos en presencia de [[herbal|plantes herbales]], vexetación viva y asociaciones del parrotal ''[[Symphoricarpos occidentalis]]'' y especies de verde tales como ''[[Elytrigia repens]]'' y ''[[Bromus inermis]]'' (Madden, [[1996]]).<ref name="npwrc"/> Nos campos de pasturas de [[Dakota del Norte]] surcentral y noroccidental esistía una mayor cantidá d'exemplares nes [[formación vexetal|formaciones vexetales]] apoderaes por un amiestu de campera azul de Kentucky (''[[Poa pratensis]]'') y especies natives de verde. La so bayura taba negativamente acomuñada a la densidá de los parrotales y a un llechu de la planta [[lycophyta|licófita]] ''[[Selaginella trupa]]'', y yera baxa nes árees apoderaes namái por especies natives de verde. Coles mesmes, el principal elementu determinante de la so bayura yera una escasa obstrucción visual, amestada al altor y la densidá de la vexetación (Schneider, [[1998]]).<ref name="npwrc"/> En [[Colorado]], [[Montana]], [[Nebraska]], [[Dakota del Norte]], [[Dakota del Sur]] y [[Wyoming]], altes densidaes de tordos cabecicafé alcuéntrase en zones moderadamente utilizaes como pasturas nes qu'hubiera campera azul de Kentucky y la planta herbal ''[[Artemisia ludoviciana]]'' (Kantrud y Kologiski, [[1982]]). Nel centru de [[Dakota del Norte]], había una mayor cantidá d'ellos n'árees cubiertes nun 30 – 80% de ''[[Symphoricarpos occidentalis]]'' y ''[[Elaeagnus commutata]]'' que n'árees cubiertes por parrotales en menos d'un 10% (Arnold y Higgins, [[1986]]). En [[Iowa]] el so númberu a les bandes de rutes y caminos yera inversamente proporcional al altor de la vexetación y a la densidá vertical de la mesma (Camp y Best, [[1993]]). En hábitats riberanos, la densidá de la so población taba negativamente rellacionada a la densidá de los árboles y positivamente venceyada a los árboles pequeños y a la estratificación vertical de la vexetación de menos de 3 metros (Stauffer y Best, [[1980]]). Young y Hutto ([[1999]]) atopar con qu'en [[Montana]] y [[Idaho]] yeren más comunes n'aérees abiertes, como pacionales y terrenes agrícoles, y n'árees riberanes que nos montes.<ref name="npwrc"/> La distancia a los terrenes agrícoles, como praos, tien una fuerte inflúi sobre la presencia de los tordos cabecicafé (Goguen y Mathews, [[1999]]). En [[Nuevu Méxicu]], la so bayura y tases de parasitismu en niales de víreo plomizu (''[[Vireo plumbeus]]'') amenorgar cola distancia de los praos viviegamente utilizaos como pasturas pa los animales, dende un 81% de 58 niales nesos praos a 33% de 24 niales allugaos a ente 8 y 12 km d'ellos (Goguen y Mathews, [[2000]]). Nun área agrícola de [[Misuri]], la densidá de tordos cabecicafé alimentándose yera mayor en [[feedlot]]s, siguíu por verde curtiu (2 a 20 cm) usáu como pasturas, verde llargu (5 a 30 cm) emplegáu pal mesmu fin y hábitats non utilizaos como pasturas, siendo estos últimos verde cortáu, campos de segáu con campera d'ente 2 y 10 cm y campos de segáu ensin cortar con campera de más de 30 cm (Morris, [[1996]]; Morris y Thompson, [[1998]]). Les tases de parasitismu yeren más altes nun prau que fuera pocu utilizáu como pastura (58% de 93 niales) que nun área montés que nun fuera emplegada pa tal fin (22% de 139 niales) en [[Manitoba]] (Knapton, [[1978]]). El númberu de tordos cabecicafé nel prau amenorgóse dempués de que dexara de ser emplegáu como pastura.<ref name="npwrc"/> === Topografía de les sos hábitats === La [[topografía]] yera un importante elementu na determinación de la so bayura nel oeste de [[Montana]] —entá ye más que la cantidá d'aves hospedadoras y el tipu de vexetación—, cuidao que se-yos topaba más frecuentemente sobre un relieve llanu que n'unu serrapatosu, en parte por cuenta de que los [[cañón (xeomorfoloxía)|cañones]] taben más alloñaos de los terrenes agrícoles y la densidá de güéspedes ye menor ellí que n'árees llanes (Tewksbury y otros, [[1999]]). Young y Hutto ([[1999]]) informaron que los tordos cabecicafé en [[Montana]] y [[Idaho]] yeren menos gustantes a atopase en pacionales de gran altitú; nun fueron topaos percima de los 2.318 m sobre'l nivel del mar. N'otros llugares, sicasí, fueron columbraos n'altitúes entá mayores, como en [[Colorado]] —a 2.895 m (Hanka, [[1985]])— y en [[California]], onde'l 41% de los 114 sitios nos que fueron vistos por Rothstein y otros ([[1980]]) atopábense percima de los 2.400 m sobre'l nivel del mar.<ref name="npwrc"/> Dientro de la [[Columbia Británica]], el tordu cabecicafé ye columbráu xeneralmente n'altitúes baxes tantu sobre la mariña como nel interior. Sobre la mariña, la mayor parte de los rexistros son de les [[tierres baxes]] de la [[depresión de Georgia]], anque fueron reparaos acompañando al uapití de Roosevelt (''[[Cervus canadensis roosevelti]]'') a altitúes de 1.370 m (Green Mountain, cerca de [[Nanaimo]]). A fines del branu, los mozos alimentar nes crestes alpines. Nel interior de la provincia, el tordu cabecicafé foi atopáu a altitúes d'ente 460 y 2440 m (al sur del [[llagu Tatlayoko]]) y los xuveniles independientes son frecuentemente vistos en [[Pradería alpina|praderíes alpines]]. Créese que la conquista d'estes altitúes elevaes na Columbia Británica ye relativamente recién, al igual que la espansión llatitudinal documentada por Rothstein y otros ([[1980]]) na Sierra Nevada y la rexistrada por Hanka ([[1985]]) en Colorado. En dambos casos, el fenómenu atribuyir a l'alteración del hábitat causada pol intensivu consumu de la vexetación del terrén per parte del ganáu.<ref name="ubcpress"/> Na Columbia Británica, el tordu cabecicafé foi documentáu parasitando niales a altitúes d'ente casi'l [[nivel del mar]] y los 335 m na mariña y ente los 280 y los 1600 m nel interior (Fonnesbeck, [[1998]]). En toles ecoprovincias ye más abondosa n'altitúes baxes.<ref name="ubcpress"/> == Comportamientu == [[Ficheru:Vacher à tête brune( mâle).jpg|thumb|left|[[Machu]] sobre'l [[verde]].]] El tordu cabecicafé escasamente salta sobre'l suelu, prefiriendo caminar o correr.<ref name="roof"/><ref name="birdsbybent"/> Bate les sos nales costantemente cuando [[vuelu de les aves|vuela]];<ref name="cornell"/> acordies cola descripción d'[[Arthur Cleveland Bent]], el so vuelu paeciera ser más bien inestable, similar al del tordu sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]'').<ref name="birdsbybent"/> Los [[machu|machos]] suelen posase argutos sobre les copes de los árboles de la que reproducen xiblíos y rexúntense sobre'l verde pa pavonearse y exhibise ante les femes, ente que éstes de cutiu abeyen per pelos marxes de los montes en busca de [[nial]]s.<ref name="cornell"/><ref name="enature"/> Trátase d'aves ruidoses capaces de [[Vocalización de les aves|vocalizar]] distintos soníos.<ref name="cornell"/> Mientres canten, los machos frecuentemente enchen les [[pluma|plumes]] del so envés y pechu, llevanten los sos [[nala (zooloxía)|nales]], espleguen les plumes de la so [[cola]] ya inclínense escontra alantre; dacuando faen esto en grupu.<ref name="cornell"/> Cuando nun tán exhibiéndose o alimentándose nel campu, posar en cañes altes y prominentes.<ref name="cornell"/> Ye posible atopalos en xardinos llariegos, más entá si espardióse granes p'aves sobre'l suelu.<ref name="cornell"/> Ye una especie altamente [[gregariu|gregaria]] en toles estaciones.<ref name="birdsbybent"/> Por cuenta de que los tordos cabecicafé nun curien de los sos pitucos, los sos dos principales actividaes mientres la temporada reproductiva —l'alimentación y la busca de niales— pueden llevase a cabu en sitios distintos.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Consecuentemente, pueden ocupar hábitats que satisfaigan namái una d'eses necesidaes y volar regularmente hasta 7 km ente les árees d'alimentación y les de busca de niales (Rothstein y otros, [[1984]]).<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/><ref name="rothstein_verner_stevens"/> Nel sur d'[[Illinois]] y el centru de [[Misuri]], los tordos cabecicafé que buscaba niales nos montes treslladar ente 0,1 y 4,0 km p'alimentase en pasturas con ganáu, [[feedlot]]s de [[gochu|gochos]], [[caballu|caballos]] y [[vaca|vaques]], costaos de caminos col verde curtiu, xardinos, campos apocayá llabraos y semaos, cámpings, costaos de caminos con [[grava]], comederos d'aves y caminos de ripio.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Según Stephen I. Rothstein y otros ([[1980]]), los tordos cabecicafé dacuando nun se mueven de les sos árees de reproducción, si les mesmes ufiérten-yos la oportunidá d'alimentase y dormir ellí mesmu.<ref name="npwrc"/> Nel este de la [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]], el tordu cabecicafé reproduzse y aliméntase en sitios casi totalmente distintos. Los cinco femes y cuatro de los ocho machos forníos con [[radiotresmisor|radiotresmisores]] estudiaos por Stephen I. Rothstein, Jared Verner y Ernest Stevens a principios de la [[década de 1980]] pasaben les primeres hores de la mañana en montes abondosos en güéspedes y depués treslladábense ente 2,1 y 6,7 km hasta los llugares d'alimentación como [[corrolada (ganáu)|corrolades]] de caballos y zones residenciales con comederos p'aves. Los cuatro machos que nun volar eses grandes distancies p'alimentase, que teníen namái un añu d'edá y posiblemente taben socialmente subordinaos, tamién amosaben una gran movilidá pero nun ocupaben les mesmes árees reproductives cada mañana. Les árees matutines de reproducción de les aves que se movíen, consideraes individualmente, teníen una estensión promediu de 68 hectárees y la suma se les sos árees de reproducción y les árees nes que s'alimentaben pela tarde ocupaben un promediu de 442 hectárees. Estes cifres atopar ente les más altes documentadas ente los [[paseriformes]] ya igualen les de delles [[Ave de presa|aves de presa]]. Los patrones de traslación de los tordos cabecicafé impliquen un cambéu radical ente un comportamientu bastante antisocial mientres la mañana y otru desaxeradamente sociable pela tarde. A diferencia d'[[ictéridos]] non parasíticos que s'alloñar dende un sitiu reproductivu central (el so nial) p'alimentase, estes aves faen lo contrario, estremándose de los sitios centrales d'alimentación pa reproducise n'otros llugares.<ref name="rothstein_verner_stevens">{{cita publicación |apellíu=Rothstein |nome=Stephen I. |apellíu2=Verner |nome2=Jared |apellíu3=Stevens |nome3=Ernest |títulu=Radio-tracking confirms a unique diurnal pattern of spatial occurrence in the parasitic brown-headed cowbird |url=http://www.jstor.org/pss/1939460 |fechaaccesu=18 de febreru de 2011 | idioma=inglés |fecha=febreru de 1984 |publicación=[[Ecology]] |volume=65 |númberu=1 |páxina=77-88 |editorial=[[Ecological Society of America]]}}</ref> === Migración === [[Ficheru:Quiscalus-quiscula-001.jpg|thumb|right|El tordu cabecicafé [[Migración de les aves|migra]] xunto a otres especies d'aves, como'l zanate norteño (''[[Quiscalus quiscula]]'').]] El tordu cabecicafé ye un [[Migración de les aves#Migración a curtia distancia|migrador de curtia distancia]] dientro d'[[América del norte]].<ref name="fs.fed.us"/> Puede haber diferencies ente les distancies percorríes polos adultos y los xuveniles.<ref name="oxford"/> Nel nordeste, la mayoría de los individuos muévese unos 800 a 850 km ente les árees de reproducción y les rexones nes que pasen l'iviernu.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="lowther_1993"/> Según la ''[[National Geographic]]'', mayormente vuelen escontra'l norte ente mediaos de marzu y mediaos d'abril y escontra el sur ente fines de xunetu y ochobre.<ref name="national_geographic"/> Acordies con Batts ([[1958]]), Bent ([[1965]]), Knapton ([[1979]]) y Johnsgard ([[1980]]), apuerten al [[norte de los Estaos Xuníos]] dende entamos d'abril a empiezos de mayu y parten ente agostu y payares.<ref name="npwrc"/> Lleguen a [[Connecticut]] en marzu y, anque dalgunos pocos pasen ellí l'iviernu, la gran mayoría migra a fines de setiembre.<ref name="connecticut"/> Na [[Columbia Británica]], el mayor númberu de tordos cabecicafé pel hibiernu alcuéntrase na [[ecoprovincia]] de la [[depresión de Georgia]] (este de la [[isla de Vancouver]] y estremu sudoeste de la Columbia Británica continental), y pel branu, nes ecoprovincias interior meridional (centru del sur de la provincia) y montes meridionales del interior (sudeste).<ref name="ubcpress"/> Viaxen mientres el día, con frecuencia como parte de grandes [[bandada|bandaes]] compuestes por diversu especies: tordos sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]''), zanates norteños (''[[Quiscalus quiscula]]''), estorninos pintos (''[[Sturnus vulgaris]]'') y, más raramente, tordos canadienses (''[[Euphagus carolinus]]''), tordos güeyu mariellu (''[[Euphagus cyanocephalus]]'') y malvises pechirrojos (''[[Turdus migratorius]]'').<ref name="fs.fed.us"/><ref name="lowther_1993"/> Típicamente, los machos lleguen primero que les femes a les zones nes que se reproducen.<ref name="birdweb"/> Según una información publicada en [[1958]], la migración [[primavera]]l en [[Maryland]] y el [[Distritu de Columbia]] asocede ente'l [[5 de febreru]] y el [[25 d'abril]], con un picu d'actividá ente'l [[10 de marzu]] y el [[10 d'abril]].<ref name="fs.fed.us"/><ref name="stewart_robbins">{{cita publicación |apellíu=Stewart |nome=Robert E. |apellíu2=Robbins |nome2=Chandler S. |títulu=Birds of Maryland and the District of Columbia |url= |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1958 |publicación=North American Fauna |volumen= |númberu=62 |páxina=401 |editorial=[[Departamentu del Interior de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos|Serviciu de Pesca y Vida Montesa]] |allugamientu=[[Washington, DC]] }}</ref> En [[seronda]], sobre les fasteres occidentales de la [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]], los xuveniles empiecen a formar bandaes a midida que adquieren independencia. Según datos publicaos aquel mesmu añu, los primeres xuveniles independientes apaecieron el [[14 de xunetu]]. Na mesma área, tolos adultos partieron ente'l [[17 de xunetu]] y el [[21 de xunetu]]. En [[Maryland]] y el [[Distritu de Columbia]], la migración de seronda estiéndese dende'l [[15 d'agostu]] hasta'l [[10 d'avientu]], col so apoxéu ente'l [[25 de setiembre]] y el [[1 de payares]].<ref name="fs.fed.us"/><ref name="stewart_robbins"/> Según [[Arthur Cleveland Bent]] ([[1958]]), los tordos cabecicafé orientales nun viaxen enforma na so migración de primavera, dexando los estaos sureños mientres marzu p'algamar les partes septentrionales del so área de reproducción nes primeres dos selmanes d'abril y dacuando enantes del final de marzu. [[Herbert Friedmann]] ([[1929]]) escribió que comúnmente migraben en compañía de tordos sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]''), tordos canadienses (''[[Euphagus carolinus]]'') y zanates norteños (''[[Quiscalus quiscula]]''), ente que se rellacionaben con menor frecuencia con praderos orientales (''[[Sturnella magna]]'') y malvises pechirrojos (''[[Turdus migratorius]]'') nel este y tordos güeyu mariellu (''[[Euphagus cyanocephalus]]'') y tordos cabeciamarillos (''[[Xanthocephalus xanthocephalus]]'') nel oeste. Los xuveniles lleguen a les árees de reproducción dempués que los adultos. Bent afirmó que la migración serondiega empieza en setiembre, pero tien llugar principalmente n'ochobre, con dellos individuos quedando entá nel so área de distribución braniza bien entráu payares.<ref name="birdsbybent"/> === Gregarismo === [[Ficheru:Brown-headed cowbirds 6419.jpg|thumb|left|Dos [[machu|machos]] y una [[fema]] sobre un cable.]] Anque los machos con pareya y les femes esvalixar nos sos territorios reproductivos, suelen atopase nes cercaníes bandaes d'individuos ensin pareya o promiscuos colos cualos les aves reproductives rellacionar hasta ciertu puntu. [[Herbert Friedmann]] ([[1929]]) nunca los documentó engarrando, pero la Sra. Nice ([[1937]]) ver reñer en cinco oportunidaes “n'ocasión de discrepancies ente los machos mientres eventos de cortexu comunal.”<ref name="birdsbybent"/> Asina remata la puesta de güevos, los tordos cabecicafé empiecen a arrexuntase en grandes bandaes p'alimentase nos campos y praos. Los mozos sumir a estos grupos cuando s'independicen de los sos padres adoptivos. Elon H. Eaton ([[1914]]) envaloró que la bandada promediu na seronda sería d'ente 50 y 200 aves.<ref name="birdsbybent"/> En dellos llugares —particularmente nel oeste—<ref name="white"/> los xuveniles pueden non [[Rellación intraespecífica|interactuar]] en nengún momentu colos adultos mientres el so primer añu de vida, ente que n'otros sitios xunir a bandaes d'otros tordos cabecicafé mientres aquéllos entá s'atopen nos díes finales de la temporada reproductiva y permanecen al so llau mientres un añu enteru.<ref name="oxford">{{cita web |url= http://beheco.oxfordjournals.org/content/13/4/487.full |títulu= Facultative development of courtship and communication in juvenile male cowbirds (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=17 de xineru de 2011 |apellíu=White |nome=David J. |fecha=2001 |editorial=Oxford Journals |idioma=inglés }}</ref> N'árees apocayá colonizaes, esiste una mayor fluidez social ente los individuos d'esta especie, esto ye, más exemplares sumir o se dixebren de les bandaes, ente qu'en poblaciones más antigües apréciase una mayor estabilidá social.<ref name="white"/> Rexistráronse bandaes puramente de xuveniles, namái de femes y mistes.<ref name="oxford"/> Fora de la dómina de reproducción, duermen en compañía de delles especies d'[[ictéridos]] en grupos de más de 100 mil aves.<ref name="cornell"/> Los tordos sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]''), zanates norteños (''[[Quiscalus quiscula]]''), tordos cabecicafé y estorninos pintos (''[[Sturnus vulgaris]]'') pasen la nueche en grandes concentraciones a finales del branu y na seronda.<ref name="micacchion_towsend">{{cita publicación |apellíu=Micacchion |nome=Mick |apellíu2=Townsend |nome2=T. W. |títulu=Botanical characteristics of autumnal blackbird roosts in central Ohio |url=https://kb.osu.edu/dspace/bitstream/handle/1811/22934/V083N3_131.pdf;jsessionid=F1Y1029C0Y1BD46002D30A766D3EC0F4?sequence=1 |fechaaccesu=24 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=1983 |publicación=OHIO J. SCI. |volume=83 |númberu=3 |páxina=131-135 |editorial=Ohio Academy of Sciences }}</ref> En [[Kentucky]], estes asociaciones mistes pueden superar los 5 millones d'individuos, de los cualos un 2 a un 5% son xeneralmente tordos cabecicafé.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="cornell"/> En [[Oklahoma]], les bandaes de descansu tienen la so puxanza en payares, con 250 a 900 mil aves.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="lowther_1993"/> N'ocasiones, los tordos cabecicafé pasen la nueche acompañaos de [[Hirundinidae|golondrines]].<ref name="birdsbybent"/> Milton B. Trautman ([[1940]]) documentó que dellos tordos cabecicafé que pasaben l'iviernu en [[Ohio]] dacuando acomuñábense con gorriones comunes (''[[Passer domesticus]]'').<ref name="birdsbybent"/> Mientres l'iviernu, ye posible velos xunto a tordos tricolores (''[[Agelaius tricolor]]'') nel [[delta de Sacramento-San Joaquín]] y la zona central de la [[mariña de California]].<ref name="ucdavis">{{cita web |url=http://tricolor.ice.ucdavis.edu/ |títulu=Tricolored Blackbird Portal |fechaaccesu=21 de xineru de 2011 |editorial=[[Universidá de California en Davis]] |idioma=inglés }}</ref> [[Edward Howe Forbush]] ([[1927]]), per otra parte, manifestó que “en [[Nueva Inglaterra]] los tordos cabeciafé xeneralmente duermen ente ellos; con frecuencia escueyen [[conífera|coníferes]] de tueru gruesu o otres arbolees nes que pasen la nueche en grandes númberos. Otru llugar de descansu predilectu ye ente la campera y los xuncos n'amplios [[prau|praos]].”<ref name="birdsbybent"/> John Y. Galley unviólu a [[Arthur Cleveland Bent]] les sos anotaciones con respectu'l so estudiu sobre una gran bandada iverniza de descansu de tordos cabecicafé y estorninos en [[Midland (Texas)|Midland]] ([[Texas]]). Nel momentu de mayor bayura, envaloró que'l sitiu nel qu'estes aves folgaben arrexuntaría “ente 10.500 y 11.000 individuos, de los cualos 2.000 o 2.500 yeren tordos cabecicafé.” Dormíen en llameres chines (''[[Ulmus parvifolia]]'') alredor del palaciu de xusticia de la ciudá. “Los estorninos rexuntar nes cañes más altes, los tordos cabecicafé debaxo d'ellos.”<ref name="birdsbybent"/> === Vocalizaciones === {{VT|Reproducción del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Cortexu}} Les [[vocalización de les aves|vocalizaciones]] son el componente básicu del sistema de [[comunicación animal|comunicación]] de los tordos cabecicafé.<ref name="oxford"/> Al igual que n'otros [[paseriformes]], cumplen un rol importante mientres la dómina de reproducción.<ref name="springerlink"/> Son utilizaes ente los machos no que podría denominase "duelos vocales" que sirven pa establecer [[xerarquía|xerarquíes]] de dominancia dientro d'un grupu.<ref name="oxford"/> Coles mesmes, cantar persistentemente ye-yos necesariu pa consiguir una compañera cola qu'apariase.<ref name="oxford"/> Magar tamién canten nos meses d'iviernu, los machos faen mayor usu d'estes vocalizaciones, fundamentales p'atraer a les femes, como parte del [[cortexu]] y mientres la temporada reproductiva.<ref name="springerlink"/> Aretas A. Saunders describió: {{cita|Dalgunos de los soníos del tordu cabecicafé son claramente estacionales, emitíos na so mayoría, sinón puramente, pol machu y polo tanto tendríen de ser consideraos cantares, anque nun sían bien prestosos al escuchu. La más común d'elles consiste nuna nota enllargada, aguda y chillona, siguida d'otros dos o trés notes más curties y graves y xeneralmente sibilantes. Podría ser transcripta como ''wheeeee tsitsitsi''. (…) La primer nota puede tar por completu dientro d'un mesmu tonu o alzase llixeramente. Una alternativa non inusual consiste nuna primer nota procedida por una variación descendente que ye esplosiva y sibilante de primeres; suena ''wheeeee tseeya'' y recuerda abondo a una tusida. Mientres el [[cortexu]], cuando'l machu ta inclinándose y esplegando les sos nales y cola, produz otru tipu de cantar, daqué similar a la descripta pal [[Quiscalus|zanate]] so circunstancies asemeyaes, pero polo xeneral xube abruptamente dende un [[Tonu (acústica)|tonu acústicu]] grave a unu agudu: dos o trés notes baxes y depués unes poques altes y chillonas. Les notes graves nun son aspres, sinón gorgoteantes. Suena como ''glub-glub-kee-he-heek''. (…) El periodu nel qu'estos cantares son reproducíes estender ente l'apuerto de les aves y principios de xunetu, cuando termina la puesta de güevos y les aves rexuntar en bandaes p'alimentase nos campos mientres el restu del branu. Les notes de los sos llamaos inclúin un curtiu ''chuck'', un ''preeah'' pocu definíu y un traqueteo fuerte y aspru.<ref name="birdsbybent"/>}} El botánicu y ornitólogu [[Eugene Pintard Bicknell]] ([[1884]]) afirmó: {{cita|Paez nun haber regularidá nel so cantar na seronda; pero escuché dellos cantares imperfectos o incompletes en distintes oportunidaes nel mes siguiente a mediaos de setiembre. Dacuando, na seronda, cuando los tordos cabecicafé rexuntar en pequeñes bandaes, vuélvense parladores y l'emisión combinada de les sos notes graves produz el soníu d'un garllo nidiu.<ref name="birdsbybent"/>}} == Alimentación == [[Ficheru:Molothrus Ater (AF) right-01.jpg|thumb|left|[[Fema]] alimentándose de [[grana|granes]].]] La so dieta ta compuesta de granes, frutos, [[Baga|bayes]], [[inseutu|inseutos]] y otros [[invertebráu|invertebraos]].<ref name="bologna"/> Prefieren les granes de yerbes a los granos de cultivu.<ref name="cornell"/> Mientres el branu, les granes representen alredor de la metá de la so dieta, ente que la otra metá consiste n'inseutos y otros invertebraos. Les granes y los granos residuales componen más del 90% de la so alimentación ivernizo.<ref name="birdweb"/> Aliméntense sobre'l suelu,<ref name="roof"/> en grupos mistos d'[[ictéridos]] y [[estornín|estorninos]].<ref name="cornell"/> Mientres caminen sobre la tierra alimentándose, llevanten la cola percima del so envés.<ref name="national_geographic"/><ref name="birding_information">{{cita web |url=http://www.birdinginformation.com/birds/blackbirds-meadowlarks-orioles/brown-headed-cowbird/ |títulu=Brown-Headed Cowbird – birdinginformation.com |fechaaccesu=8 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> Frecuentemente siguen a caballos, vaques y bisontes p'atrapar los [[inseutu|inseutos]] qu'éstos llevanten al caminar; d'ellí, los nomes de "vaqueru cabecicafé" y "vaqueru de cabeza castaña".<ref name="birdsbybent"/> Busquen alimentu ente les cabeces y les pates del ganáu, ensin axorizase.<ref name="birdsbybent"/> N'ocasiones tamién se posen sobre'l llombu d'estos [[mamíferu|mamíferos]] y estrayen les [[cachiparru|cachiparros]] ya inseutos qu'atopen sobre ellos. Dellos autores d'antaño afirmaron que buscaben [[Vierme intestinal|viermes intestinales]] ente los [[escrementu|escrementos]] de dichos animales; sicasí, según [[Arthur Cleveland Bent]], esto nun foi sofitáu polos analises estomacales.<ref name="birdsbybent"/> Les femes precisen grandes cantidaes de [[calciu]] pa depositar los sos numberosos güevos, que consiguen inxiriendo les [[concha|conches]] de [[cascoxu|cascoxos]] y dacuando los pulgos de los güevos de l'ave hospedadora que'l so nial parasiten, particularmente mientres la temporada reproductiva.<ref name="cornell"/><ref name="birdweb"/> Beal ([[1900]]) escribió sobre los conteníos estomacales de 544 tordos cabecicafé, llograos de 20 distintos estaos mientres tolos meses del añu y esaminaos pola ''[[Biological Survey]]'': {{cita|Los alimentos topaos nestos [[estómagu|estómagos]] fueron clasificaos de la siguiente manera: materia animal (22,3%) y materia vexetal (77,7%). (...) Los alimentos d'orixe animal consisten casi dafechu n'[[inseutu|inseutos]] y [[araña|arañes]], siendo unos pocos [[cascoxu|cascoxos]] la esceición. Los inseutos entienden [[aviespa|aviespes]] y [[formiga|formigues]] ([[Hymenoptera]]), [[hemípteros]], delles [[mosca|mosques]] ([[Diptera]]), escarabayos ([[Coleoptera]]), [[saltamonte]]s ([[Orthoptera]]) y [[gata|gates]] ([[Lepidoptera]]). (…) Los saltapraos paecen ser l'alimentu animal favoritu de los tordos cabecicafé y componen la metá de la so dieta [[insectívoru|insectívora]] o un 11% del total. (…) Los alimentos d'orixe vexetal del tordu cabecicafé entepasen a los d'orixe animal tantu en calidá como en variedá. Cuando esamina'l suelu en cascos d'estancia y caminos evidentemente busca granes espardíes más qu'inseutos, anque probablemente tomen estos postreros cuando los atopen.(…) [Consume tamién] granes dures de camperes y yerbes, con pocos nicios de consumu de [[magaya]] de [[fruta]] o otru tipu de materia vexetal nidiu.<ref name="birdsbybent"/>}} Atopáronse granos de [[maíz]] en 56 estómagos, de [[trigu]] en 20, d'[[avena|avenes]] en 102 (…), ente que se toparon granes d'[[Ambrosia|ambrosías]] en 176 estómagos, de ''[[Echinochloa]]''<ref>'''Nota:''' La fonte d'información orixinal (n'inglés) fala de ''barngrass'' —tamién conocíu como ''[[:en:barnyard grass|barnyard grass]]''—, denominación que puede aplicase tantu al xéneru ''[[Echinochloa]]'' nel so conxuntu como puramente a la especie ''[[Echinochloa crus-galli]]''. Ante l'ausencia de [[nome científicu|nomes científicos]] esclaradores nel artículu orixinal qu'estenen esa ambigüedá, optar por interpretar aquella denominación como sinónima del xéneru.</ref> en 265 y de ''[[Panicum]]'' en 133. Los granos constituyíen un 16,5% —alredor d'un sestu— de la so dieta añal y probablemente la metá d'estos sían granos residuales.<ref name="birdsbybent"/> Beal afirmó: {{cita|Resumiendo los resultaos de la investigación, los siguientes puntos pueden considerase abondo sólidos: 1) Un 20% del alimentu del tordu cabecicafé consiste n'inseutos, que son perxudiciales, o bien, cafiantes. 2) Un 16% ye granu, que'l so consumu podría considerase una perda, anque ye casi seguro que la metá d'ésti seya granu residual. 3) Más del 50% consiste en granes de yerbes perxudiciales, que la so eliminación ye beneficiosa pal productor. 4) Práuticamente nun comen fruta.<ref name="birdsbybent"/>}} B. H. Warren ([[1890]]) aseveró que los tordos cabecicafé peracaben [[Mora (fruta)|mores]], [[cereza montesa|cereces monteses]], ''[[Vitis aestivalis]]'' y otres [[Baga|bayes]]. Y. R. Kalmbach ([[1914]]) incluyir ente les aves que comen ''[[Hypera postica]]'', un [[escarabayu]] [[curculiónido]] qu'afecta los cultivos d'[[alfalfa]]; según él, dende'l [[1 de mayu]] hasta mediaos de xunetu, el [[curculionoideo]] constitúi más de la metá de la so ingesta. El zoólogu [[Arthur Holmes Howell]] ([[1907]]) afirmó que s'alimentaba del ''[[Anthonomus grandis]]'', otru curculiónido nocivu pa l'agricultura, qu'estropia los cultivos d'[[algodón]]. Hervey Brackbill escribiólu lo siguiente a [[Arthur Cleveland Bent]]: “Una tarde atopé con una fema de tordu cabecicafé comiendo [[cipsela|granes]] de [[Taraxacum|diente de lleón]] direutamente de la estructura que les sostenía. Tuvo De haber atopáu dificultosu alimentase d'esi tarmu rectu, por que lo dempués de que guardara unos pocos taragaños sos, suxetar sobre'l suelu con una de les sos pates y terminó de comer d'esa manera.”<ref name="birdsbybent"/> == Reproducción == {{AP|Reproducción del tordu cabecicafé (Molothrus ater)|Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)}} [[Ficheru:Cowbirdsincourtship.jpg|thumb|right|[[Cortexu]] sobre un teyáu.]] La traza más carauterística d'esta ave con al respeutive de la so [[reproducción]] ye'l fechu de que practica'l [[parasitismu de puesta]]. La fema deposita les sos [[güevu (bioloxía)|güevos]] nos [[nial]]s d'otres aves —típicamente, [[paseriformes]] pequeños—,<ref name="issg"/> en particular naquéllos en forma de taza.<ref name="petit"/> Los [[machu|machos]] algamen la [[maduror sexual]] al añu, pero escasamente [[cópula|apáriense]] hasta los dos años.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="lowther_1993"/> Les [[fema|femes]] reprodúcense yá al añu d'edá.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="lowther_1993"/> Al igual que n'otros [[paseriformes]], les [[vocalización de les aves|vocalizaciones]] cumplen un rol importante mientres la dómina de reproducción. Magar tamién canten nos meses d'iviernu, los machos faen mayor usu d'estes vocalizaciones, fundamentales p'atraer a les femes, como parte del [[cortexu]] y mientres la temporada reproductiva.<ref name="springerlink">{{cita web |url= http://resources.metapress.com/pdf-preview.axd?code=m4lyfdnxnwju7398&size=largest |títulu= Cultures, genes, and neurons in the development of song and singing in brown-headed cowbirds (''Molothrus ater'') |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 |fecha= 31 d'ochobre de 2002 |idioma= inglés }}</ref> La temporada reproductiva empecipia n'abril, remata en mayu, empieza a tornar en xunu y sigue de manera esporádica en xunetu.<ref name="issg"/> Según Ortega ([[1998]]), xeneralmente estiéndese dende empiezos de mayu a fines de xunetu, un periodu que se superpone cola dómina de reproducción de numberoses aves norteamericanes de los pacionales (Stewart, [[1975]]).<ref name="npwrc"/> En [[Dakota del Norte]], acordies con Stewart ([[1975]]), enllargar hasta mediaos d'agostu, pero tien la so puxanza ente entamos de mayu y mediaos de xunetu.<ref name="npwrc"/> En [[Connecticut]], ye posible ver adultos [[cortexu|cortexando]] en marzu y entamos d'abril y les femes empiecen a depositar los sos güevos a mediaos de mayu.<ref name="connecticut"/> Según información de [[1958]], los tordos cabecicafé ponen los sos güevos en [[Maryland]] y el [[Distritu de Columbia]] dende fines d'abril a fines de xunetu (siendo les feches estremes el [[24 d'abril]] y el [[28 de xunetu]]), particularmente dende empiezos de mayu hasta empiezos de xunetu.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="stewart_robbins"/> Según un estudiu publicáu en [[1993]], en [[Misuri]] atopáronse güevos d'esta especie en niales ayenos dende mediaos d'abril hasta mediaos de xunetu.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="lowther_1993"/> Numberosos estudios constataron una ciertu enclín a tornar una y otra vez a les mesmes zones de reproducción tantu per parte de los machos como de les femes. En [[Manitoba]] ([[Canadá]]), el 64% de 337 machos marcaos y el 46% de 173 femes marcaes exhibíen un comportamientu de fidelidá escontra los sitios nos que se reproducíen (Woolfenden y otros, [[2001]]). Shake y Mattsson ([[1975]]) atopar con que'l 40% de 119 machos y el 9% de 81 femes marcaos en [[Michigan]] centroseptentrional tornaron a un radiu de 4,8 km dende'l puntu nel que fueren identificaos l'añu anterior. Nun estudiu lleváu a cabu n'[[Illinois]], Raim ([[2000]]) afayó que'l 47% de 79 sitios de reproducción utilizaos por femes con marques de colores en xunu d'un añu volvía ser usáu poles mesmes aves al añu siguiente.<ref name="npwrc"/> == Factores de mortalidá == Nel nordeste d'[[Arkansas]], afayáronse [[egagrópila|egagrópiles]] de uxu campestre (''[[Asio flammeus]]'') que conteníen restos de tordos cabecicafé.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="smith_hanebrink">{{cita publicación |apellíu=Smith |nome=Ronald A. |apellíu2=Hanebrink |nome2=Earl L. |títulu=Analysis of regurgitated short-eared owl (''[[Asio flammeus]]'') pellets from the Roth Prairie, [[Condáu d'Arkansas|Arkansas County]], [[Arkansas]] |url= |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1982 |publicación=Arkansas Academy of Science Proceedings |volume=36 |númberu= |páxina=106-108 |editorial=Arkansas Academy of Science }}</ref> Los [[predador]]es de los pitucos inclúin la culiebra corredora constrictor (''[[Coluber constictor]]''), la víbora ratonera (''[[Elaphe obsoleta]]'') y el glayu azul (''[[Cyanocitta cristata]]''). Estes aves dacuando ataquen conxuntamente a los uxos cornudos (''[[Bubo virginianus]]''), un potencial predador tantu pa los adultos como pa los mozos. Los [[ectoparásitos]], los [[helmintos]] y les [[bacteria|bacteries]] [[infeición|infeicioses]] son otros factores de mortalidá.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="lowther_1993"/> Acordies con [[Arthur Cleveland Bent]] ([[1958]]), mientres fuelguen son preses del visón americanu (''[[Neovison vison]]''), les papalbes (''[[Mustela]] spp.'') y los [[uxos]], y mientres el día son atacaos por ferres (''[[Falco]] spp.'') y otros [[falconiformes]]. Harold S. Peters ([[1936]]) llista un [[Phthiraptera|pioyu]], dos mosques, una [[cachiparru]] y otros dos especies d'[[ácaru|ácaros]] como [[ectoparásitos]] del tordu cabecicafé oriental.<ref name="birdsbybent"/> Los [[sustancia químico|químicos]] utilizaos pa controlar los inseutos pueden matar a los tordos cabecicafé. En [[Nuevu Méxicu]], el [[toxafeno]] aplicáu a una superficie de 71.600 hectárees de pradería de campera curtia causó un amenorgamientu nel númberu d'estes aves (McEwen y otros, [[1972]]). El [[diazinón]] alboráu sobre'l verde y sobre una cancha de baseball en [[Connecticut]] mató a docenes de tordos cabecicafé (Anderson y Glowa, [[1985]]).<ref name="npwrc"/> == Impautu económicu == [[Ficheru:Boll weevil.jpg|thumb|right|El tordu cabecicafé aliméntase de ''[[Anthonomus grandis]]'', un [[curculiónido]] qu'afecta los cultivos d'[[algodón]].]] Acordies con [[Arthur Cleveland Bent]], los sos vezos alimenticios son decididamente más beneficiosos que perjudicales, provocando bien pocu dañu a los cultivos y esaniciando munchos inseutos nocivos. Aliméntense, por casu, de ''[[Anthonomus grandis]]'' y ''[[Hypera postica]]'', dos especies de [[curculiónidos]] qu'afecten el [[algodón]] y l'[[alfalfa]] respeutivamente. La principal causa de la so impopularidá xaz nel dañu que produz al traviés del so comportamientu parasítico, que de xuru interfier cola crianza d'una gran cantidá de pequeñes aves [[insectívoru|insectívores]].<ref name="birdsbybent"/> Beal ([[1900]]) escribió al respeutu: {{cita|Cuando un únicu pitucu de tordu cabecicafé reemplaza una niarada de cuatro aves, produzse, obviamente, una perda clara; pero, como yá se dixo, tien d'atribuyíse-y una gran importancia económica por cuenta de los sos vezos alimenticios, y hai que recordar que na mayoría de los casos les aves esaniciaes son muncho más pequeñes que l'intrusu y polo tanto l'efeutu de la so alimentación ye menor, y que de cutiu se depositen dos o tres güevos de tordu cabecicafé nun mesmu nial.<ref name="birdsbybent"/>}} De 215 especies [[neotropical]]es migratories, Rodenhouse y otros ([[1992]]) listan al tordu cabecicafé ente les menos de diez que causen un dañu significativu a los cultivos sobre amplies árees xeográfiques.<ref name="rodenhouse_best_o'connor">{{cita publicación |apellíu=Rodenhouse |nome=Nicholas L. |apellíu2=Best |nome2=Louis B. |apellíu3=O'Connor |nome3=Raymond J. |apellíu4=Bollinger |nome4=Eric K. |títulu=Effects of temperate agriculture on neotropical migrant landbirds |url=http://www.fs.fed.us/rm/pubs_rm/rm_gtr229/rm_gtr229_280_295.pdf |fechaaccesu=4 d'abril de 2011 |idioma=inglés |fecha=1992 |publicación=Gen. Tech. Rep. RM-229 |páxina=280-295 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura d'Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal d'Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Rocky Mountain Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu=[[Fort Collins (Colorado)]] }}</ref> == Impautu ecolóxicu == {{VT|Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Repercusiones sobre la niarada del güéspede}} [[Ficheru:Dendroica chrysoparia1.jpg|thumb|left|El [[parasitismu de puesta]] del tordu cabecicafé ye una amenaza pal chipe mexelles doraes (''[[Dendroica chrysoparia]]'').]] El problema del parasitismu del tordu cabecicafé, especialmente nos hábitats riberanos, foi documentáu.<ref name="laymon"/> Por cuenta de que puede tener un impautu significativu sobre l'ésitu reproductivu d'otres aves, munches aprendieron a reconocer esti peligru y actúen agresivamente escontra'l tordu cabecicafé cuando ésti avérase a los sos [[territoriu (animal)|territorios]].<ref name="roof"/> La [[fragmentación d'hábitat|fragmentación de los montes]] en [[América del norte]] espandió'l so [[hábitat]] y amenorgó —y en munchos llugares, esanició— los hábitats de vexetación trupa nos qu'esta especie nun enfusaba.<ref name="roof"/> De resultes, un ciertu númberu d'aves del monte sufre una amenaza progresiva de [[parasitismu de puesta]].<ref name="roof"/><ref name="brittingham_temple"/> A diferencia de les moradores de les [[Grandes Llanures]], estes nueves víctimes non [[coevolución|evolucionaron conxuntamente]] col tordu cabecicafé y, por esta razón, nun cunten coles defenses naturales necesaries pa faer frente al so parasitismu y vuélvense desaxeradamente vulnerables en presencia d'estos parásitos de puesta.<ref name="hiltonpond"/><ref name="brittingham_temple"/> responsabilizóse-y pol amenorgamientu nes [[población (bioloxía)|poblaciones]] de dellos [[paseriformes]].<ref name="issg"/> Per otru llau, Martin ([[1992]]) sostuvo que na mayoría de los llugares los efeutos de la [[depredación]] nos niales sobre la dinámica poblacional de los güéspedes del tordu cabecicafé superen llargamente les repercusiones del parasitismu de puesta.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> === Factores determinantes del so impautu ecolóxicu === [[Ficheru:Dendroica discolor.jpg|thumb|180px|right|L'altu nivel d'abandonu en niales frayaos de verdín de les praderíes (''[[Dendroica discolor]]'') fai que pueda tolerar una tasa de parasitismu mayor.]] Anque delles especies pueden volver añerar y, poro, el so ésitu reproductivu nun se ve tan afeutáu pol parasitismu de puesta, otres aves que les sos temporaes de reproducción son más embrivíes nun son capaces de faelo y cuerren mayor riesgu pola mor del tordu cabecicafé. Sicasí, parte d'esti impautu ambiental ye controversial y un estudiu sobre la magnitú de los daños del tordu cabecicafé nes poblaciones d'aves norteamericanes argumentó que los [[conservacionista|conservacionistes]] y el públicu polo xeneral tienden a magnificar les implicaciones d'esta peculiar estratexa reproductiva como causa importante del decrecimiento de les poblaciones d'aves.<ref name="issg"/> Polo xeneral, les poblaciones de güéspedes tienen de producir 2,0 – 2,5 moces al añu por pareya pa caltener una tasa de crecedera poblacional positiva, asumiendo que la sobrevivencia añal seya d'un 40 – 60% pa los adultos y 20 – 35% pa los mozos. Los niveles de parasitismu de puesta que pueden ser toleraos calteniendo una crecedera poblacional positivu varien ente les distintes aves hospedadoras. Les especies con altos niveles de depredación nos sos niales, una baxa proporción d'abandonu de los niales parasitados, periodos d'incubación enllargaos y temporaes reproductives curties en rellación al periodu d'incubación namái pueden soportar una frecuencia parasítica menor. Contrariamente, les especies con escasa depredación nos sos niales, un altu porcentaxe d'abandonu de los niales frayaos —por casu: el verdín de les praderíes (''[[Dendroica discolor]]''); Nolan, [[1978]]—, periodos d'incubación amenorgaos y dómines de cría más llargues podríen ser más resistentes a l'amenaza del parasitismu.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> === Especies y subespecies amenzadas y non amenaciaes === [[Ficheru:Song Sparrow 0020.jpg|thumb|left|El tordu cabecicafé nun amenacia al gorrión melódicu (''[[Melospiza melodia]]'') anque los sos niales son bien parasitados.]] El parasitismu de puesta del tordu cabecicafé representa efeutivamente una amenaza pa diversos [[paseriformes]] [[neotropical]]es [[Migración de les aves migratorios]] con [[área de distribución|árees de distribución]] acutaes.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Robinson y otros ([[1989]]) inclúin ente les aves amenaciaes pol parasitismu al chipe de Kirtland (''[[Dendroica kirtlandii]]''; Walkinshaw, [[1983]]), una subespecie de víreo de Bell (''[[Vireo bellii]] pusillus''; Franzreb, [[1989]]), otra de mosquerito saucero (''[[Empidonax traillii]] extimus''; Unitt, [[1987]]; Brown, [[1988]]), al víreo gorra negra (''[[Vireo atricapilla]]''; Grzybowski y otros, [[1986]]) y al chipe mexelles doraes (''[[Dendroica chrysoparia]]'').<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Hai de solliñar que pal mosquerito saucero, según pa la mayoría de les especies en peligru afeutaes pol parasitismu del tordu cabecicafé, esiste una interaición complexa ente los efeutos direutos resultantes de la [[destrucción d'hábitat|perda del so hábitat]] y los efeutos indireutos derivaos del parasitismu de puesta.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="rothstein"/> Les pequeñes [[población (bioloxía)|poblaciones]] d'estes aves son frecuentemente parasitadas, lo que condució a la implementación de programes de captura de tordos cabecicafé n'árees específiques de reproducción onde otres especies tán amenaciaes.<ref name="roof"/> Los güéspedes con árees de distribución más amplies son menos vulnerables por cuenta de que les poblaciones severamente parasitadas pueden ser reestablecidas con inmigrantes procedentes d'otres rexones onde'l parasitismu seya menor.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Nuna investigación llevada a cabu nel ''[[Sierra National Forest]]'' ([[California]]) ente [[1980]] y [[1981]] (Verner y Ritter, [[1983]]), la bayura relativa de vírevos gorjeadores (''[[Vireo gilvus]]'') taba negativamente rellacionada cola de tordos cabecicafé, lo cual sofita los resultaos d'estudios anteriores qu'habíen atopáu altes tases de parasitismu de puesta nos niales d'esta especie na [[Sierra Nevada (Estaos Xuníos)|Sierra Nevada]]. Sicasí, por cuenta de que los tordos cabecicafé son raros o s'atopen ausentes en munchos de los principales tipos de hábitats y n'árees alloñaes de fontes d'alimentu venceyaes a les actividaes humanes, Verner y Ritter punxeron en dulda la posibilidá de que dalguna otra especie na Sierra Nevada viérase amenazada pol parasitismu. Aun así, los autores destacaron la necesidá d'un monitoreo periódicu por cuenta de la creciente presencia humana nos montes.<ref name="verner_ritter"/> Gaines ([[1974]]), nun estudiu de l'[[avifauna]] riberana del [[Valle de Sacramento]] (California), suxurió que los tordos cabecicafé constituyeren un factor relevante nos significativos amenorgamientos poblacionales de delles especies de paseriformes nesi llugar mientres los cuarenta años anteriores. El víreo de Bell (''[[Vireo bellii]]'') sumió aparentemente de California central y el parasitismu del tordu cabecicafé ye consideráu una de les principales causes d'esto (Games, [[1974]]; Goldwasser y otros, [[1980]]).<ref name="verner_ritter"/> ==== Efeutu sobre'l chipe de Kirtland (''Dendroica kirtlandii'') ==== [[Ficheru:Kirtland's Warbler - male.jpg|thumb|165px|right|El tordu cabecicafé foi combatíu en [[Michigan]] pa protexer al chipe de Kirtland (''[[Dendroica kirtlandii]]'').]] Mayfield ([[1960]]) identificó una tasa de parasitismu del 55% nos niales del chipe de Kirtland (''[[Dendroica kirtlandii]]'').<ref name="friedmann_kiff_rothstein">{{cita publicación |apellíu=Friedmann |nome=Herbert |apellíu2=Kiff |nome2=Lloyd F. |apellíu3=Rothstein |nome3=Stephen I. |enllaceautor=Herbert Friedmann |títulu=A further contribution to knowledge of the host relations of the parasitic cowbirds |url=http://www.sil.si.edu/smithsoniancontributions/Zoology/pdf_hi/SCTZ-0235.pdf |fechaaccesu=26 de xunu de 2011 |idioma=inglés |añu=1977 |publicación=Smithsonian Contributions to Zoology |volume=235 |páxina=5-10 |editorial=[[Smithsonian Institution Press]] |allugamientu=[[Washington D.C.]] }}</ref> En [[1971]], el mesmu autor agoró la [[estinción]] de la especie pa [[1980]] si'l tordu cabecicafé nun yera controláu.<ref name="mayfield_1975">{{cita publicación |apellíu=Mayfield |nome=Harold F. |títulu=The numbers of Kirtland's warblers |idioma=inglés |fecha=1975 |publicación=Jack-Pine Warbler |volume=53 |númberu=2 |páxina=39-47 }}</ref><ref name="mayfield_1993">{{cita publicación |apellíu=Mayfield |nome=Harold F. |títulu=Kirtland's warblers benefit from large forest tracts |url=http://elibrary.unm.edu/sora/Wilson/v105n02/p0351-p0353.pdf |fechaaccesu=24 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=xunu de 1993 |publicación=Wilson Bulletin |volume=105 |númberu=2 |páxina=351-353 }}</ref> Gracies a un programa estensivu empecipiáu en [[1972]], la población d'esta ave caltúvose estable mientres unos venti años anque ensin recuperase, hasta que se rexistraron llixeros aumentos poblacionales en [[1991]] y [[1992]].<ref name="mayfield_1993"/> Conforme a dos estudios de [[1993]], ye probable que dichu programa fuera la clave pa la estabilización de les poblaciones del chipe de Kirtland.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/><ref name="mayfield_1993"/> En [[1972]], el [[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos]], en cooperación col [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], el [[Departamentu de Recursos Naturales de Michigan]] y la ''[[Michigan Audubon Society]]'', empezó a controlar el númberu de tordos cabecicafé con trampes allugaes nes árees de nidificación del chipe de Kirtland en primavera y a empiezos del branu. Les trampes, que conteníen [[miyu]], agua y dellos tordos cabecicafé vivos, yeren revisaes a diariu y los tordos cabecicafé prindaos yeren esaniciaos. L'ésitu reproductivu del chipe ameyoró dramáticamente dende l'entamu del programa y la tasa de parasitismu amenorgar d'un 69% en [[1966]] - [[1971]] a menos del 5%. La cantidá de pitucos de chipe por nial que llograben independizase aumentó de menos d'unu a casi trés.<ref name="dnre"/><ref name="dnre_kirtlandswarbler">{{cita web |url=http://www.michigan.gov/dnr/0,1607,7-153-10370_12145_12202-32591--,00.html#cowbirds |títulu= Michigan Department of Natural Resources and Environment - Kirtland's Warbler (''Dendroica kirtlandii'') |fechaaccesu=24 de marzu de 2011 |idioma=inglés }}</ref> ==== Efeutu sobre'l víreo de Bell (''Vireo bellii'') ==== [[Ficheru:Vireo bellii1.jpg|thumb|left|El tordu cabecicafé foi combatíu en [[California]] pa protexer al víreo de Bell (''[[Vireo bellii]]'').]] El víreo de Bell (''[[Vireo bellii]]'') constrúi niales en forma de taza abierta, que son bien susceptibles al parasitismu del tordu cabecicafé (Goldwasser y otros, [[1980]]). La reaición del víreo puede ser tantu l'abandonu del nial como l'aceptación de los güevos estraños (Barlow, [[1962]]). Naturalmente, los niales non parasitados son más esitosos. Laymon ([[1987]]) calculó les curves de crecedera poblacional acordies con cuatro tases parasíticas distintos utilizando información d'ocho estudios ente [[1929]] y [[1980]]: 13%, la tasa más baxa conocida; 30%, el promediu de los trés tases más baxes; 48%, el promediu de los ocho estudios, y 69%, el promediu de los dos tases más altes. Con una tasa de parasitismu d'un 13%, una población de vírevos de Bell de 10 femes algamaría les 100 femes en 6 años. Una población con una tasa de parasitismu del 30% precisaría 37 años pa llegar a les 100 femes, ente que tases del 48% y 69% llevaríen a la [[estinción]] en 18 y 8 años respeutivamente. Asina, les tases cimeres al 48% conduciríen a la estinción nun amenorgáu ralu de tiempu, ente que les mayores al 30% repercutiríen nuna población inestable que podría escastase por causa d'acontecimientos eventuales.<ref name="laymon"/> La subespecie ''pusillus'' de víreo de Bell, otrora abondosu nel [[Valle Central de California]] y otros sistemes fluviales de baxa altitú n'[[California|esi estáu norteamericanu]] y nel [[Méxicu|mexicanu]] de [[Baxa California]], sumió de la mayor parte del so área de distribución reproductiva debíu al llindáu ésitu de la so reproducción pola mor del parasitismu del tordu cabecicafé y a la perda del so hábitat.<ref name="franzreb">{{cita llibru |apellíu=Franzreb |nome=Kathleen Y. |títulu=Ecology and conservation of the endangered least Bell's vireo |idioma=inglés |fecha=marzu de 1989 |editorial=[[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos]] |allugamientu=[[Washington, DC]] | url=http://oai.dtic.mil/oai/oai?verb=getRecord&metadataPrefix=html&identifier=ADA322886}}</ref> Amás d'en la so distribución, el ''Vireo bellii pusillus'' tamién sufrió un terrible amenorgamientu nel so númberu d'exemplares dende la [[década de 1920]] por cuenta de la alteración de la vexetación riberana y al parasitismu de puesta.<ref name="olson_gray">{{cita publicación |apellíu=Olson |nome=Thomas Y. |apellíu2=Gray |nome2=M. Violet |títulu=Characteristics of least Bell's vireo nest sites along the [[Ríu Santa Ynez|Santa Ynez River]] |url=http://www.fs.fed.us/psw/publications/documents/psw_gtr110/psw_gtr110_f_olson.pdf |fechaaccesu=24 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=1989 |publicación=USDA Forest Service Xen. Tech. Rep. PSW-110 |páxina=278-284 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Pacific Southwest Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu=[[Berkeley (California)]] }}</ref> Los programes de control d'estos parásitos de puesta n'árees riberanes resultaron beneficiosos pa la so reproducción.<ref name="franzreb"/> ==== Aves amenaciaes y non amenaciaes en Columbia Británica ==== [[Ficheru:WarblingVireo08.jpg|thumb|right|El parasitismu del tordu cabecicafé constitúi una amenaza pal víreo gorjeador (''[[Vireo gilvus]]'') na [[Columbia Británica]].]] {{VT|Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Parasitismu en niales de gorrión melódicu (Melospiza melodia)}} Na [[Columbia Británica]], les especies que pueden tar amenaciaes pol parasitismu del tordu cabecicafé inclúin el mosquerito saucero (''[[Empidonax traillii]]'') y el víreo gorjeador (''[[Vireo gilvus]]''). El víreo, otrora común nel sur del valle d'[[Okanagan]], práuticamente sumió del valle; el so amenorgamientu paez habese por cuenta de una combinación de la [[fragmentación d'hábitat|fragmentación del so hábitat]] y el parasitismu, factores que tán amenaciando la sobrevivencia d'otros paseriformes na rexón (Smith y otros, [[1998]]).<ref name="ubcpress"/> Pa dellos otros paseriformes, sicasí, particularmente les víctimes más frecuentes del parasitismu del tordu cabecicafé, que son especies comunes y llargamente distribuyíes, esiste poca evidencia de dalgún efeutu nocivu nes sos poblaciones. Por exemplu, nuna población de gorriones melódicos (''[[Melospiza melodia]]'') en [[Mandate Island]] —una islla diminuta nel [[estrechu de Georgia]], al sudeste de la [[isla de Vancouver]]—, les femes que los sos niales fueron parasitados siquier una vegada mientres la temporada reproductiva llograron criar tantos pitucos hasta qu'éstos llograren la independencia como les femes que nun sufrieren parasitismu dalgunu nos sos niales (Smith, [[1981]]). La [[colonización]] de Mandate Island per parte d'una o dos femes de tordu cabecicafé tuvo un impautu pequeñu nel númberu de gorriones melódicos por cuenta de la incompleta superposición de les temporaes de puesta de güevos de dambes especies, les multiplicidá de les niaraes del gorrión, la so habilidá pa criar a los sos propios pitucos xunto a los del tordu cabecicafé y el so ésitu reproductivu basáu na densidá de la so población (Smith y Arcese, [[1994]]).<ref name="ubcpress"/><ref name="smith_arcese">{{cita publicación |apellíu=Smith |nome=James N. M. |apellíu2=Arcese |nome2=Peter |títulu=Brown-headed cowbirds and an island population of song sparrows: a 16-year study |url=http://www.jstor.org/pss/1369102 |fechaaccesu=15 de marzu de 2011 |idioma=inglés |fecha=Payares de 1994 |publicación=[[The Condor]] |volume=96 |páxina=916-934 |editorial=[[Cooper Ornithological Society]]}}</ref> == Métodos de control poblacional == [[Ficheru:Black-capped vireo2.jpg|thumb|left|El tordu cabecicafé foi combatíu en [[Texas]] pa protexer al víreo gorra negra (''[[Vireo atricapilla]]'').]] A pesar de tar llegalmente protexíu pol ''[[Migratory Bird Treaty Act of 1918|Migratory Bird Treaty Act]]'',<ref name="fs.fed.us"/><ref name="usdoi">{{cita llibru |apellíu=[[Departamentu del Interior de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu de Pesca y Vida Montesa de los Estaos Xuníos|Serviciu de Pesca y Vida Montesa]] |títulu=Title 50, Code of federal regulations, Part 10: Xeneral provisions. FWS/-Y Reg. 10 |idioma=inglés |añu=1990 |editorial=[[Washington, DC]] }}</ref> los métodos de control direutu inclúin l'[[envelenamientu]], los disparos con armes de fueu y la captura con [[trampa|trampes]].<ref name="npwrc"/> Sicasí, les implicancias [[bioética|étiques]] de la erradicación de grandes númberos de tordos cabecicafé, una [[especie nativa]], tienen de ser consideraes.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Ente los métodos de control indireutu atópense la preservación d'amplies superficies de monte,<ref name="robinson_thompson_donovan">{{cita publicación |apellíu=Robinson |nome=Scott K. |apellíu2=Thompson III |nome2=Frank R. |apellíu3=Donovan |nome3=Therese M. |apellíu4=Whitehead |nome4=Donald R.|apellíu5=Faaborg |nome5=John|títulu=Rexonal forest fragmentation and the nesting success of migratory birds|url=http://www.ncrs.fs.fed.us/pubs/jrnl/1995/nc_1995_Robinson_001.pdf |fechaaccesu=3 d'abril de 2011 |idioma=inglés |fecha=31 de marzu de 1995 |publicación=[[Science]] |volume=267 |páxina=1987-1990 |editorial=[[Asociación d'Estaos Xuníos pa la Meyora de la Ciencia]] }}</ref> la [[reforestación]]<ref name="laymon"/> y l'eliminación de les sos zones d'alimentación.<ref name="robinson_thompson_donovan"/> Conocer n'ónde s'atopen les árees d'alimentación local ye esencial pa diseñar y predicir la efeutividá de los esfuercios por controlar el so númberu (Rothstein y otros, [[1987]]). La [[telemetría]] aprove la meyor información sobre l'usu d'árees d'alimentación y de reproducción (Rothstein y otros, [[1980]] y [[1984]]; F. Thompson, información ensin publicar), pero ye cara —alredor de 140 dólares por tresmisor— y trabayosa. F. Thompson envaloró que rastrexar a 35 o 40 femes con trasmisores con un equipu de trés persones mientres un periodu de dos meses costaría ente 25.000 y 35.000 dólares añales por sitiu estudiáu. Si la telemetría resulta demasiáu costosa, los tordos cabecicafé pueden ser censaos visitando potenciales sitios d'alimentación, especialmente al mediudía y a la tarde. Si les sos árees d'alimentación son amenorgaes, ye más probable que la captura con trampes seya efeutiva (Rothstein y otros, [[1987]]). Esisten ciertos nicios de que les femes podríen folgar en xunto inclusive mientres la temporada reproductiva en dellos llugares (F. Thompson, información ensin publicar), lo que se traduciría en mayores oportunidaes pal control local.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Una vegada que s'identificó la presencia de tordos cabecicafé nun área, tienen de llevase a cabo estudio pa determinar la tasa parasítica nes especies más vulnerables. El porcentaxe de parasitismu puede ser envaloráu a partir d'una amuesa de niales (Pease y Grzybowski) o la frecuencia relativa cola que los güéspedes son vistos alimentando a los sos propios pitucos en comparanza a los pitucos de tordu cabecicafé. Si'l nivel de parasitismu ye alto —mayor al 25% de los niales—, ye probable que la especie nun refugue los güevos intrusos (Rothstein, [[1975]]) y podría tar amenazada poles perturbaciones d'esta ave.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> === Control poblacional direutu === [[Ficheru:Colourful starling.jpeg|thumb|right|En [[Arkansas]], l'empléu d'un químicu pa esaniciar aves dañibles pa los cultivos mató miles de tordos cabecicafé y estornidos pintos (''[[Sturnus vulgaris]]'').]] Según Laymon ([[1987]]), los disparos posiblemente sían más efeutivos que les trampes en hábitats riberanos angostos. Mientres la temporada reproductiva, tantu los machos como les femes pueden ser atraíos al área d'algame d'una arma utilizando grabaciones d'una fema (Rothstein, comunicación personal). El dispara-yos a les femes de manera selectiva dexando a los machos desbalancearía la so población. L'atraición de los tordos cabecicafé per mediu de llamaos grabaos saca provechu d'un comportamientu natural venceyáu a la so reproducción, razón pola cual ye improbable qu'esistan exemplares inmunes a esti métodu, un problema que sí puede surdir coles trampes.<ref name="laymon"/> La otra téunica de control direutu frecuentemente utilizada consiste na so captura con trampes pel hibiernu en [[feedlot]]s y [[tambo (llechería)|tambos]], o bien mientres la temporada reproductiva nes proximidaes de los niales de les especies amenaciaes. Les xaules de grandes dimensiones con tordos cabecicafé vivos nel so interior faciendo les vegaes de señuelos demostraron ser efeutives p'atrapar estes aves (Crase y otros, [[1972]]). Los tordos cabecicafé son particularmente vulnerables a esti sistema por cuenta del so enclín a concentrase en bandaes numberoses mientres l'iviernu. Laymon ([[1987]]) suxure que la captura con trampes fora de la dómina de reproducción tien de considerase más seriamente nes árees con poblaciones comprobadamente sedentaries por cuenta de qu'en munchos casos desconoz si los tordos cabecicafé que pasen l'iviernu en ciertu llugar son los mesmos que se reproducen ellí; encamienta amás el marcáu de les aves pa estudiar los sos movimientos.<ref name="laymon"/> En [[Arkansas]], la [[4-aminopiridina]] foi utilizada pa matar a les aves qu'estropiaben los cultivos, entemeciendo una parte d'esi químicu en nueve partes d'alimentu, lo que resultó na muerte de 5.400 tordos cabecicafé y estorninos pintos (''[[Sturnus vulgaris]]''; Dolbeer, [[1988]]). Sicasí, la efeutividá de la 4-aminopiridina foi al curtiu plazu, por cuenta de que'l númberu d'aves recuperóse dientro de los 8 díes.<ref name="npwrc"/> ==== Trampes ==== [[Ficheru:Image-Chicken wire.jpg|thumb|left|Los llaos de les trampes suelen construyise con [[tela de gallineru]].]] L'empléu de trampes foi puestu en práutica exitosamente pa protexer delles especies [[neotropical]]es migratories con poblaciones pequeñes y árees de distribución locales.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Los tordos cabecicafé fueron viviegamente prindaos por axencies de recursos naturales nun esfuerciu por amenorgar el so impautu sobre les poblaciones de víreo gorra negra (''[[Vireo atricapilla]]'') en [[Texas]] y chipe de Kirtland (''[[Dendroica kirtlandii]]'') en [[Michigan]].<ref name="connecticut"/> Sicasí, ye pocu probable que la captura con trampes seya efeutiva sobre árees amplies tales como [[Monte nacional de los Estaos Xuníos|montes nacionales]].<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Les dimensiones de les xaules suelen variar ente los 2 x 2,5 x 1,5 m y los 5 x 5 x 2 m. Les d'esti postreru tamañu son utilizaes más de cutiu pa desfacer de grandes cantidaes de ictéridos n'árees con una importante concentración mientres los meses d'iviernu. Pueden tar constituyíes por distintos paneles que se ensamblen y desarmen fácilmente si esiste la necesidá de treslladar les trampes. Los tordos cabecicafé son atraíos por señuelos —otros exemplares de la so especie vivos nel interior de les xaules— y comida ya ingresen al traviés d'una entrada en forma d'embudu o rendija. Les entraes en forma de rendija fueron, hasta ciertu puntu, más esitoses que los embudos no que se refier a evitar l'escape de les aves prindaes (D. Steed, comunicación personal). Les xaules más grandes resulten más eficientes que les de menor tamañu (Hesteberg y otros, [[1985]]). Ye necesariu tener en cuenta l'anchu de l'abertures de la [[tela de gallineru]] utilizada na fabricación de les trampes: una pequeña variación nel so tamañu podría dexa-y a les femes, particularmente les de la subespecie más pequeña (''M. a. obscurus''), escapar.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> ===== Cebu y señuelos ===== [[Ficheru:Kamut grain.jpg|thumb|right|Los granos de [[trigu]] son frecuentemente utilizaos como [[cebu]] nes trampes.]] L'alimentu tien de ser allugáu direutamente debaxo de la entrada de la xaula pero non en montones grandes que puedan resultar estraños al tordu cabecicafé. Les trampes tienen de cuntar con oxetos sobre los que puedan posase y agua, preferentemente en puntos dende los cualos l'abertura d'entrada a la xaula nun seya direutamente visible. El suelu tien de tar llibre de verde y yerbes en tou momentu. Delles trampes col suelu raído en pacionales y terrenes agrícoles de cutiu atraen y prinden tordos cabecicafé n'ausencia de señuelos o inclusive nun habiendo un [[cebu]] adientro. Una variedá de granos y otres granes —incluyendo [[trigu]], [[miyu]], [[maíz]] molíu y [[xirasol]]— pueden funcionar como cebu.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Los señuelos tienen de ser una combinación de machos y femes. La inclusión de siquier dos femes señuelo ente los machos aumenta sustancialmente la captura d'otres femes. Les proporciones desbalanceadas en favor de les femes ente les aves señuelo fueron les más eficientes p'atrapar exemplares d'esi sexu. La captura de femes optimizada per mediu de les femes señuelo compensa en demasía los escapes ocasionales de femes atrapaes que puedan parasitar niales d'especies sensibles. Al cortar les nales de les femes señuelo, pueden embrivise los escapes. Sicasí, les aves coles nales cortaes nun tienen de paecer feríes, cuidao que esto podría afectar la captura d'otros exemplares.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Otra considerancia a tener en cuenta ye'l ralu de tiempu que les aves señuelo permanecen na xaula. Les que son calteníes mientres más de dos selmanes pueden alteriar la so [[comportamientu animal|comportamientu]] de tal manera qu'afectaríen negativamente la captura d'otros tordos cabecicafé. Esto asocede cuando los exemplares na trampa amuésense ansiosos por xunise a otros que s'averen. Por esta razón, los señuelos tienen de ser marcaos, removíos dacuando y reemplazaos con aves apocayá atrapaes.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> ===== Allugamientu y efeutividá ===== [[Ficheru:Canyon dam.jpg|thumb|left|Paisaxe nes [[montes Wichita]] ([[Oklahoma]]), llugar onde s'utilizaron trampes p'abelugar la reproducción del víreo gorra negra (''[[Vireo atricapilla]]'').]] El campu d'aición de les trampes individuales nes árees de reproducción nun supera con frecuencia los 0,8 km a la redonda (Grzybowski, información ensin publicar). En [[Fort Hood]] ([[Texas]]), mientres [[1991]], asitiáronse 52 trampes pa protexer una población de víreo gorra negra (''[[Vireo atricapilla]]'') distribuyida en 152 territorios espardíos (Hayden y Tazik, información ensin publicar). Nes [[montes Wichita]] ([[Oklahoma]]), nueve trampes fueron usaes pa protexer aprosimao 75 territorios del víreo (Grzybowski, información ensin publicar). Sacantes que la población amenazada seya pequeña —y, poro, yá en serios problemes—, l'usu de trampes tendría de ser estendíu y en consecuencia costosu.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> L'allugamientu de les xaules puede xugar un rol d'importancia na captura de tordos cabecicafé. Les trampes tienen de ser asitiaes n'espacios parcialmente abiertos, cerca de potenciales puntos d'observación altos, pero non direutamente debaxo d'ellos. Collins y otros ([[1989]]) indicaron que les trampes allugaes en hábitats riberanos mestos yeren menos efeutives que les dexaes n'árees abiertes axacentes a dichos hábitats. Como regla xeneral, les xaules tienen d'asitiase de manera tal qu'un tordu cabecicafé folgando no fondero de la mesma nun pueda acolumbrar una caña o otru oxetu nel que posase al traviés de l'abertura d'entrada de la trampa.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Los movimientos diarios del tordu cabecicafé podríen constituyir una de les considerancies más relevantes. Una bona estratexa d'allugamientu de les trampes consiste n'allugales ente los sitios d'alimentación y les árees que riquen proteición del parasitismu. Munchos tordos cabecicafé en terrenes apoderaos per llombes opten por travesar les per mediu de llechos secos de regueros, baxos y [[pasu de montaña|paso de monte]] al treslladase de les árees matutines de reproducción a les vespertines d'alimentación. Les xaules allugaes na entrada d'estes árees o nos pasos pueden ser más efeutives en dellos llugares. Nes [[montes Wichita]], por casu, les trampes dexaes metanes les árees de cría del víreo gorra negra amenorgaron el parasitismu d'un 70% a un 30%, doblando o triplicando'l so ésitu reproductivu. Sicasí, cuando les trampes yeren puestes nel perímetru de les árees de nidificación del víreo, el parasitismu amenorgar a menos del 20% y la fecundidá aumentaba ente seis y ocho veces (Grzybowski, [[1990]] ''a'').<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Otra estratexa consiste n'asitiar les xaules nes proximidaes de les árees d'alimentación, especialmente onde se concentren los reses. La tasa de captura de femes al día por trampa al empiezu del so implementación yera arrolladoramente cimeru cerca del ganáu o de bisontes americanos (''[[Bison bison]]'') que llueñe d'esos animales (Grzybowski, [[1990]] ''a''). Sicasí, si'l ganáu alcuéntrase esvalixáu, la efeutividá d'esti métodu vese comprometida (Rothstein y otros, [[1987]]; Tazik y Cornelius, información ensin publicar).<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Una variable pa esti últimu enfoque inclúi la [[rotación del ganáu]]. Na ''[[Kerr Wildlife Management Area]]'' ([[Texas]]), los reses yeren allugaes en pasturas darréu axacentes a les árees de cría del víreo gorra negra a empiezos de la temporada de nidificación. La tasa de captura de femes de tordu cabecicafé aumentó dramáticamente nes trampes más cercanes al ganáu, el nivel de parasitismu foi'l más baxu rexistráu y l'ésitu reproductivu, el más altu documentáu (Grzybowski, [[1990]] ''b'').<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> De cutiu, la tasa de captura ye alzada de primeres d'estos programes de control poblacional y baxa sustancialmente tres un periodu de captura inicial d'ente dos y cuatro selmanes. La mayor parte de los tordos cabecicafé son removíos nesi ralu inicial, anque les xaules dispuestes nes proximidaes de los sitios d'alimentación siguen atrapando tordos cabecicafé mientres la mayor parte de la temporada.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> ==== Disparos ==== Los disparos fueron implementaos xunto a les trampes en [[Fort Hood]] (Hayden y Tazik, información ensin publicar), pero los efeutos específicos de los mesmos nun taben aisllaos de los de la captura con xaules. Alredor de 247 femes fueron aniquilaes d'esta manera, dalgunes de les cualos probablemente seríen atrapaes de nun recibir un disparu. Sicasí, esta téunica puede ser utilizada pa desfacer d'un númberu significativu de tordos cabecicafé y pobablemente resulte útil y más efeutiva en delles árees con grupos pequeños o espardíos d'exemplares d'especies amenaciaes. Sicasí, los tordos cabecicafé son sensibles a l'actividá cerca de les trampes, incluyendo una enllargada presencia humana. Por esa razón, l'empléu d'armes como métodu de control poblacional nun tendría de ser efeutuáu nos sitios nos que s'allugaron trampes.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> ==== Control poblacional en sitios de descansu comunal ivernizu ==== Por cuenta de que los tordos cabecicafé fuelguen en grandes grupos fora de la temporada de reproducción, son potencialmente vulnerables a los esfuercios a gran escala por controlar el so númberu (Johnson y otros, [[1980]]). Aparentemente, los programes previos de erradicación surtieron poco efeutu sobre la población nacional de tordos cabecicafé, posiblemente por causa de que les aves que se concentren nos mesmos puntos de descansu comunal proceden en realidá de munches rexones distintes. Arriendes d'ello, la efeutividá del control poblacional nesos sitios de descansu ye difusa, nun protexendo nenguna población amenazada en particular. Sicasí, el control poblacional nos puntos de descansu comunal pel hibiernu puede ser la manera más práutica d'amenorgar el so númberu n'[[fragmentación d'hábitat|hábitats estazaos]] nos que la captura con trampes a nivel llocal seya demasiáu costosa.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> === Control poblacional indireutu === [[Ficheru:Agelaius phoeniceus1.jpg|thumb|right|L'amestadura de güevos artificiales o infértiles en niales de tordu sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]''), una especie ensin amenaciar, disuadió el parasitismu.]] Ente les soluciones alternatives, destáquense distintes téuniques destinaes a una xestión del hábitat qu'enzanque l'accesu a los niales de los güéspedes,<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/><ref name="laymon"/> acute la disponibilidad d'alimentu,<ref name="laymon"/> mengüe la cantidá de hábitats fayadizos<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> y consecuentemente amenorgue les poblaciones de tordos cabecicafé y les repercusiones de la so peculiar estratexa reproductiva sobre les especies vulnerables.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/><ref name="laymon"/> L'amestadura de güevos artificiales o infértiles tamién demostró ser efeutiva pa disuadir el parasitismu.<ref name="npwrc"/> ==== Xestión del hábitat ==== Robinson y otros ([[1995]]) suxuren, como estratexa rexonal a fin protexer les poblaciones de paseriformes migratorios nel [[Mediu Oeste d'Estaos Xuníos|Mediu Oeste]], caltener y restaurar los vastos segmentos de montes que constituyan más probablemente fontes d'individuos qu'ayuden a estabilizar los sos númberos n'árees seriamente afeutaes pol parasitismu; coles mesmes, aconseyen embrivir los sos hábitats d'alimentación dientro de grandes estensiones ininterrumpíes.<ref name="robinson_thompson_donovan">{{cita llibru |apellíu=Scott K. Robinson, Frank R. Thompson III, Therese M. Donovan y otros títulu Rexonal forest fragmentation and the nesting success of migratory birds |idioma=inglés |añu=1995 }}</ref> Laymon ([[1987]]) encamentó evitar el llendo cerca de les árees riberanes, la eliminación de los [[feedlot]]s, [[establu|establos]] y [[tambo (llechería)|tambos]] de les zones crítiques y la [[reforestación]].<ref name="laymon"/> Les poblaciones de tordos cabecicafé y les de munchu depredadores de niales son mayores n'árees estazaes onde se combinen hábitats d'alimentación (agrícoles y suburbanos) y de reproducción (montes y pacionales).<ref name="robinson_thompson_donovan"/> N'árees estazaes pelos terrenes agrícoles, los niveles de depredación nos niales y parasitismu de puesta son más tan elevaos que l'ésitu reproductivu de munches poblaciones locales de paseriformes del monte resulta insuficiente pa compensar la mortalidá n'individuos adultos.<ref name="robinson_thompson_donovan"/> A midida que los hábitats vense crecientemente estazaos, esta disfunción reproductiva puede causar decrecimientos rexonales nes poblaciones d'especies migratories.<ref name="robinson_thompson_donovan"/> Robinson y otros ([[1993]]) suxurieron qu'una xestión del hábitat qu'amenorgue tantu les poblaciones de tordos cabecicafé como les de los depredadores de niales podría constituyir la meyor solución al llargu plazu pa caltener les poblaciones de les especies migratories [[neotropical]]es; la xestión del hábitat resulta efeutiva a una escala enforma mayor que la captura con trampes.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> ===== Reforestación de corredores riberanos ===== En teoría, les aves qu'añeren nos angostos corredores riberanos son más susceptibles al parasitismu de puesta qu'aquélles que nidifican en hábitats más amplios.<ref name="laymon"/> Esto debe a que la vexetación de los mesmos sueli ser llinial, dexando poca superficie inaccesible pa los tordos cabecicafé, contrariu a lo qu'asocede con espesures en forma de círculu o cuadráu.<ref name="fs.fed.us"/><ref name="faaborg_brittingham_donovan_blake">{{cita publicación |apellíu=Faaborg |nome=John |apellíu2=Brittingham |nome2=Margaret |apellíu3=Donovan |nome3=Therese |apellíu4=Blake |nome4=John |títulu=Habitat fragmentation in the temperate zone: a perspective for managers |añu=1993|url=http://www.fs.fed.us/rm/pubs_rm/rm_gtr229/rm_gtr229_331_338.pdf |idioma=inglés }}</ref> Por esta razón, ye posible que la tasa de parasitismu pueda amenorgase al aumentar l'anchor de dichos corredores al traviés de la [[reforestación]].<ref name="laymon"/> Laymon ([[1987]]) suxure que la [[reforestación]] ye'l métodu más promisorio al llargu plazu pa controlar el parasitismu de puesta del tordu cabecicafé. Constitúi una solución permanente al problema y nun riquir mano d'obra o financiamiento continuos. Coles mesmes, los programes de tales carauterístiques beneficien a toles especies d'aves nes comunidaes riberanes, non yá a la que pretenda protexese de manera particular del parasitismu de puesta.<ref name="laymon"/> ===== Preservación de hábitats y considerancies acomuñaes ===== {{VT|Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Edge effect ("efeutu de cantu")}} Por cuenta de que los tordos cabecicafé atópense frecuentemente en terrenes agrícoles, asentamientos humanos y marxes de hábitats, la meyor estratexa de xestión ye caltener amplies árees ininterrumpíes d'un mesmu hábitat. Desafortunadamente, les variaciones nel ''[[Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)#Edge effect ("efeutu de cantu")|edge effect]]'' (“[[efeutu de cantu]]”) ente distintos llugares y l'enclín del tordu cabecicafé a treslladase llargues distancies na so busca de niales enzanquen la xera de determinar la superficie mínima d'hábitat continuu necesaria pa llindar l'impautu del so parasitismu. Como regla xeneral, sicasí, los segmentos grandes son preferibles a los amenorgaos, les franxes riberanes anches son meyores que les estreches y les formes compactes son menos aparentes pal parasitismu que les complexes con muncho marxe en comparanza al área cubierta.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Tamién tienen de tenese en cuenta les carauterístiques de la contorna del área xestionada. Los qu'ufierten escases oportunidaes d'alimentación bien podríen nun tener problemes col parasitismu inclusive a lo llargo de marxes o pequeños claros. Sicasí, si contienen abondosos hábitats alimenticios, les poblaciones de tordos cabecicafé pueden encher los hábitats reproductivos ensin importar la so proximidá a los marxes.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> ====== Preservación de los montes ====== [[Ficheru:Empidonax traillii.jpg|thumb|left|La xestión del hábitat contribuyó a menguar l'amenaza del [[parasitismu de puesta]] en niales de mosquerito saucero (''[[Empidonax traillii]]'').]] Les estimaciones de la superficie mínima de monte continuu que se riquir pa caltener les poblaciones de les especies migratories [[neotropical]]es varien según la rexón. Robbins y otros ([[1989]]) encamentaron la preservación de siquier 3 mil hectárees allegantes con cuenta de protexer les poblaciones locales de paseriformes del monte nos [[Atlánticu Mediu d'Estaos Xuníos|estaos del Atlánticu mediu]]. La información sobre árees moderadamente estazaes nel [[Mediu Oeste d'Estaos Xuníos|Mediu Oeste]] suxure qu'una superficie cubierta d'ente 20 mil y 50 mil hectárees podría ser necesaria una y bones la bayura de tordos cabecicafé nesa rexón ye bien alta y les tases de parasitismu siguen siendo alzaes inclusive a dos quilómetros de los sitios d'alimentación. El ''Biological Advisory Team'' ([[1990]]) del Plan de Caltenimientu d'Hábitat de [[Balcones Canyonlands]] ([[Texas]]) determinó la necesidá d'establecer tramos d'ente 2 mil y 5 mil hectárees pa embrivir los efeutos del parasitismu y la depredación nos niales del chipe mexelles doraes (''[[Dendroica chrysoparia]]'').<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Robinson y otros ([[1993]]) encamentaron que la compra de tierres enfocar nel afitamientu de la propiedá de los segmentos d'hábitat más grandes dientro d'una rexón y na [[restauración ecolóxica|restauración de montes]] pa esaniciar les árees alimenticies de los tordos cabecicafé. Tamién sofiten la compra de tierres y la restauración de los corredores riberanos p'asegurar la esistencia de hábitats lo suficientemente anchos pa caltener les poblaciones del víreo de Bell (''[[Vireo bellii]]'') y el mosquerito saucero (''[[Empidonax traillii]]''). L'afitamientu de la propiedá de grandes segmentos ye particularmente gustante a ser efeutiva en hábitats moderadamente estazaos, onde les superficies cubiertes de mayor tamañu representaríen fontes potenciales d'inmigrantes que recolonizarían los fragmentos más pequeños.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Tienen De evitase los proyeutos de [[planificación urbana|planificación suburbana]] y agrícola qu'impliquen l'aislamientu de pequeñes porciones de monte y favorezan una medría nel númberu de tordos cabecicafé. El planiamientu tien de realizase de manera tal que caltenga los espacios montiegos con formes compactes en llugar d'aquéllos llargos y angostos.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Dientro de los segmentos más amplios d'un hábitat, tien d'evitase cualquier práutica qu'aumente les oportunidaes alimentarias del tordu cabecicafé como cortar el verde a les bandes de los caminos y en cámpings, asitiar comederos p'aves, construyir corrolades y utilizar el terrén como pasturas pa los animales. Si esto nun ye vidable o práuticu, los potenciales sitios d'alimentación tendríen de tar tan concentraos como fuera posible y sería aconseyable la implementación de programes de captura con trampes. Inclusive si les tases de parasitismu del tordu cabecicafé son baxes nestos segmentos grandes, l'amenorgamientu del ésitu reproductivu cerca de les árees d'alimentación podría amenorgar sustancialmente la disponibilidad d'exemplares de les especies migratories [[neotropical]]es que recolonicen otros más pequeños.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> En llugares severamente estazaos onde la compra de tierres y la [[restauración ecolóxica|restauración del hábitat]] nun son vidables y/o práutiques, la captura en puntos estratéxicos podría ser la única manera de caltener les poblaciones restantes d'especies sensibles. Dicha captura, sicasí, probablemente resulte costosa por cuenta de la disponibilidad de tantos sitios d'alimentación. Nestos hábitats, cuando ye implementada nes árees de reproducción, la captura con trampes podría ser más efeutiva que nes d'alimentación.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> ====== Implicaciones de baltar d'árboles ====== [[Ficheru:Big Spring Missouri 1-02Aug08.jpg|thumb|right|Paisaxe de la [[pandu de Ozark]], en [[Misuri]]. La escasez d'alimentu en montes vastos como los d'esi pandu llinda la tasa de parasitismu del tordu cabecicafé.]] N'árees montiegues aprovechaes na [[industria maderero]], los métodos de [[balta d'árboles|balta]] tienen de variar dependiendo de les caractrísticas del hábitat. N'estenses superficies arbolaes, como la [[pandu de Ozark]] en [[Misuri]], Thompson y otros ([[1992]]) afayaron que los tordos cabecicafé preferíen marxes valtaos, pero en términos xenerales nun yeren más abondosos en presencia o ausencia d'ellos. Nestos llugares, la téunica de balta utilizada probablemente tenga un impautu menor nos niveles de parasitismu de puesta por cuenta de que, de toes formes, les sos poblaciones tán llindaes pola disponibilidad de los hábitats d'alimentación. De manera similar, en montes severamente estazaos con abondosos hábitats d'alimentación, los tordos cabecicafé podríen encher l'hábitat reproductivu ensin importar el métodu de balta implementáu.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> Sicasí, probablemente ésti nun sía'l casu en montes moderadamente estazaos, onde l'apertura d'escamplaes na [[canopea]] ufierta al tordu cabecicafé nueves oportunidaes d'averase a los niales hospedadores. Baltar de superficies d'ente 0,1 y 1 hectárees tien el potencial d'amontar la frecuencia parasítica por cuenta de qu'aumenta el marxe del hábitat. La información arrexuntada nun monte estazáu nel sur d'[[Illinois]] (Robinson, información ensin publicar) amosaba tases más altes de parasitismu en delles especies, anque non en toes, en porciones nes que s'habíen alloriáu baltando pequeños grupos d'árboles mientres los últimos cinco años.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> La franxa d'árboles que n'ocasiones se balta a lo llargo de los caminos tien de ser tan angosta como seya posible y tien de cubrir con nueva vexetación pa evitar el surdimientu d'un hábitat aparente pa l'alimentación del tordu cabecicafé.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> ====== Preservación de les praderíes de campera alta ====== Acordies con Robinson y otros ([[1993]]), tienen de caltenese y restaurase amplies superficies allegantes de praderíes de campera alta. La compra de tierres tendría qu'enfocase n'embrivir la [[fragmentación d'hábitat|fragmentación]] y los hábitats alimenticios del tordu cabecicafé. Al igual que colos montes, ye importante evitar los proyeutos de [[planificación urbana|planificación suburbana]] y agrícola qu'impliquen l'aislamientu de pequeñes porciones de pradería. De nun ser esto posible, el planiamientu tien de procurar la preservación de formes compactes. Sacantes que constituyan un puntu críticu d'hábitat reproductivu pa les especies vulnerables, ye aconseyable que los árboles secos de pies y los corredores dientro de les praderíes o axacentes a elles sían esaniciaos.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> ===== Manexu de les actividaes agrícola-ganaderes ===== Un usu menor o nulu de les [[pradería alpina|praderíes alpines]] pa l'alimentación del ganáu ameyora l'ésitu reproductivu de les especies riberanes sensibles, tales como'l mosquerito saucero (''[[Empidonax traillii]]'').<ref name="laymon"/><ref name="sanders_flett">{{cita publicación |apellíu=Sanders |nome=Susan D. |apellíu2=Flett |nome2=Mary Anne |títulu=Montane riparian habitat and willow flycatchers: threats to a sensitive environment and species |url=http://www.fs.fed.us/psw/publications/documents/psw_gtr110/psw_gtr110_f_sanders.pdf |fechaaccesu=|idioma=inglés |fecha=1989 |publicación=Gen. Tech. Rep. PSW-110 |volume= |númberu= |páxina=262-266 |editorial=[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]], [[Serviciu Forestal de los Estaos Xuníos|Serviciu Forestal]], ''Pacific Southwest Forest and Range Experiment Station'' |allugamientu=[[Berkeley (California)]]}}</ref> L'ausencia del ganáu dexaría una mayor crecedera nel verde, que algamaría un altor cimeru a la fayadiza pa los vezos alimenticios del tordu cabecicafé.<ref name="laymon"/> De la mesma, esto daría llugar a hábitats riberanos más trupos nos que los niales seríen más difíciles d'atopar.<ref name="laymon"/> La reubicación de los [[feedlot]]s, [[establu|establos]] y [[tambo (llechería)|tambos]] llueñe de los montes riberanos amenorgaría los hábitats d'alimentación del parásitu cercanos a les árees de nidificación de les especies amenaciaes.<ref name="laymon"/> Robinson y otros ([[1993]]) suxuren que los [[feedlot]]s sían diseñaos de manera tal que'l volume de granu residual mengüe. La [[rotación del ganáu]] amenorga la superficie cubierta por verde curtiu, lo cual de la mesma podría tener un efeutu importante nel tamañu de les poblaciones locales de tordos cabecicafé. Por cuenta de que una mayor disponibilidad de granu residual pel hibiernu podría tar aumentando la tasa de sobrevivencia del parásitu (Brittingham y Temple, [[1983]]), métodos de [[collecha]] más eficientes podríen amenorgar la cantidá d'exemplares. Sicasí, una disponibilidad menor d'esta fonte d'alimentu, tamién podría repercutir sobre les poblaciones de [[gansu|gansos]] y otres [[Carne de caza preses de caza]], lo cual podría aniciar un conflictu.<ref name="robinson_grzybowski_rothstein"/> ==== Amestadura de güevos artificiales o infértiles ==== Otra téunica destinada a amenorgar el parasitismu del tordu cabecicafé implica asitiar güevos artificiales o infértiles dientro de los niales (Ortega y otros, [[1994]]). L'amestadura d'estos güevos en niales de tordu sarxentu (''[[Agelaius phoeniceus]]'') disuadió el parasitismu nesos niales. Per otru llau, la remoción de güevos depositaos de manera natural pue ser inefectiva por cuenta de qu'otres femes creeríen que los niales nun fueron parasitados y pondríen los sos güevos nellos.<ref name="npwrc"/> == Notes y referencies == {{llistaref|2}} == Ver tamién == * [[Reproducción del tordu cabecicafé (Molothrus ater)]] * [[Parasitismu de puesta del tordu cabecicafé (Molothrus ater)]] == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikispecies}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Molothrus|ater]] [[Categoría:Aves d'América del Norte]] [[Categoría:Aves migratories]] [[Categoría:Especies invasores animales]] [[Categoría:Aves del Neárticu]] [[Categoría:TBSpecies]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] bkziw7o43zqkfkasbf33hybutmo2h69 HR 9038 0 53082 3707652 3271726 2022-08-16T18:47:28Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibe'l => qu'exhibe'l wikitext text/x-wiki {{Tradubot|HR 9038}} {{ficha d'oxetu celeste}} '''HR 9038''' ([[Catálogu Gliese|GJ]] 909)<ref name=SIMBAD>[http://simbad.u-strasbg.fr/simbad/sim-id?protocol=html&Ident=HR+9038&NbIdent=1&Radius=2&Radius.unit=arcmin&submit=submit+id HD 223778 - Spectroscopic binary] ([[SIMBAD]])</ref><ref>[http://www.alcyone.de/cgi-bin/search.pl?object=HR9038 HR 9038] ([[Bright Star Catalogue|The Bright Star Catalogue]])</ref> ye un [[sistema estelar]] de [[magnitú aparente]] +6,39. Asitiáu na [[constelación]] de [[Cepheus (constelación)|Cefeo]], visualmente alcuéntrase unos 2º al sur d'[[Errai]] (γ Cephei). == Carauterístiques del sistema == HR 9038 ye un [[estrella múltiple|sistema estelar triple]] que la so [[estrella]] principal, '''GJ 909 A''', ye una [[binaria espectroscópica]] con un [[periodu orbital]] de 7,753 díes. Los dos componentes d'esta binaria son [[nana naranxa|nanes naranxes]] de [[tipu espectral]] K3V,<ref name=Eker>{{cita publicación | autor = Eker, Z.; Ak, N. Filiz; Bilir, S.; Doğru, D.; Tüysüz, M.; Soydugan, E.; Bakış, H.; Oğraş, B.; Soydugan, F.; Erdem, A.; Demircan, O. | títulu = A catalogue of chromospherically active binary stars (third edition) | añu = 2008 | publicación = [[Monthly Notices of the Royal Astronomical Society]] | volume = 389 | númberu = 4 | id = pp. 1722-1726 | url = http://cdsads.u-strasbg.fr/cgi-bin/nph-bib_query?2008MNRAS.389.1722Y&db_key=AST&nosetcookie=1 }}</ref> caúna d'elles con una masa de 0,73 [[mases solares]].<ref name=Tokovinin>{{cita publicación | autor = Tokovinin, A. | títulu = Comparative statistics and origin of triple and quadruple stars | añu = 2008 | publicación = [[Monthly Notices of the Royal Astronomical Society]] | volume = 389 | númberu = 2 | id = pp. 925-938 | url = http://cdsads.u-strasbg.fr/cgi-bin/nph-bib_query?2008MNRAS.389..925T&db_key=AST&nosetcookie=1 }}</ref> Tienen una [[temperatura efectivo]] de 4759 [[kelvin|K]]<ref name=Ramirez>{{cita publicación | autor = Ramírez, I.; Allende Prieto, C.; Lambert, D. L. | títulu = Oxygen abundances in nearby stars. Clues to the formation and evolution of the Galactic disk | añu = 2007 | publicación = [[Astronomy and Astrophysics]] | volume = 456 | númberu = 1 | id = pp. 271-289 | url = http://cdsads.u-strasbg.fr/cgi-bin/nph-bib_query?2007A%26A...465..271R&db_key=AST&nosetcookie=1}}</ref> y un radiu equivalente al 83% del [[radiu solar]].<ref>[http://webviz.u-strasbg.fr/viz-bin/VizieR-5?-out.add=.&-source=II/224/cadars&recno=10927 Catalogue of Stellar Diameters (CADARS)]</ref> La [[velocidá de rotación proyeutada]] midida ye de 2,0 km/s.<ref name=Eker/> El so conteníu metálico ye comparativamente bien so —un 20% del qu'exhibe'l [[Sol]]—, siendo'l so índiz de [[metalicidá]] [Fe/H] = -0,71.<ref name=Geneva2009>{{cita publicación | autor = Holmberg, J.; Nordström, B.; Andersen, J. | títulu = The Geneva-Copenhagen survey of the solar neighbourhood. III. Improved distances, ages, and kinematics | añu = 2009 | publicación = [[Astronomy and Astrophysics]] | volume = 501 | númberu = 3 | id = pp. 941-947 (Tabla consultada en CDS) | url = http://cdsads.u-strasbg.fr/cgi-bin/nph-bib_query?2009A%26A...501..941H&db_key=AST&nosetcookie=1 }}</ref> Alredor de GJ 909 A orbita la tercer estrella del sistema, denomada '''GJ 909 B'''. Ye una [[nana colorada]] de tipu M2V que tien magnitú aparente +11,7.<ref>[http://simbad.u-strasbg.fr/simbad/sim-id?Ident=CCDM%20J23526%2B7532B GJ 909 A] ([[SIMBAD]])</ref> Relluma col 0,2% de la [[lluminosidá solar]] y el so radiu equival al 37% del radiu solar.<ref>[http://webviz.u-strasbg.fr/viz-bin/VizieR-5?-out.add=.&-source=II/224/cadars&recno=10926 Catalogue of Stellar Diameters (CADARS)]</ref> Tien una masa de 0,37 mases solares.<ref name=Tokovinin/> Visualmente alcuéntrase a 3,7 [[segundu sexaxesimal|segundos d'arcu]] de GJ 909 A, siendo la separación real ente dambes de siquier 40 [[unidá astronómica|UA]] (2008). GJ 909 B emplega 255 años en completar una [[órbita]] alredor de GJ 909 A.<ref name=Tokovinin/> El sistema alcuéntrase a 35,2 [[añu lluz|años lluz]] del [[Sistema Solar]]. Les estrelles conocíes más cercanes a HR 9038 son [[Gliese 22]] y [[Gliese 48]], respeutivamente a 5,7 y 7,8 años lluz.<ref>[http://www.stellar-database.com/Scripts/find_neighbors.exe?ID=219900&ly=15 Stars within 15 light-years of S.W. Burnham 996 (The Internet Stellar Database)]</ref> == Ver tamién == * [[Estrelles brilloses más cercanes|Llista d'estrelles brilloses más cercanes]] == Referencies == {{llistaref}} {{CieluWD}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Estrelles]] [[Categoría:Nanes naranxes]] [[Categoría:Nanes coloraes]] [[Categoría:Constelación de Cepheus]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 5s9muhpd59gw5ilbtfxoqjfz2zq2m6s Banda Gaites Conceyu de Siero 0 54536 3707543 3609822 2022-08-16T15:14:56Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{Ficha d'artista musical |Nome = Banda Gaites Conceyu de Siero |Imaxe = Conceyusiero.jpeg |Tamañu = 250 px |Subtítulu = |Fondu = Escoyer ente: solista / instrumentu / grupu / banda_tributu / música_clásica / proyeutu_temporal |Nome_de_nacimientu = Banda Gaites Conceyu de Siero |Nomatu = |Nacencia = [[2005]] |Muerte = |Orixe = [[Siero]], [[Asturies]] <br /> [[España]] |Instrumentu = Gaita asturiana, caxa d'alta tensión, timbal, bombu |Xéneru = Folk, música tradicional asturiana |Ocupación = |Tiempu = (2005) - (anguaño) |Discos = |Otros_trabayos = |Discográfica = |Artistes_rellacionaos = |URL = http://www.bgconceyusiero.com |Miembros = |Otros_miembros = }} La '''Banda Gaites Conceyu de Siero''' presentóse al públicu en mayu de 2005. El so programa musical abarca dende’l repertoriu tradicional asturianu, pieces de composición propia, dellos sones incluyíos nel repertoriu clásicu de llugares como [[Bretaña|Breizh]], [[Canadá]] o [[Escocia|Alba]], toos ellos davezu presentes nos festivales internacionales de gaita. Y tou ello, lluciendo’l tradicional traxe de gala de la zona centru d'[[Asturies]]. Pero al marxe del oxetivu de formación de nuevos instrumentistes, la Banda Gaites Conceyu de Siero, vieno participando dende los sos anicios n’eventos, tantu de calter nacional, como internacional: Festival de Bandes de Gaites “Villa de Xixón”, o la Feria del Libro y el Disco en Euskera, de Durango (Vizcaya), representando a Asturies nel Festival de Saint Loup et la Danse Bretonne de Guingamp (Breizh, ediciones de 2008 y 2011). Formada por cuasi una ventena de nuevos instrumentistes, son cuasi toos ellos procedentes del maxisteriu de la Fundación Municipal de Cultura de Siero, a partir de los cursos con esi envís convocaos. A partir de la so esperiencia na participación d'estos eventos, la Banda Gaites Conceyu de Siero, propónse la xera organizativa de dellos proyeutos, como’ l Festival de Gaites del Carmín, el Festival de Bandes de Gaites de Santa Isabel, de Llugones (Siero), o los Alcuentros de Bandes de Gaites de El Berrón, y, col sofitu de la Fundación Municipal de Cultura de Siero, el Festival Siero Folk. Asina mesmu, tuvo’l privilexu de compartir escenariu con, ente otres formaciones de prestixu, la Bagad Roñsed-Mor de Lokoal-Mendon (Breizh), cola Banda de Gaitas A Carballeira (Ourense), o cola Banda de Gaitas Xinzo de Limia (Ourense). Y al mesmu tiempu, xunto a solistes del renome de Patrick Molard, Fred Morrison y Jarlath Henderson. En 2012 exhibió’l so primer conciertu de llarga duración, Mirando a Asturies I, ccon acompañamientu de diversos músicos, mientres les Fiestes del Carmín, nel Teatru Auditoriu de La Pola Siero. Un añu más tarde, presentó Mirando a Asturies II que, celebráu n’agostu de 2013 nel Parque de L’ Acebera, en Llugones, llevaron a cabu recién llegaos de participar nel Festival Interceltic de Lausanne (Suiza). En marzu de 2014, una parte de los sos miembros, formó parte de la Delegación d'Asturies presente nos actos festivos de San Patriciu (Nueva York), xunto a la Banda de Gaites Villa de Xixón. La instrumentación usada pola Banda compónse de: * Gaites en Do (C4) de los artesanos Alberto F. Velasco, Mori San José y Tino Espada. * Gaita en Sol baxu (G3) de l'artesanu David López García. * Bombardes bretones en Do. * Caxes Pearl d'alta tensión. * Timbal Andante. * Bombu Premier. Anguaño, la direición de la Banda cuerre al cargu d'Eugenio Otero Vega nel apartáu de gaites y de Carlos Suárez Carbajal nel apartáu de percusión. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Bandes de gaites]] 63zvzt4izfyixzaalapjtaam8402ieq Alan Alda 0 55031 3707794 3591978 2022-08-17T11:18:45Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña-Gavras => Costa-Gavras wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Alan Alda}} {{persona}} {{intro bio}} [[Ficheru:Alan Alda Hawkeye MASH.JPG|right|thumb|240px|Alan Alda na serie ''[[MASH (serie de televisión)|M*A*S*H]]'' (1975)]] == Biografía == Ye fíu del actor [[Robert Alda]], d'ascendencia italiana, y de Joan Browne, d'ascendencia irlandesa. Amás de actuar na gran pantalla, tamién realizó trabayos nel [[teatru]] y na [[televisión]] como autor, productor y direutor. El so debú como actor de teatru producir con 16 años en Barnesville, [[Pennsylvania]]. Pero Alda debe la so gran popularidá sobremanera gracies a la serie de televisión ''[[MASH (serie de televisión)|M*A*S*H]]'', que protagonizó. Dempués trabayó nes películes como ''The Moonshine War'', de R. Quine ([[1970]]); ''Satan mon amour''; ''The Mephisto Waltz'', de [[Paul Wendkus]] ([[1971]]); ''L'añu próximu, a la mesma hora'', de R. Mulligan ([[1978]]); ''California Suite'', de H. Ross ([[1978]]); ''Esguilada al poder'', de J. Schatzberg ([[1979]]); ''Delitos y faltes'' ([[1989]]); ''Misteriosu asesinatu en Manhattan'' ([[1993]]); ''Toos dicen I Love You'' ([[1996]]) (los trés últimes de [[Woody Allen]]); y ''Murder at 1600 (Murder at 1600)'' ([[1997]]). Como guionista cabo destacar la película ''Les cuatro estaciones'' (''Four Season'', [[1981]]), qu'amás tamién dirixó. Alda caltién una gran amistá con [[Woody Allen]], con quien collaboró en delles películes. == Filmografía == === Como actor === * ''[[That Was the Week That Was]]'' ([[1964]]) * ''[[Lleón de papel]]'' ([[1968]]), d'Alex March. * ''[[The Moonshine War]]'' ([[1970]]), de Richard Quine. * ''[[The Mephisto Waltz]]'' ([[1971]]), de Paul Wendkos. * ''[[La Casa de Cristal]]'' ([[1972]]), de Tom Gries. * ''[[California Suite]]'' ([[1978]]), d'Herbert Ross. * ''[[El próximu añu, a la mesma hora]]'' ([[1978]]), de Robert Mulligan. * "[[The Seduction of Joe Tynan]]" ([[1979]]), Joe Tynan. * ''[[Les cuatro estaciones (película de 1981)|Les cuatro estaciones]]'' ([[1981]]), de Alan Alda. * ''[[Duce llibertá]]'' ([[1986]]), de Alan Alda. * ''[[Una nueva vida]]'' ([[1988]]), de Alan Alda. * ''[[Delitos y faltes]]'' ([[1989]]), de [[Woody Allen]]. * ''[[Boda pasada per agua]]'' ([[1990]]), de Alan Alda. * ''[[Xuxurios na escuridá]]'' ([[1992]]), de Christopher Crowe. * ''[[Nel filu de la dulda]]'' ([[1993]]), de Roger Spottiswoode. * ''[[Misteriosu asesinatu en Manhattan]]'' ([[1993]]), de [[Woody Allen]]. * ''[[Les muyeres de Jake]]'' ([[1995]]), de [[Glenn Jor]]dan. * ''[[Operación Canadá]]'' ([[1995]]), de [[Michael Moore]]. * ''[[Flirteando col desastre]]'' ([[1996]]), de David O. Russell. * ''[[Everyone Says I Love You|Toos dicen I Love You]]'' ([[1996]]), de [[Woody Allen]]. * ''[[Murder at 1600 (Murder at 1600)]]'' ([[1997]]), de Dwight H. Little * ''[[Mad City]]'' ([[1997]]), de Costa-Gavras. * ''[[Muncho más qu'amigos]]'' ([[1998]]), de Nicholas Hytner. * ''[[¿What Women Want?]]'' ([[2000]]), de Nancy Meyers. * ''[[Attica: La cárcel de la muerte]]'' ([[2001]]), de Euzhan Palcy. * ''[[Club Land]]'' ([[2001]]) * ''[[The Aviator]]'' ([[2004]]), de [[Martin Scorsese]]. * ''[[Rellumos de xeniu]]'' ([[2008]]), de [[Marc Abraham]]. * ''[[Nothing but the Truth (película estauxunidense)|Nothing But the Truth]]'' ([[2008]]). * ''[[Tower Heist]] (Un golpe d'altor) '' ([[2011]]), de [[Brett Ratner]]. * ''[[The Longest Ride (película)|The Longest Ride]]'' ([[2015]]) * ''[[St. James Place (película)|St. James Place]]'' ([[2015]]) === Como direutor === * ''[[Les cuatro estaciones (película de 1981)|Les cuatro estaciones]]'' ([[1981]]) * ''[[Duce llibertá]]'' ([[1986]]) * ''[[Una nueva vida]]'' ([[1988]]) * ''[[Boda pasada per agua]]'' ([[1990]]) === Como guionista === * ''[[Les cuatro estaciones (película)|Les cuatro estaciones]]'' ([[1981]]) * ''[[Duce llibertá]]'' ([[1986]]) * ''[[Una nueva vida]]'' ([[1988]]) * ''[[Boda pasada per agua]]'' ([[1990]]) == Teatru == * ''Glengarry Glen Ross'' (2005) * ''The Play What I Wrote'' (2003) * ''QED'' (2001) * ''[[Arte (obra de teatru)|Art]]'' (1998) * ''[[Jake's Women]]'' (1992). * ''The Apple Tree'' (1966) * ''The Owl and the Pussycat'' (1964) * ''Cafe Crown'' (1964) * ''Fair Game for Lovers'' (1964) * ''Purlie Victorious'' (1961) *'' Only in America'' (1959) == Premios y nominaciones == === [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] === {| width="70%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu ! width="300" style="background:#F0e68C"| Categoría ! width="150" style="background:#F0e68C"| Trabayu nomáu ! width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu |- | align="center"|[[Premiu Óscar de 2004|2005]] | align="center"|[[Óscar al meyor actor de repartu|Meyor actor de repartu]] | align="center"|''[[The Aviator]]'' | {{celda|Nomáu}} |} === [[Premios BAFTA]] === {| width="70%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu ! width="300" style="background:#F0e68C"| Categoría ! width="150" style="background:#F0e68C"| Trabayu nomáu ! width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu |- | align="center"|[[1990]] | rowspan=2 align="center"|[[BAFTA al meyor actor de repartu|Meyor actor de repartu]] | align="center"|''[[Crimes and Misdemeanors]]'' | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[Premios BAFTA 2004|2005]] | align="center"|''[[The Aviator]]'' | {{celda|Nomáu}} |} === [[Premios Globu d'Oru]] === {| width="70%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu ! width="300" style="background:#F0e68C"| Categoría ! width="150" style="background:#F0e68C"| Trabayu nomáu ! width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu |- | align="center"|[[1969]] | align="center"|[[Globu d'Oru a la nueva estrella del añu Actor|Nueva estrella del añu Actor]] | align="center"|''Lleón de papel'' | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[1973]] | rowspan=7 align="center"|[[Globu d'Oru al meyor actor de serie de TV - Comedia o musical|Meyor actor - Serie de Comedia]] | rowspan=7 align="center"|''[[MASH (serie de televisión)|M*A*S*H]]'' | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[1974]] | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[1975]] | {{celda|Ganador}} |- | align="center"|[[1976]] | {{celda|Ganador}} |- | align="center"|[[1977]] | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[1978]] | {{celda|Nomáu}} |- | rowspan=2 align="center"|[[1979]] | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[Globu d'Oru al meyor actor - Comedia o musical|Meyor actor - Comedia o musical]] | align="center"|''Same time, next year'' | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[1980]] | rowspan=2 align="center"|[[Globu d'Oru al meyor actor de serie de TV - Comedia o musical|Meyor actor - Serie de Comedia]] | rowspan=2 align="center"|''[[MASH (serie de televisión)|M*A*S*H]]'' | {{celda|Ganador}} |- | align="center"|[[1981]] | {{celda|Ganador}} |- | rowspan=3 align="center"|[[1982]] | align="center"|[[Globu d'Oru al meyor actor - Comedia o musical|Meyor actor - Comedia o musical]] | rowspan=2 align="center"|''Les cuatro estaciones'' | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[Globu d'Oru al meyor guión|Meyor guión]] | {{celda|Nomáu}} |- | rowspan=2 align="center"|[[Globu d'Oru al meyor actor de serie de TV - Comedia o musical|Meyor actor - Serie de Comedia]] | rowspan=2 align="center"|''[[MASH (serie de televisión)|M*A*S*H]]'' | {{celda|Ganador}} |- | align="center"|[[1983]] | {{celda|Ganador}} |- | align="center"|[[1995]] | align="center"|[[Globu d'Oru al meyor actor de miniserie o telefilme|Meyor actor - Miniserie o telefilme]] | align="center"|''White Mile'' | {{celda|Nomáu}} |} === [[Premios del Sindicatu d'Actores]] === {| width="70%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu ! width="300" style="background:#F0e68C"| Categoría ! width="150" style="background:#F0e68C"| Trabayu nomáu ! width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu |- | align="center"|[[2002]] | align="center"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor actor de televisión - Miniserie o telefilme|Meyor actor - Miniserie o telefilme]] | align="center"|''Club Land'' | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[2005]] | align="center"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]] | align="center"|''[[The Aviator]]'' | {{celda|Nomáu}} |- | rowspan=2 align="center"|[[2006]] | align="center"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor actor de televisión - Drama|Meyor actor - Serie dramática]] | rowspan=2 align="center"|''[[The West Wing]]'' | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Drama|Meyor parto - Serie dramática]] | {{celda|Nomáu}} |} === [[Premios Primetime Emmy]] === {| width="70%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu ! width="300" style="background:#F0e68C"| Categoría ! width="150" style="background:#F0e68C"| Trabayu nomáu ! width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu |- | align="center"|[[1973]] | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor - Serie de comedia|Meyor actor - Serie de comedia]] | align="center"|''[[MASH (serie de televisión)|M*A*S*H]]'' | {{celda|Nomáu}} |- | rowspan=3 align="center"|[[1974]] | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor - Miniserie o telefilme|Meyor actor - Miniserie o telefilme]] | align="center"|''6 Rms Riv Vu'' | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor - Serie de comedia|Meyor actor - Serie de comedia]] | rowspan=12 align="center"|''[[MASH (serie de televisión)|M*A*S*H]]'' | {{celda|Ganador}} |- | align="center"|Actor del añu | {{celda|Ganador}} |- | rowspan=2 align="center"|[[1975]] | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor - Serie de comedia|Meyor actor - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[Primetime Emmy a la meyor direición - Serie de comedia|Meyor direición - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | rowspan=2 align="center"|[[1976]] | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor - Serie de comedia|Meyor actor - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[Primetime Emmy a la meyor direición - Serie de comedia|Meyor direición - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | rowspan=3 align="center"|[[1977]] | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor - Serie de comedia|Meyor actor - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[Primetime Emmy a la meyor direición - Serie de comedia|Meyor direición - Serie de comedia]] | {{celda|Ganador}} |- | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor guión - Serie de comedia|Meyor guión - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | rowspan=4 align="center"|[[1978]] | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor - Serie de comedia|Meyor actor - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[Primetime Emmy a la meyor direición - Serie de comedia|Meyor direición - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor guión - Serie de comedia|Meyor guión - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor - Miniserie o telefilme|Meyor actor - Miniserie o telefilme]] | align="center"|''Kill Me If You Can'' | {{celda|Nomáu}} |- | rowspan=3 align="center"|[[1979]] | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor - Serie de comedia|Meyor actor - Serie de comedia]] | rowspan=12 align="center"|''[[MASH (serie de televisión)|M*A*S*H]]'' | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[Primetime Emmy a la meyor direición - Serie de comedia|Meyor direición - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor guión - Serie de comedia|Meyor guión - Serie de comedia]] | {{celda|Ganador}} |- | rowspan=2 align="center"|[[1980]] | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor - Serie de comedia|Meyor actor - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[Primetime Emmy a la meyor direición - Serie de comedia|Meyor direición - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | rowspan=2 align="center"|[[1981]] | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor - Serie de comedia|Meyor actor - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[Primetime Emmy a la meyor direición - Serie de comedia|Meyor direición - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | rowspan=3 align="center"|[[1982]] | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor - Serie de comedia|Meyor actor - Serie de comedia]] | {{celda|Ganador}} |- | align="center"|[[Primetime Emmy a la meyor direición - Serie de comedia|Meyor direición - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor guión - Serie de comedia|Meyor guión - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | rowspan=2 align="center"|[[1983]] | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor - Serie de comedia|Meyor actor - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[Primetime Emmy a la meyor direición - Serie de comedia|Meyor direición - Serie de comedia]] | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[1994]] | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor de reparto - Miniserie o telefilme|Meyor actor de reparto - Miniserie o telefilme]] | align="center"|''[[And the Band Played On]]'' | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[2000]] | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor convidáu - Serie dramática|Meyor actor convidáu - Serie dramática]] | align="center"|''[[ER (serie de televisión)|ER]]'' | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[2001]] | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor de reparto - Miniserie o telefilme|Meyor actor de reparto - Miniserie o telefilme]] | align="center"|''Club Land'' | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[2005]] | rowspan=2 align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor de repartu - Serie dramática|Meyor actor de repartu - Serie dramática]] | rowspan=2 align="center"|''The West Wing'' | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[2006]] | {{celda|Ganador}} |- | align="center"|[[2009]] | align="center"|[[Primetime Emmy al meyor actor convidáu - Serie de comedia|Meyor actor convidáu - Serie de comedia]] | align="center"|''[[30 Rock]]'' | {{celda|Nomáu}} |} === [[Premios Tony]] === {| width="70%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu ! width="300" style="background:#F0e68C"| Categoría ! width="150" style="background:#F0e68C"| Trabayu nomáu ! width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu |- | align="center"|[[1967]] | align="center"|[[Premiu Tony al meyor actor principal nun musical|Meyor actor - Musical]] | align="center"|''The Apple Tree'' | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[1992]] | align="center"|[[Premiu Tony al meyor actor principal nuna obra de teatru|Meyor actor]] | align="center"|''[[Jake's Women]]'' | {{celda|Nomáu}} |- | align="center"|[[2005]] | align="center"|[[Premiu Tony al meyor actor principal nuna obra de teatru|Meyor actor de repartu]] | align="center"|''Glengarry Glen Ross'' | {{celda|Nomáu}} |} === [[Premios Grammy]] === {| width="70%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu ! width="300" style="background:#F0e68C"| Categoría ! width="150" style="background:#F0e68C"| Trabayu nomáu ! width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu |- | align="center"|[[2008]] | align="center"|[[Premiu Grammy al meyor álbum faláu|Meyor álbum faláu]] | align="center"|''Things I Overheard While Talking to Myself'' | {{celda|Nomáu}} |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.alan-alda-fanpage.de/ Páxina de fans del actor] (N'inglés y alemán] *{{Scientific American Frontiers|4}} * [http://web.archive.org/web/http://helmi.home.pages.at/mash/english/cast/AlanAlda.html páxina referente a M.A.S.H.] (n'inglés) * [http://web.archive.org/web/http://www.military.com/Careers/Content1?file=trans_alan_alda.htm&area=Content Información sobre'l serviciu militar de Alan Alda] (n'inglés) * [http://www.nndb.com/people/887/000023818/ Ficha na NNDB] {{NF|1936||Alda, Alan}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Nueva York]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 323or7qa3r6s6brui19eyu8u3p7re7p John Patrick Amedori 0 55059 3707611 3577996 2022-08-16T18:34:08Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|John Patrick Amedori}} {{referencies|t=20081208}} {{persona}} {{intro bio}} El so papel más notable foi cuando interpretó al nuevu de 13 años, Evan Treborn en [[The Butterfly Effect (película de 2004)|L'Efectu Caparina]]. Tamién apaeció en delles series como [[Friends]], [[Law & Order]], [[Nip/Tuck]], [[Joan de Arcadia]] y [[Ghost Whisperer]]. Apaeció na película ''Stick It''. Empezó a tocar guitarra cuando tenía 9 años d'edá. La so primer banda, Sanitarum, empecipiar col so meyor amigu cuando tenía namái 11. Participó en comerciales, como'l de Coca-Cola y Nestea. Amedori apaeció nel nuevu drama de la cadena Fox Vanished, que s'estreno na seronda del [[2006]]. Nel [[2008]] xunir al casting de la serie de televisión [[Gossip Girl]], interpretando a Aaron Rose, el nuevu interés amorosu de Serena van der Woodsen. == Filmografía == * D Minus (1998) como Lead. * [[Unbreakable (película)|Unbreakable]] (2000) como'l rehén. * [[Friends]] (2000) como Aaron rose. * [[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]] (2004) ye Evan Treborn - 13 años. * Mrs. Harris (2005) ye'l mozu David Harris. * Little Athens (2005) ye Jimmy. * The Good Humor Man (2005) ye Ayudante de la tienda de la esquina. * Stick It (2006) ye Poot. * Dr. House "Poison", como Matt (2006). * Love is the Drug (2006) ye Jonah Brand. * Kara's File (2007) ye John. * The Cleaner (2008) ye Brian Porter. * [[Gossip Girl]] (2008-2009) ye Aaron Rose. * ''[[TiMER]]'' (2008) ye Mikey. * [[Scott Pilgrim vs. The World]] (2010) ye'l corresponsal de la entrada del teatru Caos de Gideon Graves. * Electrick Children (2012) ye Johnny == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{IMDb nome}} {{NF|1987||Amedori, John Patrick}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Baltimore]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] lmbz9skobu5hzt2ihq58qhvw2sb6t3s 3707615 3707611 2022-08-16T18:34:57Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|John Patrick Amedori}} {{referencies|t=20081208}} {{persona}} {{intro bio}} El so papel más notable foi cuando interpretó al nuevu de 13 años, Evan Treborn en [[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]]. Tamién apaeció en delles series como [[Friends]], [[Law & Order]], [[Nip/Tuck]], [[Joan de Arcadia]] y [[Ghost Whisperer]]. Apaeció na película ''Stick It''. Empezó a tocar guitarra cuando tenía 9 años d'edá. La so primer banda, Sanitarum, empecipiar col so meyor amigu cuando tenía namái 11. Participó en comerciales, como'l de Coca-Cola y Nestea. Amedori apaeció nel nuevu drama de la cadena Fox Vanished, que s'estreno na seronda del [[2006]]. Nel [[2008]] xunir al casting de la serie de televisión [[Gossip Girl]], interpretando a Aaron Rose, el nuevu interés amorosu de Serena van der Woodsen. == Filmografía == * D Minus (1998) como Lead. * [[Unbreakable (película)|Unbreakable]] (2000) como'l rehén. * [[Friends]] (2000) como Aaron rose. * [[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]] (2004) ye Evan Treborn - 13 años. * Mrs. Harris (2005) ye'l mozu David Harris. * Little Athens (2005) ye Jimmy. * The Good Humor Man (2005) ye Ayudante de la tienda de la esquina. * Stick It (2006) ye Poot. * Dr. House "Poison", como Matt (2006). * Love is the Drug (2006) ye Jonah Brand. * Kara's File (2007) ye John. * The Cleaner (2008) ye Brian Porter. * [[Gossip Girl]] (2008-2009) ye Aaron Rose. * ''[[TiMER]]'' (2008) ye Mikey. * [[Scott Pilgrim vs. The World]] (2010) ye'l corresponsal de la entrada del teatru Caos de Gideon Graves. * Electrick Children (2012) ye Johnny == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{IMDb nome}} {{NF|1987||Amedori, John Patrick}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Baltimore]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] sey4v5kyztjfkssjulqzdanzq2ojh5t Marion Aye 0 55151 3707672 3609700 2022-08-16T18:51:20Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibió => qu'exhibió wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Marion Aye}} {{persona}} '''Marion Aye''' (n'ocasiones escritu '''Maryon Aye''') {{nym}} foi una actriz teatral y cinematográfico estauxunidense que destacó pola so actuación en delles películes de la década de [[1920]], principalmente comedies. Nacida en [[Chicago]], [[Illinois]], foi "descubierta" pol llexendariu cineasta [[Mack Sennett]]. Amás d'actriz, yera una bona baillarina, talentu qu'exhibió en dellos filmes. Tamién actuó en dieciocho curtios del xéneru [[western]] xunto a [[Bob Reeves]], dómina que marcó probablemente'l visu de la so carrera. Créese que'l so primer home, un axente de prensa, tuvo parte importante na seleición de Aye como una de les [[WAMPAS Baby Stars]] en 1922. == Filmografía == * 1926: ''Irene'' .............. Helen Cheston * 1924: ''Carne de mar'' .......... Moza Marrat * [[1924]]: ''L'últimu varón sobre la Tierra'' * 1923: ''The Meanest Man in the World'' ............. Nellie Clarke * [[1923]]: ''The Eternal Three'' ........... Mucama * 1922: ''The Punctured Prince'' (curtiumetraxe) ............ Una vampireza * 1922: ''The Weak-End Party'' (curtiumetraxe) ........... Lily, la moza del cumpleaños * 1922: ''The Claim Jumpers'' (curtiumetraxe) * 1922: ''His Brother's Blood'' (curtiumetraxe) * 1922: ''West Meets East'' (curtiumetraxe) * 1922: ''Phantom of the Hills'' (curtiumetraxe) * 1922: ''No Man's Gold'' (curtiumetraxe) * 1922: ''Double Reward'' (curtiumetraxe) * [[1922]]: ''Streak of Yellow'' (curtiumetraxe) * 1921: ''The Vengeance Trail'' .......... Grace Winwood * 1921: ''Montana Bill'' * [[1921]]: ''The Hick'' (curtiumetraxe) .......... La fía del granxeru * [[1920]]: ''Pretty Lady'' (curtiumetraxe) * [[1919]]: ''Hearts and Flowers'' (Curtiumetraxe) ==Suicidiu== El so aislamientu de la industria cinematográfico, qu'había práuticamente escaecíu a l'anterior estrella, anició'l so primer intentu de suicidiu en [[1935]]. Nos años siguientes tuvo otros varios intentos, hasta que finalmente finó por unu d'ellos en 1951 en [[Hollywood]], [[California]], n'inxiriendo [[venenu]] nuna habitación d'un motel en [[Culver City]]. El so padre informó que la vía amurniada dempués de nun poder consiguir un papel pa televisión. El so segundu home, el comediante [[Ross Forester]], taba angustiado, esplicando qu'él pensó que la so esposa taba bromiando alrodiu de la so decisión de quitar la vida. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Traducíu ref|en|Marion Aye|inglés}} * {{IMDb nome | id = 0043735 | name = Marion Aye }} == Referencies == {{NF|1903|1951|Aye, Marion}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Chicago]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] iovff1twfp9y4iwtibb93uc630r6zfw Lionel Barrymore 0 55236 3707708 3609950 2022-08-17T09:28:30Z YoaR 37624 dixebra wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Lionel Barrymore}} {{persona}} {{intro bio}} [[Ficheru:Lionel Barrymore & Irene Fenwick.jpg|thumbnail|derecha|Lionel Barrymore xunto a Irene Fenwick.]] [[Ficheru:Lionel Barrymore in David Copperfield trailer 2.jpg|thumbnail|derecha|Lionel Barrymore en [[1935]].]] == Biografía == Barrymore foi l'hermanu mayor d'[[Ethel Barrymore|Ethel]] y [[John Barrymore]], y los sos padres fueron [[Maurice Barrymore]] y [[Georgiana Drew]]. Casóse coles actrices [[Doris Rankin]] y [[Irene Fenwick]]. Empezó la so carrera nos [[teatro|escenario]] a empiezos de los años 1900. En 1907, depués de pasar dellos años en [[París]], volvió a [[Broadway]], onde estableció una reputación como actor dramáticu. Él probó'l so talentu en delles obres como ''Peter Ibbetson'' (1917), ''The Copperhead'' (1918) y ''The Jest'' (1919). En [[1924]] dexó Broadway por [[Hollywood]]. En [[1931]] ganó un [[Óscar a la meyor película|Óscar]] pol so rol d'abogáu alcohólicu en ''[[A Free Soul]]'' (1931), dempués de ser nomáu en 1930 por [[Óscar a la meyor direición|meyor direutor]] por ''Madame X''. Anque él pudo representar munchos tipos de personaxes, como'l malváu [[Rasputin]] en ''Rasputin and the Empress'' de [[1932]] (onde co-protagonizó con John y Ethel Barrymore), tuvo, mientres los [[años 1930]] y [[años 1940]], estereotipáu como un gurniador, pero de normal duce, home vieyu en delles películes como ''[[La isla misteriosa]]'' (1929), ''[[Grand Hotel]]'' (1932, con John), ''[[Dinner at Eight]]'' (1933, la película tamién presentaba a John, pero ellos nun tuvieron escenes xuntos), ''Captains Courageous'' (1937), ''You Can't Take It with You'' (1938), ''[[Duel in the Sun]]'' (1946), y ''Key Largo'' (1948). Pola calidá humana tresmitida, ye probable que'l so rol más conocíu sía'l protagonizáu en ''You Can't Take It With You'' (1938), onde encarnó a ''Martin Vanderhof'' o, más cariñosamente: ''Grandpa'', como-y llamaba'l so nieta Alice Sycamore, interpretada por [[Jean Arthur]]. Personificó al enfadosu Doctor Gillespie nuna serie de películes del ''Doctor Kildare'' nos [[años 1930]] y [[años 1940]], y el rol del títulu nes series de radiu de los 1940s ''Mayor of the Town''. Dempués de rompese'l cadril dos veces, quedó confináu nuna siella de ruedes, pero siguió actuando. Asina s'esplica por qué interpretó al Dr. Gillespie en siella de ruedes, y por qué nun yera capaz d'interpretar a Scrooge na versión en película [[1938]] de [[MGM]], ''[[A Christmas Carol]]''. Barrymore morrió'l [[15 de payares]] de [[1954]] d'un [[infartu de miocardiu|ataque al corazón]], y ta soterráu nel ''Campusantu Calvary'' nel [[Este de Los Angeles (Los Angeles)|Este de los Ánxeles, California]]. Tien una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]] nel 1724 de la Cai Vini. Ye'l tíu güelu de l'actriz [[Drew Barrymore]]. == Filmografía escoyida == * ''Fighting Blood'' (1911), de [[D.W. Griffith]]. * ''Heredity'' (1912), de D.W. Griffith * ''The New York Hat'' (1912), de D.W. Griffith * ''The Tender Hearted Boy'' (1913), de D.W. Griffith * ''The Work Habit'' (1913), de D.W. Griffith * ''The Strong Man's Burden'' (1913), de D.W. Griffith * ''Almost a Wild Man'' (1913), de D.W. Griffith * ''Strongheart'' (1914),de D.W. Griffith. * ''[[Enemies of Women]]'' (1923) d'[[Alan Crosland]]. * ''[[La ciudá eterna]]'' (1923) de [[George Fitzmaurice]]. * ''[[Unseeing Eyes]]'' (1923) d'[[Edward H. Griffith]]. * ''[[Cuando s'amar]]'' (1925) de [[Whitman Bennett]]. * ''[[La barrera]]'' (1926) de [[George W. Hill]]. * ''[[Güeyos claros]]'' (1926) (''Brooding Eyes'') d'[[Edward LeSaint]]. * ''[[Amor afortunao]]'' (1926) de [[Raoul Walsh]]. * ''[[Paris at Midnight]]'' (1926) (''Paris at Midnight'') d'[[E. Mason Hopper]] * ''[[La tierra de toos]]'' (1926) de [[Fred Niblo]] y [[Mauritz Stiller]] * ''[[Cruel dilema]]'' (1927) de [[Reginald Barker]] * ''[[El palaciu de les maravíes]]'' (1927) de [[Tod Browning]] * ''[[Women Love Diamonds]]'' (1927) (''Women Love Diamonds'') d'[[Edmund Goulding]]. * ''[[Alias Jimmy Valentine]]'' (1928) (''Alias Jimmy Valentine'') de [[Jack Conway]]. * ''[[La so mayor victoria]]'' (1928) (''Drums of Love''), de [[David W. Griffith]]. * ''[[Sadie Thompson]]'' (1928), de [[Raoul Walsh]] con [[Gloria Swanson]]. * ''[[The Hollywood Revue]]'' (1929) (''The Hollywood Revue of 1929''), de [[Charles Reisner]]. * ''[[Mata Hari]]'' (1931) (''Mata Hari''), de [[George Fitzmaurice]]. * ''[[A Free Soul]]'' (''A Free Soul'') (1931) de [[Clarence Brown]] con [[Leslie Howard (actor)|Leslie Howard]] y [[Clark Gable]]. * ''[[Grand Hotel]]'' (1932) (''Grand Hotel''), d'[[Edmund Goulding]] con [[Greta Garbo]], [[John Barrymore]], [[Joan Crawford]], y [[Wallace Beery]]. * ''[[Reconcomiu]]'' (1932) (''Broken Lullaby''), d'[[Ernst Lubitsch]]. * ''[[Sweepings]]'' (1933) (''Sweepings''), de [[John Cromwell]]. * ''[[Dinner at Eight]]'' (1933) (''Dinner at Eight''), de [[George Cukor]] con [[Marie Dressler]], [[John Barrymore]], [[Wallace Beery]], y [[Jean Harlow]] * ''[[Carolina (película de 1934)|Carolina]]'' (1934) (''Carolina'') de [[Henry King]] con [[Janet Gaynor]]. * ''[[La ciudad de cartón]]'' (1934) de [[Louis King]] * ''[[The Girl from Missouri]]'' (1934) de Jack Conway y Sam Wood * ''[[This Side of Heaven]]'' (1934) (''This Side of Heaven'') de [[William K. Howard]]. * ''[[Treasure Island]]'' (1934) (''Treasure Island''), de [[Victor Fleming]] con [[Wallace Beery]]. * ''[[Ah, Wilderness!]]'' (''Ah, Wilderness!'') (1935) de [[Clarence Brown]] con [[Wallace Beery]]. * ''[[Mark of the Vampire]]'' (1935) (''Mark of the Vampire'') de [[Tod Browning]] con [[Béla Lugosi]]. * ''[[The return of Peter Grimm]]'' (1935) (''The return of Peter Grimm'') de [[George Nichols Jr.]] y [[Victor Schertzinger]]. * ''[[The Little Colonel]]'' (1935) (''The Little Colonel''), de [[David Butler]] con [[Shirley Temple]]. * ''[[Public Hero #1]]'' (1935) (''Public Hero #1'') de [[J. Walter Ruben]] * ''[[David Copperfield (película de 1935)|David Copperfield]]'' (1935) (''The Personal History, Adventures, Experience, & Observation of David Copperfield the Younger'') de [[George Cukor]] con [[W. C. Fields]] * ''[[The Road to Glory]]'' (1936) (''The Road to Glory''), de [[Howard Hawks]]. * ''[[The Devil-Doll]]'' (1936) (''The Devil-Doll''), de [[Tod Browning]]. * ''[[The Voice of Bugle Ann]]'' (1936) (''The Voice of Bugle Ann'') de [[Richard Thorpe]]. * ''[[Honor de familia]]'' (1937) (''A family affair'') de [[George B. Seitz]]. * ''[[Saratoga (película)|Saratoga]]'' (1937), de [[Jack Conway]]. * ''[[Captains Courageous]]'' (1937) (''Captains Courageous''), de [[Victor Fleming]] con [[Spencer Tracy]]. * ''[[Navy Blue and Gold]]'' (1937) (''Navy Blue and Gold'') de [[Sam Wood]]. * ''[[Margarita Gautier]]'' (1937) (''Camille''), de [[George Cukor]]. * ''[[You Can't Take It With You]]'' (1938) (''You Can't Take It with You''), de [[Frank Capra]]. * ''[[A Yank at Oxford]]'' (1938) (''A Yank at Oxford''), de [[Jack Conway]]. * ''[[Pilotu de pruebes]]'' (1938) (''Test Pilot'') de [[Victor Fleming]] con [[Clark Gable]] and [[Spencer Tracy]]. * ''The Bad Man'' (1941), de [[Richard Thorpe]] con [[Wallace Beery]] y [[Ronald Reagan]] * ''The Penalty'' (1941), de [[Harold S. Bucquet]] con [[Edward Arnold]]. * ''[[A Guy Named Joe]]'' (1943) (''A Guy Named Joe''), de [[Victor Fleming]] con [[Spencer Tracy]] * ''[[Since You Went Away]]'' (1944) (''Since You Went Away''), de [[John Cromwell]] con [[Claudette Colbert]] y [[Shirley Temple]]. * ''[[The Valley of Decision]]'' (1945) (''The Valley of Decision''), de [[Tay Garnett]]. * ''[[Duel in the Sun]]'' (1946) (''Duel in the sun'') de King Vidor con [[Joseph Cotten]] y [[Gregory Peck]]. * ''[[It's a Wonderful Life]]'' (1946) (''It’s a Wonderful Life''), de [[Frank Capra]] con [[James Stewart]] y [[Donna Reed]]. * ''[[The Secret Heart (película)|The Secret Heart]]'' (1946) (''The Secret Heart'') de [[Robert Z. Leonard]], * ''[[Key Largo (película)|Key Largo]]'' (1948) (''Key Largo''), de [[John Huston]] con [[Humphrey Bogart]], [[Lauren Bacall]] y [[Edward G. Robinson]]. * ''[[Malaya (película)|Malaya]]'' (1949), de [[Richard Thorpe]] con [[Spencer Tracy]] y [[James Stewart]]. * ''[[Down to the Sea in Ships]]'' (1949) de [[Henry Hathaway]] con [[Richard Widmark]]. * ''[[Lone Star (película de 1952)|Lone Star]]'' (1952), de [[Vincent Sherman]] con [[Clark Gable]] y [[Ava Gardner]]. == Gallardones y reconocencies == === [[Premios Óscar|Óscar]] === {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |[[Óscar 1929|1929]]||[[Óscar a la meyor direición]]||''[[Madame X]]''||Candidatu |- |'''[[Óscar 1931|1931]]'''||'''[[Óscar al meyor actor]]'''||'''''[[A Free Soul]]'''''||'''Ganador''' |- |} {{Socesión | títulu=[[Óscar al meyor actor|Premiu de l'Academia al Meyor Actor]] | predecesor=[[George Arliss]]<br />por ''[[Disraeli (película)|Disraeli]]'' | periodu= 1931<br />'''por ''[[A Free Soul]]'' | socesor= [[Wallace Beery]]<br />por ''[[El Campeón]]'' y<br />[[Fredric March]]<br />por ''[[Dr. Jekyll y Mr. Hyde (1931)|Dr. Jekyll y Mr. Hyde]]'' }} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{IMDb nome}} * [http://www.ibdb.com/person.php?id=31143 Lionel Barrymore en IBDb - Internet Broadway Database] (n'inglés) * [http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=61 Tumba de Lionel Barrymore] {{NF|1878|1954|Barrymore, Lionel}} [[Categoría:Actores y actrices de wéstern]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar al meyor actor]] [[Categoría:Persones de Filadelfia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] qd1ixq5yng9c94lni2js2b2yb9znfc9 Jimmy Bennett 0 55317 3707606 3539753 2022-08-16T18:33:03Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Jimmy Bennett}} {{persona}} '''James Michael «Jimmy» Bennett''' {{nym}} ye un [[actor]] y [[músicu]] estauxunidense. Ye conocíu polos sos papeles como actor infantil en ''[[Daddy Day Care]]'', ''[[Hostage (película de 2005)|Hostage]]'', ''[[Poseidón (película)|Poseidón]]'', Y más apocayá en ''[[La güérfana]]'' y como neñu en [[James Tiberius Kirk|James T. Kirk]] en Star Trek. Tamién actuó en ''[[No Ordinary Family]]'' como JJ Powell, un adolescente dotáu de gran intelixencia dempués d'un accidente d'avión. == Carrera == Bennett nació en [[Seal Beach]], [[California]], anguaño mora n'[[Huntington Beach (California)|Huntington Beach]], onde la so familia ye dueña d'una pastelería.<ref>http://www.fb101.com/Jimmy_Bennett.html</ref> Nel so tiempu llibre, toca la guitarra y canta. Escribió ya interpretó el cantar ''Summer Never Ends'', que puede escuchase a la fin de la película [[Shorts (película)|Shorts]].<ref>http://us.imdb.com/title/tt1100119/soundtrack</ref> Los sos entamos fueron na televisión, onde apaeció en dellos episodios de les series, ''[[The Guardian (serie de televisión)|The Guardian]]'' y ''[[Strong Medicine]]'', más tarde aceptaría'l papel de Tony na película d'[[Eddie Murphy]], ''[[Daddy Day Care]]''. Enantes tuvo actuaciones menores nes películes ''[[Anchorman: The Legend of Ron Burgundy]]'' y ''[[Arthur Hailey's Detective]]''. Tamién apaeció en ''[[Judging Amy]]'' y ''[[CSI: Crime Scene Investigation|CSI]]'' y ''[[Everwood]]''. En cuanto al [[Actor de voz|doblaje]], emprestó la so voz en ''[[The Polar Express]]'' ''Winnie the Pooh: Springtime with Roo'' y en ''I Want a Dog for Christmas, Charlie Brown''. Foi nomáu en cinco causes pal Young Artist Awards.<ref name="IMDb">{{cita web | títulu=IMDB | obra=Awards for Jimmy Bennett (III) | url=https://www.imdb.com/name/nm1497548/awards | fechaaccesu=14 de marzu de 2006}}</ref> En 2005 apaeció xunto a [[Bruce Willis]] en ''[[Hostage (película de 2005)|Hostage]]'' y en ''[[The Amityville Horror]]'' onde interpretó al fíu medianu d'una familia que se camudaba a una [[Amityville|casa encantada]]. Dambes películes estrenar en marzu y abril respeutivamente. Nel rodaxe de ''Hostage'' diéron-y el nomatu de "Jimmy Dos-Tomas" pola so habilidá n'interpretar los sos diálogos a la perfeición.<ref>http://www.u-got-it.dk/data/1608582/Hostage%20Production%20Notes.doc</ref> En febreru de 2006, apaeció en ''[[Firewall (película)|Firewall]]'' onde interpretó al fíu del personaxe de [[Harrison Ford]]. Tamién fixo actu de presencia en ''[[The Heart Is Deceitful Above All Things]]'', película independiente publicada un mes dempués de ''Firewall''. El mesmu añu, daría la so voz al personaxe Roo nel videoxuegu ''[[Kingdom Hearts II]]'', tamién protagonizó ''[[Poseidón (película)|Poseidón]]''. Ente los sos papeles, en 2007, atópense ''South of Pico'' y ''[[Evan Almighty]]''. En 2009 apaeció como un nuevu Capitán Kirk en ''[[Star Trek XI]]'' y en ''[[La güérfana]]''. Los sos próximos proyeutos van ser pa la serie d'[[American Broadcasting Company|ABC]], ''[[No Ordinary Family]]'' y la película ''[[Bones (película)|Bones]]'' onde va compartir cartelu con [[Ozzy Osbourne]] y [[Zakk Wylde]]. El so estrenu prever pa 2010.<ref>http://www.ksitetv.com/jimmy-bennett-is-non-ordinary-son/</ref><ref>A trailer can be viewed at: http://www.blacklabelsociety.net/modules.php?name=News&file=article&sid=152</ref> == Filmografía == === Películes === {| {{tablaguapa}} |- ! style="background:#b0c4de;"| Añu ! style="background:#b0c4de;"| Títulu ! style="background:#b0c4de;"| Rol ! style="background:#b0c4de;"| Notes |- |rowspan="2"|2003 |''[[The Jungle Book 2]]'' |Hathi Jr. |Voz |- |''[[Daddy Day Care]]'' |The Flash/Tony | |- |rowspan="6"|2004 |''[[I Want a Dog for Christmas, Charlie Brown]]'' |Rerun Van Pelt |Voz |- |''[[The Heart Is Deceitful Above All Things]]'' |Young Jeremiah | |- |''[[Winnie the Pooh: Springtime with Roo]]'' |Roo |Voz |- |''[[Winnie the Pooh: 123's]]'' |Roo |Voz |- |''[[Anchorman: The Legend of Ron Burgundy]]'' |Tommy | |- |''[[The Polar Express]]'' |Billy |Voz |- |rowspan="4"|2005 |''[[Hostage]]'' |Tommy Smith | |- |''[[Pooh's Heffalump Halloween Movie]]'' |Roo |Voz |- |''[[The Amityville Horror]]'' |Michael Lutz | |- |''[[Detective (película)|Detective]]'' |Ivan Tempone | |- |rowspan="5"|2006 |''[[Firewall (película)|Firewall]]'' |Andy Stanfield | |- |''[[Poseidon]]'' |Conor James | |- |''[[Monster Night]]'' |unknown | |- |''[[Shark Bait]]'' |Young Pi |Voz |- |''[[He's a Bully, Charlie Brown]]'' |Rerun Van Pelt | |- |2007 |''[[Evan Almighty]]'' |Ryan Baxter | |- |rowspan="4"|2008 |''[[South of Picu]]'' |Mark Weston | |- |''[[Diminished Capacity]]'' |Dillon | |- |''[[Trucker]] |Peter | |- |''[[Snow Buddies]]'' |Buddha |Voz |- |rowspan="5"|2009 |''[[Star Trek]]'' |Young James T. Kirk |Caméu |- |''[[Orphan]]'' |Daniel Coleman | |- |''[[Shorts]]' |Toby "Toe" Thompson | |- |''[[Stolen]]'' |John | |- |''[[Alabama Moon]]'' |Moon Blake | |- ||2010 |''[[Bones]]'' |Bones White | |- |rowspan="2"|2011 |''[[The Tape]]'' |Matt | |- |''[[The Return of Captain Kidd]]'' |Cole Willits | |- |rowspan="2"|2013 |''[[Movie 43]]'' |Nathan |Segmentu "Middleschool Date" |- |''[[The Bully Chronicles]]'' |Brian Slater |Post Producción |- |rowspan="2"|2014 |''[[Camouflage]]'' |Kevin | |- |''[[The Bully Chronicles]]'' |Brian Slater | |- |rowspan="2"|2015 |''Bad Ass 3'' |Ronald |Post-Produccion |- |} === Televisión === {| {{tablaguapa}} ! style="background:#b0c4de;"| Añu ! style="background:#b0c4de;"| Títulu ! style="background:#b0c4de;"| Rol ! style="background:#b0c4de;"| Notes |- |rowspan="2"|2002 |''[[Strong Medicine]]'' |Willy |Admissions |- |''[[The Guardian (TV series)|The Guardian]]'' |Maddie |Monster |- ||2003 |''[[Judging Amy]]'' |Cory Sinkler |Just Say Oops |- |rowspan="2"|2004 |''[[CSI: Crime Scene Investigation]]'' |Henry Turner |Paper or Plastic? |- |rowspan="3"|''[[Everwood]]'' |rowspan="3"|Sam Feeney |"The Reflex" |- |rowspan="2"|2005 |"Where the Heart Is" |- |"Since You've Been Gone" |- ||2007 |''[[Gilmore Girls]]'' |Macon |Santa's Secret Stuff |- |2010–2011 |''[[No Ordinary Family]]'' |JJ Powell | |} === Video games === {| {{tablaguapa}} ! style="background:#b0c4de;"| Añu ! style="background:#b0c4de;"| Títulu ! style="background:#b0c4de;"| Rol ! style="background:#b0c4de;"| Notes |- |2004 |''[[The Polar Express (video game)|The Polar Express]]'' |Billy |rowspan="3"|Voice |- |2006 |''[[Kingdom Hearts II]]'' |rowspan="2"|Roo |- |2007 |''[[Kingdom Hearts II: Final Mix+]]'' |} == Premios y Nominaciones == {| {{tablaguapa}} |- style="background:#b0c4de; text-align:center;" ! Premiu !! Añu !! Categoría !! Resultaos !! Trabayu |- | rowspan=7 | '''[[Young Artist Award]]''' || rowspan=2 |2004 || Best Young Ensemble in a Feature Film || {{Celda|Nomáu}} ||rowspan=2 | ''[[Daddy Day Care]]'' |- |Best Performance in a Feature Film - Young Actor Age Ten or Younger || {{celda|Nomáu}} |- | 2005 || Outstanding Young Ensemble in a New Medium || {{Celda|Ganador}} || ''[[The Polar Express (filme)|The Polar Express]]'' |- | 2007 || Best Performance in a Feature Film - Young Actor Age Ten or Younger || {{Celda|Nomáu}} || ''[[Firewall (movie)|Firewall]]'' |- | 2008 || Best Performance in a Feature Film - Supporting Young Actor - Comedy or Musical || {{Celda|Nomáu}} || ''[[Evan Almighty]]'' |- | rowspan=2 |2010 || Best Performance in a Feature Film - Leading Young Actor || {{Celda|Nomáu}} || ''[[Alabama Moon]]'' |- | Best Performance in a Feature Film - Young Ensemble Cast || {{Celda|Ganador}} || ''[[Shorts (filme)|Shorts]]'' |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{IMDb|1497548}} * {{Amg name|375738}} {{NF|1996||Bennett, Jimmy}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de California]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] gel4ttk6ek02qxfmlnks4bic6wve5fw Julie Benz 0 55330 3707631 3621528 2022-08-16T18:38:10Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Julie Benz''' {{nym}} ye una actriz d'Estaos Xuníos. Pol so papel de Dala en ''[[Buffy The Vampire Slayer]]'' y ''[[Angel]]'', Benz ganó'l premiu a la meyor actriz secundaria na categoría de series emitíes per satélite. Amás de esta serie, tamién algamó della relevancia pol so papel de Rita Bennett en ''[[Dexter]]''. == Carrera == [[File:Julie Benz 2009.jpg|left|thumb|Benz en 2009.]] En [[1989]], cola so carrera de patinaxe terminada, Benz empezó a actuar y enrolóse nel teatru llocal, au de llogró un papel na obra ''Street Law''. La so primer película foi un pequeñu papel, en ''The Black Cat'' parte de la película de llercia dirixida [[Dario Argento]] y [[George A. Romero]], ''Two Evil Eyes'' ([[1990]]). Un añu más tarde, llogró un papel nun programa de televisión denomáu ''Hi Honey, I'm Home'' ([[1991]]). La serie foi atayada dempués de dos temporaes. Dempués de graduase na Escuela Secundaria Rexonal Franklin, Julie entró na [[Universidá de Nueva York]] pa estudiar [[arte dramáticu]]. Dempués de la so graduación, Julie treslladóse a [[Los Angeles]] pa siguir cola so carrera ya interpretó dellos pequeños papeles en películes y programes de televisión, incluyendo una apaición como convidada nun episodiu de ''[[Married with children]]'' en [[1994]]. Participó en dos pilotos non estrenaos: ''Cross Town Traffic'', d'[[Aaron Spelling]] y ''Empire'' en [[1995]]. Fixo dellos cameos en programes de televisión como ''[[Step by Step|Pasu a pasu]]'' y ''[[Diagnosis: Murder]]''. Tamién tuvo un pequeñu papel na película de televisión ''The Barefoot Executive''. Más tarde participaría n'otros filmes d'esti tipu como ''Hearts Adrift'', protagonizando unu d'ellos: ''Darkdrive''. Apaeció na película ''Black sheep'' de forma ensin acreitar nel añu [[1996]]. En 1996, Julie allegó a una audición pal papel de [[Buffy Summers|Buffy]] na serie ''[[Buffy The Vampire Slayer]]'', que finalmente algamó [[Sarah Michelle Gellar]]. Sicasí, ufiertáron-y un pequeñu papel, qu'a la fin allargóse unos cuantos capítulos, interpretando a [[Dala (Buffyverso)|Dala]]. Con esta interpretación, la so carrera desapiega finalmente. Protagoniza delles teleseries como ''The Big Easy'' y ''Fame L.A.'' Hai de solliñar el so pequeñu pero memorable papel como recepcionista na película ''[[As Good as It Gets]]'', en [[1997]]. Pero'l so verdaderu saltu a la fama foi nel curtiu parodia ''Eating Las Veguas'', la película pa televisión ''A Walton Easter'' y un pequeñu papel en ''[[Inventing the Abbotts]]''. En [[1998]] tuvo un papel fixu nel programa de televisión ''Ask Harriet'', pero'l programa encaboxóse y con él trés de los sos cinco apaiciones. Tamién apaeció en dos películes: na popular comedia escura ''[[Jawbreaker (película)|Jawbreaker]]'' como Marcie Fox y en ''Dirt Merchant'' que s'estrenó'l 19 de setiembre de [[1999]]. Más tarde protagonizó otru programa de televisión llamáu ''Payne'' como Breeze O'Rourke, el programa atayóse dempués d'una temporada (namái s'estrenaron 8 de los 9 episodios). Tamién apaeció delles vegaes na serie ''[[Roswell (serie de televisión)|Roswell]]'', y protagonizó la película pa televisión ''Satan's School for Girls''. Tamién tuvo un papel importante na película ''Shriek If You Know What I Did Last Friday the Thirteenth'', como Barbara. Nel añu [[2000]], Benz retoma'l so papel como Dala pa la [[spin-off]] de Buffy, [[Angel (serie de televisión)|Angel]], apaeciendo en siquier un episodiu de cada temporada. Tuvo un risonderu papel na comedia romántica película ''The Brothers'' na que foi la única actriz blanca qu'apaez ente los protagonistes. Fixo una audición pal papel de Ellie Sparks en ''Glory Days'' y apaeció nel pilotu ensin emitir, sicasí abandonó la serie. Apaeció como convidada en ''She Spies'' y participó na mini-serie ''[[Taken (serie de televisión)|Taken]]'' como Kate Keys. Fixo dellos doblaxes pal videoxuegu ''Hot Shots Golf Fore!''. Apaeció nel curtiumetraxe ''The Midget Stays in the picture'' y asumió'l papel d'Úrsula pa ''[[George of the Jungle|George of the Jungle 2]]''. Julie apaeció nes series [[Peacemakers]], [[Coupling]], [[NCIS]] y [[Oliver Beene]] y consiguió el papel principal d'[[Annie Garrett]] na película de televisión [[Hallmark The Long Shot]]. Benz tamién dio voz a [[Miranda Keyes]] nel videoxuegu [[Halo 2]], anque ella nun volvió interpretar esti papel na secuela, [[Halo 3]]. Ella desempeñó'l papel principal de Danielle en [[Bad Girls From Valley Hills]] que foi llanzada en [[DVD]] en [[2005]]. Tenía un pequeñu papel na película de televisión aclamada pola crítica [[Lackawanna Blues]]. Tamién apaeció nes películes [[Locusts: The 8th Plague]] y [[8mm 2]]. Tres esto, Julie foi estrella convidada de series como [[Supernatural (serie de televisión)|Supernatural]], [[CSI: Miami]], [[Law & Order|Llei y Orde]] y [[CSI (serie de televisión)|CSI]]. Llogró un papel secundariu nuna película independiente sueca [[Kill Your Darlings]], un papel de protagonista na película de [[Lifetime Television|Lifetime]] [[Circle of friends]] Círculu d'Amigos y xunióse al repartu principal de [[Dexter]] como [[Rita Bennett]]. Dempués tuvo un papel principal en [[Saw V]] como Brit, participó en [[Punisher: War Zone]] y tien co-protagonizao la cuarta parte de [[Rambo]] xuntu con [[Sylvester Stallone]]. Interpretó a Robin, en [[Desperate Housewives]] (Desperate Housewives) mientres dellos episodios de la sesta temporada, una ex-striper que revoluciona [[Wisteria Lane]] cuando se camuda a la casa de Susan, y depués a la casa de Katherine, cola que caltién una rellación. Interpretó a Stephanie na serie The Incredibles Powel ([[No ordinary family]]) como la madre de la familia con superpoderes (supervelocidá) y científica pa una gran corporación qu'investiga de callao aniciar de dichos superpoderes. Anguaño, Julie Benz alcuéntrase al mandu de la serie 'Defiance', emitida na Canal Syfy, onde interpreta a Amanda Rosewater, l'alcaldesa de la ciudá que lleva'l nome de la serie. == Vida personal == Benz casárase col actor John Kassir. La fecha del matrimoniu foi'l 30 de mayu de 1998 y ella presentó'l divorciu n'avientu de 2007. El 28 de xunu de 2011 anunció'l compromisu col so noviu dende faía 4 años, Rich Orosco, de 38 años. El 5 de mayu de 2012 casáronse. == Premios == * Satellite Awards 2006: actriz de repartu nuna serie (Dexter) == Filmografía == [[File:Julie Benz Golden Globe 2009 afterparty 2.jpg|thumb|Benz nos [[Premios Globu d'Oru de 2008]].]] * ''[[Defiance (serie de televisión)|Defiance]]'' (serie de televisión) como Amanda Rosewater (2013-) * ''[[Taken: The Search for Sophie Parker]]'' (2013) (TV) como Stevie Parker * ''[[A Gifted Man]]'' (serie de televisión) como Christina (2011) * ''[[Royal Pains]]'' (serie de televisión) (2011-presente) * ''[[No ordinary family]]'' (serie de televisión) (2010–2011) como Stephanie Powell * ''[[Desperate Housewives]]'' (serie de televisión) (2010) Robin Gallagher * ''[[Dexter]]'' (serie de televisión) (2006–2009)[https://www.imdb.com/name/nm0004748/news#nin1295846] como Rita Morgan * ''[[The Boondock Saints II: All Saints Day]]'' como Eunice Bloom, Axente Especial del FBI (2009) * ''[[Punisher: War Zone]]'' (2008) como Angela Donatelli * ''[[Saw V]]'' (2008) como Brit * ''[[John Rambo]]'' (2008) como Sarah * ''[[Law & Order]]'' (serie de televisión) (episodiu "Ilesia") (2007) como Dawn Sterling * ''[[Círculu d'Amigos]]'' (2006) como Maggie * ''[[CSI: Crime Scene Investigation]]'' (serie de televisión) (episodiu "La hora de la so muerte") (2006) como Heidi Wolff * ''Kill Your Darlings'' (2006) como Katherine * ''[[CSI: Miami]]'' (serie de televisión) (episodiu "esviaos") (2006), como Hayley Gordon * ''[[Supernatural (serie de televisión)|Supernatural]]'' (serie de televisión) (episodiu "Fe") (2006) como Layla Rourke * ''La llagosta: El 8 de Peste'' (2005) como Vicky * ''[[8mm 2]]'' (2005) como Lynn * ''Lackawanna Blues'' (2005) como Laura * ''[[Halo 2]]'' (VG) (2004) como Miranda Keyes (voz) * ''Oliver Beene'' (serie de televisión) (episodiu "Idol Chatter") (2004) como de pitos Chica * ''Navy NCIS: Naval Serviciu d'Investigaciones Criminales'' (serie de televisión) (episodiu "un eslabón débil") (2004) como Denise Johnson * ''[[Angel (serie de televisión)|Angel]]'' (serie de televisión) (1999), Dala (recurrente; 2000–2004) * ''The Long Shot: Believe en Courage'' (2004) como Annie Garrett * ''Paz'' (serie de televisión) (L'episodiu de testigos) (2003) como Miranda Blanchard * ''El Midget "Estancies na Imaxe''" (2003) como A-List Actriz * ''[[George of the Jungle 2]]'' (2003) como Úrsula * ''Hot Shots Golf Fore!'' (VG) (2003) como diverses voces (voz) ¨ * ''She Spies'' (serie de televisión) (episodiu "Spies vs Spy") (2002) como Elaine * ''[[Abducíos]]'' (2002) (serie de televisión) como Kate Keyes * ''Díes de gloria'' (serie de televisión) (Unaired episodiu piloto) (2002) como Ellie Sparks * ''Los Hermanos'' (2001) como Jesse Caldwell * ''Bad Girls d'Altu Valle (alies "A Fate Totally peor que la muerte")'' (2000) como Danielle * ''[[Buffy The Vampire Slayer]]'' (serie de televisión) (1997), Dala (recurrente; 1997–2000) * ''Shriek If You Know What I Did Last Friday the Thirteenth'' (2000) como Barbara * ''[[Roswell (serie de televisión)|Roswell]]'' (serie de televisión) (1999) como Kathleen Topolsky (recurrente; 1999–2000) * ''Satan's School for Girls'' (2000) como Alison Kingsley * ''[[El rei de Queens]]'' (serie de televisión) (episodiu "Train Wreck") (1999) como Julie * ''Payne'' (serie de televisión) (1999) como Breeze O'Rourke * ''Dirt Merchant'' (1999) como Angie * ''[[Jawbreaker]]'' (1999) como Marcie Fox * ''Conrad Bloom'' (serie de televisión) (episodiu "El rebote Guy") (1998) como Julie * ''Ask Harriet'' (serie de televisión) (1998) como Russell Joplin (recurrente; 1998) * ''[[As Good as It Gets]] (As good as it gets)'' (1997) como Recepcionista * ''La Fama'' (serie de televisión) (episodiu "The Beat Goes On") (1997) como Vanessa * ''El Big Easy'' (serie de televisión) (episodiu "BeGirled") (1997) * ''Inventing the Abbotts'' (1997) como Co-ed * ''A Walton Selmana Santa'' (1997) como Mae * ''Eating Las Vegas'' (1997) * ''Darkdrive'' (1996) como Julie Falcon * ''The Single Guy'' (serie de televisión) (episodiu "Love Train") (1996) como Arándanos Chica * ''Deslizadores'' (serie de televisión) (episodiu "The Electric Twister prueba de fueu") (1996) como Jenny Michener * ''[[Diagnosis: Murder]]'' (serie de televisión) (episodiu "Asesinatu en Thin Ice") (1996) como Julie Miller * ''Hearts Adrift'' (1996) (TV) como Kristy * ''Black Sheep'' (1996) como Woman (uncredited) * ''Boy Meets World'' (serie de televisión) (episodiu "La ciudá Slackers") (1996), como Bianca * ''Pasu a pasu'' (serie de televisión) (episodiu "The Wall") (1995) como Tawny * ''High Tide'' (serie de televisión) (episodiu "Mar No Evil") (1995) como Joanna Craig * ''The Executive Barefoot'' (1995) (TV) como Sexy Woman * ''Hang Time'' (serie de televisión) (episodiu "Earl fai'l Grau") (1995) como Linda Cantrell * ''Imperiu'' (1995) como Christine Lambert * ''Cross Town Traffic'' (1995) (TV) como? * ''Casáu ... colos neños'' (serie de televisión) (episodiu "sobre'l terrén de berros") (1994), Sascha * ''Hola Ciñu, Toi en casa'' (serie de televisión) (1991–1992) como Babs Nielson * ''Two Evil Eyes'' (1990) (segmentu: "El Gatu Negru") como Betty == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|Julie Benz}} * {{IMDb nome}} * {{tvtome person|34}} * [http://www.seat42f.com/julie-benz-interview.html Julie Benz Interview At Seat42f] * [http://www.aveleyman.com/ActorCredit.aspx?ActorID=23813 The Actor's Compendium] — Julie Benz's Actor Compendium Page * {{MySpace|juliebenz}} {{NF|1972||Benz, Julie}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Pittsburgh]] fsbvoyesr373xh673w677mta0it2mrc Betsy Blair 0 55384 3707795 3610215 2022-08-17T11:18:49Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña-Gavras => Costa-Gavras wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Betsy Blair}} {{persona}} '''Betsy Blair''', nacida como '''Elizabeth Winifred Boger''' {{nym}} foi una [[actriz]] d'[[Estaos Xuníos]]. == Biografía == Nació nuna familia estauxunidense de clase media. A la edá de 8 años ingresa a una Escuela de Danza debutando como baillarina en 1938. En 1941 casóse col actor y baillarín [[Gene Kelly]], con quien tuvo un fíu, Kerry, y con quien permaneció casada hasta 1957. En 1947 grabó la so primer película de cine, ''The Guilt of Janet Ames'' ( La culpa de Janet Ames ). En 1955 llogró'l papel de Clara Snyder en [[Marty]], ganando'l [[BAFTA]] como meyor actriz estranxera, y una nominación al [[Premios Óscar|Óscar]]. Por cuenta del so activismu d'izquierdes (compartíu colos sos amigos [[Orson Welles]], [[Richard Conte]], [[Lena Horne]] y [[John Garfield]]), mal vistu pol macartismo imperante nesi momentu, decidió treslladase a Europa, primero a [[Francia]], depués a [[Italia]]. Ente los años 50 y 60 protagonizó ''Il grido'' de [[Michelangelo Antonioni]] (qu'acusó a l'actriz de pasar "los dos hores más difíciles" de la so vida), depués [[Cai Mayor (película)|Cai Mayor]] de [[Juan Antonio Bardem]], ''Senilità'' de [[Mauro Bolognini]] y ''I Delfini'' de [[Francesco Maselli|Citto Maselli]]. En 1988 protagonizó [[Betrayed (película)|Betrayed]] de [[Costa-Gavras]]. Treslladóse a Londres, onde morrió'l [[13 de marzu]] de [[2009]] de [[cáncer]] a los 85 años. == Filmografía == *''[[The Guilt of Janet Ames]]'' (1947) *''[[A Double Life (película de 1947)|A Double Life]]'' (1947) *''[[Another Part of the Forest]]'' (1948) *''[[The Snake Pit]]'' (1949) *''[[Mystery Street]]'' (1950) *''[[No Way Out]]'' (1950) *''[[Kind Lady]]'' (1951) *''[[Marty (película)|Marty]]'' (1955) *''[[Rencontre à Paris]]'' (1956) *''[[Cai Mayor (película)|Cai Mayor]]'' (1956) *''[[The Halliday Brand]]'' (1957) *''[[Il grido]]'' (''[[El berru (película de 1957)|El berru]]'') (1957) *''[[Lies My Father Told Me]]'' (1960) *''[[I delfini (película)|I delfini]]'' (1960) *''[[All Night Long (película de 1961)|All Night Long]]'' (1962) *''[[Senilità]]'' (1962) *''[[Mazel Tov ou Le mariage]]'' (1969) *''[[A Delicate Balance]]'' (1973) *''[[Gejaagd door de winst (of het A.B.C. van de moderne samenleving)]]'' (1978) *''[[Flight of the Spruce Goose]]'' (1986) *''[[Descente aux enfers (película de 1986)|Descente aux enfers]]'' (''Descensu al infiernu'') (1986) *''[[Betrayed]]'' (1988) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commons category}} *{{IMDb nome}} *{{Amg name|6520}} {{commonscat}} {{NF|1923|2009|Blair}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Nueva Jersey]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] in7poyzhxczzsxszzcw46w9fd8l0a2j Alex Borstein 0 55447 3707755 3700861 2022-08-17T10:26:26Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Alex Borstein}} {{persona}} '''Alexandrea Borstein''' {{nym}}, más conocida como '''Alex Borstein''', ye una [[actriz]] d'[[Estaos Xuníos]], famosa poles series televisives ''[[MADtv]], [[Power Rangers: Zeo]]'' y ''[[Family Guy]]'', onde pon voz a [[Lois Griffin]], ente otros personaxes de la serie. Tamién ye una reconocida [[actor de doblaje|actriz de doblaxe]]. == Biografía == Borstein nació en [[Highland Park (Illinois)|Highlands Park]] (Illinois), pela rodiada de [[Chicago]]. Crióse nel senu d'una familia [[xudaísmu|xudía]] con raigaños alemanes, húngares, polaques, mongoles y ruses. Darréu foise a [[San Francisco (California)]] onde estudió na [[Universidá de San Francisco]]. Aprendió clases d'interpretación nel [[ACME Comedy Theater]], onde empezó a escribir xunto al so compañeru y el so futuru home [[Jackson Douglas]]. Empezó a trabayar nes series animaes ''[[Casper the Friendly Ghost|Casper]]'' y ''[[Pinky and the Brain]]'', anque pocu dempués dexó'l so trabayu y empezó como escritora. En [[1996]] mientres taba escribiendo ''Casper'' Borstein trabayó na serie ''Power Rangers: Zeo'' interpretando a [[Queen Machina]] (unu de los dos antagonistes de la serie). En 1997 formó parte del programa ''[[MADtv]]'' na tercer temporada, diéndose a metá de temporada. Quiciabes el so papel más conocíu nesta serie foi'l de Miss Swan. Mientres el so tiempu en ''MADtv'' conoció a [[Seth MacFarlane]], que la introdució na [[Fox Broadcasting Company|FOX]] onde ye actriz de doblaxe en ''[[Family Guy]]'', onde interpretó'l papel de [[Lois Griffin]], ente otres voces. Nesta serie tamién foi [[productor de televisión|productora]] y [[guionista]] de dellos capítulos. En 2000 fíxose un buecu na repartu de ''[[Gilmore Girls]]'', pa interpretar a Sookie St. James, pero'l so contratu con ''MADtv'' torgólu finalmente llevalo a cabu, anque participó en dellos capítulos de la serie. Alex Borstein tamién salió na gran pantalla en películes como ''[[Lizzie McGuire]]'', tamién foi la meyor amiga de [[Halle Berry]] en ''[[Catwoman]]'' y foi una emplegada de la [[CBS]] nel filme ''[[Good Night, and Good Luck]]''. == Vida personal == Ta casada con col actor y escritor [[Jackson Douglas]]. Los dos conocer en [[ACME]]. Él propúnxo-y matrimoniu mientres el rodaxe del programa, y casáronse en 1999. Dambos apaecieron en ''Gilmore Girls''. == Filmografía == [[Ficheru:Alex Borstein (7601673474).jpg|thumb]] * 2012: ''[[Ted (película)|Ted]]'' * 2010: ''[[Killers (película)|Killers]]'' * 2009: ''[[Seth & Alex's Almost Live Comedy Show]]'' * 2009: ''[[The Cleveland Show]]'' (Voz) * 2007: ''[[Blue Harvest (Padre de Familia)]]'' * 2007: ''[[The Lookout]]'' * 2006: ''[[Pequeñu, pero matón]]'' * 2005: ''[[Good Night, and Good Luck]]'' * 2005: ''[[Stewie Griffin: la historia jamas contada]]'', voz * 2005: ''[[Kicking & screaming]]'' * 2004: ''[[Catwoman]]'' * 2004: ''[[Seeing other people]]'' * 2003: ''[[Bad Santa]]'' * 2003: ''[[Lizzie McGuire]]'' * 2001: ''[[House of mouse]]'' (serie), voz * 2000: ''[[Bar Coyote]]'' * 1999-: ''[[Family Guy]]'' (serie), voz * 1999-2002 ''[[MADtv]]'' (serie) * 1996: ''[[Power Rangers: Zeo]]'' (serie) * 1993-1994: ''[[Mighty Morphin Power Rangers]]'' (serie) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1973||Borstein, Alex}} [[Categoría:Actores y actrices d'Illinois]] [[Categoría:Actores y actrices de doblaxe d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Guionistes de televisión d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Humoristes d'Estaos Xuníos]] h6dyjao3axlwpmujhn2efokc7zuagea Glen Campbell 0 55639 3707635 3662468 2022-08-16T18:38:33Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Correxir}} {{Tradubot|Glen Campbell}} {{persona}} '''Glen Travis Campbell''' {{nym}} ye unu de los cantantes pop y country estauxunidenses más famosos, representativu de les dómines 1960 y 1970 mientres les cualos adquirió la estatura de lleenda, magar solo asitiar pocos ésitos na radio local y a nivel internacional. Foi l'autor de la tema del filme ''True Grit'' que llevó'l mesmu nome, dichu filme mereció-y un [[Premios Óscar|Óscar]] a [[John Wayne]], la tema, tamién foi nomáu al premiu de l'Academia. El so ésitu, ''By The Time I Get To Phoenix (Cuando llegue a Phoenix)'', asitiar dientro de los clásicos de la música Pop, americana. Ganador del Premiu [[Grammy]] en delles ocasiones, siendo l'únicu en ganar dichu premiu en dos categoríes distintes (''Country y Pop'') de manera simultanea. Foi inducíu al [[Muséu y Salón de la Fama del Country|Salon de la Fama de la Música Country]] nel añu [[2005]] == Biografía == === Inicio, músicu de sesión y The Beach Boys === Glen nació nel senu d'una familia desaxeradamente humilde, orixinaria de la pequeña comunidá de Billstown, el so padre yera llabrador, foi'l séptimu fíu d'un total de dolce. So la influencia de la so tio empezó a tocar la guitarra, de manera llírica, ye dicir ensin tener conocencia de la llectura de música. Al cumplir los dieciocho años d'edá viaxó escontra'l sur formando parte de "The Western Wranglers". En 1958 emigró a [[Los Angeles]] pa convertise en músicu de sesión (estudiu). Foi bien solicitáu como tal por distintos artistes de principios de los '60, collaborando con: [[Bobby Darin]], [[Ricky Nelson]], Merle Haggard, The Monkees, [[Elvis Presley]], [[Frank Sinatra]], [[Dean Martin]], The Association, Jan & Dean y [[The Mamas & The Papas]]. Foi tamién miembru de fechu y derechu de los Beach Boys, al cubrir l'ausencia -por enfermedá- de Brian Wilson na xira de 1964 a 1965, ya inclusive participó na grabación del so discu ''Pet Sounds''. Otres interpretaciones clásiques dar al intervenir na grabación de la yá llexendariu cantar de Frank Sinatra ''"Strangers in the Night" (Estraños na nueche)'', onde executó magistralmente les partitures de guitarra. Otra tema musical nel cual participó foi'l cantar ''"You've Lost That Lovin' Feelin" (Perdisti esi sentimientu)'' orixinal de los Righteous Brothers, y na yá clásicu cantar "I'm a Believer" (Soi un creyente) de The Monkees. Glen formó parte del famosu grupu d'estudiu denomináu "The Wrecking Crew" (La tripulación demoledora), conformada básicamente por el mesmu Glen, Hal Blaine, Carol Kaye, xuntos formaron la elite de músicos profesionales de sesión quien contribuyeron de manera definitiva en munchos cantares, que se volvieron ésitos mientres la dómina del Rock and Roll. Tamién definieron -al ser afayaos por Phil Spector- los entamos del "Muriu de Soníu" a principios de los años '60. === Segunda metá de los 60 === Actuando como artista solitariu, tuvo un ésitu rexonal moderáu "Turn Around, Look at Me", "To Late to Worry", "Too Blue to Cry" y "Kentucky Means Paradise" (grabaos con un grupu de corte Country, llamáu The River Boys), fueron llevemente populares namái ente l'audiencia Country. En 1962 Campbell robló cola Capitol Records, llanzó dos álbumes instrumentales y dellos álbumes vocales mientres el so primeres 5 años dientro de la compañía. Sicasí, a pesar de llanzar los senciellos escritos por Brian Wilson (Guess I'm Dumb) en 1960 y de Buffy Saint Marie (Universal Soldier) el mesmu añu, Glen nun taba consiguiendo mayor ésitu como interprete solista. Se rumoraba que Capitol yá consideraba'l despidilo del sellu en 1966, añu en que fizo equipu col productor Al DeLory y xuntos collaboraron na tema influyíos pola corriente de [[Bob Dylan]] "Gentle On My Mind" escritu por John Hartford. El prematuru ésitu de "Gentle On My Mind" probó que Campbell taba llistu pa encarrerase escontra l'ésitu. El cantar foi siguida pola tema que seria'l so mayor ésitu "By The Time I Get To Phoenix" en 1967, "I Wanna Live" y "Wichita Lineman" en 1968. "Wichita Lineman" foi escoyida como una de los grandes cantares del sieglu XX pola Revista Mueyo en 1997 y pola Revista Blender nel 2001. Glen ganaría dos premios Grammy por "Gentle On My Mind" y por "By The Time I Get To Phoenix", de manera simultánea. Los mayores ésitos en 1968-1969 fueron cantares evocativas de l'autoría de Jimmy Webb, la gran mayoría. L'álbum plenu de les temes de Webb "Reunion: The Songs of Jimmy Webb" llanzáu en 1974 ye vistu como unu de los trabayos más finos de Campbell anque en si'l discu nun xeneró ésitu dalgunu. En 1969, Campbell apaeció xunto a John Wayne na película [[Valor de llei]], na que cantaba'l cantar "True Grit" (d'[[Elmer Bernstein]] y [[Don Black]]), nomada al Globu d'Oru y al Óscar d'esi añu. === 1970 Los bonos tiempos === Al retiru del aire del programa televisivu "The Smothers Brothers Comedy Hour" Glen conduciría unu propiu que reemplazaría la primeru, The Glen Campbell Goodtime Hour, que se tresmitiría dende xineru de 1969 hasta xunu de 1972. Al crecer la so popularidá, en 1970 foi publicada una biografía llamada The Glen Campbell Story obra de Freda Kramer. Sobre la base de les sos rellaciones artístiques derivaes del so trabayu como músicu de sesión consiguió convocar a una pleyade d'estrelles al so programa pa exercer como convidaos, dalgunos fueron: [[Eric Clapton]] y [[Cream]], [[David Gates]] y [[Bread]], [[The Monkees]], [[Neil Diamond]], [[Linda Ronstand]], [[Johnny Cash]], [[Merle Haggard]], [[Willie Nelson]], [[Waylon Jennings]], [[Roger Miller]], tamién llanzo a los cantantes [[Anne Murray]], Mel Tillis y Johnny Reed, quien formaben parte de los artistes regulares del so programa "Goodtime Hour" A principios de los 70 Campbell llanzó una gran númberu de senciellos y apaeció nos filmes "True Grit" con John Wayne y Kim Darby, y en "Norwood" con Kim Darby y Joe Namath. La tema "True Grit" foi nomada a un premiu a l'Academia, y Glen interpretar na emisión de los premios Óscar, esi mesmu añu. En 1971 Campbell tresllado'l so programa escontra Muny en Forest Park, Saint Louis Missouri (el más grande y antiguu escenariu esterior) Dempués de la cancelación de los sos programa en 1972, Glen entá pudo trate regularmente en televisión. Co-protagonizó'l [[telefilme]], "Strange Homecoming" con [[Robert Culp]] y l'emerxente ídolu xuvenil [[Leif Garret]]. Condució una infinidá de programes especiales como "Down Home, Down Under" con [[Olivia Newton-John]]. Participó nel "American Music Award" de 1976-1978 y encabezo l'especial "Glen Campbell: Back To Basics" coles estrelles [[Seals and Crofts]] y [[Brenda Lee]]. Foi convidáu a munchos programes televisivos y de variedá como "Donny & Marie"(Osmond), "The Tonight Show with Johnny Carson", "Cher", "The Redd Foxx Comedy Hour", "Merv Griffin", "The Midnight Special" con "Wolfman Jack", "DINAH!","Eveninng at Pops con Arthur Fiedler" y "The Mike Douglas Show". De 1982-1983 condució un programa de media hora retresmitíu pola cadena NBC. === Finales de los 70 principios de los 80 === A mediaos de los 70 collecho más ésitos con "Rhinestone Cowboy", "Southern Lights" y "Sunflower" "Rhinestone Cowboy" foi'l senciellu más vendíu, primeramente con más de 2 millones de copies vendíes en pocos meses. Campbell escuchara la tema na versión del cantautor Larry Weiss mientres una xira per Australia, quedando comenenciudu en grabala. Foi incluyida na película "Tiburón" asonsañada como'l cantar "Mr Jaws", algamando'l Top 10 en 1975. El cantar sigue siendo usada en películes y programes televisivos, incluyendo "[[Desperate Housewives]]" (2006). Dalgunos de los filmes que lu han incluyíu, son Daddy Day Care y High School High, foi la inspiración del filme "Rhinestone" estelarizado por [[Sylvester Stallone]] y [[Dolly Parton]]. Campbell llanzar en versión tecno-pop nel 2002 al llau de los artista británicos Rikki & Daz y llogru asitiase nes 10 grandes del Reinu Xuníu, amás de tener una versión [[Dance]] y un videu musical. "Southern Nights"(Nueches Sureñes) de Allen Toussaint, el so otru ésitu rock-country tamién foi xeneráu al llau de Jimmy Webb quien atraxo l'atención de Glen y Jerry Reed quien executo les notes introductories del cantar, foi'l númberu musical más reproducíu nes sinfonolas en 1977, foi númberu 1 en Billboad nesi añu y otra tema d'esi álbum Sunflower, compuestu por Neil Diamond foi top 40 y primer llugar nes llistes adultu contemporaneu. === Detrás de la música === Dempués del so ésitu númberu unu nes llistes de popularidá la carrera de Campbell esfrecióse. Llueu dexaría Capitol Records en 1981 dempués d'una disputa col sellu pol cantar "Highwayman" escrita por Jimmy Webb que la empresa discográfica refugar a llanzala como senciellu. Campbell fai un [[caméu]] na película de Clint Eastwood llamada Any Wich Way You Can, pal cual tamién grabó la tema principal. Anque nun volvería algamar nin siquier el llugar 40 de les llistes de popularidá dempués de 1978, Glen siguiría nes llistes del xenero Country mientres los 80 con cantares como: "Faithless Love", "A Lady Like You", "Still Within The Sound Of My Voice" y "The Hand That Rocks The Cradle"(a dueto con Steve Wariner) Cuando Campbell empezó a tener problemes n'algamar les llistes de popularidá y empezó a abusar de les [[droga|drogues]], foi frecuentemente arreyáu sentimentalmente cola cantante Tanya Tucker. Sicasí pa 1989 abandonu les drogues y repico nes llistes de popularidá de música Country con cantares como "She's Gone , Gone, Gone" y "jesus and me". Escontra los años noventa, les sos sesiones de grabación fixéronse esporádiques pero granibles, una y bones les temes grabaes invariablemente asitiáronse dientro de les llistes de popularidá. En 1994 publicóse la so autobiografía denomada "Rhinestone Cowboy". En 1999 Campbell foi presentáu na emisión de la canal VH-1's "Detrás de la música" una emisión A&Y Network de formatu biográficu, y en ciertu númberu de programes de música Country, foi consideráu, na ventiavu nona posición, como unu de los 40 homes grandes d'este xenero nel 2003. Tamién se-y acreditó como'l primeru n'otorga-y un gran golpe de suerte a Alan Jackson. Campbell conoció a la esposa d'este nel aeropuertu d'Atlanta (ella ye sobrecargu d'un avión de la compañía Delta Air Lines), y dio-y una tarxeta del so negociu de publicidá musical. Jackson trabayó con Glen dende principios de los 90 y munchos de les sos temes musicales fueron publicaos pola compañía de Glen: Seven Sons Music. Tamién foi fonte d'inspiración pa Keith Urban quien lo refier como la influencia más fuerte na so carrera de cantante. Anque por más d'una década Campbell profesó, y promovíu la sobriedá ente les sos fans na so autobiografía, en payares del 2003 foi arrestáu por conducir bébedu formulándose-y diversos cargos, dalgunos de los cualos fueron retiraos dempués. Foi sentenciáu a 10 díes na cárcel, y a brindar serviciu comuñal, debíu al altu nivel d'intoxicación que presentaba. Nel 2005 foi inducíu al "Salón de la fama de la música Country", dalgunos de los sos trabayos más recordaos na actualidá son los covers que fizo apocayá, ente los cualos alcuéntrase'l cantar "Good Riddance (Time Of Your Life)" del grupu americanu de rock punk, [[Green Day]]. == Discografía == === Álbumes === <cite> * Big Bluegrass Special 1962 * Swingin' 12 String Guitar 1963 * Too Late to Worry, Too Blue To Cry 1963 * The Astounding 12-String Guitar 1964 * The Big Bad Rock Guitar of Glen Campbell 1964 * Mr. 12 String Guitar 1966 * Burning Bridges (Glen Campbell álbum) 1967 * Gentle on My Mind 1967 * A New Place in the Sun 1968 * By the Time I Get to Phoenix 1968 * Country Soul 1968 * Hey Little One 1968 * Wichita Lineman 1968 * Country Music Star Non. 1 1969 * Galveston 1969 * Glen Campbell: Live 1969 * True Grit 1969 * Where's the Playground Susie 1969 * Norwood 1970 * Oh Happy Day 1970 * The Glen Campbell Goodtime Album 1970 * Try a Little Kindness 1970 * Christmas with Glen Campbell 1971 * Satisfied Mind 1971 * The Last Time I Saw Her 1971 * Glen Travis Campbell 1972 * Glen Campbell 1973 * I Knew Jesus (Before He Was a Star) 1973 * I Remember Hank Williams 1973 * Houston (I'm Comin' to See You) 1974 * Reunion: The Songs Of Jimmy Webb 1974 * Arkansas 1975 * I'll Paint You a Song 1975 * Live in Japan 1975 * Rhinestone Cowboy 1975 * Bloodline 1976 * Southern Nights 1977 * Basic 1978 * Live at the Royal Festival Hall 1978 * Highwayman 1979 * Something 'Bout You Baby I Like 1980 * It's the World Gone Crazy 1981 * Old Home Town 1983 * Letter to Home 1984 * It's Just a Matter of Time 1986 * Still Within the Sound of My Voice 1988 * Country Boy 1988 * I Guess I Just Missed You 1988 * Light Years 1988 * No More Night 1988 * Unconditional Love 1988 * She's gone gone gone 1989 * Walkin' in the Sun 1990 * Limited Collector's Edition 1990 * Merry Christmas 1991 * Show Me Your Way 1991 * Favorite Hymns 1992 * Rock-A-Doodle Soundtrack 1992 * Christmas with Glen Campbell 1992 * The World of Glen Campbell/ Live 1992 * Wings of Victory 1992 * Live in London 1993 * Somebody Like That 1993 * The Boy in Me 1994 * Glen Campbell 1994 * That Christmas Feeling 1997 * The Glen Campbell Collection 1997 * Branson City Limits 1998 * Home for the Holidays 1998 * In Concert 1999 * A Glen Campbell Christmas 1999 * Glen Campbell in Concert (siux Fall - South Dakota)2001 * That Christmas Feeling 2003 </cite> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.youtube.com/watch?v=pPLlNSPgLa8&mode=related&search= Glen interpretando "Cuando llegue a Phoenix"] {{NF|1936||Campbell, Glen}} [[Categoría:Guitarristes]] [[Categoría:Ganadores del premiu Grammy]] [[Categoría:Cantantes d'Arkansas]] [[Categoría:Persones de California]] [[Categoría:Cantantes de pop d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes de rock d'Estaos Xuníos]] kj2s638kqcyzbs4yrfjzfjxzqi3og5b David Copperfield (illusionista) 0 55898 3707702 3672298 2022-08-17T09:18:52Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[David Copperfield]]" a "[[David Copperfield (illusionista)]]" wikitext text/x-wiki {{persona}} {{Tradubot|David Copperfield}} {{referencies|t=20140919084809}} {{otrosusos}} '''David Seth Kotkin''', más conocíu como '''David Copperfield''' ([[Metuchen (Nueva Jersey)|Metuchen]], [[16 de setiembre]] de [[1956]]), ye un [[ilusionismu|ilusionista]] d'[[Estaos Xuníos]] de sonadía y consideráu unu de los meyores nel so xéneru. Conocíu pola combinación d'ilusiones espectaculares y [[narración]]. Les sos ilusiones más famoses inclúin faer sumir la [[Estatua de la Llibertá]], levitar sobre'l [[Gran Cañón]] y travesar la [[Gran Muralla China]]. == Carrera == David empezó la so carrera profesional a la edá de 12 años, y foi la persona más nueva almitida na [[Sociedá Estauxunidense de Magos]]. A los 16 años yá yera profesor de [[maxa]] na [[Universidá de Nueva York]]. Poco dempués, empezaría a roblar los sos primeros contratos en televisión. En [[1982]], David Copperfield fundó'l [[Proyeutu Máxicu]], un programa de rehabilitación p'ayudar a pacientes minusválidos a recuperar la maña y habilidá perdíes. El programa foi acreditáu pola Asociación Estauxunidense de Terapia Ocupacional, y ta n'usu en más de mil hospitales alredor del mundu. == Especiales pa la televisión == [[Ficheru:David Copperfield Magician Television Special 1977.JPG|thumb|Semeya publicitaria de David Copperfield pal especial de televisión ''The Magic of ABC'' (1977)]] # The Magic of ABC (7 de setiembre de 1977) # The Magic of David Copperfield (27 d'ochobre de 1978) # The Magic of David Copperfield II (24 d'ochobre de 1979) # The Magic of David Copperfield III: Levitación del Ferrari (25 de setiembre de 1980) # The Magic of David Copperfield IV: La Desapaición del Avión (26 d'ochobre de 1981) # The Magic of David Copperfield V: La Desapaición de la Estatua de la Llibertá (8 d'abril de 1983) # The Magic of David Copperfield VI: Llexando sobre'l Gran Cañón (6 d'abril de 1984) # The Magic of David Copperfield VII: Familiares (8 de marzu de 1985) # The Magic of David Copperfield VIII: Travesando la Gran Muralla China (14 de marzu de 1986) # The Magic of David Copperfield IX: L'Escape d'Alcatraz (13 de marzu de 1987) # The Magic of David Copperfield 10: El Triángulu de les Bermudes (12 de marzu de 1988) # The Magic of David Copperfield XI: Knight & Day (3 de marzu de 1989) # The Magic of David Copperfield XII: El Desafíu de los Tabayones del Niágara (30 de marzu de 1990) # The Magic of David Copperfield XIII: Misteriu nel Orient Express (9 d'abril de 1991) # The Magic of David Copperfield XIV: Volar - Vive'l Suañu (31 de marzu de 1992) # The Magic of David Copperfield XV: Fueos de Pasión (30 de marzu de 1993) # David Copperfield: 15 Años de Maxa (12 de mayu de 1994) # The Magic of David Copperfield XVI: Fuercies Ocultes (1 de mayu de 1995) # David Copperfield: los grandes escapes (26 d'abril de 2000) # Copperfield: Tornáu de Fueu (3 d'abril de 2001) - Rodáu nel Mid-South Coliseum en Memphis, Tennessee, USA (la versión estauxunidense ye de 60 minutos, la versión internacional ye de 90 minutos) == Tours y xires mundiales == * La maxa de David Copperfield: "¡en direutu!" (1983–1986) * La maxa de David Copperfield (1987–1990) * David Copperfield: "Nueves ilusiones" (1991–1992) * David Copperfield: "Maxa pa los 90" (1992–1994) * David Copperfield: "Más allá de la imaxinación" (o "Lo meyor de David Copperfield") (1995–1996) * David Copperfield: "Suaños y Velees" (o "La maxa volvió") (1996–1998) * David Copperfield: "El viaxe de la to vida" (o "¡Tu!") (1999–2000) * David Copperfield: "Dimensión desconocida" (o "Alcuentru Global") (2000–2001) * David Copperfield: "Portal" (2001–2002). * David Copperfield: "Una tarde íntima de grandes ilusiones" (2003–Presente) [[Ficheru:20080404-Vegas-MGMGrand-Day.jpg|thumb|El [[MGM Grand]] de [[Las Vegas]].]] == Musha Cay, la badea Copperfield == [[Ficheru:Satellite image of Bahamas in April 2000.jpg|thumb| Imaxe vía satélite de les [[Bahames]], nel océanu [[Océanu Atlánticu|Atlánticu]].]] Nel añu [[2006]] David Copperfield mercó once islles de [[Les Bahames]], nel [[océanu Atlánticu]]. Esti paraísu natural apenes esploráu ye'l conxuntu d'islles que se conocen como 'Musha Cay'. Darréu, fueron rebautizadas como 'les islles de la badea Copperfield'. Trátase d'un complexu turísticu vacacional de luxu con más de 700 [[acres]] pa esplorar y 40 sableres privaes d'agües totalmente cristalines y arena blanca. Dalgunos de los sos veceros más selectos son la televisiva [[Oprah Winfrey]], l'actor [[John Travolta]] o [[Serguéi Brin]], el cofundador de [[Google]] que se casó ellí en 2007. == Bibliografía == * "Tales of the Impossible" (Hestories y rellatos de lo imposible) * "Beyond Imagination" (Más allá de la imaxinación) == Filmografía == * [[El Tren del Terror]] ([[Terror Train]], 1980) * [[Scrubs]] (2002) TV - "My Lucky Day" * [[Oh My God]] (2009) * [[El gran trucu]] (''[[The Prestige (película)|The Prestige]]'', agradecimientos) * [[99 Minutos nel cielu]] * [[El increible Burt Wonderstone]] (2013) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.dcopperfield.com Sitiu oficial de David Copperfield (n'inglés)] * [https://www.imdb.com/name/nm0004518/ Ficha de David Copperfield en IMDb (n'inglés)] * [http://www.mushacay.com Musha Cay, la badea Copperfield (n'inglés)] {{NF|1956||Copperfield, David}} [[Categoría:Ilusionistes]] [[Categoría:Persones de Nueva Jersey]] [[Categoría:Presentadores de televisión d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Magos y magues]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 4lw5ocvgtl0vxvbcxzcb74ecmtn26pe Mason Vale Cotton 0 55922 3707636 3612038 2022-08-16T18:38:38Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Mason Vale Cotton}} {{persona}} {{intro bio}} Ye conocíu pol so papel en [[Desperate Housewives]] n'España o Esposes desesperaes en Llatinoamérica. == Biografía == Mason nació en [[San Diego (California)|San Diego]], ([[California]]) y tien un hermanu mayor [[Maxwell Perry Cotton]]. == Filmografía == === Televisión === * ''[[Medium (serie de televisión)|Medium]]'' (2008), Ben Goldman (1 episode: "And Then") * ''[[ER (serie de televisión)|ER]]'' (2008), Brian (1 episode: "Life After Death") * ''[[Prep & Landing|Disney Prep & Landing]]'' (2009), Timmy Terwelp (voice) * ''[[Desperate Housewives]]'' (2008-2012), Maynard 'M.J.' Delfino * ''[[Melrose Place (serie de televisión de 2009)|Melrose Place]]'' (2009-2010), Noah Mansini * ''[[Mad Men]]'' (2012), Bobby Draper === Film === * ''[[A Dennis the Menace Christmas]]'' (2007), a futuristic boy. * ''[[The Spleenectomy]]'' (2008), Casper * ''[[Radio Free Albemuth]]'' (2009), Ezra * ''[[Snake and Mongoose]]'' (2013), Tomy == Referencies == == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://cotton-boys.com] {{NF|2002||Cotton, Mason Vale}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 3icbp1xx12o8vupho6ud9jdbzwhjyy1 3707643 3707636 2022-08-16T18:39:15Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Mason Vale Cotton}} {{persona}} {{intro bio}} Ye conocíu pol so papel en ''[[Desperate Housewives]]''. == Biografía == Mason nació en [[San Diego (California)|San Diego]], ([[California]]) y tien un hermanu mayor [[Maxwell Perry Cotton]]. == Filmografía == === Televisión === * ''[[Medium (serie de televisión)|Medium]]'' (2008), Ben Goldman (1 episode: "And Then") * ''[[ER (serie de televisión)|ER]]'' (2008), Brian (1 episode: "Life After Death") * ''[[Prep & Landing|Disney Prep & Landing]]'' (2009), Timmy Terwelp (voice) * ''[[Desperate Housewives]]'' (2008-2012), Maynard 'M.J.' Delfino * ''[[Melrose Place (serie de televisión de 2009)|Melrose Place]]'' (2009-2010), Noah Mansini * ''[[Mad Men]]'' (2012), Bobby Draper === Film === * ''[[A Dennis the Menace Christmas]]'' (2007), a futuristic boy. * ''[[The Spleenectomy]]'' (2008), Casper * ''[[Radio Free Albemuth]]'' (2009), Ezra * ''[[Snake and Mongoose]]'' (2013), Tomy == Referencies == == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://cotton-boys.com] {{NF|2002||Cotton, Mason Vale}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] hgq51n5uhh4l9f7isofkditurrs0zhc Dana Delany 0 56133 3707625 3646467 2022-08-16T18:37:23Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Dana Delany}} {{persona}} '''Dana Welles Delany ''' {{nym}} ye una [[actriz]], [[Productor executivu|productora executiva]] y [[activista]] estauxunidense. A lo llargo de los sos más de trenta años de carrera incursionó en [[cine]], [[teatru]] y [[televisión]]. Convertir n'actriz a mediaos de los [[años 1970]]. Algamó la fama a finales de la [[década de 1980]] cuando protagonizó la serie televisiva ''[[China Beach]]'', onde interpretó'l rol de [[Colleen McMurphy]]. Pol so desempeñu nel programa ganó dos [[premios Emmy]] y foi nomada al [[Globu d'Oru]]. Darréu participó en películes como ''[[Light Sleeper]]'' (1992), ''[[Tombstone]]'' (1993), ''[[Exit to Eden]]'' (1994), ''[[The Margaret Sanger Story]]'' (1995), ''[[Fly Away Home]]'' (1996), ''[[True Women]]'' (1997) y ''[[Wide Awake]]'' (1998) y punxo la voz a ''[[Lois Lane]]'' na versión animada de ''[[Superman]]''. A principios de la [[década de 2000]], protagonizó les series ''[[Pasadena (serie de televisión)|Pasadena]]'' (2001), ''[[Presidio Med]]'' (2002–2003) y ''[[Kidnapped]]'' (2006-2007), que fracasaron en emitiéndose caúna por una temporada. Ente 2007 y 2010, Dana integró'l repartu de la [[comedia dramática]] ''[[Desperate Housewives]]'', onde fixo'l papel de [[Katherine Mayfair]]. Volvió participar nesta serie nos sos últimos dos episodios, pa 'cerrar' la hestoria del so personaxe cuando terminó ''[[Desperate Housewives]]''. Dende mediaos de 2011 da vida a la doctora Megan Hunt na serie dramática de la cadena [[American Broadcasting Company|ABC]], ''[[El cuerpu del delitu]]''. == Carrera == En 1985 participa de la serie de tv [[Moonlighting]],nel capítulu "Conociéndola" onde interpreta a un vieyu amor del detective David Addison (Bruce Willis). == Filmografía == {| {{tablaguapa}} ! Añu !! Títulu !! Rol |- | 1981 || ''[[The Fan (película de 1981)|The Fan]]'' || Vendedora |- | 1984 || ''[[Almost You]]'' || Susan McCall |- | 1984 || ''[[Threesome (television)|Threesome]]'' || Laura Shaper |- | 1986 || ''[[A Winner Never Quits]]'' || Nora |- | 1986 || ''[[Where the River Runs Black]]'' || Hermano Ana |- | 1988 || ''[[Patty Hearst (película)|Patty Hearst]]'' || Gelina |- | 1988 || ''[[Masquerade (película)|Masquerade]]'' || Anne Briscoe |- | 1988 || ''[[Moon over Parador]]'' || Jenny |- | 1990 || ''[[A Promise to Keep]]'' || Jane Goodrich |- | 1992 || ''[[Light Sleeper]]'' || Marianne |- | 1992 || ''[[Housesitter]]'' || Becky Metcalf |- | 1993 || ''[[Wild Palms]]'' || Grace Wyckoff |- | 1993 || ''[[Donato and Daughter]]'' || Lieutenant Dena Donato |- | 1993 || ''[[Tombstone (película)|Tombstone]]'' || Josephine Marcus |- | 1993 || ''[[Batman: Mask of the Phantasm]]'' || Andrea Beaumont |- | 1994 || ''[[The Enemy Within]]'' || Betsy Corcoran |- | 1994 || ''[[Exit to Eden (película)|Exit to Eden]]'' || [[Lisa Emerson]] |- | 1995 || ''[[Choices of the Heart: The Margaret Sanger Story]]'' || [[Margaret Sanger]] |- | 1995 || ''[[Live Nude Girls]]'' || Jill |- | 1996 || ''[[Superman: The Animated Series]]'' || [[Lois Lane]] |- | 1996 || ''[[That Thing You Do]]'' || [[Miss Barns]] |- | 1996 || ''[[The Adventures of Mowgli]]'' || [[Bagheera]] |- | 1996 || ''[[For Hope]]'' || [[Hope Altman]] |- | 1997 || ''[[True Women (película)|True Women]]'' || [[Sarah Ashby McClure]] |- | 1998 || ''[[Wide Awake]]'' || Senora Beal |- | 1998 || ''[[The Curve]]'' || Doctora. Ashley |- | 1998 || ''[[Rescuers: Stories of Courage — Two Couples]]'' || [[Johtje Vos]] |- | 1998 || ''[[The Patron Saint of Liars]]'' || [[Rose Cleardon Abbott]] |- | 1999 || ''[[Outfitters]]'' || [[Cat Bonfaim]] |- | 1999 || ''Sirens'' || [[Sally Rawlings]] |- | 2000 || ''[[The Right Temptation]]'' || [[Anthea Farrow-Smith]] |- | 2001 || ''[[Final Jeopardy]]'' || [[Alexandra Cooper]] |- | 2002 || ''[[Conviction (película)|Conviction]]'' || Martha |- | 2003 || ''[[Intimate Portrait]]: Dana Delany'' || ella mesma |- | 2003 || ''Justice League'': "[[Hereafter]]," Parte 1 || [[Lois Lane]] |- | 2003 || ''Justice League'': "[[Only a Dream]]," Parte 2 || [[Lois Lane]] |- | 2003 || ''Justice League'': "[[A Better World]]," Parte 1 || [[Lois Lane]] |- | 2004 || ''[[Baby for Sale]]'' || [[Nathalie Johnson]] |- | 2004 || ''[[Justice League Unlimited]]'': "[[For the Man Who Has Everything (Justice League Unlimited episode)|For the Man who has Everything]]" || [[Loana]] |- | 2004 || ''[[Spin (película de 2004)|Spin]]'' || [[Margaret Swift-Bejarano]] |- | 2006 || ''[[Sacrifice (Battlestar Galactica)|Battlestar Galactica]]'' || [[Sesha Abinell]] |- | 2006 || ''[[Superman: Brainiac Attacks]]'' || [[Lois Lane]] |- | 2006 || ''[[The Woman with the Hungry Eyes]]'' || [[Theda Bara]] (voice) |- | 2006 || ''[[Kidnapped (serie de televisión)|Kidnapped]]'' || [[Ellie Cain]] |- | 2007 || ''[[The Batman (serie de televisión)|The Batman]]'' || [[Lois Lane]] |- | 2007–2012 || ''[[Desperate Housewives]]'' || [[Katherine Mayfair]] |- | 2008 || ''[[Drunkboat]]'' || Eileen |- | 2008 || ''[[Multiple Sarcasms]]'' || Annie |- | 2008 || ''[[A Beautiful Life]]'' || Anne |- | 2008 || ''[[Camp Hope]]'' || Patricia |- | 2008 || ''[[Route 30]]'' || Amish Martha |- | 2010 || ''[[Castle (serie de televisión)|Castle]] '' || Axente Especial Jordan Shaw (2 episodios) '' |- | 2011-presente || ''[[El cuerpu del delitu]] '' || Dra. Megan Hunt |} {{NF|1956||Delany, Dana}} [[Categoría:Ganadores del premiu Emmy]] [[Categoría:Persones de Connecticut]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Actores y actrices de doblaxe d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] hpurq4mbpzm6pyhto9a1cjdtw433x06 Nelsan Ellis 0 56352 3707581 3629064 2022-08-16T16:53:36Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Nelsan Ellis}} {{persona}} '''Nelsan Ellis''' {{nym}}<ref>[http://tv.yahoo.com/nelsan-ellis/contributor/2145383 Nelsan Ellis - Yahoo! TV]</ref> foi un actor y dramaturgu d'[[Estaos Xuníos]] ganador de dellos premios de la televisión. == Primeros años == Nació en Harvey, [[Illinois]]. A raigañu del divorciu de los sos padres, Ellis y la so madre treslladóse a Bessemer, [[Alabama]], onde estudió na escuela de Jess Lanier mientres un añu, y depués treslladóse a la Escuela Secundaria McAdory. Camudar de nuevu a [[Illinois]] a los 15 años, y graduóse nel Institutu Thornridge, [[Illinois]], en [[1997]]. Ellis ye un graduáu de [[Juilliard]]. == Premios == * Mientres taba en [[Juilliard]], Ellis escribió una novela semi-autobiográfica titulada "Feu" que más tarde ganó'l premiu a la meyor novela nel centru de [[Lincoln]]. * 2008 - Premiu de l'Academia Internacional de prensa pol meyor actor de repartu na serie de televisión [[True Blood]] pol so papel como Lafayette Reynolds. * 2009 - Premiu "Brink of Fame:Actor" nos [[NewNowNext Awards]] pol so papel como Lafayette Reynolds en [[True Blood]]. * 2009 - Premiu [[Ewwy]] por "Meyor Actor de Repartu na Serie Dramática" pol so papel como Lafayette Reynolds en [[True Blood]]. * 2009 - Premiu al "Meyor actor de repartu" pol so papel como Lafayette Reynolds en [[True Blood]]. == Filmografía == {| border="2" cellpadding="3" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! '''Añu''' || '''Película''' || '''Papel'''|| '''Notes''' |- |'''2005'''||[[Manantial d'esperanza]]||Roy Coller||- Película de la Televisión |- |'''2008'''||[[The Express]]||Will Davis, Jr.||- |- |'''2009'''||[[El solista]]||David Carter||- |- |'''2009'''||[[Talentu]]||Tito||- Curtiumetraxe |- |'''2013'''||[[El Mayordomu]]||Martin Luther King, Jr.||- Llargumetraxe |- |'''2014'''||[[Get on Up (Película de 2014)|Get on Up]]||[[Bobby Byrd]]||- Llargumetraxe |- |} {| border="2" cellpadding="3" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! '''Añu''' || '''Televisión''' || '''Papel'''|| '''Notes''' |- |'''2005'''||[[The inside]]||Howard Carter||- 13 episodios |- |'''2007'''||[[Veronica Mars]]||Apolo Bukenya||- Episodiu: "Sé lo que vas faer el próximu branu" |- |'''2007'''||[[Without a Trace]]||Deng Nimieri||- Episodiu: "Neñu Perdíu" |- |'''2008 - 2014'''||[[True Blood]]||Lafayette Reynolds||- Regular |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{enllaces persona}} {{NF|1970|2017|Ellis, Nelsan}} [[Categoría:Actores y actrices d'Illinois]] 629eari6xe7xg6fkaupwv2ulenb29l9 Omar Epps 0 56366 3707582 3460318 2022-08-16T16:57:16Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Omar Epps}} {{referencies|t=20140128}} {{persona}} '''Omar Epps''' {{nym}} ye un [[actor]], [[músicu]] y [[cantante]] de [[hip hop]] principalmente reconocíu pola so interpretación del [[Eric Foreman|Dr. Eric Foreman]] na serie televisiva [[House M.D.]]. Estudió nel Institutu de Música y Artes Dramátiques de Nueva York. Desque llogró'l so primer papel na película “Juice” en 1992 nun dexó de trabayar pa la pequeña y gran pantalla. Yera miembru d'un grupu de hip hop llamáu Da Wolfpack y baillarín del repartu de [[Queen Latifah]]. Participó con papeles secundarios en diversos filmes y series de televisión. == Filmografía == # [[Resurrection (serie de televisión)|Resurrection]]: J. Martin "Marty" Bellamy (2014-2015) # [[A Day in the Life]] (2009) # [[House (serie de televisión)|Dr. House]] (serie de televisión) (2004-2012): Dr. Eric Foreman # [[A Day In The Life]](2007) # [[Alfie (2004)|Alfie]] (2004): Marlon # [[Def Jam: Fight for NY|Def Jam Fight for NY]] (2004): Voz d'O.Y. # [[Against the Ropes]] (2004): Luther Shaw # [[Conviction]] (2002) (TV) .... Carl Upchurch # [[Big Trouble]] (2002) .... FBI Agent Alan Seitz # Arume (2001): J.B. # [[Drácula 2001]] (2000): Marcus # Love & Basketball (2000): Quincy McCall # Brother (2000): Denny # ''[[Love & Basketball]]'' (2000): Quincy McCall # In Too Deep (1999): Jeff Cole/J. Reid # ''[[The Wood (película)|The Wood]]'' (1999): Mike # ''[[The Mod Squad (Escuadrón ocultu)]]'' (1999): Lincoln Hayes # [[Breakfast of Champions]] (1999): Wayne Hoobler # Blossoms and Veils (1998): Thee # [[Scream 2]] (1997): Phil Stevens # First Time Felon (1997) (TV): Greg Yance # [[Urxencies (serie de televisión)|Urxencies]] (serie de televisión): 3ª Temporada (1996): Interpreta al Dr. Dennis Gant (10 ep.), un estudiante de ciruxía a les órdenes del Dr. Benton # Deadly Voyage (1996) (TV): Kingsley Ofusu # Don't Be a Menace to South Central While Drinking Your Juice in the Hood (Los colegues del barriu) (1996): Malik # [[Higher Learning]] (1994): Malik Williams # [[Major League II]] (1994): Willie Mays Hayes # [[The Program]] (1993): Darnell Jefferson # Daybreak (1993) (TV): Hunter # "Street Justice" (1993)(Serie de Tv: episodiu "Black or Bue"): Clint # "Here and Now" (1992)(Serie de Tv: episodiu "Lovers and other Danger # Juice (1992): Q # The Green Flash (1989): Charlie == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1973||Epps, Omar}} [[Categoría:Actores y actrices de Nueva York]] [[Categoría:Raperos y raperes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Brooklyn]] 3pdih8pgjk7x0c22zi1blk4n57fgm7s 3707598 3707582 2022-08-16T18:29:02Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Omar Epps}} {{referencies|t=20140128}} {{persona}} '''Omar Epps''' {{nym}} ye un [[actor]], [[músicu]] y [[cantante]] de [[hip hop]] principalmente reconocíu pola so interpretación del [[Eric Foreman|Dr. Eric Foreman]] na serie televisiva [[House M.D.]]. Estudió nel Institutu de Música y Artes Dramátiques de Nueva York. Desque llogró'l so primer papel na película “Juice” en 1992 nun dexó de trabayar pa la pequeña y gran pantalla. Yera miembru d'un grupu de hip hop llamáu Da Wolfpack y baillarín del repartu de [[Queen Latifah]]. Participó con papeles secundarios en diversos filmes y series de televisión. == Filmografía == * [[Resurrection (serie de televisión)|Resurrection]]: J. Martin "Marty" Bellamy (2014-2015) * [[A Day in the Life]] (2009) * [[House (serie de televisión)|Dr. House]] (serie de televisión) (2004-2012): Dr. Eric Foreman * [[A Day In The Life]](2007) * [[Alfie (2004)|Alfie]] (2004): Marlon * [[Def Jam: Fight for NY|Def Jam Fight for NY]] (2004): Voz d'O.E. * [[Against the Ropes]] (2004): Luther Shaw * [[Conviction]] (2002) (TV) .... Carl Upchurch * [[Big Trouble]] (2002) .... FBI Agent Alan Seitz * Arume (2001): J.B. * [[Drácula 2001]] (2000): Marcus * Love & Basketball (2000): Quincy McCall * Brother (2000): Denny * ''[[Love & Basketball]]'' (2000): Quincy McCall * In Too Deep (1999): Jeff Cole/J. Reid * ''[[The Wood (película)|The Wood]]'' (1999): Mike * ''[[The Mod Squad (Escuadrón ocultu)]]'' (1999): Lincoln Hayes * [[Breakfast of Champions]] (1999): Wayne Hoobler * Blossoms and Veils (1998): Thee * [[Scream 2]] (1997): Phil Stevens * First Time Felon (1997) (TV): Greg Yance * [[ER (serie de televisión)|ER]] (serie de televisión): 3ª Temporada (1996): Interpreta al Dr. Dennis Gant (10 ep.), un estudiante de ciruxía a les órdenes del Dr. Benton * Deadly Voyage (1996) (TV): Kingsley Ofusu * Don't Be a Menace to South Central While Drinking Your Juice in the Hood (Los colegues del barriu) (1996): Malik * [[Higher Learning]] (1994): Malik Williams * [[Major League II]] (1994): Willie Mays Hayes * [[The Program]] (1993): Darnell Jefferson * Daybreak (1993) (TV): Hunter * "Street Justice" (1993)(Serie de Tv: episodiu "Black or Bue"): Clint * "Here and Now" (1992)(Serie de Tv: episodiu "Lovers and other Danger * Juice (1992): Q * The Green Flash (1989): Charlie == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1973||Epps, Omar}} [[Categoría:Actores y actrices de Nueva York]] [[Categoría:Raperos y raperes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Brooklyn]] 3d66spp12i9hfeknaj54zkqlb9e6dm1 Felton Perry 0 56429 3707367 3613809 2022-08-16T14:46:33Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Felton Perry}} {{persona}} '''Felton Perry''' {{nym}} ye un actor d'Estaos Xuníos meyor conocíu pol so papel como l'inspector Early Smith na película de 1973 ''[[Magnum Force]]'' y como Donald Johnson na película de 1987 ''[[RoboCop]]''. Perry repitió'l papel de Donal Johnson nes remortines ''[[Robocop 2]]'' (1990) y ''[[Robocop 3]]'' (1993). Fixo apaiciones especiales na televisión y apaeció en series de TV como ''[[Adam-12]]'', ''[[Ironside]]'', ''[[Hill Street Blues]]'', ''[[LA Law]]'', ''[[Cagney and Lacey]]'' , ''[[What's Happening Now!!]]'', ''[[The Partridge Family]]'', ''[[Barnaby Jones]]'', ''[[The Fresh Prince of Bel-Air]]'', ''[[NYPD Blue]]'', ''[[Judging Amy]]'', ''[[Civil Wars]]'', ''[[Murphy Brown]]'', ''[[Stingray]]'', ''[[Marcus Welby]]'', ''[[Sports Night]]'' y ''[[The West Wing]]''. == Filmografía == *''[[Hollywood Vampyr]]'' (2002) *''[[Dark Breed]]'' (1996) *''[[Dumb & Dumber]]'' (1994) *''[[Puppet Master 4]]'' (1993) *''[[Relentless 3]]'' (1993) *''[[RoboCop 3]]'' (1993) *''[[Talent for the Game]]'' (1991) *''[[RoboCop 2]]'' (1990) *''[[Weeds (película)|Weeds]]'' (1987) *''[[RoboCop]]'' (1987) *''[[Down and Out in Beverly Hills]]'' (1986) *''[[Sudden Death]]'' (1977) *''[[The Towering Inferno]]'' (1974) *''[[Magnum Force]]'' (1973) *''[[Walking Tall]]'' (1973) *''[[Brute Cops]]'' (1972) *''[[Medium Cool]]'' (1969) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1945|}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 7d90ovq379fdg3a7o9e5gw7p7lnmerw 3707368 3707367 2022-08-16T14:46:36Z YoaR 37624 Plantía: {{referencies|t={{subst:CURRENTTIMESTAMP}}}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220816144636}} {{Tradubot|Felton Perry}} {{persona}} '''Felton Perry''' {{nym}} ye un actor d'Estaos Xuníos meyor conocíu pol so papel como l'inspector Early Smith na película de 1973 ''[[Magnum Force]]'' y como Donald Johnson na película de 1987 ''[[RoboCop]]''. Perry repitió'l papel de Donal Johnson nes remortines ''[[Robocop 2]]'' (1990) y ''[[Robocop 3]]'' (1993). Fixo apaiciones especiales na televisión y apaeció en series de TV como ''[[Adam-12]]'', ''[[Ironside]]'', ''[[Hill Street Blues]]'', ''[[LA Law]]'', ''[[Cagney and Lacey]]'' , ''[[What's Happening Now!!]]'', ''[[The Partridge Family]]'', ''[[Barnaby Jones]]'', ''[[The Fresh Prince of Bel-Air]]'', ''[[NYPD Blue]]'', ''[[Judging Amy]]'', ''[[Civil Wars]]'', ''[[Murphy Brown]]'', ''[[Stingray]]'', ''[[Marcus Welby]]'', ''[[Sports Night]]'' y ''[[The West Wing]]''. == Filmografía == *''[[Hollywood Vampyr]]'' (2002) *''[[Dark Breed]]'' (1996) *''[[Dumb & Dumber]]'' (1994) *''[[Puppet Master 4]]'' (1993) *''[[Relentless 3]]'' (1993) *''[[RoboCop 3]]'' (1993) *''[[Talent for the Game]]'' (1991) *''[[RoboCop 2]]'' (1990) *''[[Weeds (película)|Weeds]]'' (1987) *''[[RoboCop]]'' (1987) *''[[Down and Out in Beverly Hills]]'' (1986) *''[[Sudden Death]]'' (1977) *''[[The Towering Inferno]]'' (1974) *''[[Magnum Force]]'' (1973) *''[[Walking Tall]]'' (1973) *''[[Brute Cops]]'' (1972) *''[[Medium Cool]]'' (1969) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1945|}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] na86ixhhnnf91mvew81i9osq92sgam5 3707369 3707368 2022-08-16T14:47:17Z YoaR 37624 added [[Category:Persones de Chicago]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220816144636}} {{Tradubot|Felton Perry}} {{persona}} '''Felton Perry''' {{nym}} ye un actor d'Estaos Xuníos meyor conocíu pol so papel como l'inspector Early Smith na película de 1973 ''[[Magnum Force]]'' y como Donald Johnson na película de 1987 ''[[RoboCop]]''. Perry repitió'l papel de Donal Johnson nes remortines ''[[Robocop 2]]'' (1990) y ''[[Robocop 3]]'' (1993). Fixo apaiciones especiales na televisión y apaeció en series de TV como ''[[Adam-12]]'', ''[[Ironside]]'', ''[[Hill Street Blues]]'', ''[[LA Law]]'', ''[[Cagney and Lacey]]'' , ''[[What's Happening Now!!]]'', ''[[The Partridge Family]]'', ''[[Barnaby Jones]]'', ''[[The Fresh Prince of Bel-Air]]'', ''[[NYPD Blue]]'', ''[[Judging Amy]]'', ''[[Civil Wars]]'', ''[[Murphy Brown]]'', ''[[Stingray]]'', ''[[Marcus Welby]]'', ''[[Sports Night]]'' y ''[[The West Wing]]''. == Filmografía == *''[[Hollywood Vampyr]]'' (2002) *''[[Dark Breed]]'' (1996) *''[[Dumb & Dumber]]'' (1994) *''[[Puppet Master 4]]'' (1993) *''[[Relentless 3]]'' (1993) *''[[RoboCop 3]]'' (1993) *''[[Talent for the Game]]'' (1991) *''[[RoboCop 2]]'' (1990) *''[[Weeds (película)|Weeds]]'' (1987) *''[[RoboCop]]'' (1987) *''[[Down and Out in Beverly Hills]]'' (1986) *''[[Sudden Death]]'' (1977) *''[[The Towering Inferno]]'' (1974) *''[[Magnum Force]]'' (1973) *''[[Walking Tall]]'' (1973) *''[[Brute Cops]]'' (1972) *''[[Medium Cool]]'' (1969) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1945|}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Persones de Chicago]] rgdgtua50c8r4bj6e83tlm8107udi9e Jorja Fox 0 56515 3707599 3667286 2022-08-16T18:29:28Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Jorja Fox}} {{persona}} '''Jorja-An Fox''' {{nym}} ye una [[actriz]] d'[[Estaos Xuníos]]. N'inglés, el so nome pronúnciase como «Xeorxa». Davezu apaez nos títulos de creitu como '''Jorja Fox''', anque tamién apaeció como Jorjan Fox. El so papel más notable ye'l de Sara Sidle na popular serie de televisión ''[[CSI: Crime Scene Investigation]]''. Ye vexetariana y trabayó xunto a [[PETA]] pa promocionalo. Vive en Los Angeles al pie del so perru Ali y dos gatos, Rumplestiltskin y Sid Poitier. En 2003 quedó na posición 80 de la llista de les 103 muyeres más sexis del mundu, ellaborada pola revista ''[[Stuff]]''. == Biografía == Jorja ye la más pequeña de la so familia. Los sos padres vienen de [[Montreal]] y creció en [[Melbourne Beach]], [[Florida]]. Asistió al institutu mientres dos años tres los cualos ganó un concursu de modelos, lo que la llevó a mover la so residencia a Nueva York y buscar ellí una carrera como actriz. Tres dellos papeles en filmes independientes, d'ésitu moderáu, Fox ganó l'atención de los medios cuando apaeció na serie [[ER (serie de televisión)|ER]], de la NBC, interpretando a un secundariu recurrente (nos títulos de creitu apaeció como Jorjan Fox). En dichu papel interpretaba a la interna Maggie Doyle; dichu personaxe resultó ser [[lesbiana]]. Tres esti papel, apaeció nel episodiu de ''Ellen'' onde la protagonista declara la so homosexualidá. La so carrera cinematográfica siguió coles películes ''Velocity Trap'' y ''Food for the Heart''. En 1999 consiguió'l papel de l'axente del serviciu secretu Gina Toscano na serie de la NBC ''The West Wing'' (''The West Wing'' n'España). Tamién apaeció na película ''Memento'' xunto a [[Guy Pearce]] y [[Carrie-Anne Moss]]. Ye la confundadora de Honeypot Productions, una compañía de teatru independiente sita en [[Los Angeles]]. Dicha compañía produció cinco espectáculos orixinales, de los cualos protagonizó cuatro, escribió trés y dirixó unu. El so amigu y cofundador de Honeypot, Heather Reid, escribió ''Dear Bernard'', producción na que participó ella tamién. La so compañera de repartu de CSI [[Emily Procter]] la llapada ''Horha'', que ye la pronunciación n'español (fonética hispana) del so nome n'inglés. ==Discutiniu en ''CSI:Crime Scene Investigation''== Jorja Fox y el so compañeru en ''CSI:Crime Scene Investigation'' [[George Eads]] fueron oxetu de crítiques tres el so despidu en 2004. Supónse que nun apurrió a tiempu una notificación a la CBS diciendo que taría a tiempu cuando empezara'l rodaxe; d'ende'l so despidu. L'asuntu resolver en menos d'una selmana y dambos fueron contrataos de nuevu; sicasí, nun aumentar el so sueldu, como los pasó al restu de los sos compañeros. Fox foi la primera a la que la CBS contautó pa la so contratación, pero ella supeditó dicha contratación a la del so compañeru George. El 18 d'abril de 2007, la revista TV Guide informó que Jorja Fox podría nun tornar pa la octava temporada de CSI, cuidao que inda nun roblara'l so contratu. El final de temporada dexó en suspensu a los televidentes, cuidao que se pon en peligru la vida del so personaxe [[Sara Sidle]]. El ''New York Post'' publicó que Jorja nun se presentó a la filmación d'esti capítulu por cuenta de dellos asuntos alrodiu del so contratu. Nin CBS o l'axente de Jorja confirmó esta información. En setiembre de 2007, dempués de dellos rumores alrodiu de la salida de Jorja Fox de CSI, un foru en llinia llamáu ''Your Tax Dollars at Work'', que cunta con alredor de 15.000 miembros de más de 50 países, empezó una campaña pa caltener a [[Sara Sidle]] en [[CSI: Las Vegas|CSI]]. La campaña. llamada ''Dollars for Sense'', consiste n'unviar a los productores del programa un dólar por que Jorja quedar en CSI. Cola ayuda de donaciones, la campaña tamién entamó l'usu d'una pancarta aérea los martes y los xueves de les dos primeres selmanes d'ochobre que va sobrevolar la área de los Estudios Universal en California, onde esta la locación de la serie. La pancarta aérea lleva'l mensaxe «''Keep Jorja Fox on CBS''» y que la so traducción ye «Caltengan a Jorja Fox en CBS». El [[15 d'ochobre]] de [[2007]], Jorja Fox comunicó a [[Entertainment Weekly]] qu'abandonaba la serie [[CSI: Las Vegas|CSI]] tres siete temporaes y media. La so última apaición producir nel séptimu episodiu de la octava temporada, que foi estrenáu'l [[15 de payares]] de 2007. El dineru recaldáu na campaña ''Dollars for Sense'' foi donáu a ''National CASA'', organización qu'ayuda a los neños adoptaos. Jorja Fox realizó una apaición especial en [[CSI: Las Vegas|CSI]] pa los capítulos 9x01 ''For Warrick'', 9x02 ''The Happy Place'', 9x05 ''Leave out all the rest'' y pal 9x10 ''One to go'' (este representa la salida de [[William Petersen]]). ''One to go ''ye la despidida de Grissom del llaboratoriu pa realcontrase col so amor, [[Sara Sidle]]. == Filmografía (llista incompleta) == [[Ficheru:JorjaFox.jpg|thumb|right|Jorja Fox carauterizada pa la serie [[CSI: Crime Scene Investigation|CSI]].]] * ''[[The Kill-Off]]'' (1989) (como Jorjan Fox) .... Myra Pavlov * ''[[Summer Stories: The Mall]]'' (1992) (mini) TV Series (como Jorjan Fox) .... Diane * ''[[Happy Hell Night]]'' (1992) .... Chica Kappa Sig * ''[[Dead Drunk]]'' (1993) (como Jorjan Fox) .... Maggie Glendon * ''[[Law & Order|Llei y Orde]]'' .... Paula Engren (1 episodiu, 1993) * ''[[Missing Persons]]'' (1993) Serie de TV.... Oficial Connie Karadzic * ''[[Dead Funny]]'' (1994) (como Jorjan Fox) .... Fate 3 * ''[[The Jerky Boys]]'' (1995) (como Jorjan Fox) .... La señorita de Lazarro * ''[[Alchemy]]'' (1995) (TV) .... Josie * ''[[Velocity Trap]]'' (1997) .... Pallas * ''[[Ellen (serie de televisión)|Ellen]]'' .... Moza curiosa (1 episodiu, 1997) * ''[[House of Frankenstein]]'' 1997 (1997) (TV) .... Felicity * ''[[How to Make the Cruelest Month]]'' (1998) .... Sarah Bryant * ''[[ER (serie de televisión)|ER]]'' .... Dra. Maggie Doyle (33 episodios, 1996-1999) * ''[[Forever Fabulous]]'' (1999) .... Liz Guild * ''[[The Hungry Bachelors Club]]'' (1999) .... Delmar Youngblood * ''[[Memento]]'' (2000) .... Esposa de Leonard * ''[[The West Wing]]'' .... Axente Gina Toscano / ... (6 episodios, 2000) * ''[[CSI: Crime Scene Investigation]]'' .... Sara Sidle tolos episodios dende (2000-2013) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.jorjafox.org/ Páxina oficial]{{IMDb nome}} * [http://www.cbs.com/primetime/csi/bios/index.php?cast_member=jorja Biografía de Jorja Fox en CBS - CSI: Crime Scene Investigation] * [http://www.jorjafox.net/ Jorja Fox: Online] * [http://www.goveg.com/f-jorjafox.asp?c=wlink Collaboración de Jorja y PETA] * [http://popgurls.com/article_show.php3?id=661 Entrevista con PopGurls] {{NF|1968||Fox, Jorja}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Vexetarianos]] [[Categoría:Persones de Nueva York]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] bfozrfokpa4k378fewhjurmfqqlmxf2 Megan Gallagher 0 56581 3707600 3614158 2022-08-16T18:30:22Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{persona}} {{Tradubot|Megan Gallagher}} '''Megan Gallagher''' {{nym}} ye una actriz d'[[Estaos Xuníos]]. == Biografía == Trabayó en televisión y teatru. El so papel más conocíu ye como Catherine Black, una trabayadora social y esposa de Frank Black ([[Lance Henriksen]]) na serie ''[[Millennium (serie de televisión)|Millennium]]''. Gallagher actuara enantes nes series ''[[Hill Street Blues]]'' y ''[[China Beach]]''. Al traviés de la so carrera, apaeció en ''[[Law & Order]]'', ''[[ER (serie de televisión)|ER]]'', ''[[24 (serie de televisión)|24]]'', ''[[CSI: Crime Scene Investigation]]'', ''[[Star Trek: Deep Space Nine]]'', ''[[Star Trek: Voyager]]'' y ''[[American Dreams]]''. En [[Broadway]] tuvo na producción d'[[Aaron Sorkin]] ''[[A Few Good Men]]'', realizando'l rol toma de la película de [[Demi Moore]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{IMDb nome}} {{NF|1960||Gallagher, Megan}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] r426cnh1jyb32etjwfsimhlfqebyrp3 3707601 3707600 2022-08-16T18:30:58Z YoaR 37624 /* Biografía */ wikitext text/x-wiki {{persona}} {{Tradubot|Megan Gallagher}} '''Megan Gallagher''' {{nym}} ye una actriz d'[[Estaos Xuníos]]. == Biografía == Trabayó en televisión y teatru. El so papel más conocíu ye como Catherine Black, una trabayadora social y esposa de Frank Black ([[Lance Henriksen]]) na serie ''[[Millennium (serie de televisión)|Millennium]]''. Gallagher actuara enantes nes series ''[[Hill Street Blues]]'' y ''[[China Beach]]''. Al traviés de la so carrera, apaeció en ''[[Law & Order]]'', ''[[ER (serie de televisión)|ER]]'', ''[[24 (serie de televisión)|24]]'', ''[[CSI: Crime Scene Investigation]]'', ''[[Star Trek: Deep Space Nine]]'', ''[[Star Trek: Voyager]]'' y ''[[American Dreams]]''. En [[Broadway]] tuvo na producción d'[[Aaron Sorkin]] ''[[A Few Good Men]]'', realizando'l papel que fizo na película [[Demi Moore]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{IMDb nome}} {{NF|1960||Gallagher, Megan}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 4rpkztwrslu9co1tkotg969wb0qxu3r Brian Austin Green 0 56784 3707622 3697041 2022-08-16T18:37:08Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Brian Austin Green}} {{persona}} '''Brian Austin Green''' {{nym}} ye un [[actor]] d'[[Estaos Xuníos]]. Ye conocíu pol papel de '''David Silver''' na serie [[Beverly Hills, 90210]]. Tamién actuó na serie de la canal [[American Broadcasting Company|ABC]] [[Freddie Prinze, Jr.|Freddie]], xuntu con [[Freddie Prinze, Jr.]]. Apaez de forma esporádica en series de TV como [[The Sarah Connor Chronicles|Terminator: The Sarah Connor Chronicles]], [[Smallville]] y en [[Metallo]]. En 2010 confirmóse la so incorporación como Keith Watson na septima temporada de [[Desperate Housewives]]. En 2010 casóse con L'actriz [[Megan Fox]] pero confirmaron la so separación n'agostu de 2015. == Datos personales == Brian Austin Green nació en Van Nuys, [[California]], el 15 de xunetu de 1973. Tien ascendencia [[Escocia|escocesa]], [[cheroqui]], [[Hungría|húngara]] y [[Irlanda|irlandesa]]. Ingresó nel North Hollywood High School, dempués de tar nel Hamilton High School Academy de música. Los sos padres llámense Joyce y George Green y los sos hermanos Keith y Lorelei. George foi un artista de Country & Western comenenciudu nel mundu de la música. === Vida personal === Green foi noviu de l'actriz [[Tiffani Thiessen]] dende 1992 hasta 1995, tuvo comprometíu con [[Vanessa Marcil]] nel 2001 con quien tuvo un fíu llamáu Kassius Lijah Green nacíu'l 30 de marzu del 2002. [[Ficheru:Megan Fox Jennifers Body TIFF09.jpg|left|thumb|250px| [[Megan Fox]]]] En [[2004]], dempués de terminar la so rellación con Marcil, conoció a la bella actriz [[Megan Fox]] nel set de la serie [[Hope & Faith]] y empecipiaron una rellación. En ''[[Vanity Fair (revista)|Vanity Fair]]'' al pregunta-y sobre cuando se conocieron dixo:"La primer vegada que lo vi, sentí caparines nel estómagu, namoré instantáneamente d'él. Alcuérdome que toos nos averemos a los monitores, pa ver la so escena y él por fuercia tocó la mio pierna cola so mano. Sentí como un shock llétricu por tol mio cuerpu. Hubo muncha lletricidá".<ref>http://www.vanidades.com/celebridaes/453863/en-priváu-con-megan-fox/</ref> En [[2006]] se comprometiron pero en [[2009]] decidieron de mutuu alcuerdu dixebrase. Dos años dempués al pregunta-y pola rotura declaró: "La realidá ye qu'ella tenía dieciocho años cuando la conocí y pasó por un cambéu enorme na so vida cuando la so carrera desapegó. Cuando empecipiamos la nuesa rellación, ella taba viviendo en [[Nueva York]] faciendo ''[[Hope & Faith]]'' y yo yera la persona a la que toos reconocíen y de sópitu al protagonizar [[Transformers]], la situación dio un entorno y ella yá nun podía dir a nenguna parte una y bones la so cara y nome taben perdayures. La situación superónos y Megan pasó pol periodu natural de ''nun toi segura de si toi preparada pa tar nuna [[rellación]] tan establecida'' - y añedió- "Tengo un neñu d'ocho años d'edá, tenía dos años naquel momentu, cuando Megan y yo conocimos", dixo. "Ella ayudóme a crialo y ye una gran responsabilidá. Nun quería que se sintiera atrapada. Ella ye increíble". " Entós diximos: 'Tomémonos un descansu y veamos cómo va la cosa'. Realmente, nunca fuimos en direiciones opuestes. Y a la fin volvimos xuntos",<ref>[https://www.europapress.es/chance/gente/noticia-brian-austin-green-megan-fox-sío-unica-muyer-vida-20100916175454.html</ref> <ref>[https://www.europapress.es/chance/noticia-home-megan-fox-fala-rotura-temporal-20101117193115.html</ref> Meses más tarde de la rotura retomaron la rellación y finalmente casáronse nuna íntima y senciella ceremonia'l 24 de xunu de 2010 en Hawaii.<ref>[http://web.archive.org/web/http://espanol.entertainment.yahoo.com/29062010/2/entretenimiento-actriz-megan-fox-casa-hawai.html Yahoo "Actriz Megan Fox casóse en Hawaii col so noviu Brian Austin Green"</ref>L'actriz faló de tar [[casada]] en [[2010]]<ref>[http://www.diariofemenino.com/actualidad/famosos/articulos/megan-fox-drew-barrimore-otres-famoses-luciran-embarazo-branu/ta</ref> mientres la presentación de la película [[Passion Play]] nel [[Festival de cine de Toronto]]: "Casame ye lo meyor que fixi nunca. Casé col mio meyor amigu. Tengo la suerte de tar con él tolos díes. Él ye'l mio proteutor. Siéntome bien segura, [[feliz]] y completa xunto a él"- y añedió- "Los dos tamos cómodos casaos. Viviéramos xuntos bien de tiempu y la progresión foi natural. Nun puedo imaxiname ensin él, amar". En marzu y abril de [[2012]] empezar a rumorear por interet que dambos taben esperando'l so primer fíu xuntos.<ref>[http://www.diariofemenino.com/actualidad/famosos/articulos/megan-fox-drew-barrimore-otres-famoses-luciran-embarazo-branu/</ref> Anque la pareya nun la había confirmáu oficialmente anque sí persones cercanes, [[Megan Fox]] confirmar al ser fotografiada lluciendo un [[embaranzu]] avanzáu xunto a Green en [[Ḥawai]] celebrando'l so segundu [[aniversariu]] de [[boda]] a finales de xunu de 2012.<ref>[http://globovision.com/news.php?nid=236538</ref> El [[27 de setiembre]] de [[2012]] Megan y Brian Austin fueron padres d'un neñu llamáu Noah Shannon Green<ref>[https://www.elmundo.es/elmundo/2012/10/17/gentes/1350493739.html Megan Fox y Brian Austin Green padres d'un neñu]</ref> El día [[12 de febreru]] de [[2014]] foi padre del so tercer fíu, un neñu llamáu Bodhi Ransom Green xunto a l'actriz [[Megan Fox]] === Problemes Llegales === En 2012 un fotógrafu estauxunidense presentó una demanda contra Green a quien acusó d'agresión. El querellante, Delbert Shaw, indicó nel recursu llegal que l'actor cutir fuertemente n'avientu de 2011, depués de retratar a la pareya ensin el so consentimientu nuna sablera de [[Ḥawai]]. == Carrera == Tres empecipiase na música como cantante country decidió emponer la so carrera na actuación. El so primer trabayu como actor foi na serie [[Highway to Heaven]] na qu'apaeció nun episodiu anque enantes yá trabayara en curtios papeles pa la serie Still The Beaver y na película [[La pantasma de Canterville]] en 1985. Trabayó tamién mientres tres temporaes, nel [[serial]] Knots Landing de la cadena [[Columbia Broadcasting System]]. D'estos trabayos recibió nominaciones a los [[Young Artist Award]]. [[Ficheru:Beverly hills 90210.svg|left|thumb|120px| Logo de la serie [[Beverly Hills, 90210]]]] El productor [[Aaron Spelling]] contratar entós pa realizar el papel de David Silver na serie de [[Beverly Hills, 90210]], gracies a que la so personalidá yera similar a la que buscaben pal protagonista que diba realizar. Este ye'l so trabayu más reconocíu de tola so carrera actoral y pol que más premios y reconocencia llogró. Mientres la década que duró'l show l'actor participó nes series ''[[Growing Pains]]'', ''[[Parker Lewis Can't Lose]]'', ''[[MADtv]]'', ''[[Sabrina, the Teenage Witch]]'' y como'l mesmu David Silver en ''[[Melrose Place (1992)|Melrose Place]]''. Amás emprestó la so voz al personaxe de l'[[Antorcha Humana]] pa la serie animada Fantastic Four y actuó na serie [[Sensación de vivir]] nes temporaes de 1990 al 2000 y nel 2001 apaeció nun episodiu de Resurreccion Blv de la cadena [[Showtime (televisión)|Showtime]]. Nel terrén cinematográficu llogró un rol protagonista cola película [[Kid (película)|Kid]] y pa 1991 coprotagonizó [[Kickboxer 2]]. Mientres l'añu 1996, intenta empezar una carrera profesional como cantante de rap y sacó a la venta un primer álbum llamáu One Stop Carnival. L'álbum foi bien criticáu y tampoco foi bien nes ventes. Na década de los [[2000]] al rematar la serie [[Beverly Hills, 90210]] Green actuó nes series [[The Twilight Zone]], [[CSI: Crime Scene Investigation]], [[Las Vegas (serie de televisión)|Las Vegas]]. Nel 2005 integrar al repartu de la serie [[Freddie]]de l'[[American Broadcasting Company]] enantes de la cancelación del programa en mayu de 2006. Nel 2007 actuó xunto a [[Jessica Capshaw]] na comedia Untitled David Kohan ente que nel 2008 protagonizó la película de suspensu “Impact Point” y realizó un cameo en [[How to Lose Friends and Alienate People]]. Esi mesmu añu integrar al repartu de la serie [[Terminator: The Sarah Connor Chronicles]]. En [[2009]] participó como estrella convidada na serie [[CSI: Miami]], como figurante en [[Saturday Night Live]] nel sketch que [[Megan Fox]] participaba, como narrador na película [[Stay Cool]] y grabó dellos episodios de la serie ''Body Politic'' que nunca s'estrenaron. Ente 2009 y 2010 actuó na serie [[Smallville (serie de televisión)|Smallville]] como personaxe regular nel papel de [[Metallo]] y esi mesmu añu sumar al repartu de [[Desperate Housewives]] como l'engañador Keith Watson que namoraba a Bree Van De Kamp ([[Marcia Cross]]) mientres la octava y última temporada. Nesi mesmu añu 2011 actuó xunto a [[Danny Trejo]] y [[Michael Clarke Duncan]] en [[Cross]]. Green apaeció nel episodiu piloto de la serie [[Anger Management (serie de televisión)]] protagonizada por [[Charlie Sheen]] y en dos episodios de la serie [[Happy Endings (serie de televisión)]] como Chris. En payares de 2012 va estrenase como co-protagonista de la serie The Wedding Band == Filmografía == === Películes === {| class="wikitable sortable" |- ! Year ! Title ! Role ! class="unsortable" | Notes |- | 1988 | ''Baby M '' | Ryan Whitehead | First filme |- | 1990 | Kid | Metal Louie | |- | rowspan="2" | 1991 | An American Summer | Charles 'Fin' Findley | |- | ''[[Kickboxer 2]]'' | Tommy | |- | 1995 | She Fought Alone | Ethan | |- | rowspan="2" | 1996 | A Friend's Betrayal | Paul | |- | Her Costly Affair | Jeff | |- | rowspan="2" | 1997 | Laws of Deception | Cal Miller | |- | ''Unwed Father'' | Jason Kempler | |- | rowspan="3" | 2002 | ''Ronnie'' | Stanley | |- | ''Purgatory Flats'' | Randy Mecklin | |- | ''Bleach'' | Zach | |- | rowspan="3" | 2003 | ''Southside'' | Jack O'Malley | |- | This Time Around | Drew Hesler | |- | ''Fish Without a Bicycle'' | Ben | Ganó Palm Beach International Film Festival Special Jury Prize <br /> Best Feature Philadelphia FirstGlance Film Festival<br /> Prize Best Dramatic Feature Los Angeles DIY Film Festival |- | 2005 | ''[[Domino (película)|Domino]]'' | | |- | rowspan="2" | 2006 | ''Grace'' | Jimmy | |- | ''Hollywood Familia'' | | |- | rowspan="2" | 2008 | ''[[How to Lose Friends and Alienate People]]'' | Caméu | Con [[Megan Fox]] |- | ''Impact Point'' | Holden | |- | rowspan="2" | 2009 | ''[[Stay Cool]]'' | Narrador | |- | ''Turning Japanese'' | Sam | |- | rowspan="5" | 2010 | ''Urgency'' | Tony West | |- | ''[[Cross]]'' | Callen | |- | ''The Wild Girl'' | Ned Giles | |- | ''Monster Heroes'' | James | |- | ''Stage 4'' | | |- | rowspan="2"|2011 | ChromeSkull: Laid to Rest 2 | Preston | |- | ''Last Stop'' | Jack | |} === Productor === {| class="wikitable sortable" |+ Productor |- ! Year ! Title |- | | ''[[Beverly Hills, 90210]]'' |- | 2003 | ''Southside'' |- | 2007 | ''Untitled: A Love Story'' |- | 2010 | ''[[Cross]]'' |- | 2011 | ChromeSkull: Laid to Rest 2 |- | 2012 | ''Ribbery Restaurant Grinders'' |- | 2012 | ''Fathom'' |} === Televisión === {| class="wikitable sortable" |- ! Year ! Title ! Role ! class="unsortable" | Notes |- | 1987–1989 | Knots Landing | Brian Cunningham | 1989- Best Young Actor [[Young Artist Award]] <br />1988-Nomination for category Best Young Actor starring in a Television Drama Series [[Young Artist Award]] |- | rowspan="2" | 1987 | ''[[Highway to Heaven]]'' | Matthew Evans | |- | Good Morning, Miss Bliss | Matthew EvansAdam Montcrief | |- | rowspan="2" | 1989 | ''[[Baywatch]]'' | Brian | |- | ''[[Adventures in Babysitting#Television pilot|Adventures in Babysitting (TV Pilot)]]'' | Daryl | Won [[Young Artist Award]]-category Best Young Actor Starring in a TV Movie, Pilot or Special |- | 1990–2000 | ''[[Beverly Hills, 90210]]'' | David |292 episodes<br />1992- Ganó [[Young Artist Award]] category Best Young Actor Co-starring in a Television Series<br />1991- Nominación for [[Young Artist Award]]-category Best Young Actor Supporting or Re-Occurring Role |- | 1991 | ''[[Growing Pains]]'' | | |- | rowspan="2" | 1992 | ''[[Parker Lewis Can't Lose]]'' | | |- | ''[[Melrose Place (1992)|Melrose Place]]'' | David Silver | 3 episodios |- | rowspan="3" | 1996 | ''[[MADtv]]'' | ''Ronnie'' | |- | Malibu Shores | Sandy Gage | |- | ''[[Sabrina, the Teenage Witch]]'' | Chad Corey Dylan | |- | 2001–2002 | Resurrection Blvd | Luke Bonner | |- | 2002 | ''[[The Twilight Zone]]'' | Sean Moore | |- | 2003 | ''[[CSI: Crime Scene Investigation]]'' | Gregory Curtwell | |- | rowspan="2" | 2004 | ''[[Las Vegas (TV series)|Las Vegas]]'' | Connor Mills | |- | ''[[Hope & Faith]]'' | | |- | 2005–2006 | ''[[Freddie]]'' | Chris | |- | 2006 | George Lopez | Chris | |- | 2007 | ''Untitled David Kohan/Max Mutchnick'' | Noah | |- | 2008–2009 | ''[[Terminator: The Sarah Connor Chronicles]]'' | Derek Reese | |- | rowspan="3" | 2009 | [[CSI: Miami]]'' | Anthony Green | |- | Body Politic | Lucky Evans | |- | ''[[Saturday Night Live]]'' | Bumblebee | |- | 2009–2010 | ''[[Smallville]]'' | [[Metallo]] | |- | 2010–2011 | ''[[Desperate Housewives]]'' | [[Keith Watson]] | |- | rowspan="3" | 2012 | [[Anger Management (serie de televisión)]] | Sean | |- | The Wedding Band | Tommy | |- | [[Happy Endings (serie de televisión)]] | Chris | |} === Web series === {| class="wikitable sortable" |- ! Year ! Title ! Role |- | 2010 | ''Suite 7'' | Cole |- | 2011 | ''Adults Only'' | |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{IMDb nome}} * [http://www.thescifiworld.net/interviews/joshfriedman_brianaustingreen_01.htm ''The Scifi World'', entrevista sobre Terminator] (n'inglés) {{NF|1973||Green, Brian Austin}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Actores y actrices de doblaxe d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Raperos y raperes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 4amc53qc326ydaawjcy0wpvdvvg61r5 Lukas Haas 0 56840 3707804 3540604 2022-08-17T11:20:09Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña-Gavras => Costa-Gavras wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Lukas Haas}} {{persona}} '''Lukas Daniel Haas''' {{nym}} ye un actor d'[[Estaos Xuníos]] d'orixe [[Alemaña|alemán]]. A lo llargo de la so carrera, participó nuna cuarentena de películes, series y producciones teatrales. == Biografía y carrera == Haas nació'l 16 d'abril de 1976 en [[West Hollywood]], [[California]] y ye fíu de la escritora Emily Tracy y del artista Berthold Haas.<ref name="filmr">[http://www.filmreference.com/film/30/Lukas-Haas.html Lukas Haas Biography (1976-)<!-- Bot generated title -->]</ref> El so padre foi un [[inmigración|inmigrante]] alemán.<ref>http://www.peter-reynders.de/WY/wonder51.htm</ref> Los sos dos hermanos ximielgos: Nikolai y Johannes tamién se dediquen a la cultura (músicu y artista respeutivamente). A los cinco años atraxo l'atención de la direutora Marjorie Simkin mientres taba na guardería. El so debú na gran pantalla vieno en 1983 cola película ''[[Testament (película)|Testament]]''. A los 8 años empezó a faese más conocíu en compartiendo cartelu con [[Harrison Ford]] na película de 1985 ''[[Witness]]'' nel qu'interpretaba a un mozu [[amish]] que guardó l'asesinatu d'un policía, tal actuación foi valorada positivamente pola crítica.<ref>[http://www.variety.com/review/VE1117796433.html Variety's] review of [[Witness (1985 filme)|Witness]]</ref> Más tarde apaecería en pequeños papeles como en ''[[Lady in White]]'' y ''[[Solarbabies]]''. En 1989 apaeció en ''[[Music Box (película)|Music Box]]'' so la direición de [[Costa-Gavras]] col que foi nomáu a un [[Premios Young Artist|Young Artist]]. Tamién participó en ''[[Alan and Naomi]]'' y ''[[Rambling Rose]]''. En 1989 foi nomáu a un [[Premiu Emmy|Emmy]] por interpretar a [[Ryan White]] na TV movie ''[[The Ryan White Story]]'' nel qu'interpretaba a un adolescente que contraxo'l [[SIDA]] por una mala tresfusión de sangre pa la [[hemofilia]]. En 1988 apaeció nel [[Teatru Lincoln Center]] de [[Ciudá de Nueva York|Nueva York]] xunto a [[Robin Williams]] y [[Steve Martin]] na obra de [[Samuel Beckett]]: ''[[Waiting for Godot]]'' empobinada por Mike Nichols.<ref name= "interdependent">{{cita noticia |apellíu=Rich |nome=Frank |url= http://theater.nytimes.com/mem/theater/treview.html?res=940DE4DE1231F934A35752C1A96Y948260 |títulu=Review/Theater; 'Godot': The Timeless Relationship of 2 Interdependent Souls |obra=[[The New York Times]] |fecha=7 de payares de 1988 |fechaaccesu=21 de xineru de 2012}}</ref> Otres producciones nes que participó fueron ''[[Everyone Says I Love You]]'' de [[Woody Allen]], ''[[Mars Attacks]]'' de [[Tim Burton]] y ''[[Breakfast of Champions]]'' d'[[Alan Rudolph]]. Ente'l so filmografía de los [[años 2000]] inclúyense ''[[Brick (película)|Brick]]'', ''[[Last Days]]'' de [[Gus Van Sant]] y ''[[While She Was Out]]''. Esta postrera protagonizada con [[Kim Basinger]]. En marzu de 2010 entró nel [[Texas Film Hall of Fame|Pasio de la Fama de Texas]]. Ente 2010 y 2012 actuó en ''[[Red Riding Hood]]'', ''[[Contraband (película de 2012)|Contraband]]'' y ''[[Inception]]'' amás de ser un actor habitual na serie ''[[Touch (serie de televisión)|Touch]]''.<ref>[http://tvline.com/2012/08/01/lukas-haas-joins-touch-series-regular/]</ref> == Carrera musical == Como músicu, collaboró como pianista y baxu na banda The Rogues.{{ensin referencies}} Compunxo partitures de delles [[Banda sonora orixinal|BSO]] de películes como ''Breakfast of Champions'' y ''Last Days'' y tamién actuó xuntu con [[Macy Gray]] nel álbum ''[[The Trouble with Being Myself]]'' y ''[[Shaka Rock]]'' de [[Jet (banda)|Jet]] con ''She's a Genius''. En 2008 publicó un EP como solista. Tamién apaeció en videoclips de grupos como [[My Chemical Romance]], [[OutKast]], [[UGK]] y l'antes mentáu Jet. El 25 de febreru de 2011 anunció qu'actuaría con [[Isabel Lucas]] col single ''Made For You''. La grabación del videoclip foi realizada por el mesmu Haas nA Studio. Esta información revelóse tiempu dempués como campaña de marketing pal álbum del grupu [[Portugal|portugués]] [[The Gift (banda)|The Gift]]: ''Explode''.<ref>{{pt}}[http://cotonete.clix.pt/noticies/body.aspx?id=47390 The Gift em Hollywood] cotonete.clix.pt</ref><ref>{{pt}}[http://a-trompa.net/videoclip/gift The Gift - Made for You a-trompa.net]</ref> == Filmografía == *''[[Testament (película)|Testament]]'' (1983) *''[[Witness]]'' (1985) *''[[Solarbabies]]'' (1986) *''[[Lady in White]]'' (1988) *''[[See You in the Morning]]'' (1989) *''[[The Ryan White Story]]'' (1989) *''[[Music Box (película)|Music Box]]'' (1989) *''[[Convicts]]'' (1991) *''[[Rambling Rose]]'' (1991) *''[[The Perfect Tribute]]'' (1991) *''[[Alan & Naomi]]'' ([1992) *''[[Leap of Faith]]'' (1992) *''[[Warrior Spirit]]'' (1994]) *''[[Everyone Says I Love You]]'' (1996) *''[[Boys (película)|Boys]]'' (1996) *''[[Mars Attacks!]]'' (1996) *''[[Johns]]'' (1996) *''[[David and Lisa]]'' (1998) *''[[Breakfast of Champions]]'' (1999) *''[[Running Free]]'' (2000) *''[[Zoolander]]'' (2001) *''[[The Pearl (película)|The Pearl]] (2001) *''[[Lathe of Heaven (película de 2002)|Lathe of Heaven]]'' (2002) *''[[Long Time Dead]]'' (2002) *''[[Bookies]]'' (2003) *''[[Criminal Minds]]'' (2005) *''[[Brick (película)|Brick]]'' (2005) *''[[Last Days]]'' (2005) *''[[24 (serie de televisión)|24]]'' (2005) *''[[Material Girls]]'' (2006) *''[[The Darwin Awards]]'' (2006) *''[[Who Loves the Sun]]'' (2006) *''[[Welcome to the Black Parade]]'' videu musical (2006) *''[[Swedish Autu]]'' (2006) *''[[Alpha Dog]]'' (2007) *''[[The Cradle]]'' (2007) *''[[The Tripper]]'' (2007) *''[[Gardener of Eden]]'' (2007) *''[[T Takes]]'' (2008) *''[[Death in Love]]'' (2008) *''[[While She Was Out]]'' (2008) *''[[Inception]]'' (2010) *''[[Red Riding Hood]]'' (2011) *''[[Los Güeyos Llocos]]'' (2011) *''[[Contraband (película de 2012)|Contraband]]'' (2012) *''[[Lincoln (película de 2012) |Lincoln]]'' (2012) *''[[Touch (serie de televisión)|Touch]] (2012) *''[[Jobs (película)|Jobs]]'' (2013) * [[Pawn Shop Chronicles (pelicula)]] (2013) *''[[Ibid (película)|Ibid]]'' (2014) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *{{IMDb nome}} {{NF|1976||Haas, Lukas}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de California]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] axsar5y43k3ahhemyambyu210ihohvt Armie Hammer 0 56884 3707620 3614695 2022-08-16T18:36:58Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Armie Hammer}} {{persona}} '''Armand Douglas «Armie» Hammer''' (nacíu'l 28 d'agostu de 1986) ye un actor d'Estaos Xuníos. N'apaeciendo en televisión col papel protagonista de ''Billy: the early years'' en 2008, fíxose conocíu pola so interpretación de los ximielgos Winklevoss na película de 2010 ''[[The social network]]''. Dientro de los sos otros trabayos atópense los personaxes de [[Clyde Tolson]] en ''[[J. Edgar]]'', el príncipe Andrew Alcott en ''[[Mirror mirror (película)|Mirror mirror]]'' y John Reid en ''[[El llaneru solitariu (película)|El llaneru solitariu]]''. == Biografía == Hammer nació en [[Los Angeles]], [[California]]. La so madre, Dru Ann Hammer (Mobley de nacencia), trabayaba como responsable de creitos bancarios y el so padre, Michael Armand Hammer, ye propietariu de dellos negocios, incluyendo la editorial Knoedler Publishing y la compañía Armand Hammer Productions (dedicada a la [[Productor de cine|producción de cine]] y [[Productor de televisión|televisión]]). El so bisagüelu paternu yera'l [[magnate]] petroleru y [[Filantropía|filántropu]] Armand Hammer, ente que la so tatarabuelo, Julius Hammer, quien inmigró dende [[Odesa]] ([[Ucraína]]), fundó'l [[Partíu Comunista de los Estaos Xuníos|Partíu Comunista]] en [[Nueva York]]. La familia de la so madre provién de [[Tulsa]] ([[Oklahoma]]). Según el mesmu Armie Hammer, los sos antepasaos son «metá [[Xudaísmu|xudíos]]». Hammer vivió dellos años nel prominente enclave [[Highland Park (Texas)|Highland Park]] ([[Condáu de Dallas (Texas)|Dallas]]). La so familia camudar a les [[Islles Caimán]] cuando él tenía once años. Ellí allegó a la Faulkner's Academy, allugada nel ex distritu de Governor's Harbour ([[Les Bahames]]), depués a la Grace Christian Academy (escuela fundada pol so padre) nes Islles Caimán y darréu a Los Angeles Baptist High School nel [[valle de San Fernando]]. Dempués de la secundaria, ingresó al Pasadena City College, en [[Pasadena (California)|Pasadena]], siendo tresferíu dempués a la [[Universidá de California]], de la cual retiróse pa entamar la so carrera como actor. Nel añu 2010, Hammer casóse cola figura televisiva Elizabeth Chambers, a quien conoció nuna gasolinera de [[West Hollywood]]. == Filmografía == {| {{tablaguapa}} |- ! Añu !! Película !! Papel !! Notes |- | 2006 || ''[[Flicka]]'' || Mozu Perfectu || |- | 2008 || ''[[Blackout (película)|Blackout]]'' || Tommy || |- | 2008 || ''Billy: The Early Years'' || [[Billy Graham]] || Papel Principal <br /> '''Nomáu''' - ''Faith and Values Award'' |- | 2009 || ''Spring Breakdown'' || Mozu [[Abercrombie & Fitch|Abercrombie]] || |- | 2009 || ''[[2081]]'' || Harrison Bergeron || [[Curtiumetraxe]] |- | 2010 || ''[[La rede social]]'' || Cameron y Tyler Winklevoss || '''Nomáu''' - Actor Más Prometedor de la ''[[Chicago Film Critics Association]]'' <br /> '''Ganador''' - Meyor Actor de Repartu de la ''Toronto Film Critics Association'' |- | 2011 || ''[[J. Edgar]]'' || [[Clyde Tolson]] || |- | 2012 || ''[[Mirror mirror (película)|Mirror Mirror]]'' || Príncipe Albert Alcott || |- | 2013 || ''[[El llaneru solitariu (película)|El llaneru solitariu]]'' || [[The Lone Ranger]] / John Reid || |- | 2014 || ''Stan Lee's Mighty 7'' || Brazu fuerte || Película pa televisión |- | 2015 || ''[[The Man from U.N.C.L.E. (película)|The Man from U.N.C.L.E.]]'' || Illya Kuryakin || |- | 2015 || ''[[Entourage (película)|Entourage]]'' || Arnie Hammer || |- | 2016 || ''[[Mine (película)|Mine]]'' || Mike || ''En producción'' |- | 2016 || ''[[The Birth of a Nation (película de 2016)|The Birth of a Nation]]'' || Samuel Turner || ''En producción'' |- | 2016 || ''[[Free Fire]]'' || || ''En producción'' |- |} ===== Series de TV ===== {| {{tablaguapa}} |- ! Añu !! Serie !! Papel !! Notes |- | 2005 || ''[[Arrested Development (serie de televisión)|Arrested Development]]'' || Estudiante #2 || Episodiu - ''The Immaculate Election'' |- | 2006 || ''[[Veronica Mars]]'' || Kurt || Episodiu - ''Wichita Linebacker'' |- | 2007 || ''[[Desperate Housewives]]'' || Barret || Episodiu - ''Distant Past'' |- | 2009 || ''[[Gossip Girl]]'' || Gabriel Edwards || 4 Episodios - ''The Wrath of Con'', ''Southern Gentlemen Prefer Blondes'', ''Seder Anything'', ''Remains of the J'' |- | 2009 || ''[[Reaper (serie de televisión)|Reaper]]'' || Morgan || 5 Episodios - ''My Brother's Reaper'', ''The Home Stretch'', ''The Good Soil'', ''I Want My Baby Back'', ''The Favorite'' |- | 2012 || ''[[The Simpsons]]'' || Cameron y Tyler Winklevoss || Episodiu - [[La Red Social (episodiu de Los Simpson)|La Red Social]] (Voz) |- | 2012 || ''[[American Dad!]]'' || || Episodiu - ''The Wrestler'' (Voz) |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{IMDb nome}} {{NF|1986||Hammer, armie}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Los Angeles]] [[Categoría:Persones de California]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 6p7znj6is6vh1nocgar19ry4k33hb30 Anne Heche 0 56980 3707568 3706938 2022-08-16T16:31:01Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Anne Heche}} {{persona}} '''Anne Celeste Heche''' {{nym}} foi una [[actriz]], realizadora, escenógrafa y productora d'[[Estaos Xuníos]]. == Biografía == Empezó la so carrera como actriz a los 12 años nun café teatru pa contribuyir a la subsistencia familiar. Tres años más tarde foi afayada por un [[cazatalentos]] que-y ufiertó participar na serie ''As the world turns'', daqué qu'ella refugó pa siguir ayudando al so famila. A los 17 años, diplomada nel institutu, treslladóse a [[Nueva York]] p'actuar na serie ''[[Another World (serie de televisión)|Another World]]'', nel papel de les ximielgues Vicki Hudson Frame y Marley McKinnon. La so actuación mientres cuatro años valió-y un Daytime Emmy Award en 1991. Esi mesmu añu abandonó la serie pa empezar la so carrera cinematográfica. Dempués d'actuar nuna serie de películes ensin mayor relevancia, llegaron ''Walking and Talking'' (1996) y ''[[The Juror]]'' (1996), xunto a [[Demi Moore]]. La so actuación como esposa de [[Johnny Depp]] en ''[[Donnie Brasco (película)|Donnie Brasco]]'' (1997) valió-y delles crítiques positives, como tamién les sos actuaciones en ''Volcano'' (1997), xunto a [[Tommy Lee Jones]], y ''[[Wag the Dog]]'' (1997) xunto a [[Robert De Niro]] y [[Dustin Hoffman]]. Onde más se dio a conocer foi na comedia romántica ''[[Six Days, Seven Nights]]'' ([[1998]] dirixida por Ivan Reitman, xunto a [[Harrison Ford]]. Tamién intervieno en ''Psycho'' (1998), el ''remake'' d'una de les obres más conocíes d'[[Alfred Hitchcock]], ''[[Psycho (película de 1960)|Psycho]]'' (1960). Nesta película interpreta a Marion Crane, papel qu'antaño lo interpretó [[Janet Leigh]]. == Vida personal == Foi pareya mientres dos años de [[Steve Martin]], y darréu del músicu [[Lindsey Buckingham]], de [[Fleetwood Mac]]. En [[1997]], arriendes de la so participación en ''[[The Ellen DeGeneres Show]]'', entabló una rellación cola comediante [[Ellen DeGeneres]]. La pareya, qu'inclusive dixo que si en [[Vermont]] fueren llegales les [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu|bodes homosexuales]] casaríense, rompió tres años más tarde y Heche empecipió una rellación col cámara Coleman Laffon, col que se casó y tuvo un fíu: Homer (2002). El matrimoniu divorcióse en [[2007]]. == Filmografía == {| {{tablaguapa}} |- ! Añu ! Película ! Papel ! Notes |- |rowspan=2|1993 |''[[An Ambush of Ghosts]]'' |Denise | |- |''[[The Adventures of Huck Finn]]'' |Mary Jane Wilks | |- |rowspan=3|1994 |''[[I ell Do Anything]]'' |Claire | |- |''[[Milk Money]]'' |Betty | |- |''[[A Simple Twist of Fate]]'' |Compañera de Tanny |Ensin acreitar |- |rowspan=4|1996 |''[[The Juror]]'' |Juliet | |- |''[[Wild Side (película)|Wild Side]]'' |Alex Lee/Johanna | |- |''[[Pie in the Sky]]'' |Amy | |- |''[[Walking and Talking]]'' |Laura | |- |rowspan=4|1997 |''[[Donnie Brasco (película)|Donnie Brasco]]'' |Maggie Pistone | |- |''[[Volcano (película)|Volcano]]'' |Dr. Amy Barnes | |- |''[[I Know What You Did Last Summer]]'' |Melissa 'Missy' Egan | |- |''[[Wag the Dog]]'' |Winifred Ames | |- |rowspan=3|1998 |''[[Psycho (película de 1998)|Psycho]]'' |Marion Crane | |- |''[[Return to Paradise]]'' |Beth Eastern | |- |''[[Six Days, Seven Nights]]'' |Robin Monroe | |- |1999 |''[[The Third Miracle]]'' |Roxane | |- |2000 |''[[Auggie Rose]]'' |Lucy |Tamién conocida como ''Beyond Suspicion'' |- |2001 |''[[Prozac Nation]]'' |Dr. Sterling | |- |2002 |''[[John Q.]]'' |Rebecca Payne | |- |rowspan=2|2004 |''[[Birth (película)|Birth]]'' |Clara | |- |''[[Gracie's choice]]'' |Rowena Lawson | |- |2005 |''[[Sexual Life]]'' |Gwen | |- |rowspan=3|2007 |''[[What Love Is]]'' |Laura | |- |''[[Suffering Man's Charity]]'' |Helen | |- |''[[Superman: Doomsday]]'' |Lois Lane |Voz |- |rowspan=1|2008 |''[[Toxic Skies]]'' |Dr. Tess Martin | |- |2009 |''[[Spread (película)|Spread]]'' |Samantha | |- |2011 |''Cedar Rapids'' |Joan Ostrowski-Fox | |- |2014 |''[[The Legend of Korra]]'' |Suyin Beifong |Voz |- |2015 |''[[Wild Card (película)|Wild Card]]'' |Roxy | |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1969|2022|Heche, Anne}} [[Categoría:Actores y actrices d'Ohio]] lkzsswzakj0a4izpi1jyqi64ov4e28q Amy Hill 0 57041 3707619 3681955 2022-08-16T18:36:45Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Amy Hill}} {{persona}} '''Amy Marie Hill''' {{nym}} ye una [[Actuación|actriz]] y [[humorista]] d'[[Estaos Xuníos]]. Amás, tien una fía llamada Pénelope Hill cola que realiza numberoses actuaciones polos [[Estaos Xuníos]]. [[Ficheru:Amy Hill interprets Wayne Wang's film direction on shooting a scene in "Dim Sum- A Little Bit of Heart".jpg|thumb|290px]] == Primeros años == Hill nació en [[Deadwood (Dakota del Sur)|Deadwood]], [[Dakota del Sur]], siendo descendiente d'una [[Xapón|xaponesa]] y un [[Finlandia|finlandés]]. Siendo bien nuevu, foi aclamada como actriz pol so trabayu nel Asian American Theater Company en [[San Francisco (California)|San Francisco]], [[California]]. Tamién foi reconocida por dicha zona por interpretar [[performance]]. == Filmografía == *2014: ''[[Jessie (serie de televisión)|Jessie]]'' como Keahi *2013: ''[[Allumada]]'' como Judy Harvey *2013: ''[[The Office]]'' *2011: ''[[Hope]]'' como Xueza *2011: ''[[State of Georgia]]'' como Li *2010: ''[[Padre Made in USA]]'' como Mama *2010: ''[[The Mentalist]]'' como Viola Hearn *2009: ''[[Two and a Half Men]]'' como la Sra. Wiggins *2009: ''[[Numb3rs]]'' como Manager *2009: ''[[Castle]]'' como Alma *2009: ''[[Glee]]'' como Dra. Chin *2009: ''[[Tou incluyíu]]'' como Terapista númberu cuatro *2008: ''[[Medium (serie de televisión)|Medium]]'' como Recepcionista *2007: ''[[Boston Legal]]'' como Dra. Kathleen Rosewell *2005: ''[[Desperate Housewives]]'' como Mme Pate *2005: ''[[The Closer]]'' como Franny *2004: ''[[Six Feet Under]]'' como Madame Esquita Lisa *2004: ''[[50 First Dates]]'' como Sue *2004: ''[[Herbie: A tope]]'' como Doctora *2003: ''[[El gatu (serie animada)|El Gatu]]'' como Mrs. Kwan *2002: ''[[Big Fat Enguedeyar]]'' como Jocelyn Davis *2001: ''[[El show de Larry David]]'' como La voyante *2001: ''[[Lilo & Stitch]]'' como Mrs. Hasagawa *2000: ''[[Friends (serie de televisión)|Friends]]'' como muyer == Referencies == {{llistaref}} {{NF|1953||Hill, Amy}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Actores y actrices de doblaxe d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] tuajjummj7c1m1pijm8n9txmj8ild6l Ernie Hudson 0 57127 3707627 3588680 2022-08-16T18:37:41Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Ernie Hudson}} {{persona}} '''Ernest Lee Hudson''' {{nym}} ye un [[actor]] d'[[Estaos Xuníos]]. Ye conocíu pol so papel como ''Winston Zeddemore'' nes películes de [[Ghostbusters]], como'l ''Sarxentu Albrecht'' na película de cultu [[The Crow (1994)|El Cuervu]] y como ''Sifu Norris'' na película ''[[Dragonball Evolution]]''. == Biografía == === Vida personal === Hudson nació en [[Benton Harbor]], [[Michigan]]; ye fíu de Maggie Donald,<ref>[http://www.filmreference.com/film/74/Ernie-Hudson.html Ernie Hudson Biography (1945-)<!-- Títulu xeneráu por un bot -->]</ref> que morrió de [[tuberculosis]] cuando Hudson tenía 4 meses; Hudson nunca conoció al so padre. Crióse pola so güela materna, Arrana Donald.<ref>[http://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800023537/bio Ernie Hudson Biography - Yahoo! Movies<!-- Títulu xeneráu por un bot -->]</ref> Tien un hermanascu, Lewis Hudson. Dempués de tar un tiempu na Marina, treslladóse a [[Detroit]] onde se fixo un puestu como actor residente nel ''Concept East'', la empresa de teatru más antigua del país. Amás, matricular na Wayne State University pa desenvolver les sos habilidaes d'interpretación. Él y otru escritores talentosos interpretaron los sos propios trabayos enantes de la matriculación y darréu a la so llicenciatura na ''Yale School of Drama''. === Carrera === Hudson interpretó a ''Winston Zeddemore'', un bomberu qu'entra en [[Ghostbusters (película)|Ghostbusters]] en [[1984]] y en [[1989]] fixo una audición pa faer de nuevu'l papel pa la serie animada, pero perdió frente a ''Arsenio Hall''. Apaeció como ''Munro'', en ''Congo (la película)''. En [[1994]] filma [[The Crow (1994)|El Cuervu]] como'l ''Sarxentu Albrecht''. Camudó de papeles cuando interpretó a un predicador qu'abre los güeyos d'un pequeñu pueblu nos años 50 en ''Stranger in the Kingdom''. Tamién ye conocíu como ''Harry McDonald'', de la ''Brigada d'Investigación Criminal'', superior de [[Sandra Bullock]] en [[Miss Congeniality|Miss Axente Especial]]. Una de les primeres películes de Sr. Hudson foi ''Penitentiary'' a finales de los años [[1970]]. Participó na serie [[Stargate SG-1|Stargate]] como ''Pernaux''. Tien un papel semi principal como Salomón en [[La mano que mece el trubiecu]]. Tamién taba sobre la serie de TV ''Fantasy Island'' como un vudú llamáu Jamu na primer temporada. Hudson tamién apaeció como Reggie na película ''Diariu d'un Rebelde'' que protagoniza [[Leonardo DiCaprio]]. El so últimu papel ye na película [[Dragon Ball (película)|Dragonball Evolution]] interpretando a ''Sifu Norris'', que ye'l maestru de [[Chow Yun-Fat]] nel filme. == Filmografía == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! Añu !! Película !! Personaxe !! Notes |- |rowspan="2"|[[1976]] |''Leadbelly'' | - | |- |''The Human Tornáu'' |Bo | |- |rowspan="2"|[[1977]] |''Man from Atlantis'' |Minion |[[Serie de televisión]] |- |''Mad Bull'' |Black Bart | |- |rowspan="4"|[[1978]] |''King'' |Jack Corbin |[[Serie de televisión]] |- |''Fantasy Island'' |Jamu |[[Serie de televisión]] |- |''Last of the Good Guys'' |El Coliph | |- |''Baa Baa Black Sheep'' |King George |[[Serie de televisión]] |- |rowspan="6"|[[1979]] |''[[L'Increíble Hulk#Televisi.C3.B3n|L'Increíble Hulk]]'' |Lee |[[Serie de televisión]] |- |''Roots: The Next Generations'' |Muslim at Door |[[Serie de televisión]] |- |''The White Shadow'' |Johnson |[[Serie de televisión]] |- |''Highcliffe Manor'' |Smythe |[[Serie de televisión]] |- |''The Main Event'' |Killer | |- |''One Day at a Time'' |Sarxentu na mesa |[[Serie de televisión]] |- |rowspan="7"|[[1980]] |''Skag'' | - | |- |''The $5.20 an Hour Dream'' |Homer Burden | |- |''White Mama'' |Conseyeru | |- |''Joni'' |Earl | |- |''The Octagon'' |Quinine | |- |''Too Close for Comfort'' |Sam Martin |[[Serie de televisión]] |- |''[[The Jazz Singer (película de 1980)|The Jazz Singer]]'' |Heckler | |- |rowspan="6"|[[1981]] |''Underground Aces'' |Xeneral Africanu | |- |''A Matter of Life and Death'' |Mr. Harrison | |- |''Diff'rent Strokes'' |Kwane |[[Serie de televisión]] |- |''Crazy Times'' |Harold 'Jazzman' Malloy | |- |''[[Little House on the Prairie (serie de televisión)|Little House on the Prairie]]'' |William Thomas |[[Serie de televisión]] |- |''Taxi'' |Terry Carver |[[Serie de televisión]] |- |rowspan="3"|[[1982]] |''[[Flamingo Road (serie de televisión)|Flamingo Road]]'' |Chandler |[[Serie de televisión]] |- |''Bosom Buddies'' |Rochelle |[[Serie de televisión]] |- |''The New Odd Couple'' |Moses Brown |[[Serie de televisión]] |- |rowspan="6"|[[1983]] |''Spacehunter: Adventures in the Forbidden Zone'' |Washington | |- |''Webster'' |Rudy |[[Serie de televisión]] |- |''Going Berserk'' |Jerome Willy Muhammed | |- |''Women of San Quentin'' |Charles Wilson | |- |''[[The A-Team]]'' |Cal Freeman |[[Serie de televisión]] |- |''Two of a Kind'' |Det. Skaggs | |- |rowspan="3"|[[1984]] |''[[Ghostbusters (película)|Ghostbusters]]'' |Winston Zeddemore | |- |''Joy of Sex'' |Mr. Porter | |- |''[[St. Elsewhere]]'' |Jerry Close |[[Serie de televisión]] |- |rowspan="3"|[[1985]] |''California Girls'' |Ernie | |- |''Love on the Run'' |Lamar | |- |''The Super Powers Team: Galactic Guardians'' |[[Cyborg (cómic)|Cyborg]] |[[Serie de televisión]] |- |rowspan="4"|[[1986]] |''The Last Precinct'' |Det. Sgt. Tremaine "Night Train" Lane |[[Serie de televisión]] |- |''Gimme a Break!'' | - |[[Serie de televisión]] |- |''The Last Precinct'' |Det. Sgt. Tremaine "Night Train" Lane | |- |''Mike Hammer'' |Digger Love |[[Serie de televisión]] |- |rowspan="2"|[[1987]] |''Weeds'' |Bagdag | |- |''[[Full House|Padres forzosos]]'' |Reggie 'The Sandman' Martin |[[Serie de televisión]] |- |rowspan="2"|[[1988]] |''The Dirty Dozen: The Fatal Mission'' |Joe Hamilton | |- |''The Wrong Guys'' |Dawson | |- |rowspan="4"|[[1989]] |''Trapper County War'' |Jefferson Carter | |- |''Leviathan'' |Justin Jones | |- |''Collision Course'' |Shortcut | |- |''[[Ghostbusters II|Ghostbusters 2]]'' |Winston Zeddemore | |- |rowspan="2"|[[1990]] |''Cop Rock'' | - |[[Serie de televisión]] |- |''Broken Badges'' |Toby Baker |[[Serie de televisión]] |- |[[1991]] |''Miss Jones'' |Evinrude Johnson | |- |rowspan="4"|[[1992]] |''Angel Street'' |Thurman Nickens | |- |''[[La mano que mece el trubiecu|La Mano que mece el Trubiecu]]'' |Solomon | |- |''The Ben Stiller Show'' |Capitán Tenis |[[Serie de televisión]] |- |''[[Batman: La serie animada]]'' |Guardia de seguridá |[[Serie de televisión]] |- |rowspan="4"|[[1993]] |''The Pitch'' |Vet | |- |''Tribeca'' |Howard |[[Serie de televisión]] |- |''Wild Palms'' |Tommy Lazlo |[[Serie de televisión]] |- |''[[Cuentos de la cripta|Cuentos de la Cripta]]'' |Zambini |[[Serie de televisión]] |- |rowspan="7"|[[1994]] |''Sugar Hill'' |Lolly Jonas | |- |''Lifestories: Families in Crisis'' |Coach Seldon |[[Serie de televisión]] |- |''[[No Escape]]'' |Hawkins | |- |''[[The Crow (1994)|El Cuervu]]'' |Sarxentu Albrecht | |- |''The Cowboy Way'' |Officer Sam ''Mad Dog'' Shaw | |- |''[[Airheads]]'' |Sergeant O'Malley | |- |''Speechless'' |Ventura | |- |rowspan="2"|[[1995]] |''[[Diariu d'un rebelde]]'' |Reggie | |- |''[[Congo (película)|Congo]]'' |Capitán Munro Kelly | |- |rowspan="6"|[[1996]] |''Grace Under Fire'' |Thad Alford |[[Serie de televisión]] |- |''[[El sustitutu]]'' |Principal Claude Rolle | |- |''Tornáu!'' |Dr. Joe Branson |[[Serie de televisión]] |- |''For Which He Stands'' |DEA Agent Baxter | |- |''Just Your Luck'' |Willie | |- |''The Cherokee Kid'' |Deadwood Dick | |- |rowspan="6"|[[1997]] |''Fakin' Da Funk'' |Joe Lee | |- |''Levitation'' |Joe Lee | |- |''Clover'' |Gaten Hill | |- |''Operation Delta Force'' |Tipton | |- |''[[Superman: La serie animada]]'' |Profesor Félix |[[Serie de televisión]] |- |''Mr.Magoo'' |Axente Gus Anders, CIA | |- |rowspan="6"|[[1998]] |''Butter'' |Curtis ''"8-Ball"'' Harris | |- |''Stranger in the Kingdom'' |Reverendu Walter Andrews | |- |''The Gregory Hines Show'' |Jack |[[Serie de televisión]] |- |''Arli$$'' |Warden Leo Glynn |[[Serie de televisión]] |- |''Best of the Best: Without Warning'' |Detective Gresko | |- |''October 22'' |Arthur | |- |rowspan="7"|[[1999]] |''The Last Siege'' |Senator Douglas Wilson | |- |''Lillie'' |Larry Miller | |- |''Michael Jordan: Un héroe americanu'' | - | |- |''Shark Attack'' |Lawrence Rhodes | |- |''Interceptors'' |Major McKenzie | |- |''Stealth Fighter'' |President Westwood | |- |''Miracle on the 17th Green'' |Earl Fielder | |- |rowspan="6"|[[2000]] |''Everything's Jake'' |Jake | |- |''Nowhere to Land'' |Danny Gorlin | |- |''Red Letters'' |Detective Glen Teal | |- |''The Watcher'' |Ibby | |- |''Paper Bullets'' |Detective Ron Mills | |- |''[[Miss Congeniality|Miss Axente Especial]]'' |Direutor Harry McDonald | |- |rowspan="4"|[[2001]] |''HRT'' | - | |- |''Walking Shadow'' |Hawk | |- |''Touched by an Angel'' |Norm McCloud |[[Serie de televisión]] |- |''A Town Without Christmas'' |Ted | |- |rowspan="4"|[[2003]] |''[[Oz]]'' |Warden Leo Glynn |[[Serie de televisión]] |- |''[[Without a Trace|Ensin Rastru]]'' |Manny Aybar |[[Serie de televisión]] |- |''Anne B. Real'' |Principal Davis | |- |''10-8: Officers on Duty'' |Senior Deputy John Henry Barnes |[[Serie de televisión]] |- |rowspan="2"|[[2004]] |''Clifford's Really Big Movie '' |P.T. | |- |''[[Everwood]]'' |Bill Hoover |[[Serie de televisión]] |- |rowspan="7"|[[2005]] |''Sledge: The Untold Story'' |Ex Ops Commander | |- |''Marilyn Hotchkiss Ballroom Dancing & Charm School'' |Blake Rische | |- |''Lackawanna Blues'' |Dick Barrymore | |- |''[[Miss Congeniality 2: Armed and Fabulous|Miss Axente Especial 2: Armada y fabulosa]]'' |FBI Direutor Harry McDonald | |- |''Bathsheba'' |Nathan | |- |''Fighting the Odds: The Marilyn Gambrell Story'' |Perry Beasley | |- |''Halfway Decent'' |Tom | |- |rowspan="5"|[[2006]] |''The Ron Clark Story'' |Principal Turner | |- |''[[Crossing Jordan]]'' |Coronel Wirth |[[Serie de televisión]] |- |''[[Stargate SG-1]]'' |Pernaux |[[Serie de televisión]] |- |''[[ER (serie de televisión)|Urxencies]]'' |Coronel James Gallant |[[Serie de televisión]] |- |''Hood of Horror'' |Roscoe | |- |rowspan="8"|[[2007]] |''[[Cold Case|Casu Zarráu]]'' |Moses Jones |[[Serie de televisión]] |- |''[[Desperate Housewives]]'' |Detective Ridley |[[Serie de televisión]] |- |''Certifiably Jonathan'' |Guarda del Muséu | |- |''Nobel Son'' |Lasasso | |- |''All Hat'' |Jackson Jones | |- |''Final Approach'' |Agente Lorenzo Dawson | |- |''[[Las Vegas (serie de televisión)|Las Vegas]]'' |Bob Casey |[[Serie de televisión]] |- |''[[Psych]]'' |William Guster |[[Serie de televisión]] |- |rowspan="6"|[[2008]] |''The Man in the Silu'' |Marcus Wells | |- |''[[Bones]]'' |David Barron |[[Serie de televisión]] |- |''The Secret Life of the American Teenager'' |Dr. Fields |[[Serie de televisión]] |- |''Lonely Street'' |Capt. Morgan | |- |''Ghostbusters: The Video Game'' |Winston Zeddemore |[[Videoxuegu]] |- |''Balancing the Books'' |Detective Carter | |- |rowspan="3"|[[2009]] |''Pastor Brown'' |Marcus Wells | |- |''[[Dragon Ball (película)|Dragonball Evolution]]'' |Sifu Norris | |- |''Never Submit'' |Roy | |- |[[2010]] |''[[Death Game (película)|Death Game]]'' |Priest | |- |[[2011]] |''[[How I Met Your Mother]]'' |Él mesmu |[[Serie de televisión]] |- |[[2013]] |''[[Mob City]]'' |Bunny |[[Serie de televisión]] |- |[[2014]] |''[[Once Upon a Time (serie de televisión)|Once Upon a Time]]'' | [[Poseidón]] | [[Serie de televisión]] |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{IMDb nome}} * http://www.youtube.com/watch?v=oZbjkvVlLTE Ernie Hudson entrevistáu por Julian De Backer {{NF|1945||Hudson, Ernie}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Michigan]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 1ff6nqc2311xjsfp3f5doq45jjf0uej Felicity Huffman 0 57130 3707623 3496013 2022-08-16T18:37:17Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Felicity Huffman}} {{persona}} '''Felicity Kendall Huffman''' (n. [[Bedford (Nueva York)|Bedford]], [[Nueva York]]; [[9 d'avientu]] de [[1962]]) ye una [[actriz]] d'[[Estaos Xuníos]] conocida principalmente pol so papel como [[Lynette (Desperate Housewives)|Lynette Scavo]] na serie de televisión ''[[Desperate Housewives]]'' , emitida ente [[2004]] y [[2012]] na cadena [[American Broadcasting Company|ABC]] mientres un total d'ocho temporaes. La so trayeutoria como actriz empezó nos escenarios, siguiendo con roles en [[televisión]] y [[cine]]. En [[2005]] interpretó'l papel d'una muyer [[transexual]] na película independiente ''[[Transamérica]]'', que-y valió una nominación al [[Premios Óscar|Premiu Óscar]]. Delles vegaes gallardoniada pol so desempeñu actoral, ente los sos múltiples premios tópense'l [[Premios Emmy|Emmy]], el [[Globu d'Oru]] y el [[Premiu del Sindicatu d'Actores]]. Tocantes a la so vida personal, dende 1997 ta casada col tamién actor [[William H. Macy]]. == Biografía == === Primeros años === Huffman nació en Bedford, Nueva York, la fía de la Gracia del Valle (de soltera de Ewing), una actriz, y Moore Peters Huffman, un banqueru y sociu de Morgan Stanley. Ye d'orixe inglés, alemán, norirlandés, escocés, irlandés, francés y holandés.<ref>http://ethnicelebs.com/felicity-huffman</ref> Los sos padres divorciáronse un añu dempués de la so nacencia, y ella foi criada principalmente pola so madre. Ella tien seis hermanes (Mariah, Betsy, Jane, Gracia, Isabel, Jessie) y un hermanu (Moore Jr.). Asistió a la escuela de Putney, una escuela privada d'embarque d'alta en Putney, Vermont, y Cursó la enseñanza media na "Interlochen Arts Academy" en [[Traverse City]], [[Michigan]]. Dempués de la secundaria dir a New York University onde se graduó en 1984 de Circle in the Square, con una llicenciatura en Belles Artes en Drama. === Televisión === Trabayó en televisión en series como Sports Night y fixo apaiciones en ''[[Frasier]]'' o ''[[The West Wing]]''. Huffman llogró una reconocencia internacional gracies al so trabayu na serie ''[[Desperate Housewives]]'', onde fai'l papel de [[Lynette (Desperate Housewives)|Lynette Scavo]], una ama de casa, publicista, esposa y madre de cinco fíos. El programa, qu'amás cunta cola coprotagonización estelar de [[Teri Hatcher]], [[Eva Longoria]] y [[Marcia Cross]], emitir ente 2004 y 2012 na cadena estauxunidense [[American Broadcasting Company|ABC]]. Pol so desempeñu ganó un [[premiu Primetime Emmy]] como [[Primetime Emmy a la meyor actriz - Serie de comedia Meyor actriz de serie de comedia]], un [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Comedia|Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz nuna serie de televisión de comedia]] y otru al [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Comedia|meyor repartu nuna serie de televisión - Comedia]]. === Cine === Huffman debutó nel [[cine]] en [[1988]] na película ''Things Change'', dirixida por [[David Mamet]], onde fixo una curtia apaición. Dende [[1990]] a [[1997]], realizó dellos papeles como actriz de repartu. Los más notables fueron como Julianna Reinhardt, la esposa de Scott Reinhardt ([[Tim Matheson]]), en ''Quicksand: No Escape'' ([[1992]]), y como l'axente McCune en ''The Spanish Prisoner'' (1997). Poco dempués interpretó'l papel de Cinthya na película de [[Drama (cine)|drama]] ''[[Magnolia (película)|Magnolia]]'' (1999), empobinada y escrita por [[Paul Thomas Anderson]]. Mientres la [[década de 2000]], l'actriz siguió faciendo papeles de repartu, anque tamién tuvo papeles protagónicos. Actuó como Lindsay Davis, la hermana mayor de Helen Harris ([[Kate Hudson]]), na [[comedia]] ''Raising Helen'', y como Merry, la meyor amiga de Nora Krank (Jamie Lee Curtis), en ''[[Una Navidá de llocos|Christmas with the Kranks]]''. Huffman recibió los premios a la meyor actriz de 2005 tantu del [[Festival de Cine de San Diego]] como del [[Festival de Cine de Tribeca]] pola so actuación en ''[[Transamérica]]'', onde fixo'l papel de Sabrina Osbourne, una muyer [[transexual]] que nació sol nome de Stanley Schupak y quien una selmana enantes de la [[vaginoplastia]] que va concluyir el so procesu de [[Cambéu de sexo|reasignación de sexu]], afaya que tien un fíu de 17 años del que desconocía la so esistencia. Ganó un [[Globu d'Oru]] a la meyor actriz dramática pol so desempeñu nel filme. Tamién recibió una nominación a los [[Premiu Globo del Sindicatu d'Actores]] por meyor actor y una nominación a los [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] por esti papel. === Vida personal === Huffman ta casada col actor [[William H. Macy]], con quien tien dos fíos, Sophie Grace (1 d'agostu, 2000) y Georgia Grace (14 de marzu de 2002). Casáronse'l 6 de setiembre de 1997. Ella apaeció na televisión, en películes, y nel escenariu munches vegaes col so home, nel programa de televisión [[Sport Nights]] y nel [[Magnolia]] película. En 2005, Huffman reveló que sufriera tantu [[anorexa nerviosa|anorexa]] y la [[bulimia]] na so adolescencia y los venti años. Huffman identifícase como pro-eleición, y viose faciendo campaña polos derechos de les muyeres en nome de [[NARAL]]. Tamién identifica como demócrata. En [[2006]] publica'l "''[[Manual práuticu de los novios]]''" xuntu con una amiga so. == Premios y reconocencies == [[OBIE Award]] 1994–95: Ganó pola so actuación como Donny na obra de [[David Mamet]] "criptograma" otros honores 2009: En xunu de 2008 anuncióse que [[Felicity Huffman]] recibiría una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]]. Anque s'anunció en xunu de 2008, atopar ente la llista de beneficiarios de 2009. Finalmente Huffman llogra la Estrella nel 7072 Hollywood Blvd, at LaBrea el 7 de marzu de 2012 xuntu col so maríu'l tamién actor [[William H. Macy]] Dambos fueron premiaos con estrellar númberu 2,463 y 2,464 . == Filmografía == {| {{tablaguapa}} |- style="text-align:center;" ! style="background:#B0C4DE;" | Añu ! style="background:#B0C4DE;" | Film ! style="background:#B0C4DE;" | Role ! style="background:#B0C4DE;" | Notes |- |1978 | ''[[ABC Afterschool Specials]]'' | Sara Greene | Episodiu: A Home Run for Love |- |rowspan=2|1988 | ''[[Things Change]]'' | The Wheel of Fortune Girl | |- | ''[[Lip Service]]'' | Woman P.A. | TV Película |- |1990 | ''[[El mio secretu condérgame]]'' |Minnie, Dershowitz's Student Staff | |- |1991 | ''[[Golden Years (TV series)|Golden Years]]'' | Terry Spann | 7 Episodios |- |rowspan=4|1992 | ''[[Quicksand: No Escape]]'' | Julianna Reinhardt | TV Película |- | ''[[Raven (serie de televisión d'Estaos Xuníos)|Raven]]'' | Sharon Prior | Episodiu: ... And Everything Nice |- | ''[[Water Engine]]'' | Dance Hall Girl | TV Película |- | ''[[The Heart of Justice]]'' | Annie | TV Película |- |1992, 1997 | ''[[La Llei y l'Orde]]'' | Diane Perkins | 2 Episodios |- |1993 | ''[[Los Espedientes Secretos X|The X-Files]]'' |Dr. Nancy Da Silva | Episodiu: "[[Ice (The X-Files)|Ice]]" |- |1995 | ''[[Hackers (filme)|Hackers]]'' | Prosecuting Attorney | |- |rowspan=2|1996 | ''[[Harrison: Cry of the City]]'' | Peggy Macklin | TV Película |- | ''[[El diariu del destín]]'' | Det. Tagliatti | Episodiu: Pilote |- |rowspan=2|1997 |''[[Chicago Hope]]'' | Ellie Stockton | Episode: Take My Wife, Please |- | ''[[The Spanish Prisoner]]'' | Pat McCune | |- valign="top" |1998–2000 | ''[[Sports Night]]'' | Dana Whitaker |TV Series; Series Regular<br />Nominated — [[Golden Globe Award for Best Actress – Television Series Musical or Comedy]] <small>(2000)</small><br />Nominated — [[Screen Actors Guild Award for Outstanding Performance by an Ensemble in a Comedy Series]] <small>(2000)</small><br />Nominated — [[Viewers for Quality Television|Q Award for Best Actress in a Quality Comedy Series]] <small>(2000)</small> |- |rowspan=2|1999 | ''[[A Slight Case of Murder]]'' | Kit Wannamaker | |- | ''[[Magnolia (filme)|Magnolia]]'' | Cynthia | |- |rowspan=3|2001 | ''[[The Heart Department]]'' | Dr. Tema Peck | |- | ''[[The West Wing]]'' |Ann Stark | Episodiu: "[[The Leadership Breakfast]]" |- | ''[[Snap Decision]]'' | Carrie Dixon | |- |rowspan=3|2002 | ''[[Path to War]]'' | [[Lady Bird Johnson]] | |- | ''[[Door to Door (filme)|Door to Door]]'' | Joey's Mom | Uncredited |- | ''[[Girls Club (TV series)|Girls Club]]'' | Marcia Holden | Episodiu: Pilot |- ||2002–2003 | ''[[Kim Possible]]'' | Dr. Betty Direutor | 2 Episodios |- |rowspan=3|2003 | ''[[Out of Order (TV series)|Out of Order]]'' | Lorna Colm | Mini-series<br />Nominated — [[Satellite Award for Best Actress – Miniseries or Television Film]] |- | ''[[Frasier]]'' | [[Julia Wilcox]] | 8 episodios |- | ''[[House Hunting]]'' | Sheila | |- |rowspan=4|2004 | ''[[The D.A. (2004 TV series)|The D.A.]]'' | Charlotte Ellis | 3 Episodios |- | ''[[Raising Helen]]'' | Lindsay Davis | |- | ''[[Reversible Errors (filme)|Reversible Errors]]'' | Judge Gillian Sullivan | Nominated — [[Prism Awards|Prism Award for Best Performance in a TV Movie or Miniseries]] |- | ''[[Christmas with the Kranks]]'' | Merry | |- valign="top" |2004–2012 |''[[Muyeres Desesperaes]]'' |[[Lynette Scavo]] | Series regular<br />[[Primetime Emmy Award for Outstanding Lead Actress in a Comedy Series]] <small>(Won 2005, Nominated 2007)</small><br />[[Satellite Award for Best Actress – Television Series Musical or Comedy]] <small>(Won 2005, Nominated 2006-2007)</small><br />[[Screen Actors Guild Award for Outstanding Performance by a Female Actor in a Comedy Series]] <small>(Won 2006, Nominated 2007)</small><br />[[Screen Actors Guild Award for Outstanding Performance by an Ensemble in a Comedy Series]] <small>(Won 2005-2006, Nominated 2007-2009)</small><br />Nominated — [[Golden Globe Award for Best Actress – Television Series Musical or Comedy]] <small>(2005–2007)</small><br />Nominated — [[Prism Awards|Prism Award for Best Performance in a Comedy Series]] |- valign="top" |2005 | ''[[Transamérica (película)|Transamérica]]'' | Sabrina 'Bree' Osbourne |[[African-American Film Critics Association Awards 2005|African-American Film Critics Association for Best Actress]]<br />[[2006 Bangkok International Film Festival|Bangkok International Film Festival Award for Best Actress]]<br />[[Golden Globe Award for Best Actress - Motion Picture Drama]]<br />[[Dallas-Fort Worth Film Critics Association Award for Best Actress]]<br />[[Fort Lauderdale, Florida|Jury Award for Best Actress at the Ft. Lauderdale International Film Festival]]<br />[[Independent Spirit Award for Best Lead Female]]<br />[[National Board of Review Award for Best Actress]]<br />[[Palm Springs International Film Festival|Palm Springs International Film Festival Award for Best Breakthrough Performance]]<br />[[Phoenix Film Critics Society Award for Best Actress]]<br />[[San Diego Asian Film Festival|San Diego Film Festival Award for Best Actress]]<br />[[Satellite Award for Best Actress - Motion Picture Drama]]<br />[[Southeastern Film Critics Association Award for Best Actress]]<br />[[Tribeca Film Festival|Tribeca Film Festival Award for Best Actress]]<br />[[Vancouver Film Critics Circle Award for Best Actress]]<br />Nominated — [[Academy Award for Best Actress]]<br />Nominated — [[Broadcast Film Critics Association Award for Best Actress]]<br />Nominated — [[Chicago Film Critics Association Award for Best Actress]]<br />Nominated — [[Oklahoma Film Critics Circle Award for Best Actress]]<br />Nominated — [[Online Film Critics Society Award for Best Actress]]<br />Nominated — [[Screen Actors Guild Award for Outstanding Performance by a Female Actor in a Leading Role]]<br />Nominated — [[Washington D.C. Area Film Critics Association|Washington D.C. Area Film Critics Association Award for Best Actress]] |- |rowspan=2|2006 | ''[[Studio 60 on the Sunset Strip]]'' | Ella Mesmu Episodiu: Pilotu |- | ''[[Choose Your Own Adventure: The Abominable Snowman]]'' | Pilot Nima | Straight-to-video; voice |- |2007 | ''[[Georgia Rule]]'' | Lilly Wilcox | Nomada — [[Prism Awards|Prism Award for Performing in a Feature Film]] |- |2008 | ''[[Phoebe In Wonderland]]'' | Hillary Lichten | |- |2010 | ''[[Family Guy]]'' | | voz |- |2010 | ''[[Lesster]]'' | Mom | escritora, direutora and actriz<ref>{{cita noticia| url=http://www.cbsnews.com/8301-31749_162-20022454-10391698.html | obra=CBS News | nome=Jessica | apellíu=Derschowitz | títulu=Felicity Huffman: Non "Seven Year Itch" for "Desperate Housewives" | fecha=11 de payares de 2010|urlarchivu=https://archive.is/7eP7|fechaarchivu=3 de xunetu de 2012}}</ref> |- |rowspan=3|2012 | ''Untitled Felicity Huffman Project'' | | [[TNT (TV channel)|TNT]] show<ref>[http://www.digitalspy.co.uk/ustv/news/a324018/felicity-huffman-developing-tnt-show.html Felicity Huffman developing TNT show]</ref> |- | ''[[Keep Coming Back (película)|Keep Coming Back]]'' | | Pre-producción |- | ''[[Come Back to Sorrento (película)|Come Back to Sorrento]]'' | | Pre-producción |- | 2014 | ''[[Cake (película de 2014)|Cake]]'' | Annette | |- |} == Premios == ;[[Premios Óscar|Óscar]] {| {{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2005||[[Óscar a la meyor actriz]]||''[[Transamerica]]''||Candidata |- |} ;[[Globos d'Oru]] {| {{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2007 || [[Globu d'Oru a la meyor actriz de serie de televisión - Comedia o musical|Meyor actriz nuna serie de televisión - Comedia o musical]] || ''[[Desesperate Housewives]]'' || Candidata |- |rowspan=2|2006 |'''[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz de Drama]]'''||'''''[[Transamerica]]'''''||'''Ganadora''' |- |[[Globu d'Oru a la meyor actriz de serie de televisión - Comedia o musical|Meyor actriz nuna serie de televisión - Comedia o musical]] || ''[[Desesperate Housewives]]'' || Candidata |- |2005 || [[Globu d'Oru a la meyor actriz de serie de televisión - Comedia o musical|Meyor actriz nuna serie de televisión - Comedia o musical]] || ''[[Desesperate Housewives]]'' || Candidata |- |2000 || [[Globu d'Oru a la meyor actriz de serie de televisión - Comedia o musical|Meyor actriz nuna serie de televisión - Comedia o musical]] || ''[[Sports Night]]'' || Candidata |} ;[[Premios del Sindicatu d'Actores]] {| {{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2009 || [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Comedia|Meyor repartu nuna serie de televisión - Comedia]] || ''[[Desesperate Housewives]]'' || Candidata |- |2008 || [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Comedia|Meyor repartu nuna serie de televisión - Comedia]] || ''[[Desesperate Housewives]]'' || Candidata |- |rowspan=2|2007 |[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Comedia|Meyor repartu nuna serie de televisión - Comedia]] || ''[[Desesperate Housewives]]'' || Candidata |- |[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Comedia|Meyor actriz nuna serie de televisión - Comedia]] || ''[[Desesperate Housewives]]'' || Candidata |- |rowspan=3|2006 |[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista|Meyor actriz]]||''[[Transamérica]]''||Candidata |- |'''[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Comedia|Meyor repartu nuna serie de televisión - Comedia]]''' || '''''[[Desesperate Housewives]]''''' || '''Ganadora''' |- |'''[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Comedia|Meyor actriz nuna serie de televisión - Comedia]]''' || '''''[[Desesperate Housewives]]''''' || '''Ganadora''' |- |'''2005''' || '''[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Comedia|Meyor repartu nuna serie de televisión - Comedia]]''' || '''''[[Desesperate Housewives]]''''' || '''Ganadora''' |- | 2000 || [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Comedia|Meyor repartu nuna serie de televisión - Comedia]] || ''[[Sports Night]]'' || Candidata |} ;[[Premios Emmy]] {| {{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2007||[[Primetime Emmy a la meyor actriz - Serie de comedia|Emmy a la meyor actriz - Serie de comedia]] ||''[[Desesperate Housewives]]''||Candidata |- |'''2005'''||'''[[Primetime Emmy a la meyor actriz - Serie de comedia|Emmy a la meyor actriz - Serie de comedia]]''' ||'''''[[Desesperate Housewives]]'''''||'''Ganadora''' |} ;[[Independent Spirit]] {| {{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2005||[[Premiu a la meyor actriz]]||''[[Transamerica]]''||'''Ganadora''' |- |} ;[[Estrella nel Paséu de la Fama]] {| {{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || |- |2012||[[Estrella nel 7072 Hollywood Blvd, at LaBrea]] |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos (n'inglés) == *{{Commons}} *{{twitter|felicityhuffman}} *{{IMDb|0005031|Felicity Huffman}} *{{facebook|FelicityHuffman}} * [http://www.miami.com/mld/miamiherald/living/people/13300783.htm Huffman interview, 2005, Miami Herald] * [http://www.planetout.com/entertainment/interview.html?sernum=1138&navpath=/entertainment/ Huffman interview, 2005, PlanetOut] * [http://www.app.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20051129/ENT/511290335/1031/NEWS02 Huffman interview, 2005, Asbury Park Press] {{NF|1962||Huffman, Felicity}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Ganadores del premiu Globu d'Oru]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz dramática (cine)]] [[Categoría:Persones de Nueva York]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 9yywq0tch4gpp8dg68gfei0xhn1cr7w 3707629 3707623 2022-08-16T18:37:56Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Felicity Huffman}} {{persona}} '''Felicity Kendall Huffman''' (n. [[Bedford (Nueva York)|Bedford]], [[Nueva York]]; [[9 d'avientu]] de [[1962]]) ye una [[actriz]] d'[[Estaos Xuníos]] conocida principalmente pol so papel como [[Lynette (Desperate Housewives)|Lynette Scavo]] na serie de televisión ''[[Desperate Housewives]]'' , emitida ente [[2004]] y [[2012]] na cadena [[American Broadcasting Company|ABC]] mientres un total d'ocho temporaes. La so trayeutoria como actriz empezó nos escenarios, siguiendo con roles en [[televisión]] y [[cine]]. En [[2005]] interpretó'l papel d'una muyer [[transexual]] na película independiente ''[[Transamérica]]'', que-y valió una nominación al [[Premios Óscar|Premiu Óscar]]. Delles vegaes gallardoniada pol so desempeñu actoral, ente los sos múltiples premios tópense'l [[Premios Emmy|Emmy]], el [[Globu d'Oru]] y el [[Premiu del Sindicatu d'Actores]]. Tocantes a la so vida personal, dende 1997 ta casada col tamién actor [[William H. Macy]]. == Biografía == === Primeros años === Huffman nació en Bedford, Nueva York, la fía de la Gracia del Valle (de soltera de Ewing), una actriz, y Moore Peters Huffman, un banqueru y sociu de Morgan Stanley. Ye d'orixe inglés, alemán, norirlandés, escocés, irlandés, francés y holandés.<ref>http://ethnicelebs.com/felicity-huffman</ref> Los sos padres divorciáronse un añu dempués de la so nacencia, y ella foi criada principalmente pola so madre. Ella tien seis hermanes (Mariah, Betsy, Jane, Gracia, Isabel, Jessie) y un hermanu (Moore Jr.). Asistió a la escuela de Putney, una escuela privada d'embarque d'alta en Putney, Vermont, y Cursó la enseñanza media na "Interlochen Arts Academy" en [[Traverse City]], [[Michigan]]. Dempués de la secundaria dir a New York University onde se graduó en 1984 de Circle in the Square, con una llicenciatura en Belles Artes en Drama. === Televisión === Trabayó en televisión en series como Sports Night y fixo apaiciones en ''[[Frasier]]'' o ''[[The West Wing]]''. Huffman llogró una reconocencia internacional gracies al so trabayu na serie ''[[Desperate Housewives]]'', onde fai'l papel de [[Lynette (Desperate Housewives)|Lynette Scavo]], una ama de casa, publicista, esposa y madre de cinco fíos. El programa, qu'amás cunta cola coprotagonización estelar de [[Teri Hatcher]], [[Eva Longoria]] y [[Marcia Cross]], emitir ente 2004 y 2012 na cadena estauxunidense [[American Broadcasting Company|ABC]]. Pol so desempeñu ganó un [[premiu Primetime Emmy]] como [[Primetime Emmy a la meyor actriz - Serie de comedia Meyor actriz de serie de comedia]], un [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Comedia|Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz nuna serie de televisión de comedia]] y otru al [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Comedia|meyor repartu nuna serie de televisión - Comedia]]. === Cine === Huffman debutó nel [[cine]] en [[1988]] na película ''Things Change'', dirixida por [[David Mamet]], onde fixo una curtia apaición. Dende [[1990]] a [[1997]], realizó dellos papeles como actriz de repartu. Los más notables fueron como Julianna Reinhardt, la esposa de Scott Reinhardt ([[Tim Matheson]]), en ''Quicksand: No Escape'' ([[1992]]), y como l'axente McCune en ''The Spanish Prisoner'' (1997). Poco dempués interpretó'l papel de Cinthya na película de [[Drama (cine)|drama]] ''[[Magnolia (película)|Magnolia]]'' (1999), empobinada y escrita por [[Paul Thomas Anderson]]. Mientres la [[década de 2000]], l'actriz siguió faciendo papeles de repartu, anque tamién tuvo papeles protagónicos. Actuó como Lindsay Davis, la hermana mayor de Helen Harris ([[Kate Hudson]]), na [[comedia]] ''Raising Helen'', y como Merry, la meyor amiga de Nora Krank (Jamie Lee Curtis), en ''[[Una Navidá de llocos|Christmas with the Kranks]]''. Huffman recibió los premios a la meyor actriz de 2005 tantu del [[Festival de Cine de San Diego]] como del [[Festival de Cine de Tribeca]] pola so actuación en ''[[Transamérica]]'', onde fixo'l papel de Sabrina Osbourne, una muyer [[transexual]] que nació sol nome de Stanley Schupak y quien una selmana enantes de la [[vaginoplastia]] que va concluyir el so procesu de [[Cambéu de sexo|reasignación de sexu]], afaya que tien un fíu de 17 años del que desconocía la so esistencia. Ganó un [[Globu d'Oru]] a la meyor actriz dramática pol so desempeñu nel filme. Tamién recibió una nominación a los [[Premiu Globo del Sindicatu d'Actores]] por meyor actor y una nominación a los [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] por esti papel. === Vida personal === Huffman ta casada col actor [[William H. Macy]], con quien tien dos fíos, Sophie Grace (1 d'agostu, 2000) y Georgia Grace (14 de marzu de 2002). Casáronse'l 6 de setiembre de 1997. Ella apaeció na televisión, en películes, y nel escenariu munches vegaes col so home, nel programa de televisión [[Sport Nights]] y nel [[Magnolia]] película. En 2005, Huffman reveló que sufriera tantu [[anorexa nerviosa|anorexa]] y la [[bulimia]] na so adolescencia y los venti años. Huffman identifícase como pro-eleición, y viose faciendo campaña polos derechos de les muyeres en nome de [[NARAL]]. Tamién identifica como demócrata. En [[2006]] publica'l "''[[Manual práuticu de los novios]]''" xuntu con una amiga so. == Premios y reconocencies == [[OBIE Award]] 1994–95: Ganó pola so actuación como Donny na obra de [[David Mamet]] "criptograma" otros honores 2009: En xunu de 2008 anuncióse que [[Felicity Huffman]] recibiría una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]]. Anque s'anunció en xunu de 2008, atopar ente la llista de beneficiarios de 2009. Finalmente Huffman llogra la Estrella nel 7072 Hollywood Blvd, at LaBrea el 7 de marzu de 2012 xuntu col so maríu'l tamién actor [[William H. Macy]] Dambos fueron premiaos con estrellar númberu 2,463 y 2,464 . == Filmografía == {| {{tablaguapa}} |- style="text-align:center;" ! style="background:#B0C4DE;" | Añu ! style="background:#B0C4DE;" | Film ! style="background:#B0C4DE;" | Role ! style="background:#B0C4DE;" | Notes |- |1978 | ''[[ABC Afterschool Specials]]'' | Sara Greene | Episodiu: A Home Run for Love |- |rowspan=2|1988 | ''[[Things Change]]'' | The Wheel of Fortune Girl | |- | ''[[Lip Service]]'' | Woman P.A. | TV Película |- |1990 | ''[[El mio secretu condérgame]]'' |Minnie, Dershowitz's Student Staff | |- |1991 | ''[[Golden Years (TV series)|Golden Years]]'' | Terry Spann | 7 Episodios |- |rowspan=4|1992 | ''[[Quicksand: No Escape]]'' | Julianna Reinhardt | TV Película |- | ''[[Raven (serie de televisión d'Estaos Xuníos)|Raven]]'' | Sharon Prior | Episodiu: ... And Everything Nice |- | ''[[Water Engine]]'' | Dance Hall Girl | TV Película |- | ''[[The Heart of Justice]]'' | Annie | TV Película |- |1992, 1997 | ''[[La Llei y l'Orde]]'' | Diane Perkins | 2 Episodios |- |1993 | ''[[Los Espedientes Secretos X|The X-Files]]'' |Dr. Nancy Da Silva | Episodiu: "[[Ice (The X-Files)|Ice]]" |- |1995 | ''[[Hackers (filme)|Hackers]]'' | Prosecuting Attorney | |- |rowspan=2|1996 | ''[[Harrison: Cry of the City]]'' | Peggy Macklin | TV Película |- | ''[[El diariu del destín]]'' | Det. Tagliatti | Episodiu: Pilote |- |rowspan=2|1997 |''[[Chicago Hope]]'' | Ellie Stockton | Episode: Take My Wife, Please |- | ''[[The Spanish Prisoner]]'' | Pat McCune | |- valign="top" |1998–2000 | ''[[Sports Night]]'' | Dana Whitaker |TV Series; Series Regular<br />Nominated — [[Golden Globe Award for Best Actress – Television Series Musical or Comedy]] <small>(2000)</small><br />Nominated — [[Screen Actors Guild Award for Outstanding Performance by an Ensemble in a Comedy Series]] <small>(2000)</small><br />Nominated — [[Viewers for Quality Television|Q Award for Best Actress in a Quality Comedy Series]] <small>(2000)</small> |- |rowspan=2|1999 | ''[[A Slight Case of Murder]]'' | Kit Wannamaker | |- | ''[[Magnolia (filme)|Magnolia]]'' | Cynthia | |- |rowspan=3|2001 | ''[[The Heart Department]]'' | Dr. Tema Peck | |- | ''[[The West Wing]]'' |Ann Stark | Episodiu: "[[The Leadership Breakfast]]" |- | ''[[Snap Decision]]'' | Carrie Dixon | |- |rowspan=3|2002 | ''[[Path to War]]'' | [[Lady Bird Johnson]] | |- | ''[[Door to Door (filme)|Door to Door]]'' | Joey's Mom | Uncredited |- | ''[[Girls Club (TV series)|Girls Club]]'' | Marcia Holden | Episodiu: Pilot |- ||2002–2003 | ''[[Kim Possible]]'' | Dr. Betty Direutor | 2 Episodios |- |rowspan=3|2003 | ''[[Out of Order (TV series)|Out of Order]]'' | Lorna Colm | Mini-series<br />Nominated — [[Satellite Award for Best Actress – Miniseries or Television Film]] |- | ''[[Frasier]]'' | [[Julia Wilcox]] | 8 episodios |- | ''[[House Hunting]]'' | Sheila | |- |rowspan=4|2004 | ''[[The D.A. (2004 TV series)|The D.A.]]'' | Charlotte Ellis | 3 Episodios |- | ''[[Raising Helen]]'' | Lindsay Davis | |- | ''[[Reversible Errors (filme)|Reversible Errors]]'' | Judge Gillian Sullivan | Nominated — [[Prism Awards|Prism Award for Best Performance in a TV Movie or Miniseries]] |- | ''[[Christmas with the Kranks]]'' | Merry | |- valign="top" |2004–2012 |''[[Desperate Housewives]]'' |[[Lynette Scavo]] | Series regular<br />[[Primetime Emmy Award for Outstanding Lead Actress in a Comedy Series]] <small>(Won 2005, Nominated 2007)</small><br />[[Satellite Award for Best Actress – Television Series Musical or Comedy]] <small>(Won 2005, Nominated 2006-2007)</small><br />[[Screen Actors Guild Award for Outstanding Performance by a Female Actor in a Comedy Series]] <small>(Won 2006, Nominated 2007)</small><br />[[Screen Actors Guild Award for Outstanding Performance by an Ensemble in a Comedy Series]] <small>(Won 2005-2006, Nominated 2007-2009)</small><br />Nominated — [[Golden Globe Award for Best Actress – Television Series Musical or Comedy]] <small>(2005–2007)</small><br />Nominated — [[Prism Awards|Prism Award for Best Performance in a Comedy Series]] |- valign="top" |2005 | ''[[Transamérica (película)|Transamérica]]'' | Sabrina 'Bree' Osbourne |[[African-American Film Critics Association Awards 2005|African-American Film Critics Association for Best Actress]]<br />[[2006 Bangkok International Film Festival|Bangkok International Film Festival Award for Best Actress]]<br />[[Golden Globe Award for Best Actress - Motion Picture Drama]]<br />[[Dallas-Fort Worth Film Critics Association Award for Best Actress]]<br />[[Fort Lauderdale, Florida|Jury Award for Best Actress at the Ft. Lauderdale International Film Festival]]<br />[[Independent Spirit Award for Best Lead Female]]<br />[[National Board of Review Award for Best Actress]]<br />[[Palm Springs International Film Festival|Palm Springs International Film Festival Award for Best Breakthrough Performance]]<br />[[Phoenix Film Critics Society Award for Best Actress]]<br />[[San Diego Asian Film Festival|San Diego Film Festival Award for Best Actress]]<br />[[Satellite Award for Best Actress - Motion Picture Drama]]<br />[[Southeastern Film Critics Association Award for Best Actress]]<br />[[Tribeca Film Festival|Tribeca Film Festival Award for Best Actress]]<br />[[Vancouver Film Critics Circle Award for Best Actress]]<br />Nominated — [[Academy Award for Best Actress]]<br />Nominated — [[Broadcast Film Critics Association Award for Best Actress]]<br />Nominated — [[Chicago Film Critics Association Award for Best Actress]]<br />Nominated — [[Oklahoma Film Critics Circle Award for Best Actress]]<br />Nominated — [[Online Film Critics Society Award for Best Actress]]<br />Nominated — [[Screen Actors Guild Award for Outstanding Performance by a Female Actor in a Leading Role]]<br />Nominated — [[Washington D.C. Area Film Critics Association|Washington D.C. Area Film Critics Association Award for Best Actress]] |- |rowspan=2|2006 | ''[[Studio 60 on the Sunset Strip]]'' | Ella Mesmu Episodiu: Pilotu |- | ''[[Choose Your Own Adventure: The Abominable Snowman]]'' | Pilot Nima | Straight-to-video; voice |- |2007 | ''[[Georgia Rule]]'' | Lilly Wilcox | Nomada — [[Prism Awards|Prism Award for Performing in a Feature Film]] |- |2008 | ''[[Phoebe In Wonderland]]'' | Hillary Lichten | |- |2010 | ''[[Family Guy]]'' | | voz |- |2010 | ''[[Lesster]]'' | Mom | escritora, direutora and actriz<ref>{{cita noticia| url=http://www.cbsnews.com/8301-31749_162-20022454-10391698.html | obra=CBS News | nome=Jessica | apellíu=Derschowitz | títulu=Felicity Huffman: Non "Seven Year Itch" for "Desperate Housewives" | fecha=11 de payares de 2010|urlarchivu=https://archive.is/7eP7|fechaarchivu=3 de xunetu de 2012}}</ref> |- |rowspan=3|2012 | ''Untitled Felicity Huffman Project'' | | [[TNT (TV channel)|TNT]] show<ref>[http://www.digitalspy.co.uk/ustv/news/a324018/felicity-huffman-developing-tnt-show.html Felicity Huffman developing TNT show]</ref> |- | ''[[Keep Coming Back (película)|Keep Coming Back]]'' | | Pre-producción |- | ''[[Come Back to Sorrento (película)|Come Back to Sorrento]]'' | | Pre-producción |- | 2014 | ''[[Cake (película de 2014)|Cake]]'' | Annette | |- |} == Premios == ;[[Premios Óscar|Óscar]] {| {{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2005||[[Óscar a la meyor actriz]]||''[[Transamerica]]''||Candidata |- |} ;[[Globos d'Oru]] {| {{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2007 || [[Globu d'Oru a la meyor actriz de serie de televisión - Comedia o musical|Meyor actriz nuna serie de televisión - Comedia o musical]] || ''[[Desesperate Housewives]]'' || Candidata |- |rowspan=2|2006 |'''[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz de Drama]]'''||'''''[[Transamerica]]'''''||'''Ganadora''' |- |[[Globu d'Oru a la meyor actriz de serie de televisión - Comedia o musical|Meyor actriz nuna serie de televisión - Comedia o musical]] || ''[[Desesperate Housewives]]'' || Candidata |- |2005 || [[Globu d'Oru a la meyor actriz de serie de televisión - Comedia o musical|Meyor actriz nuna serie de televisión - Comedia o musical]] || ''[[Desesperate Housewives]]'' || Candidata |- |2000 || [[Globu d'Oru a la meyor actriz de serie de televisión - Comedia o musical|Meyor actriz nuna serie de televisión - Comedia o musical]] || ''[[Sports Night]]'' || Candidata |} ;[[Premios del Sindicatu d'Actores]] {| {{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2009 || [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Comedia|Meyor repartu nuna serie de televisión - Comedia]] || ''[[Desesperate Housewives]]'' || Candidata |- |2008 || [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Comedia|Meyor repartu nuna serie de televisión - Comedia]] || ''[[Desesperate Housewives]]'' || Candidata |- |rowspan=2|2007 |[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Comedia|Meyor repartu nuna serie de televisión - Comedia]] || ''[[Desesperate Housewives]]'' || Candidata |- |[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Comedia|Meyor actriz nuna serie de televisión - Comedia]] || ''[[Desesperate Housewives]]'' || Candidata |- |rowspan=3|2006 |[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista|Meyor actriz]]||''[[Transamérica]]''||Candidata |- |'''[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Comedia|Meyor repartu nuna serie de televisión - Comedia]]''' || '''''[[Desesperate Housewives]]''''' || '''Ganadora''' |- |'''[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Comedia|Meyor actriz nuna serie de televisión - Comedia]]''' || '''''[[Desesperate Housewives]]''''' || '''Ganadora''' |- |'''2005''' || '''[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Comedia|Meyor repartu nuna serie de televisión - Comedia]]''' || '''''[[Desesperate Housewives]]''''' || '''Ganadora''' |- | 2000 || [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Comedia|Meyor repartu nuna serie de televisión - Comedia]] || ''[[Sports Night]]'' || Candidata |} ;[[Premios Emmy]] {| {{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2007||[[Primetime Emmy a la meyor actriz - Serie de comedia|Emmy a la meyor actriz - Serie de comedia]] ||''[[Desesperate Housewives]]''||Candidata |- |'''2005'''||'''[[Primetime Emmy a la meyor actriz - Serie de comedia|Emmy a la meyor actriz - Serie de comedia]]''' ||'''''[[Desesperate Housewives]]'''''||'''Ganadora''' |} ;[[Independent Spirit]] {| {{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2005||[[Premiu a la meyor actriz]]||''[[Transamerica]]''||'''Ganadora''' |- |} ;[[Estrella nel Paséu de la Fama]] {| {{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || |- |2012||[[Estrella nel 7072 Hollywood Blvd, at LaBrea]] |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos (n'inglés) == *{{Commons}} *{{twitter|felicityhuffman}} *{{IMDb|0005031|Felicity Huffman}} *{{facebook|FelicityHuffman}} * [http://www.miami.com/mld/miamiherald/living/people/13300783.htm Huffman interview, 2005, Miami Herald] * [http://www.planetout.com/entertainment/interview.html?sernum=1138&navpath=/entertainment/ Huffman interview, 2005, PlanetOut] * [http://www.app.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20051129/ENT/511290335/1031/NEWS02 Huffman interview, 2005, Asbury Park Press] {{NF|1962||Huffman, Felicity}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Ganadores del premiu Globu d'Oru]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz dramática (cine)]] [[Categoría:Persones de Nueva York]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 5k8bjjcrr1s8wn3o45i5wgqvwset3jb Brandon T. Jackson 0 57196 3707573 3541667 2022-08-16T16:38:43Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Brandon T. Jackson}} {{persona}} '''Brandon Timothy Jackson''' {{nym}} ye un [[comediante]], [[Actuación|actor]] y [[raperu]] d'[[Estaos Xuníos]]. Ye conocíu polos sos papeles en películes como ''[[Roll Bounce]]'', ''[[Tropic Thunder]]'', ''[[Percy Jackson & the Olympians: The Lightning Thief]]'', ''[[Lottery Ticket]]'', y ''[[Big Mommas: Like Father, Like Son]]''. == Biografía == Jackson estudió en ''West Bloomfield High School''.<ref>{{cita web |títulu=Positive forecast |url=http://www.candgnews.com/Homepage-Articles/2008/7-30-08/XF-TROPIC.asp |editorial=Candgnews.com |idioma=inglés |fecha=30 de xunetu de 2008 |fechaaccesu=28 de xunetu de 2011}}</ref> Dempués de graduase, camudar a [[Los Angeles]] pa empecipiar una carrera como comediante, actuando nel club Laugh Factory,<ref>[http://www.blackfilm.com/20050916/features/brandontjackson.shtml Roll Bounce: An Interview with Brandon T. Jackson]</ref> y compartiendo escenariu con [[Wayne Brady]] y [[Chris Tucker]]. Gracies al so papel como "Junior" en ''[[Roll Bounce]]'' (2005) llogró'l premiu [[Black Reel Award|Black Reel]] na categoría "meyor actor revelación".<ref>[https://www.imdb.com/event/ev0000957/2006 Black Reel Awards 2006]</ref> En 2006, Jackson foi'l presentador de la xira "Up Close and Personal Tour", que cuntaba con artistes como [[Chris Brown (cantante)|Chris Brown]], [[Ne-Yo]], [[Lil Wayne]], [[Juelz Santana]] y [[Dem Franchize Boyz]].<ref>{{cita web |url=http://movies.yahoo.com/movie/contributor/1809251076/bio |títulu=Brandon T. Jackson Biography |editorial=Yahoo! Movies |idioma=inglés |fechaaccesu=28 de xunetu de 2011}}</ref> Participó nel programa de televisión ''[[Wild 'n Out]]'', y actuó nes películes ''[[Tropic Thunder]]'', ''[[Percy Jackson & the Olympians: The Lightning Thief]]'', y ''[[Lottery Ticket]]''. == Filmografía == {| class="wikitable sortable" ! Añu ! Títulu ! Papel ! class="unsortable" | Notes |- | 1999 | ''Norm'' | Buster | 1 episodiu |- | 2001 | ''[[The Zeta Project]]'' | Blair | 1 episodiu |- | 2001 | ''Nikita Blues'' | Tyrone | |- | 2001 | ''[[Ali]]'' | Club Goer | |- | 2002 | ''[[8 Mile]]'' | Chin Tiki Club goer | |- |[[2005]] |''[[Roll Bounce]]''||[[Junior]] | |- | 2007 | ''[[Super Sweet 16: The Movie]]'' | Brian | |- | 2007 | ''[[This Christmas]]'' | El Rei MC | |- | 2007 | ''[[Big Stan]]'' | Deshawn | |- | 2008 | ''[[Approaching Midnight]]'' | Artie | |- |[[2008]] |[[Tropic Thunder]]||[[Alpa Chinu]] | |- | 2008 | ''[[Days of Wrath]]'' | Lil 1 | |- | 2008 | ''[[El día que la Tierra detúvose|The Day the Earth Stood Still]]'' | Target Tech | |- | 2008 | ''[[Cuttin' da Mustard]]'' | Rolo | |- |[[2009]] |''[[Fast & Furious]]''||[[BMW Driver Car]] | |- | 2009 | ''Rogue's Gallery'' | Tower | |- |[[2010]] |''[[Fada per accidente]]''||[[Duke]] | |- |[[2010]] |''[[Percy Jackson & the Olympians: The Lightning Thief]]''||[[Grover Underwood]] | |- |[[2010]] |''[[Lottery Ticket]]''||[[Benny]] | |- | 2010 | ''[[Operation: Endgame]]'' | Tower | |- |[[2011]] |''[[La mio güela ye un peligru 3]] ''||[[Trent Turner]] | |- | 2011 | ''[[Raising Hope]]'' | Justin | |- |[[2012]] |''[[Thunderstruck]] ''||[[Alan]] | |- | 2013 | ''Get A Job'' | Luke | |- |[[2013]] |''[[Percy Jackson y el mar de les bisarmes]]''||[[Grover Underwood]] | |- | 2014 | ''[[Californication (Serie)|Californication]]'' | Hashtag | 1 episodiu |- | 2014 | ''[[Deadbeat (Serie)|Deadbeat]]'' | Rufus "Roofie" Jones | 10 episodios |- | 2014 | ''[[Drunk History]]'' | [[Robert Smalls]] | 1 episodiu |- | 2014 | ''[[Wild 'N Out]]'' | Él Mesmu | 1 episodiu |- | 2015 | ''[[Eloise (Película)|Eloise]]'' | | |- |} == Cantares == * ''Imma Do It Big'' (Con [[T-Pain]] y [[One Chance (group)|One Chance]]) * ''Lyrical Miracle'' (En ''La mio güela ye un peligru 3'') como Notorious Ph.D * ''I Love Tha Pussy'' (En ''Tropic Thunder Original Motion Picture Soundtrack'') == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1984||Jackson, Brandon}} [[Categoría:Actores y actrices de Michigan]] [[Categoría:Humoristes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Detroit]] rsb73q77yto5az0aj6jwwdwlrlicxb8 Jesse James (actor) 0 57212 3707602 3506054 2022-08-16T18:31:28Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Jesse James (actor)}} {{referencies|t=20091105}} {{persona}} '''Jesse James''' {{nym}} ye un actor d'[[Estaos Xuníos]]. == Biografía == James nació en Palm Springs el 14 de setiembre de 1989. En 1997 empezó la so carrera artística cola película ''As Good as It Gets'', onde interpretó un papel que-y fadría ganar un premiu Hollywood Reporter Young Star. Más tarde apaecería en delles producciones cinematográfiques, incluyendo la so participación xunto a [[Johnny Depp]] en ''[[Blow (película)|Blow]]'' en 2001 como la versión infantil del personaxe de [[Johnny Depp|Depp]] y en ''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]'' onde interpretó al personaxe nuevu de [[Ben Affleck]]. Como actor infantil, siguió trabayando en películes como adolescente/adultu, siendo aclamáu favorablemente pola crítica pola so interpretación en ''[[L'efectu caparina (película de 2004)|L'efectu caparina]]'' como'l mozu Tommy Miller. Tamién apaeció en ''[[La morada del mieu]]'' xunto a [[Ryan Reynolds]] y [[Melissa George]]. Más tarde apaecería como artista convidáu en delles series de televisión como ''[[Life (serie de televisión)|Life]]'' y ''[[In Plain Sight]]'' y en demás proyeutos independientes como ''Exodus Fall'' y ''Hickory Nation''. En 2008, James protagonizó un curtiumetraxe tituláu, ''[[Manifest Destiny]]''<ref>[http://www.dinomaymanagement.com/production.asp Dino May Management<!-- Bot generated title -->]</ref> xunto a [[Sean Faris]]. == Filmografía == === Cine === * ''[[As Good as It Gets]]'' (1997) - Spencer Connelly * ''[[Dioses y bisarmes]]'' (1998) - Michael Boone * ''[[The Gingerbread Man (película)|The Gingerbread Man]]'' (1998) - Jeff * ''Puppies for Sale'' (1998) - Veceru * ''Sorrow's Child'' (1998) - Matt * ''[[Message in a Bottle (película)|Message in a Bottle]]'' (1999) - Jason Osborne * ''A Dog of Flanders'' (1999) - Nello (mozu) * ''[[Hanging Up]]'' (2000) - Jesse Marks * ''Bailey's Mistake'' (2001) (TV) - Dylan Donovan * ''[[Blow (película)|Blow]]'' (2001) - George (mozu) * ''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]'' (2001) - Rafe (mozu) * ''[[Fear of the Dark]]'' (2002) - Ryan Billings * ''[[Dale caña que ye francesa]]'' (2002) - Randolph Grady * ''[[L'efectu caparina (película de 2004)|L'efectu caparina]]'' (2004) - Tommy Miller (mozu) * ''[[La morada del mieu]]'' (2005) - Billy Lutz * ''The Darkroom'' (2006) - J-Dawg * ''[[The Flyboys]]'' (2008) * ''[[Jumper (película)|Jumper]]'' (2008) === TV === * ''[[Walker, Texas Ranger]]'' (1997) - Jebb Wilson * ''[[ER (serie de televisión)|ER]]'' (1998) - Wilson Geary * ''[[The X-Files]]'' (1999) - Neñu probe * ''[[Los Thornberrys]]'' (1999) - Gola * ''[[Angel (serie de televisión)|Angel]]'' (2000) - Ryan * ''[[Felicity]]'' (2000) - Stephen * ''[[Chicago Hope]]'' (2000) - Dustin Moss * ''[[Family Law]]'' (2002) - Jake Shaw - * ''[[Monk]]'' (2004) - Jared Stottlemeyer * ''[[Veronica Mars]]'' (2007) - J.D. Sansone * ''[[In Plain Sight]]'' (2009) - Tripp Sullivan * ''[[The Mentalist]]'' (2009) - Lucas Hodge == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1989||James, Jesse}} [[Categoría:Persones de California]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 0odvq0n689yvah63bvyyt8a9k6es1cc 3707603 3707602 2022-08-16T18:31:37Z YoaR 37624 /* Biografía */ wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Jesse James (actor)}} {{referencies|t=20091105}} {{persona}} '''Jesse James''' {{nym}} ye un actor d'[[Estaos Xuníos]]. == Biografía == En 1997 empezó la so carrera artística cola película ''As Good as It Gets'', onde interpretó un papel que-y fadría ganar un premiu Hollywood Reporter Young Star. Más tarde apaecería en delles producciones cinematográfiques, incluyendo la so participación xunto a [[Johnny Depp]] en ''[[Blow (película)|Blow]]'' en 2001 como la versión infantil del personaxe de [[Johnny Depp|Depp]] y en ''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]'' onde interpretó al personaxe nuevu de [[Ben Affleck]]. Como actor infantil, siguió trabayando en películes como adolescente/adultu, siendo aclamáu favorablemente pola crítica pola so interpretación en ''[[L'efectu caparina (película de 2004)|L'efectu caparina]]'' como'l mozu Tommy Miller. Tamién apaeció en ''[[La morada del mieu]]'' xunto a [[Ryan Reynolds]] y [[Melissa George]]. Más tarde apaecería como artista convidáu en delles series de televisión como ''[[Life (serie de televisión)|Life]]'' y ''[[In Plain Sight]]'' y en demás proyeutos independientes como ''Exodus Fall'' y ''Hickory Nation''. En 2008, James protagonizó un curtiumetraxe tituláu, ''[[Manifest Destiny]]''<ref>[http://www.dinomaymanagement.com/production.asp Dino May Management<!-- Bot generated title -->]</ref> xunto a [[Sean Faris]]. == Filmografía == === Cine === * ''[[As Good as It Gets]]'' (1997) - Spencer Connelly * ''[[Dioses y bisarmes]]'' (1998) - Michael Boone * ''[[The Gingerbread Man (película)|The Gingerbread Man]]'' (1998) - Jeff * ''Puppies for Sale'' (1998) - Veceru * ''Sorrow's Child'' (1998) - Matt * ''[[Message in a Bottle (película)|Message in a Bottle]]'' (1999) - Jason Osborne * ''A Dog of Flanders'' (1999) - Nello (mozu) * ''[[Hanging Up]]'' (2000) - Jesse Marks * ''Bailey's Mistake'' (2001) (TV) - Dylan Donovan * ''[[Blow (película)|Blow]]'' (2001) - George (mozu) * ''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]'' (2001) - Rafe (mozu) * ''[[Fear of the Dark]]'' (2002) - Ryan Billings * ''[[Dale caña que ye francesa]]'' (2002) - Randolph Grady * ''[[L'efectu caparina (película de 2004)|L'efectu caparina]]'' (2004) - Tommy Miller (mozu) * ''[[La morada del mieu]]'' (2005) - Billy Lutz * ''The Darkroom'' (2006) - J-Dawg * ''[[The Flyboys]]'' (2008) * ''[[Jumper (película)|Jumper]]'' (2008) === TV === * ''[[Walker, Texas Ranger]]'' (1997) - Jebb Wilson * ''[[ER (serie de televisión)|ER]]'' (1998) - Wilson Geary * ''[[The X-Files]]'' (1999) - Neñu probe * ''[[Los Thornberrys]]'' (1999) - Gola * ''[[Angel (serie de televisión)|Angel]]'' (2000) - Ryan * ''[[Felicity]]'' (2000) - Stephen * ''[[Chicago Hope]]'' (2000) - Dustin Moss * ''[[Family Law]]'' (2002) - Jake Shaw - * ''[[Monk]]'' (2004) - Jared Stottlemeyer * ''[[Veronica Mars]]'' (2007) - J.D. Sansone * ''[[In Plain Sight]]'' (2009) - Tripp Sullivan * ''[[The Mentalist]]'' (2009) - Lucas Hodge == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1989||James, Jesse}} [[Categoría:Persones de California]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] ktftsk50i1qxn7vzpeqny94eik12fzf 3707605 3707603 2022-08-16T18:33:01Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Jesse James (actor)}} {{referencies|t=20091105}} {{persona}} '''Jesse James''' {{nym}} ye un actor d'[[Estaos Xuníos]]. == Biografía == En 1997 empezó la so carrera artística cola película ''As Good as It Gets'', onde interpretó un papel que-y fadría ganar un premiu Hollywood Reporter Young Star. Más tarde apaecería en delles producciones cinematográfiques, incluyendo la so participación xunto a [[Johnny Depp]] en ''[[Blow (película)|Blow]]'' en 2001 como la versión infantil del personaxe de [[Johnny Depp|Depp]] y en ''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]'' onde interpretó al personaxe nuevu de [[Ben Affleck]]. Como actor infantil, siguió trabayando en películes como adolescente/adultu, siendo aclamáu favorablemente pola crítica pola so interpretación en ''[[L'efectu caparina (película de 2004)|L'efectu caparina]]'' como'l mozu Tommy Miller. Tamién apaeció en ''[[The Amityville Horror]]'' xunto a [[Ryan Reynolds]] y [[Melissa George]]. Más tarde apaecería como artista convidáu en delles series de televisión como ''[[Life (serie de televisión)|Life]]'' y ''[[In Plain Sight]]'' y en demás proyeutos independientes como ''Exodus Fall'' y ''Hickory Nation''. En 2008, James protagonizó un curtiumetraxe tituláu, ''[[Manifest Destiny]]''<ref>[http://www.dinomaymanagement.com/production.asp Dino May Management<!-- Bot generated title -->]</ref> xunto a [[Sean Faris]]. == Filmografía == === Cine === * ''[[As Good as It Gets]]'' (1997) - Spencer Connelly * ''[[Dioses y bisarmes]]'' (1998) - Michael Boone * ''[[The Gingerbread Man (película)|The Gingerbread Man]]'' (1998) - Jeff * ''Puppies for Sale'' (1998) - Veceru * ''Sorrow's Child'' (1998) - Matt * ''[[Message in a Bottle (película)|Message in a Bottle]]'' (1999) - Jason Osborne * ''A Dog of Flanders'' (1999) - Nello (mozu) * ''[[Hanging Up]]'' (2000) - Jesse Marks * ''Bailey's Mistake'' (2001) (TV) - Dylan Donovan * ''[[Blow (película)|Blow]]'' (2001) - George (mozu) * ''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]'' (2001) - Rafe (mozu) * ''[[Fear of the Dark]]'' (2002) - Ryan Billings * ''[[Dale caña que ye francesa]]'' (2002) - Randolph Grady * ''[[L'efectu caparina (película de 2004)|L'efectu caparina]]'' (2004) - Tommy Miller (mozu) * ''[[The Amityville Horror]]'' (2005) - Billy Lutz * ''The Darkroom'' (2006) - J-Dawg * ''[[The Flyboys]]'' (2008) * ''[[Jumper (película)|Jumper]]'' (2008) === TV === * ''[[Walker, Texas Ranger]]'' (1997) - Jebb Wilson * ''[[ER (serie de televisión)|ER]]'' (1998) - Wilson Geary * ''[[The X-Files]]'' (1999) - Neñu probe * ''[[Los Thornberrys]]'' (1999) - Gola * ''[[Angel (serie de televisión)|Angel]]'' (2000) - Ryan * ''[[Felicity]]'' (2000) - Stephen * ''[[Chicago Hope]]'' (2000) - Dustin Moss * ''[[Family Law]]'' (2002) - Jake Shaw - * ''[[Monk]]'' (2004) - Jared Stottlemeyer * ''[[Veronica Mars]]'' (2007) - J.D. Sansone * ''[[In Plain Sight]]'' (2009) - Tripp Sullivan * ''[[The Mentalist]]'' (2009) - Lucas Hodge == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1989||James, Jesse}} [[Categoría:Persones de California]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 01mmb5qd45yqf906d9nd1j4t104pxsx 3707610 3707605 2022-08-16T18:34:01Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Jesse James (actor)}} {{referencies|t=20091105}} {{persona}} '''Jesse James''' {{nym}} ye un actor d'[[Estaos Xuníos]]. == Biografía == En 1997 empezó la so carrera artística cola película ''As Good as It Gets'', onde interpretó un papel que-y fadría ganar un premiu Hollywood Reporter Young Star. Más tarde apaecería en delles producciones cinematográfiques, incluyendo la so participación xunto a [[Johnny Depp]] en ''[[Blow (película)|Blow]]'' en 2001 como la versión infantil del personaxe de [[Johnny Depp|Depp]] y en ''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]'' onde interpretó al personaxe nuevu de [[Ben Affleck]]. Como actor infantil, siguió trabayando en películes como adolescente/adultu, siendo aclamáu favorablemente pola crítica pola so interpretación en ''[[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]]'' como'l mozu Tommy Miller. Tamién apaeció en ''[[The Amityville Horror]]'' xunto a [[Ryan Reynolds]] y [[Melissa George]]. Más tarde apaecería como artista convidáu en delles series de televisión como ''[[Life (serie de televisión)|Life]]'' y ''[[In Plain Sight]]'' y en demás proyeutos independientes como ''Exodus Fall'' y ''Hickory Nation''. En 2008, James protagonizó un curtiumetraxe tituláu, ''[[Manifest Destiny]]''<ref>[http://www.dinomaymanagement.com/production.asp Dino May Management<!-- Bot generated title -->]</ref> xunto a [[Sean Faris]]. == Filmografía == === Cine === * ''[[As Good as It Gets]]'' (1997) - Spencer Connelly * ''[[Dioses y bisarmes]]'' (1998) - Michael Boone * ''[[The Gingerbread Man (película)|The Gingerbread Man]]'' (1998) - Jeff * ''Puppies for Sale'' (1998) - Veceru * ''Sorrow's Child'' (1998) - Matt * ''[[Message in a Bottle (película)|Message in a Bottle]]'' (1999) - Jason Osborne * ''A Dog of Flanders'' (1999) - Nello (mozu) * ''[[Hanging Up]]'' (2000) - Jesse Marks * ''Bailey's Mistake'' (2001) (TV) - Dylan Donovan * ''[[Blow (película)|Blow]]'' (2001) - George (mozu) * ''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]'' (2001) - Rafe (mozu) * ''[[Fear of the Dark]]'' (2002) - Ryan Billings * ''[[Dale caña que ye francesa]]'' (2002) - Randolph Grady * ''[[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]]'' (2004) - Tommy Miller (mozu) * ''[[The Amityville Horror]]'' (2005) - Billy Lutz * ''The Darkroom'' (2006) - J-Dawg * ''[[The Flyboys]]'' (2008) * ''[[Jumper (película)|Jumper]]'' (2008) === TV === * ''[[Walker, Texas Ranger]]'' (1997) - Jebb Wilson * ''[[ER (serie de televisión)|ER]]'' (1998) - Wilson Geary * ''[[The X-Files]]'' (1999) - Neñu probe * ''[[Los Thornberrys]]'' (1999) - Gola * ''[[Angel (serie de televisión)|Angel]]'' (2000) - Ryan * ''[[Felicity]]'' (2000) - Stephen * ''[[Chicago Hope]]'' (2000) - Dustin Moss * ''[[Family Law]]'' (2002) - Jake Shaw - * ''[[Monk]]'' (2004) - Jared Stottlemeyer * ''[[Veronica Mars]]'' (2007) - J.D. Sansone * ''[[In Plain Sight]]'' (2009) - Tripp Sullivan * ''[[The Mentalist]]'' (2009) - Lucas Hodge == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1989||James, Jesse}} [[Categoría:Persones de California]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] fxzagr0m0qhcib0tjjalk2deey7fj8w 3707617 3707610 2022-08-16T18:35:44Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Jesse James (actor)}} {{referencies|t=20091105}} {{persona}} '''Jesse James''' {{nym}} ye un actor d'[[Estaos Xuníos]]. == Biografía == En 1997 empezó la so carrera artística cola película ''As Good as It Gets'', onde interpretó un papel que-y fadría ganar un premiu Hollywood Reporter Young Star. Más tarde apaecería en delles producciones cinematográfiques, incluyendo la so participación xunto a [[Johnny Depp]] en ''[[Blow (película)|Blow]]'' en 2001 como la versión infantil del personaxe de [[Johnny Depp|Depp]] y en ''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]'' onde interpretó al personaxe nuevu de [[Ben Affleck]]. Como actor infantil, siguió trabayando en películes como adolescente/adultu, siendo aclamáu favorablemente pola crítica pola so interpretación en ''[[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]]'' como'l mozu Tommy Miller. Tamién apaeció en ''[[The Amityville Horror]]'' xunto a [[Ryan Reynolds]] y [[Melissa George]]. Más tarde apaecería como artista convidáu en delles series de televisión como ''[[Life (serie de televisión)|Life]]'' y ''[[In Plain Sight]]'' y en demás proyeutos independientes como ''Exodus Fall'' y ''Hickory Nation''. En 2008, James protagonizó un curtiumetraxe tituláu, ''[[Manifest Destiny]]''<ref>[http://www.dinomaymanagement.com/production.asp Dino May Management<!-- Bot generated title -->]</ref> xunto a [[Sean Faris]]. == Filmografía == === Cine === * ''[[As Good as It Gets]]'' (1997) - Spencer Connelly * ''[[Dioses y bisarmes]]'' (1998) - Michael Boone * ''[[The Gingerbread Man (película)|The Gingerbread Man]]'' (1998) - Jeff * ''Puppies for Sale'' (1998) - Veceru * ''Sorrow's Child'' (1998) - Matt * ''[[Message in a Bottle (película)|Message in a Bottle]]'' (1999) - Jason Osborne * ''A Dog of Flanders'' (1999) - Nello (mozu) * ''[[Hanging Up]]'' (2000) - Jesse Marks * ''Bailey's Mistake'' (2001) (TV) - Dylan Donovan * ''[[Blow (película)|Blow]]'' (2001) - George (mozu) * ''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]'' (2001) - Rafe (mozu) * ''[[Fear of the Dark]]'' (2002) - Ryan Billings * ''[[Slap Her... She's French]]'' (2002) - Randolph Grady * ''[[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]]'' (2004) - Tommy Miller (mozu) * ''[[The Amityville Horror]]'' (2005) - Billy Lutz * ''The Darkroom'' (2006) - J-Dawg * ''[[The Flyboys]]'' (2008) * ''[[Jumper (película)|Jumper]]'' (2008) === TV === * ''[[Walker, Texas Ranger]]'' (1997) - Jebb Wilson * ''[[ER (serie de televisión)|ER]]'' (1998) - Wilson Geary * ''[[The X-Files]]'' (1999) - Neñu probe * ''[[Los Thornberrys]]'' (1999) - Gola * ''[[Angel (serie de televisión)|Angel]]'' (2000) - Ryan * ''[[Felicity]]'' (2000) - Stephen * ''[[Chicago Hope]]'' (2000) - Dustin Moss * ''[[Family Law]]'' (2002) - Jake Shaw - * ''[[Monk]]'' (2004) - Jared Stottlemeyer * ''[[Veronica Mars]]'' (2007) - J.D. Sansone * ''[[In Plain Sight]]'' (2009) - Tripp Sullivan * ''[[The Mentalist]]'' (2009) - Lucas Hodge == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1989||James, Jesse}} [[Categoría:Persones de California]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 2dpw0camac7epj16zat4ol54g9gic1w Dwayne Johnson 0 57257 3707577 3694453 2022-08-16T16:48:55Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Dwayne Johnson}} {{persona}} '''Dwayne Douglas Johnson''' {{nym}} ye un [[Actuación|actor]], [[Culturismu|culturista]] y [[llucha llibre profesional|lluchador profesional]] d'[[Estaos Xuníos]], tamién conocíu como '''The Rock''' (traducíu como '''''La Roca'''''), que trabaya faciendo visites esporádiques pa la ''[[WWE]]''. Llucha profesional: Ente los sos llogros como lluchador destáquense diez [[World Heavyweight Championship|Campeonatos Mundiales]]: ocho como [[WWE Championship|Campeón de la WWF/E]] (el so séptimu reináu foi como [[WWE Undisputed Championship|Campeón Indiscutíu de la WWE]]) y dos como [[WCW World Heavyweight Championship|Campeón Mundial de la WCW]]. Tamién foi dos veces [[WWF Intercontinental Championship|Campeón Intercontinental]], y cinco veces [[WWE World Tag Team Championship|Campeón Mundial en Pareyes]]. Tamién foi'l ganador del ''[[Royal Rumble (2000)|Royal Rumble 2000]]'' y foi [[Triple Crown Championship|Campeón de les Trés Corones]]. Tamién ye conocíu por acabar tolos sos discursos nel cuadrilláteru y al presentase n'escena cola frase: ''"Can/If/Do You Smell!! What [[The Rock]] is Cooking?"'' que puede traducise como: ''¿Pueden goler... Qué ta cocinando la Roca?'' Esta frase ye una variación d'entruga-respuesta, un modismu de pallabres que pretende faer un xuegu col públicu, nuna entruga, "¿Puedes goler?" y el públicu respuende a manera de coru, "Qué ta cocinando la Roca", o tamién usa la Frase: ''Finally, The Rock is come back....'' y da una referencia de la ciudá onde s'atopa. == Vida personal == La so madre, Ata Fitisemanu Maivia, provenía d'un llinaxe aristocráticu; el rei de Samoa, [[Malietoa Tanumafili II]] dio a Johnson el títulu nobiliariu de ''Seiuli'' mientres la so visita a Samoa en xunetu de 2004, en reconocencia pol so serviciu al pueblu samoanu. Poro, ye conocíu nos círculos samoanos como Seiuli Dwayne Johnson. Ye patrocinador del equipu nacional de [[rugbi]] de [[Samoa]]. Tamién reconoz el so heriedu al traviés d'un [[tatuaxe]] que se fixo en 2003 nel so brazu esquierdu. Johnson graduóse de La [[Universidá de Miami]] en 1995 con una llicenciatura en [[Criminoloxía]] y [[fisioloxía]]. Johnson casóse con Dany Garcia (a la que conoció na universidá) el 3 de mayu de 1997, el día dempués del so 25 cumpleaños. Johnson y la so esposa tuvieron una fía, Simone Alexandra, nacida'l 14 d'agostu de 2001. El 1 de xunu de 2007, Johnson y Garcia anunciaron que se dixebraríen tres 10 años de matrimoniu. Indicaron que la so despidida foi amistosa y que pasaríen el restu de les sos vides como amigos. Johnson ye un bon amigu del actor y ex gobernador de California, [[Arnold Schwarzenegger]]. En 2006, Johnson fundó "The Dwayne Johnson Rock Foundation", que ye conocida pol so trabayude caridá con neños con [[Enfermedá|enfermedaes]] d'altu riesgu y enfermedaes terminales. El 2 d'ochobre de 2007, Johnson y la so ex-esposa donaron 1 millón de dólares a mayores a la [[Universidá de Miami]] pa sofitar la renovación de les sos instalaciones de [[fútbol]]; reparóse que foi la donación más grande enxamás dada al departamentu d'[[atletismu]] de la Universidá por ex-alumnos. La Universidá de Miami, renombró el so vestuariu de los Furacanes n'honor a Johnson. Johnson adquirió la nacionalidá [[canadiense]] gracies a la nueva llei de nacionalidá vixente nesi país. == Carrera como xugador de fútbol americanu == Mientres estudiaba na secundaria en Bethlehem, [[Pennsylvania]], empezó a xugar [[fútbol americanu]] pola Freedom High School, onde xugó nuna de les más competitives conferencies de fútbol americanu de secundaria d'esi país. Recibió ufiertes de beques de dellos programes colexales y terminó escoyendo la [[Universidá de Miami]]. Foi miembru del equipu de Campeonatu Nacional de la [[NCAA]], los [[Miami Hurricanes]], en [[1990]]. Graduóse de Miami con una llicenciatura en [[criminoloxía]]. Sicasí, una mancadura nel llombu, terminó la so probable carrera na [[National Football League|NFL]] primero qu'empezara. Sía comoquier, robló un contratu col equipu [[Calgary Stampeders]] de la [[Canadian Football League]], pero encaboxólu dos meses dempués de principiar esa temporada, d'esta forma decidió facer carrera na llucha llibre profesional. == Carrera como lluchador profesional == === World Wrestling Federation / Entertainment / WWE (1996-2004, 2011-presente) === ==== 1996-1997 ==== En 1996, la ''[[World Wrestling Federation|WWE]]'' interesóse nél y unviólu a la United States Wrestling Association/USWA por qu'entrenara. Equí foi conocíu como "Flex Cavana" y fixo equipu con [[Bart Sawyer]], ganando'l Campeonatu por Pareyes de la USWA dos veces aplicándo-yos a los sos rivales un ''Rock Bottom''. La primera vegada que lluchó na [[World Wrestling Entertainment|World Wrestling Federation]] (WWF) foi como "Rocky Maivia", una combinación del nome del so padre [[Rocky Johnson]] y l'apellíu del so güelu [[Peter Maivia]]. La combinación nun yera del total presto de Johnson, pero [[Vince McMahon]] y [[Jim Ross]] convenciéronlu, porque consideraben conveniente faer mención a la so calidá de lluchador de tercera xeneración de la compañía. El so debú foi en ''[[Survivor Series (1996)|Survivor Series 1996]]'', el 17 de payares de 1996, aportando a l'únicu sobreviviente del so equipu y ganando'l combate clásicu de ''Survivor Series'' xunto coll so equipu, en ganando a [[Brian Adams (lluchador)|Crush]] y a [[Dustin Rhodes|Goldust]].<ref>{{cita web |url=http://www.onlineworldofwrestling.com/results/wweppv/survivorseries96.html |títulu=Resultaos de Survivor Series 1996 |fechaaccesu=2-5-08 |editorial=OWOW|urlarchivu=http://archive.is/qd9o|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}</ref> Johnson foi presentáu como un lluchador ''[[Términos de llucha llibre profesional#F|face]]'', colo que consiguió un gran ésitu. Participó na ''[[Royal Rumble (1997)|Royal Rumble]]'', entrando'l númberu 25, pero foi elimináu por [[Mick Foley|Mankind]].<ref>{{cita web |url=http://www.onlineworldofwrestling.com/results/wweppv/royalrumble97.html |títulu=Resultaos de Royal Rumble 1997 |editorial=OWOW |fechaaccesu=2-5-08}}</ref> El 10 de febreru de 1997, llogró ganar a [[Paul Levesque|Hunter Hearst Helmsley]], ganando'l [[WWE Intercontinental Championship|Campeonatu Intercontinental de la WWF]], el so primer campeonatu na empresa. Defendió con ésitu'l títulu ante'l ex-campeón el 16 de febreru en ''[[WWF In Your House#In your House 13|In Your House Final Four]]'',<ref>{{cita web |url=http://www.onlineworldofwrestling.com/results/wweppv/inyourhouse13.html |títulu=Resultaos de In Your House 13 |editorial=OWOW |fechaaccesu=2-5-08}}</ref> Vader el 3 de marzu, [[Solofa Fatu|The Sultan]] en ''[[WrestleMania 13]]'',<ref>{{cita web |url=http://www.onlineworldofwrestling.com/results/wweppv/wrestlemania13.html |títulu=Resultaos de WrestleMania 13 |editorial=OWOW |fechaaccesu=2-5-08}}</ref> Leif Cassidy el 24 de marzu, [[Bret Hart]] el 31 de marzu y lluchó contra [[Savio Vega]] nun combate non titular, perdiendo Rocky y en ''Revange of the Taker'' volvió gana-y por cuenta de fora.<ref>{{cita web |url=http://www.onlineworldofwrestling.com/results/wweppv/inyourhouse14.html |títulu=Resultaos de In Your House 14 Revange of the Taker |fechaaccesu=2-5-08 |editorial=OWOW}}</ref> Tres esto, el 28 d'abril perdió frente a [[Owen Hart]]. En ''[[WWF In Your House#In your House 15|In your House:A Cold Day in Hell]]'', foi ganáu por Mankind.<ref>{{cita web |url=http://www.onlineworldofwrestling.com/results/wweppv/inyourhouse15.html |títulu=Resultaos de In Your House 15 A Cold Day in Hell |fechaaccesu=2-5-08 |editorial=OWOW}}</ref> Tres esto, Rocky Maivia camudó a ''[[heel]]'' y camudó el so nome a The Rock<ref>Como [[Ric Flair]] tomara'l nome del llexendariu lluchador [[Buddy Rogers|"Nature Boy" Buddy Rogers]], Johnson decidió tomar emprestáu'l nome de [[Don Muraco]] y tresformóse en "The Rock"</ref> y xunióse a [[Nation of Domination]]. Mientres esi tiempu, Johnson atacó y faltó a los fans nes sos promociones. El so nuevu personaxe yera un [[antagonista (lliteratura)|antagonista]] de Rocky Maivia. The Rock falaba de sigo mesmu en tercer persona, empecipiando munches frases con "The Rock diz..." (''The Rock Says''...). Les promos que rodaba marcaron el principiu d'una era, siendo'l so trabayu nes promos inclusive meyor que na industria de la llucha llibre. Na so autobiografía, "''The Rock says''...", Johnson atribúi esti fechu a les sos clases de Comunicación en Discursos mientres los sos díes na [[Universidá de Miami]]. En [[Nation of Domination]], lluchó con dalgunos de los sos miembros, engarrando contra [[Ron Simmons|Faarooq]] y [[Ahmed Johnson]]. En ''[[WWE Bad Blood#1997|Bad Blood]]'', ganó xunto a [[Charles Wright (lluchador)|Kama]] y [[D'Lo Brown]] a [[The Road Warriors|The Legion of Doom]].<ref>{{cita web |url=http://www.onlineworldofwrestling.com/results/wweppv/inyourhouse18.html |títulu=Resultaos de Bad Blood 1997 |fechaaccesu=2-5-08 |editorial=OWOW}}</ref> Depués engarró contra [[Davey Boy Smith|British Bulldog]] pol [[WWE European Championship|Campeonatu Européu de la WWF]], siendo derrotáu. Tres esto, en ''[[Survivor Series (1997)|Survivor Series]]'', Nation of Domination ganó a [[The Road Warriors]], siendo'l postreru sobreviviente Ken Shamrock.<ref>{{cita web |url=http://www.onlineworldofwrestling.com/results/wweppv/survivorseries97.html |títulu=Resultaos de Survivor Series 1997 |fechaaccesu=2-5-08 |editorial=OWOW|urlarchivu=http://archive.is/hymR|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}</ref> Tres esto, lluchó con [[Steve Williams (lluchador profesional estauxunidense)|Stone Cold]], perdiendo'l so títulu Intercontinental frente a y lluchando por él en ''[[WWF In Your House#In Your House 19: D-Generation X|In Your House: DX]]'' contra [[Stone Cold]], perdiendo Johnson en menos de seis minutos, reteniendo asina Austin la petrina.<ref>{{cita web |url=http://www.onlineworldofwrestling.com/results/wweppv/inyourhouse19.html |títulu=Resultaos de In Your House 15:DX |fechaaccesu=2-5-08 |editorial=OWOW}}</ref> La nueche siguiente, [[Stone Cold]] foi sancionáu por [[Vince McMahon]] faciendo qu'ésti apurriera'l so títulu a The Rock. Depués, The Rock lluchó con [[Ken Shamrock]], desafiándo-y a ver cuál de los dos yeres'l más duru, pero The Rock tenía un plan qu'arreyó a los otros miembros de la [[Nation of Domination|Nation]]. The Rock interfirió nuna engarradiella de [[Ron Simmons|Faarooq]], nun principiu viniendo ayudar a ésti, pero acabó atacando al mesmu Farooq, convirtiéndose nel nuevu líder de la Nación. [[Ficheru:Intercontinental Champion THE ROCK.jpg |thumb|220px|The Rock como [[WWF Intercontinental Championship|Campeón Intercontinental de la ''WWF'']] en 1998.]] ==== 1998 ==== [[Ficheru:WWE - Sheffield 020499 (49).jpg|thumb|left|The Rock col Modelu Smoking Skull del Campeonatu de la WWF, mientres el so feudu con Steve Austin.]] A entamos de 1998, The Rock, agora como líder de [[Nation of Domination]], formó una alianza con [[Mark Henry]], que sirvió como la so [[guardaespaldes]]. En ''[[Royal Rumble (1998)|Royal Rumble 1998]]'', The Rock y Ken Shamrock enfrentáronse. Nesti combate, The Rock cutió a Shamrock con unos [[puños americanos]], dexándolo insconsciente. Primero que Shamrock recuperárase, asitió-y los puños americanos a ésti, y darréu tiróse al suelu. Cuando Shamrock recuperóse, l'árbitru ver colos puños americanos nes sos manes y creyóse que cutiera a The Rock con ellos, concediéndo-y la victoria a The Rock por descalificación. Tamién participó na ''Royal Rumble'', entráu'l númberu 4 y siendo esaniciáu'l postreru por [[Steve Williams (lluchador profesional estauxunidense)|Stone Cold Steve Austin]]. Siguiendo nes lluches con Nation of Domination, The Rock y The Nation of Domination perdieron ante Ken Shamrock y Ahmed Johnson y DOA en ''[[WWE No Way Out#1998|No Way Out of Texas]]'', en ''[[WrestleMania 14]]'', The Rock y Shamrock enfrentar de nuevu, ganando a Ken recibiendo l'ayuda de la Nación y, en ''[[WWF Over the Edge|Over the Edge]]'', ganó a Farooq, reteniendo'l [[WWE Intercontinental Championship|Campeonatu Intercontinental]]. Tres esto, xunir a [[Owen Hart]] carmen y ali pa lluchar polos [[WWE Tag Team Championship|Campeonatos por Pareyes de la WWF]], lluchando contra [[New Age Outlaws]]. Depués se enfeudó con Triple H, lluchando nuna ocasión, acabando Ensin Resultáu una engarradiella y lluchando Nation of Domination contra [[D-Generation X]]. Depués ganaría a Triple H y defendió con ésitu'l so títulu frente a [[X-Pac]]. En ''[[WWF Fully Loaded|Fully Loaded]]'', Triple H y él acabaron n'empate nuna engarradiella al meyor de 3 cayíes. Tres esto, Nation y DX llucharon de nuevu nuna Street Fight, ganando DX y la llucha acabó en ''[[SummerSlam (1998)|SummerSlam]]'', cuando [[Paul Levesque|Triple H]] ganó a The Rock nun [[Tipos de llucha#Ladder Match|Combate d'escaleres]] col [[WWE Intercontinental Championship|Campeonatu Intercontinental]] en xuegu. Nesti periodu, lluchó nel ''[[King of the Ring]]'', ganando a [[Dan Severn]] pero perdiendo na final frente a Shamrock, xuniéndose otra vegada a Owen Hart pa lluchar pol títulu en pareyes contra [[Glen Jacobs|Kane]] y [[Mick Foley|Mankind]], [[New Age Outlawers]], [[Steve Williams (lluchador profesional estauxunidense)|Steve Austin]] y [[Mark Callaway|Undertaker]], ganando Kane y Mankind. [[Ficheru:WWE - London 6+70500 (22).jpg|thumb|L'habilidá de Rock nes promos dexó qu'a partir d'el so frases fixera mercancía.]] La popularidá de Johnson como The Rock xubió tantu, que-y dexó lluchar pol [[WWE Championship|Campeonatu de la WWF]]. The Rock empezó a portase d'una manera más risondera nes entrevistes. Los fans volviéron-y 039;'[[Términos de Llucha Llibre Profesional#F|face]]'' como reaición a estes entrevistes y empezó una llucha con [[Vince McMahon]], quién-y dixo que "tenía un problema cola xente" y contestó-y qu'él yera'l "People's Champion" (Campeón del Pueblu). En ''[[Survivor Series (1998)|Survivor Series 1998]]'', The Rock ganó al entós ''[[Términos de llucha llibre profesional#H|heel]]'' [[Mick Foley|Mankind]] nes finales del tornéu nel qu'engarraron pol vacante [[WWE Championship|Campeonatu de la WWF]] y convirtióse nel primer campeón mundial descendiente de afroamericanu, y nel campeón más nuevu hasta esi momentu. La engarradiella ganar cuando-y aplicó a [[Mick Foley|Mankind]] un ''[[Movimientos de llucha llibre profesional#S|Sharpshooter]]'' y [[Vince McMahon]] mandó faer sonar la campana indicando la rindición de Mankind, que nun se rindió, nuna situación bien paecida a la [[Traición de Montreal]] ente [[Shawn Michaels|Michaels]] y [[Bret Hart|Hart]], declarando a Johnson ganador. Tres esto, volvióse ''[[Términos de llucha llibre profesional#H|heel]]'' y creó con Vince McMahon y [[Shane McMahon]] un equipu conocíu como [[The Corporation]]. La so primer víctima foi [[Mick Foley|Mankind]], qu'en atacándo-y los componentes del grupu volvióse ''[[Términos de Llucha Llibre Profesional#F|face]]''. Esto dexó una llucha ente The Rock y Mankind que xiró alredor del [[WWE Championship|Campeonatu de la WWF]], mientres el cual el títulu camudó de manes ente dambos. El primeru foi'l 4 de xineru de 1999 en ''[[WWE RAW|RAW]]'', onde [[Mick Foley|Mankind]] ganó a The Rock cola ayuda de [[Steve Williams (lluchador profesional estauxunidense)|Steve Austin]]. Johnson consiguió'l títulu una vegada más en ''[[Royal Rumble (1999)|Royal Rumble 1999]]'' nun ''[[Tipos de combates de llucha llibre profesional#I quit match|I Quit match]]''. Más tarde, renombró el so golpe "People's Elbow" a "Corporate Elbow". Esa mesma nueche, The Rock enfrentar a [[Steve Williams (lluchador profesional estauxunidense)|Steve Austin]] pol [[WWE Championship|Campeonatu de la WWF]] de The Rock. Cuando [[Steve Williams (lluchador profesional estauxunidense)|Stone Cold]] taba cubriendo a The Rock, Shamrock entró a salvar a ésti, sacando al árbrito del ring. Más tarde, [[Mark Calaway|The Undertaker]] apaeció y cutió a [[Steve Williams (lluchador profesional estauxunidense)|Steve Austin]] con una [[pala]]. En ''[[WWE RAW|Raw is War]]'', el 23 de payares, la WWF consiguió un nuevu comisionado, [[Shawn Michaels]], que darréu pidió una llucha ente The Rock y [[Sean Waltman|X-Pac]]. Mientres la llucha, [[Shawn Michaels|Michaels]] cutió a [[Sean Waltman|X-Pac]] con una siella. Con esto, The Corporation consiguía un nuevu sociu: [[Shawn Michaels]]. La siguiente selmana, en Raw is War, The Rock ayudó a [[Ray Traylor|Big Bossman]] nuna llucha contra [[Mick Foley|Mankind]] aplicándo-y el "Rock Bottom". Dempués, esa mesma nueche, The Rock ganó a [[Al Snow]], reteniendo'l [[WWE Championship|Campeonatu de la WWF]]. The Rock enfrentar a Mankind en ''[[WWF In Your House#In Your House 26: Rock Bottom|In Your House: Rock Bottom]]'', onde [[Mick Foley|Mankind]] ganó a The Rock y consiguió el títulu, pero [[Vince McMahon]] devolver a The Rock. ==== 1999 ==== [[Ficheru:The Rock Axxess 2002.jpg|thumbnail|izquierda|190px|Col so debú cinematográficu, The Rock apaecía cada vegada menos na WWE, fechu qu'esplotaron col so calter ''heel''.]] El 4 de xineru (grabáu'l 29 d'avientu de 1998) en ''[[WWE RAW|Raw is War]]'', The Rock foi obligáu a engarrar contra [[Mick Foley|Mankind]] pol títulu. Al cabu d'un ratu, [[Ken Shamrock]] baxó al ring y cutió a Mankind na cabeza con una siella, pero entós [[Steve Williams (lluchador profesional estauxunidense)|Steve Austin]] apaeció y cutió a The Rock cola mesma siella. Tres esto, punxo a Mankind enriba de The Rock, convirtiéndose nel nuevu [[WWE Championship|Campeón de la WWF]]. En ''[[WWE Heat|Sunday Night Heat]]'' enantes de ''[[Royal Rumble (1999)|Royal Rumble 1999]]'', [[Mick Foley|Mankind]] tuvo qu'engarrar contra un lluchador misteriosu, col fin de cansa-y pal so combate contra The Rock. El lluchador yera [[Nelson Frazier, Jr.|Mabel]]. En ''[[Royal Rumble (1999)|Royal Rumble 1999]]'', engarró nun ''[[Tipos de combates de llucha llibre profesional#I quit match|I Quit match]]'', onde Mankind aplicó'l "''Mandible claw''" a The Rock, pero Johnson nun pudo dicir "''I Quit''" por tener la mano del so rival na boca. Mientres la llucha, dambos homes xubieron a un andamiu y The Rock cutió a [[Mick Foley|Mankind]] tirándolo sobre un tableru llétricu, creando un cortucircuitu. [[Shane McMahon]] intentó pa detener la llucha, pero The Rock siguió y púnxo-y unes esposes a Mankind. Tres esto púnxo-y una escalera na cabeza y pegó-y 11 vegaes con una siella, estrozándo-y la cara. Tres esto, The Rock garró un micrófonu y poner na boca a Mankind y, ensin mover los llabios, escuchóse "''I Quit''", "''I Quit''", recuperando The Rock el [[WWE Championship|Campeonatu de la WWF]]. Poco dempués intervieno nel ''[[Royal Rumble|Royal Rumble Match]]'', onde distrayxo a [[Steve Williams (lluchador profesional estauxunidense)|Steve Austin]], tando namái él y [[Vince McMahon]] nel ring, dándo-y a Vince la oportunidá d'esanicia-y y ganar el ''Royal Rumble''. En ''[[WWF In Your House#In Your House 27: St. Valentine's Day Massacre|In Your House: St. Valentine's Day Massacre]]'', The Rock y [[Mick Foley|Mankind]] enfrentáronse nuevamente, nun ''[[Tipos de llucha#Last Man Standing|Last Man Standing match]]''. A la fin d'esti combate, dambos aplicáronse'l so movimientos finales y cutiéronse coles mesmes con una siella. L'árbitru cuntó hasta 10 y nengún llevantóse, quedando la batalla n'empate. La nueche siguiente en ''[[WWE RAW|RAW]]'', The Rock y [[Vince McMahon]] convencieron al comisionado [[Shawn Michaels]] por que-yos concediera una llucha ente The Rock y [[Mick Foley|Mankind]], por cuenta de que nengunu de los dos declaró ganador nel eventu ''[[Pagu per visión|pague-por-ver]]'' pasáu. Shawn concedió la llucha y declaró que sería un ''[[Tipos de combates de llucha llibre profesional#Combate d'Escaleres|Ladder match]]''. El 15 de febreru la llucha tuvo llugar, ganando The Rock gracies a una interferencia de [[Paul Wight|Big Show]], que-y aplicó a [[Mick Foley|Mankind]] un "''Chokeslam''". Con Mankind fuera del camín, The Rock tuvo que defender el so [[WWE Championship|Campeonatu de la WWF]] en ''[[WrestleMania XV]]'' contra [[Steve Williams (lluchador profesional estauxunidense)|Steve Austin]]. The Rock perdió'l so títulu y tuvo un feudu contra Austin hasta mayu de 1999. Los fans de la [[World Wrestling Entertainment|WWF]] vieron qu'a pesar de ser ''[[Términos de llucha llibre profesional#H|heel]]'', empezó a faer entrevistes risibles, promociones, segmentos, faciendo risión a anunciadores y lluchadores y esto aumentó-y la popularidá. Johnson volvióse ''[[Términos de llucha llibre profesional#F|face]]'' una segunda vegada dempués de traicionar a [[Vince McMahon]] y estableciera un feudu con [[Mark Calaway|The Undertaker]] y la "Corporate Ministry". Mientres esti feudu, dacuando lluchó contra [[Steve Williams (lluchador profesional estauxunidense)|Steve Austin]]. El so feudu contra [[Undertaker]] acabó cola so derrota en ''[[WWE King of the Ring#1999|King of the Ring 1999]]'', onde [[Mark Calaway|Undertaker]] retuvo'l [[WWE Championship|Campeonatu de la WWF]]. Tres esto y volviendo ser ''[[Términos de llucha llibre profesional#F|face]]'', The Rock tuvo un feudu con [[Monty Sopp|Mr. Ass]] dende'l branu de 1999, incluyendo una engarradiella ''[[Tipos de combates de llucha llibre profesional#Kiss My Ass|Kiss My Ass match]]'' en ''[[SummerSlam (1999)|SummerSlam 1999]]''. Tamién tuvo delles oportunidaes pa lluchar pol [[WWE Championship|Campeonatu de la WWF]], dambes n'engarradielles individuales o por pareyes. Fixo equipu col so antiguu enemigu [[Mick Foley|Mankind]], creando la famosa "[[Rock 'n' Sock Connection]]" y ganaron el [[WWE Tag Team Championship|Campeonatu por Pareyes de la WWF]]. L'equipu, colos campeonatos, foi conocíu como unu de los más entreteníos de la hestoria, con Mankind asonsañando a The Rock, quien lu inoraba. L'equipu tuvo arreyáu nun segmentu qu'asocedió en ''[[WWE Raw|RAW]]'' llamáu "''This Is Your Life''" ("Esta ye la to vida"), nel cual [[Mick Foley|Mankind]] se enfureció cola xente del pasáu de Johnson, como la so novia o'l so profesor de ximnasia. El segmentu tuvo un 8.4 Nielsen d'audiencia, siendo hasta anguaño como'l segmentu que más audiencia tuvo na hestoria de ''[[WWE Raw|RAW]]''. ==== 2000 ==== [[Ficheru:Rockwrestling.jpg|thumbnail|220px|The Rock en ''[[WrestleMania X8]]'' enantes d'engarrar frente a [[Hulk Hogan]].]] En xineru de 2000, The Rock participó nel ''[[Royal Rumble (2000)|Royal Rumble 2000]]'' y aguantó hasta qu'él y [[Paul Wight|Big Show]] fueron los únicos dos homes que quedaben de pies. Nel últimu momentu del combate paecía que Big Show diba llanzar a The Rock percima de la tercera cuerda con un ''[[Movimientos de llucha llibre profesional#R|Running Powerslam]]'' pero The Rock llevar a Big Show consigo, faciéndo-y cayer fora y volviendo al ring. Los pies de The Rock tocaron el suelu primeru anque los que taben viendo l'eventu nun se dieron cuenta. [[Paul Wight|Big Show]] intentó probar que los pies de The Rock tocaren el suelu primeru y que polo tanto él tenía que ser el verdaderu ganador. Aun así, la decisión de que The Rock ganara'l ''[[Royal Rumble]]'' nun podía ser revocada. Asina, apostóse un combate del asprirante númberu unu al [[WWE Championship|Campeonatu de la WWF]] en ''[[No Way Out#2000|No Way Out 2000]]'', onde se vio a [[Paul Wight|Big Show]] llegar al visu dempués de que [[Shane McMahon]] interviniera, cutiendo a The Rock con una siella cuando intentaba acabar col so oponente con un "''People's Elbow''". Finalmente, The Rock ganó a Big Show el 13 de marzu de 2000 pa ganar el derechu a enfrentase al [[WWE Championship|Campeón de la WWF]], [[Triple H]], en ''[[WrestleMania 2000]]'' nun combate ''[[Tipos de combates de llucha llibre profesional#Fatal Four-Way|Fatal Four-Way Elimination]]'' onde [[Big Show]] y [[Mick Foley]] completaben los participantes. Cada lluchador tenía un McMahon na so esquina; [[Triple H]] a la so muyer [[Stephanie McMahon]]; [[Mick Foley]] a [[Linda McMahon]]; The Rock a [[Vince McMahon]]; y na esquina de [[Paul Wight|Big Show]], [[Shane McMahon]]. [[Triple H]] retuvo'l títulu cuando [[Vince McMahon|Vince]] cutió a The Rock dos veces con una siella, dexando a [[Triple H]] cubrir a The Rock. Mientres los siguientes meses The Rock tuvo un feudu con [[Triple H]] pol [[WWE Championship|Campeonatu de la WWF]]. Un mes dempués de la engarradiella en ''[[Wrestlemania 2000]]'', The Rock tuvo una revancha contra Triple H en ''[[WWE Backlash#2000|Backlash 2000]]'' na cual Johnson ganó'l títulu, dempués de que [[Stone Cold Steve Austin]] fixera la so torna ya interviniera a favor de Johnson. Dempués, en ''[[WWE Judgment Day#2000|Judgment Day 2000]]'', los dos engarraron nun combate de ''[[Tipos de llucha#Ironman match|Iron Man match]]'' con [[Shawn Michaels]] como [[Tipos de llucha#Special Referee|árbitru]], na cual viose la torna de Undertaker. The Rock foi descalificáu y perdió el títulu porque Undertaker atacó a Triple H. La siguiente nueche en ''RAW'', Dwayne tuvo la so revancha ganando a la [[McMahon-Helmsley Faction]] cola ayuda d'[[Mark Calaway|Undertaker]]. Dempués ganó'l [[WWE Championship|Campeonatu de la WWF]] otra vegada nel ''[[WWE King of the Ring#2000|King of the Ring 2000]]'' nuna llucha por equipos, na cual formó equipu con [[Brothers of Destruction]] lluchando contra [[Vince McMahon|Vince]], [[Shane McMahon|Shane]] y [[Triple H]]. Defendió'l so campeonatu contra superestrelles como [[Chris Benoit]], [[Kurt Angle]], [[Triple H]], [[Shane McMahon]], [[Glen Jacobs|Kane]] y [[Undertaker]]. [[The Rock]] foi tamién árbitru especial nuna engarradiella pol campeonatu de muyeres el cual taba baxu resguardu de [[Stephanie McMahon]], nesa llucha la oponente yera [[Lita]], al tener Stephanie na so esquina como reguardos a [[Triple H]] y [[Kurt Angle]], nel cual Triple H intervién primeru y los [[Hardy Boyz]] salen a defender a [[Lita]], quedándose'l resguardu a cada competidora y [[The Rock]] calteniendo l'orde, hasta que [[Kurt Angle]] intervién evitando que [[Lita]] faiga la so llave final el [[Litasault]], dempués de dexar a los Hardy Boyz fora de combate [[Kurt Angle]] xuntu con Triple H, Angle inténta-y dar la petrina del campeonatu femenín a Stephanie p'asegurar la victoria, [[The Rock]] al dase cuenta introducir la ring y atacándolo depués, entra [[Triple H]] y ataca a The Rock por sorpresa al tenelo asu mercé Angle queriendo noquiar cola petrina a The Rock falla y l'impautu foi a Triple H quedándose fuera de combate, depués The Rock realiza'l so ''Rock Bottom'' a Angle, Stephanie al ver lo asocedío intenta cutir a [[The Rock]] cola petrina, pero safar y realíza-y una envestida, Stephanie inconsciente ye afecha por The Rock a una distancia de la esquina, da-y la orde a [[Lita]] que realice la llave que Angle evítolu ([[Litasault]]) y asina [[Lita]] gana'l Campeonatu. The Rock tuvo un [[feudu]] con [[Kurt Angle]], nel cual esti postreru nuna engarradiella fai equipu con [[Edge & Christian]] xunto a [[Stephanie McMahon]], onde [[The Rock]] fai equipu colos [[Hardy Boyz]] acompañaos de [[Lita]], engarradiella que perdieron con ayuda de Stephanie McMahon, dempués perdió'l [[WWE Championship|Campeonatu de la WWF]] frente a [[Kurt Angle]] en ''[[WWE No Mercy#2000|No Mercy 2000]]'' n'ochobre. Mientres esti tiempu, tuvo un feudu con [[Solofa Fatu|Rikishi]] y ganó-y en ''[[Survivor Series (2000)|Survivor Series]]''. Amás participó nuna engarradiella ''[[Hell in a Cell]]'' de seis homes en ''[[WWE Armageddon#2000|Armageddon]]'' na cual participaron tamién [[Mark Calaway|Undertaker]], [[Stone Cold Steve Austin]], [[Rikishi]], [[Kurt Angle]] y [[Triple H]] pol [[WWE Championship|Campeonatu de la WWE]] reteniendo Kurt Angle el títulu. Tres esto, el 18 d'avientu en ''RAW'' ganó'l [[WWE World Tag Team Championship|Campeonatu en Pareyes de la WWF]] xunto a Undertaker al ganar a [[Edge & Christian]], pero perder ante los mesmos a otru día en ''SmackDown!''. ==== 2001 ==== Participó en ''[[Royal Rumble 2001]]'', quedando ente los 3 finalistes, pero foi esaniciáu por [[Glen Jacobs|Kane]]. En ''[[No Way Out#2001|No Way Out 2001]]'' The Rock tuvo la so revancha y venció a [[Kurt Angle]] pol títulu, adquiriéndolo de nuevu. En ''[[WrestleMania X-Seven]]'' The Rock y [[Steve Williams (lluchador profesional estauxunidense)|Steve Austin]] volvieron engarrar pol [[WWE Championship|Campeonatu de la WWF]], terminando nuevamente con victoria pa Austin pero esta vegada cola ayuda de [[Vince McMahon]]. Depués d'esto The Rock sería [[Kayfabe|suspendíu indefinidamente]] (yá que s'atopaba trabayando nel rodaxe de ''[[The Mummy Returns]]'') para depués volver tres selmanes enantes ''[[SummerSlam (2001)|SummerSlam 2001]]'' y onde ganó'l [[WCW World Heavyweight Championship|Campeonatu Mundial Pesu Pesáu de la WCW]] a [[Robert Huffman|Booker T]] y darréu xunióse al bandu de la WWF que tenía una rivalidá con [[The Alliance]] ([[WCW]] y [[Estreme Championship Wrestling|ECW]]), dempués defender con ésitu en ''[[WWE Unforgiven|Unforgiven]]'' ante Booker y [[Shane McMahon]]. Depués en ''[[WWE No Mercy|No Mercy]]'' perdió'l Campeonatu Mundial ante [[Chris Jericho]], en ''[[WWE Rebellion|Rebellion]]'' recibió una oportunidá pol [[WWE Championship|Campeonatu de la WWF]] ante [[Stone Cold]] pero foi derrotáu. Na edición de ''[[WWE Raw|Raw]]'' del 5 de payares ganó'l so segundu [[WCW World Heavyweight Championship|Campeonatu Mundial de la WCW]] ante [[Chris Jericho]]. Depués xunióse al bandu de la [[World Wrestling Entertainment|WWF]] que siguía'l feudu cola [[The Alliance|L'Alianza]]. En ''[[Survivor Series (2001)|Survivor Series 2001]]'', nel eventu estelar, el ''Team'' WWF (The Rock, [[The Undertaker]], [[Glen Jacobs|Kane]], [[Big Show]] y [[Chris Jericho]]) ganaron a [[The Alliance]] na batalla "''The Winner Takes All''" la cual yera una batalla tradicional de ''Survivor Series'', The Rock quedando namái contra Austin aplicó-y el "''Stunner''" pero l'árbitru topábase inconsciente; de siguío, Jericho, (quien pertenecía al bandu de la federación) qu'acababa de ser esaniciáu, atacó a The Rock por que perdiera la batalla y asina la WWF sumiera, lo cual terminó siendo lo contrario, yá que [[Kurt Angle]] cutió a Austin darréu col títulu de la WWF na cabeza, y tres el "''Rock Bottom''" consiguió llevase la victoria. En ''[[WWE Vengeance|Vengeance]]'', The Rock perdió'l [[WCW World Heavyweight Championship|Campeonatu Mundial Pesu Pesáu de la WCW]] ante [[Chris Jericho]] que minutos más tarde se convertiría en [[WWE Undisputed Championship|Campeón Indiscutido]] al ganar a [[Stone Cold]]. ==== 2002 ==== [[Ficheru:Rockaustinxix.jpg|thumbnail|260px|left|The Rock y Stone Cold Steve Austin en ''[[Wrestlemania XIX]]''.]] En ''[[Royal Rumble (2002)|Royal Rumble]]'' The Rock foi ganáu por [[Chris Jericho]] perdiendo la so oportunidá de ser [[WWE Undisputed Championship|Campeón Indiscutido]]. En ''[[WWE No Way Out|No way Out]]'' ganó a [[The Undertaker]]. Al introducir na WWF el [[New World Order|nWo]] The Rock empezó un feudu con [[Hulk Hogan|Hollywood Hulk Hogan]], enfrentándose en ''[[WrestleMania X8]]'' cola victoria de The Rock. Esta engarradiella foi denomada como un "Iconu vs. Iconu". Los fans de [[Toronto]] aplaudieron a Hogan, quien volviera lluchar nun ''[[WrestleMania]]'' per primer vegada dende ''[[WrestleMania IX]]'', a pesar de que yera ''[[heel]]''. Pero munchos fans ullaron a The Rock, que yera'l ''[[face]]'', a pesar de los esfuercios de la [[World Wrestling Federation|WWF]] pa faer de Hogan un personaxe despreciable. Pero acabó con victoria de The Rock ante Hulk Hogan el cual reconoció-y el so esfuerciu. El 21 de xunetu de 2002, en ''[[WWE Vengeance|Vengeance]]'', The Rock rompió'l so récor y ganó per séptima vegada'l [[WWE Championship|Campeonatu de la WWE]], sol nome d'[[WWE Undisputed Championship|Undisputed WWE Championship]]. Ganó a [[Kurt Angle]] y a [[The Undertaker]] nuna engarradiella en ''[[WWE Vengeance#2002|Vengeance]]'' en aplicándo-y a Angle el ''Rock Bottom''. The Rock defendió'l títulu con ésitu en ''Global Warning'' contra Triple H y [[Brock Lesnar]] en cubriendo a Triple H. Triple H salvó a The Rock dempués de que Lesnar intentara tende-y una emboscada dempués de la engarradiella. The Rock finalmente perdió'l títulu frente a Lesnar en ''[[SummerSlam (2002)|SummerSlam 2002]]'', acabando col so postreru reináu. ==== 2003-2004 ==== Nel 2003, volvióse ''[[heel]]'' por cuenta de qu'alióse otra vegada con [[Vince McMahon]] y estableció un feudu con [[Hurricane Helms]] al qu'atacó nun episodiu de RAW. En ''No Way Out 2003'' ganó a [[Hulk Hogan]]. The Rock Participó nuna ''Battle Royal'' que daría una oportunidá pol [[WWE World Heavyweight Championship|Campeonatu Mundial Pesu Pesáu]] en ''[[WrestleMania XIX]]'' ante [[Paul Levesque|Triple H]], The Rock tuvo ente los 2 finalistes pero foi esaniciáu por [[Booker T]]. En ''[[WrestleMania XIX]]'', The Rock enfrentóse y ganó a Stone Cold; esa foi la última batalla oficial de Stone Cold. A otru día, The Rock celebraba la so victoria en mediu del ring nel programa de ''[[WWE Raw|RAW]]'' cuando [[Bill Goldberg|Goldberg]] atayar atacándolo con una "''[[Movimientos de llucha llibre profesional#S|Spear]]''", pa depués dici-y qu'él yera la so nueva víctima y asina enfrentase dambos en ''[[WWE Backlash#2003|Backlash 2003]]''. Vince depués cute a Goldberg y dexar baltáu nel suelu. Goldberg ganó a Rock en ''Backlash'', siendo este'l so últimu combate en lluches singles. En ''Highlight Reel 2003'' volver por tercer vegada ''[[face]]'' yá que se enfeudó con [[Jason Reso|Christian]] y [[Chris Jericho]] y volvióse amigu de [[Booker T]]. Nel 2004 The Rock fixo un curtiu regresu p'ayudar al so antiguu compañeru [[Mick Foley]] contra los sos enemigos (el grupu [[Evolution (WWE)|Evolution]]). El grupu formáu por Foley y The Rock, '''[[Rock 'n' Sock Connection]]''', axuntar por un día, en ''[[WrestleMania XX]]'', onde fueron ganaos polos miembros de Evolution, [[Randy Orton]], [[Ric Flair]] y [[Dave Batista|Batista]]. Fixo apaición nun episodiu de ''RAW'' volviéndose amigu d'[[Eugene (lluchador)|Eugene]] y estableciendo un nuevu feudu con [[Jonathan Coachman]]. Foi anfitrión d'un "Pie-Eating Contest" mientres el WWE Diva Search y terminó la serie de sesiones aplicándo-y a [[Jonathan Coachman]] un ''Rock Bottom'' y un ''People's Elbow''. ==== Apaiciones esporádiques (2004-2010) ==== [[Ficheru:Rock greeting.jpg|thumbnail|220px|The Rock ante unu fans en 2006.]] The Rock fixo apaiciones ocasionales hasta l'añu 2004 en ''[[WrestleMania XX]]'', cuando'l ''[[Storyline#S|storyline]]'' xira en redol a [[Mick Foley]] que lo traxo de nuevu p'ayudar nel so [[Terminos de Llucha Llibre#F|feudu]] con [[Evolution (llucha llibre)|Evolution]] ([[Ric Flair]], [[Randy Orton]], [[Triple H]] y [[David Bautista, Jr.|Batista]]).<ref name="wwebio">{{cita web |url=http://www.wwe.com/superstars/wwealumni/therock/bio/ |títulu=The Rock's WWE Alumni Profile |fechaaccesu=16 de febreru de 2011 |editor=[[World Wrestling Entertainment]] |idioma=inglés }}</ref> Un segmentu d'humor nel ring arreyando a The Rock presentando la so propia versión de "''This Is Your Life''" por Foley, el 8 de marzu en ''RAW''.<ref name="owwpro"/><ref>{{cita web |url=http://www.onlineworldofwrestling.com/results/raw/040308.html |títulu=RAW results – March 8, 2004 |fechaaccesu=23 de febreru de 2011 |editor=Online World of Wrestling |idioma=inglés }}</ref> The Rock axuntar con Foley dempués de cinco años, como la '''[[Rock 'n' Sock Connection]]'''. El dúu llegó a perder frente a Orton, Flair y Batista en ''WrestleMania XX'' nun ''[[Tipos de combates de llucha llibre profesional#Handicap match|handicap match]]'' cuando Orton cubrió a Foley al aplica-y un ''[[Cutter (llucha llibre)#Jumping cutter|RKO]]''.<ref name="owwpro"/><ref name="wmxx">{{cita web |url=http://www.wwe.com/shows/wrestlemania/history/wm20/results/ |títulu=WrestleMania XX official results |fechaaccesu=23 de febreru de 2011 |editor=WWE |idioma=inglés }}</ref> Tres esi eventu The Rock namái apaeció en forma civil; esto ye, ensin lluchar, la so última intervención foi una selmana enantes de [[WrestleMania 23]] per mediu de la pantalla titánica na cual él mentó que l'home que diba terminar siendo [[rapáu]] na ''Battle of Billonaries'' diba ser [[Vince McMahon]] lo cual terminó siendo ciertu. El [[29 de marzu]] de [[2008]], The Rock tuvo na Ceremonia d'Inducción del [[WWE Salon de la Fama#Hall of Fame 2008|Salón de la Fama]] del 2008, ya indució al so padre [[Rocky Johnson]] y al so güelu [[Peter Maivia|High Chief Peter Maivia]]. El [[2 d'ochobre]] del 2009, nel décimu aniversariu de ''[[SmackDown]]'', The Rock fixo una apaición especial nun videu pre-grabáu, onde saludó a los sos fans y anunció qu'habría un nuevu [[WWE World Heavyweight Championship|Campeón Mundial Pesu Pesáu]] nel eventu ''[[WWE Hell in a Cell|Hell in a Cell]]'', nel cual el títulu camudó de manes del entós campeón [[CM Punk]] al [[The Undertaker]], quien llogró la victoria. ==== 2011-2012 ==== [[Ficheru:The rock en WM !!!!.jpg|thumb|250px|left|The Rock mientres el so discursu d'introducción en ''[[WrestleMania XXVII]]''.]] El 14 de febreru de 2011, dempués de siete años, fixo'l so regresu físicu a ''RAW''. Esa nueche presentóse como'l anfitrión de ''[[WrestleMania XXVII]]''. Amás, mientres la so promo, faltó en repitíes ocasiones a [[John Cena]].<ref>http://www.businessinsider.com/the-rock-is-the-wrestlemania-27-guest-host-2011-2</ref><ref>http://wrestlinglatino.com/wwe/confirmado-dwayne-%E2%80%9Cthe-rock%E2%80%9D-johnson-guest-host-de-wrestlemania-27/</ref> Mientres les selmanes siguientes intercambió insultos con [[John Cena]] por [[Twitter]]. Na edición de ''RAW'' del 28 de marzu faltó a [[John Cena]] que dempués apaeció pa responde-y, mentanto [[Mike Mizanin|The Miz]] apaeció pa faltar a Cena que foi atacáu por [[Kevin Kiley|Alex Riley]]. The Rock aplicó-y un ''People's Elbow'' a The Miz; darréu dempués, Cena sosprender por detrás, aplicándo-y un ''Attitude Adjustment''. En ''Wrestlemania XXVII'' The Rock foi'l anfitrión ya intervieno na engarradiella ente The Miz y John Cena, ordenó volver a entamar la llucha qu'acabara n'empate per doble "count-out" y fizo que fora ensin descalificación y aplicó-y un ''Rock Bottom'' a John Cena, ganando The Miz la llucha y reteniendo el Campeonatu de la WWE, pero depués de la llucha The Rock volvió al cuadriláteru y aplicó-y a The Miz un ''People Elbow'', rematando'l ''Wrestlemania''. Na edición de ''Raw'' del 4 d'abril Dwayne retó a John Cena pa una llucha en ''[[WrestleMania XXVIII]]'' llucha que Cena aceptó. Nel ''Monday Night Raw'' del 2 de mayu, celebró'l so 39 cumpleaños. Mientres el programa apaeció delles vegaes, dialogando con delles figures de la WWE. Recibió un pastel per parte de [[Vickie Guerrero]] y [[Dolph Ziggler]] d'onde salió [[Mae Young]]. Darréu, estos riéronse d'ella. The Rock, fíxo-yos callar besándose cola ex-lluchadora. La nueche terminó con Johnson en metá del ring arrodiáu de confeti y globos. [[Ficheru:The Rock celebrating Wrestlemania 28.jpg|thumb|250px|The Rock celebrando la so victoria contra [[John Cena]] en ''[[Wrestlemania XXVIII]]''.]] Dempués de dellos meses inactivu, [[John Cena|Cena]] escoyólu como compañeru nun combate en ''[[Survivor Series (2011)|Survivor Series]]'' pa enfrentase a The Awesome Truth ([[The Miz]] & [[R-Truth]]). Nel eventu, él y Cena alzar cola victoria, pero dempués del combate, aplicó-y un "Rock Bottom" a Cena. Tres esto, dexó d'apaecer na ''WWE'' hasta principios de 2012, cuando él y Cena volvieron a entamar el so feudu, teniendo ataques verbales enantes del so enfrentamientu mientres los episodios de ''RAW''. En ''[[WrestleMania XXVIII]]'', The Rock ganó a Cena dempués d'un "Rock Bottom". A otru día en ''[[WWE RAW|RAW]]'', dambos contendentes amosáronse respetu y The Rock despidióse prometiendo tornar pa dir a pol [[Campeonatu de la WWE]]. El [[23 de xunetu]] nel ''[[WWE Raw|RAW 1000th Episode]]'', tornó atayando a [[Daniel Bryan]] y [[CM Punk]], p'anunciar qu'en ''[[Royal Rumble (2013)|Royal Rumble 2013]]'' va dir a pol [[Campeonatu de la WWE]], sea quien sía'l campeón nesi momentu. Esa mesma nueche, allegó a salvar a Cena d'un ataque de [[The Big Show]], pero foi atacáu por CM Punk.<ref>{{cita web|apellíu=Ferrera|nome=Tom|títulu=Raw 1,000 results: John Cena failed to win the WWE Title; The Rock floored by CM Punk|url=http://www.wwe.com/shows/raw/2012-07-23/raw-1000-results/page-10|editorial=[[WWE]]|fecha=23 de xunetu de 2012|fechaaccesu=23 de xunetu de 2012}}</ref> ==== 2013-2014 ==== Fixo'l so tornó'l [[7 de xineru]] en ''[[WWE Raw|RAW]]'' pa falar col Campeón de la WWE [[CM Punk]], y enantes d'eso, esa mesma nueche apautárase oficialmente la so engarradiella pol [[WWE Championship|Campeonatu de la WWE]] nel ''[[Royal Rumble (2013)|Royal Rumble 2013]]''. Mientres les selmanes siguientes hubo engarradielles verbales y fregaos, The Rock aplíco-y dos ''Rock Bottoms'' a CM Punk. En ''[[Royal Rumble (2013)|Royal Rumble]]'' na so llucha contra Punk interfirió [[The Shield (llucha llibre)|The Shield]] atacando a The Rock aplicándo-y una "Powerbomb" sobre una mesa, faciendo que Punk retuviera'l so campeonatu, sicasí, apaeció [[Vince McMahon]] p'arrampuña-y el títulu a Punk pero The Rock pidió que'l combate reiniciárase, cosa que McMahon aceptó, The Rock ganó'l [[WWE Championship|Campeonatu de la WWE]] depués de ganar a [[CM Punk]] con un ''People's Elbow'' y nuevamente en [[Elimination Chamber]] con un ''Rock Bottom''. El [[18 de febreru]] en ''[[WWE Raw|RAW]]'' introdució un nuevu diseñu del [[WWE Championship|campeonatu de la WWE]], dexando aparte l'antiguu diseñu del títulu desenvueltu por [[John Cena]] años tras. [[Ficheru:Hogan Rock and Austin WrestleMania XXX.jpg|thumb|The Rock, xunto a [[Steve Austin]] y [[Hulk Hogan]] faciendo una promo especial na apertura de [[WrestleMania 30]].]] El [[7 d'abril]] nel eventu principal de ''[[WrestleMania XXIX]]'', ye ganáu por [[John Cena]] dempués de fallar un ''Rock Bottom'' y ésti aplicára-y un ''Attitude Adjustment'', al rematar la batalla dieron la mano y abrazáronse como amuesa de respetu, terminando asina aparentemente'l [[Términos de llucha llibre profesional#F|feudu]] ente ellos. A pesar de ser alvertíu nel episodiu de RAW, dempués de Wrestlemania, The Rock nun taba presente, por cuenta de una legitima mancadura cola que laude cargando dende Wrestlemania, onde se mancara'l so [[abdominal]] y, los sos [[tendones]] hasta'l so [[maxana]]. El xeneral mánager de Smackdown, [[Booker T]] afirmó'l derechu de The Rock, a una revancha, sicasí, The Rock dixo que'l so combate en Wrestlemania, probablemente seria'l so últimu combate. Un añu dempués, en [[WrestleMania XXX]], apaeció xunto a [[Stone Cold Steve Austin]] y [[Hulk Hogan]] faciendo un segmentu. El 7 d'ochobre remaneció pa someter al lluchador [[Rusev]]. El 10 d'ochobre nel programa Smackdown atopar con Triple H nel camarín y falaron de les sos lluches y victories. ==== 2015-presente ==== [[Ficheru:WrestleMania_31_stage.jpg|130px|thumb|left|[[Dwayne Johnson|The Rock]] faciendo la so entrada en WrestleMania 31]] [[The Rock]] tornó en Royal Rumble 2015 pa salvar a [[Roman Reigns]] del ataque del [[Big Show]] y [[Kane]]. Y apaeció en Wrestlemania 31 revelándose a Triple H y Stephanie Mcmahon en compañía de la lluchadora d'Artes Marciales Mistes, [[Ronda Rousey]] == En llucha == [[Ficheru:The Peoples Elbow.jpg|thumb|250px|The Rock preparando'l ''People's Elbow'' a [[John Cena]].]] [[Ficheru:Jilted Groom Hits Rock Bottom.jpg|thumb|250px|The Rock aplicándo-y el so ''Rock Bottom'' a [[Daniel Bryan]].]] * '''[[Términos de llucha llibre profesional#F|Movimientos finales]]''' ** ''Rock Bottom''<ref name="wwebio"/> ([[Powerslam#Side slam|Lifting side slam]]) 1996-presente ** ''People's Elbow''<ref name="wwebio"/> / ''Corporate Elbow''<ref>{{cita web|url=http://slam.canoe.ca/SlamWrestlingWM15/wrestlemania_powell.html|títulu=Austin wins title at WM15|apellíu=Powell|nome=John|fechaaccesu=19 d'agostu de 2010|fecha=29 de marzu de 1999|obra=Slam! Sports|editorial=[[Canadian Online Explorer]]}}</ref> ([[Ataques de llucha llibre profesional#Feint|Feint]] [[Ataques de llucha llibre profesional#Leg drop|running delayed leg drop]] transicionado n'[[Ataques de llucha llibre profesional#Elbow drop|high-impact elbow drop]] con burlles) 1996-presente ** [[Sumisiones de llucha llibre profesional#Sharpshooter|Sharpshooter]],<ref name="owwpro"/> como tributu a Bret Hart 2002-presente ** [[Movimientos de llucha llibre profesional#Shoulderbreaker|Running shoulderbreaker]] 1995-1997 ** Back suplex side slam-1996-1997. * '''[[Términos de llucha llibre profesional#S|Movimientos de firma]]''' ** Clothlesline ** DDT ** Float over neckbreaker ** [[Movimientos de llucha llibre profesional#Shoulderbreaker|Running shoulderbreaker]]<ref name="owwpro"/> – 1997-2003 ** Spinebuster-Presente ** [[DDT (llucha llibre)#Float–over DDT|Float–over DDT]]<ref name="owwpro">{{cita web |url=http://www.onlineworldofwrestling.com/profiles/r/rock.html |títulu=The Rock Profile |fechaaccesu=16 de febreru de 2011 |editor=Online World of Wrestling |idioma=inglés }}</ref> ** [[Suplex#Snap suplex|Snap]] [[Suplex#Belly to belly suplex|overhead belly to belly suplex]]<ref name="owwpro"/> ** [[Neckbreaker#Swinging neckbreaker|Running swinging neckbreaker]]<ref name="owwpro"/> ** [[Ataques de llucha llibre profesional#Lariat|Running thrust lariat]]<ref name="owwpro"/> ** [[Movimientos de llucha llibre profesional#Fireman's carry drop|Samoan drop]]<ref name="owwpro"/> ** [[DDT (llucha llibre)#Snap DDT|Flowing snap DDT]]<ref name="owwpro"/> ** [[Powerslam#Scoop powerslam|Scoop slam]] ** [[Suplex#Fisherman suplex|Bridging fisherman suplex]] ** [[Kip-up]] ** [[Movimientos aéreos de llucha llibre profesional#Crossbody|Diving Crossbody]] * '''[[Términos de llucha llibre profesional#M|Mánagers]]''' ** [[Mark Henry]] ** [[Debra Marshall|Debra]] ** [[Vince McMahon]]<ref name="owwpro"/> ** [[Shane McMahon]]<ref name="owwpro"/> * '''Llamatos''' ** '''"The People's Champion"''' ** '''"The Most Electrifying Man in All/Sports Entertainment"''' ** '''"The Brahma Bull"''' ** '''"The Great One"''' ** '''"Rocky"''' ** "The Corporate Champion" == Campeonatos y llogros == [[Ficheru:Therockaswwfchampion.jpg|thumb|200px|The Rock como [[WWE Championship|Campeón de la WWF]] en [[2000]].]] [[Ficheru:WWE Champion The Rock 2013.jpg|thumb|200px|The Rock como [[WWE Championship|Campeón de la WWE]] en [[2013]], siendo'l so primer campeonatu en 10 años.]] * '''United States Wrestling Association ** USWA Tag Team Championship (2 vegaes) - con [[Bret Sawyer]] * '''[[World Wrestling Entertainment|World Wrestling Federation / Entertainment / WWE]] ** [[WWE World Heavyweight Championship|WWF/Y Championship/Undisputed WWE Championship]] ([[WWE Championship#Llista de campeones|8 vegaes]])<ref>{{cita web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/wwechampionship/3044541401|títulu=WWE Reign 1|fechaaccesu=11-mayu-08|obra=WWE.com}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/wwechampionship/3044541412|títulu=WWE Reign 2|fechaaccesu=11-mayu-08|obra=WWE.com}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/wwechampionship/30445414121|títulu=WWE Reign 3|fechaaccesu=11-mayu-08|obra=WWE.com}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/wwechampionship/304454141111|títulu=WWE Reign 4|fechaaccesu=11-mayu-08|obra=WWE.com}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/wwechampionship/304454140|títulu=WWE Reign 5|fechaaccesu=11-mayu-08|obra=WWE.com}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/wwechampionship/304454141121|títulu=WWE Reign 6|fechaaccesu=11-mayu-08|obra=WWE.com}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/wwechampionship/304454141122|títulu=WWE Reign 7|fechaaccesu=11-mayu-08|obra=WWE.com}}</ref> - <small>Séptimu reináu como [[WWE Undisputed Championship|Undisputed WWE Champion]]</small> ** [[WWE Intercontinental Championship|WWF Intercontinental Championship]] (2 [[WWE Intercontinental Championship#Llista de campeones|vegaes]])<ref>{{cita web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/intercontinental/322552|títulu=Intercontinental Reign 1|fechaaccesu=11-mayu-08|obra=WWE.com}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/intercontinental/322532|títulu=Intercontinental Reign 2|fechaaccesu=11-mayu-08|obra=WWE.com}}</ref> ** [[WWE World Tag Team Championship|WWF World Tag Team Championship]] ([[WWE World Tag Team Championship#Llista de campeones|5 vegaes]]) - con [[Mick Foley|Mankind]] (3),<ref>{{cita web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/worldtagteam/304454132135|títulu=WTT Reign 1 (w/Mankind)|fechaaccesu=11-mayu-08|obra=WWE.com}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/worldtagteam/304454132117|títulu=WTT Reign 2 (w/Mankind)|fechaaccesu=11-mayu-08|obra=WWE.com}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/worldtagteam/3044541321116|títulu=WTT Reign 3 (w/Mankind)|fechaaccesu=11-mayu-08|obra=WWE.com}}</ref> [[Mark Calaway|The Undertaker]] (1)<ref>{{cita web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/worldtagteam/304454132112212|títulu=WTT Reign 4 (w/Undertaker)|fechaaccesu=11-mayu-08|obra=WWE.com}}</ref> y [[Chris Jericho]] (1)<ref>{{cita web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/worldtagteam/3044541321134|títulu=WTT Reign 5 (w/Jericho)|fechaaccesu=11-mayu-08|obra=WWE.com}}</ref> ** [[WCW World Heavyweight Championship|WCW Championship/World Heavyweight Championship]] ([[WCW World Heavyweight Championship#Llista de campeones|2 vegaes]])<sup>1</sup><ref>{{cita web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/wcwchampionship/304454110223|títulu=WCW Reign 1|fechaaccesu=11-mayu-08|obra=WWE.com}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/wcwchampionship/30445411028|títulu=WCW Reign 2|fechaaccesu=11-mayu-08|obra=WWE.com}}</ref> ** [[Royal Rumble]] ([[Royal Rumble (2000)|2000]])<ref>{{cita web|url=http://www.wwe.com/shows/royalrumble/history/198811411/|títulu=Royal Rumble Winner '00|fechaaccesu=11-mayu-08|obra=WWE.com}}</ref> ** [[Triple Crown Championship|Triple Crown Champion]] ([[Triple Crown Championship#Llista Oficial de Campeones de los Trés Corones de la WWE|Sestu]]) * '''[[Pro Wrestling Illustrated]]''' ** [[PWI Match of the Year|Engarra del Añu]] (1999) <small>vs. [[Mick Foley|Mankind]] nun [["I Quit" match]] en [[Royal Rumble (1999)|Royal Rumble]]</small><ref name="pwimatchofyear">{{cita web|url=http://www.100megsfree4.com/wiawrestling/pages/pwi/pwimoty.htm|títulu=Pro Wrestling Illustrated Award Winners - Match of the Year|fechaaccesu=12 de mayu de 2008|editorial=Wrestling Information Archive}}</ref> ** PWI Engarradiella del añu (2002) <small>vs. [[Hulk Hogan]] en [[WrestleMania X-8]]</small><ref name="pwimatchofyear" /> ** [[PWI Most Popular Wrestler of the Year|Lluchador más Popular del Añu]] (1999, 2000)<ref name="pwipopular">{{cita web|url=http://www.100megsfree4.com/wiawrestling/pages/pwi/pwimpoty.htm|títulu=Pro Wrestling Illustrated Award Winners - Most Popular Wrestler of the Year|fechaaccesu=12 de mayu de 2008|editorial=Wrestling Information Archive}}</ref> ** [[PWI Wrestler of the Year|Lluchador del Añu]] (2000)<ref>{{cita web|url=http://www.100megsfree4.com/wiawrestling/pages/pwi/pwiwoty.htm|títulu=Pro Wrestling Illustrated Award Winners - Wrestler of the Year|fechaaccesu=12 de mayu de 2008|editorial=Wrestling Information Archive}}</ref> ** Asitiáu nel ''Nº103'' nos PWI 500 del 1997<ref>{{cita web|url=http://www.100megsfree4.com/wiawrestling/pages/pwi/pwi50097.htm|títulu=Wrestling Information - Archive - Pro Wrestling Illustrated Award Winners - PWI Top 500 in 1997|fechaaccesu=14-01-08|editorial=Pro Wrestling Illustrated}}</ref> ** Asitiáu nel ''Nº11'' nos PWI 500 del 1998<ref>{{cita web|url=http://www.100megsfree4.com/wiawrestling/pages/pwi/pwi50098.htm|títulu=Wrestling Information - Archive - Pro Wrestling Illustrated Award Winners - PWI Top 500 in 1998|fechaaccesu=14-01-08|editorial=Pro Wrestling Illustrated}}</ref> ** Asitiáu nel ''Nº5'' nos PWI 500 del 1999<ref>{{cita web|url=http://www.100megsfree4.com/wiawrestling/pages/pwi/pwi50099.htm|títulu=Wrestling Information - Archive - Pro Wrestling Illustrated Award Winners - PWI Top 500 in 1999|fechaaccesu=14-01-08|editorial=Pro Wrestling Illustrated}}</ref> ** Asitiáu nel ''Nº2'' nos PWI 500 del 2000<ref>{{cita web|url=http://www.100megsfree4.com/wiawrestling/pages/pwi/pwi50000.htm|títulu=Wrestling Information - Archive - Pro Wrestling Illustrated Award Winners - PWI Top 500 in 2000|fechaaccesu=14-01-08|editorial=Pro Wrestling Illustrated}}</ref> ** Asitiáu nel ''Nº14'' nos PWI 500 del 2001<ref>{{cita web|url=http://www.100megsfree4.com/wiawrestling/pages/pwi/pwi50001.htm|títulu=Wrestling Information - Archive - Pro Wrestling Illustrated Award Winners - PWI Top 500 in 2001|fechaaccesu=14-01-08|editorial=Pro Wrestling Illustrated}}</ref> ** Asitiáu nel ''Nº9'' nos PWI 500 del 2002<ref>{{cita web|url=http://www.100megsfree4.com/wiawrestling/pages/pwi/pwi50002.htm|títulu=Wrestling Information - Archive - Pro Wrestling Illustrated Award Winners - PWI Top 500 in 2002|fechaaccesu=14-01-08|editorial=Pro Wrestling Illustrated}}</ref> ** Asitiáu nel ''Nº76'' nos PWI 500 del 2003<ref>{{cita web|url=http://www.100megsfree4.com/wiawrestling/pages/pwi/pwi500yr.htm|títulu=Wrestling Information Archive - Pro Wrestling Illustrated's Top 500 Wrestlers of the PWI Years|fechaaccesu=14-01-08|editorial=Pro Wrestling Illustrated}}</ref> * '''[[Wrestling Observer Newsletter]]''' ** [[WON Best Box Office Draw|WON Lluchador que más dineru xenera]] - 2000 ** [[WON Best Box Office Draw|WON Lluchador que más dineru xenera]] - 2011 ** [[WON Best Box Office Draw|WON Lluchador que más dineru xenera]] - 2012 ** [[WON Best Gimmick|WON Meyor Gimmick]] (1999) Chanciosu ** [[WON Best on Interviews|WON Meyor n'Entrevistes]] 1999, 2000 ** [[WON Most Charismatic|WON Más Carismáticu]] - 1999-2002, 2011, 2012 ** [[WON Most Improved|WON Lluchador que más ameyoró]] - 1998 ** [[Wrestling Observer Newsletter Hall of Fame]] ([[Wrestling Observer Newsletter Hall of Fame#2007 inductees|Clase de 2007]]) ** Asitiáu n'en ''Nº15'' del WON Lluchador de la década (2000–2009)<ref name=WONWofD>{{cita web |url=http://superluchas.net/2010/08/03/segun-el-wrestling-observer%E2%80%A6-%C2%BFquienes-son-los meyores-los meyores-de-la-decada/|títulu=Según el Wrestling Observer… ¿Quién son los meyores los meyores de la década?|apellíu=Beltrán|nome=William|fecha=3 d'agostu de 2010|fechaaccesu=5 d'agostu de 2010|editorial= ''SuperLuchas'' Magacín | idioma=Spanish}}</ref> ** Asitiáu nel ''Nº3'' del WON Lluchador que más dineru xenera de la década (2000-2009)<ref name=WONWofD>{{cita web |url=http://superluchas.net/2010/08/03/segun-el-wrestling-observer%E2%80%A6-%C2%BFquienes-son-los meyores-los meyores-de-la-decada/|títulu=Según el Wrestling Observer… ¿Quién son los meyores los meyores de la década?|apellíu=Beltrán|nome=William|fecha=3 d'agostu de 2010|fechaaccesu=5 d'agostu de 2010|editorial= ''SuperLuchas'' Magacín | idioma=Spanish}}</ref> ** Asitiáu nel ''Nº4'' del WON Meyor n'entrevistes de la década (2000-2009)<ref name=WONWofD>{{cita web |url=http://superluchas.net/2010/08/03/segun-el-wrestling-observer%E2%80%A6-%C2%BFquienes-son-los meyores-los meyores-de-la-decada/|títulu=Según el Wrestling Observer… ¿Quién son los meyores los meyores de la década?|apellíu=Beltrán|nome=William|fecha=3 d'agostu de 2010|fechaaccesu=5 d'agostu de 2010|editorial= ''SuperLuchas'' Magacín | idioma=Spanish}}</ref> ** Asitiáu nel ''Nº2'' del WON Lluchador más carismáticu de la década (2000-2009)<ref name=WONWofD>{{cita web |url=http://superluchas.net/2010/08/03/segun-el-wrestling-observer%E2%80%A6-%C2%BFquienes-son-los meyores-los meyores-de-la-decada/|títulu=Según el Wrestling Observer… ¿Quién son los meyores los meyores de la década?|apellíu=Beltrán|nome=William|fecha=3 d'agostu de 2010|fechaaccesu=5 d'agostu de 2010|editorial= ''SuperLuchas'' Magacín | idioma=Spanish}}</ref> == Carrera como actor == [[Ficheru:DwyaneJohnson.jpg|thumb|left|200px|Johnson mientres una rueda de prensa de "[[El Rei Escorpión]]", la so primer película como protagonista.]] L'ésitu de Johnson nel cuadriláteru, dexó-y llegar a la popularidá, apaeciendo como convidáu nel cantar "It Doesn't Matter" (que ye una de les frases favorites de ''The Rock'' y del cantante de [[Rhythm and Blues|R&B]] [[Wyclef Jean]]), apaeció tamién nel videu pal cantar. Esi mesmu añu participó como convidáu nel programa ''[[Saturday Night Live]]'', presentando a los sos compañeros de llucha [[Triple H]], [[Paul Wight|The Big Show]], y [[Mick Foley]]. Según Johnson, l'ésitu del capítulu causó qu'empezara a recibir ufiertes de los estudios de Hollywood. Participó como actor invitáu nes series de televisión ''[[Star Trek: Voyager]]'' y ''[[That '70s Show]]''. La so primer apaición cinematográfica foi una curtia apaición nel filme ''[[The Mummy Returns]]'', l'ésitu de taquilla d'ésti, traxo a una precuela, ''[[El Rei Escorpión]]'', onde llogró'l papel principal. El so siguiente trabayu sería nel proyeutu de llargumetraxe ''[[Johnny Bravo]]'', pero la producción suspendióse. Dende'l so retiru de WWE en 2004, dexó la llucha y concentróse na so carrera cinematográfica. Sicasí la so empresa siguió vendiendo productos de la marca ''The Rock'' y Johnson suel apaecer nes presentaciones de los sos programes de televisión. Siguió coles sos apaiciones en cine, lluciendo los sos talentos y habilidaes deportives, como na película ''[[The Game Plan]]'', onde interpreta al griespu xugador de fútbol americanu ''Joe Kingman''; y na comedia ''[[Superagente 86 (película)]]'', como ''l'Axente 23'' Apaeció nel ''[[Guinness Book of World Records]]'' (2007), por ser l'actor que recibió'l sueldu más altu (5 millones de dólares), nel so primer rol cinematográficu. (''The Mummy Returns'') En [[2007]] tamién fixo un cameo na serie de [[Disney Channel]] ''[[Hannah Montana]]'' protagonizada por [[Miley Cyrus]] onde s'interpretaba a sigo mesmu mientres un episodiu. Foi'l presentador na ceremonia d'entrega de premios Oscar 2008, pa los meyores efeutos especiales. Foi tamién nomáu pal premiu [[Nickelodeon Kids' Choice Awards|Kids' Choice Awards]] 2008, pol so papel nel filme ''The Game Plan'', que finalmente ganó [[Johnny Depp]], por ''[[Pirates of the Caribbean: At World's End]]''. Collaboró na entrega del premiu ''Nickelodeon Kids' Choice Awards'' en marzu de 2009. En 2011 apaez na quinta película de la Saga Fast & Furious llamada [[Fast Five]] col papel del Axente Luke Hobbs, xuniéndose como actor principal xunto a [[Vin Diesel]] y [[Paul Walker]]. En 2012 apaez en ''[[Journey 2: The Mysterious Island]]'' xunto a [[Josh Hutcherson]], [[Vanessa Hudgens]], [[Luis Guzman]] y [[Michael Caine]]. Nel 2013 remanez na sesta película de ''[[The Fast and the Furious (película de 2001)|The Fast and the Furious]]'', xunto a [[Vin Diesel]] y a [[Paul Walker]] esta vegada en tercer llugar. Esi mesmu añu, y en 2014, confirmó pol mesmu y al traviés de [[DC Comics|DC Entertaiment]], que ta en negociaciones finales pa interpretar a un personaxe de DC Comics y [[New Line Cinema]].<ref>{{cita web|url=http://spinoff.comicbookresources.com/2014/03/25/dwayne-johnson-talks-up-hercules-teases-badass-dc-comics-role/|títulu=Dwayne Johnson Talks Up 'Hercules,' Teases 'Badass' DC Comics Role|fechaaccesu=25 de marzu de 2014|fecha=25 de marzu de 2014|editorial=&nbsp;}}</ref><ref>{{cita web|url=https://twitter.com/TheRock/status/448492293595881473?p=p|títulu=Twitter / TheRock: Myself & DC have agreed|fechaaccesu=13 d'agostu de 2014|fecha=25 de marzu de 2014|editorial=Twitter.com}}</ref><ref>{{cita web|url=https://twitter.com/TheRock/status/448503469591523328?p=p|títulu=Twitter / TheRock: Green Lantern (John Stewart)|fechaaccesu=13 d'agostu de 2014|fecha=25 de marzu de 2014|editorial=Twitter.com}}</ref> En 2015 participa na película Fast and Furious 7 onde llegó a pesar 141 kg de pesu. Dende 2011 col so papel en [[Fast Five]] la so fama y la so carrera como actor alzóse lo más alto, repitiendo en delles películes d'aición que fueron ésitu en taquilla, dalgunes como [[Pain & Gain]], [[G.I Joe: Retaliation]], [[Snitch]], [[San Andrés]], [[Fast and Furious]] etc. Ye conocíu pol so aspeutu musculado, la so cabeza rapada, y la so voz caltriante. Unu de los meyores actores d'anguaño, sobremanera del xéneru d'aición y aventures. rellacionóse-y con un papel en [[The Expendables 4]] de [[Sylvester Stallone]], pero enagora son namái rumores. La so carrera como actor na pequeña pantalla basar en cameos en series, amás de la so participación nel programa de retresmisión de la ''[[WWE]]'' como lluchador. Anguaño ye'l protagonista de la serie de televisión de la cadena norteamericana [[HBO]] ''[[Ballers]]'' na qu'interpreta a Spencer Strasmore, un deportista retiráu qu'agora se dedica a ayudar a los deportistes de elite por que non desperdicien el dineru ganáu en xordies y alloñar de los escándalos. La serie tuvo una gran acoyida pol públicu estauxunidense. N'España la serie retresmitir por [[HBO]] al traviés de servicios de televisión per cable o satélite. == Filmografía == [[Ficheru:Dwayne Johnson.jpg|thumb|200px|Johnson xunto a [[Eric Borgman]].]] {| {{tablaguapa}} |+ Películes ! Añu ! Títulu ! Personaxe |- | [[1999]] |''Beyond the Mat'' | Él mesmu |- | [[2001]] | ''[[The Mummy Returns]]'' | Mathayus, El rei escorpión |- | rowspan="2"| [[2002]] |''[[Longshot]]'' | The Mugger |- | ''[[The Scorpion King]]'' | Mathayus, El rei escorpión |- | [[2003]] | ''[[L'ayalga del Amazones|The Rundown]]'' | Beck |- | [[2004]] | ''[[Walking Tall (película de 2004)|Walking Tall]]'' | Chris Vaughn |- | rowspan="2"| [[2005]] | ''[[Be Cool]]'' | Elliot Wilhelm |- | ''[[Doom: la puerta del infiernu|Doom]]'' | Mahonin "Sarge" Semper |- | rowspan="2"| [[2006]] | ''[[Southland Tales]]'' | Boxer Santaros |- | ''[[Gridiron Gang|Un xuegu contra'l destín]]'' | Sean Porter |- | rowspan="2"| [[2007]] | ''[[Reno 911!: Miami]]'' | Axente Rick Smith |- | ''[[The Game Plan]]'' | Joe Kingman |- | [[2008]] | ''[[Superaxente 86 (película)|Get Smart]]'' | Axente 23 |- | rowspan="2"| [[2009]] | ''[[El monte embruxáu | Race to Witch Mountain]]'' | Jack Bruno |- | ''[[Planet 51]]'' | Capt. Charles 'Chuck' Baker ([[voz]]) |- |rowspan="4"| [[2010]] || ''[[Tooth Fairy|Fada per accidente]]'' || Derek Thompson / Rompedientes |- |''[[Faster (película de 2010)|Faster]]'' || James Cullen / Conductor |- |''[[The Other Guys]]'' || Detective Christopher Danson |- |''[[You Again]]'' || Oficial aereu |- | [[2011]] || ''[[Fast Five]]'' || Lucas "Luke" Hobbs |- | [[2012]] || ''[[Journey 2: The Mysterious Island|Viaxe 2: La Islla Misteriosa]]'' || Hank Parsons |- |rowspan="5"| [[2013]] || ''[[Snitch (film)|Snitch]]'' || John Matthews |- |''[[G.I. Joe: Retaliation]]'' || Marvin Hinton / Roadblock |- |''[[Pain & Gain]]'' || Paul Doyle |- |''[[Fast & Furious 6]]'' || Lucas "Luke" Hobbs |- |''[[Empire State]]'' || Detective Jerry Ransome |- | [[2014]] || ''[[Hercules: The Thracian Wars|Hercules]]'' || [[Hercules]] |- | rowspan="2"| [[2015]]||''[[Fast & Furious 7]]'' || Lucas "Luke" Hobbs |- | ''[[San Andreas (película)|San Andreas]]'' || Raymond "Ray" Gaines |- | rowspan="2"| [[2016]] || ''[[Central Intelligence (película)|Central Intelligence]]'' || Bob Stone / Robbie Weirdicht |- | ''Moana'' || Maui |- | rowspan="3"| [[2017]] || ''[[The Fate of the Furious|Fast & Furious 8]]'' || Lucas "Luke" Hobbs |- | ''[[Baywatch (film)|Baywatch]]'' || Mitch Buchannon |- | ''[[Jumanji: Welcome to the Jungle]]'' || Dr. Smolder Bravestone (Spencer Gilpin) |- | rowspan="2"| [[2018]] || ''Rampage (2018 film)''|| Davis Okoye |- | ''[[Skyscraper (2018 film)|Rascacielos]]''|| Will Sawyer |- | [[2019]] || ''Shazam'' || Teth-Adam / [[Black Adam]] |- | En rodaxe || ''[[Jungle Cruise (film)|Jungle Cruise]]'' || Frank |- |} {| {{tablaguapa}} |+ Televisión ! Añu ! Títulu ! Personaxe ! Notes |- | rowspan="2"| [[1999]] | ''[[That '70s Show]]'' | [[Rocky Johnson]] | Episodiu: "That Wrestling Show" |- | ''[[La Rede (serie)|La Rede]]'' | Brody | Episodiu: "Last Man Standing" |- | rowspan="1"| [[2000]] | ''[[Star Trek: Voyager]]'' | The Champion | Episodiu: "[[Tsunkatse]]" |- | 2000, 2002,<br>2009, 2015,<br>2017 | ''[[Saturday Night Live]]'' | Él mesmu (convidáu) | 5 episodios |- | rowspan="2"|2007 |''[[Cory in the House]]'' | Él mesmu | Episodiu: "Never the Dwayne Shall Meet" |- | ''[[Hannah Montana]]'' | Él mesmu | Episodiu: "Don't Stop Til You Get the Phone" |- | 2009 | ''[[Wizards of Waverly Place]]'' | Él mesmu | Episodiu: "Art Teacher" |- | rowspan="2"|2010 | ''[[Transformers: Prime]]'' | [[Cliffjumper]] (voice) | Episodiu: "Darkness Rising, Part 1" |- | ''[[Family Guy|Padre de familia]]'' | Él mesmu | Episodiu: "[[Big Man on Hippocampus]]" |- | 2013 |''[[The Hero (2013 serie de TV)|The Hero]]'' | Él mesmu |- | 2014 | ''[[Wake Up Call (2014 serie de TV)|Wake Up Call]]'' | Él mesmu |- | 2015-presente | ''[[Ballers]]'' | Spencer Strasmore |- | 2017 | ''[[Lifeline (serie web)|Lifeline]]'' | Él mesmu | Episodiu: "In 33 Days You'll Die" |} == Discografía == {|class="wikitable sortable" |- ! Añu !! Cantar !! Álbum |- | 2000 || "[[It Doesn't Matter (Wyclef Jean song)|It Doesn't Matter]]" || ''[[The Ecleftic: 2 Sides II a Book]]'' |- | 2001 || "Pie" || ''[[WWF The Music, Vol. 5]]'' |- | 2005 || "[[You Ain't Woman Enough]]" || Banda sonora de ''[[Be Cool]]'' |- | 2010 || "[[Wind Beneath My Wings]]" || Banda sonora de ''[[Tooth Fairy (2010 film)|Tooth Fairy]]'' |- | 2012 || "[[What a Wonderful World]]" || Banda sonora de ''[[Journey 2: The Mysterious Island]]'' |- | 2016 || "You're Welcome" || Banda sonora de ''[[Moana (2016 film)|Moana]]'' |} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.nndb.com/people/062/000028975/ Ficha na NNDB] * [https://www.imdb.com/name/nm0425005/ Ficha] na [[IMDb]] * {{Twitter|TheRock}} * [https://www.facebook.com/DwayneJohnson Páxina oficial] en [[Facebook]] * [http://www.youtube.com/user/therock Canal oficial] en [[YouTube]] * [http://www.wwe.com/superstars/therock Perfil] na [[WWE]] * [http://www.weibo.com/therockjohnson Cuenta oficial] en [[Sina Weibo|Weibo]] {{NF|1972||Johnson, Dwayne}} [[Categoría:Actores y actrices de California]] [[Categoría:Xugadores de fútbol americanu d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Lluchadores profesionales d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Artistes marciales]] 3ihapex029hppuskykxbjthijyd6lsm Orlando Jones 0 57289 3707578 3615402 2022-08-16T16:49:05Z Omarete 35 removed [[Category:Actores afroamericanos]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{tradubot|Orlando Jones}} {{persona}} '''Orlando Jones''' {{nym}} ye un actor d'Estaos Xuníos conocíu por ser parte del repartu de ''[[MADtv]]'' y el so papel de voceru del [[7up]] dende 1999 hasta 2002. == Biografía == De madre [[República Dominicana|dominicana]] y padre [[afroamericanu]], Jones nació en Mobile. El so padre foi [[Grandes Lligues de Béisbol|ex-xugador profesional de béisbol]] con [[Philadelphia Phillies]]. Camudar a [[Mauldin]], [[Carolina del Sur]] onde se graduó nel institutu de Mauldin en 1985. Les sos primeres esperiencies nel mundu de la interpretación foi'l papel d'home llobu nuna casa encantada en collaboración pa recaldar dineru pal baille junior/senior del institutu. Jones ingresó na universidá de Charleston y abandonó los sos estudios en 1990 ensin terminar la carrera. En busca del so interés pola industria del entretenimientu, Jones creó la so propia compañía productora, Homeboy's Productions and Advertising. En 1987 llogró'l so primer trabayu como guionista pa la comedia de [[National Broadcasting Company|NBC]] ''[[A Different World]]'' onde consiguió un pequeñu papel na quinta y última temporada. Mientres 1992 y 1993, Jones tuvo na serie de [[Fox Broadcasting Company|FOX]] ''[[Roc (serie de televisión)|Roc]]'' y en 1993 co-produció ''[[The Sinbad Show]]''. Tamién realizó una curtia apaición en ''[[Herman's Head]]'' en 1992. ==Filmografía== {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#CCCCCC" ! Añu !! Títulu !! Papel |- | [[2011]] || ''[[ Seconds Apart]]'' || Detective Lampkin |- | [[2009]] || ''[[The Vampire's Assistant]]'' || Alexander Ribs |- |rowspan="2"| [[2007]] || ''[[Primeval]]'' || Steve Johnson |- |''[[I Think I Love My Wife]]'' || Nelson (Inacreditado) |- |rowspan="1"| [[2006]] || ''[[Looking for Sunday]]'' || Einstein Steinberg |- | [[2004]] || ''[[House of D]]'' || Superfly |- |rowspan="2"| [[2003]] || ''[[Runaway Jury]]'' || Russell |- | ''[[Biker Boyz]]'' || Soul Train |- |rowspan="2"| [[2002]] || ''[[Drumline]]'' || Dr. Lee |- | ''[[La máquina del tiempu (película de 2002)|The Time Machine]]'' || Vox |- |rowspan="3"| [[2001]] || ''[[Evolution (película)|Evolution]]'' || Prof. Harry Phineas Block |- | ''[[Dime que nun ye verdá]]'' || Dig McCaffrey |- | ''[[Double Take]]'' || Daryl Chase |- |rowspan="4"| [[2000]] || ''[[Bedazzled]]'' || Daniel/Dan/Danny, Esteban, Beach Jock, Lamar Garrett, Dr. |- | ''[[Chain of Fools (película)|Chain of Fools]]'' || Miss Cocoa |- | ''[[The Replacements]]'' || Clifford Franklin |- | ''[[From Dusk till Dawn 3: The Hangman's Daughter]]'' || Ezra Traylor |- |rowspan="5"| [[1999]] || ''[[Magnolia (película)|Magnolia]]'' || Worm |- | ''[[Liberty Heights]]'' || Little Melvin |- | ''[[Office Space]]'' || Steve, Magacín Salesman |- | ''[[New Jersey Turnpikes]]'' || |- | ''[[Waterproof]]'' || Natty Battle |- | [[1998]] || ''[[Woo]]'' || Sticky Asonsañes |- |rowspan="2"| [[1997]] || ''[[In Harm's Way]]'' || Andre |- | ''[[Sour Grapes]]'' || Bum |} ==TV== {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#CCCCCC" ! Añu !! Títulu !! Papel !! Observaciones |- | 2014 || ''[[Sleepy Hollow]]'' || Frank Irvin || Capitán Policía || |- |rowspan="3"| 2008 || ''[[Pushing Daisies]]'' || Magnus Olsdatter || |- | ''[[New Amsterdam (serie de televisión)|New Amsterdam]]'' || Harold Wilcox || |- | ''[[Everybody Hates Chris]]'' || Clint Huckstable || |- | 2007 || ''[[Men in Trees]]'' || George Washington || |- | 2006 || ''[[The Evidence]]'' || Cayman Bishop || |- |rowspan="3"| 2003 || ''[[The Bernie Mac Show]]'' || Party Planner || |- | ''[[The Orlando Jones Show]]'' || Él mesmu Presentador |- | ''[[Girlfriends]] '' || Dr. Darren Lucas || |- | 2000 || ''[[HBO First Look]]'' || Él mesmu Presentador |- | 1995 - 1997 || ''[[MADtv]]'' || Dellos personaxes ||Programa de sketches |- | 1994 - 1995|| ''[[Sound fX]]'' || Él mesmu Presentador |- |rowspan="2"| 1992 || ''[[A Different World]]'' || Troy Douglas || |- | ''[[Herman's Head]]'' || Policía || |} ==Doblaxe== {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#CCCCCC" ! Añu !! Títulu !! Papel !! Observaciones |- | 2006 || ''[[The Adventures of Chicu and Guapu]]'' || Mozu, Guapu ||Serie animada |- | 2005 || ''[[L.A. Rush]]'' || Ty Malix || Videoxuegu |- |rowspan="2"| 2004 || ''[[Father of the Pride]]'' || Snack || Serie de TV |- | ''[[Halo 2]]'' || Marine Sergeant Banks || Videoxuegu |- | 1997 || ''[[King of the Hill]]'' || Kidd Mookie ||Serie animada |- | 1993 || ''[[Yuletide in the 'hood]]'' || ||Serie de TV |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://orlandojones.com/ Website oficial] * {{IMDb nome}} * [http://archive.is/20130103180929/http://www.hollywood.com/celebs/fulldetail/id/187157 Biography, Filmography and Photos] at Hollywood.com {{NF|1968||Jones, Orlando}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Actores y actrices de doblaxe d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones d'Alabama]] [[Categoría:Persones de Carolina del Sur]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] jp6zo8eib47odup9kczv5ejjex6quiv Sam Jones III 0 57290 3707579 3503011 2022-08-16T16:49:58Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Sam Jones III}} {{persona}} '''Samuel L. Jones III''' {{nym}} ye un actor d'Estaos Xuníos. Más conocíu por interpretar el papel de [[Pete Ross]] na serie de televisión [[Smallville]]. == Biografía == Mientres la so mocedá actuó en dellos comerciales locales, pero foi tando en [[Los Angeles]], de vacaciones con un amigu, cuando decidió que la so carrera seria l'actuación, por ello, dempués de graduase, Sam foi vivise a [[Hollywood]] pa siguir el so suañu y convertilo en realidá. El so primer papel foi como convidáu nel programa [[NYPD Blue]], nel cual interpreto un mozu problemáticu que roba una pistola y l'oculta nel trubiecu de la so fía. De magar, la so carrera empezó a crecer. Les sos apaiciones inclúin una participación en [[CSI (serie de televisión)|CSI]], onde interpreta a un mozu que mata por fuercia a una moza, entós repara como'l so güelu echa la culpa. Tamién apaeció en [[Judging Amy]], como un mozu del cual abusen sexualmente. Jones tamién apaeció en dos episodios de la nueva serie [[The Nightmare Room]], que tresmítese por [[WB Kids]]. En 2002 terminó de grabar actuaciones en dos películes, [[Zigzag]], onde interpreta a un mozu autista de 15 años, y [[Snipes]] na cual interpreta a un padre adictu al crack, asina mesmu, foi convidáu a interpretar dellos personaxes en delles series de televisión. La so actuación como [[Pete Ross]], el meyor amigu de [[Clark Kent]] nel drama d'aición y aventures de Warner Chanel [[Smallville]] marca'l so debú como protagonista nuna serie. Sam tuvo un papel recurrente n'[[ER (serie de televisión)|ER]] interpretando'l papel del fíu de [[Danny Glover]] y l'hermanu de [[Mekhi Phifer]]. Tamién protagoniza la película fecha pa televisión [[For One Night]], estrenada en Lifetime en febreru de 2006 y va apaecer en “7th Heaven” de WB. El vive anguaño en Los Angeles y cuando nun ta trabayando, Jones pasa'l so tiempu llibre xugando baloncestu. Sam Jones empezó la primer temporada de la serie ''[[Blue Mountain State]]'' como unu de los sos protagonistes pero'l so papel foi esaniciáu pa la segunda temporada por cuenta de los sos problemes llegales.<ref>{{cita noticia|nome=Morgan|apellíos=Jeffery|títulu=Sam Jones departs 'Blue Mountain State'|url=http://www.digitalspy.co.uk/ustv/news/a276992/sam-jones-departs-blue-mountain-state.html|fecha=15 de setiembre de 2010|fechaaccesu=30 de setiembre de 2012}}</ref> == Arrestu == N'ochobre de 2009 Jones foi deteníu por axentes de la [[Drug Enforcement Administration|DEA]] por cargos de tráficu de drogues. Foi acusáu de posesión de drogues con mires de tráficar con elles.<ref>{{cita noticia|nome=News.com.au|títulu=Smallville star in drug bust|url=http://www.news.com.au/breaking-news/world/smallville-star-in-drug-bust/story-y6frfkui-1225789800489|fecha=22 d'ochobre de 2009|fechaaccesu=30 de setiembre de 2012}}</ref> El 16 d'avientu de 2010 declaróse culpable de combalechadura pa vender más de 10.000 pastillas d'[[oxicodona]]. Jones foi la "conexón en Hollywood" d'un casu de compra illegal y distribución de la droga, acordies con los documentos presentaos nel Tribunal del Distritu d'Estaos Xuníos. Por estos cargos se enfretaba a 20 años nuna prisión federal.<ref>{{cita noticia|nome=Beverly Hills Courier|títulu=Former ‘Smallville' Actor Pleads Guilty in Oxycodone Bust|url=http://bhcourier.com/former-smallville-actor-pleads-guilty-in-oxycodone-bust/2010/12/16|fecha=16 d'avientu de 2010|fechaaccesu=30 de setiembre de 2012}}</ref> El [[22 de xunu]] de [[2011]] foi sentenciáu a 366 díes nuna prisión federal, recibiendo la indulxencia del xuez debíu al "papel secundariu" que representaba na trama. Los fiscales federales solicitaren en primer instancia una pena de prisión de cinco años.<ref>{{cita noticia|nome=[[Daily News]]|títulu='Smallville' actor Sam Jones sentenced to jail|url=http://blackactors.net/2011/06/smallville-actor-sam-jones-sentenced-to-jail/|fecha=23 de xunu de 2011|fechaaccesu=30 de setiembre de 2012}}</ref> El [[6 d'avientu]] de [[2011]] empezó a cumplir la so condena na prisión Lompoc Correctional Complex de [[California]]. Darréu foi treslladáu a una instalación correccional federal en Long Beach, tamién en California. La fecha de puesta en llibertá prevista ye'l 12 d'ochobre de 2012.<ref>{{cita web|autor=[[Axencia Federal de Prisiones]]|títulu=Inmate Locator - Samuel Jones III|url=http://www.bop.gov/iloc2/InmateFinderServlet?Transaction=IDSearch&needingMoreList=false&IDType=IRN&IDNumber=57270-112&x=0&y=0|fechaaccesu=30 de setiembre de 2012|idioma=inglés}}</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{enllaces persona}} {{NF|1983||Jones, Sam, Iii}} [[Categoría:Actores y actrices de Massachusetts]] [[Categoría:Narcotraficantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Boston]] izbu1zxhnfow11lru0ayirepezg34ya Kathryn Joosten 0 57295 3707618 3656895 2022-08-16T18:36:41Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Kathryn Joosten}} {{persona}} '''Kathryn Joosten''' {{nym}}<ref name=UOL>{{cita web |url=http://televisao.uol.com.br/noticias/redacao/2012/06/02/cancer-mata-atriz-de-desperate-housewives-dois-dias-antes-de-ela-morrer-na-serie.htm|fechaaccesu=2 de xunu de 2012|enllaceautor=www.uol.com.br|idioma=portugués}}</ref> foi una [[actriz]] d'[[Estaos Xuníos]].<ref name=IF>{{cita web |url=http://www.interfilmes.com/person_1080400_.html|fechaaccesu=23 de mayu de 2012|enllaceautor=InterFilmes.pt|idioma=portugués}}</ref> Los sos empiezos na vida artística fueron tardíos, yá que hasta la década de 1980 exerció la enfermería.<ref>{{cita web |url=http://cultura.elpais.com/cultura/2012/06/04/actualidad/1338763337_565476.html|títulu=Kathryn Joosten, la gurniadora de Muyeres desesperaes’|editor=[[El País]]|fecha=4 de xunu de 2012}}</ref> N'estudiando arte dramático en [[Chicago]], en 1995 instalar en Los Angeles, onde desenvuelve la so carrera interpretativa sobremanera en televisión. Empezó a destacar na serie ''[[The West Wing]]'', na que, ente 1999 y 2001 interpretó a ''Miss Landingham'', la secretaria del personaxe interpretáu por [[Martin Sheen]]. Fízose conocida por participar regularmente de la serie ''[[Desperate Housewives]]'' como ''Karen MCluskey''.<ref name=Holl>{{cita web |url=http://www.hollywood.com/celebrity/1353859/Kathryn_Joosten#fullBio|fechaaccesu=23 de mayu de 2012|enllaceautor=Hollywood.com, LLC|idioma=inglés|urlarchivu=http://archive.is/KvDhx|fechaarchivu=11 d'abril de 2013}}</ref> En 2009 fixo una participación especial na película ''[[Alvin and the Chipmunks: The Squeakquel]] (Alvin and the Chipmunks: The Squeakquel)''.<ref name=IF /> Finó'l 1 de xunu de 2012 como resultáu de cáncer de pulmón. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Traducíu ref |pt|Kathryn Joosten|Portugués|oldid=30531552|trad=[[PR:ATRAD|automática]]}} {{enllaces persona}} {{NF|1939|2012|Joosten,Kathryn}} [[Categoría:Persones de Florida]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Ganadores del premiu Emmy]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] pn2qj4ftqzu0k080qa0wmlddh5id5jh 3707632 3707618 2022-08-16T18:38:17Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Kathryn Joosten}} {{persona}} '''Kathryn Joosten''' {{nym}}<ref name=UOL>{{cita web |url=http://televisao.uol.com.br/noticias/redacao/2012/06/02/cancer-mata-atriz-de-desperate-housewives-dois-dias-antes-de-ela-morrer-na-serie.htm|fechaaccesu=2 de xunu de 2012|enllaceautor=www.uol.com.br|idioma=portugués}}</ref> foi una [[actriz]] d'[[Estaos Xuníos]].<ref name=IF>{{cita web |url=http://www.interfilmes.com/person_1080400_.html|fechaaccesu=23 de mayu de 2012|enllaceautor=InterFilmes.pt|idioma=portugués}}</ref> Los sos empiezos na vida artística fueron tardíos, yá que hasta la década de 1980 exerció la enfermería.<ref>{{cita web |url=http://cultura.elpais.com/cultura/2012/06/04/actualidad/1338763337_565476.html|títulu=Kathryn Joosten, la gurniadora de Desperate Housewives’|editor=[[El País]]|fecha=4 de xunu de 2012}}</ref> N'estudiando arte dramático en [[Chicago]], en 1995 instalar en Los Angeles, onde desenvuelve la so carrera interpretativa sobremanera en televisión. Empezó a destacar na serie ''[[The West Wing]]'', na que, ente 1999 y 2001 interpretó a ''Miss Landingham'', la secretaria del personaxe interpretáu por [[Martin Sheen]]. Fízose conocida por participar regularmente de la serie ''[[Desperate Housewives]]'' como ''Karen MCluskey''.<ref name=Holl>{{cita web |url=http://www.hollywood.com/celebrity/1353859/Kathryn_Joosten#fullBio|fechaaccesu=23 de mayu de 2012|enllaceautor=Hollywood.com, LLC|idioma=inglés|urlarchivu=http://archive.is/KvDhx|fechaarchivu=11 d'abril de 2013}}</ref> En 2009 fixo una participación especial na película ''[[Alvin and the Chipmunks: The Squeakquel]] (Alvin and the Chipmunks: The Squeakquel)''.<ref name=IF /> Finó'l 1 de xunu de 2012 como resultáu de cáncer de pulmón. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Traducíu ref |pt|Kathryn Joosten|Portugués|oldid=30531552|trad=[[PR:ATRAD|automática]]}} {{enllaces persona}} {{NF|1939|2012|Joosten,Kathryn}} [[Categoría:Persones de Florida]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Ganadores del premiu Emmy]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] pn3gpmx9dzz753ypv0n6rui7t7t476b Michael Kagan 0 57320 3707638 3503031 2022-08-16T18:38:52Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Michael Kagan}} {{persona}} '''Michael Kagan''' {{nym}} ye un [[actor]] d'[[Estaos Xuníos]] de [[teatru]], [[cine]] y [[televisión]]. Él apaeció en delles series de televisión notables, ente elles, ''[[Lois & Clark: The New Adventures of Superman]]'', ''[[Babylon 5]]'', ''[[Step by Step]]'', ''[[Seinfeld]]'', ''[[ER (serie de televisión)|ER]]'', ''Tracey Takes On...'', ''[[Star Trek: Voyager]]'', ''[[The Practice]]'', ''[[The West Wing]]'', ''[[Desperate Housewives]]'' y otres series.<ref name="NY Times">{{cita web|url=http://movies.nytimes.com/person/439174/Michael-Kagan/filmography |títulu=Michael Kagan Movies & TV |editorial=''[[The New York Times]]'' |fechaaccesu=24 de xineru de 2012}}</ref> De 2005 a 2010, él apaeció na comedia de [[Disney Channel]] ''[[Hannah Montana]]''. En 2011, apaeció na [[película Disney Channel]] ''[[Good Luck Charlie, It's Christmas!]]''.<ref name="NY Times"/> Tamién realizó una serie de producciones de teatru, enantes d'apaecer en cine y televisión. En 2007, actuó nuna obra de teatru titulada ''Leap''.<ref>{{cita web|url=http://www.falcontheatre.com/leap.htm |títulu=Falcon Theatre presents ''Leap'' |editorial=Falcon Theatre |fechaaccesu=24 de xineru de 2012}}</ref> == Filmoografía == {| {{tablaguapa}} |- ! Añu !! Series/Películes !! Personaxe !! Notes |- | 2012 || The Mentalist || Patrick Offit || Episodiu: "At First Blush" |- | 2011 ||[[Good Luck Charlie, It's Christmas!]] || Hank || [[Disney Channel Original Movie]] |- | 2011 || Searching for Sonny || Mr. Mercer || |- | 2010-2011 || Desperate Housewives || Board Chairman || Episodiu: "Everything's Different, Nothing's Changed" Episodiu: "Truly Content" Episodiu: "Remember Paul?" |- | 2007-2010 || Hannah Montana || Colin Lassiter || Recurrente; 6 episodios |- | 2009 || Ciudadana Jane || Judge Wilson || Película de televisión |- | 2009 || Lightbulb || Mort || |- | 2009 || Les regles del xuegu || Allen Haldeman || Episodiu: "The Mile High Job" |- | 2005-2008 || How I Met Your Mother || Joel Adams || Episodiu: "I Heart NJ" Episodiu: "Return of the Shirt" |- | 2006 || Pepper Dennis || Kenny Aptow || Episodiu: "Charlie Babcock's Homosexual Encounter: Film at Eleven" |- | 2005 || Mobsters and Mormons || Angello Marcello || |- | 2005 || [[The Suite Life on Deck]] || Fan || Episodiu: "Big Hair & Baseball" |- | 2005 || Alies || Leo Orissa || Episodiu: "Detente" |- | 2005 || Grounded for Life || Investor || Episodiu: "Crazy" |- | 2001-2004 || NYPD Blue || Xuez Lasak / Walters || Episodiu: "Ñariz a Ñariz" (2001) … Walters Episodiu: "Bale Out" (2004) … Xuez Lasak |- | 2004 || Casu abiertu || Barney || Episodiu: "It's Raining Men" |- | 2004 || The West Wing || FBI Direutor George Arnold || Episodiu: "N.S.F. Thurmont" Episodiu: "Access" |- | 2004 || The Bernie Mac Show || || Episodiu: "Mac Overdrive" |- | 2004 || Slogan || Richard || Película de televisión |- | 2003 || Dragnet || Myron Tarnower || Episodiu: "Well Endowed" |- | 2002 || Con Express || Commissioner Dunn || Película direutu a DVD |- | 2000-2002 || Providence || Dr. Sagerman / Liam || Episodiu: "The Whole Truth" Episodiu: "The Start of Something Big" Episodiu: "Don't Go Changin" |- | 2001 || Totally Blonde || Alfred/Mountie/Minister || |- | 2001 || The Korean War || Collins || Serie de televisión |- | 1998-2001 || L'abogáu || Xuez / Peter Martini || Episodiu: "Killing Time" Episodiu: "The Battlefield" |- | 2001 || Star Trek: Voyager || Alien Commander || Episodiu: "Q2" |- | 2000 || Friends || Terry || Episodiu: "The One with Rachel's Assistant" |- | 2000 || L'home d'otra muyer || A la Película de televisión |- | 2000 || Factor caos || Air Traffic Commancer || |- | 1999 || Ally McBeal || Robert Perry || Episodiu: "Buried Pleasures" |- | 1999 || Snoops || || Episodiu: "The Heartless Bitch" |- | 1999 || Walker, Texas Ranger || Phil Keswick || Episodiu: "In Harm's Way: Part 2" |- | 1996-1999 || Diagnósticu asesinatu || Dr. Alex Warner / Earl Slybotsky || Episodiu: "Murder by the Book" (1996) … Earl Slybotsky Episodiu: "Never Say Die" (1999) … Dr. Alex Warner |- | 1998 || The Souler Opposite || Max Luckstein || |- | 1998 || Timecop || Svengali || Episodiu: "D.O.A." |- | 1998 || Kelly Kelly || Cheese || |- | 1998 || Los llíos de Caroline || Pit Boss || Episodiu: "Caroline and the Visit from Mom" |- | 1998 || Urxencies || Chuck Arteburn || Episodiu: "Exodus" |- | 1998 || Jenny || Nicky || Episodiu: "A Girl's Gotta Make Room for Daddy: Part 2" |- | 1998 | Tracey Takes On... (TV series) | Jewish Agent | Episodiu: "Agents" |- | 1998 | Looking for Lola | Max Greenbaum | |- | 1998 | Seinfeld (TV series) | Willie | Episodiu: "The Dealership" |- | 1996-1997 | De sópitu Susan (TV series) | Oficial Kellogg | Episodiu: "I Love You, I Think" Episodiu: "Suddenly Susan Unplugged" |- | 1997 | Pasu a pasu (TV series) | Bride's Father | Episodiu: "Future Shock" |- | 1997 | La cruda realidá (TV series) | The Pound Attendant | Episodiu: "Itching for a Cat" |- | 1996 | The Cherokee Kid (TV movie) | El Paso Xérif | Película de televisión |- | 1996 | Champs (TV series) | Process server | Episodiu: "Two of a Kind" |- | 1996 | Hudson Street (TV series) | Officer McAndrews | Episodiu: "Family Album" |- | 1996 | Babylon 5 (TV series) | Emmett Farquaha | Episodiu: "A Llati Delivery from Avalon" |- | 1995 | Lois y Clark: les nueves aventures de Superman (TV series) | President | Episodiu: "Chip Off the Old Clark" |- | 1995 | The Home Court (TV series) | Coach | Episodiu: "The Cheesehead Stands Alone" |- | 1995 | Charlie Grace (TV series) | Earl 'Mad Dog' Jonas | Episodiu: "Take Me to the Pilot" |} == Referencies == {{llistaref}} == Enlances esternos == *{{IMDb nome}} *{{memoryalpha}} == Enllaces esternos == {{traducíu ref|en|Michael Kagan|473037228|total}} {{NF|1937||Kagan, Michael}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] q7yts3oawi3f4rx8ky7tojo14kq1i3i Jessica Lange 0 57539 3707802 3646916 2022-08-17T11:19:54Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña-Gavras => Costa-Gavras wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Jessica Phyllis Lange''' /læŋ/ {{nym}} ye una gallardoniada [[actriz]] d'[[Estaos Xuníos]], ganadora de dos [[premios Óscar]], cinco [[Globos d'Oru]], trés [[Primetime Emmy|Emmy]], un premiu [[Premios del Sindicatu d'Actores|del Sindicatu d'Actores]] y un [[Premios Tony|Tony]]. Ye una de les actrices más destacaes de la so xeneración, siendo amás una de les más premiaes. Atopar a un Grammy de distancia pa consiguir la entrada na famosa llista de los EGOT. En 1998, ''[[Entertainment Weekly]]'' publicó una llista na qu'apaez Lange ente les ''25 actrices más grandes de los años 90''.<ref>{{cita publicación |url=http://www.ew.com/ew/article/0,,285942,00.html|títulu=The 25 Greatest Actresses of the 90's|fecha=27 de payares de 1998|númberu=460 |fechaaccesu=3 de xunetu de 2012|obra=Entertainment Weekly}}</ref> Lange foi afayada pol productor [[Dino De Laurentiis]] mientres trabayaba a tiempu parcial pa l'axencia de modelos [[Wilhelmina Models]]. Fixo'l so debú profesional nel ''[[King Kong (película de 1976)|remake]]'' del llargumetraxe ''[[King Kong (película de 1933)|King Kong]]'' presentada al públicu en 1976. Depués protagonizó, en 1981, la película ''[[The Postman Always Rings Twice (película de 1981)|The Postman Always Rings Twice]]'' basada na [[The Postman Always Rings Twice (novela)|novela homónima]] de 1934, escrita por [[James M. Cain]]. En 1982, convertir na primer intérprete en cuarenta años en recibir dos nominaciones a los [[premiu Óscar|Óscar]].<ref>{{cita web |url=http://www.biography.com/people/jessica-lange-9373026?page=2/|títulu=Jessica Lange Biography|editorial=A+Y Networks|at=biography.com|fecha=27 de marzu de 2013 |fechaaccesu=27 de marzu de 2013}}</ref><ref name=flynn>{{cita llibru |url=https://books.google.com/?id=qvRVB9_7MjwC&q=%22jessica+lange%22+photographer&dq=%22jessica+lange%22+photographer |títulu=Famous Minnesotans: Past and Present|añu=2005 |páxina=137|quote=(see p.14)|work=Nodin Press |nome=Dan |apellíu=Flynn|authorlink=Danny Flynn (printer) |fechaaccesu=3 de setiembre de 2012|isbn=9781932472295}}</ref> Ganó l'[[Óscar a la meyor actriz de repartu]] pol so papel en ''[[Tootsie]]'' y foi tamién nomada al [[Óscar a la meyor actriz]] pola so interpretación de la malograda actriz [[Frances Farmer]] en ''[[Frances (película)|Frances]]''. Lange recibió otres trés nominaciones por ''[[Country (película)|Country]]'' (1984), ''[[Sweet Dreams (película de 1985)|Sweet Dreams]]'' (1985) y ''[[Music Box (película)|Music Box]]'' (1989), antes de ser nomada una sesta vegada y ganar l'Óscar a la meyor actriz pol so papel en ''[[Blue Sky]]'' (1994). Nel teatru, fixo'l so debú en [[Circuitu de Broadway|Broadway]] interpretando a [[Blanche DuBois]] en ''[[A Streetcar Named Desire (obra de teatru)|A Streetcar Named Desire]]'', y debutó nel [[Teatros del West End|West End londinense]] interpretando'l mesmu papel en 1996. Tamién participó n'otres obres como ''[[Llargu viaxe escontra la nueche]]'', pol cual recibió una nominación al [[Premios Laurence Olivier|premiu Laurence Olivier]] a la meyor actriz en 2001, y de nuevu en Broadway ''[[El zoo de cristal]]'' y la reposición de ''Llargu viaxe escontra la nueche'', pola que recibió un [[Premios Tony|premiu Tony]]. En televisión, ganó'l so primer [[Primetime Emmy a la meyor actriz - Miniserie o telefilme|Primetime Emmy a la meyor actriz nuna miniserie]] pol so papel de Big Edie, tía de [[Jacqueline Kennedy Onassis]], na miniserie de [[HBO]] ''[[Grey Gardens]]'' (2009), y llogró el so primera [[Premios del Sindicatu d'Actores de Cine|Premiu del Sindicatu d'Actores]], según el so segundu y tercer Emmy, pol so papel na [[American Horror Story: Murder House|primer]] y [[American Horror Story: Coven|tercer]] temporaes de la serie de [[FX (canal de televisión)|FX]] ''[[American Horror Story]]'' (2011-2015). Magar empezar la so trayeutoria nel cine siendo considerada como mitu sexual gracies a ''[[King Kong]]'', llueu se consagra nos ochenta y noventa creandos dalgunes de les interpretaciones que marcaron la historia del cine como por casu los sos papeles en ''[[Frances (película)|Frances]]'', ''[[The Postman Always Rings Twice (película de 1981)|The Postman Always Rings Twice]]'', ''[[Blue Sky]]'' y ''[[Sweet Dreams (película de 1985)|Sweet Dreams]]'', qu'inda siguen siendo aclamaes por crítica y públicu. Ye una de les poques intérpretes acreedora de la triple corona: Oscar, Emmy y Tony. == Primeros años == Nacida en Cloquet, Minnesota, fía d'Albert John Lange (1913-1989), un maestru y vendedor ambulante, y de Dorothy Florence Lange (''Sahlman'' de soltera; 1913-1998), una ama de casa. Tien dos hermanes mayores, Ann y Jane, y un hermanu menor, George. Estudió Belles Artes na [[Universidá de Minnesota]] antes de colase a [[París]]. Casóse col fotógrafu [[Francisco Grande]], fíu del científicu [[España|español]] [[Francisco Grande Covián]] y mientres un tiempu antes de divorciase vivió en Madrid. Tornó a [[Nueva York]] en 1973 y recibió clases d'interpretación mientres trabayaba como camarera y modelu. == Trayeutoria artística == En 1976 el productor [[Dino De Laurentiis]] contratar pa protagonizar el ''[[King Kong (película 1976)|remake]]'' de ''[[King Kong (película de 1933)|King Kong]]'', película cola cual empezó y casi terminó la so carrera, por cuenta de les dures crítiques que recibió, magar foi un ésitu comercial. Tres la so actuación na [[The Postman Always Rings Twice (película de 1981)|adautación]] de [[Bob Rafelson]] de ''[[The Postman Always Rings Twice]]'' (''The Postman Always Rings Twice'') en 1981, les crítiques camudaron totalmente. La so actuación na so siguiente película, ''[[Frances (película)|Frances]]'' (1982), na cual retrató a l'actriz [[Frances Farmer]], foi bien allabada y valió-y una nominación al [[Óscar a la meyor actriz]]. Aquel añu recibió otra nominación, como [[Óscar a la meyor actriz de repartu|Actriz de repartu]], pola comedia ''[[Tootsie]]'' (1982), protagonizada por [[Dustin Hoffman]], y pola que finalmente ganó la estauína. En 1985 na película ''[[Sweet Dreams (película de 1985)|Sweet Dreams]]'', l'actriz da vida a la cantante [[Patsy Cline]] que finó nun accidente aereu a los 31 años d'edá. Mientres los años 1980 y 90 siguió realizando bones interpretaciones, en películes como ''[[Country (película)|Country]]'' (1984), ''[[Sweet Dreams (película de 1985)|Sweet Dreams]]'' (1985), ''[[Music Box (película)|Music Box]]'' (1989) de [[Costa-Gavras]], ''[[Cape Fear (película de 1991)|Cape Fear]]'' (1991) de [[Martin Scorsese]], ''[[Night and the City (1992)|Night and the City]]'' (1992), ''[[Rob Roy (película)|Rob Roy]]'' (1995), ''[[A Thousand Acres]]'' (1997) y ''[[Titus]]'' (1999). En 1995 volvió ganar l'[[Premios Óscar|Óscar]], esta vegada como [[Óscar a la meyor actriz|actriz protagonista]], pola so interpretación d'una esposa maníacodepresiva d'un militar ([[Tommy Lee Jones]]) en ''[[Blue Sky]]'' (1994). En 1995 protagonizó ''[[A Streetcar Named Desire (película de 1995)|A Streetcar Named Desire]]'', una adautación televisiva pa la [[CBS]] del célebre [[A Streetcar Named Desire (teatru)|drama homónimu]] de [[Tennessee Williams]], xunto a [[Alec Baldwin]], [[John Goodman]] y [[Diane Lane]], y pola que llogra un [[Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme|Globu d'Oru]] y una nominación a los [[Primetime Emmy a la meyor actriz - Miniserie o telefilme|Emmy]]. Dende l'empiezu del [[sieglu XXI]] la so carrera cinematográfica tuvo más centrada en papeles secundarios o en películes más minoritaries como ''[[Prozac Nation]]'' (2001), ''[[Big Fish]]'' (2003) de [[Tim Burton]], ''[[Don't Come Knocking]]'' (2005), ''[[Broken Flowers]]'' (2005), ''[[Bonneville (película)|Bonneville]]'' (2006), ''[[The Vow]]'' (2013) o ''[[The Gambler (película)|The Gambler]]'' (2015). Tamién destaca la so participación en series y películes pa la televisión como ''[[Normal (película de TV)|Normal]]'' (2003), ''[[Sybil (película de 2007)|Sybil]]'' (2007) y ''[[Grey Gardens]]'' (2009). [[Ficheru:Jessica Lange at PaleyFest 2013.jpg|210px|miniaturadeimagen|left|Lange en ''PaleyFest'' de 2013.]] Ente 2011 y 2015, participó regularmente na antolóxica serie de terror de [[FX (Fox)|FX]], ''[[American Horror Story]]'' creada y producida por [[Ryan Murphy]] y [[Brad Falchuk]], mientres cuatro temporaes: interpretó a la misteriosa Constance n'[[American Horror Story: Murder House|American Horror Story: "Murder House"]], a la monxa Jude n'[[American Horror Story: Asylum|American Horror Story: "Asylum"]], a la bruxa Fiona n'[[American Horror Story: Coven|American Horror Story: "Coven"]] y a l'artista Elsa n'[[American Horror Story: Freak Show|American Horror Story: "Freak Show"]]. Dichos personaxes, fueron allabaos tantu pola crítica como pol públicu y fixéron-y ganar dellos gallardones. Por casu, los [[Globos d'Oru]], [[Emmy]] y [[Premios del Sindicatu d'Actores|Sindicatu d'Actores]]. A pesar de que nun se considera una cantante, los covers que realizó de los cantares "[[Heroes (cantar)|Heroes]]" y "[[Life on Mars?|Life on Mars]]" de [[David Bowie]] y "[[Gods & Monsters (cantar)|Gods & Monsters]]" de [[Lana Del Rey]] fueron bien populares en [[YouTube]] y [[ITunes]]. En 2016 tuvo un papel destacáu na [[webserie]] creada por [[Louis C.K.]], ''[[Horace and Pete]]''. Esi mesmu añu, confirmóse que va compartir protagonismu xuntu con [[Susan Sarandon]] na nueva serie antolóxica de [[Ryan Murphy]], ''Feud''. Ellí va encarnar a la mítica [[Joan Crawford]], ente que Sarandon a [[Bette Davis]] y van recrear el famosu enfrentamientu ente les dives del cine na película [[What Ever Happened to Baby Jane?|¿''Qué foi de Baby Jane''?]]. ''Feud'' va estrenar en 2017. === Teatru === En 1992 debutó en [[Circuitu de Broadway|Broadway]] al llau d'[[Alec Baldwin]], na adautación de [[Tennessee Williams]] de ''[[A Streetcar Named Desire (obra de teatru)|A Streetcar Named Desire]]'', que volvería interpretar pa una adautación televisiva en 1995 col mesmu repartu. Nel añu 2000 encabezó'l cartelu de la obra maestra d'[[Eugene O'Neill]] ''[[Llargu viaxe escontra la nueche]]'' en [[Londres]] (siendo nomada como meyor actriz a los [[Premios Laurence Olivier|premios Laurence Oliver]]), en 2005 interpretó otru clásicu de Tennessee Williams ''[[El zoo de cristal]]'' y en 2009 en [[Nueva York]] con una adautación de la novela de [[Mercè Rodoreda]] ''[[La plaza del diamante]]''. En 2016, Jessica Lange vuelve a Broadway cola reposición de la obra de Eugene O'Neill ''Llargu viaxe escontra la nueche'', dirixida por [[Jonathan Kent (direutor)|Jonathan Kent]] y producida por [[Ryan Murphy]] (creador de ''American Horror Story''). Esta actuación valió-y un [[Premiu Tony a la meyor actriz principal nuna obra de teatru|premiu Tony como meyor actriz principal nuna obra de teatru]]. === Fotografía === {{Imaxe múltiple|posición_tabla=derecha|direición=horizontal|semeya1=En México.jpg|anchu1=139|semeya2=Jessica Lange Chaput.jpg|anchu2=139|testu=''En Méxicu'', Jessica Lange.}} Amante de la [[fotografía]], afición inculcada pol so ex pareya Paco Grande, en 2008 publicó la so propia coleición de fotografíes en blancu y negru, titulada ''50 Photographs'' (PowerHouse Books) cola presentación especial realizada por [[Patti Smith]].<ref name=TheObserver>{{cita web |url=http://www.observer.com/2008/arts-culture/jessica-lange-and-patti-smith-team-photo-book|títulu=Jessica Lange and Patti Smith Team Up|obra=50 Photographs|fecha=15 de xunetu de 2009|editorial=The Observer |fechaaccesu=11 de mayu de 2011 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.observer.com/2008/arts-culture/jessica-lange-and-patti-smith-team-photo-book |fechaarchivu=30 de payares de 2015}}</ref> Una esposición del so trabayu, xuntu con delles de les sos películes, llevar a cabu nel [[George Eastman House]], muséu internacional de cine y fotografía más antiguu. Dempués d'esta Lange recibió'l ''George Eastman House Honors Award'' en 2009.<ref name=east>{{cita web |url=http://www.eastmanhouse.org/tools/pressroom/view.php?title=lange-visits|títulu=Jessica Lange At Eastman House July 25|obra=[[George Eastman House]]|fecha=15 de xunetu de 2009|at=eastmanhouse.org|editorial=GEH|allugamientu=[[Rochester, New York]] |fechaaccesu=11 de mayu de 2011}}</ref> En 2010, publicó la so segunda coleición de fotografíes, titulada ''En Méxicu''.<ref>[http://www.editorialrm.com/2010/product.php?id_product=177&id_lang=1 "In Mexico. Jessica Lange"] review at Editorial RM</ref> Una amuesa de dambes coleiciones pudo vese na esposición ''UNSEEN'' llevada a cabu en 2011 nel [[Centru Cultural Internacional Oscar Niemeyer]] d'[[Asturies]]. == Vida personal == En 1970 casóse col fotógrafu español Francisco Grande, a quien conociera na so etapa universitaria. La felicidá ente dambos terminaría a mediaos de los [[años 1970]], pero nun se divorciaríen hasta 1982. Jessica caltuvo dende 1976 hasta 1982 una rellación amorosa col baillarín [[Mikhail Baryshnikov]], con quien tuvo una fía, Alexandra. Enantes tuvo un ''affaire'' con [[Bob Fosse]], el direutor de la so segunda película, ''[[All That Jazz]]'' (1979). En 1982 empecipió un romance col actor, direutor y escritor [[Sam Shepard]], col que tuvo dos fíos, Hannah Jane nacida en 1985, y Walker Samuel nacíu en 1987. La pareya dixebrar en 2011. Lange tamién ye embaxadora d'[[Unicef]] y ta implicada na política como [[pacifista]]. == Filmografía == Ver tamién: [[Filmografía de Jessica Lange]] === Cine === {| class="wikitable sortable" ! Añu !Títulu !Rol |- | 1976 | ''[[King Kong (película de 1976)|King Kong]]'' | Dwan |- | 1979 | ''[[All That Jazz]]'' | Angelique |- | 1980 | ''[[How to Beat the High Co$t of Living]]'' | Louise Travis |- | 1981 | ''[[The Postman Always Rings Twice (película de 1981)|The Postman Always Rings Twice]]'' | Cora Smith |- | 1982 | ''[[Tootsie]]'' | Julie Nichols |- | 1982 | ''[[Frances (película)|Frances]]'' | [[Frances Farmer]] |- | 1984 | ''[[Country (película)|Country]]'' | Jewell Ivy |- | 1985 | ''[[Sweet Dreams (película de 1985)|Sweet Dreams]]'' | [[Patsy Cline]] |- | 1986 | ''[[Crímenes del corazón (película)|Crímenes del corazón]]'' | Margaret Magrath |- | 1988 | ''[[Far North (película de 1988)|Far North]]'' | Kate |- | 1988 | ''[[Everybody's All-American]]'' | Babs Rogers |- | 1989 | ''[[Music Box (película)|Music Box]]'' | Ann Talbot |- | 1990 | ''[[Men Don't Leave]]'' | Beth Macauley |- | 1991 | ''[[Cape Fear (película de 1991)|Cape Fear]]'' | Leigh Bowden |- | 1992 | ''[[Night and the City (1992)|Night and the Cit]]'' | Helen Nasseros |- | 1994 | ''[[Blue Sky]]'' | Carly Marshall |- | 1995 | ''[[Losing Isaiah]]'' | Margaret Lewin |- | 1995 | ''[[Rob Roy (película)|Rob Roy]]'' | Mary MacGregor |- | 1997 | ''[[A Thousand Acres]]'' | Ginny Cook Smith |- | 1998 | ''[[Hush (película)|Hush]]'' | Martha Baring |- | 1998 | ''[[Cousin Bette]]'' | Cousin Bette |- | 1999 | ''[[Titus]]'' | Tamora |- | 2001 | ''[[Prozac Nation]]'' | Mrs Wurtzel |- | 2003 | ''[[Anónimos]]'' | Nina Veronica |- | 2003 | ''[[Big Fish]]'' | Sandra K. Bloom |- | 2005 | ''[[Broken Flowers]]'' | Carmen Markowski |- | 2005 | ''[[Don't Come Knocking]]'' | Doreen |- | 2005 | ''[[Neverwas]]'' | Katherine Pierson |- | 2006 | ''[[Bonneville (película)|Bonneville]]'' | Arvilla Holden |- | 2012 | ''[[The Vow]]'' | Rita Thornton |- | 2013 | ''[[In Secret]]'' | Madame Raquin |- | 2015 | ''[[The Gambler (película)|The Gambler]]'' | Roberta |- | 2016 | ''[[Wild Oats (película)|Wild Oats]]'' | Maddie |} === Televisión === {| class="wikitable sortable" ! Añu !Títulu !Rol |- | 1984 | ''[[Cat on a Hot Tin Roof (película de TV)|Cat on a Hot Tin Roof]]'' | Maggie |- | 1992 | ''[[O Pioneers!]]'' | Alexandra Bergson |- | 1995 | ''[[A Streetcar Named Desire (película de 1995)|A Streetcar Named Desire]]'' | [[Blanche DuBois]] |- | 2003 | ''[[Normal (película de TV)|Normal]]'' | Irma Applewood |- | 2007 | ''[[Sybil (película de 2007)|Sybil]]'' | Dr Cornelia Wilbur |- | 2009 | ''[[Grey Gardens]]'' | Edith Ewing Bouvier Beale "Big Edie" |- | 2011 | ''[[American Horror Story: Murder House]]'' | Constance Langdon |- | 2012–13 | ''[[American Horror Story: Asylum]]'' | Hermana Jude Martin |- | 2013–14 | ''[[American Horror Story: Coven]]'' | Fiona Goode |- | 2014-15 | ''[[American Horror Story: Freak Show]]'' | Elsa Mars |- |2016 |''[[Horace and Pete]]'' |Marsha |- |2017 |''[[Feud]]'' |[[Joan Crawford]] |- |} == Premios y nominaciones == ;[[Premios Óscar|Premiu Óscar]] {| width="80%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu !width="250" style="background:#F0e68C"| Categoría !width="200" style="background:#F0e68C"| Trabayu nomáu !width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu !width="30" style="background:#F0e68C"| Ref. |- | align="center" rowspan="2"|1982 || align="center"|[[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] || align="center"|''[[Tootsie]]'' || {{celda|Ganadora}} || align="center" rowspan="6"|<ref>[http://awardsdatabase.oscars.org/ampas_awards/DisplayMain.jsp?curTime=1409640769523 Jessica Lange Premiu Óscar]</ref> |- | align="center" rowspan="5"|[[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]] || align="center"|''[[Frances (película)|Frances]]'' || {{celda|Nomada}} |- | align="center"|1984 || align="center"|''[[Country (película)|Country]]'' || {{celda|Nomada}} |- | align="center"|1985 || align="center"|''[[Sweet Dreams (película de 1985)|Sweet Dreams]]'' || {{celda|Nomada}} |- | align="center"|1989 || align="center"|''[[Music Box (película)|Music Box]]'' || {{celda|Nomada}} |- | align="center"|1994 || align="center"|''[[Blue Sky]]'' || {{celda|Ganadora}} |} ;[[Premios Globos d'Oru]] {| width="80%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu !width="250" style="background:#F0e68C"| Categoría !width="200" style="background:#F0e68C"| Trabayu nomáu !width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu !width="30" style="background:#F0e68C"| Ref. |- | align="center"|1977 || align="center"|[[Globu d'Oru a la nueva estrella del añu-Actriz|Nueva estrella del añu - Actriz]] || align="center"|''[[King Kong (película 1976)|King Kong]]'' || {{celda|Ganadora}} || align="center" rowspan="15"|<ref>[http://www.hfpa.org/browse/?param=/member/29230 Jessica Lange Premios Globos d'Oru]</ref> |- | align="center" rowspan="2"|1983 || align="center"|[[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] || align="center"|''[[Tootsie]]'' || {{celda|Ganadora}} |- | align="center" rowspan="3"|[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz - Drama]] || align="center"|''[[Frances (película)|Frances]]'' || {{celda|Nomada}} |- | align="center"|1985 || align="center"|''[[Country (película)|Country]]'' || {{celda|Nomada}} |- | align="center"|1990 || align="center"|''[[Music Box (película)|Music Box]]'' || {{celda|Nomada}} |- | align="center"|1993 || align="center"|[[Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme|Meyor actriz de miniserie o telefilme]] || align="center"|''[[O Pioneers!]]'' || {{celda|Nomada}} |- | align="center"|1995 || align="center"|[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz - Drama]] || align="center"|''[[Blue Sky]]'' || {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|1996 || align="center"|[[Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme|Meyor actriz de miniserie o telefilme]] || align="center"|''[[A Streetcar Named Desire (película de 1995)|A Streetcar Named Desire]]'' || {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|1998 || align="center"|[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz - Drama]] || align="center"|''[[A Thousand Acres]]'' || {{celda|Nomada}} |- | align="center"|2004 || align="center" rowspan="2"|[[Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme|Meyor actriz de miniserie o telefilme]] || align="center"|''[[Normal (película de TV*)|Normal]]'' || {{celda|Nomada}} |- | align="center"|2010 || align="center"|''[[Grey Gardens]]'' || {{celda|Nomada}} |- | align="center"|2012 || align="center"|[[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu de serie, miniserie o telefilme|Meyor actriz de repartu de serie, miniserie o telefilme]] || align="center"|''[[American Horror Story: Murder House]]'' || {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|2013 || align="center" rowspan="3"|[[Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme|Meyor actriz de miniserie o telefilme]] || align="center"|''[[American Horror Story: Asylum]]'' ||{{celda|Nomada}} |- | align="center"|2014 || align="center"|''[[American Horror Story: Coven]]'' || {{celda|Nomada}} |- | align="center"|2015 || align="center"|''[[American Horror Story: Freak Show]]'' || {{celda|Nomada}} |} ;[[Premios BAFTA]] {| width="80%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu !width="250" style="background:#F0e68C"| Categoría !width="200" style="background:#F0e68C"| Trabayu nomáu !width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu !width="30" style="background:#F0e68C"| Ref. |- | align="center"|1983 || align="center"|[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz]] || align="center"|''[[Tootsie]]'' || {{celda|Nomada}} || align="center"|<ref>[http://www.bafta.org/search.html?q=Jessica%20Lange&w=true Jessica Lange Premios BAFTA]</ref> |} ;[[Premios Primetime Emmy]] {| width="80%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu !width="250" style="background:#F0e68C"| Categoría !width="200" style="background:#F0e68C"| Trabayu nomáu !width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu !width="30" style="background:#F0e68C"| Ref. |- | align="center"|1996 || align="center" rowspan="3"|[[Primetime Emmy a la meyor actriz - Miniserie o telefilme|Meyor actriz - Miniserie o telefilme]] || align="center"|''[[A Streetcar Named Desire (película de 1995)|A Streetcar Named Desire]]'' || {{celda|Nomada}}|| align="center" rowspan="7"|<ref>[http://www.emmys.com/bios/jessica-lange Jessica Lange Premios Emmy]</ref> |- | align="center"|2003 || align="center"|''[[Normal (película de TV*)|Normal]]''|| {{celda|Nomada}} |- | align="center"|2009 || align="center"|''[[Grey Gardens]]'' || {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|2012 || align="center"|[[Primetime Emmy a la meyor actriz de repartu - Miniserie o telefilme|Meyor actriz de repartu - Miniserie o telefilme]] || align="center"|''[[American Horror Story: Murder House]]'' || {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|2013 || align="center" rowspan="3"|[[Primetime Emmy a la meyor actriz - Miniserie o telefilme|Meyor actriz - Miniserie o telefilme]] || align="center"|''[[American Horror Story: Asylum]]'' || {{celda|Nomada}} |- | align="center"|2014 || align="center"|''[[American Horror Story: Coven]]'' || {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|2015 || align="center"|''[[American Horror Story: Freak Show]]'' || {{celda|Nomada}} |} ;[[Premios del Sindicatu d'Actores]] {| width="80%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu !width="250" style="background:#F0e68C"| Categoría !width="200" style="background:#F0e68C"| Trabayu nomáu !width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu !width="30" style="background:#F0e68C"| Ref. |- | align="center"|1995 || align="center"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz|Meyor actriz]] || align="center"|''[[Blue Sky]]'' || {{celda|Nomada}} || align="center"|<ref>[http://sagawards.org/awards/nominees-and-recipients/inaugural-screen-actors-guild-awards Premios SAG 1995]</ref> |- | align="center"|2010 || align="center"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Miniserie o telefilme|Meyor actriz - Miniserie o telefilme]] || align="center"|''[[Grey Gardens]]'' || {{celda|Nomada}} || align="center"|<ref>[http://sagawards.org/awards/nominees-and-recipients/16th-annual-screen-actors-guild-awards Premios SAG 2010]</ref> |- | align="center"|2012 || align="center" rowspan="3"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Drama|Meyor actriz de televisión - Drama]] || align="center"|''[[American Horror Story: Murder House]]'' || {{celda|Ganadora}} || align="center"|<ref>[http://sagawards.org/awards/nominees-and-recipients/18th-annual-screen-actors-guild-awards Premios SAG 2012]</ref> |- | align="center"|2013 || align="center"|''[[American Horror Story: Asylum]]'' || {{celda|Nomada}} || align="center"|<ref>[http://sagawards.org/awards/nominees-and-recipients/19th-annual-screen-actors-guild-awards Premios SAG 2013]</ref> |- | align="center"|2014 || align="center"|''[[American Horror Story: Coven]]'' || {{celda|Nomada}} || align="center"|<ref>[http://sagawards.org/awards/nominees-and-recipients/20th-annual-screen-actors-guild-awards Premios SAG 2014]</ref> |} ;[[Premios de la Crítica Televisiva]] {| width="80%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu !width="250" style="background:#F0e68C"| Categoría !width="200" style="background:#F0e68C"| Trabayu nomáu !width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu !width="30" style="background:#F0e68C"| Ref. |- | align="center"|2012 || rowspan="4" |[[Premiu de la Crítica Televisiva a la meyor actriz en película/miniserie|Meyor actriz en película/miniserie]]|| ''[[American Horror Story: Murder House]]'' || {{celda|Nomada}} || align="center" rowspan="4"|<ref>[https://www.imdb.com/name/nm0001448/awards?ref_=nm_awd Awards in IMDb]</ref> |- | align="center"|2013 ||''[[American Horror Story: Asylum]]'' || {{celda|Nomada}} |- | align="center"|2014 ||''[[American Horror Story: Coven]]'' || {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|2015 ||''[[American Horror Story: Freak Show]]'' || {{celda|Nomada}} |} ;[[Premios Tony]] {| width="80%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu !width="250" style="background:#F0e68C"| Categoría !width="200" style="background:#F0e68C"| Trabayu nomáu !width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu !width="30" style="background:#F0e68C"| Ref. |- | align="center"|2016 || align="center"|[[Premiu Tony a la meyor actriz principal nuna obra de teatru|Meyor actriz principal nuna obra de teatru]] || align="center"|''[[Llargu viaxe escontra la nueche]]'' || {{celda|Ganadora}} || align="center"|<ref>[http://www.tonyawards.com/en_US/nominees/artists/8315D7F1-CEE7-9FF8-7CD35C764B01Y7FB.html Premios Tony]</ref> |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *{{commons}} *{{IMDb|1448}} *{{IBDB nome|48911}} {{NF|1949||Lange, Jessica}} {{Tradubot|Jessica Lange}} [[Categoría:Persones de Minnesota]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz de repartu]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz dramática (cine)]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu]] [[Categoría:Ganadores del premiu del Sindicatu d'Actores]] [[Categoría:Ganadores del Premiu Emmy]] [[Categoría:Ganadores del premiu Tony]] [[Categoría:Ganadores del Premiu Donostia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] g1dhsr1n5e39puc237alqmngt12as2p Logan Lerman 0 57623 3707612 3626973 2022-08-16T18:34:13Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Logan Lerman}} {{persona}} '''Logan Wade Lerman Goldman'''<ref name=ct1>{{cita web|url=http://www.californiabirthindex.org/birth/logan_wade_lerman_born_1992_21527068 |títulu=The Birth of Logan Lerman|autor=California Birth Records |obra=californiabirthindex |fechaaccesu=11 de marzu de 2014 |idioma=inglés}}</ref> ([[Beverly Hills]], [[California]], [[19 de xineru]] de [[1992]]) ye un [[actor]] d'[[Estaos Xuníos]]. Ye conocíu por ser el protagonista de la saga cinematográfica basada na serie de llibros ''[[Percy Jackson y los dioses del Olimpo]]'' y pola so participación en ''[[The Perks of Being a Wallflower (película)|The Perks of Being a Wallflower]]''. == Primeros años == Logan Wade Lerman nació'l [[19 de xineru]] de [[1992]] en [[Beverly Hills]], [[California]]. Logan y la so familia, formada pola so madre Lisa (Goldman),<ref name=ct1/> el so padre Larry y los sos hermanos Lucas y Lindsey, pertenecen a la relixón xudía.<ref>http://www2.esmas.com/entretenimiento/cine/630341/entrevista-junket-percy-jackson-longan-lerman-entrevista-mexico-espera-tercer-parte-saga-rick-riordan/</ref><ref>http://ethnicelebs.com/logan-lerman</ref> Los sos padres alministren una empresa d'[[ortopedia]], fundada pola so tatarabuelo Jacob Lerman en 1915. Dende bien pequeñu demostró la so intención de ser [[actor]] y, enantes de cumplir los trés años, yá lu cuntara a la so madre del so deséu. Pa los cuatro años d'edá yá cuntaba con un axente y trabayaba en comerciales. Él y los sos hermanos estudiaron en Beverly Hills High School, onde Logan destacar na práutica de [[baseball]] y [[fútbol]], deportes qu'entá sigui practicando. == Trayeutoria == La so primer apaición na gran pantalla foi interpretando a William, el fíu menor del personaxe de [[Mel Gibson]], na película ''[[El patriota]]'' (2000). Igual nel 2000, volvió trabayar con Gibson, ta vegada interpretando una versión más nueva de Nick Marshall, el personaxe de Mel, en ''[[What Women Want]]''. Depués d'un pequeñu rol en ''[[Riding in Cars with Boys]]'', que protagonizó xunto a [[Drew Barrymore]], Logan estelarizó el filme pa televisión, basáu nuna hestoria de [[John Grisham]], ''A Painted House'' (2003). Un añu más tarde llogró'l rol de la versión nueva de Evan, el personaxe interpretáu nel so adultez por [[Ashton Kutcher]] en ''[[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]]'' (2004) y, depués de debutar en televisión como artista convidáu na serie ''10-8: Officers on Duty'', foi escoyíu pal rol protagonista de Bobby McCallister, na serie de Warner, ''[[Jack & Bobby]]'', onde interpretaba a un adolescente que se convertiría nel futuru presidente de los Estaos Xuníos. [[Ficheru:Logan Lerman at the Apple Store Soho in New York City, July 29, 2013.jpg|thumb|150px|left|Lerman en xunetu de 2013.]] Depués de la cancelación del show en [[2005]], Logan volvió a la gran pantalla, pa protagonizar l'aventura familiar ''[[Hoot (película)|Hoot]]'' (2006). La so carrera siguió col rol de Robin, el fíu de Walter Sparrow ([[Jim Carrey]]) nel escuru thriller ''[[The Number 23]]'' (2007); coprotagonizó con [[Russell Crowe]] y [[Christian Bale]], la esitosa ''[[3:10 to Yuma (película de 2007)|3:10 to Yuma]]'', nueva adautación de la famosa película de [[1957]]; tamién protagonizó xunto a Selena Gomez la adpatación del llibru Por trelce razones nel 2007. Los sos siguientes papeles fueron el d'un estudiante d'un colexu priváu na comedia ''[[Meet Bill]]'' (2007); y la versión nueva del personaxe de [[George Hamilton (actor)|George Hamilton]] nel drama ''[[My One and Only]]'' (2009). igual en [[2009]], Logan trabayó xunto a [[Gerard Butler]], nel thriller de ciencia ficción ''[[Gamer (película)|Gamer]]'', interpretando a un adolescente que controlaba al personaxe de Butler, nun videoxuegu de la vida real. En 2010 el mozu actor llogró'l personaxe principal en ''[[Percy Jackson & the Olympians: The Lightning Thief]]'', colo que llogró la reconocencia ante una mayor audiencia. Estrenó una nueva versión de la clásica novela d'[[Alexandre Dumas]], ta vegada filmada en [[3D]], ''[[The Three Musketeers (película de 2011)|The Three Musketeers]]'' (2011), na qu'interpretó al nuevu ya impetuosu [[D'Artagnan]] xunto a los actores [[Matthew Macfadyen]], [[Ray Stevenson]], [[Luke Evans]], [[Christoph Waltz]], [[Orlando Bloom]] y [[Milla Jovovich]]. En 2012 protagonizó la película ''[[The Perks of Being a Wallflower (película)|The Perks of Being a Wallflower]]'' basada na novela epistolar del mesmu nome publicada en 1999, na cual Lerman interpretó a Charlie, un mozu con problemes mentales que'l so meyor amigu suicidóse. Nesta película él actúa al pie d'[[Emma Watson]] y [[Ezra Miller]]. Por cuenta de la so interpretación Logan ganó'l premiu na categoría 'meyor actor nuna película drama' nos [[Teen Choice Awards]] del 2013. Lerman interpretó a Lou na película de drama independiente [[Stuck in Love]], protagonizada xunto a [[Lily Collins]], la película estrenar nel añu 2013. Amás, en 2013, Lerman volvió repitir el so papel de Percy Jackson en ''[[Percy Jackson y el mar de les bisarmes]]'', la segunda película de la saga [[Percy Jackson]]. En 2014 volvió compartir pantalla con [[Emma Watson]] na película ''[[Noah]]'' interpretando'l papel de Cam, segundu fíu de Noé ([[Russell Crowe]]). Esi mesmu añu tamién co-protagonizó xunto a [[Brad Pitt]] y [[Shia LaBeouf]] na película ambientada na Segunda Guerra Mundial del direutor David Ayer llamada [[Fury (película de 2014)|Fury]]; na película, el personaxe de Lerman ye un soldáu norteamericanu que llucha contra les fuercies nazis. == Filmografía == {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |- ! scope="col" | Añu ! scope="col" | Títulu ! scope="col" | Rol ! scope="col" class="unsortable" | Notes y premios |- ! scope="row" | 2000 | ''[[What Women Want]]'' | Mozu Nick Marshall | |- ! scope="row" | 2000 | ''[[El patriota]]'' | William Martin |Nomáu – [[Young Artist Award]] a la Meyor repartu nuna película |- ! scope="row" | 2001 | ''[[Riding in Cars with Boys]]'' | Jason (8 años) | |- ! scope="row" | 2003 | ''A Painted House'' | Luke Chandler | Película pa televisión<br />[[Young Artist Award]] a la Meyor actuación nuna película pa televisión, miniserie o especial - Actor nuevu protagonista {{small|(xuntu a [[Calum Worthy]])}} |- ! scope="row" | 2003 | ''10-8: Officers on Duty'' | Bobby Xusto | Serie de televisión (Episodiu: "Badlands") |- ! scope="row" | 2003 | ''The Flannerys'' | | Película pa televisión |- ! scope="row" | 2004 | ''[[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]]'' | Evan Treborn (7 años) | |- ! scope="row" | 2004–2005 | ''[[Jack & Bobby]]'' | Bobby McCallister | Serie de televisión (22 episodios)<br />[[Young Artist Award]] a la Meyor actuación nuna serie de TV (Comedia o Drama) – Actor mozu protagonista {{small|(xuntu a [[Jack DeSena]])}} |- ! scope="row" | 2006 | ''[[Hoot (película)|Hoot]]'' | Roy Eberhardt |[[Young Artist Award]] al Meyor actor nuevu nuna película |- ! scope="row" | 2007 | ''[[The Number 23]]'' | Robin Sparrow | |- ! scope="row" | 2007 | ''[[3:10 to Yuma (película de 2007)|3:10 to Yuma]]'' | William Evans |Nomáu – [[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor parto|Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu]]<br />Nomáu – [[Young Artist Award]] al Meyor actor nuevu nuna película |- ! scope="row" | 2008 | ''[[Meet Bill]]'' | The Kid | |- ! scope="row" | 2009 | ''[[My One and Only]]'' | George Deveraux (15 años) | |- ! scope="row" | 2009 | ''[[Gamer (película)|Gamer]]'' | Simon | |- ! scope="row" | 2010 | ''[[Percy Jackson & the Olympians: The Lightning Thief]]'' | [[Percy Jackson]] |Nomáu – MTV Movie Award a la Meyor actuación revelación <br />Nomáu – MTV Movie Award a la Meyor engarradiella {{small|(compartíu con [[Jake Abel]])}}<br />Nomáu – Premiu Saturn a la Meyor interpretación por un actor nuevu<ref name=scifim1>{{Cita web|títulu=37th Annual Saturn Award Nominations|publisher=SciFi Mania|fecha=25 de febreru de 2011|url=http://scifimafia.com/2011/02/37th-annual-saturn-award-nominations/|fechaaccesu=13 d'ochobre de 2011}}</ref><br />Nomáu – [[Teen Choice Award]] a la Película: Engarradiella {{small|(xuntu a [[Jake Abel]])}}<br />Nomáu – [[Teen Choice Award]] a la Película: revelación masculina |- ! scope="row" | 2011 | ''[[Los trés mosqueteros (película de 2011)|Los trés mosqueteros]]'' | [[Charles de Batz-Castelmore d'Artagnan|d'Artagnan]] |Nomáu – [[Teen Choice Award]] al Meyor actor nuna película: aición<ref name=hwlfm>{{Cita web|apellíu=Swift|nome=Andy|títulu=‘Vampire Diaries' Leads Teen Choice Awards With 6 Nominations|obra=Hollywood Life|fecha=18 de mayu de 2012|url=http://www.hollywoodlife.com/2012/05/18/teen-choice-awards-2012-nominees-nick-tca-full-list-nominations/|fechaaccesu=18 de mayu de 2012}}</ref> |- ! scope="row"|2012 | ''The Scribe'' |Jordan |curtiu |- ! scope="row"|2012 | ''[[The Perks of Being a Wallflower (película)|The Perks of Being a Wallflower]]'' |Charlie Kelmeckis |Premiu de la San Diego Film Society a la Meyor actuación por un repartu<br />[[Teen Choice Award]] al Actor de película: Drama<br />Nomáu – Premiu Chlotrudis al Meyor Repartu <br />Nomáu – Critics' Choice Award al Meyor actor mozu<br />Nomáu – MTV Movie Award al Meyor Besu {{small|(con [[Emma Watson]])}}<br />Nomáu – [[MTV Movie Award]] al Meyor momentu musical {{small|(compartíu con [[Emma Watson]] y [[Ezra Miller]])}}<ref name="mtvaw1">{{cita web|apellíu=Wilkinson|nome=Amy|títulu=Emma Watson's Movie Awards 'Perks'? Three Nominations!|obra=MTV|fecha= 6 de marzu de 2013|url=http://www.mtv.com/news/articles/1703076/mtv-movie-awards-emma-watson-nominations.jhtml|fechaaccesu= 7 de marzu de 2013}}</ref><br />Nomáu – [[Teen Choice Award]] al Besu {{small|(con [[Emma Watson]])}}<ref name="tch1">{{cita web|títulu=Teen Choice Awards Nominees 2013 Announced|obra=Huffington Post|fecha=22 de mayu de 2013|url=http://www.huffingtonpost.com/2013/05/22/teen-choice-awards-nome_0_n_3321058.html|fechaaccesu=22 de mayu de 2013}}</ref><ref name="yahmov1">{{cita web|apellíu=Deming|nome=Mark|títulu=‘The Heat' Leaves ‘Iron Man 3′ out in the Cold in Teen Choice Awards Nominations|obra=Yahoo! Movies|fecha=16 de xunetu de 2013|url=http://movies.yahoo.comblogsmovie-talk/heat-leaves-iron-man-3-cold-teen-choice-205833785.html|fechaaccesu= 2 d'agostu de 2013}}</ref><br />Nomáu – Premiu de la Washington D.C. Area Film Critics Association a la Meyor actuación nueva<br /> |- ! scope="row"|2012 | ''[[Stuck in Love]]'' |Lou |Co-Protagonista |- ! scope="row"|2013 | ''[[Percy Jackson y el mar de les bisarmes]]'' |Percy Jackson |Protagonista |- ! scope="row"|2014 | ''[[Noé (película)|Noé]]'' |[[Cam]] |Co-Protagonista |- ! scope="row"|2014 |''[[Fury (película de 2014)|Fury]]'' |Norman Ellison |Protagonista xunto a [[Brad Pitt]] |- ! scope="row"|2015 | ''[[Percy Jackson y la maldición del titán]]'' |Percy Jackson |Protagonista |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{web oficial|http://www.loganlerman.com}} * {{IMDb nome}} * [https://twitter.com/loganlerman/ Logan Lerman] en [[Twitter]] {{NF|1992||Lerman, Logan}} [[Categoría:Persones de California]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] n0ymvrh2bsc2t8ggcr7fnhuxn1g4vil Robert Lewis (actor) 0 57656 3707729 3700527 2022-08-17T09:38:01Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Robert Lewis (actor)}} {{persona}} '''Robert Lewis''' ([[16 de marzu]] de [[1909]] – [[23 de payares]] de [[1997]]) foi un actor, direutor y profesor d'interpretación d'Estaos Xuníos, unu de los fundadores en 1947 del influyente [[Actors Studio]] de [[Nueva York]]. Amás de los sos llogros como actor nel [[circuitu de Broadway]] y en [[Hollywood]], la más importante y duradera contribución de Lewis al teatru estauxunidense pue ser el so papel como unu de los más destacaos profesores d'interpretación y direición de la so dómina. Foi unu de los primeros defensores del [[Sistema Stanislavski]] d'interpretación, y miembru fundador del revolucionariu Group Theatre de Nueva York na década de 1930. Nos años setenta foi direutor de los Departamentos d'Actuación y Direición de la [[Yale School of Drama]]. == Inicio == Robert (Bobby) Lewis nació en [[Brooklyn]], [[Nueva York]], nel senu d'una familia trabayadora de clase media. Aguiyáu pol arte gracies a la so madre, una antigua [[contraltu]], Lewis adquirió un tempranu y duraderu interés pola música, particularmente pola [[ópera]]. De neñu estudió [[violonchelu]] y [[pianu]], pero finalmente impúnxose'l so amor pola interpretación. En 1929 entró a formar parte del Teatru Civic Repertory d'[[Eva -y Gallienne]] en Nueva York. La so formación musical foi-y de gran valor darréu, cuando hubo de dirixir óperes y filmó musicales en Hollywood. == El Group Theatre == En 1931 Lewis foi unu de los 28 miembros fundadores del revolucionariu Group Theatre neoyorquín. Formáu por [[Harold Clurman]], [[Lee Strasberg]] y la productora [[Cheryl Crawford]], el Group yera un amiestu d'apasionaos mozos actores, direutores y escritores que se xunieron col fin d'esplorar en procesu íntimu del arte teatral. Lewis y otros miembros del Group, tales como [[Stella Adler]] y [[Elia Kazan]], propunxeron una nueva manera d'actuar basáu nes téuniques del direutor rusu [[Constantin Stanislavski]]. Creíen que'l [[Sistema Stanislavski]], impartíu per primer vegada nos Estaos Xuníos na década de 1920 polos antiguos miembros del Teatru del Arte de Moscú Richard Boleslavski y Maria Ouspenskaya nel American Theatre Laboratory nel cual habíen estudiáu Clurman y Strasberg, consiguía unes actuaciones más verídiques y más creíbles que les téuniques comunes na dómina. Lewis actuó en delles producciones orixinales del Group Theatre nos años trenta, ente elles ''Men in White'', de [[Sidney Kingsley]] y gallardoniada con un [[Premiu Pulitzer]] teatral, según les pieces de [[Clifford Odets]] ''[[Waiting for Lefty]]'', ''[[Awake and Sing!]]'', ''Paradise Lost'' y ''[[Golden Boy]]''. Meisner branió nel Pine Brook Country Club en [[Connecticut]] col Group Theatre. Dalgunos de los otros artistes que s'axuntaron fueron [[Elia Kazan]], [[Harry Morgan]], [[John Garfield]], [[Lee J. Cobb]], [[Will Geer]], [[Clifford Odets]], [[Howard Da Silva]] y [[Irwin Shaw]].<ref>Pinewood Lake website retrieved on 2010-09-10 [http://www.pinewoodlake.org/]</ref><ref> Images of America, Trumbull Historical Society, 1997, p. 123</ref> Como cualquier esfuerciu artísticu, les diferencies ente'l Sistema Stanislavski y lo que finalmente se conocería como El Métodu, aldericáronse puxantemente nel Group. Nel branu de 1934, [[Stella Adler]] volvió d'un viaxe a [[París]], onde trabayara con Stanislavski, retando de manera direuta l'enfoque de Lee Strasberg, y apinando unes tensiones que llevaríen a la salida de Strasberg del Group en 1937.<ref>Slings and Arrows, Lewis' memoir</ref> A pesar del ésitu del Group, les disensiones internes, el curiosu de Hollywood y los problemes financieros provocaron la suspensión de la producción a finales de 1936. Oficialmente llibres de les obligaciones col Group, munchos de los miembros, ente ellos Lewis y Harold Clurman, xunir a otros integrantes del Group que fueren a Hollywood. N'abril de 1937, Lee Strasberg y Cheryl Crawford arrenunciaron como direutores del Group. Un añu dempués, sicasí, Robert Lewis y Elia Kazan volvieron a Nueva York pa reiniciar los trabayos del Group, y The Group Theatre Studio volvió funcionar con cincuenta actores. Lewis, Kazan y [[Sanford Meisner]] fueron los principales profesores. Esi mesmu añu Harold Clurman volvió de Hollywood pa montar la producción del Group de la obra de Clifford Odets ''Golden Boy'', que foi'l so mayor ésitu. Robert Lewis fixo'l papel de Roxy Gottlieb. Lewis más palantre afirmaba ser mal escoyíu pa la repartida na producción orixinal, anque asumió una xera más satisfactoria como direutor de la so propia y esitosa producción de ''Golden Boy'' nel Teatru St. James de [[Londres]] en 1938. Mientres s'atopaba en Londres, Lewis estudió con [[Michael Chekhov]], un actor que'l so trabayu almiraba, y a quien Stanislavski consideraba unu de los más destacaos intérpretes de les sos teoríes. Nel estudiu de Chekhov en [[Dartington Hall]], nel [[Devonshire]], Lewis formó la so interpretación de les téuniques de Stanislavski, o "métodu", como foi informalmente conocida la téunica nos Estaos Xuníos. Al añu siguiente Lewis debutó como direutor en Broadway con una producción allabada pola crítica, la de la obra de [[William Saroyan]] ''My Heart's in the Highlands'' (1939). == Hollywood == Al igual qu'otros miembros del Group como [[Franchot Tone]], Clifford Odets, [[Stella Adler]], Elia Kazan y [[Harold Clurman]], Lewis atopaba irresistible la "necesidá de pecar" en Hollywood (como Odets llamar). En camudándose a [[Los Angeles]] en 1940, fíxose conocíu en Hollywood pola so habilidá pa tresformase en personaxes memorables, particularmente de distintes nacionalidaes. Asina, encarnó a oficiales alemanes como'l Coronel Pirosh en ''Paris After Dark'' (FOX, 1943), xunto a [[George Sanders]], o'l Sarxentu Schmidt en ''Son of Lassie'' (MGM, 1945), con [[Peter Lawford]], [[Donald Crisp]] y [[June Lockhart]]. Foi'l collaboracionista francés Maurice Bonnard en ''Tonight We Raid Calais'' (FOX, 1943), y el villanu xaponés Coronel Sato en ''Dragon Seed'' (MGM, 1944), xunto a [[Katharine Hepburn]]. Unu de los meyores momentos de la so carrera como actor de calter llegó cuando interpretó al francés Maurice Bottello nel revesosu filme de [[Charles Chaplin]] ''[[Monsieur Verdoux]]'' (1947). Anque siguió actuando y, inclusive, co-dirixó (con [[Vincente Minnelli]]) ''Ziegfeld Follies'' (MGM, 1945), musical protagonizáu por [[Fred Astaire]], y dirixó la versión de 1956 de ''Anything Goes'' (Paramount), filme de [[Bing Crosby]] y [[Donald O'Connor]], Lewis y la so pareya, Theona Bryant, popular actriz y modelu, taben puramente arreyaos a contratos colos estudios. Cuando Bryant dexó Hollywood, Lewis atopar ensin poder esplegar toles sos aptitúes sintiéndose devasáu pol ambiente de Hollywood. Por ello, mientres unos años lluchó pa dar per rematáu'l so contratu con [[MGM]] y poder volver a Broadway. Robert Lewis volvió a Nueva York en 1947 pa dirixir el so primera gran ésitu comercial en Broadway, el musical d'[[Alan Jay Lerner]] y [[Frederick Loewe]] ''Brigadoon''. Inclusive dempués de convertise nun direutor d'ésitu, Lewis aparentemente prefirió Broadway a Hollywood, llegando inclusive a refugar una ufierta pa dirixir el filme ''My Fair Lady'', trabayando en cuenta de ello nuna obra teatral en Nueva York xunto a Cheryl Crawford. == El Actors Studio == En 1947 Lewis fundó'l [[Actors Studio]] col direutor [[Elia Kazan]] y la productora [[Cheryl Crawford]], antiguos miembros del Group. El Actors Studio foi un intentu de recapturar l'antigua naturaleza de conxuntu xuníu del Group, y d'evolucionar y refinar los métodos esploraos nel mesmu nos años trenta. El primer añu fueron convidaos a formar parte del estudio cincuenta actores. Lewis daba clases a miembros avanzaos poniendo énfasis na aición interna o intención, ente que Kazan, que prefería trabayar con actores más nuevos, centrar n'exercicios como la memoria sensorial, la imaxinación y l'improvisación. El Actors Studio, inda activu anguaño, pasó a ser unu de los principales centros del Sistema Stanislavski, o Métodu, d'entrenamientu dramáticu, dando como frutu dalgunos de los intérpretes más influyentes del teatru y el cine estauxunidenses de la segunda metá del [[sieglu XX]]. Solamente nel primer añu, el grupu de Robert Lewis, que s'atopaba tres veces a la selmana, tenía ente los sos componentes, ente otros munchos, a [[Marlon Brando]], [[Montgomery Clift]], [[Mildred Dunnock]], [[Jerome Robbins]], [[Herbert Berghof]], [[Tom Ewell]], [[John Forsythe]], [[Kevin McCarthy]], [[Karl Malden]], [[Y. G. Marshall]], [[Patricia Neal]], [[Beatrice Straight]] y [[David Wayne]]. Lewis dexó'l Actors Studio por diferencies con Kazan y Crawford pola producción d'una obra (darréu resueltes) y pol so deséu de concentrase na so carrera como direutor teatral en Broadway. Asina, en 1947 estrenóse'l so primera gran ésitu comercial ''Brigadoon''. == Broadway == Col ésitu crítico y comercial de ''Brigadoon'' (1947), Robert Lewis taba en camín de convertise n'unu de los más respectaos direutores de la Great White Way de Broadway. Ente les obres empobinaes por Robert Lewis figuren: ''My Hearts in the Highlands'' (1939), de William Saroyan; ''Brigadoon'' (1947), de Alan Jay Lerner; ''Regina'' (1949); ''The Happy Time'' (1950); ''An Enemy of the People'' (1950); ''[[The Grass Harp]]'' (1952); ''La casa de te de la lluna d'agostu'' (1953), ganadora d'un [[Premiu Tony]] al meyor musical y del Premiu al Meyor Direutor dau pol New York Drama Critics Circle; ''Witness for the Prosecution'' (1954), d'[[Agatha Christie]]; ''Mister Johnson'' (1956); ''Xamaica'' (1957); ''The Hidden River'' (1957); ''Handful of Fire'' (1958); ''Chéri'' (1959); ''Kwamina'' (1961); ''Foxy'' (1964); ''Traveller Without Luggage'' (1964); ''On a Clear Day You Can See Forever'' (1965); y ''Harold and Maude'' (1980). == Yale School of Drama == Amás d'enseñar en The Group Theatre, Actors Studio, el so propiu Robert Lewis Theatre Workshop y el Lincoln Center Training Program, Lewis foi un popular conferenciante en munchos colleges y universidaes. Volvió de cutiu a la Escuela de Drama de Yale, y finalmente foi direutor de los sos departamentos d'interpretación y direición nos años setenta. Mientres el so periodu en Yale, Lewis ayudó a formar les carreres de munchos actores d'ésitu, ente ellos [[Meryl Streep]]. Retirar de Yale en 1976. == Últimos años == Lewis escribió tamién tres llibros sobre interpretación, unu d'ellos sobre les sos alcordances. Nos años ochenta siguió activu nel teatru, enseñando a una nueva xeneración d'actores y direutores nel so Robert Lewis Theatre Workshop y na [[Universidá Rice]]. Amás, foi'l primer direutor artísticu del [[Wolf Trap National Park for the Performing Arts]] en [[Washington, DC]]. En 1991 foi aceptáu nel Theatre Hall of Fame. Esi mesmu añu la Universidá Kent State estableció l'añal medaya Robert Lewis Lifetime Achievement nel so honor. Robert Lewis finó por causa de un fallu cardiacu en 1997, en Nueva York. Tenía 88 años d'edá. == Bibliografía == * ''Method — Or Madness?'', 1958, ''Samuel French'' ISBN 0-573-69033-2 * ''Advice To The Players'', 1980, ''Stein and Day'' ISBN 1-55936-003-8 * ''Slings And Arrows: Theater In My Life'', 1984, ''Harper & Row'' ISBN 1-55783-244-7 == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{traducíu ref|en|Robert Lewis (actor)}} * {{IMDb nome}} * {{IBDB nome|15421}} * [http://www.actors-studio.com/history/ Historia del Actors Studio] {{NF|1909|1997|Lewis, Robert}} [[Categoría:Persones de Nueva York]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] sz3yjiqbtvp16lbgxat4gnhptrw1bkd Jennifer Lopez 0 57720 3707709 3683156 2022-08-17T09:28:43Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{persona}} {{Tradubot|Jennifer Lopez}} '''Jennifer Lynn Lopez'''<ref name=history>{{cita web |url= http://www.biography.com/people/jennifer-lopez-9542231 |títulu= Jennifer Lopez Biography - orixinal name Jennifer Lynn Lopez Rodríguez|fechaaccesu= 4 d'abril de 2011 |autor= [[A&Y Television Networks]]|idioma= inglés|fecha= 2011|obra= Biography.com}}</ref> ([[Nueva York]], [[Estaos Xuníos]], 24 de xunetu de 1969) más conocida como '''Jennifer Lopez''' o '''JLo''', ye una [[actuación|actriz]], [[cantante]], [[Danza|baillarina]], [[compositora]], [[Productor discográficu|productora discográfica]], [[Diseñu de modes|diseñadora de modes]], [[Empresariu|empresaria]], [[Productor de televisión|productora de televisión]], [[Coreografía|coreógrafa]], [[Arume|perfumista]] y [[Filantropía|filántropa]] d'[[Estaos Xuníos]]. Conforma tamién el xuráu del cotizáu programa de talentos ''[[American Idol]]''. El so interés en siguir la carrera pa llegar a la fama surdió dempués de tener un papel secundariu na película ''My Little Girl''; per otra parte los sos padres creíen que diba tener una carrera pocu realista. En 1991, Lopez llogró'l so primer trabayu como una [[danza|baillarina]] y en 1993 decidió dedicase a l'actuación. Llogró'l so primer papel como protagonista na película ''[[Selena (película)|Selena]]'' col que se convirtió na primer actriz llatina en ganar un millón de dólares y amás foi nomada al [[Golden Globe|Globu d'Oru]] como Meyor Actriz. Al añu siguiente cola película ''[[Out of Sight]]'', llogró cobrar dos millones de dólares<ref name="net worth">{{cita web|url=http://au.lifestyle.yahoo.com/famous/galleries/photo/-/13818378/how-they-make-millions/13818390|títulu=How They Make Millions&nbsp;– Page 11&nbsp;– Galleries&nbsp;– Famous Magacín|fechaaccesu=8 de febreru de 2013|fecha=30 de mayu de 2012|editorial=Yahoo! Lifestyle}}</ref>y amás realizó una de les meyores actuaciones que fizo na so carrera. En 1999 debutó como cantante col so álbum, ''[[On the 6]]'' convirtiéndose de momentu nuna superestrella mundial y una lleenda del [[pop]].<ref>{{cita web|títulu=Jennifer Lopez - On The 6 Album Lyrics|url=http://artists.letssingit.com/jennifer-lopez-album-on-the-6-fwscvt|fechaaccesu=17 d'agostu de 2013|idioma=inglés}}</ref> Col llanzamientu simultáneu del so segundu álbum d'estudiu ''[[J.Lo (álbum)|J.Lo]]'', y la so película ''[[The Wedding Planner]]'' en 2001, Lopez convertir na primer persona en tener el puestu númberu unu nel cine y nel so álbum na mesma selmana, récor que naide -y quitó inda. Colos sos primeros nueve discos vendió más de 65 millones d'álbumes,<ref>{{cita web|url=http://www.showbizspy.com/2007/02/23/american-idol-lineup-to-include-gwen-stefani-jennifer-lopez-diana-ross/|títulu=American Idol Lineup to Include Gwen Stefani, Jennifer Lopez, Diana Ross|fechaaccesu=25 de marzu de 2007|publicación=Showbiz Spy|fecha=23 de febreru de 2007}}</ref> siendo la persona más rica en [[Hollywood]] d'ascendencia [[América Llatina|llatinoamericana]], con una fortuna envalorada en 150 millones de dólares<ref name="net worth">{{cita web|url=http://au.lifestyle.yahoo.com/famous/galleries/photo/-/13818378/how-they-make-millions/13818390|títulu=How They Make Millions&nbsp;– Page 11&nbsp;– Galleries&nbsp;– Famous Magacín|fechaaccesu=8 de febreru de 2013|fecha=30 de mayu de 2012|editorial=Yahoo! Lifestyle}}</ref> y ye l'artista llatina con mayor influencia nos [[Estaos Xuníos]], según la llista de los «100 hispanos más influyentes» de la revista ''[[People]]''.<ref>{{cita web|url=http://www.reuters.com/article/peopleNews/idUSN0417833620070105|títulu=J.Lo tops list of most influential Hispanics|fechaaccesu=12 de febreru de 2007|obra=[[Reuters]]|fecha=4 de xineru de 2007}}</ref> En [[2011]] llogró resituarse como estrella mundial, en xuniéndose con [[Pitbull (cantante)|Pitbull]] y grabar el cantar «[[On The Floor]]», que foi la tema d'artista femenina más vendíu esi añu y el videu musical de dicha cantar ye hasta la fecha'l videu d'artista femenina más vistu de [[You Tube|Youtube]]. Pitbull y López volvieron xunise en [[2012]] col cantar «[[Dance Again]]», qu'algamó'l Top 10 de ventes en [[iTunes]] n'Estaos Xuníos y Europa. En 2011, Jennifer Lopez foi escoyida pola revista ''[[People]]'' como la muyer más bella del mundu. Amás ye considerada una de les artistes más importantes del mileniu per distintos medios de comunicación y revistes dedicaes a la crítica.<ref>{{cita web|autor=El Mundo|títulu=Jennifer Lopez, la más guapa del mundu, según la revista People|url=https://www.elmundo.es/america/2011/04/13/gentes/1302728179.html|fecha=20 d'abril de 2011}}</ref> El 14 de xunu de [[2012]] realizó la so primer xira mundial llamada [[Dance Again World Tour]], pol so álbum ''[[Dance Again: The Hits]]'', empezando la xira na ciudá de [[Panamá (ciudá)|Panamá]], percorrió [[Estaos Xuníos]], [[Canadá]], [[Europa]], [[Asia]], [[Oceanía]] y [[Suramérica]]. Nel [[2013]] anunció que fadría una película en [[3D]] de la so xira llamada ''Dance Again 3D'' qu'incluyiría amás de los conciertos, cómo se realizó la xira y cómo enfrentó'l so divorciu con [[Marc Anthony]]. En xunu de 2013 foi-y dada una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]] pola so collaboración nel mundu de la música;<ref>{{cita web|url=http://www.rollingstone.com/music/news/lady-gaga-tops-forbes-list-of-most-powerful-musicians-20130626|títulu=Lady Gaga Tops Forbes' List of Most Powerful Musicians|fechaaccesu=10 d'agostu de 2013|apellíu=Reilly|nome=Dan|fecha=26 de xunu de 2013|obra=[[Rolling Stone]]|editorial=[[Wenner Media]]}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.forbes.com/pictures/lmj45kehg/jennifer-lopez-7/|títulu=The World's Most Powerful Women: 16 New Cares|fechaaccesu=10 d'agostu de 2013|obra=Forbes|editorial=Forbes Publishing}}</ref> siendo ésta estrellar númberu 2500.<ref>{{cita web|autor=20minuto|títulu=Jennifer Lopez recibe una estrella nel Paséu de la Fama de Hollywood|url=www.20minutos.es/noticia/1850159/0/jennifer-lopez/estrella/pasio-fama/|fechaaccesu=16 d'agostu de 2013|idioma=español}}</ref>En [[2013]] Lopez robló como productora executiva de la serie de televisión ''[[The Fosters]]'', na qu'una pareya de lesbianes críen xuntes a una familia. La serie estrenar en [[ABC Family]] el 3 de xunu de 2013 y tuvo abondo ésitu d'audiencia polo cual la cadena decidió realizar una segunda temporada. Jennifer Lopez confesó qu'aceptó ser productora d'esti programa, dempués de la muerte d'una pariente so que yera lesbiana.<ref name="The Fosters">{{cita web|títulu=Jennifer Lopez fala de The Fosters|url=http://www.philstar.com/entertainment/2013/06/08/951631/jennifer-lopez-brings-fosters-abc-family|fechaaccesu=14 d'agostu de 2013|idioma=inglés}}</ref> Ente los sos más grandes ésitos inclúyense temes como «[[On the 6|If you Had my Love]]», [[On the 6|Wating For The Nigth]] «[[Nun m'amar]]», «[[Love don't cost a thing]]», «[[Play]]», «[[Jenny from the block]]», «[[Rebirth|Get Right]]», «[[Faesme falta]]», «[[Qué fixisti]]», «[[On the Floor]]» y «[[Dance Again]]», == Vida y carrera == === 1969-1990: Niñez y empiezos artísticos === Jennifer Lynn Lopez Rodríguez nació en Castle Hill, del barriu [[Bronx]], [[Nueva York]] el 24 de xunetu de 1969.<ref>{{cita web|url=http://www.courttv.com/trials/puffy/docs/duty-caps_3.html|títulu=Duty Captain's Report|fechaaccesu=29 d'ochobre de 2006|fecha=17 de xineru de 2001|obra=[[Court TV]]|editorial=[[Time Warner]]|urlarchivu=http://web.archive.org/web/20080209202541/http://www.courttv.com/trials/puffy/docs/duty-caps_3.html|fechaarchivu=9 de febreru de 2008}}</ref> Foi la segunda fía de los sos padres puertorriqueños David Lopez y Guadalupe Rodríguez; tien una hermana menor Leslie y una más nueva llamada Lynda.<ref>{{cita web|url=http://www.terra.com/musica/semeyes/mames_y_mamacitas/64457|títulu=Mamaes y Mamacitas&nbsp;– Música|fechaaccesu=24 de mayu de 2012|fecha=11 de mayu de 2007|editorial=[[Terra Networks]]}}</ref>El so padre trabayaba de nueche como vixilante de seguridá y la so madre yera maestra nun [[xardín d'infancia]]. Cuando Jennifer nació, la familia vivía nun pequeñu apartamentu, sicasí unos años más tarde pudieron aforrar pa dise a una casa de dos pisos.<ref name="Gallick2003">{{harvnb|Gallick|2003}}</ref> A los cinco años, Jennifer empezó a [[Cantar|cantar]] y a [[baillar]] y a los siete años percorrió tou [[Nueva York]] cola so escuela.<ref name="atriplethreat">{{cita web|url=http://www.evancarmichael.com/Famous-Entrepreneurs/619/The-Triple-Threat-Jennifer-Lopez-is-Born.html|títulu=The Triple Threat: Jennifer Lopez is Born|fechaaccesu=23 de marzu de 2012|editorial=Evan Carmichael}}</ref> Los sos padres presentaron a los sos trés fíes en numberoses actuaciones, nes que Jennifer baillaba y cantaba.<ref>{{cita web|títulu=Biografía de Jennifer Lopez|fechaaccesu=14 d'agostu de 2013|url=http://www.alohacriticon.com/elcriticon/article1443.html|idioma=español}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Biography of Jennifer Lopez|url=http://www.talktalk.co.uk/entertainment/film/biography/artist/jennifer-lopez/biography/50|fechaaccesu=14 d'agostu de 2013|idioma=inglés}}</ref> [[Ficheru:Left bank of Pugsleys Creek jeh.jpg|left|thumb|Castle Hill, barriu natal de Jennifer Lopez|220px]] Jennifer pasó la mayor parte del so tiempu n'escueles católiques, terminando en Preston High School. Na escuela fixo ximnasia y foi miembru del equipu de fútbol de la escuela, sobresaliendo atléticamente, llegando a competir en campeonatos nacionales. En 1984, a la edá de 15 años empezó a salir con David Cruz, el so primer noviu. Mientres asistía al so últimu añu nel institutu, Jennifer enterar de qu'había un [[casting]] pa una película que buscaba dellos adolescentes pa pequeños papeles, pasó l'audición y consiguió un papel en ''My Little Girl''<ref name="Rovi My Little Girl">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/my-little-girl-v34075|títulu=My Little Girl&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Mannikka|nome=Eleanor|obra=''[[AllRovi]]''|editorial=[[Rovi Corporation]]}}</ref><ref name="Gallick2003"/> en 1986, una película de baxu presupuestu co-escrita y empobinada por [[Connie Kaiserman]]. Ellí interpretó'l papel de Myra, una muyer nueva nun centru pa mozos con problemes que nun tenía siquier diálogos y apaecía namái nun pequeñu [[caméu]]. Dempués de terminar la filmación de la película dio cuenta de que quería convertise nuna "famosa estrella de cine".<ref>{{cita web|títulu=My Little Girl - Beyond-Beautiful Jennifer Lopez Forum|url=http://www.beyondbeautifuljlo.com/forum/viewtopic.php?f=65&t=9377|fechaaccesu=14 d'agostu de 2013|idioma=inglés}}</ref><ref name="Rovi My Little Girl">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/my-little-girl-v34075|títulu=My Little Girl&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Mannikka|nome=Eleanor|obra=''[[AllRovi]]''|editorial=[[Rovi Corporation]]}}</ref> Pa complacer a los sos padres, Jennifer inscribir en Baruch College, anque pa dise tan solo un semestre dempués. Foi cuando-y dixo a los sos padres que'l so suañu yera convertise nuna estrella de cine, pero ellos aportunaron en que yera una idea estúpida y que los llatinos nun llograben nada en [[Hollywood]]. Les diferencies d'opiniones ente ella y los sos padres fixeron que Jennifer independizárase y camudárase a [[Manhattan]] pa estudiar cantar, baille y actuación.<ref name="Gallick2003">{{harvnb|Gallick|2003}}</ref><ref name="atriplethreat">{{cita web|url=http://www.evancarmichael.com/Famous-Entrepreneurs/619/The-Triple-Threat-Jennifer-Lopez-is-Born.html|títulu=The Triple Threat: Jennifer Lopez is Born|fechaaccesu=23 de marzu de 2012|editorial=Evan Carmichael}}</ref> Mientres esti periodu participó en numberoses producciones locales, en musicales como ''[[Jesus Christ Superstar]]'' y ''[[Oklahoma]]''. A partir d'ende, foi contratada pal [[coru]] nun musical de [[Broadway]] y percorrió [[Europa]] mientres cinco meses. Depués de dexar el coru por cuenta de que nun taba contenta col so papel, yá que yera l'únicu miembru que nun tenía un cantar como solista, consiguió un trabayu na serie ''[[Synchronicity]]'' en [[Xapón]], onde actuó como [[baillarina]], cantante y [[coreógrafa]].<ref>[http://mujer.orange.es/semeyes/famosos-solidarios-japon/jennifer-lopez.html]</ref> === 1991-1996: ''In Living Color'' y carrera como actriz === Jennifer Lopez foi escoyida como baillarina de respaldu pa los [[New Kids on the Block]] en 1991 y actuó con ellos mientres la so interpretación nos [[American Music Awards]]. Poco dempués consiguió'l so primer trabayu como personaxe reconocíu como una baillarina nel programa de televisión [[In Living Color]], pasó l'audición pa un papel de repartu y foi escoyida finalista ente dos mil solicitantes, anque llogró'l segundu puestu; finalmente recibió'l papel cuando la escoyida inicial nun aceptó'l trabayu. Treslladóse a [[Los Angeles]] para filmar la serie y permaneció como miembru de la repartida regular hasta 1993, cuando decidió siguir una carrera como actriz. Antes de dexar el show, Jennifer trabayó de volao como una baillarina de l'artista estauxunidense [[Janet Jackson]],<ref>{{cita noticia|apellíu=Morales|nome=Ed|url=http://articles.latimes.com/1999/may/30/entertainment/ca-42339|títulu=It's Not La Vida Lloca to Her|fechaaccesu=30 de xineru de 2012|newspaper=[[Los Angeles Times]]|editorial=[[Tribune Company]]|fecha=30 de mayu de 1999}}</ref> participando na xira mundial d'esta cantante a finales de 1993, hasta que decidió faer la so propia carrera.<ref>{{cita publicación|apellíu=Perricon|nome=Kathleen|títulu=''Jennifer Lopez dances with New Kids on the Block in 1991 video clip''|url=http://articles.nydailynews.com/2011-05-10/entertainment/29547058_1_nkotb-music-video-new-kids|revista=[[The New York Times]]|editorial=[[The New York Times Company]]|fechaaccesu=22 de xunu de 2012|fecha=10 de mayu de 2011}}</ref><ref>{{cita noticia|apellíu=Morales|nome=Ed|url=http://articles.latimes.com/1999/may/30/entertainment/ca-42339|títulu=''It's Not La Vida Lloca to Her''|fechaaccesu=30 de xineru de 2012|newspaper=[[Los Angeles Times]]|editorial=[[Tribune Company]]|fecha=30 de mayu de 1999}}</ref> [[Ficheru:JLove.png|200px|thumb|Logo de Jennifer Lopez del álbum [[Love?]].]] López llogró'l so primer trabayu como actriz nun rol protagonista en 1993 na película de [[Drama (cine)|drama]] ''Nurses on the Line: The Crash of Flight 7'' llanzada en [[DVD]] como ''Lost in the Wild'', película que coprotagonizó xunto a [[Lindsay Wagner]] y [[Robert Loggia]]. Más tarde, nesi mesmu añu, Lopez robló un alcuerdu con [[CBS Television Distribution|CBS]] para co-protagonizar la serie de televisión ''Second Chances''; sicasí, la serie foi atayada dempués de tresmitir tan solo seis episodios, pola baxa audiencia; la serie tuvo una [[spin-off|serie derivada]], titulada ''Hotel Malibú'', que foi llanzada esi mesmu añu. Pero al igual que ''Second Chances'', recibió males crítiques y foi atayada. Lopez llogró'l so primer papel nel [[cine]] en ''My Family'' de ''Gregory Nava'' en 1995, interpretando a María, una moza inmigrante mexicana, papel pol que Lopez recibió'l premiu [[Independent Spirit Award]] como meyor actriz de repartu. En payares d'esi mesmu añu, Lopez protagonizó ''[[Money Train]]'' xuntu con [[Wesley Snipes]] y [[Woody Harrelson]], como policías de [[Nueva York]]. La película recibió crítiques negatives y consideróse un fracasu en taquilla; con un presupuestu de 68 millones de dólares, la película recaldó un total de 77 millones en tol mundu. N'agostu de 1996, Jennifer llogró un papel secundariu na comedia ''[[Jack (película)|Jack]]'', que con un presupuestu de 45 millones recaldó un total de 59 millones n'[[Estaos Xuníos]]; esta película tamién recibió crítiques negatives.<ref>{{cita publicación|títulu=Living Single|url=https://books.google.com/books?id=gCYEAAAAMBAJ&pg=PA100&dq=This+Is+Me...+Then+jennifer+lopez+million+copies&hl=en&sa=X&ei=s03xT_70N8z3rAG1hqG1Cg&ved=0CDwQ6AEwAjgK#v=onepage&q=This%20Is%20Me...%20Then%20jennifer%20lopez%20million%20copies&f=false|revista=[[Vibe (magacín){{!}}Vibe]]|publisher=[[Entemedia Partners]]|fechaaccesu=6 de xunetu de 2012|page=100|fecha=Mayu de 2001}}</ref> === 1997-2000: Selena y ''On the 6'' === [[Ficheru:JenniferLopez.jpg|thumb|Jennifer Lopez en [[2004]] nos [[MTV Video Music Awards]].]] En febreru de 1997, Lopez protagonizó xunto a [[Jack Nicholson]] y [[Stephen Dorff]] la película de suspense ''[[Blood and Wine]]''.<ref name="Rovi Blood and Wine">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/blood-and-wine-v136830|títulu=Blood and Wine&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Brennan|nome=Sandra|editorial=AllRovi. Rovi Corporation}}</ref> Foi un fracasu comercial; el presupuestu de producción foi de 26 millones de dólares y namái recaldó un millón na taquilla; la película recibió opiniones positives de la crítica.<ref>{{cita web|url=http://www.the-numbers.com/movies/1997/BLOOD.php|títulu=Blood and Wine&nbsp;– Box Office Data, Movie News, Cast Information|fechaaccesu=22 de xineru de 2012|editorial=''The Numbers''}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.rottentomatoes.com/m/blood_and_wine|títulu=Blood and Wine|fechaaccesu=29 de payares de 2011|editorial=Rotten Tomatoes. Flixster}}</ref> En marzu d'esi añu Jennifer interpretó a la cantante llatina [[Selena Quintanilla Pérez|Selena]], na película biográfica del mesmu nome, [[Selena (película)|Selena]]. Con un presupuestu de producción de 20 millones, la película recaldó un total de 65 millones n'estaos Xuníos.<ref>{{cita web|url=http://www.the-numbers.com/movies/1997/SELEN.php|títulu=Selena&nbsp;– Box Office Data, News, Cast Information|fechaaccesu=22 de xineru de 2012|editorial=''The Numbers''}}</ref> Jennifer convertir na primer actriz llatina en ganar un millón de dólares per película en Hollywood. Kenneth Turan de [[Los Angeles Times]] afirmó que la película foi una d'aquelles cintes inolvidables y que la película nun ye namái una celebración de la vida de Selena, sinón tamién de l'actriz que la interpretó pos vía nella a una futura estrella. Lopez foi nomada al premiu [[Globu d'Oru]] como Meyor Actriz por esta película.<ref name="Rovi Selena">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/selena-v154769|títulu=Selena&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Deming|nome=Mark|editorial=AllRovi. Rovi Corporation}}</ref> En [[abril]], protagonizó la película de terror [[Anaconda (película)|Anaconda]] xunto a [[Ice Cube]] y [[Jon Voight]],<ref name="Rovi Anaconda">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/anaconda-v154826|títulu=Anaconda&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Deming|nome=Mark|editorial=AllRovi. Rovi Corporation}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.the-numbers.com/movies/1997/ANACO.php|títulu=Anaconda&nbsp;– Box Office Data, News, Cast Information|fechaaccesu=22 de xineru de 2012|editorial=''The Numbers''}}</ref><ref name="Rovi Out of Sight">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/out-of-sight-v162749|títulu=Out of Sight&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Stewart|nome=Bhob|editorial=AllRovi. Rovi Corporation}}</ref> Lopez yera yá una estrella cotizada en [[Hollywood]]. Con un presupuestu de 45 millones de dólares, la película [[Anaconda (película)|Anaconda]] recaldó un total de 137 millones de dólares en tol mundu, convirtiéndose nun gran ésitu comercial. N'ochobre d'esi mesmu añu protagonizó xunto a [[Sean Penn]] y [[Billy Bob Thornton]] la película [[O Turn]] dirixida por [[Oliver Stone]]. La película, basada na novela ''Los perros caleyeros'' de [[John Ridley]], recibió les crítiques positives pol desempeñu actoral de Jennifer.<ref>{{cita web|url=http://www.rottentomatoes.com/m/o-turn|títulu=O Turn|fechaaccesu=10 d'avientu de 2012|editorial=Rotten Tomatoes. Flixster}}</ref> En [[xunu]], protagonizó xunto a [[George Clooney]] ''[[Out of Sight]]'', película de [[Steven Soderbergh]], una adautación de la novela del mesmu nome d'[[Elmore Leonard]] de [[1996]]. Jennifer cobró cinco millones de dólares pol so trabayu nesta cinta, que ye considerada pola crítica como una de les sos meyores actuaciones. [[Ficheru:Time 100 Jennifer Lopez c.jpg|Jennifer Lopez nel Time 100|thumb|250px]] En [[ochobre de 1997]] Lopez emprestó la so voz pa la película de dibuxos animaos [[Antz]]. Con un presupuestu de producción de 105 millones de dólares, la película recaldó un total de 172 millones de dólares en tol mundu. Jennifer taba totalmente establecida como [[actriz]], y taba ente les estrelles más cotizaes de Hollywood. En [[1998]] mandó'l so [[Demo (música)|demo]] a delles discográfiques y [[Tommy Mottola]], entós direutor de [[Sony Music]], llamar pos viera la película [[Selena (película)|Selena]] y pensaba que l'actriz d'esa cinta sería una estrella mundial. Jennifer robló esi mesmu día contrato con Sony Music y púnxose a trabayar colos meyores productores del momentu, dirixiendo'l proyeutu'l productor Corey Rooney, quien trabayara con [[Mariah Carey]], [[Céline Dion]] y [[Destiny's Child]].<ref name="Gallick2003"/> El [[1 de xunu]] de [[1999]] llanzó'l so primer álbum, llamáu [[On the 6]],<ref>{{cita web|títulu=On The 6 - Jennifer Lopez - caratulas lletres de cantares mp3|url=http://www.coveralia.com/discos/jennifer_lopez-on_the_6.php|fechaaccesu=14 d'agostu de 2013|idioma=español}}</ref> n'honor a la llinia del metro neoyorquín que tomaba tolos díes pa dir a les sos clases de cantar. El discu foi un ésitu increíble, debutando nel Top 10 del Billboard. El so primera senciellu, ''[[If You Had My Love]]'', algamó'l númberu unu del Billboard Hot 100. Coles mesmes llanzó un senciellu pal mercáu llatín llamáu ''[[Nun m'amar]]'', un dúu que fizo col cantante d'orixe puertorriqueñu [[Marc Anthony]]. Esti dueto tamién algamó'l númberu unu del Billboard Latin Tracks mientres diez selmanes consecutives. El so segundu senciellu n'inglés, llamáu ''Waiting for tonight'', llegó a los diez primeros puestos del Billboard Hot 100. Jennifer non solo yera una de les actrices meyor pagues del mundu, sinón que tamién yera una estrella del Pop con un discu esitosu y dellos senciellos #1 alredor del mundu.<ref name="Latin Sensations">{{Cita llibru|apellíu=Marquez|nome=Herón|fecha=1 de xineru de 2001|títulu=Latin Sensations|url=https://books.google.com/books?id=q1BW88v0_zMC&pg=PA47|páxina=47|editorial=Twenty-First Century Books|isbn=9780822549932|fechaaccesu=3 de xunetu de 2012}}</ref> Lopez tornó a la pantalla grande en [[agostu]] pa protagonizar la película de [[Suspense (xéneru)|suspense]] psicolóxicu [[The Cell]] xunto a [[Vincent D'Onofrio]]. Con un presupuestu de producción de 33 millones, la película recaldó un total de 104 millones en tol mundu. Y Jennifer cobró 8 millones de dólares por esta cinta. La película recibió crítiques mistes de los críticos, qu'afirmaron qu'a pesar de qu'ufiertó momentos esmolecedores, sorprendentes, taba socavada por una débil y pocu fonda trama que nun ufiertaba nada nuevo. === 2001-2003: ''J.Lo'', primer arume y ''This is Me...Then'' === [[Ficheru:Jennifer Lopez & Marc Anthony 2007.jpg|thumb|Jennifer Lopez xuntu al que yera'l so home [[Marc Anthony]] en [[Miami]].|left|250px]] Mientres el procesu del so segundu álbum, Lopez decidió modificar la so imaxe y amosase como [[símbolu sexual]].<ref name=dethroned>{{cita web|url=http://www.billboard.com/articles/news/80647/lopez-bows-at-non-1-o-town-dream-debut-high5|títulu=Lopez Bows At Non. 1; O-Town, Dream Debú High5|fechaaccesu=18 de xunu de 2013|fecha=xineru de 2001|obra=Billboard|editorial=[[Prometheus Global Media]]}}</ref> El [[23 de xineru]] de [[2001]] salió a la venta'l so segundu álbum, tituláu [[J.Lo]], que yera'l llamatu qu'utilizaben los sos siguidores pa llamala. Esti discu debutó nel númberu unu de ventes nel Billboard Hot 200 y estableció un [[récor Guinness]], pos foi la primer artista n'asitiar un discu númberu unu en ventes, de la que una película protagonizada por ella consiguía lo mesmo nesa selmana. Esta película foi [[The Wedding Planner]], la so primer comedia romántica pola cual cobro 12 millones de dólares, llogrando ser una de les 10 muyeres meyor pagaes na historia de [[Hollywood]].<ref name=africa1>{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/articles/1450237/ll-cool-j-o2s-edge-whats-going-on.jhtml|títulu=LL Cool J : LL Cool J, U2's Edge, More Join 'What's Going On' Project&nbsp;– Rhapsody Music Downloads|fechaaccesu=23 de marzu de 2012|editorial=MTV News. Viacom International, Inc.}}</ref><ref name="artistlist">{{cita noticia |url=http://www.discogs.com/Various-El-Peracabo-Adios-The-Last-Goodbye/release/2075383|títulu=Complete list of 'El Peracabo Adios' artists |fecha=27 de mayu de 2011 |editorial=Discogs |fechaaccesu=17 de febreru de 2010 | nome=Stephanie | apellíu=J Stone}}</ref> El primer senciellu del discu [[J.Lo]] foi la tema ''Love Don't Cost A Thing'' que foi un ésitu mundial y llogró el númberu 1 nes llistes de popularidá. Esti álbum rellanzóse'l [[24 de xunetu]] de [[2001]] p'amesta-y un [[remix]] del 3ᵉʳ single ''I'm real'' pero esta vegada'l cantar yera totalmente distintu pos cuntaba con nueva lletra y estilu [[Hip Hop]] al llau del raperu [[Ja Rule]]. Esta tema ''I'm real remix'' tuvo mientres cinco selmanes nel númberu 1 del Billboard Hot 100. Como interés esta yera'l cantar nᵘ1 nel momentu del atentáu a les Torres Ximielgues el [[11 de setiembre]] del [[2001]]. Jennifer Lopez taba nel visu de la so carrera, y yá yera una de les estrelles más grandes del mundu. En [[febreru de 2002]] llanzó un discu de remixes bien hip hop ''J to tha L-O!: The Remixes'',<ref>{{cita web|url=http://www.allmusic.com/album/j-to-tha-l-o!-the-remixes-mw0000658032|títulu=J to Tha L-O!: The Remixes|fechaaccesu=20 d'ochobre de 2012|apellíu=Lopez|nome=Jennifer|obra=''[[Allmusic]]''. ''Allrovi Corporation''}}</ref> que debuta nel númberu 1 de ventes del Billboard Hot 200, al igual que'l so primera senciellu, ''Ain't It Funny (Remix)'' (presentando a Ja Rule) algamó'l númberu 1 del Billboard Hot 100, estableciendo con esto dos récores: ser la única cantante en tener un discu de remixes nel primer puestu en ventes coles mesmes que lo fai un cantar remix.<ref>{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/articles/1452273/jennifer-lopez-tops-albums-chart.jhtml|títulu=Jennifer Lopez Kicks The Boys to the Curb On Next Week's Albums Chart Singer's remix album knocks Alan Jackson, Creéi from top of Billboard 200|fechaaccesu=29 de xineru de 2012|apellíu=Goodman|nome=Abbey|fecha=13 de febreru de 2002|editorial=MTV News. Viacom International, Inc.}}</ref> En [[mayu de 2002]], Jennifer protagonizó la película de suspense [[Enough (película)|Enough]] nel qu'interpreta a una muyer llamada Slim, que fuxe de la so casa dempués de ser afrellada pol so home. Jennifer cobro 15 millones de dólares por esta película, que recaldó 52 millones de dólares na taquilla, y recibió crítiques pocu entusiastes. Mientres el rodaxe sufrió una crisis nerviosa pol escesu de trabayu. En [[setiembre]], Lopez llanzó'l so primer arume, ''Glow by JLo''. El [[26 de payares]], el mesmu mes del so compromisu con [[Ben Affleck]], a quien dedicó la mayor parte del álbum, Jennifer llanza'l so tercer discu d'estudiu llamáu [[This is me... Then]] que llogra escelentes ventes, los meyores que llograra na so selmana debú, algamando'l númberu 2 del Billboard Hot 200. El so primera senciellu [[Jenny From The Block]] convertir nun ésitu mundial y nel videu de dicha cantar apaez el so entós prometíu [[Ben Affleck]]. El so segundu senciellu ''All I Have'' cola participación del raperu [[LL Cool J]] algamó'l puestu númberu unu del Billboard Hot 100. Jennifer yera una de les principales artistes de la [[música pop]]. En febreru d'esi añu pidió-y a'l so amigu [[Marc Anthony]] que lu ayudar na producción d'una nueva versión del famosu cantar ''Sway'' interpretada nos años cincuenta por [[Dean Martin]] y que Jennifer interpretaría pa la banda sonora de la so película ''Shall we dance?''. Xuntó a [[Ralph Fiennes]] protagoniza en cines la comedia romántica [[Maid in Manhattan]], que entró nel númberu unu de la taquilla estauxunidense con más de 18 millones, pa finalmente recaldar namái n'Estaos Xuníos 94 millones de dólares. Sumando les recaldaciones internacionales la cifra xube hasta los 154 millones.<ref>http://www.parati.com.ar/lo-nuevo/personajes/jennifer-lopez/4371.html</ref> En [[agostu de 2003]] López protagonizó xunto a [[Ben Affleck]] la comedia romántica [[Gigli]]. Con un presupuestu de producción de 54 millones de dólares, la película recaldó un total de 7 millones en tol mundu, convirtiéndose nun fracasu en [[taquilla]]. La película recibió universalmente valoraciones negatives de los críticos, que la consideraron como una película bien estraña. [[Gigli]] consideróse como una de les peores películes de tolos tiempos. === 2004-2008: ''Rebirth'', ''Como ama una muyer'' y ''Brave'' === En [[marzu de 2004]], Lopez tuvo un papel secundariu na película [[Jersey Girl (película)|Jersey Girl]], xunto a Affleck. El so personaxe, Gertrude Steiney, muerre mientres el partu dientro de los primeres 15 minutos de la película. Con un presupuestu de producción de 35 millones, la película foi un fracasu comercial, ganando un total de 6 millones de dólares en taquilla. En [[ochobre]], Lopez co-protagonizó xunto a [[Richard Gere]] el drama [[Shall We Dance?]], una reedición de la película de [[1996]] xaponesa del mesmu títulu. Con un presupuestu de producción de 50 millones, la película recaldó un total de 170 millones nel mundu. En [[2005]] Jennifer debuta col so cuartu álbum d'estudiu tituláu [[Rebirth (álbum de Jennifer Lopez)|Rebirth]], títulu escoyíu pos Lopez sentir en plena renacencia dempués de superar la rotura con Affleck y el fracasu de [[Gigli]]. El [[Álbum|discu]] llanzóse'l [[1 de marzu]] y debutó como númberu unu en ventes a nivel mundial, vendiendo en namái una selmana 650.000 copies y asitióse númberu unu nel Billboard Hot 200. El so primera senciellu, tituláu ''Get Right'', que tenía una fusión de [[funk pop]], foi un ésitu, algamando'l númberu unu n'Europa y la posición Nᵘ 12 na llista de Billboard Hot 100. Sicasí, Jennifer dexó de promocionar l'álbum, al paecer por engarradielles cola discográfica. Al nun tener sofitu dalgunu, el discu cayó nes llistes de ventes. [[Ficheru:Martakis jennifer lopez.jpg|left|thumb|Jennifer Lopez xunto a [[Kostas Martakis]] y [[Marc Anthony]] n'[[Atenes]].|250px]] ''Bordertown'', una película basada nos homicidios de muyeres na [[Ciudad Juárez]], [[Méxicu]], fixo'l so estrenu nel [[Festival de Cine de Cannes]] el [[18 de mayu]] de [[2006]], co-protagonizada por Lopez. ''Bordertown'' foi un fracasu comercial, recaldando un total d'ocho millones de dólares en tol mundu, col so presupuestu de producción de 21 millones. Jennifer Lopez produció depués ''DanceLife'', un [[reality show]] que sigue les vides de siete baillarinos qu'intenten consiguir un llugar nel mundu de la danza profesional. Emitir en [[MTV]] dende'l [[15 de xineru]] de [[2007]] hasta'l [[5 de marzu]]. L'añu [[2007]], Jennifer entra nel mercáu musical llatín col so quintu álbum d'estudiu y primer trabayu dafechu n'español tituláu ''Cómo ama una muyer''. El discu de balaes n'español foi producíu por Estefano y Julio Reyes y salió a la venta'l [[27 de marzu]], debutando como Nᵘ 1 en ventes, considérase'l discu n'español más vendíu nuna selmana por una cantante debutante. El primer senciellu foi ''[[Qué fixisti]]'', según Lopez la idea d'esti cantar surdió del suañu que'l so home [[Marc Anthony]] tuvo cola cantante española [[Rocío Dúrcal]]. El cantar foi un ésitu internacional y algamó el puestu númberu unu del Billboard Latin Songs. El videu musical de ''Que Fixisti'' foi'l primeru n'español n'algamar el númberu unu del ''Top 10'' de la canal n'inglés MTV. El segundu senciellu ''Faesme falta'', foi llanzáu'l branu d'esi añu; nel videoclip del cantar Jennifer interpreta a una muyer policía qu'asonsaña tar namorada d'un delincuente p'atrapalo, pero nel procesu, ella namórase verdaderamente d'él y pénase de la trampa que-y preparar. El discu ''Cómo ama una muyer'' convertir nel segundu discu n'español más vendíu en tol mundu l'añu 2007, siguíu de ''Papín'' de [[Miguel Bosé]]. [[Ficheru:Jennifer Lopez 56th Presidential Inauguration.JPG|thumb|Jennifer Lopez nel 56th Presidential Inauguration.|250px]] En setiembre del añu [[2007]] Jennifer sale de xira per primer vegada acompañada pol so maríu [[Marc Anthony]], y xuntos percuerren los [[Estaos Xuníos]] y [[Canadá]], rematando la mesma en payares na ciudá de Miami onde a la fin del conciertu Jennifer anunció que taba embarazada. El [[9 d'ochobre]] de [[2007]] Jennifer llanzó'l so nuevu discu n'inglés llamáu [[Brave (álbum)|Brave]], el so sestu discu d'estudiu y el quintu n'inglés. El primer senciellu foi ''Do It Well'', una tema pop llanzáu'l 21 d'agostu d'esi añu a toles estaciones de radio qu'algamó'l puestu númberu unu nel Billboard Dance Chart. El discu debutó bien baxu nes llistes ventes. "Hold It ''Don't Drop It'' foi'l senciellu internacional de ''Brave'', acompañáu d'un videu nel que nun se nota l'embaranzu de la diva estauxunidense. El cantar algamó'l puestu númberu unu del Billboard Dance Chart. Pal mercáu estauxunidense'l segundu senciellu sería'l cantar ''Brave'', pal que se filmó un video musical dirixíu por Michael Haussman, pero que nun se llanzó al públicu. En [[xineru de 2008]] Jennifer llanza ''Por arriesganos'' el tercer senciellu del so discu n'español [[Como ama una muyer]]; nel videu amuésase un colax d'imáxenes de la xira de conciertos de Jennifer nel 2007 y escenes de tras de les cámares en dichos conciertos. === 2009-2010: The Back-Up Plan, rotura con ''Sony'' y American Idol === Jennifer garrasti en febreru de 2010 al programa [[Saturday Night Live]] pa empecipiar la promoción de la película ''[[The Back-Up Plan]]'', y amás canta en direuto dos temes nuevos que van venir nel discu ''Love?'', que son ''Until It Beats Non More'' y ''Starting Over''. Jennifer presentar en dellos programes como ''Letterman'', ''Jay Leno'' y ''Ellen'' pa falar sobre l'estrenu de la película. El 23 abril estrénase ''The Back-Up Plan'' con ésitu; y empecipia una xira per Europa pa sofitar el llanzamientu de la película. [[Ficheru:Marc Anthony, Jennifer Lopez.jpg|thumb|Jennifer Lopez xunto a [[Marc Anthony]], [[Nancy Pelosi]] y Nydia Velázquez|left|250px]] Por aquella dómina, [[Sony]] y la cantante ruempen la so rellación, según rumores, la compañía nun compartía les alternances musicales de Jennifer (ente idioma inglés y español, ente ritmos bailladeros y balaes llatines). Sony seique pensó que López había desdibuxáu o perdíu'l so perfil comercial porque con tantos cambeos, y col pasu de la edá, nun yera tan bono d'etiquetar como enantes. Pero la cantante siguiría sosprendiendo con más ésitos. El [[18 de mayu]], Jennifer presentar nos [[World Music Awards]], onde recibe un premiu pola so contribución a la música nestos 10 años de carrera como cantante; y amás interpreta en direuto un [[medley]] con tolos sos ésitos. El 19 d'ochobre de 2010, López confirmó desconocer la fecha de salida del so nuevu álbum ''Love?'' nel programa de revista ''The Talk''; sicasí aseguró que'l videu promocional, ''Good Hit'', saldría llueu. Al momentu de roblar un nuevu contratu con [[Island Records]], volvió a entamar la creación del so nuevu álbum. En [[xunu]], tres la salida d'[[Ellen DeGeneres]] d'[[American Idol]], informóse que Lopez taba a puntu de xunise como xuráu de la temporada de diez. Mientres este mesmu tiempu, Lopez y Anthony decidieron si queríen un papel en [[The X Factor]] pola so apelación a los mercaos llatinoamericanos ya internacionales. Anuncióse oficialmente en [[setiembre]] que Lopez xunir a la décima temporada d'[[American Idol]]. [[MTV]] dixo que l'alcuerdu yera "mutuamente beneficiosu pa tolos arreyaos", ente que [[CNN]] informó que Lopez taba viendo como una decisión de reactivar la so carrera, ente que los productores de American Idol creíen que Lopez y [[Steven Tyler]] fortaleceríen les cifres d'[[Audiencia (televisión)|audiencia]]. === 2011-2012: «On the Floor», ''Love?'' y ''Dance Again... The Hits'' === El so single «[[On the Floor]]» (basáu na popular «[[Lambada (cantar)|Lambada]]» de los [[década de 1990|años noventa]]) salió'l 18 de xineru de 2011 y ye el primeru del so discu ''[[Love?]]'' el cual marca'l so debú col sellu [[Universal Music]]. «On the floor» llogró tener un ésitu arrollador quedando nel puestu nᵘ&nbsp;1 en más de 24&nbsp;países del mundu y vendiendo más de 3&nbsp;millones de descargues dixitales nos Estaos Xuníos y más de 8 millones de copies alredor del mundu, lo que llevó la so carrera como cantante a un nuevu visu.<ref>[http://itunes.apple.com/us/album/on-the-floor-feat-pitbull/id418446997?i=418447078&ign-mpt=uo%3D2 On The Floor Jlo feat Pitbull] itunes.apple.com</ref>Nuna entrevista con MTV News, [[RedOne]] esplicó lo que fuera trabayar con Jennifer: {{cita|Seamos realistes. Con J.Lo, unu tien que ser grande [musicalmente] o, si non, dise a la so casa. Pa faer un cantar que suene bien para ella, precísase influencies de dance, fiestes y el so heriedu llatín. Ella ye una baillarina y puede cantar. Yo taba bien sosprendíu y prestéme enforma trabayando con ella, la so enerxía y la naturaleza cola que trabayamos.|[[RedOne]].}} Jennifer Lopez anunció oficialmente que ''[[Love?]]'' publicaríase'l 3 de mayu de 2011 y el segundu single n'Estaos Xuníos sería «I'm into you» escritu por [[Taio Cruz]] y producíu por Stargate. En setiembre de 2011 llanzó «[[Papi (cantar)|Papi]]», el tercer senciellu oficial de ''[[Love?]]'' producíu por [[RedOne]]. El cantar llegó al puestu nᵘ&nbsp;35 de la radio y el videu cunta con más de 44&nbsp;000&nbsp;000 de reproducciones na so canal oficial en [[YouTube]]. Vía Internet dar a conocer un cantar ente Lopez y el cantante español [[Enrique Iglesias]] llamáu «Mouth 2 mouth» que se diz formaría parte del re-edición de ''Euphoria'' álbum del español qu'a la fin foi atayáu pola so discográfica. En payares collabora nel cantar «[[T.H.Y. (The Hardest Ever)]]» del cantante d'Estaos Xuníos [[will.i.am]] del so álbum ''#willpower'', nel cantar tamién participa [[Mick Jagger]]. [[Ficheru:Jennifer Lopez 15, 2012.jpg|thumb|Jennifer Lopez mientres el [[Dance Again World Tour]]|250px]] López llanzó'l so primer álbum de grandes ésitos, ''[[Dance Again...The Hits]]'' el 24 de xunetu de 2012.<ref>{{cita web|autor=Digital Spy|títulu=Jennifer Lopez to release 'Dance Again: The Hits' next month?|url=http://www.digitalspy.co.uk/music/news/a388349/jennifer-lopez-to-release-dance-again-the-hits-next-month.html|fecha=19 de xunu de 2012|idioma=Inglés}}</ref> «[[Dance Again]]», con [[Pitbull (cantante)|Pitbull]] foi llanzáu n'abril de 2012 como primer senciellu del álbum. Algamó'l puestu diecisiete nel [[Billboard Hot 100]], y tamién se convirtió nel so docenu númberu unu nel [[Billboard]] Hot Dance Club Songs chart.<ref>[http://www.billboard.com/#/charts/dance-club-play-songs?chartDate=2012-05-26 Billboard Charts - Jennifer Lopez]</ref> Más tarde esi mes, López presentar nel cantar de [[Wisin & Yandel]], «[[Follow the Leader (cantar de Wisin & Yandel)|Follow the Leader]]», que foi llanzáu como'l primera senciellu del so álbum de ''[[Líderes (álbum)|Líderes]]''.<ref>{{cita web|autor=Univision|títulu=Wisin & Yandel y JLo llancen 'Follow the Leader'|url=http://musica.univision.com/estrenos-musicales/resenas/article/2012-04-10/escuchar-follow-the-leader-wisin-y-yandel-featuring-jlo|fecha=4 d'ochobre de 2012}}</ref> López tamién grabó un cantar tituláu «[[Goin' In]]» col raperu estauxunidense [[Flo Rida]], que tamién apaez en ''Dance Again... The Hits'' y na película ''Step Up Revolución'' (2012).<ref>{{cita web|autor=RyanSeacrest.com|títulu=World Premiere: Listen to Jennifer Lopez's new single 'Goin' In' featuring Flo Rida [AUDIU]|url=http://ryanseacrest.com/2012/05/24/world-premiere-listen-to-jennifer-lopezs-new-single-goin-in-featuring-flo-rida-audiu/?wt=2|fecha=24 de mayu de 2012|idioma=Inglés}}</ref> «Goin 'In» foi producíu por GoonRock, quien tamién produció otru cantar de López, tituláu «Clothes Off».<ref>{{cita web|títulu=Jennifer Lopez - Lmfao Hitmaker Goonrock Hoping To Get J.Lo's Clothes Off|url=http://www.contactmusic.com/news/lmfao-hitmaker-goonrock-hoping-to-get-jlos-clothes-off_1323184|obra=Contactmusic.com|fecha=26 d'abril de 2012|idioma=Inglés}}</ref> El [[14 de xunu]] de [[2012]] fixo la so primer xira mundial llamada [[Dance Again World Tour]], creada pol so álbum [[Dance Again: The Hits]], empezada na ciudá de [[Panamá (ciudá)|Panamá]] y tuvo un percorríu por [[Estaos Xuníos]], [[Canadá]], [[Europa]], [[Asia]], [[Oceanía]] y [[Suramérica]]. === 2013-presente: ''The Fosters'' y ''A.K.A.'' === El [[25 de mayu]] de [[2013]], Lopez anunció que debutaría como la nueva direutora creativa de ''«nuvoTV»''. Per otra parte, fundó la marca de teléfonu móvil ''Viva Móvil'', que va ser específicamente pa los llatinos. Inspirada na so tía homosexual, que morriera apocayá, Lopez robló como productora executiva de la serie de televisión ''[[The Fosters]]'', que ye una serie na que dos lesbianes críen a un fíu. L'espectáculu estrenar en ABC Family el 3 de xunu de 2013 y dende entós foi un ésitu d'audiencia pa la cadena. En 2013 Lopez llanzó dos nueves arumes: Forever Glowing y JLove.En 2014, Lopez llanzó otru nuevu arume: Glowing Goddess.<ref>{{cita web|títulu=J. Comer under attack after singing for leader of Turkmenistan|url=http://twitchy.com/2013/06/30/j-comer-under-attack-after-singing-for-leader-of-turkmenistan/?utm_source=twitterfeed&utm_medium=twitter|editorial=Twitchy.com|fechaaccesu=30 de xunu de 2013|fecha=30 de xunu de 2013}}</ref><ref name="Turkmenistan, Washington Post">{{cita web|títulu=Jennifer Lopez apologizes for Turkmenistan performance|url=http://www.washingtonpost.comblogsreliable-source/wp/2013/06/30/jennifer-lopez-sings-for-dictator-paula-deen-loses-cookbook/|obra=[[The Washington Post]]|editorial=[[The Washington Post Company]]|fechaaccesu=1 de xunetu de 2013|fecha=30 de xunu de 2013}}</ref> Tamién trabaya nel desenvolvimientu de la película ''Dance Again 3D''. A mediaos de 2014 alcuéntrase grabando dellos trabayos, rellacionaos col cine y televisión. Dempués de la finalización de la so «[[Dance Again World Tour]]», Jennifer empezó a grabar el so octavu álbum d'estudiu: ''[[A.K.A. (álbum)|A.K.A.]]'', inspiráu nos sos viaxes.<ref>{{cita web|url=http://au.news.yahoo.com/entertainment/a/-/entertainment/17557067/lopez-didnt-expect-new-album-so-soon/|títulu=Lopez didn't expect new album so soon|fechaaccesu=13 de xunu de 2013|fecha=11 de xunu de 2013|editorial=Yahoo! News. Yahoo! Inc}}</ref> Llanzáu'l [[17 de xunu]] de [[2014]] al traviés de [[Capitol Records]],<ref>{{cita noticia|títulu=Jennifer Lopez Signs With RedOne's 2101 Records|url=http://www.hollywoodreporter.com/news/jennifer-lopez-signs-redones-2101-519579|obra=[[The Hollywood Reporter]]|editorial=Prometheus Global Media|fechaaccesu=9 de mayu de 2013|fecha=8 de mayu de 2013}}</ref> amás, collaboró nel cantar oficial de la Copa Mundial de la FIFA 2014: «We Are One (Ole Fola)» xuntu cola cantante brasilana [[Claudia Leitte]], y realizada por [[Pitbull (cantante)|Pitbull]].<ref>{{cita noticia|títulu=Today on YouTube: Fifa release official World Cup song 'We Are One (Ole Fola)'. Does it get your vote?|url=http://www.telegraph.co.uk/sport/football/10749628/Today-on-YouTube-Fifa-release-official-World-Cup-song-We-Are-One-Ole-Fola.-Does-it-get-your-vote.html|obra=The Telegraph|editorial=Telegraph Media Group Limited|fechaaccesu=8 d'abril de 2014|fecha=8 d'abril de 2014}}</ref> == ''Reality show'' == ==== ''[[American Idol]]'' ==== Cola salida d'[[Ellen DeGeneres]] de ''[[American Idol]]'', Lopez tomó'l so puestu de xuez oficial de la décima temporada de la serie. Xuntu a [[Steven Tyler]], y [[Randy Jackson]].<ref>[http://www.rickey.org/?p=47404]</ref> dicha temporada foi estrenada'l 19 de xineru de 2011 onde Lopez demostró la so parte humana ayudando a munchos participantes. Mientres la temporada presentóse dos vegaes la primera, xuntu al raperu [[Pitbull (cantante)|Pitbull]], interpretando'l so single [[On the Floor]] y la segunda na final del show, al pie del so entós maríu [[Marc Anthony]], como baillarina. Nel [[branu]] de [[2013]] recibió un segundu [[contratu]] pa tornar al so puestu de xuez en dichu [[reality show]], algamando un alcuerdu con ellos y llueu va volver na so decimotercer temporada. ==== ''¡Q'Viva! The Chosen'' ==== En xunu de 2011 anuncióse que Lopez al pie del so ex-maríu [[Marc Anthony]] y con ayuda del creador de ''American Idol'' [[Simon Fuller]] fadríen un nuevu programa onde se buscaría la siguiente estrella llatina pasando por 21 países de Llatinoamérica. Les audiciones empezaríen a mediaos de xunetu y agostu.<ref>{{cita web|autor=Univision|títulu='¡Q'Viva! The Chosen', el nuevu proyeutu de Jennifer Lopez y Marc Anthony|url=http://tv.univision.com/q-viva-the-chosen/shows/article/2011-06-01/qviva-the-chosen-el-nuevu|fecha=6 de xineru de 2011}}</ref> El 24 de xineru anunció l'estrenu mundial de ''[[¡Q'Viva! The Chosen]]'' al traviés de les cadenes [[Televen]] de [[Venezuela]], [[Teledoce]] [[Uruguái]], [[Caracol Televisión]]<ref>{{cita web|url=http://www.collywood.co/2012/01/cascoxu-tv-llanza-qviva-chosen-con.html|títulu=Caracol TV llanza ¡Q'VIVA! THE CHOSEN con Jennifer Lopez y Marc Anthony|fechaaccesu=24 de xineru de 2012|publicación=CollyWood.CO|fecha=24 de xineru de 2011}}</ref> de [[Colombia]] y [[Univision]] d'[[Estaos Xuníos]]. == Arte == === Inflúis === {{Imaxe múltiple|posición_tabla = right|direición = horizontal|semeya1 =Michael Jackson in 1988.jpg|anchu1 = 135|semeya2 =Madonna MDNA Vancouver.jpg|anchu2 = 153|testu = [[Michael Jackson]] y [[Madonna]] son dos de los artistes qu'inspiraron a Jennifer Lopez.}} Lopez foi influyida por artistes como [[Tina Turner]], [[James Brown]], [[Michael Jackson]], [[Madonna]] y [[Barbra Streisand]]. Los críticos consideraron que'l so tipu de voz ye llindáu. Lopez creció a confianza, acreditando a [[Marc Anthony]] por ayudar a dexa-y escapar». Rolling Stone comentó: «En llugar de tirante [[pirotecnia]], sabe que yá ta emprestando atención [...] He equí Jennifer Lopez, muyer de música y danza: faise un pequeñu va-va y un montón de voom pa percorrer un llargu camín musical». Sicasí, [[Entertainment Weekly]] criticó la so voz, por escarecer de voz ronca como la que tien na mayoría de les sos películes. Tamién tuvo otres pequeñes, pero non menos importantes, influencies musicales como [[Whitney Houston]], [[Irene Cara]], [[Samantha Fox]], [[Deborah Gibson]], [[Janet Jackson]] y [[Gloria Estefan]]. === Estilu musical === Lopez esploró numberosos xéneros musicales a lo llargo de la so carrera musical, lo qu'inclúi, [[pop]], [[pop llatín]], [[dance]], [[R&B]], [[hip hop]], [[rock]], [[funk]], [[música house]] y [[Mueyu (xéneru musical)|mueyu]] ente otros, de cutiu, en collaboración col compositor Cory Rooney. Según [[Ed Morales]] nel Latin Beat: «Los ritmos y los raigaños de la [[música llatina]] de la [[Bossa nova]] a la [[mueyu (xéneru musical)|mueyu]] y más allá. [...] Esplora la inocencia romántica cola [[música llatina]] ente que siente una identificación más fuerte escontra'l [[hip hop]]». Lopez foi espuesta principalmente a estilos de [[pop llatín]] tradicionales que van dende la [[mueyu (xéneru musical)|mueyu]] a la [[bachata]].<ref name="Thru1">{{cita web|url=http://newsroom.mtv.com/2011/05/03/jlo-contemplates-love-and-love-through-the-years/|títulu=J.Lo Contemplates 'Love' (And Love?) Through The Years|fechaaccesu=7 d'abril de 2013|apellíu=Dinh|nome=James|fecha=3 de mayu de 2011|editorial=MTV Newsroom. Viacom International, Inc.}}</ref><ref name="Back">{{cita noticia|apellíu=Morales|nome=Ed|títulu=It's Not La Vida Lloca to Her|url=http://articles.latimes.com/1999/may/30/entertainment/ca-42339|fechaaccesu=11 de marzu de 2012|newspaper=Los Angeles Times|editorial=Tribune Company|fecha=30 de marzu de 1999}}</ref><ref name="DVD Talk">{{cita web|url=http://www.dvdtalk.com/reviews/6295/jennifer-lopez-on-the-6/|títulu=Jennifer Lopez: On The 6 : DVD Talk Review of the Audiu|fechaaccesu=11 de xunetu de 2012|editorial=[[DVD Talk]]. Internet Brands, Inc.}}</ref> Lopez confesó que creció xuntu col soníu del [[hip hop]]. Los sos dos primeros álbumes inclúin [[funk]], [[dance]], [[Urban|Música urbana]], [[balaes]], música sensual y [[música española]]. El llanzamientu del so tercer álbum d'estudiu, [[This is me... Then]], foi cuando Lopez intervieno en nuevos estilos musicales, principalmente en [[música]] de los [[años 1970]].<ref name="RockBlock">{{cita web|url=http://www.mtv.com/bands/l/lopez_jennifer/news_feature_021108/index2.jhtml#|títulu=J.Lo: The Rock And The Block|fechaaccesu=3 d'abril de 2013|editorial=MTV Networks}}</ref> El cuartu álbum, [[Rebirth (álbum de Jennifer Lopez)|Rebirth]] esploró más [[hip hop]] y [[pop rock]], con mayores usos de [[preseos de percusión]]. El so sestu y séptimu álbum d'estudiu, [[Brave (álbum)|Brave]] y [[Love?]], afondáron-y entá más nel sentíu de la música y el baille. L'amor ye la tema principal de Lopez, a pesar de qu'esploró temes como la [[danza]], la [[sensualidá]], l'[[amistá]] y l'[[audición]]. De cutiu espresa esperiencies personales nos sos cantares, como la so rellación con [[Ben Affleck]] nel senciellu «Dear Ben». Los críticos señalen que la [[Voz (música)|voz]] de lluz de Lopez, de cutiu escurezse pola producción musical brillante. The Baltimore Sun cunta que Lopez hai de tener una gama [[estilística]], anque siente que la so materia escarez de personalidá y que la so voz suena similar a [[Janet Jackson]] y [[Madonna]].<ref name="Allmusic Brave">{{cita web|url=http://www.allmusic.com/album/brave-r1208434|títulu=Brave&nbsp;– Jennifer Lopez|fechaaccesu=10 de payares de 2011|apellíu=Erlewine|nome=Stephen Thomas|editorial=[[Allmusic]]. Rovi Corporation}}</ref><ref name="allmusic">{{cita web|url=http://www.allmusic.com/album/j-lo-mw0000103727|títulu=J.Lo|fechaaccesu=13 d'abril de 2013|editorial=Allmusic. Alrovi corporation}}</ref><ref name="Slant Magacín">{{cita web|url=http://www.slantmagazine.com/music/review/jennifer-lopez-j-lo/208|títulu=Jennifer Lopez: J.Lo|fechaaccesu=13 d'abril de 2013|apellíu=Cinquemani|nome=Sal|fecha=11 de febreru de 2001|editorial=[[Slant Magacín]]}}</ref><ref name="Reed">{{cita web|url=http://boston.com/ae/music/cd_reviews/articles/2007/03/27/lopez_turns_the_lights_down_low|títulu=Jennifer Lopez goes unabashedly romantic with 'Como Ama una Muyer'|fechaaccesu=3 de xunu de 2012|fecha=27 de marzu de 2007|obra=[[The Boston Globe]]|editorial=[[The New York Times Company]]}}</ref><ref name="FEATURE!">{{cita web|url=http://www.mtv.com/bands/archive/l/lopezfeature99_1.jhtml|títulu=MTV Jennifer Lopez News Feature|fechaaccesu=31 de mayu de 2013|añu=1999|editorial=MTV Networks}}</ref> === Imaxe pública === [[Ficheru:Jennifer Lopez and Marc Antonhy.jpg|thumb|Jennifer col entós el so home [[Marc Anthony]].|left]] Andrew Barker de [[Variety]] esplicó que la imaxe de Lopez ta en constante evolución, cuntando que presenta «una gran cantidá de contradicciones», como una [[estrella del pop]]. Barker escribió: «A pesar de tener una imaxe curioso cultivada como una imperiosa emperatriz del [[pop]] con traxes ridículamente caros, los sos verdaderos ésitos fueron ''I'm Real'' y ''Jenny From the Block''». En sacando a la venta'l so segundu álbum d'estudiu Lopez camudó la so imaxe y establecióse como un [[símbolu sexual]] («[[sex symbol]]») frecuentemente provocatible. anque dexó claro que nun quería compromisos. El presentador de televisión Ray Martin describe como un fenómenu del mundu del espectáculu». Lopez llogró desenvolver una imaxe como un símbolu sexual y una de les muyeres más deseyaes del planeta. Lopez foi llargamente reconocida pol so curiosu sexual, acreditada p'amosar el so cuerpu y dexar que les muyeres con figures curvillinies tengan de ser aceptaes. En [[1998]] la [[revista]] [[Details]] nomó a Lopez como «la muyer más sexy del añu». En [[2011]], foi nomada la muyer más bella del mundu pola revista [[People (revista)|People]]. Lopez sosprendióse, y quedó satisfecha dempués de qu'una muyer de la so edá pudiera tar na llista. En [[2012]], llogró'l segundu llugar de la llista «Les 100 cantantes femenines más sexys de tolos tiempos» de la revista ''Complex''. En [[2013]], [[VH1]], asitió a Lopez nel nᵘ4 de los «Los 100 artistes más sexys», ente que [[Vibe (magacín)|Vibe Magacín]] nomólu como la celebridá más «influyente» de los últimos venti años. == Mercadotecnia == ==== Llinies de ropa ==== López llanzó la so propia llinia de ropa en [[2003]], llamada «''JLO by Jennifer Lopez''»; la llinia inclúi distintos tipos de ropa pa les muyeres nueves, incluyendo texanos, camisetes, chaquetes, petrines, bolsos y ropa interior. Amás tamién llanzó una llinia de [[xoyería]] y una llinia d'accesorios qu'inclúi [[sombreru|sombreros]], [[guantes]] y [[bufanda|bufandes]]. Jennifer asistió a la Campaña d'Iviernu de [[Louis Vuitton]] en [[2003]]. En [[2005]], llanzó una nueva llinia de ropa llamada ''«Sweetface»''. A finales de [[2007]], retiróse JLO by Jennifer Lopez y punxo en marcha una nueva llinia pa la xente nuevo llamáu ''«JustSweet»''. Les sos llinies de moda fueron parte de munchos eventos de la selmana de la moda en [[Nueva York]]. Jennifer llanzó una nueva llinia de moda con de tiendes departamentales Kohl. La coleición inclúi ropa deportivo, vistíos, bolsos, xoyes, zapatos y ropa de nueche. Tamién en collaboración con tiendes departamentales Kohl en [[2013]] produció'l llanzamientu d'una nueva llinia de vistíos que toos pudieren mercar pa combatir el [[Cáncer de mama]]. ==== Arumes ==== Jennifer se incursionó na industria de los arumes, col so debú Glow by J.Lo. En [[ochobre de 2003]], presentó un arume llamao "Still", dempués de revisar "Glow by J.Lo", l'añu anterior por aciu la creación d'una edición llindada d'un [[spin-off]], "Miami Glow by J.Lo", n'homenaxe a la ciudá de [[Miami]]. Tamién introdució una llinia de "Glow" de lociones pal cuerpu y productos pa la morenura. Pa la temporada de [[navidá]] de [[2005]] llanzó otru arume "Live by Jennifer Lopez". Y pa'l día de [[San Valentín]] de [[2006]] llanzó "Love at First Glow by J.Lo". El so próximu arume, "Live Luxe", foi tresmitida en [[2006]], con "Glow After Dark" en [[xineru de 2007]]. En [[2010]] produció dos nueves arumes: "Love & Glamour" y "New Fragrance Love and Light". En [[2012]] produció dos nueves arumes: Eau the Glow y Glowing.<ref>http://www.lacapital.com.ar/canales/mujer/contenidos/2012/02/15/65-LanuevafraganciadeJenniferLopezGlowing.html</ref> En 2013 Lopez llanzó dos nueves arumes: Forever Glowing y JLove.En 2014, Lopez llanzó otros dos nueves arumes: Glowing Goddess, Wild Glow. En 2015 tres l'atayante ésitu d'esos dos arumes del 2014 sacó JLuxe. ==== Otros medios ==== Jennifer fundó una compañía de producción de televisión y cine, Nuyorican, xuntu col so mánager, Benny Medina. El so baillarín y ex home Cris Judd tuvo un papel dientro de la empresa cuando él y Jennifer taben inda casaos. En [[mayu de 2013]] foi nomada la direutora creativa de la nueva canal, nuvoTV. El [[12 d'abril]] de [[2002]], Jennifer abrió un restorán de [[Cuba]] nel distritu de [[South Lake]], [[California]], llamáu "Madre's". Amás, Lopez tamién tien dellos restoranes. == Filantropía == Amás de la so carrera como actriz y cantautora, Lopez ye una [[Filantropía|Filántropa]] que contribuyó en delles obres humanitaries y de caridá. En [[mayu de 2001]], Lopez asistió a una obra de caridá pa [[UNICEF]], xuntu col magu [[David Copperfield (illusionista)|David Copperfield]]. El [[14 de febreru]] de [[2007]], Lopez recibió reconocencia y agradecimientu como productora y actriz de [[Bordertown]], una película en contra de los asesinatos y maltratos de les muyeres de [[Ciudad Juárez]], [[Méxicu]]. José Ramos-Horta, que ganó'l Premiu Nobel de la Paz, apurrió'l premiu a Jennifer nel Festival Internacional de Cine de Berlín. Amás tamién recibió reconocencia de Norma Andrade. Amás d'esto, Lopez ye una gran defensora de ''Hospital de neños de los Ánxeles'', y foi gallardoniada con un premiu humanitariu polos neños, en [[setiembre de 2004]]. De magar, recurrentemente suel dir visitar a los neños de dichu hospital. En [[2008]] participó na ''Nautica Malibu Triathlon''. A finales de [[2011]], Lopez decidió a poner en marcha xuntu cola so hermana Linda la Fundación Maribel p'ayudar a muyeres y neños, una y bones ella espereció en atopándo-y un bultu a la so pequeña fía Emme, que nun resultó ser nada.<ref>{{cita web|autor=El MUNDU|títulu=Jennifer Lopez creó la so fundación por un problema de salú que tuvo la so fía|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/12/24/gentes/1324718308.html|fechaaccesu=8 d'agostu de 2013|idioma=español}}</ref> L'actriz comprometer a promover les [[vacunes]] contra la [[tos ferina]]. Trabayó con asociaciones conocíes como «Sounds of Pertussis» o «March of Dimes», pa evitar que los adultos puedan arimar a los neños la [[tos ferina]]. Na nueche del [[27 de payares]] de [[2012]] mientres una cena de gala foi gallardoniada pola so organización, ensin fines d'arriquecimientu, «''Lopez Family Foundation''».<ref>[http://www.chla.org/site/c.ipINKTOAJsG/b.4815717/k.9CC5/Nueche_de_Nin241vos.htm Nueche de Neños gala]</ref><ref name=ABC>{{cita web |nome=Jonann |cognome= Brady|títulu=Jennifer Lopez Getting Her Work Mueyo Back |url=http://www.abcnews.go.com/Entertainment/Parenting/story?id=7395906&page=1 |editor=ABC News |fecha=22 aprile 2009 |fechaaccesu=24 settembre 2009}}</ref> A finales de [[marzu de 2013]] foi convidada como la güéspede d'honor al eventu benéficu celebráu en [[Phoenix]], ''Celebrity Fight Night'', onde tamién empezó una campaña contra la enfermedá del [[Parkinson]]. En [[mayu de 2013]] confirmó la so presencia nel conciertu del [[1 de xunu]] entamáu en [[Londres]], p'ameyorar les condiciones de toles muyeres del mundu. En [[mayu de 2013]], Lopez llanzó la so propia gama de prendes de baxu costo, que los sos precios nun entepasaron de los 15 dólares por que resultaren accesibles al públicu xeneral, los benificios sacaos van dir destinaos íntegramente a financiar la erradicación del [[cáncer de mama]], un proyeutu que la estrella desenvuelve en collaboración cola cadena de grandes almacenes Kohl.<ref>{{cita web|autor=L'Espectador|títulu=Jennifer Lopez llanza la so mampurra llinia de ropa pa combatir el cáncer de mama.|url=http://www.elespectador.com/entretenimiento/arteygente/vidamoderna/articulo-404633-jennifer-lopez-llanza-linea-de-ropa-combati|idioma=español}}</ref> En [[branu]] de [[2013]], Lopez convertir na productora executiva de la serie de televisión [[The Fosters]], una serie na que dos lesbianes críen al so fíu y cásense y onde Lopez dio a conocer qu'esta a favor de la [[homosexualidá femenina]].<ref>[http://entretenimiento.terra.com.co/farandula-y-tv/jennifer-lopez-celebra-el matrimoniu-ente-lesbianes,95312f0f5b350410VgnVCM3000009acceb0aRCRD.html Jennifer celebra'l matrimoniu ente lesbianes]</ref> == Vida privada == [[Ficheru:Marc Anthony 2, 2010.jpg|thumb|190px|[[Marc Anthony]], tercer home de Jennifer Lopez (2004-2014)]] Mientres más de quince años, la vida privada de Jennifer Lopez atraxo l'atención de los medios y la [[prensa rosa]], por cuenta de les sos tormentoses rellaciones y rápidos compromisos.<ref>{{cita web|url=http://tvnz.co.nz/view/page/411319/609926|títulu=J-Lo's mum approves of Redford filme|fechaaccesu=18 de xunu de 2013|autor=22:34|fecha=9 de setiembre de 2005|editorial=TVNZ}}</ref> Jennifer Lopez casóse tres veces.<ref>Jennifer Lopez - matrimoniu nᵘ 1 - Famosos que se casaron trés... mujer.es.msn.com/famosos/famosos-que se casaron--tres-veces?page...</ref>El [[22 de febreru]] de [[1997]] casar por primer vegada col [[cuba|cubanu]] Ojani Noa. Lopez sufrió problemes llegales mientres dichu matrimoniu, llegando a presentar una demanda al respective de Noa. La pareya divorcióse en [[xineru de 1998]].<ref name="A blow for J.Lo">{{cita web|url=http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-1391664/Jennifer-Lopezs-ex-husband-wins-llegal-fight-release-embarrassing-home-video.html|títulu=Jennifer Lopez's ex-husband wins llegal fight to release embarrassing home video &#124; Mail Online|fechaaccesu=10 d'avientu de 2012|fecha=27 de mayu de 2011|obra=Daily Mail|editorial=Associated Newspapers, Ltd}}</ref> En [[abril de 2006]],<ref>{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/articles/1528384/20060411/lopez_jennifer.jhtml?headlines=true|títulu=Jennifer Lopez Sues First Husband To Block Tell-All Book|fechaaccesu=16 de xineru de 2007|autor=Chris Harris|fecha=11 d'abril de 2006|obra=MTV News. Viacom International, Inc.}}</ref> publicó un llibru, onde alegó que Noa violar. Al añu siguiente, fueron a xuiciu y Lopez foi compensada con 545&nbsp;000 dólares. Mientres trabayaba nel so álbum de debú ''[[On the 6]]'', Lopez empezó a salir col productor y raperu [[Sean Combs]] mientres dos años. Dambos fueron arrestaos en [[Nueva York]], el [[27 d'avientu]] de [[1999]], yá que se vieron arreyaos nun tirotéu, sicasí Lopez nun tuvo nada que ver, pero Combs sí. La pareya rompió la so rellación a finales del añu 2000, faciendo públicu'l fechu a principios del añu 2001. Tres la so rotura con Combs, Lopez desenvolvió una rellación cola so exbailarín de respaldu Cris Judd, con quien se casó en [[setiembre de 2001]], en payares del mesmu añu empezaron una tarrecible crisis de pareya que terminó en divorciu en [[xunu de 2002]]. Dempués del so segundu divorciu, ella empezó una rellación col [[actor]] [[Ben Affleck]], con quien se comprometió en [[payares de 2002]] y atayó la so boda a tan solo díes de la so celebración<ref>Los famosos tamién atayen bodes | ChismeVlog www.chismevlog.com/los-famosos-tambien-atayen-bodes/</ref> por cuenta de una supuesta infidelidá per parte del actor. Los medios de comunicación empezaron a referise a Ben y a Jennifer como «Bennifer» y convirtióse nun prominente superpareja nos medios de comunicación y la cultura popular. Bennifer convertir nun términu popular, que s'introdució finalmente nos diccionarios urbanos.{{ensin referencies}} En [[xineru de 2004]] terminaron la so rellación.<ref>{{cita noticia | url=http://www.smh.com.au/news/people/jlo-wins-payout-from-ex-over-tellall-memoir/2007/08/09/1186530500816.html | títulu=J-Lo Wins Payout From Ex | fechaaccesu=28 d'agostu de 2007 |obra=Sydney Morning Herald |editorial=Fairfax Media| fecha=9 d'agostu de 2007}}</ref><ref>{{cita web|url=http://latino.foxnews.com/llatín/entertainment/2013/06/13/jennifer-lopezs-ex-holding-out-for-more-money-in-honeymoon-video-lawsuit/|títulu=Jennifer Lopez's Ex Holding Out For More Money In Honeymoon Video Lawsuit &#124; Fox News Llatín|fechaaccesu=18 de xunu de 2013|fecha=13 de xunu de 2013|editorial=Fox News Llatín}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.music.yahoo.ca/read/news/12056140|títulu=Jennifer Lopez Not Down With Guns|fechaaccesu=8 d'abril de 2013|apellíu=Rosen|nome=Craig|fecha=14 de xineru de 2000|editorial=Yahoo! Music News}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.music.yahoo.ca/read/news/12063159|títulu=Jennifer Lopez 'Surprised And Saddened' By Puffy Indictment|fechaaccesu=8 d'abril de 2013|apellíu=Rosen|nome=Craig|fecha=14 de xineru de 2000|editorial=Yahoo! Music News}}</ref><ref>{{cita publicación|títulu=Jennifer Lopez, husband Cris Judd split after 8 months of marriage|fechaaccesu=2 de febreru de 2012|revista=San Jose Mercury News|editorial=MediaNews Group|fecha=8 de xunu de 2002|allugamientu=California}}</ref> Dempués de la so rotura con Affleck, Lopez empezó a salir col so antiguu amigu [[Marc Anthony]]. La pareya casóse de callao en [[xunu de 2004]]. Dos homes intentaron faer un videu priváu de la boda, sicasí fueron demandaos pola pareya por 1&nbsp;000&nbsp;000 millones de dólares, sicasí fueron acusaos de cargos de combalechadura, intentu de furtu y posesión de propiedá robada.<ref>{{cita publicación|apellíu=Silverman|nome=Stephen|títulu=Ben's Proposal 'Beautiful,' Says Lopez|url=http://www.people.com/people/article/0,,624998,00.html|revista=[[People (revista)|People]]|editorial=Time Inc.|fechaaccesu=20 d'ochobre de 2012|fecha=11 de payares de 2002}}</ref><ref>{{cita web|apellíu=Williams|nome=Jeanne|títulu=J. Lo, Ben make first appearance as fiances|fechaaccesu=25 de febreru de 2012|newspaper=[[USA Today]]|editorial=Time Inc.|fecha=10 d'avientu de 2002|páxina=2}}</ref> El [[7 de payares]] de [[2007]], mientres la última nueche de la so xira, Lopez y Anthony confirmaron oficialmente que taben esperando al so primer fíu. Anthony confirmó que taben esperando ximielgos: «La mio hermana tamién tuvo ximielgos, polo que ye una cosa hereditaria». {{caxa de cita|<center>'''Lopez sobre la so vida privada'''</center><br />Tengo una familia pocu tradicional. Soi madre soltera, el so padre [Marc Anthony], nun vive en casa con ellos [los sos fíos]. Tienen trés mediohermanos d'otros dos madres. Eso nun ye tradicional.}} Finalmente, el [[22 de febreru]] de [[2008]], Lopez dio a lluz a un neñu llamáu Maximilian David y a una neña llamada Emme Maribel, en [[Long Island]], [[Nueva York]]. Los mellizos fueron presentaos el [[11 de marzu]] de [[2008]], pola revista ''[[People (revista)|People]]'', polo que fueron pagos 6&nbsp;000&nbsp;000 dólares, convirtiéndose nes fotografíes más cares de famosos, enxamás tomaes.{{ensin referencies}} En [[xunetu de 2011]], la pareya anunció'l so divorciu, solicitáu en [[abril de 2012]]. Dende [[ochobre de 2011]] y hasta [[xunu de 2014]] caltuvo una rellación cola so exbailarín de respaldu Casper Smart, terminada en faciéndose públicu l'intercambiu de mensaxes de testu de conteníu sexual ente él y una modelu transexual.<ref>{{cita web|url=http://hollywoodlife.com/2012/04/11/jennifer-lopez-divorce-marc-anthony-jlo/|títulu=Jennifer Lopez Divorce&nbsp;— Marc Anthony Files Divorce From JLo|fechaaccesu=18 de xunu de 2013|fecha=11 d'abril de 2012|editorial=HollywoodLife. PMC}}</ref><ref name="Oct 11" /><ref name="Oct 11">{{cita noticia|url=http://www.nydailynews.com/entertainment/gossip/jennifer-lopez-perfect-definition-family-supposed-article-1.1357985#ixzz2WA76PsoV |títulu=Jennifer Lopez on raising kids with ex Marc Anthony: 'I am a nontraditional family' |newspaper=Daily News |editorial=Mortimer Zuckerman |fecha=29 de mayu de 2013 |fechaaccesu=18 de xunu de 2013}}</ref> Tres preguntalu si gustaría-y tener más fíos, Lopez comentó: {{cita|La verdá ye que yá nun sé si'l futuru va deparame de nuevu esta maraviyosa vivencia, pero sí, de xacíu que m'encantar tener más fíos. La maternidá ye una absoluta bendición y ye la faceta de la mio vida que me fai sentir más arguyosa. Ye'l mio mayor trunfu.}} == Discografía == {{AP|Discografía de Jennifer Lopez}} * 1999: ''[[On the 6]] * 2001: ''[[J.Lo (álbum)|J.Lo]]'' * 2002: ''[[This is me... Then]]'' * 2005: ''[[Rebirth (álbum de Jennifer Lopez)|Rebirth]]'' * 2007: ''[[Como ama una muyer]]'' * 2007: ''[[Brave (álbum)|Brave]]'' * 2011: ''[[Love?]]'' * 2014: ''[[A.K.A. (álbum)|A.K.A.]]''<ref>{{cita web|url=http://www.billboard.com/articles/columns/the-juice/6077462/jennifer-lopez-shares-flirty-artwork-title-for-new-album|títulu=Jennifer Lopez Shares Flirty Artwork, Title for New Album|fechaaccesu=5 de mayu de 2014|fecha=1 de xunu de 2013|editorial=Billboard}}</ref> == Videografía == {| {{tablaguapa}} !align="center"|Añu !align="center"|Cantar !align="center"|Direutor |- |align="center" |1996 |align="left"|''"[[Asaltu al tren de dineru (Money Train en V.O.)]]"'' |align="left"| Joseph Ruben |- |align="center"|1998 |align="left"|"Bailla" |align="left"|Stephen Olow |- |align="center" rowspan="3"|1999 |align="left"|"''[[If You Had My Love]]"'' |align="left"|Paul Hunter |- |align="left"|"[[Nun m'amar]]" <br /> <small>(xuntu a [[Marc Anthony]])</small> |align="left"|Kevin Bray |- |align="left"|''"Waiting for Tonight"'' |align="left"|Francis Lawrence |- |align="center" rowspan="2"|2000 |align="left"|"[[Let's Get Loud (cantar de Jennifer Lopez)|''Let's Get Loud'']]" |align="left"| |- |align="left"|"''Feelin' So Good''" <br /> <small>(xuntu a [[Big Pun]] y [[Fat Joe]])</small> |align="left"| Paul Hunter |- |align="center" rowspan="5"|2001 |align="left"|"''[[Love don't cost a thing]]"'' |align="left"| |- |align="left"|"[[Play (cantar)|''Play'']]" |align="left"|[[Francis Lawrence]] |- |align="left"|"''Ain't It Funny''" |align="left"|Herb Ritts |- |align="left"|"''I'm Real''" |align="left" rowspan="2"|[[Dave Meyers]] |- |align="left"|"''I'm Real''" (Murder Remix) <small> <br /> (xuntu a [[Ja Rule]])</small> |- |align="center" rowspan="5"|2002 |align="left"|"''Ain't It Funny" (Murder Remix)'' <br /> <small>(al pie de Ja Rule y Caddillac Tah)</small> |align="left"|Cris Judd |- |align="left"|"''I'm Gonna Be Alright''"(Track Master Remix) <br /> <small>(xuntu a [[Nas (raperu)|Nas]])</small> |align="left"|Dave Meyers |- |align="left"|"''Alive''" |align="left"|Jim Gable |- |align="left"|"''[[Jenny from the Block]]''" <br /> <small>(xuntu a [[Styles P]] y [[Jadakiss]])</small> |align="left" rowspan="2"|Francis Lawrence |- |align="left"|"''Jenny from the Block''" ''(Non Rap Version)'' |- |align="center" rowspan="3"|2003 |align="left"|"''All I Have''" <br /> <small>(xuntu a [[LL Cool J]])</small> |align="left"|Dave Meyers |- |align="left"|"''All I Have''" ''(Versión navidiega)'' |align="left"|Dave Meyers |- |align="left"|"[[I'm Glad]]" |align="left"|[[David LaChapelle]] |- |align="center" rowspan="1"|2004 |align="left"|"''Baby I Love O''!" |align="left"|Meiert Avis |- |align="center" rowspan="3"|2005 |align="left"|"''Get Right''" |align="left"|Francis Lawrence y [[Diane Martel]] |- |align="left"|"''Get Righ''t" (Remix) <br /> <small>(xuntu a [[Fabolous]])</small> |align="left" rowspan="2"|Diane Martel |- |align="left"|"''Hold You Down''" <br /> <small>(al pie de Fat Joe)</small> |- |align="center" rowspan="2"|2006 |align="left"|"''Control Myself''" <br /> <small>(al pie de LL Cool J)</small> |align="left"|[[Hype Williams]] |- |align="left"|"[[Qué fixisti]]" |align="left"|[[Michael Haussman]] |- |align="center" rowspan="2"|2007 |align="left"|"[[Faesme falta]]" |align="left"|Sanji |- |align="left"|"''Do It Well''" |align="left"|[[David LaChapelle]] |- |align="center" rowspan="2"|2008 |align="left"|"''Hold it don't drop it''" |align="left"|[[Melina Matsoukas]] |- |align="left"|"Por arriesganos" |align="left"|Kevin Meléndez |- |align="center" rowspan="3"|2011 |align="left"|"''[[On the Floor]]''" <br /> <small>(xuntu a [[Pitbull (cantante)|Pitbull]])</small> |align="left"|TAJ Stansberry |- |align="left"|"''[[I'm Into You]]''" <br /> <small>(xuntu a [[Lil Wayne]])</small> |align="left"|[[Melina Matsoukas]] |- |align="left"|"[[Papi (cantar)|Papi]]" |align="left"|[[Paul Hunter]] |- |align="center" rowspan="2"|2012 |align="left"|"''[[Dance Again]]''"<br /> <small>(xuntu a [[Pitbull (cantante)|Pitbull]])</small> |align="left"|[[Paul Hunter]] |- |align="left"|"''[[Goin' In]]'' <small>(xuntu a [[Flo Rida]])</small> |align="left"|[[Kirk Jones]] |- |align="center" rowspan="1"|2013 |align="left"|"''[[Live It Up]]'' <small>(xuntu a [[Pitbull (cantante)|Pitbull]])</small> |align="left"|[[Jessy Terrero]] |- |align="center" rowspan="4"|2014 |align="left"|"''Same Girl''" <small> |align="left"|Steve Gomillion y Dennis Leupold |- |align="left"|"[[I Luh yá papi]]" <small>(xuntu a [[French Montana]])</small> |align="left"|[[Jessy Terrero]] |- |align="left"|"[[First Love (cantar de Jennifer Lopez)|''First Love'']]" |align="left"| [[Anthony Mandler]] |- |align="left"|"''[[Booty]]''" <small>(xuntu a [[Iggy Azalea]]) </small> |align="left"| [[Hype Williams]] |- |align="center" rowspan="4"|2015 |align="left"|"''[[Feel the light]]''" <small> |align="left"| [[Westbury Road]] |} === Videos inéditos === {| {{tablaguapa}} !Cantar !Direutor |- |"''Brave''" |[[Michael Haussman]]<ref>http://www.onlinejlofan.com/2007/12/21/brave-third-single-off-the-album-brave/</ref> |- |"''Fresh Out The Oven''" <br /> <small>(xuntu a [[Pitbull (cantante)|Pitbull]])</small> |[[Jonas Akerlund]]<ref>http://perezhilton.com/2009-11-20-j-lo-is-fresh-out-the-oven-and-hot</ref> |- |"''Good Hit''" |Alex Moors<ref>http://perezhilton.com/2009-11-20-j-lo-is-fresh-out-the-oven-and-hot</ref> |- |"''Sweet Spot''" |Ethan Lade |- |} === Apaiciones n'otros videos musicales === {| {{tablaguapa}} |- !align="center"|Añu !align="center"|Títulu !align="center"|Artista !align="center"|Direutor |- |align="center"|1993 |align="left"|"[[That's the Way Love Goes]]" |align="left"|[[Janet Jackson]] |align="left"|René Elizondo |- |align="center"|1996 |align="left"|"Siempres fai fríu" |align="left"|[[Selena Quintanilla Pérez|Selena]] |align="left"|Abraham Quintanilla Jr |- |align="center"|1998 |align="left"|"Been Around the World" |align="left"|[[Sean Combs|Puff Daddy]] & The Family |align="left"|Paul Hunter |- |align="center"|2000 |align="left"|"It's So Hard" |align="left"|[[Big Pun]] |align="left"|Chris Robinson |- |align="center" rowspan="1"|2001 |align="left"|"What's Going On" |All-Star Tribute |align="left"|Jake Scott and Malik Sayeed |- |align="center" rowspan="1"|2006 |align="left"|"Control Myself" |align="left"|[[LL Cool J]] |align="left"|[[Hype Williams]] |- |align="center"|2011 |align="left"|"[[T.H.Y. (The Hardest Ever)]]" |align="left"|[[will.i.am]] |align="left"|Rich Lee |- |align="center"|2012 |align="left"|"[[Follow the Leader (cantar de Wisin & Yandel)|Follow the Leader]]" |align="left"|[[Wisin & Yandel]] |align="left"|[[Jessy Terrero]] |- |align="center"|2014 |align="left"|"We Are One (Ole Fola)" |align="left"|[[Pitbull (cantante)|Pitbull]] & [[Cláudia Leitte]] |align="left"|Ben Mor<ref>http://los40.com/los40/2014/06/11/musica/1402469128_234416.html</ref> |- |align="center"|2014 |align="left"|"Adrenalina" |align="left"|[[Wisin]] & [[Ricky Martin]] |align="left"|[[Jessy Terrero]] |- |align="center"|2014 |align="left"|"Stressin" |align="left"|[[Fat Joe]] |align="left"|[[Eif Rivera]] |- |align="center"|2015 |align="left"|"Back it up" |align="left"|[[Prince Royce]] & [[Pitbull]] |align="left"|[[Colin Tilley]] |} == Xires y conciertos == A lo llargo de la so carrera, Jennifer Lopez ufiertó distintes presentaciones, onde destaca'l so primer conciertu na so tierra natal, [[Puertu Ricu]], sol títulu "Jennifer Lopez In Concert: Let's Get Loud" en 2001. Años dempués empecipio la so primer xira por [[América del Norte]] acompañada pol so home, hasta aquel momentu, [[Marc Anthony]]. Nun foi hasta 2012 cuando l'artista llatina embarcar nel so primera gran xira propia ya internacional, sol nome "Dance Again World Tour" en 2012. Asimiso, a partir de xineru de 2016, la cantante realizara la so primer residencia de conciertos na so carrera, llevada a cabu nel [[Theatre for the Performing Arts|The AXIS]] del [[Planet Hollywood Resort and Casino|Planet Hollywood Resort & Casino]] de [[Las Vegas]], Lopez actuara mientres 20 presentaciones a espera d'un allongamientu del espectáculu. De siguío, un llistáu de les xires y conciertos destacaos de la carrera de la polifacética artista: ;Xires * Jennifer Lopez and Marc Anthony en Conciertu (2007) * [[Dance Again World Tour]] (2012) ;Residencia de Conciertos * [[Jennifer Lopez: All I Have]] (2016) ;Conciertos * Jennifer Lopez In Concert: Let's Get Loud (2001) * Jennifer Lopez Live in Athens (2008) * ¡Q'Viva! The Chosen Live (2012) * Jennifer Lopez: Live at Bronx (Neighborhood Session) (2013) * Jennifer Lopez: The Best Is Yet To Come (2014) == Bandes sonores == {| {{tablaguapa}} |- !align="center"|Añu !align="center"|Cantar !align="center"|Película |- |align="center"|1999 |align="left"|"Bailla" |align="left"|''[[Music of the Heart]]'' |- |align="center"|2002 |align="left"|"Alive" |align="left"|''[[Enough (película)|Enough]]'' |- |align="center"|2003 |align="left"|"Baby I Love O!" |align="left"|''[[Gigli]]'' |- |align="center" rowspan="2"|2007 |align="left"|"Toma D'El mio" <small></small> |align="left"|''[[El cantante (película)|El cantante]]'' |- |align="left"|"Porque La Vida Asina" <small></small> |align="left"|''[[Bordertown (película de 2007)|Bordertown]]'' |- |align="center"|2010 |align="left"|"(What Is) Love?" |align="left"|''[[The Back-Up Plan]]'' |- |align="center"|2015 |align="left"|"Feel the light" |align="left"|''[[Home]]'' {{Final columnes}} == Filmografía == === Cine === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu !! Títulu !! Personaxe !! Salariu !! Notes |- | 1987 || My litte Girl || Myra || TBA || Película de televisión |- | 1993 || Nurses of the Line: The Crash of 7 || Rosie Romero || e/n || Película de televisión |- | 1995 || La mio familia || María Sánchez nos años 20 || $50,000 || |- | 1995 || [[Asaltu al tren del dineru]] || Grace Santiago || $200,000 || |- | 1996 || [[Jack (película)|Jack]] || Miss Márquez || $200,000 || |- | 1997 || [[Blood and Wine]] || Gabriela Gabby || $250,000 || |- | 1997 || [[Selena (película)|Selena]] || Selena Quintanilla Pérez || $1,000,000 || Personaxe principal |- | 1997 || [[Anaconda (película)|Anaconda]] || Terri Flores || $1,000,000 || |- | 1997 || [[O Turn]] || Grace McKenna || $1,000,000 || |- | 1998 || [[Out of Sight]] || Karen Sisco || $2,000,000 || |- | 1998 || [[Antz]] || Azteca || $1,500,000 || Voz |- | 2000 || [[The Cell]] || Catherine Deane || $4,000,000 || Personaxe principal |- | 2001 || [[The Wedding Planner]] || Mary Fiore || $9,000,000 || Personaxe principal |- | 2001 || [[Angel Eyes (película)|Angel Eyes]] || Sharon Pogue || $9,000,000 || |- | 2002 || [[Enough (película)|Enough]] || Slim Hiller || $10,000,000 || |- | 2002 || [[Maid in Manhattan]] || Marisa Ventura || $12,000,000 || Personaxe principal |- | 2003 || [[Gigli]] || Ricki || $12,000,000 || |- | 2004 || [[Jersey Girl]] || Gertrude Steiney || $4,000,000 || |- | 2004 || [[Shall We Dance?]] || Paulina || $14,000,000 || |- | 2005 || [[Monster-in-Law]] || Charlote "Charlie" Cantilini || $15,000,000 || |- | 2005 || [[An Unfinished Life]] || Jean Gilkynson || $3,000,000 || |- | 2007 || [[El cantante (película)|El Cantante]] || Puchi || $17,000,000 || Película na que tuvo más salariu |- | 2007 || [[Border Town (película)|Border Town]] || Lauren Adrian || $6,000,000 || |- | 2010 || [[El Plan B]] || Zoe || $7,000,000 || Personaxe principal |- | 2012 || [[What to Expect When You're Expecting]] || Holly || TBA || |- | 2012 || [[Ice Age: Continental Drift]] || Shira || TBA || Voz |- | 2013 || [[Parker (película)|Parker]] || Leslie Rogers|| $10,000,000 || |- | 2015 || [[The Boy Next Door]] || Claire Peterson|| $4,000,000 || Personaxe principal |- | 2015 || [[Home]] || Tip's mother|| $10,000,000 || Personaxe principal |- | 2015 || [[Lila & Eve]] || Eve Rafael||TBA|| Personaxe principal |} === Televisión === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu !! Títulu !! Personaxe !!Notes |- | 1991-1993 || [[In Living Color]] || Baillarina || |- | 1993-1994 || [[Second Chances]] || Melinda Lopez || [[Spin-off]] de In Living Color |- | 2004-2005 || [[Will y Grace]] || Ella mesma || 3 episodios |- | 2010 || [[How I Met Your Mother]] || Anita Appleby || 1 episodiu |- | 2015 || [[Shades of Blue]] || Harlee McCord || 13 episodios |} === Como productora === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu !! Títulu !! Notes |- | 2000 || [[Jennifer Lopez: Feelin' So Good]] || Productora Executiva |- | 2001 || [[Jennifer Lopez in Concert]] || Productora Executiva |- | 2006 || [[South Beach]] || Productora Executiva |- | 2007 || [[El cantante (película)|El Cantante]] ||Productora |- | 2007 || [[Dancelife]] || Productora Executiva |- | 2007 || [[Feel the Noise]] || Productora |- | 2007 || [[Como Ama Una Muyer]] || Productora Executiva |- | 2009 || [[Maid in Manhattan]] || Productora Executiva |- | 2013-presente || [[The Fosters]] || Productora Executiva |- | 2015-presente || [[Shades of Blue]] || Productora Executiva |} == Premios y nominaciones == {{AP|Llista de premios y nominaciones recibíos por Jennifer Lopez|l1=Llista de premios y nominaciones recibíos por Jennifer Lopez}} == Arumes == * [[2002]]: ''Glow'' * [[2003]]: ''Still'' * [[2005]]: ''Miami Glow'' * [[2005]]: ''Love at First Glow'' * [[2005]]: ''Live'' * [[2006]]: ''Live Luxe'' * [[2006]]: ''Glow After Dark'' * [[2008]]: ''Live Platinum'' * [[2008]]: ''Deséu'' * [[2008]]: ''Deséu Forever'' * [[2009]]: ''My Glow'' * [[2009]]: ''Sunkissed Glow'' * [[2010]]: ''Love & Glamour'' * [[2010]]: ''L.A. Glow'' * [[2010]]: ''Blue Glow by J.Lo'' * [[2011]]: ''Love and Light'' * [[2012]]: ''Eau the Glow'' * [[2012]]: ''Glowing'' * [[2013]]: ''Forever Glowing'' * [[2013]]: ''JLove'' * [[2013]]: ''Rio Glow'' * [[2014]]: ''Glowing Goddess'' * [[2014]]: ''Wild Glow'' * [[2015]]: ''JLuxe'' == Notes == {{llistaref|grupu="nota"}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.jenniferlopez.com Sitio web oficial de Jennifer Lopez] * {{Twitter|jlo}} * [https://www.facebook.com/JenniferLopezOfficial Jennifer Lopez official Facebook] * [http://www.myspace.com/jenniferlopez Jennifer Lopez Myspace] * {{IMDb nome}} * [http://sonybmgmusic.co.uk/artist_spotlight/jennifer_lopez/biog Ventes mundiales de los álbumes de Jennifer Lopez] {{NF|1969||Lopez, Jennifer}} [[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes de pop d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes de rhythm and blues]] [[Categoría:Cantantes n'inglés]] [[Categoría:Cantantes en castellanu]] [[Categoría:Cantautores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Coreógrafos y coreógrafes]] [[Categoría:Diseñadores de moda]] [[Categoría:Empresarios y empresaries d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Nueva York]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Actores y actrices de doblaxe d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Productores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones del Bronx]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] b7vhrjrcn3p5ono19jjrgyxcsikaoou Kyle MacLachlan 0 57809 3707633 3622954 2022-08-16T18:38:23Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Kyle MacLachlan}} {{persona}} '''Kyle Merritt MacLachlan''' (n. [[22 de febreru]] de [[1959]] en [[Yakima (Washington)|Yakima]], [[Washington (estáu)|Washington]]) ye un actor de teatru, cine y televisión d'[[Estaos Xuníos]], graduáu na [[Universidá de Washington]] y ganador del [[Premios Globu d'Oru|globu d'oru]]. == Biografía == Cuando yera neñu yá se sintió atraíu pola interpretación en lleendo la novela ''Hardy Boys'' y empezó a participar n'obres escolares. De cuenta qu'en [[1977]] empezó a estudiar [[Arte dramáticu]] na [[Universidá de Washington]], onde se venceyó col mundu del [[teatru]]. Graduóse en [[1982]]. En [[1984]] tuvo la fortuna de cruciase col realizador [[David Lynch]], col que entabló una gran amistá y escoyólu pal papel de [[Paul Atreides]] na epopeya de ciencia-ficción y adautación de la novela de lliteratura fantástica ''[[Dune]]'' de [[Frank Herbert]], suponiendo esti filme'l so debú como actor. La película foi un tanto incomprendida nel so momentu, sicasí convirtióse nuna obra de cultu col pasu de los años. Tres esta primer collaboración, repitió con Lynch nel esmolecedor y arramplador thriller ''Blue Velvet'' [[1986]], xunto a [[Isabella Rossellini]], [[Dennis Hopper]] y [[Laura Dern]]. Por intervenir nesti llargumetraxe, refugó'l papel principal de ''[[Platoon]]'' d'[[Oliver Stone]], que finalmente fixo [[Charlie Sheen]]. Un añu más tarde protagonizó'l ''[[Suspense (xéneru)|thriller]]'' de [[ciencia ficción]] ''Hidden'' (''Ocultu''), nel qu'encarnó a un detective qu'escorría a un estraterrestre cola capacidá d'introducise nel cuerpu de los humanos pa manipolialos. El so saltu definitivu a la fama llegó cola serie ''[[Twin Peaks]]'', creada por David Lynch. Interpretó al axente Dale Cooper un particular detective del [[FBI]] qu'investiga la misteriosa muerte de la nueva [[Laura Palmer]] asocedida na llocalidá ficticia de Twin Peaks. Na so primer temporada, la serie foi un productu adelantráu al so tiempu y allabáu pola crítica, amás consiguió una audiencia de cultu y convirtióse nuna de les producciones más atanantes y orixinales de la hestoria de la pequeña pantalla. Los sos acertaos ingredientes fueron dellos: dende la evidente autoría qu'apurrió Lynch a la de reflexar l'atmósfera surrealista y la creación de personaxes pintorescos, pasando pola so repartida coral (completáu por [[Michael Otkean]], [[Lara Flynn Boyle]], [[Sherilyn Fenn]], [[Ray Wise]], [[Mädchen Amick]], [[Joan Chen]], [[Russ Tamblyn]], [[Richard Beymer]], [[Jack Nance]] o [[Piper Laurie]], ente otros), ensin escaecer el llabor de direición, la calidá de los sos guiones y la so escelente factura casi cinematográfica, acompañada pola partitura musical d'[[Angelo Badalamenti]]. Pero l'audiencia baxó mientres la metá de la so segunda temporada, en bona parte porque la serie produció ciertu desconciertu ente dellos sectores de telespectadores avezaos a productos más senciellos (y tamién porque la calidá de los guiones y trames foi en descensu en resolviéndose l'asesinatu de Laura Palmer), pero sobremanera, pol fechu de que la ABC camudó la fecha d'emisión de la serie, camudando de la primer temporada que s'emitía los xueves pela nueche a los sábados pela nueche la segunda temporada, lo que provocó que fora atayada dempués de tan solo 30 episodios, emitiéndose'l so últimu capítulu (con un maldadosu final) en xunu de [[1991]]. Pola so interpretación de Cooper, Kyle McLachlan ganó un Globu d'oru al Meyor actor en serie dramática en [[1991]] y llogró amás una nominación al Emmy. Esi mesmu añu, l'actor encarnó a [[Ray Manzarek]], unu de los componentes de la llexendaria banda [[The Doors]], nel filme homónimu empobináu por [[Oliver Stone]]. En [[1992]] David Lynch axuntó a la mayor parte del repartu de [[Twin Peaks]] pa rodar una protosecuela cinematográfica titulada [[Twin Peaks: El fueu camina conmigo]]. MacLachlan volvió interpretar al axente Cooper y la repartida completar con dellos intérpretes ayenos a la versión televisiva como [[Kiefer Sutherland]], [[Harry Dean Stanton]], [[David Bowie]], [[Chris Isaak]] y [[Jürgen Prochnow]]. Esta nueva propuesta pasó abondo desapercibida. En [[1994]] participó nes [[telepelícula|telepelícules]] ''Contra la paré'' de John Frankenheimer y ''Rosswell'', amás d'encarnar al malváu Cliff Vandercave na versión en [[imaxe real]] de ''The Flintstones''. El so siguiente trabayu na gran pantalla foi'l del millonariu Zack Carey, que caltién una rellación amorosa con Nomi Malone (Elizabeth Berkley) en ''[[Showgirls]]'' [[1995]] de [[Paul Verhoeven]]. En [[1996]] protagonizó ''[[The Trigger Effect]]'', debú na direición del guionista [[David Koepp]], co-protagonizada por [[Elisabeth Shue]] y [[Dermot Mulroney]]. La película taba dirixida con pulsu y xugaba de manera convincente cola so premisa argumental, centrada nes desesperaes consecuencies que provoca un apagón, y anque mereció meyor fortuna, pasó abondo desapercibida nel so momentu. Dende finales de los 90 empezó a enmarcar la so carrera dientro del cine independiente con films como ''[[One Night Stand (película)|Dempués d'una nueche]]'' [[1997]] y ''Time Code'' [[2000]], dambes de Mike Figgis, según una versión contemporánea de ''[[Hamlet (película de 2000)|Hamlet]]'', [[2000]], protagonizada por [[Ethan Hawke]], amás intervieno en dellos telefilms. Ente [[2000]] y [[2001]] intervieno en 22 episodios de la tercer y cuarta temporada de [[Sex and the City]], dando vida a Trey MacDougall, l'home de Charlotte York ([[Kristin Davis]]). Los sos postreros films tamién fueron producciones independientes como'l drama fantásticu ''Northfork'' [[2003]] o la comedia ''Un toque rosa'' [[2004]], nesta postrera interpretó a la pantasma de Cary Grant. Tamién emprestó la so voz al videoxuegu [[Grand Theft Auto]] y en [[2002]] actuó nos escenarios londinenses cola obra ''On an Overage Day''. En [[2005]] tuvo un papel en ''[[Mysterious Island (película de 2005)|La isla misteriosa]]'' (''Mysterious Island'', basada na novela ''L'Île mystérieuse'', de [[Jules Verne]]) y a principios de [[2006]] estrenó la serie dramática xudicial ''Proyeutu xusticia'', que nun tuvo l'ésitu esperáu y foi atayada a la fin de la so primer temporada tres 13 episodios. Darréu apaeció en trés de los últimos capítulos de la segunda temporada de [[Desperate Housewives]], siendo recurrente na tercer temporada y pasando a formar parte del repartu principal en posteriores temporaes. Tamién emprestó la so voz al filme d'animación ''Free Jimmy''. En [[2014]] xunir al repartu de la serie de l'[[American Broadcasting Company|ABC]] ''[[Agents of S.H.I.E.L.D.]]'', nel papel del padre de Skye, tamién conocíu como El doctor (''The Doctor''). == Vida personal == Caltuvo romances con compañeres de repartu como [[Lara Flynn Boyle]] y [[Laura Dern]], amás de cola modelu [[Linda Evanxelista]]. Dende [[2002]] ta casáu cola executiva y productora de televisión Desiree Gruber. Xuntos tienen un fíu, Callum Lyon MacLachlan, nacíu en [[Los Angeles]] el [[26 de xunetu]] de [[2008]]. == Filmografía y series == {|{{tablaguapa}} style="font-size: 90%;" border="2" cellpadding="4" background: #f9f9f9; |- align="center" ! style="background:#B0C4DE;" | Añu ! style="background:#B0C4DE;" | Títulu ! style="background:#B0C4DE;" | Rol ! style="background:#B0C4DE;" | Direutor ! style="background:#B0C4DE;" | Notes |- | 1984 || ''[[Dune (película)|Dune]]'' || [[Paul Atreides]] || [[David Lynch]] || |- | 1986 || ''[[Blue Velvet (película)|Blue Velvet]]'' || Jeffrey Beaumont || [[David Lynch]] || |- | 1987 || ''[[The Hidden]]'' || Lloyd Gallagher || [[Jack Sholder]] || |- | 1990 || ''[[Don't Tell Her It's Me]]''|| Trout || [[Malcolm Mowbray]] || |- | 1990–1991 || ''[[Twin Peaks]]'' || Axente Especial Dale Cooper || [[David Lynch]], [[Mark Frost]] || Serie de TV: 30 Episodios |- |rowspan="2"| 1991 || ''[[The Doors (película)|The Doors]]'' || [[Ray Manzarek]] || [[Oliver Stone]] || |- | ''[[Tales from the Crypt]]'' || Earl Raymond Digs || [[Steven Y. de Souza]] || Episodiu: ''Carrion Death'' |- |rowspan="2"| 1992 || ''[[Where the Day Takes You]]'' || Ted || [[Marc Rocco]] || |- | ''[[Twin Peaks: Fire Walk with Me]]'' || [[Dale Cooper|Special Agent Dale Cooper]] || [[David Lynch]] || |- |rowspan="2"| 1993 || ''[[The Trial (1993 filme)|The Trial]]'' || Josef K. || [[David Hugh Jones|David Jones]] || |- | ''[[Rich in Love]]'' || Billy McQueen || [[Bruce Beresford]] || |- |rowspan="3"| 1994 || ''[[The Flintstones (película)|The Flintstones]]'' || Clifford Vandercave || [[Brian Levant]] || |- | ''[[Against The Wall]]'' || Michael Smith || [[John Frankenheimer]] || TV |- | ''[[Roswell (filme)|Roswell]]'' || Maj. Jesse Marcel || [[Jeremy Kagan]] || TV |- | 1995 || ''[[Showgirls]]'' || Zack Carey || [[Paul Verhoeven]] || |- |rowspan="4"| 1996 || ''[[Moonshine Highway]]'' || Jed Muldoon || [[Andy Armstrong]] || TV |- | ''[[Windsor Protocol]]'' || Sean Dillon || [[George Mihalka]] || TV |- | ''[[The Trigger Effect]]'' || Matthew || [[David Koepp]] || |- | ''[[Mad Dog Time]]'' || Jake Parker || [[Larry Bishop]] || |- | 1997 || ''[[One Night Stand (película)|One Night Stand]]'' || Vernon || [[Mike Figgis]] || |- |rowspan="2"|1998 || ''[[Thunder Point]]'' || Sean Dillon || [[George Mihalka]] || TV |- ||''[[Route 9 (1998 filme)]]'' || Booth Parker || [[David Mackay (direutor)]] || |- |rowspan="4"| 2000 || ''[[XChange (película)|XChange]]'' || Fisk/Toffler 2 || [[Allan Moyle]] || |- | ''The Spring'' || Dennis Conway || [[David S. Jackson|David Jackson]] || TV |- | ''[[Hamlet (película de 2000)|Hamlet]]'' || [[King Claudius|Claudius]] || [[Michael Almereyda]] || |- | ''[[Timecode (filme)|Timecode]]'' || Bunny Drysdale || [[Mike Figgis]] || |- | 2000–2002 || ''[[Sex and the City]]'' || Trey MacDougal || [[Darren Star]] || Serie de TV: 23 Episodios |- |rowspan="2"| 2001 || ''[[Me Without You (película)|Me Without You]]'' || Daniel || [[Sandra Goldbacher]] || |- | ''[[Grand Theft Auto III]]'' || Donald Love || || Videoxuegu<br />Voz |- | 2002 || ''[[Miranda (película de 2002)|Miranda]]'' || Nailor || [[Marc Munden]] || |- | 2003 || ''[[Northfork]]'' || Mr. Hope || [[Michael Polish]] || |- |rowspan="3"| 2004 || ''[[Touch of Pink]]'' || Spirit of Cary Grant || [[Ian Iqbal Rashid]] || |- | ''[[The Librarian: Quest for the Spear]]' || Edward Wilde || [[Peter Winther]] || TV |- | ''[[Law & Order: Special Victims Unit]]'' || Dr. Brett Morton || [[David Platt (direutor)|David Platt]] || Episodiu: ''Conscience'' |- | 2005 || ''[[Mysterious Island (película de 2005)|Mysterious Island]]'' || Cyrus || [[Russell Mulcahy]] || TV |- |rowspan="2"| 2006 || ''[[In Justice]]'' || David Swain || Michelle King, Robert King || Serie de TV: 13 Episodios |- | ''[[Free Jimmy]]'' || Marius || [[Christopher Nielsen]] || Voz n'inglés versión 2008 |- | 2006–2010 || ''[[Desperate Housewives]]'' || [[Orson Hodge]] || [[Marc Cherry]] || Serie de TV: 92 Episodios |- | 2007 || ''[[Live Earth in London]]'' || Himself || || TV<br />Apaeció como presentador |- | 2008 || ''[[Justice League: The New Frontier]] || [[Superman]] || || Voz |- | 2008 || ''[[The Sisterhood of the Traveling Pants 2]] || Bill Kerr || [[Sanaa Hamri]] || Ensin acreitar |- | 2009 || ''[[Mao's Last Dancer (filme)|Mao's Last Dancer]]'' || Charles C. Foster || [[Bruce Beresford]] || |- | 2010 || ''[[How I Met Your Mother]]'' || El Capitán || Pamela Fryman || Serie de TV: 3 Episodios |- |2011-2012 || ''[[Portlandia (serie de televisión)|Portlandia]]'' || Mayor || || Serie de TV: 6 episodios |- | 2014 || ''[[Believe]]'' || Roman Skouras || || Serie de TV: 10 episodios |- | 2014 - || ''[[Agents of S.H.I.E.L.D.]]'' || The Doctor/Padre de Skye/Calvin Zabo-Johnson/Mr. Hyde || || Serie de TV |- | 2015 || ''[[Inside Out (película de 2015)|Inside Out]] || [[Papa de Riley]] || || Voz == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|Kyle MacLachlan}} *[http://www.kylemaclachlan.com/ Páxina Oficial] {{NF|1959||MacLachlan, Kyle}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru al meyor actor dramáticu (televisión)]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 6a45ycw77unj583us0ppt40sw7njlt4 Rachel Miner 0 58114 3707614 3496665 2022-08-16T18:34:21Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Rachel Miner}} {{persona}} '''Rachel Miner''' {{nym}} ye una [[actriz]] de [[cine]], [[teatru]] y [[televisión]] d'[[Estaos Xuníos]]. == Biografía == Forma parte de la tercer xeneración de la familia Miner nel negociu del espectáculu, ye fía del direutor y profesor Peter Miner y nieta del direutor productor [[Worthington Miner]] y l'actriz [[Frances Fuller]]. Empezó a apaecer nos medios pol so matrimoniu de dos años (1998-2000) col actor [[Macaulay Culkin]]. El matrimoniu foi notable pola temprana edá que dambos teníen al momentu de casase. En 2003, dedicar a la [[ciencioloxía]], contribuyendo y dedicando un nuevu centru de [[dianética]] y ciencioloxía en [[Los Angeles]].<ref>{{cita web |url=http://www.scientology.org/news-media/briefing/openings/melrose/ |títulu=Dianetics and Scientology Center Opens on Melrose in Los Angeles |fecha=30 d'agostu de 2003 |editorial=Scientology.org}}</ref> == Carrera == === Televisión === Los sos papeles en televisión inclúin Vickie en ''[[Shining Time Station: 'Tis a Gift]]'' (1990), Michelle Bauer en ''[[Guiding Light]]'' (1990–1995), un papel como protagonista convidada en ''[[Sex and the City]]'' (1999), Astrid en ''[[NY-LON]]'' (2004) y un capítulu de ''[[Fear Itself (serie de televisión)|Fear Itself]]'' (2008). Interpreta a [[Dani California]] na serie ''[[Californication (serie de televisión)|Californication]]'' (2007). El so personaxe ye una referencia al grupu [[Red Hot Chili Peppers]]. Ente 2009 y 2012, trabayó en dellos capítulos de la serie ''[[Supernatural (serie de televisión)|Supernatural]]'', interpretando a unu de los demonios. === Teatru === Ente los sos creitos teatrales atópense ''Naked Faith: The Way at Naked Angels in New York'' (1994), ''[[El diariu d'Ana Frank]]'' de Broadway (1997), ''God of Vengeance'' (2000) de [[Sholem Asch]], ''Blue Surde'' (2001-2002). === Cine === Nel cine interpretó a la versión nueva de Alice en ''[[Alice (película)|Alice]]'' (1990) de [[Woody Allen]], a Patty en ''Joe the King'' (1999) de [[Frank Whaley]], a Lisa Connelly en ''[[Bully (película)|Bully]]'' (2001) de [[Larry Clark]], a Jade en ''Guy in Row Five'' (2004) a Eva ''Haven'' (2004) y un papel en ''Rabbi''. Tamién interpretó a la hermana de [[Hilary Swank]] en ''[[La Dalia Negra]]'' (2006) de [[Brian De Palma]]. Más apocayá foi confirmada como parte de ''The Butterfly Effect 3: Revelations'', la tercer parte de ''[[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]]''. == Vida privada == Nel añu 1998, a los 17 años d'edá, casóse col actor [[Macaulay Culkin]], de quien se divorciaría tres dos años, nel añu 2000. Anguaño ta soltera. Carez d'Esclerosis múltiple (EM), una enfermedá qu'ataca los nervios del cuerpu. Diagnosticar cuando rodaba Supernatural, y por cuenta de les melecines suministraes pa sobrollevar los síntomes foi'l motivu del aumentu de pesu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{IMDb nome|0001540}} === Entrevistes === * [http://www.collegecrier.com/interviews/int-0048.asp Rachel Miner: Major Talent College Crier Interview by T. Virgil Parker] (n'inglés) * [http://www.cnn.com/CNN/Programs/showbiz.today/star.tomorrow/archive/0108/29.html CNN Interview] (n'inglés) * [http://www.kamera.co.uk/interviews/rachel_miner.html A Quick Chat with Rachel Miner. Kamera.co.uk Interview] (n'inglés) {{NF|1980||Miner, Rachel}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Nueva York]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] lpiizr0649eqlr28w5ahw29gqsjxxgo Chloë Grace Moretz 0 58176 3707624 3662137 2022-08-16T18:37:16Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Chloë Grace Moretz}} {{persona}} '''Chloë Grace Moretz ''' {{nym}}, n'ocasiones acreditada como '''Chloë Moretz''', ye una [[Actuación|actriz]] de [[cine]] y [[Modelu (moda)|modelu]] [[Estaos Xuníos|estauxunidense]]. Les sos primeres actuaciones realizar a los 7 años en series y películes como ''[[The Amityville Horror (película de 2005)|The Amityville Horror]]'' ([[2005]]), ''[[(500) Days of Summer|(500) díes xuntos]]'' ([[2009]]), ''[[El diariu de Greg (película)|El diariu de Greg]]'', ''[[Desperate Housewives]]'' o ''[[Dirty Sexy Money]]''. Con estes producciones foi nomada a dellos [[Premios Young Artist]]. Recibió reconocencia mundial pol so papel revelación como [[Hit-Girl]] na película ''[[Kick-Ass (película)|Kick-Ass]]'' de [[2010]] al igual que n'otres producciones como: ''[[Let Me In (película)|Déxame entrar]]'' y ''[[Hugo (película)|Hugo]]'' ([[2011]]),<ref>{{cita web |url=http://www.bloody-disgusting.com/news/19403|títulu=Chloë Moretz on Different Spin on Vampires in 'Let Me In'|editorial=Bloody-disgusting.com|fechaaccesu=8 de febreru de 2011}}</ref> consagrando la so carrera artística. [[Ficheru:Chloë Moretz at WonderCon 2010 1.JPG|thumb|260px|Moretz na Comic-Con.]] == Biografía == === Vida personal === Chloë Moretz nació n'Atlanta, Georgia, el 10 de febreru de 1997. La so madre, Teri, ye [[Enfermería|enfermera]], y el so padre, McCoy Lee Moretz, ye [[Ciruxía plástica|ciruxanu plásticu]].<ref>{{cita web |url=http://whosnews.usaweekend.com/2010/04/meet-chloe-moretz-the-precocious-teen-star-of-'kick-ass/'//|títulu=Meet Chloe Moretz, the precocious teen star of 'Kick-Ass/'/|editorial=USA weekend|fechaaccesu=9 d'abril de 2010}}</ref><ref name=nyt>{{cita web |url=http://www.nytimes.com/2010/04/11/movies/11chloe.html |obra=The New York Times | títulu=Just a Sweet Young Actress?|fechaaccesu=8 d'abril de 2010|nome=Dave|apellíu=Itzkoff|fecha=8 d'abril de 2010}}</ref> Tien cuatro hermanos mayores; Brandon, Trevor (siendo este'l so representante),<ref>{{cita web |url=http://www.bloody-disgusting.com/news/19403|títulu=Chloë Moretz on Different Spin on Vampires in 'Let Me In'|editorial=Bloody-disgusting.com|fechaaccesu=8 de febreru de 2011}}</ref> Colin y Ethan.<ref name=nts>{{cita publicación |apellíu=Garcia|nome=Chris|coautor=|títulu=SXSW: Live with that 'Kick-Ass/'/ girl, Chloe Moretz|páxines=|editorial=Austin360.com|fecha=13 de marzu de 2010|url=http://www.austin360.com/blogs/content/shared-gen/blog/austin/austinmovies/entries/2010/03/13/_we_had_a_quick.html|fechaaccesu=24 de setiembre de 2010}}</ref> Nel añu 2002 camudar a Nueva York dempués de que Trevor ingresara na [[:m:w:en:Professional_Performing_Arts_School|Escuela Profesional d'Artes Escéniques]]; esto atraxo l'atención de Moretz escontra la interpretación de forma instantánea.<ref>{{cita web |url=http://www.accesshollywood.com/rising-star-chloe-grace-moretz_article_37689|títulu=Rising Star: Chloe Grace Moretz|editorial=Access Hollywood|fechaaccesu=30 de setiembre de 2010}}</ref> La so carrera en Hollywood empezó cuando la familia camudar a Los Angeles en 2004. Chloë Moretz manifestó la so intención d'establecer una separación bien delimitada ente la so carrera profesional (estrenos y rodaxes) y la so vida personal,<ref>{{cita web |url=http://girlstalkinsmack.com/chloe-moretz-banned-friends-premieres/|títulu=Chloe Moretz Has Banned Her Friends From Premieres|editorial=girlstalkinsmack.com}}</ref> que describe como una vida feliz y con un gran sofitu per parte de la so familia.<ref>{{cita web |url=http://www.crushable.com/2012/10/15/entertainment/chloe-moretz-carrie-panel-new-york-comic-con-bullying-752//|títulu=Carrie Star Chloe Moretz Plays Messed-Up Characters Because Her Family Life Is So Supportive|editorial=crushable.com}}</ref> === Trayeutoria nel cine === [[Ficheru:ChloëMoretzApr09.jpg|thumb|left|180px|Chloë Grace Moretz n'abril del 2009.]] El so primer papel cinematográficu foi'l de Molly na película ''[[Heart of the Beholder]]''. Nun foi hasta 2005 cuando actuó nel remake de ''[[The Amityville Horror (película de 2005)|The Amityville Horror]]'' onde llogró una mayor reconocencia internacional siendo nomada a los [[Premios Young Artist]].<ref>{{cita web |url=http://chloemoretz.com/biography.php|títulu=Official Chloe Grace Moretz fansite – Biography|editorial=chloemoretz.com|fechaaccesu=10 d'abril de 2007|urlarchivu=http://web.archive.org/web/20070831011526/http://chloemoretz.com/biography.php <!-- Bot retrieved archive -->|fechaarchivu=31 d'agostu de 2007}}</ref> Esta producción supunxo un despegue de la so carrera y recibió ufiertes p'actuar como artista convidada en delles series televisives y películes de múltiples xéneros como ''[[Big Momma's House 2]]'' y ''[[The Poker House]]'' onde compartió cartelu con [[Selma Blair]] y [[Jennifer Lawrence]].<ref>{{cita web |url=http://www.allvoices.com/contributed-news/3931203-lori-petty-debut-as-direutor-with-the-poker-house|títulu=Lori Petty Debut as Direutor with THE POKER HOUSE|fechaaccesu=23 de marzu de 2012|fecha=16 d'agostu de 2009|editorial=allvoices.com}}</ref> [[Ficheru:Letmeinpremiere.jpg|thumb|right|250px|Chloë Moretz xunto a [[Elias Koteas]] nel estrenu de ''[[Let Me In (película)|Let Me In]]''.]] En 2010, Chloë apaez como [[Hit-Girl]] na película ''[[Kick-Ass (película)|Kick-Ass]]'' del direutor [[Matthew Vaughn]] y basada nel [[Kick-Ass|cómic homónimu]] de [[Mark Millar]] y [[John Romita, Jr.]], papel aclamáu estensamente pola crítica. Pa esti papel, tuvo entrenando col equipu d'especialistes de [[Jackie Chan]] mientres tres meses.<ref>{{cita web |url=http://movies.yahoo.com/feature/buzz-log-meet-breakout-star-chloe-grace-moretz.html|títulu=Meet Breakout Star Chloe Grace Moretz|editorial=Yahoo! Movies|fechaaccesu=16 d'abril de 2010}}</ref> Otra película destacada foi ''[[Let Me In (película)|Let Me In]]'' de [[Matt Reeves]], remake del filme suecu ''[[Låt dean rätte komma in]]'' onde interpretaba a Abby, una moza vampiresa.<ref>{{cita web |url=http://www.dreadcentral.com/news/37396/let-me-in-first-look-chloe-moretz-vampire-abby|títulu=Let Me In First Look: Chloe Moretz as Vampire Abby|editorial=Dreadcentral.com|fechaaccesu=8 de febreru de 2011}}</ref> El so interpretación llevar a ganar dellos premios.<ref>{{cita web |url=http://www.dreadcentral.com/news/35469/let-me-in%E2%80%99s-vampire-chloe-moretz-speaks|títulu=Let Me In/'/s Vampire Chloe Moretz Speaks|editorial=Dreadcentral.com|fecha=21 de xineru de 2010|fechaaccesu=8 de febreru de 2011}}</ref> A finales del 2010 Chloë interpretó a Ann Sliger nel thriller ''[[Texas Killing Fields]]'', protagonizáu por [[Sam Worthington]] y [[Jeffrey Dean Morgan]], que'l so estrenu tuvo llugar el 14 d'ochobre de 2011.<ref>{{cita web |url=http://www.bloody-disgusting.com/news/19648|títulu=From 'Let Me In' to 'The Killing Fields'|editorial=Bloody-disgusting.com|fechaaccesu=8 de febreru de 2011}}</ref> En 2011 protagonizó la película ''[[Hick]]'', basada na novela d'[[Andrea Portes]] y empobinada por [[Derick Martini]].<ref>{{cita web |url=http://www.digitalspy.co.uk/movies/news/a223321/chloe-moretz-to-star-in-hick.html?rss|títulu=Chloe Moretz to star in 'Hick'}}</ref> A diferencia de los sos anteriores trabayos, nesta tuvo un ésitu relativu.{{ensin referencies}} A finales de 2011 actuó so la direición de [[Martin Scorsese]] en ''[[Hugo (película)|Hugo]]'' interpretando a Issabelle,,<ref>{{cita web |url=http://www.movieweb.com/news/NE9cQgdgR9wvcc|títulu=Chloe Moretz and Rusti Butterfield Join The Invention of Hugo Cabret}}</ref> papel pol cual ganó distintos premios, ente ellos el People's Choice Awards, y volvió ser nomada pa los premios Saturn Awards.{{ensin referencies}} En 2012 actuó en ''[[Dark Shadows (película de 2012)|Dark Shadows]]'' de [[Tim Burton]] onde interpretó a Carolyn Stoddard.<ref>{{cita web |url=http://www.deadline.com/2011/03/chloe-moretz-joins-dark-shadows/|títulu=Chloe Moretz Joins 'Dark Shadows/'/}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.hollywoodreporter.com/news/jonny-llee-miller-chloe-moretz-230236|títulu=Jonny Lee Miller, Chloe Moretz and Helena Bonham Carter have joined the already star-spangled cast of Tim Burton/'/s Johnny Depp starrer Dark Shadows}}</ref><ref>{{cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt1077368/releaseinfo|títulu=Release dates for Dark Shadows}}</ref> Al añu siguiente protagonizaría ''[[Carrie (película de 2013)|Carrie]]'' basada na novela homónima de [[Stephen King]].<ref>http://www.elperiodico.com/es/noticias/gente/chloe-moretz-una menor-pa-alicar-carrie-1598811</ref><ref>{{cita web | url=http://www.cnn.com/2012/03/27/showbiz/ent-carrie-remake/?hpt=hp_bn9| títulu=Chloe Moretz picked for 'Carrie' remake | editorial=[[CNN]]| fecha=27 de marzu de 2012 | fechaaccesu=28 de marzu de 2012}}</ref><ref>{{cita web | url=http://www.huffingtonpost.com/2012/03/27/carrie-remake-chloe-moretz_n_1382934.html?ref=entertainment| títulu='Carrie' Remake: Chloe Moretz Chosen As Lead For Horror Reboot | editorial=[[Huffington Post]]| fecha=27 de marzu de 2012 | fechaaccesu=28 de marzu de 2012}}</ref><ref>{{cita web | url=http://www.thehollywoodnews.com/2012/04/16/release-date-confirmed-for-carrie-remake/ | títulu=Release Date Confirmed For 'Carrie/'/ Remake | editorial=''The Hollywood News'' | fecha=16 d'abril de 2012 | fechaaccesu=17 d'abril de 2012}}</ref> N'agostu del mesmu añu declaró qu'actuaría en [[Kick-Ass 2|la secuela de ''Kick-Ass'']] xunto a los actores [[Aaron Johnson]], [[Christopher Mintz-Plasse]] y [[Jim Carrey]]. El 25 de xineru de 2013 estrenóse ''[[Movie 43]]'', onde apaez n'unu de los dolce sketchs que formen el filme xunto a [[Christopher Mintz-Plasse]]. La comedia foi dirixida por [[Peter Farrelly]]. Cabo señalar que'l rodaxe llevó dellos años. Chloë coincidió con actores de sonadía como: [[Hugh Jackman]], [[Halle Berry]], [[Emma Stone]], [[Gerard Butler]], [[Seann William Scott]], [[Johnny Knoxville]], [[Kate Winslet]], [[Elizabeth Banks]], [[Kristen Bell]] o [[Naomi Watts]]. Cola producción del documental ''[[Girl Rising]]'', Moretz foi una de les actrices que [[Actor de doblaxe|dobló]] a les neñes ensin recursos que fueron entrevistaes nel reportaxe, esti trabayu foi necesariu por cuenta de que la mayoría moraben en países non anglofalantes. Dichu documental foi dirixíu por [[Richard Y. Robbins]].,<ref>{{cita web |url=http://10x10act.org/girl-rising/|títulu=Girl Rising Documental}}</ref><ref>{{cita web |url=http://girlrising.com/|títulu=Girl Rising Documental Official WebSite}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.vogue.com/culture/article/chloe-moretz-talks-about-her-involvement-in-girl-rising/#1/|títulu=Watch: Trailer for Girl Empowerment Doc 'Girl Rising,' Narrated by Streep, Blanchett, Hathaway, Hayek, Moretz, Neeson & More}}</ref> y patrocináu pola campaña Global 10x10<ref>{{cita web |url=http://10x10act.org/|títulu=10x10 Global Campaign}}</ref> pa sofitar la educación de les neñes del [[tercer mundu]].<ref>{{cita web |url=http://www.vogue.com/culture/article/chloe-moretz-talks-about-her-involvement-in-girl-rising/#1/|títulu=Run the World: Chloë Moretz on Contributing to Girl Rising}}</ref> [[Ficheru:Chloe Grace Moretz Cannes 2014.jpg|thumb|left|180px|Chloë Grace Moretz nel [[Festival de Cannes]] 2014.]] Na segunda metá de 2013 llegó a rodar cinco películes siendo ''[[Laggies]]'' una d'elles.<ref>{{cita web |url=http://www.deadline.com/2013/03/anne-hathaway-chloe-moretz-sam-rockwell-to-star-in-lynn-sheltons-next-laggies/|títulu=Anne Hathaway, Chloe Moretz & Sam Rockwell To Star In Lynn Shelton Pic}}</ref><ref>{{cita web |url=http://upandcomers.net/2013/03/27/anne-hathaway-chloe-moretz-mark-webber-in-for-lynn-sheltons-laggies/|títulu=Anne Hathaway, Chloe Moretz, Mark Webber in for Lynn Shelton Laggies}}</ref> comedia romántica empobinada por [[Lynn Shelton]] xunto a [[Keira Knightley]], [[Sam Rockwell]] y Mark Webber. En xunetu de 2013 actuó xunto a [[Denzel Washington]] en ''[[The Equalizer (película)|The Equalizer]]'' d'[[Antoine Fuqua]] y nel qu'interpretaba a una prostituta. Siendo estrenada en 2014<ref>{{cita web |url=http://www.deadline.com/2013/05/equalizer-update-chloe-moretz-getting-lead-in-film-and-creator-michael-sloan-to-write-new-novels-based-on-iconic-character/|títulu= Chloe Moretz getting lead in "The Equalizer"}}</ref> Asina mesmu, mientres el branu de 2013 participó en ''[[Dark Places (película)|Dark Places]]'',<ref>{{cita web |url=http://collider.com/dark-places-movie-filming-charlize-theron/|títulu=Production Begins on Gillian Flynn Adaptation DARK PLACES Starring Charlize Theron and Chloe Grace Moretz}}</ref> thriller empobináu por [[Gilles Paquet-Brenner]] y afechu de la novela de [[Gillian Flynn]] y protagonizada por [[Charlize Theron]]. El so siguiente filme foi la producción europea ''[[Clouds of Sils Maria]]''(2014)<ref>{{cita web |url=http://hollywoodcrush.mtv.com/2013/07/29/chloe-moretz-sils-maria-kristen-stewart/|títulu=Chloe Moretz's Journey To Sils Maria With Kristen Stewart, Juliette Binoche}}</ref> d'[[Oliver Assayas]]. Na producción tamién participaron [[Juliette Binoche]] y [[Kristen Stewart]]. Finalmente na seronda de 2013 protagonizó ''[[If I Stay (película)|If I Stay]]''(2014)<ref>{{cita web |url=http://variety.com/2014/film/news/warner-bros-on-board-chloe-moretz-drama-if-i-stay-1201041293/|títulu=Warner Bros. on Board Chloe Moretz/'/s Drama If I Stay}}</ref> con [[R.J. Cutler]] como direutor. Tal proyeutu foi basáu na novela del mesmu nome de [[Gayle Formen]]. L'añu 2014 foi un añu de promoción de los seis películes filmadas n'añu anterior. Entá asina Moretz realizó un curtiu cameo na película infantil [[Los Muppets 2014 (TV)]]. Nun sería hasta ochobre d'esi añu cuando Chloë empezaría otru proyeutu importante, [[La Quinta Fola]]<ref>{{cita web |url=http://www.sonypictures.com/corp/press_releases/2014/10_14/102414_5thwave.html/|títulu=PRODUCTION BEGINS ON "THE 5TH WAVE"}}</ref> una producción de [[Graham King]] y [[Tobey Maguire]] sofitada de nuevu por [[Sony]]. Trátase d'una saga de ciencia-ficción xuvenil basada nel superventas de [[Rick Yancey]]. Nella Chloë interpreta a la protagonista de la saga [[Cassie Sullivan]]. === Trayeutoria en televisión === A parte de la gran pantalla, tamién actuó en producciones televisives siendo en 2004 con ''The Guardian'' el so debú como actriz. Ente aquel añu y 2010 tuvo activa de manera esporádica en series como ''[[My Name Is Earl]]'', ''[[The Emperor's New School]]'', ''[[Desperate Housewives]]'' (nesta postrera foi nomada a un [[Premios Young Artist|Young Artist]]) y na TV movie: ''[[Family Plan]]'' onde actuaría xunto a [[Leslie Nielsen]] anque les sos escenes fueron esaniciaes. Otros títulos de sonadía fueron: ''[[Dirty Sexy Money]]'' na que volvió ser nomada a los mesmos premios. Ente 2006 y 2009 emprestó la so voz a Darby, en ''[[My friends Tigger & Pooh]]''. Otres series fueron: ''[[30 Rock]]'' como Kaylie Hooper onde coincidió con [[Alec Baldwin]]. La so interpretación valió-y el reconocencia de la crítica.<ref name="hitfixreview">{{cita web |url=http://www.hitfix.com/blogs/whats-alan-watching/posts/30-rock-standards-and-practices-my-nemesis|títulu=Review: '30 Rock' - 'Standards and Practices': My nemesis}}</ref><ref name= "avclubreview">{{cita web |url=http://www.avclub.com/articles/standards-and-practices,70341/|títulu=AV Club: 30 Rock: STandards and Practices}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.hitfix.com/blogs/whats-alan-watching/posts/30-rock-tgs-hates-women-baby-talk|títulu=Review: '30 Rock' - 'TGS Hates Women': Baby talk|obra=[[HitFix]]|apellíu=Sepinwall|nome=Alan|fecha=25 de febreru de 2011|fechaaccesu=26 de febreru de 2011}}</ref><ref>{{cita web |url=http://tvovermind.zap2it.com/nbc/30-rock-tv-news/30-rock-516-tgs-hates-women-review/49594|títulu=30 Rock 5.16 "TGS Hates Women" Review|obra=[[HitFix]]|apellíu=McDonald|nome=Ian|fecha=25 de febreru de 2011|fechaaccesu=26 de febreru de 2011}}</ref><ref>{{cita web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/02/25/thursday-final-ratings-greys-anatomy-adjusted-up-the-office-outsourced-and-private-practice-down/83800|títulu=Thursday Final Ratings: 'Grey's Anatomy' Adjusted Up; 'The Office,' 'Outsourced' and 'Private Practice' Down|obra=TV by the Numbers|apellíu=Seidman|nome=Robert|fecha=25 de febreru de 2011|fechaaccesu=25 de febreru de 2011}}</ref><ref name="709ratings">{{cita web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/01/11/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-30-rock-non-adjustment-for-scandal/164977/|títulu=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory', '30 Rock' & 'Grey's Anatomy' Adjusted Up; Non Adjustment for 'Scandal'|obra=TV by the Numbers |apellíu=Kondolojy|nome=Amanda|fecha=11 de xineru de 2013|fechaaccesu=11 de xineru de 2013}}</ref><ref name="seasonhigh">{{cita web |url=http://tv.broadwayworld.com/article/UPDATED-1600-PENN-Scores-Season-High-for-NBCs-Thursday-Night-Lineup-20130111|títulu=UPDATED: 1600 PENN Scores Season High for NBC's Thursday Night Lineup|obra=TV Broadway World|fecha=11 de xineru de 2013|fechaaccesu=12 de xineru de 2013}}</ref> === Trayeutoria nel teatru === La primer intervención de Chloë Grace Moretz nel teatru foi na obra d'[[Off-Broadway]] ''The Library'', escrita por [[Scott Z. Burns]] y empobinada por [[Steven Soderbergh]]. Nella interpreta a Kathleen Gabriel, sobreviviente d'un tirotéu nun institutu. L'estrenu tuvo llugar a finales de marzu de 2014.<ref>{{cita web |url=http://variety.com/2014/legit/news/steven-soderbergh-to-direct-chloe-grace-moretz-in-off-broadway-play-1201061084/ |títulu=Steven Soderbergh to Direct Chloe Grace Moretz in Off Broadway Play |apellíu=Cox |nome=Gordon |fecha=16 de xineru de 2014 |publicación=Variety}}</ref><ref>{{cita web | url=http://www.hollywoodreporter.com/news/steven-soderbergh-direct-broadway-play-671668| títulu=Steven Soderbergh to Direct Off-Broadway Play Starring Chloe Grace Moretz |publicación=The Hollywood Reporter| fecha=16 de xineru de 2014}}</ref> === Como modelu === [[Ficheru:Chloë Grace Moretz, Elle Style Awards, 2013.jpg|thumb|right|180px|Chloë Grace Moretz nes Elle Style Awards 2013.]] Dientro del mundu de la moda, participó en delles sesiones fotográfiques y foi portada en delles revistes como Flaunt, Vogue, Teen Vogue, Jalouse, Marie Claire, Interview, Elle, Love Magacín ente otres a parte de ser convidada a diversos desfiles d'alta cordura como'l de Dior Primavera/Verano 2013 na Paris Fashion Week.{{ensin referencies}} La firma [[Max Mara]] concediólu en 2012 el so premiu "Max Mara cara del futuru".<ref>{{cita web |url=http://www.maxmara.com/en/Chloe-Grace-Moretz/|títulu=2012 WOMEN IN FILM MAX MARA FACE OF THE FUTURE®}}</ref> Foi imaxe de marca de delles firmes de ropa xuvenil, como [[Aeropostale]] en 2012 o [[Coach]] en 2015, apaeciendo en diversos eventos, videos y reportaxes. En febreru de 2013 la firma [[Elle]] premiar col "Next Future Icon Award" na so gala "Elle Style Awards" celebrada en [[Londres]].<ref>{{cita web |url=http://www.elleuk.com/elle-style-awards/news/chloe-moretz-future-icon-2013/|títulu=Elle Style Awards: Chloë Grace Moretz "Next Future Icon"}}</ref> === Activismu social === Ente les sos actividaes más destacaes nesti ámbitu atopamos la so participación xuntu al diseñador [[Stuart Weitzman]] na campaña 'The Young Hollywood Cares collection'<ref>{{cita web |url=http://www.vogue.co.uk/news/2012/09/27/stuart-weitzman-young-hollywood-cares-campaign---chloe-moretz-brooklyn-decker-nikki-reed/|títulu=Hollywood Actresses Design Shoes For Charity}}</ref> col fin de recaldar fondos en favor de les afeutaes pol cáncer d'ovarios diseñando un modelu de la coleición. Compartió actos con famoses de la talla de [[Scarlett Johansson]], [[Olivia Palermo]] y [[AnnaSophia Robb]]. Tamién participó xunto a [[Zach Galifianakis]] nuna campaña de concienciación sobre'l [[sida]], promovida por AIDS-PSA.<ref>{{cita web |url=http://news.softpedia.com/news/Chloe-Moretz-and-Zach-Galifianakis-Do-AIDS-PSA-from-the-Future-283165.shtml/|títulu=Chloe Moretz and Zach Galifianakis Do AIDS PSA from the Future}}</ref> El 15 de payares de 2012 Chloë presentó en Londres unu de los osinos diseñaos por [[Versace]] pa la Designer Pudsey Collection Charity Auction 2012.<ref>{{cita web |url=http://www.dailymail.co.uk/femail/article-2233938/Victoria-Beckham-Jessie-J-Children-In-Need-fundraising-started-style-pimped-Pudsey-bears-sell-thousands-auction.html/|títulu=Chloe Moretz Bright Designer Pudsey Collection Charity Auction}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.holymoly.com/celebrity/pictures/designer-pudsey-auction-children-need-chloe-moretz-and-pixie-geldof-out-force6508/|títulu=Louis Vuitton backpack bear, anyone?}}</ref> Acompañar tamién celebridaes como [[Jessie J]], [[Victoria Beckham]] o [[Peter Crouch]] y diseñadores como [[Louis Vuitton]], [[Balenciaga]], [[Burberry]] o [[Gucci]]. Los beneficios de la puya fueron pa la fundación d'ayuda a neños "The Children In Need fund". A lo llargo del añu 2012 y principios de 2013 Chloë foi una de les cares visibles de la campaña «Teens for jeans» xuntu col so patrocinador [[Aeropostale]] y la ONG dosomething.org en favor de los mozos más desfavorecidos d'Estaos Xuníos.<ref>{{cita web |url=http://www.dosomething.org/teensforjeans/|títulu=JOIN CHLOË MORETZ TO COMBAT HOMELESSNESS}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.extratv.com/2013/01/10/video-chloe-grace-moretz-supports-teens-for-jeans/|títulu=Videu! Chloë Grace Moretz Supports 'Teens for Jeans'}}</ref> <ref>{{cita web |url=http://www.huffingtonpost.com/2012/03/06/teens-for-jeans_n_1324492.html/|títulu=DoSomething.org, Aeropostale Help Teens Collect 1 Million Jeans For Homeless Youth}}</ref> En 2012 foi nomada embaxadora de bona voluntá pola organización [[Unicef]].<ref>{{cita web |url=http://www.unicefusa.org/news/releases/chlo-grace-moretz-trick-or-treat-unicef.html/|títulu=Actress Chloë Grace Moretz Lends Her Support as the 2012 Trick-or-Treat for UNICEF Ambassador}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.looktothestars.org/news/9099-chloe-moretz-fronts-unicef-trick-or-treat-campaign/|títulu=Chloë Moretz Fronts UNICEF Trick-Or-Treat Campaign}}</ref> Tamién ye conocida por participar nes campañes contra'l [[acoso escolar]] ("bullying") como miembru de [[Stomp Out Bullying]].<ref>{{cita web |url=http://www.stompoutbullying.org/index.php/campaigns/celebrity-blue-shirt-world-day-bullying-prevention-videos/chloe-grace-moretz/|títulu=Celebrity Blue Shirt World Day of Bullying Prevention Videos - Chloe Grace Moretz}}</ref><ref>{{cita web |url=http://fashiondailymag.com/chloe-grace-moretz-for-stop-the-drama-stomp-out/|títulu=Chloë Grace Moretz for “stop the drama, STOMP out”}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.stompoutbullying.org/index.php/campaigns/celebrity-blue-shirt-world-day-bullying-prevention-videos-2014/|títulu=About STOMP Out Bullying}}</ref> == Filmografía == [[ Archivu:Chloë Moretz, 2011.jpg|200px|thumb|Chloë Grace Moretz na premiere d'[[Hugo (película)|Hugo]] en 2011.]] === Películes === {| class="wikitable sortable" |- ! Añu ! Títulu ! Papel |- |rowspan="3"|<center>[[Cine_en_2005|2005]]</center> | ''[[Heart of the Beholder]]'' | Molly |- | ''[[The Amityville Horror (película de 2005)|The Amityville Horror]]'' | Chelsea Lutz |- | ''[[Today You Die]]'' | Moza del Hospital St. Thomas |- |rowspan="3"|<center>[[Cine_en_2006|2006]]</center> | ''[[Big Momma's House 2]]'' | Carrie Fuller |- | ''[[Room 6]]'' | Melissa Norman |- | ''[[Wicked Little Things]]'' | Emma Tunny |- |rowspan="2"|<center>[[Cine_en_2007|2007]]</center> | ''Hallowed Ground'' | Sabrina |- | ''[[The Third Nail]]'' | Hailey Deonte |- |rowspan="3"|<center>[[Cine_en_2008|2008]]</center> | ''[[The Eye (película de 2008)|The Eye]]'' | Alicia |- | ''[[The Poker House]]'' | Cammie |- | ''[[Bolt]]'' | Mozu Penny ([[voz]]) |- |rowspan="2"|<center>[[Cine_en_2009|2009]]</center> | ''[[(500) Days of Summer]]'' | Rachel Hansen |- | ''[[Not Forgotten]]'' | Toby Bishop |- |rowspan="4"|<center>[[Cine_en_2010|2010]]</center> | ''Jack and the Beanstalk'' | Jillian |- | ''[[El diariu de Greg (película)|Diary of a Wimpy Kid]]'' | Angie Steadman |- | ''[[Kick-Ass (película)|Kick-Ass]]'' | [[Hit-Girl|Hit-Girl / Mindy McCready]] |- | ''[[Let Me In (película)|Let Me In]]'' | Abby |- |rowspan="3"|<center>[[Cine_en_2011|2011]]</center> | ''[[Hick]]'' | Luli McMullen |- | ''[[Texas Killing Fields]]'' | Pequeña Ann Sliger |- | ''[[Hugo (película)|Hugo]]'' | Isabelle |- |<center>[[Cine_en_2012|2012]]</center> | ''[[Dark Shadows (2011)|Dark Shadows]]'' | [[Dark Shadows (2011) |Carolyn Stoddard]] |- |rowspan="4"|<center>[[Cine_en_2013|2013]]</center> | ''[[Movie 43]]'' | Amanda |- | ''[[Kick-Ass 2 (película)|Kick-Ass 2]]'' | [[Hit-Girl|Hit-Girl / Mindy McCready]] |- | ''[[Carrie (2013)|Carrie]]'' | [[Carrie White]] |- | ''[[Girl Rising]]'' | Yasmin ([[voz]]) |- |rowspan="6"|<center>[[Cine_en_2014|2014]]</center> | ''[[Muppets Most Wanted]]'' | Repartidora de periódicos |- | ''[[If I Stay (película)|If I Stay]]'' | [[Mia Hall]] |- | ''[[The Equalizer (película)|The Equalizer]]'' | Alina / Teri |- | ''[[Laggies]]'' | Annika |- | ''[[Clouds of Sils Maria]]'' | Jo-Anne Ellis |- | ''[[The Tale of Princess Kaguya (filme)|The Tale of Princess Kaguya]]'' | Kaguya-hime ([[voz]]) |- |<center>[[Cine_en_2015|2015]]</center> | ''[[Dark Places (película)|Dark Places]]'' | Mozu Diondra Wertzner |- |rowspan="5"|<center>[[Cine_en_2016|2016]]</center> | ''[[The 5th Wave]]'' | [[La quinta fola (película)| Cassie Sullivan]] |- | ''[[November Criminals (película)| November Criminals]]'' |Phoebe |- | ''[[Trolls (película)|Trolls]]'' | Macy ([[voz]]) |- |''[[Brain on Fire (película)|Brain on Fire]]'' |[[Brain on Fire (película) |Susannah Cahalan]] |- |''[[Neighbors#secuela|Neighbors 2]]'' |Shelby |} === Teatru === {| {{tablaguapa}} |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! colspan="4" style="background: LightSteelBlue;"|Teatru |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! Añu ! Títulu ! Papel ! Notes |-personaxe secundariu |<center>2014</center> |''The Library'' |Caitlin Gabriel |Estrenada en 25 de marzu de 2014 |} === Televisión === {| {{tablaguapa}} |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! colspan="4" style="background: LightSteelBlue;"|Televisión |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! Añu ! Títulu ! Papel ! Notes |- |<center>[[2004]]</center> |''The Guardian (TV series)'' |Violet |Episodios: "The Watchers", "Blood In, Blood Out" |- |rowspan="2"|[[2005]] |''[[Family Plan (película)|Family Plan]]'' | Mozu Charlie |Película pa Television |- |''[[My Name Is Earl]]'' |Candy Stoker |Episodiu: "Broke Joy's Fancy Figurine" |- |<center>[[2006]]</center> |''[[The Emperor´s New School|The Emperor's New School]]'' |Furi ([[voz]]) |Episodios: "Kuzcogarten/Evil and Eviler" |- |<center>[[2007]]–<br/>[[2010]]</center> |''[[My friends Tigger & Pooh|My Friends Tigger & Pooh]]'' |Darby ([[voz]]) | 46 Episodios |- |- |<center>[[2006]]– [[2007]]</center> |''[[Desperate Housewives]]'' |Sherri Maltby |Episodios: "The Miracle Song", "Come Play Wiz Me" |- |[[2007]] |''[[Super Sleuth Christmas Movie]]'' | Darby ([[voz]]) |Película pa Televisión |- |<center>[[2007]]– [[2008]]</center> |''[[Dirty Sexy Money]]'' |Kiki George |Episodios: "The Lions", "The Italian Banker", "The Chiavennasca", The Bridge", The Wedding", "The Nutcracker", "The Star Witness" |- |[[2009]] |''[[Tigger and Pooh and A Musical Too]]'' | Darby ([[voz]]) |Película pa Televisión |- |[[2010]] |''[[Super Duper Super Sleuths]]'' | Darby ([[voz]]) |Película pa Televisión |- |- |<center>[[2011]]- [[2013]]</center> |''[[30 Rock]]'' |Kaylie Hooper |Episodios: S5Y16 - "TGS Hates Women", S6Y11-"Standards and Practices", S7Y09-"Game Over" |- |<center>[[2012]]</center> |''[[Punk'd]]'' |Ella mesmu Episodiu: "Dax Shepard" |- |<center>[[2015]]</center> |''[[We Got Married]]'' | Chloë Grace Moretz |Episodiu 275 |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! colspan="4" style="background: LightSteelBlue;"|Artista invitáu |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! Añu ! Títulu ! Papel ! Notes |- |rowspan="2"|[[2010]] |''[[The Tonight Show with Jay Leno]]'' ||Ella Mesma |(1 episodiu) |- |''[[The Ellen DeGeneres Show]]'' |Ella Mesma |(1 Episodiu,2010) |- |rowspan="2"|[[2012]] |''[[Late Show with David Letterman]]'' |Ella Mesma |(1 episodiu) |- |''[[The Ellen DeGeneres Show]]'' |Ella Mesma |(1 Episodiu,2012) |- |rowspan="4"|[[2013]] |''[[Conan]]'' | Ella Mesma |(1 episodiu) |- |''[[Late Night with Jimmy Fallon]]'' |Ella Mesma | (1 episodiu) |- |''[[Up Close with Carrie Keagan]]'' |Ella Mesma | (1 episodiu) |- |''[[The Tonight Show Starring Jimmy Fallon]]'' |Ella Mesma | (1 episodiu) |- |rowspan="5"|[[2014]] |''[[Live with Regis and Kathie Lee]]'' | Ella Mesma |(1 episodiu) |- |''[[Chelsea Lately]]'' |Ella Mesma |(1 episodiu) |- |''[[Good Morning America]]'' |Ella Mesma | (1 episodiu) |- |''[[The Wendy Williams Show]]'' | Ella Mesma | (1 episodiu) |- |''[[Jimmy Kimmel Live!]]'' |Ella Mesma |(1 episodiu) |} === Videos musicales === {| {{tablaguapa}} |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! colspan="4" style="background: LightSteelBlue;"|Videu clip |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! Añu ! Grupu ! Cantar ! Notes |- |<center>2010</center> |''[[The Soft Pack]]'' |Answer To Yourself |con [[Christopher Mintz-Plasse]] y [[Clark Duke]] tamién de ''[[Kick-Ass (película)|Kick-Ass]]'' |- |<center>2011</center> |''[[Best Coast]]'' |Our Deal |Dirixíu por [[Drew Barrymore]]; tamién con [[Tyler Posey]], [[Miranda Cosgrove]], y [[Shailene Woodley]]. |- |<center>2011</center> |''[[Dionne Bromfield]] Ft. Mz Bratt'' |Ouch |Empobináu por [[Arjun Rose]]; tamién con [[Robert Sheehan]]. |- |<center>2013</center> |''[[Union J]]'' |Carry You | |- |} === Videoxuegos === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#B0C4DE" ! Añu ! Títulu ! Papel ! Notes |- |2010 |''[[Kick-Ass: The Game]]'' |[[Hit-Girl|Hit-Girl /Mindy McCready]] |([[Voz]]) |- |2012 |''[[Dishonored]]''<ref>{{cita web |url=http://www.gameranx.com/updates/id/8338/article/dishonored-s-all-star-voice-cast-includes-chloe-moretz-carrie-fisher-and-susan-sarandon/|editorial=gameranx.com|fechaaccesu=12 d'agostu de 2012}}</ref> |Emily Kaldwin |([[Voz]]) |} == Premios y nominaciones == {| {{tablaguapa}} |- style="background:#b0c4de; text-align:center;" ! Añu!! Premiu!! Categoría!! Trabayu!! Resultáu |- |[[2006]]||rowspan="5"|'''[[Young Artist Awards]]'''|| Meyor Actuación nuna Película Nueva Actriz Principal||''[[The Amityville Horror]]||{{Celda|Nomada}} |- |[[2007]]|| Meyor Actuación nuna Película Nueva Actriz Principal ||''[[Big Momma's House 2]]''||{{Celda|Nomada}} |- |rowspan="2"|[[2008]]|| Meyor Interpretación Vocal – Nueva Actriz ||''[[ My Friends Tigger & Pooh]]''||{{Celda|Nomada}} |- | Meyor Interpretación nuna Serie Televisiva – Nueva Actriz Secundaria ||''[[Dirty Sexy Money]]''||{{Celda|Nomada}} |- |rowspan="8"|[[2010]]|| Meyor Actuación nuna Película Nueva Actriz de repartu||''[[(500) Days of Summer]]''|| {{Celda|Nomada}} |- |'''[[Teen Choice Awards]]'''|| Actriz Revelación||rowspan="15"|''[[Kick-Ass (película)|Kick-Ass]]''|| {{Celda|Nomada}} |- |'''Las Vegas Film Critics Society Awards'''||Joventud nel Cine|| {{Celda|Nomada}} |- |rowspan="3"|'''[[Scream Awards]]'''|| Meyor Actriz de Fantasía|| {{Celda|Nomada}} |- | Meyor superhéroe|| {{Celda|Nomada}} |- | Papel Revelación – Femenín|| {{Celda|Ganadora}} |- |rowspan="2"|''' Alliance of Women Film Journalists '''||Meyor Interpretación Revelación||{{Celda|Nomada}} |- |Meyor Estrella d'Aición Femenina|| {{Celda|Nomada}} |- |rowspan="15"|[[2011]]||'''[[Young Artist Awards]]'''|| Meyor Actuación nuna Película Nueva Actriz Principal ||{{Celda|Nomada}} |- |rowspan="3"|'''[[MTV Movie Awards]]'''|| Meyor Papel Revelación|| {{Celda|Ganadora}} |- | Meyor Engarra|| {{Celda|Nomada}} |- | Biggest Badass Star|| {{Celda|Ganadora}} |- |'''[[ Premios de l'Asociación de críticos de cine de Austin 2010| Austin Film Critics Association Award]]'''||Artista Revelación||{{Celda|Ganadora}} |- |'''[[Empire Awards]]'''||Meyor Debutante|| {{Celda|Ganadora}} |- |'''[[ Broadcast Film Critics Association|Critics' Choice Movie Awards]]'''|| Meyor Actor/Actriz Nueva || {{Celda|Nomada}} |- |''' SFX Awards '''||Meyor Actriz||{{Celda|Nomada}} |- | |''' Fright Meter Awards'''||Meyor Actriz|| rowspan ="5"|''[[Let Me In (película)|Let Me In]]''|| {{Celda|Ganadora}} |- |'''[[Saturn Awards]]'''||Meyor Interpretación Nueva Actor||{{Celda|Ganadora}} |- |'''[[Scream Awards]]'''|| Meyor Actriz d'Horror ||{{Celda|Ganadora}} |- |''' Fangoria Chainsaw Awards'''||Meyor Actriz|| {{Celda|Nomada}} |- |rowspan="2"|'''[[Young Artist Awards]]'''||Meyor Interpretación - Nueva Parto||{{Celda|nomada}} |- | Meyor Interpretación - Nueva Repartu||''[[Diary of a Wimpy Kid]]''||{{Celda|Ganadora}} |- |'''Online Film & Television Association Awards'''||Meyor Interpretación Nueva||''[[Kick-Ass (película)|Kick-Ass]]''|| {{Celda|Nomada}} |- |rowspan="6"|[[2012]]||'''[[People's Choice Awards]]'''||Estrella de Cine Favorita Menor de 25 años||rowspan="4"|''[[Hugo (película)|Hugo]]''||{{Celda|Ganadora}} |- |'''[http://www.cinemacon.com/convention/about-cinemacon.html CinemaCon BSA Awards]'''||Futura Estrella Femenina||{{Celda|Ganadora}} |- |'''[[Saturn Awards]]'''||Meyor Interpretación Nueva Actor|| {{Celda|Nomada}} |- |'''[[Young Artist Awards]]'''|| Meyor Interpretación nun llargumetraxe Nuevu Actriz Principal|| {{Celda|Ganadora}} |- |'''Women in Film Crystal Awards'''||Cara del Futuru||''Chloë Grace Moretz''|| {{Celda|Ganadora}} |- |'''Online Film & Television Association Awards'''|| Meyor Actriz Convidada - Serie de Comedia ||''[[30 Rock]]''|| {{Celda|Nomada}} |- |rowspan="5"|[[2013]]||'''[[Elle|Elle Style Awards]]'''||Siguiente Futuru Iconu|| ''Chloë Grace Moretz''|| {{Celda|Ganadora}} |- |'''[[MTV Movie Awards]]'''||Patisca Traseros Favoritu||rowspan="2"|''[[Kick-Ass 2 (película)|Kick-Ass 2]]''|| {{Celda|Ganadora}} |- |''' Alliance of Women Film Journalists '''||Meyor Actriz d'Aición||{{Celda|Nomada}} |- |'''Online Film & Television Association Awards'''|| Meyor Actriz Convidada - Serie de Comedia ||''[[30 Rock]]''|| {{Celda|Nomada}} |- |'''[[Saturn Awards]]'''||Meyor Interpretación Nueva Actor||''[[Dark Shadows]]''|| {{Celda|Nomada}} |- |rowspan="6"|[[2014]]||'''[[Saturn Awards]]'''||Meyor Interpretación Nueva Actor||rowspan="3"|''[[Carrie (2013)|Carrie]]''||{{Celda|Ganadora}} |- |'''Jupiter Awards'''||Meyor Actriz Internacional|| {{Celda|Nomada}} |- |''' The Joey Awards '''||Meyor Actriz Internacional nun Llargumetraxe / Telefilme en Canadá||{{Celda|Ganadora}} |- |'''Young Hollywood Awards'''||Fans Favorite Actress||''Chloë Grace Moretz''|| {{Celda|Ganadora}} |- |'''People's Magazine Awards'''||Next Generation Star||''Chloë Grace Moretz''|| {{Celda|Ganadora}} |- |'''InStyle'''||Moderna Reina Adolescente||''Chloë Grace Moretz''|| {{Celda|Ganadora}} |- |rowspan="4"|[[2015]]||'''[[People's Choice Awards]]'''||Actriz - Drama Favorita||rowspan="2"|''[[If I Stay (película)|If I Stay]]''||{{Celda|Ganadora}} |- |'''[[Teen Choice Awards]]'''||Meyor Actriz - Drama|| {{Celda|Ganadora}} |- |'''[[Saturn Awards]]'''||Meyor Interpretación Nueva Actor||''[[The Equalizer (película)|The Equalizer]]''|| {{Celda|Nomada}} |- |''' Behind the Voice Actors Awards '''|| Meyor Interpretación Vocal Femenín nun animáu Llargumetraxe / Especial ||''[[El cuentu de la princesa Kaguya| The Tale of Princess Kaguya]]''||{{Celda|Nomada}} |} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Chloë Moretz}} * {{Twitter|chloegmoretz}} * {{Instagram|chloegmoretz}} * {{IMDb nome|1631269}} * [http://chloemoretz.com ChloeMoretz.com Sitiu Oficial] {{NF|1997||Moretz, Chloe Grace}} [[Categoría:Persones d'Atlanta]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 4yuvfd5vclp9k00jrfb2tlttccx5ag9 Stuart Pankin 0 58432 3707642 3617723 2022-08-16T18:39:13Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Stuart Pankin}} {{persona}} '''Stuart Pankin''', (8 d'abril de 1946), ye un actor d'Estaos Xuníos de cine y televisión, orixinariu de Filadelfia, Pennsylvania. Stuart, foi miembru de la serie ''[[Nick Frenu: Licensed Teacher]]'', onde interpretó a Kurt Fust, y participó en casi 27 episodios de la serie. Stuart tamién foi miembru de películes: ''[[El mio queríu enemigu]]'', ''[[Public Interest]]'' y ''[[Tontu'l postreru]]''. Perteneció hai series como ''[[The San Pedro Beach Bums]]'', ''[[Non Soap, Radio]]'' y ''[[Hooperman]]''. Tamién participó en series de Disney como: ''[[Shake It Up (serie de televisión)|Shake It Up]]'' y ''[[The Suite Life on Deck]]''. == Filmografía == * ''[[Scavenger Hunt]]'' (1979) - Duane * ''[[The Hollywood Knights]]'' (1980) * ''[[Hangar 18]]'' (1980) - Sam * ''[[Earthbound]]'' (1981) - Sweeney * ''[[An Eye for an Eye]]'' (1981) - Nicky LaBelle * ''[[Irreconcilable Differences]]'' (1984) - Ronnie * ''[[The Dirt Bike Kid]]'' (1985) * ''[[Fatal Attraction]]'' (1987) - Jimmy * ''[[Love at Stake]]'' (1988) * ''[[Second Sight]]'' (1989) - Preston Pickett * ''[[Arachnophobia]]'' (1990) - Xérif Lloyd Parsons * ''[[Mannequin Two: On the Move]]'' (1991) * ''[[Life Stinks]]'' (1991) - Pritchard * ''[[The Silence of the Hams]]'' (1994) - Pete Putrid * ''[[Father and Scout]]'' (1994) * ''[[Squanto: A Warrior's Tale]]'' (1994) - Brother Timothy * ''[[Beanstalk]]'' (1994) - The Giant * ''[[Congo (película)|Congo]]'' (1995) * ''[[Big Bully]]'' (1996) * ''[[Striptease]]'' (1996) - Alan Mordecai * ''[[Honey, We Shrunk Ourselves]]'' (1997) - Gordon Szalinski * ''[[Babylon 5: El ríu de les Almes]]'' (1998) - James Riley * ''[[Like Father Like Santa]]'' (1998) - Snipes * ''[[Zenon: Girl of the 21st Century]]'' (1999) - Commander Edward Plank * ''[[Encounter in the Third Dimension]]'' (1999) - The Professor/M.A.X. * ''[[Zenon: The Zequel]]'' (2001) - Commander Edward Plank * ''[[Misadventures in 3D]]'' (2003) - The Professor/M.A.X. * ''[[Miss Cast Away]]'' (2004) - Noah * ''[[Zenon: Z3]]'' (2004) - Commander Edward Plank * ''[[An Accidental Christmas]]'' (2007) - Saul * ''[[Public Interest]]'' (2008) - Charles Waterford * ''[[Hopelessly In June]]'' (2011) - Francaise Flowers * ''[[The Artist]]'' (2011) == Series == * ''[[The San Pedro Beach Bums]]'' (1977-1978) - Stuf * ''[[B.J. and the Bear]]'' (1979, 1980) * ''[[Barney Miller]]'' (1978, 1980) * ''[[House Calls]]'' (1981) * ''[[CHiPs]]'' (1981) * ''[[Non Soap, Radio]]'' * ''[[Trapper John, M.D.]]'' (1982, 1983, 1985) * ''[[Fame]]'' (1985) * ''[[Three's a Crowd]]'' (1985) * ''[[Not Necessarily the News]]'' (1983-1985) - Bob Charles * ''[[The Golden Girls]]'' (1986) * ''[[Mickey Spillane's Mike Hammer]]'' (1984, 1987) * ''[[Family Ties]]'' (1987) * ''[[Hooperman]]'' (1988, 1989) * ''Nearly Departed'' (1989) * ''[[Who's the Boss?]]'' (1989) * ''[[Falcon Crest]]'' (1989) * ''[[It's Garry Shandling's Show]]'' (1989, 1990) * ''[[Night Court]]'' (1985, 1987, 1991) * ''[[Knots Landing]]'' (1991) - Benny Appleman * ''[[Dinosaurios|Dinosaurs]]'' (1991-1992) as Earl Sinclair (voz) * ''[[Animaniacs]]'' (1993) (voz) * ''[[The Commish]]'' (1993) * ''[[Family Matters]]'' (1993) * ''[[Batman: La serie animada]]'' (1994) (voz) * ''[[Sisters]]'' (1995) * ''[[Nick Frenu: Licensed Teacher]]'' (1996-1997) - Kurt Fust * ''[[Bone Chillers]]'' (1996) * ''[[Deadly Games]]'' (1996) * ''[[Duckman]]'' (1996) (voz) * ''[[Ally McBeal]]'' (1998) * ''[[For Your Love]]'' (1998-2000) - Mark * ''[[Suddenly Susan]]'' (1999) * ''[[Batman Beyond]]'' (1999) (voz) * ''[[Mad About You]]'' (1999) * ''[[Action (TV series)|Action]]'' (1999) * ''[[Walker, Texas Ranger]]'' (1999) * ''[[Dharma y Greg]]'' (1998-2000) - Mr. Gottlieb / Rabbi Mutchnik * ''[[Malcolm in the Middle]]'' (2001) * ''[[Dharma & Greg]]'' (1998, 2001) * ''[[The Zeta Project]]'' (2001) * ''[[The Hughleys]]'' (2001) * ''[[As Told by Ginger]]'' (2002) * ''[[That's So Raven]]'' (2003) * ''[[Curb Your Enthusiasm]]'' (2005) - Ben Heineman * ''[[Boston Legal]]'' (2006) * ''[[On the Lot]]'' (2007) * ''[[State of Mind]]'' (2007) * ''[[The Suite Life on Deck]]'' (2008) - as Simms * ''[[Shake It Up (serie de televisión)|Shake It Up]]'' (2011) - Santa Claus * ''[[Desperate Housewives]]'' (2012) - Patrick McCormack == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{IMDb nome|id=0659573|Stuart Pankin}} {{NF|1946||Pankin, Stuart}} [[Categoría:Actores y actrices de doblaxe d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Filadelfia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] eusai8y5b4xxqafx75su8ktkbhe1e06 Sarah Paulson 0 58479 3707640 3652698 2022-08-16T18:38:58Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Sarah Paulson}} {{persona}} '''Sarah Catharine Paulson''' {{nym}}<ref>http://www.afterellen.com/People/2005/6/sarahpaulson.html</ref> ye una [[actriz]] d'[[Estaos Xuníos]]. == Biografía == Paulson nació en Tampa, Florida, pero crióse en Brooklyn y Maine. En 2004 salió cola actriz [[Cherry Jones]] pero la rellación remató en 2009. === Carrera === Foi regular de ''[[American Gothic]]'' y la serie ''[[Jack & Jill]]'' (1999), interpretando a Elisa Cronkite. Amás, tuvo un papel menor en ''[[Deadwood (serie de televisión)|Deadwood]]'', y foi un personaxe central en ''[[Nip/Tuck]]'' como Agatha Ripp. Paulson de volao apaeció en ''[[Leap of Faith]]'' (2002) como'l personaxe principal, pero'l show duru pocu. En 2004, tuvo un papel en ''The D.A.'', pero tamién el show terminó dempués de dellos episodios. Paulson protagonizó en ''[[El zoo de cristal]]'' en Broadway, y apaeció en ''Killer Joe, Talking Pictures'' y ''Colder Than Here''. Los creitos nel cine inclúin, ''[[Down with Love]], [[What Women Want]], [[The Other Sister]], Levitation'' y ''Serenity''. En 2006-2007, apaeció en ''[[Studio 60 on the Sunset Strip]]'' interpretando a Harriet Hayes. Hasta la fecha, ésti ye'l so papel más notable, llogrando la so nominación al Globu d'Oru por Meyor Actriz de repartu nuna Serie de televisión. Apaeció en ''The Spirit'' en 2008. El 25 d'agostu de 2008, ABC ordenó'l so pilotu ''Cupid'' en serie. Paulson interpretó a Ellis Grey en 1982, la madre del personaxe principal de Meredith Grey, nel drama ''[[Grey's Anatomy]]'' en febreru de 2010.<ref>http://ausiellofiles.ew.com/2010/01/20/greys-anatomy-young-richard-and-ellis/</ref> Fixo'l papel de l'asesora Nicolle Wallace nel telefilme ''Game Change'' estrenáu en 2012. Tamién apaeció en New Year's Eve 2011. Dende 2011 participa regularmente na antolóxica serie de terror de FX, [[American Horror Story]] creada y producida por Ryan Murphy y Brad Falchuk, mientres cinco temporaes: ''[[American Horror Story: Murder House]]'' como la medium Billie Dean Howard , ''[[American Horror Story: Asylum]]'' como la periodista Lana Winters, ''[[American Horror Story: Coven]]'' como la bruxa Cordelia Foxx, ''[[American Horror Story: Freak Show]]'' como les ximielgues siameses Bette y Dot Tattler y ''[[American Horror Story: Hotel]]'' como la drogadicta Sally. Dichos personaxes, allabaos tantu por crítica y públicu, fixéron-y ganar delles nominaciones, ente otros premios, a los Emmy. Foi confirmada pa participar en ''[[American Crime Story]]'', spin-off de la serie orixinal. En 2013 apaez con un papel secundariu na película [[12 Years a Slave]], protagonizada por [[Michael Fassbender]] y [[Chiwetel Ejiofor]]. == Filmografia == ;Televisión {| class="wikitable sortable" ! Añu ! Títulu ! Rol ! Notes |- | 2001 | ''Jack & Jill'' | Elisa Cronkite | |- | 2006-2007 | ''[[Studio 60 on the Sunset Strip]]'' | Harriet Hayes | Nomada a los [[Globos d'Oru]] |- | 2009 | ''Cupid'' | Claire McCrae | |- | 2010 | ''[[Grey's Anatomy]]'' | Young Ellis Grey | |- | 2007-2011 | ''[[Desperate Housewives]]'' | Lydia Lindquist | |- | 2012 | ''[[Game Change]]'' | Nicolle Wallace | Nomada a los [[Premios Primetime Emmy|Premios Emmy]] y a los [[Globos d'Oru]] |- | 2011-Presente | ''[[American Horror Story]]'' | Billie Dean Howard (''[[American Horror Story: Murder House|Murder House]]'')<br /> Lana Winters (''[[American Horror Story: Asylum|Asylum]]'')<br /> Cordelia Foxx (''[[American Horror Story: Coven|Coven]]'')<br /> Bette y Dot Tattler (''[[American Horror Story: Freak Show|Freak Show]]'')<br /> Hypodermic Sally (''[[American Horror Story: Hotel|Hotel]]'') | Nomada tres veces a los [[Premios Primetime Emmy|Premios Emmy]] Ganadora de dos [[Premios de la Crítica Televisiva]] |- | 2015 | ''[[American Crime Story]] '' | Marcia Clark | |} ;Cine {| class="wikitable sortable" ! Añu ! Títulu ! Rol |- | 1997 | ''Levitation'' | Acey |- | 1999 | ''[[The Other Sister|Aprendiendo a vivir]]'' | Heather |- | 1999 | ''Secuestru per accidente'' | Mary |- | 2000 | ''[[What Women Want?]]'' | Annie |- | 2002 | ''Bug '' | Eilleen |- | 2003 | ''[[Down with Love]]'' | Vikki Hiller |- | 2005 | ''Swimmers'' | Merrill |- | 2005 | ''[[Serenity]]'' | Dr. Caron |- | 2005 | ''Bettie Page: la moza de les revistes'' | Bunny Yeager |- | 2006 | ''Diggers'' | Julie |- | 2006 | ''La fuercia de vivir'' | Peri |- | 2008 | ''[[The Spirit]]'' | Ellen |- | 2011 | ''Martha Marcy May Marlene '' | Lucy |- | 2011 | ''[[New Year's Eve|Nueche de fin d'añu]]'' | Grace Schwab - Maternity Ward Story |- | 2012 | ''Mud'' | Mary Lee |- | 2012 | ''Fairhaven'' | Kate |- | 2012 | ''The Time Being'' | Sarah |- | 2012 | ''Stars in Shorts '' | Woman |- | 2013 | ''[[12 Years a Slave]]'' | Mistress Epps |- | 2015 | ''Carol'' | Abby Gerhard |- | 2015 | ''The Runner'' | Kate Haber |} == Premios y nominaciones == ;[[Premios Primetime Emmy]] {| width="80%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu ! width="250" style="background:#F0e68C"| Categoría ! width="200" style="background:#F0e68C"| Trabayu Nomáu ! width="90" style="background:#F0e68C"| Resultancia ! width="30" style="background:#F0e68C"| Ref. |- | align="center"|2012 || rowspan="2"|[[Primetime Emmy a la meyor actriz de reparto - Miniserie o telefilme|Meyor actriz de reparto - Miniserie o telefilme]] || ''[[Game Change]]'' || {{celda|Nomada}} |- | align="center"|2013 || ''[[American Horror Story: Asylum]]'' || {{celda|Nomada}} |- | align="center"|2014 ||[[Primetime Emmy a la meyor actriz - Miniserie o telefilme|Meyor actriz - Miniserie o telefilme]] ||''[[American Horror Story: Coven]]'' || {{celda|Nomada}} |- | align="center"|2015 || [[Primetime Emmy a la meyor actriz de reparto - Miniserie o telefilme|Meyor actriz de reparto - Miniserie o telefilme]] ||''[[American Horror Story: Freak Show]]'' || {{celda|Nomada}} |} ;[[Premios Globos d'Oru]] {| width="80%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu ! width="250" style="background:#F0e68C"| Categoría ! width="200" style="background:#F0e68C"| Trabayu Nomáu ! width="90" style="background:#F0e68C"| Resultancia ! width="30" style="background:#F0e68C"| Ref. |- | 2006 || rowspan="2"|[[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu de serie, miniserie o telefilme|Meyor actriz de repartu de serie, miniserie o telefilme]] || ''[[Studio 60 on the Sunset Strip]]'' || {{celda|Nomada}} |- | 2012 || ''[[Game Change]]'' || {{celda|Nomada}} |- |} ;[[Premios SAG]] {| width="80%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu ! width="250" style="background:#F0e68C"| Categoría ! width="200" style="background:#F0e68C"| Trabayu Nomáu ! width="90" style="background:#F0e68C"| Resultancia ! width="30" style="background:#F0e68C"| Ref. |- | 2013 || [[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]] || ''[[12 Years a Slave]]'' || {{celda|Nomada}} |} ;[[Premios de la Crítica Televisiva]] {| width="80%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu ! width="250" style="background:#F0e68C"| Categoría ! width="200" style="background:#F0e68C"| Trabayu Nomáu ! width="90" style="background:#F0e68C"| Resultancia ! width="30" style="background:#F0e68C"| Ref. |- | 2013 || rowspan="2" |Meyor actriz de repartu en película/miniserie|| ''[[American Horror Story: Asylum]]'' || {{celda|Ganadora}} |- | 2015 ||''[[American Horror Story: Freak Show]]'' || {{celda|Ganadora}} |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{IMDb}} {{NF|1975||Paulson, Sarah}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Florida]] [[Categoría:Persones de Brooklyn]] [[Categoría:Persones de Nueva York]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] irkksvq96wit8wmxuzsldaueepc9p3f Michael Peña 0 58507 3707604 3597812 2022-08-16T18:31:54Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Michael Peña}} {{persona}} [[Ficheru:Michael Peña Labor Cesar E. Chavez Memorial Auditorium (cropped).jpg|thumb|250px|upright|Peña en 2012]] '''Michael Peña''' {{nym}} ye un [[actor]] de [[cine]] y [[televisión]] d'[[Estaos Xuníos]] d'ascendencia [[Méxicu|mexicana]]. Participó en delles películes tales como ''[[Million dollar baby]]'' y ''[[World Trade Center (película)|World Trade Center]]'' (dirixida por [[Oliver Stone]]), según [[programa de televisión|series de televisión]], como la 4ª&nbsp;temporada de ''[[The Shield]]''. Apaez nel filme ''[[El tirador]]'' xuntu con [[Mark Wahlberg]]. Realizó otru gran papel na película [[Crash (película de 2005)|''Crash'']]. Anguaño mora en [[Los Angeles]]. == Vida personal == Peña nació en [[Chicago]], [[Illinois]] nel senu d'una familia modesta, el so padre trabayaba nuna fábrica y la so madre yera trabayadora social. Dambos yeren inmigrantes [[Méxicu|mexicanos]]. Dempués de terminar los sos estudios básicos na Hubbard High School de Chicago, allegó a un casting de televisión, [[Rebelión nes Aules]] en [[1996]]. Pa la so sorpresa, llogró'l papel d'ente cientos de mozos aspirantes. Pasáu un tiempu, Peña camudar a [[Los Angeles]] onde llogró numberosos papeles en distintes películes, ente los que pueden destacar [[Star Maps]], [[Los mios Queríos Compatriotes]], [[La Cucaracha (1998)|La Cucaracha]].<ref>http://iconos.aollatino.com/iconu/michael-pena/</ref> Anguaño ta casáu cola actriz [[Brie Shaffer]], cola que tuvo un fíu, Roman Peña, en [[2008]]. == Filmografía == === Cine === * 1994: ''[[Running free]]'', como Bunk. * 1996: ''[[Los mios queríos compatriotes]]'', como Ernesto. * 1997: ''[[Star maps]]'', como'l rapazu col mapa estelar. * 1998: ''[[Boogie boy]]'', como'l traficante de drogues. * 1998: ''[[La Cucaracha (1998)|La Cucaracha]]'', como Orderly. * 1999: ''[[Bellyfruit]]'', como Óscar. * 1999: ''[[Paradise cove]]'', como Dan ''Caballu Galopante''. * 2000: ''[[60 segundos]]'', como Ignacio. * 2001: ''[[Semper Fi (2001)|Semper Fi]]'', como Douglas Cepeda. * 2001: ''[[Buffalo soldiers]]'', como García. * 2003: ''[[El mundu de Leland]]'', como Guillermo. * 2003: ''[[Love object]]'', como Ramírez. * 2004: ''[[The Calcium Kid]]'', como José Méndez. * 2004: [[Crash (película de 2005)|''Crash (Choque)'']] como Daniel. * 2004: ''[[Million dollar baby]]'', como Omar. * 2005: ''Untitled David Diamond/David Weissman Project'' (película de televisión), como Scott. * 2005: ''[[Little Athens]]'', como Carlos. * 2005: ''[[Suañu (película de 2005)|Suañu]]'', como Carlos. * 2006: [[World Trade Center (película)|''World Trade Center'']], como Will Jimeno. * 2007: [[Shooter (película de 2007)|''Shooter'']] ''(El tirador)'', como Nick Memphis. * 2007: ''[[Lions for Lambs]]'', como Ernest Rodriguez. * 2008: ''[[The lucky ones]]'' ([[Tipos con suerte]])'', como T. K. Poole. * 2009: ''[[Cuerpos_de_seguridá_(película_de_2009)|Observe and Report]]'', como Dennis. * 2009: ''My son, my son, what have ye done'', como'l detective Vargas. * 2010: ''[[Everything must go]]'', como Frank García. * 2011: ''[[El bon doctor]]'', como Jimmy. * 2011: ''[[Invasión a la Tierra]]'', como Joe Rincón. * 2011: ''[[L'inocente_(película_de_2011)|L'inocente]]'', como Jesús Martínez. * 2011: ''[[30 minutos o menos]]'', como Chango. * 2011: ''[[Un golpe d'altor]]'', como Enrique DevReaux. * 2012: ''[[Chávez: Fight in the field]]'', como César Chávez. * 2012: ''[[Ensin tregua]]'', como Mike Zavala. * 2013: ''[[Brigada d'élite]]'',<ref>[http://cine.univision.com/noticies-cine/entrevistas/article/2013-01-10/entrevista-michael-pena-gangster-squad Entrevista a Peña en Univision.]</ref> como Oficial Navidá Ramírez. * 2013: ''[[American Hustle]]'' como Paco Hernández y Sheik Abdullah. * 2013: ''[[Alterio (película)|Alterio]]'', como Tito (voz). * 2014: ''[[Frontera (película)|Frontera]]'' * 2014: ''[[Fury (película de 2014)|Fury]]'' * 2014: ''[[Cesar Chavez]]'', como Cesar Chavez. * 2014: ''[[Hell & Back]]'', como Abigor (voz). * 2015: ''[[Ant-Man (película)|Ant-Man]]'', como Luis (Amigu de Scott Lang). * 2015:''[[Esconxuru nel Vaticanu|The Vatican Tapes]]'', como Padre Lozano. * 2015:''[[Vacaciones| Vacation]]'', como policía de Nuevu Méxicu. * 2015: ''[[The Martian]]'', como Rick Martinez. * 2015: (en rodaxe) ''[[Triple Nine]]'' === Televisión === * 1997: ''[[Tocaos por un ánxel]]'' * 1997-2004: ''[[Pacific Blue]]'' * 1998: ''[[The sentinel]]'' * 1998: ''[[7th heaven]]'' * 1998: ''[[Homicidiu (serie de 1993)|Homicidiu]]'', como Luis Carrenza. * 1999: ''[[Profiler]]'', como Alex López. * 1999-2000: ''[[Felicity]]'' * 2001: ''[[Roswell (serie de televisión)|Roswell]]'' * 2003: ''[[ER (serie_de_televisión)|ER]]'' * 2005: ''[[CSI: Crime Scene Investigation]]'' * 2008: ''[[My Name Is Earl]]'', como Circus. * 2011: ''[[De culu y cuesta abaxo]]'' * 2011-2013: ''[[Padre Made in USA]]'', como Maguerite (voz). * 2013: ''[[The List]]'' (película de tv), como Ayudante de los U.S. Marshal Sotu. * 2014: ''[[Chozen]]'', como Ricky. * 2014: ''[[Gracepoint]]'', como Mark Solano. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.lahiguera.net/cinemania/actores/michael_pena/ Información adicional del actor en ''lahiguera.net''] * [http://www.nochelatina.com/Articles/3011/QandA-Sessions-Michael-Pe%F1a Michael Peña en Q&A Sessions (n'inglés)] {{NF|1976||Penzza, Michael}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones d'Illinois]] [[Categoría:Persones de Chicago]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] ixovrawp3nsx38k00nbwxtltu2yx5cl Tyrone Power 0 58606 3707730 3685365 2022-08-17T09:38:09Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Tyrone Power}} {{persona}} '''Tyrone Edmund Power, Jr.''', más conocíu como '''Tyrone Power''' ([[Cincinnati]], [[Ohio]], [[Estaos Xuníos]], [[5 de mayu]] de [[1914]] – [[Madrid]], [[España]], [[15 de payares]] de [[1958]]), foi un [[Actuación|actor]] d'[[Estaos Xuníos]]. Convertir n'estrella de cine a fines de los [[años 1930]] y principios de los [[años 1940]]. Trabayó pa los estudios cinematográficos [[Twentieth Century Fox]] como la respuesta d'esti estudiu a [[Errol Flynn]], la estrella de la competidora [[Warner Brothers]]. Participó nuna docena de filmes de dómina y destacóse por encarnar papeles dramáticos y románticos. La so prestosa apariencia masculina diba acompañada d'una gran sensibilidá y calidez que, sumáu al so gran versatilidad interpretativa, dexó-y sentase ente los grandes actores clásicos del cine. Tyrone ye'l padre de [[Romina Power]], cantante afincada n'Italia. == Biografía == Tyrone Edmund Power Jr. nació en [[Cincinnati]] (estáu d'[[Ohio]]) el [[5 de mayu]] de [[1914]]. Yera fíu d'actores irlandeses con una gran trayeutoria nes tables. Na so infancia, Tyrone foi un mozu bien enfermizu, y la so madre, "Patia" Power (nacida Helen Emma Reaume), foi'l so gran sofitu, yá que'l so padre, Tyrone Power, Sr., ausentábase por cuenta de les sos actuaciones en [[Nueva York]]. En [[1915]] nació la so hermana Anne, y en [[1920]] la so madre solicitó'l divorciu. Tyrone, a pesar de la separación, profesaba un gran respetu y almiración pol so padre y decidió siguir los sos pasos. Por esa fecha, Tyrone Jr. inscribir na escuela d'arte dramático en Nueva York y los sos empiezos fueron nel [[teatru]], primero que el [[cine]] tentáralu en [[1930]]. Por esa fecha, el so padre, Tyrone Power, ufiertó-y ser guía de la so carrera dramática, terminándose asina un distanciamientu de llarga duración. Lamentablemente, el so padre finaría pocu tiempu dempués d'un ataque cardiacu repentín mientres el rodaxe de ''L'home milagrosu'', a los pies del so fíu. Tyrone Jr. nun arrenunció na so carrera; llamó a munches puertes y, gracies a los bonos contactos del so padre, fuéron-y abiertes. Realizó dellos papeles d'extra dende [[1932]] hasta [[1935]]. Los sos primeros papeles de primer actor en [[1936]], fueron de galán y fíxose conocíu por tener gran curiosu y calter templáu. En [[1939]] casóse cola actriz francesa [[Suzanne Georgette Charpentier]], conocida como ''Annabella'', y dixebróse d'ella en [[1948]]. En [[1949]] conoció a la mexicana [[Linda Christian]], una formosa actriz resplandiosa, y casóse con ella. La rellación empezó a deteriorase na midida que Linda Christian cotilleaba nos medios hollywoodenses alrodiu de l'amistá de Power con [[César Romero]], dando pie a cientos de páxines amarillistas.<ref>[http://sanchezdetoro.webcindario.com/tyrone.html La vida de Tyrone Power]</ref> En [[1956]] dixebrar de la so segunda esposa, Linda Christian, quien se llevó a los sos fíos, [[Romina Power|Romina Francesca Power]] (nacida en [[1951]]) y Taryn Stephanie Power (nacida en [[1953]]), a [[Europa]]. Romina aportó a una famosa cantante italiana y Taryn un actor d'Estaos Xuníos. [[Ficheru:Ethel merman tyrone power ragtime2.jpg|thumb|185px|left|Power, xunto a [[Ethel Amenorguen]], nel filme ''Alexander's Ragtime Band'' (1938).]] En mayu de [[1958]] casóse per tercera y última vegada, cola moza Deborah Jean Montgomery Minardos, nuna unión nupcial que duró solamente mediu añu, y frutu de la cual nació'l tercer y únicu fíu varón de "Ty", Tyrone Power IV, en febreru de [[1959]], siendo fíu póstumu del actor. Tuvo una estrecha amistá col actor hispanu [[César Romero]] (reconocíu como [[gai]]) mientres munchos años. Esto amenó toa clase de rumores na prensa mariella alrodiu de la supuesta [[homosexualidá]] de Tyrone Power, rumor qu'hasta agora escarez de fundamentos oxetivos. Axudicáronse-y otres pareyes femenín y masculín, ente les cualos cúntase a [[Errol Flynn]], [[Marlon Brando]], [[Lana Turner]] y [[Anita Ekberg]]. Morrió prematuramente, con apenes 44 años d'edá, d'un ataque al corazón en [[Madrid]], el [[15 de payares]] de [[1958]], mientres rodaba la película ''[[Solomon and Sheba]]'', al llau de [[Gina Lollobrigida]]. Les escenes filmadas en primer planu por Power quedaron inédites, volviendo rodase con [[Yul Brynner]] nel papel de Salomón; non asina les escenes nes que se-y vía de llueñe, que s'aprovecharon. == Filmografía (parcial) == * [[María Antonieta (película de 1938)|''María Antonieta'']] ([[1938]]) * ''[[Café Metropol]]'' * ''[[Jesse James]]'' (1939) * [[The Mark of Zorro (película de 1940)|''The Mark of Zorro'']] * ''[[Son of Fury]]'' ([[1942]]) * ''[[Capitán de Castiella]]'' ([[1947]]) * ''[[Príncipe de los foinos]]'' ([[1949]]) * ''La rosa negra'' (1950) * ''[[El capitán Bengali]]'' * ''[[Witness for the Prosecution]]'' * ''[[The Long Gray Line]]'' * ''[[The Razor's Edge]]'' * ''[[Esi impulsu maraviyosu]]'' * ''[[Un americanu na RAF]]'' * ''[[Fiesta]]'' * ''[[Chicago]]'' * ''[[Suez]]'' * ''[[Llegaron les agües]]'' * ''[[La última flecha]]'' * ''[[Untamed]]'' * [[Blood and Sand (película de 1941)|''Blood and Sand'']] * ''[[El caleyón de les almes perdíes]]'' * [[The Black Swan (película de 1942)|''The Black Swan'']] * ''[[El caballeru del Mississippi]]'' * [[Johnny Apollo|''Johnny Apollo'']]'' ''([[1940]]) * ''[[Melodía inmortal]]'' * ''[[Crash Dive]]'' * ''Al son de les mios alcordances'' * Casaca colorada (1952) * Witness for the Prosecution (1957) * Fiesta¡ (1957) * El mar nun perdona (1957) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{IMDb nome|0000061}} * [http://www.ibdb.com/person.php?id=68563 Tyrone Power en IBDb - Internet Broadway Database] (n'inglés) * [http://mx.youtube.com/watch?v=7utg8pMkyt0 Imáxenes del filme "Blood and Sand" - ''(Secuencia de fotografíes en video clip)''] {{NF|1914|1958|Power, Tyrone}} [[Categoría:Persones de Cincinnati]] [[Categoría:Persones d'Ohio]] [[Categoría:Actores y actrices de wéstern]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] bzv5cjiffu9dtzo2ranq37o729oq2qq Janice Rule 0 58895 3707813 3618817 2022-08-17T11:21:17Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña Gavras => Costa Gavras wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Janice Rule}} {{persona}} '''Janice Rule''' {{nym}} foi una [[actriz]] estauxunidense. Nacida en [[Norwood (Ohio)|Norwood, Ohio]], la so carrera inclúi teatru, trabayu en televisión y cine. Ente les sos actuaciones los roles de película que se destacar fueron Emily Stewart en ''[[The Chase (1966)|The Chase]]'', Virginia en ''[[Goodbye, My Fancy]]'', Willie en ''[[3 Women]]'' de [[Robert Altman]], la periodista Kate Newman nel "thriller" políticu de [[Costa Gavras]], ''[[Desapaecíu (película)|Missing]]'', l'amargosa ex-amiga de [[Burt Lancaster]] en ''[[The Swimmer]]'' y la madre de [[Kevin Costner]] na película de [[ciclismu]], ''[[American Flyers]]''. Rule casóse tres veces, con [[N. Richard Nash]] (1956 - 1956), [[Robert Thom]] (1960 - 1961), y [[Ben Gazzara]] (1961 - 1979). Ella morrió d'una [[hemorraxa cerebral]], a la edá de 72, na [[ciudá de Nueva York]], [[Nueva York]]. ==Filmografía== [[Ficheru:Peter_Lawford_and_Janice_Rule_in_Rogue%27s_March_(1953).png|thumb|Janice Rule xunto a [[Peter Lawford]] na película Rogue's March (1953).]] *''[[L.A. Bad]]'' (1986) *''[[American Flyers]]'' (1985) *''[[Missing (película)|Missing]]'' (1982) *''[[3 Women]]'' (1977) *''[[Kid Blue]]'' (1973) *''[[Gumshoe]]'' (1971) *''[[The Devil and Miss Sarah]]'' (1971) *''[[Trial Run]]'' (1969) (TV) *''[[Shadow on the Land]]'' (1968) *''[[The Swimmer]]'' (1968) *''[[The Ambushers]]'' (1967) *''[[Welcome to Hard Times (película)|Welcome to Hard Times]]'' (1967) *''[[Alvarez Kelly]]'' (1966) *''[[The Chase (1966)|The Chase]]'' (1966) *''[[Invitation to a Gunfighter]]'' (1964) *''[[The Subterraneans]]'' (1960) *''[[Bell Book and Candle]]'' (1958) *''[[Gun for a Coward]]'' (1957) *''[[A Woman's Devotion]]'' (1956) *''[[Rogue's March]]'' (1953) *''[[Holiday for Sinners]]'' (1952) *''[[Starlift]]'' con [[Ron Hagerthy]] (1951) *''[[Goodbye, My Fancy]]'' (1951) *''[[Fourteen Hours]]'' (1951) (ensin acreditación) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *{{IMDb nome|name=Janice Rule|id=0750023}} *{{IBDB nome|58626}} * {{NF|1931|2003|Rule, Janice}} [[Categoría:Persones d'Ohio]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] mz8cawu55zucvpynxxhjf4zfg0ynztm Amy Smart 0 59172 3707608 3619411 2022-08-16T18:33:50Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Amy Smart}} {{persona}} '''Amy Smart''' {{nym}} ye una [[actriz]] d'[[Estaos Xuníos]]. El so nome de nacencia ye Amy Lysle Smart. == Primeros años == Los sos padres son John Smart, vendedor d'oficiu y la so madre Judy Smart, emplegada del muséu Jean Paul Getty. Dende pequeña gustába-y prauticar deportes, ente ellos el [[baloncestu]]. Cuando cumplió los 13 años incursionó nel modelaje pero decidió dedicase a l'actuación. == Carrera == En [[1994]] consiguió'l papel nuna película de la [[MTV]] sobre una moza que buscaba llograr una carrera nel modelaje, debutó nel cine nel filme "[[Campfire Tales]]", al que-y siguió un pequeñu papel en "''[[Starship Troopers (película)|Starship Troopers]]''" (1997), onde interpretaba al copilotu Cadete Lumbreiser de la nave comandada por Carmen Ibáñez, papel interpretáu pola so amiga [[Denise Richards]]. Esi mesmu añu trabayó xunto a [[Keanu Reeves]] nel filme presentáu nel [[Sundance Film Festival]], "[[La última vegada que suicidé]]" (1997). Llogró un papel na serie de televisión “''[[The '70s]]''”, onde interpretaba a Christie Shales, una nueva proveniente d'[[Ohio]]. En 1999 interpretó a la novia d'un popular xugador de fútbol nel filme "[[Varsity Blues]]", onde tamién actuaba [[Jon Voight]]. Tamién participó de la serie "[[Felicity]]", interpretando a Ruby, una amiga de Felicity. Siguió actuando en films empobinaos principalmente al públicu adolescente, munchos d'ellos abondo esitosos como "[[Interstate 60: Episodios de carretera]]" (2002), dirixida por [[Bob Gale]], autor de "[[Volver al Futuru]]" y les sos remortines, y na que tamién participaron [[Gary Oldman]], [[Michael J. Fox]] y [[James Marsden]]; "[[The Battle of Shaker Heights]]" (2003), protagonizada por [[Shia LaBeouf]]; "[[Blind Horizon]]" (2003), con [[Val Kilmer]] y [[Nieve Campbell]]; "[[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]]" (2004), con [[Ashton Kutcher]]. Sicasí, en 2001 yá saltara a la gran pantalla, formando parte de la repartida coral d'[[Aguarones a la carrera]], con [[Rowan Atkinson]] (Mr. Bean), [[John Cleese]], [[Whoopi Goldberg]], [[Seth Green]] y [[Cuba Gooding, Jr.]] ente otros, y dirixida por [[Jerry Zucker]]. Esi mesmu añu foi parte del repartu del remake de la esitosa serie de los 70 "[[Starsky & Hutch]]" (2004), tamién dirixida por [[Jerry Zucker]] y na que comparte roles con [[Carmen Electra]], [[Owen Wilson]] y [[Ben Stiller]]. Al añu siguiente, coprotagonizó con [[Ryan Reynolds]] la comedia romántica "[[Just Friends]]", que llogró un gran ésitu de taquilla. Tamién tuvo un pequeñu rol na serie "[[Scrubs]]", nel papel de Jamie Moyer, la esposa d'un paciente en coma. En 2006 estrenóse "''[[Crank (película)|Crank]]''", nel qu'interpreta a Eve a la novia del protagonista, interpretáu por [[Jason Statham]]. D'esi mesmu añu ye la película "[[Peaceful Warrior]]", onde actúa xunto a [[Scott Mechlowicz]] y [[Nick Nolte]]. Ente los sos últimos proyeutos tán el drama románticu "[[Love N' Dancing]]" (2008), coprotagonizado por [[Tom Malloy]] y [[Billy Zane]], "Reflexos ([[Mirrors (película)|Mirrors]])" (2008) interpretaba a Angela Carson, hermana na ficción de [[Kiefer Sutherland]]. "[[Crank 2: High Voltage]]" (2009), segunda parte de "''[[Crank (película)|Crank]]''" (2006), amás del filme pa televisión "[[The Meant to Be's]]" (2008). En 2011, Smart xunióse'l drama / comedia [[Shameless Showtime]] como personaxe recurrente nel rol de Jasmine Hollander. Sigue como estrella convidada na segunda temporada, qu'empezó a tresmitise 8 de xineru de 2012. == Vida personal == Na so vida personal, Amy caltuvo una rellación col actor [[Branden Williams]] mientres más de trece años, tamién caltuvo una rellación con [[Tom Malloy]]. En saliendo col presentador de televisión y modelu [[Carter Oosterhouse]] mientres una temporada, la pareya comprometió'l [[21 d'abril]] de [[2011]] y casáronse el [[10 de setiembre]] de [[2011]] en [[Traverse City]], [[Michigan]]. Amy ye vexetariana. Nun-y gusten les películes de terror. Tien dos gatos como mascotes, Yogi y Nala. Ye amiga íntima de la tamién actriz [[Ali Larter]] a quien conoció mientres el rodaxe de "[[Varsity Blues]]". Mide 5' 6" (1.68 m). == Filmografía == {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#CCCCCC" ! Añu !! Títulu !! Papel !! Notes |- |rowspan="1"|1996 || ''[[A&P (película)|A&P]]'' || Queenie || |- |rowspan="3"|1997 || ''[[Campfire Tales (película)|Campfire Tales]]'' || Jenny || |- | ''[[High Voltage (película de 1997)|High Voltage]]'' || Molly || |- | ''[[Starship Troopers (película)|Starship Troopers]]'' || Cadete (depués teniente) Lumbreiser || |- |rowspan="3"|1998 || ''[[How to Make the Cruelest Month]]'' || Dot Bryant || |- | ''[[Strangeland]]'' || Angela Stravelli || |- | ''[[Circles (película)|Circles]]'' || Allison || |- |rowspan="2"| 1999 || ''[[Outside Providence (filme)|Outside Providence]]'' || Jane Weston || |- | ''[[Varsity Blues]]'' || Jules Harbor || |- | 2000 || ''[[Road Trip]]'' || Beth Wagner || |- | 2001 || ''[[Aguarones a la carrera]]'' || Tracy Faucet || |- |rowspan="2"| 2002 || ''[[Interstate 60]]'' || Lynn Linden || |- | ''[[Scotland, PA]]'' || Stacy (Hippie #1) || |- |rowspan="4"| 2003 || ''[[National Lampoon's Barely Llegal]]'' || Naomi Feldman || |- | ''[[The Battle of Shaker Heights]]'' || Tabby Bowland || |- | ''[[Scrubs (serie de televisión)|Scrubs]]'' || Jamie Moyer a.k.a. "T.C.W." (Tasty Coma Esposa) || 3 episodios |- | ''[[Blind Horizon]]'' || Liz Culpepper || |- |rowspan="4"| 2004 || ''[[Starsky & Hutch (película)|Starsky & Hutch]]'' || Holly || |- | ''[[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]]'' || Kayleigh Miller || |- | ''[[El mozu de la to vida]]''|| Enfermera Betty || |- | ''[[Willowbee]]''|| Burglar || |- |rowspan="3"| 2005 || ''[[Namái Amigos]]'' || Jamie Palamino || |- | ''[[Bigger Than the Sky]]'' || Grace Hargrove || |- | ''[[Unhitched (película de 2005)|Unhitched - The Best Man]]''|| Sarah Marie Barker || |- |rowspan="2"| 2006 || ''[[Crank (película)|Crank]]'' || Eve || |- | ''[[Peaceful Warrior]]'' || Joy || |- |rowspan="3"| 2008 || ''[[Life in Flight]]'' || Catherine || |- | ''[[Mirrors (película)|Mirrors]]''|| Angela Carson || |- | ''[[Seventh Moon]]'' || Melissa || |- |rowspan="2"| 2009 ||''[[Crank: High Voltage]]'' || Eve || |- | ''[[Love N' Dancing]]'' || Jessica Donovan || |- |rowspan="2"| [[2011]] || ''[[Dead Awake]]'' || Natalie || |- | ''[[House of the Rising Sun (película)|House of the Rising Sun]]'' || Jenny Porter || |- |rowspan="1"| [[2012]] ||''[[Columbus Circle (Película)|Columbus Circle]]'' || Lillian || |- |rowspan="2"| [[2014]] || ''[[Bad country]]'' || Lynn Weiland || |- | ''[[The Single Moms Club]]'' || Hillary Massey || |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Amy Smart}} *{{IMDb|0005442}} {{NF|1976||Smart, Amy}} [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Actores y actrices de California]] 25te48xn5ixxnelzikrshu5pyhbdmvk Robert Stephens 0 59282 3707745 3577625 2022-08-17T09:44:44Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Robert Stephens}} {{persona}} '''Robert Stephens''' ([[14 de xunetu]] de [[1931]] – [[12 de payares]] de [[1995]]) foi un actor británicu y miembru de la compañía teatral inglesa [[Royal National Theatre]]. == Trayeutoria == Nacíu en [[Bristol]], [[Inglaterra]], aportó a unu de los actores más respetaos de la so xeneración, y na década de 1960 considerábase-y como'l socesor natural de [[Laurence Olivier]]. En 1949, Stephens ganó una beca pa estudiar na compañía teatral de l'actriz [[Esme Church]], na Bradford Civic Theatre School, en [[Bradford]], onde conoció a Nora, una compañera d'estudios que sería la so primer esposa. El so primer trabayu profesional llegó nel Teatru Unicorn, dempués de lo qu'en 1951 pasó l'añu faciendo papeles de repertoriu nel Teatru Royalty de Morecambe, a lo cual siguieron temporaes de xira y d'actuaciones nel Hippodrome, en [[Preston]]. El direutor londinense [[Tony Richardson]] vio una actuación nel Royalty y ufiertó-y un puestu na primer temporada de la English Stage Company nel [[Royal Court Theatre]] en 1956. <ref name=stephens>{{Cita llibru | apellíos = Stephens | nome = Robert | apellíos2 = Coveney | nome2 = Michael | títulu = Knight Errant | editorial = Hodder and Stoughton | allugamientu = [[Londres]] | añu = 1995 | páxines = 11–15 | isbn = 0340649704 }}</ref> Nel so trabayu pal cine inclúyese una actuación menor como'l Príncipe Escala na cinta de [[Franco Zeffirelli]] ''[[Romeo y Julieta (película de 1968)|Romeo y Julieta]]'' (1968), según papeles protagonistes na película de [[Billy Wilder]] ''[[The Private Life of Sherlock Holmes]]'' (1970) y nel filme de [[ciencia ficción]] ''[[The Asphyx]]'' (1973). Stephens y la so tercer esposa, l'actriz [[Maggie Smith]], actuaron xuntos nel teatru y nel cine, destacando'l trabayu de la pareya en ''[[The Prime of Miss Jean Brodie]]'' en 1969. Sicasí, tres la so salida del National Theatre en 1970 y la rotura del so matrimoniu en 1973, la so carrera sufrió un cayente, a lo cual contribuyó amás la so adicción a la bébora. Anque siguió trabayando como actor teatral (destaca la so actuación nel [[Royal National Theatre]] cola obra ''The Mysteries'' en 1986), cinematográficu (''[[The Fruit Machine]]'' en 1988) y televisivu (importante papel de Abner Brown na dramatización de la [[BBC]] en 1984 del clásicu infantil ''[[The Box of Delights]]'', y de maestru nun colexu de Oxford nun episodiu de ''[[Inspector Morse]]''), nun foi hasta la década de 1990 en que volvió recuperar el so puestu como primer figura de la interpretación, cuando la [[Royal Shakespeare Company]] convidólu a encarnar a [[Falstaff]] en ''[[Enrique IV, parte 1]]'' y a faer el papel del títulu en ''[[El rei Lear]]''. En 1993 foi compensáu col [[Premiu Laurence Olivier]] al meyor actor pola so actuación como Sir John Falstaff en ''Enrique IV'', cola Royal Shakespeare Company. Amás, Stephens dio voz a [[Aragorn]] na serie radiofónica de 1981 de [[BBC Radio]] ''[[El Señor de los Aniellos (serial radiofónicu de 1981)|El Señor de los Aniellos]]''. == Vida personal == Stephens casóse cuatro veces: * 1951, con Nora Ann Simmons; tuvieron un fíu, Michael Stephens, y divorciáronse en 1952.<ref name=stephens/><ref>{{Cita llibru | apellíos = Coveney | nome = Michael | títulu = Oxford Dictionary of National Biography | editorial = [[Oxford University Press]] | allugamientu = [[Oxford]] | añu = 2004 | capítulu = Stephens, Sir Robert Graham (1931–1995) | doi = 10.1093/ref:odnb/60387 }}</ref> * 1956, con Tarn Bassett; tuvieron una fía y divorciáronse en 1967 * 1967, con [[Maggie Smith]]. Tuvieron dos fíos, los actores [[Toby Stephens]] y [[Chris Larkin]], y divorciáronse en 1974. *1995, con [[Patricia Quinn]] (tamién conocida como Lady Stephens), qu'actuó con él en ''[[Fortunes of War]]'' y na producción televisiva de la BBC ''[[The Box of Delights]]''. En sufriendo mientres dellos años una mala salú, Stephens finó en [[Londres]], [[Inglaterra]], en 1995 por entueyos surdíos tres un tresplante de fégadu. Tenía 64 años d'edá, y once meses enantes fuera nomáu caballeru. == Seleición de la so filmografía == * ''[[A Circle of Deception]]'' (1960) * ''[[A Taste of Honey (película)|A Taste of Honey]]'' (1961) * ''[[Pirates of Tortuga]]'' (1961) * ''[[The Inspector]]'' (1962) * ''[[Cleopatra (película de 1963)|Cleopatra]]'' (1963) * ''[[The Small World of Sammy Lee]]'' (1963) * ''[[Romeo and Juliet (película)|Romeo and Juliet]]'' (1968) como El Príncipe Escalus * ''[[The Prime of Miss Jean Brodie]]'' (1969) * ''[[The Private Life of Sherlock Holmes]] (1970) * ''[[Viaxes cola mio tía]]'' (1972) * ''[[The Asphyx]]'' (1973) * ''[[Luther (película)|Luther]]'' (1974) * ''[[QB VII]]'' (1974, TV) * ''[[The Duellists]]'' (1977) * ''[[At Night All Cats Are Crazy]]'' (1977) * ''[[The Shout]]'' (1978) * ''[[Holocaustu (serie de televisión)|Holocaustu]]'' (1978, TV) * ''[[Les jeux de la Comtesse Dolingen de Gratz]]'' (1980) * ''[[Anyone for Denis?]]'' (1982, TV) * ''[[Comrades]]'' (1986) * ''[[High Season]]'' (1987) * ''[[L'imperiu del Sol]]'' (1987) * ''[[American Roulette]]'' (1988) * ''[[The Fruit Machine]]'' (1988) * ''[[Testimony]]'' (1988) * ''[[Ada in the Jungle]]'' (1988) * ''[[Henry V (1989)|Enrique V]]'' (1989) * ''[[Wings of Fame]]'' (1990) * ''[[The Children (película)|The Children]]'' (1990) * ''[[Afraid of the Dark]]'' (1991) * ''[[Chaplin (película)|Chaplin]]'' (1992) * ''[[Searching for Bobby Fischer]]'' (1993) * ''[[The Secret Rapture]]'' (1993) * ''[[Century (película)|Century]]'' (1993) * ''[[England, My England]]'' (1995) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{traducíu ref|en|Robert Stephens}} * {{Find a Grave|10056325}} * {{IMDb nome|827137}} * [http://www.screenonline.org.uk/people/id/471660/ Robert Stephens en screenonline] * [http://www.npg.org.uk/live/search/person.asp?LinkID=mp60141 Semeyes de Stephens na National Portrait Gallery] * [http://www.dswebhosting.info/Shakespeare/dserve.exe?&dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Site11&dsqDb=Roles&dsqCmd=xdetail.tcl&dsqSearch=((Name='robert')AND(Name='stephens')) Actuaciones cola Royal Shakespeare Company] {{NF|1931|1995|Stephens, Robert}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 0o1vpt5yfcnm70f38lbpcdiyftdk93i Eric Stoltz 0 59312 3707609 3700974 2022-08-16T18:33:56Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Eric Stoltz}} {{persona}} '''Eric Cameron Stoltz''' (nacíu'l 30 de setiembre de 1961) ye un actor d'[[Estaos Xuníos]]. Ye conocíu por interpretar inadautaos sociales (''[[Mask (1985)|Mask]]'', ''[[Some Kind of Wonderful]]'', ''[[The Waterdance]]'') y criminales psicópates (''[[Killing Zoe]]''). Foi nomáu al [[Globu d'Oru]] como [[Globu d'Oru al meyor actor de repartu|Meyor actor de repartu]] pol so papel en ''Mask''. == Primeros años == Stoltz nació en [[Whittier (California)|Whittier]], California, fíu de Evelyn B. (Vawter), violinista y maestra escolar finada en 1994, y Jack Stoltz, profesor d'escuela primaria.<ref>[http://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800022116/bio Yahoo!Moves - Eric Stoltz] Consultáu'l 23 de payares de 2007.</ref><ref>[http://www.filmreference.com/film/70/Eric-Stoltz.html Film Reference - Eric Stoltz] Consultáu'l 23 de payares de 2007.</ref><ref>http://vawterfamily.org/Archives/Summer85.pdf</ref> Tien dos hermanos mayores, Catherine Stoltz (1954) y Susan R. Stoltz (1957).<ref>http://www.susanrstoltz.com</ref><ref>[http://web.archive.org/20071016131610/www.eonline.com/celebrities/profile/index.jsp?uuid=0316d7f9-352f-4318-a946-644876cd1y60 Y!Online - Eric Sotltz profile] Consultáu'l 23 de payares de 2007.</ref> Crióse na [[Samoa Americana]] y [[Santa Bárbara (California)|Santa Barbara]], California, onde de neñu ganaba dineru tocando'l pianu n'obres musicales locales.<ref name="moviehole1">{{cita web |url=http://www.moviehole.net/interviews/20060915_exclusive_interview_eric_stolt.html |títulu=Exclusive Interview : Eric Stoltz Part 1 |fechaaccesu=1 de xunu de 2008 |autor=Morris, Clint |fecha= |obra= |editorial=MovieHole.net}}</ref> Asistió a la [[Universidá del Sur de California]], pero abandonó nel so penúltimu añu. == Carrera == Na década de 1970 Stoltz xunir a una compañía de teatru que realizó diez obres nel Festival de Edinburgh, Escocia. En 1981 tornó a Estaos Xuníos y estudió con [[Stella Adler]] y Peggy Feury en Nueva York, y pocu dempués apaeció na so primer película, ''[[Fast Times at Ridgemont High]]'' (1982). Orixinalmente diba interpretar a [[Marty McFly]] en ''[[Back to the Future]]'' (1985), foi remplazado dempués de cinco selmanes de rodaxe, cuando [[Michael J. Fox]] (la primer opción del direutor pal papel) tuvo d'alcuerdu n'estremar el tiempu ente la película y la serie na que trabayaba, ''[[Family Ties]]''. El direutor, [[Robert Zemeckis]], declaró qu'a pesar de que Stoltz tenía una actuación almirable, faltába-y el toque d'humor que Zemeckis taba buscando. Parte del montaxe orixinal (tomes nes que Stoltz nun apaez, pero taba nel set) fueron utilizaes na versión definitiva de la película.<ref>[http://www.bttf.com/forreal.htm BACK TO THE FUTURE -- FOR REAL!] Consultáu'l 23 de payares de 2007.</ref> Mientres la década de 1980 xeneró interés (y foi nomáu al [[Globu d'Oru]]) por interpretar a Rocky Dennis en ''[[Mask (película)|Mask]]'' (1985) y Keith Nelson en ''[[Some Kind of Wonderful]]'' (1987) de [[John Hughes (direutor de cine)|John Hughes]]. Mientres los años 90, alternó una y otra vez producciones teatrales, televisión y cine, conformando un eclécticu currículum qu'incluyía tanta películes d'estudiu como ''[[Pulp Fiction]]'' (1994) como películes independientes como ''[[The Waterdance]]'' (1992), ganadora nel [[Festival de Cine de Sundance]]. Tamién foi asistente de producción en ''[[Say Anything...]]'' y ''[[Solteros]]'' (dambes de [[Cameron Crowe]]), y foi productor de ''[[Bodies, Rest & Motion]]'' (1993), ''[[Sleep with Me]]'' (1994) y ''[[Mr. Jealousy]]'' (1997). Amás siguió actuando en teatros de Nueva York, n'obres de Broadway (''Three Sisters'', ''Two Shakespearean Actors'', ''Arms and the Man'') y off-Broadway (''[[La importancia de llamase Ernesto]]'', ''[[El zoo de cristal]]'', ''Sly Fox'' y ''Our Town''; pola postrera, foi nomáu al [[Premiu Tony]]). En televisión, tuvo un papel recurrente como'l exnovio del personaxe de [[Helen Hunt]] en ''[[Mad About You]]'' (cinco capítulos, 1994-1998), amás trabayó un añu en ''[[Chicago Hope]]'' (1994) y fixo delles películes pa televisión y cable como ''[[Inside]]'' (1996) (dirixida por [[Arthur Penn]]) y ''[[The Passion of Ayn Rand]]'' (1999) (con [[Helen Mirren]]). De primeres de los años 2000, protagonizó ''[[la casa de l'allegría]]'', xunto a [[Gillian Anderson]], basada na [[The House of Mirth|novela homónima]] d'[[Edith Wharton]]. Dende 2001 a 2002 fixo'l papel del maestru y poeta inglés August Dimitri na serie ''[[Once and Again]]'' d'[[American Broadcasting Company|ABC]], onde'l personaxe de [[Julia Whelan]] namorar d'él. Tamién dirixó un capítulu de dicha serie. En 2003, tuvo'l so primer papel como protagonista en televisión, na serie ''[[Out of Order]]'', que sería atayada tres cincos capítulos. En 2004 interpretó a un [[Abusu sexual infantil|pederasta]] en ''[[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]]''; al añu siguiente apaeció como estrella convidada na [[sitcom]] ''[[Will & Grace]]'', interpretando al amigu de [[Debra Messing]]. Amás trabayó en tres capítulos de ''[[Grey's Anatomy]]'', onde interpretó a un asesín serial; dirixó dos capítulos de la mesma serie. Foi nomáu al [[Premiu Emmy]] pol so trabayu como direutor en ''[[My Horrible Year!]]'' (2001). Tamién dirixó un curtiumetraxe tituláu ''The Bulls'' y el capítulu meyor asitiáu de ''[[Law & Order]]'' (2005), tituláu "Tombstone". == Vida privada == [[Ficheru:EricStoltz.jpg|150px|thumb|Eric Stoltz]] Stoltz ye miembru del [[Actors Studio]]. Vivió cola actriz [[Ally Sheedy]] (a quien conoció na universidá) hasta l'añu 1983. Depués cola actriz [[Jennifer Jason Leigh]] dende 1985 a 1989, y con [[Bridget Fonda]] de 1990 a 1998. El direutor [[Cameron Crowe]] y Stoltz fixéronse amigos nel set de ''[[Fast Times at Ridgemont High]]'', y Crowe prometió-y papeles nes sos películes, anque nun pudo trabayar en ''[[Cuasi famosos]]'', el so nome apaez de volao nuna cartelera.<ref name="moviehole1" /> == Filmografía == === Cine === * ''[[Fort McCoy]] '' (2011) * ''[[The Grand Design (película)|The Grand Design]] '' (2007) * ''[[The Lather Effect]] '' (2006) * ''[[The Honeymooners]] '' (2005) * ''[[Hello (película)|Hello]] '' (2005) * ''[[Childstar]] '' (2004) * ''[[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]] '' (2004) * ''[[When Zachary Beaver Came to Town]]'' (2003) * ''[[Happy Hour (película)|Happy Hour]]'' (2003) * ''[[The Rules of Attraction]]'' (2002) * ''[[Harvard Man]]'' (2001) * ''[[Things Behind the Sun]]'' (2001) * ''[[It's a Shame About Ray]]'' (2000) * ''[[Jesus & Hutch]]'' (2000) * ''[[Common Ground (película)|Common Ground]]'' (2000) * ''[[The House of Mirth (película)|The House of Mirth]]'' (2000) * ''[[The Simian Line]]'' (2000) * ''[[The Passion of Ayn Rand]]'' (1999) * ''[[Hi-Life]]'' (1998) * ''[[Highball]]'' (1997) * ''[[The Rocking Horse Winner]]'' (1997) * ''[[Mr. Jealousy]]'' (1997) * ''[[Anaconda (película)|Anaconda]]'' (1997) * ''[[Keys to Tulsa]]'' (1997) * ''[[Jerry Maguire]]'' (1996) * ''[[2 Days in the Valley]]'' (1996) * ''[[Grace of My Heart]]'' (1996) * ''[[Kicking and Screaming]]'' (1995) * ''[[The Prophecy]]'' (1995) * ''[[Fluke (película)|Fluke]]'' (1995) * ''[[Rob Roy]]'' (1995) * ''[[Little Women (película de 1994)|Little Women]]'' (1994 version) * ''[[Pulp Fiction]]'' (1994) * ''[[Sleep with Me]]'' (1994) * ''[[Killing Zoe]]'' (1994) * ''[[Naked in New York]]'' (1993) * ''[[Bodies, Rest & Motion]]'' (1993) * ''[[Singles (película)|Singles]]'' (1992) * ''[[The Waterdance (película)|The Waterdance]]'' (1992) * ''[[Money (película)|Money]]'' (1991) * ''[[Memphis Belle (película de 1990)|Memphis Belle]]'' (1990) * ''[[Say Anything...]]'' (1989) * ''[[The Fly II]]'' (1989) * ''[[Haunted Summer]]'' (1988) * ''[[Manifesto (película)|Manifesto]]'' (1988) * ''[[Lionheart]]'' (1987) * Sister, Sister (1987) * ''[[Some Kind of Wonderful]]'' (1987) * ''[[Code Name: Emerald]]'' (1985) * ''[[The New Kids]]'' (1985) * ''[[Mask (1985)|Mask]]'' (1985) * ''[[Running Hot]]'' (1984) * ''[[Surf II]]'' (1984) * ''[[The Wild Life]]'' (1984) * ''[[Fast Times at Ridgemont High]]'' (1982) === Televisión === * ''[[St. Elsewhere]]'' * ''Frasier'' * ''Mad About You'' * ''Partners'' * ''[[Hercules (serie de televisión)|Hercules]]'' * ''[[Chicago Hope]]'' * ''Once and Again'' * ''[[Llei y Orde]]'' * ''Out of Order'' * ''[[El triángulu de les Bermudes]]'' * ''Will y Grace'' * ''[[Medium (serie de televisión)|Medium]]'' * ''Close to Home'' * ''[[Grey's Anatomy]]'' * ''[[Caprica (serie de televisión)|Caprica]]'', Daniel Graystone (2010) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{IMDb nome|0000655}} * {{IBDB nome|69900}} * {{iobdb|Eric|Stoltz}} * {{tvtome person|id=7203|name=Eric Stoltz}} *[http://www.eric-stoltz.net Eric Stoltz Unofficial Site] {{commons}} {{NF|1961||Stoltz, Eric}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de California]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] d9zu3bv87j1c17faprvkxhm7zzi4jaq Billy Unger 0 59592 3707639 3586361 2022-08-16T18:38:54Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Billy Unger}} {{persona}} '''William Brent Unger''' {{nym}}, más conocíu como ''Billy Unger'', ye un mozu [[actuación|actor]] de [[cine]] y [[televisión]]. Ye reconocíu por actuar en [[serie de televisión|series de televisión]] como: [[Mental (serie de televisión)|Mental]], [[Medium (serie de televisión)|Medium]] o [[Lab Rats]] y películes como [[Crank: High Voltage]], Opposite Day y [[National Treasure: Book of Secrets]]. == Primeros años == Nació na ciudá de [[Florida]] nel [[Condáu de Palm Beach]], al igual que los sos dos hermanos, Eric y Erin. Mientres la so [[infancia]], Unger desenvolvió una gran inspiración pola [[actuación]], de tala forma que a la edá de nueve años, decidió que quería convertise nun actor. Polo cual el so padre inscribir tiempu dempués nuna escuela dedicada al estudiu y enfoque de l'[[actuación]]. D'igual forma tamién pa los sos dos hermanos. En [[2006]] la so familia camudar a [[Hollywood]], [[California]] Mientres esi periodu Unger llogró principalmente personaxes en delles series de [[The Walt Disney Company|Disney]].<ref>http://www.disneylatino.com/es/home-mx/index.jsp</ref> == Carrera == === Debú === Empezó la so carrera como actor en [[2007]], dempués d'un tiempu de dedicación y estudiu a l'actuación. Mientres esi añu llogró salir en [[show]]s de [[televisión|TV]] como: [[The Tonight Show|The Tonight Show with Jay Leno]], [[Scrubs]], [[Cold Case]] y [[Desperate Housewives]], estes como les sos primeres actuaciones en [[televisión]], incluyendo amás un [[curtiumetraxe]] que tamién realizó enantes, tituláu ''Sevens Elenen Toys''. Nesi mesmu [[añu]] debutó como actor, cuando fixo un [[casting]] nel filme d'[[Cine d'aición|aición]] y [[aventura]]: [[National Treasure: Book of Secrets]] (''La Busca del Diariu Secretu'')<ref>http://disneydvd.disney.go.com/national-treasure-2-book-of-secrets.html</ref><ref>{{cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0465234/|fechaaccesu=21 de xunu de 2012|títulu=Natinal Treasure: Book of Secrets (2007)|obra=[[Internet Movie Database|Imdb]]}},</ref> del direutor [[Jon Turteltaub]], y que gracies a la so interpretación llogró'l personaxe de Charles Gates. Nesta cinta Unger actuó al llau d'actores como: [[Nicolas Cage]], [[Jon Voight]], [[Helen Mirren]] y [[Ed Harris]] principalmente. Siendo esta la so primer película cola cual desapegó y saltó a la fama. Un añu dempués ([[2008]]), apaeció en delles [[serie de televisión|series de televisión]] resaltándo en delles d'elles: [[Medium (serie de televisión)|Medium]], Can You Teach My Alligator Manners?, [[Terminator: The Sarah Connor Chronicles]], [[Mental (serie de televisión)|Mental]] y más apocayá: [[Stories of Lost Souls]], [[Sonny with a Chance]] y [[No Ordinary Family]]. Siguíu de dos [[película|películes]] más, que protagonizó nel mesmu añu: [[Changeling (película)|Changeling]] ("''El Sustitutu''") del direutor [[Clint Eastwood]], y protagonizada por [[Colm Feore]], [[Amy Ryan]] y principalmente [[Angelina Jolie]], y finalmente na cinta ''Marlowe'', película na cual sobresalió y que d'igual forma consiguió da-y un pocu más de fama. === Años 2010 === [[Ficheru:A.N.T.Farm.png|250px|thumb|right|La serie de televisión A.N.T. Farm ("''Programa de Talentos''"), ye l'apaición mas recién del actor en ''TV'' mientres 2012.]] Mientres los años [[Cine en 2010|2010´s]] resaltó en delles [[película|películes]] como: [[You Again]] ("''¡Otra Vegada La to!''"),<ref name=Film>{{cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt1414382/|fechaaccesu=20 de xunu de 2012|títulu=You Again (2010) (English)|obra=[[Internet Movie Database|Imdb]]}}</ref><ref>{{cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt1414382/business|títulu=Cifres y feches de la producción|fechaaccesu=22 de xunu de 2012|autor=''[[internet Movie Database|IMDb]]''|idioma=inglés}}</ref> una cinta dirixida por Andy Fickman, y protagionizada por [[Kristen Bell]], [[Sigourney Weaver]] y [[Betty White]] principalmente, na cual Unger interpreta'l personaxe de Ben Olsen. La película tuvo'l so estrenu en [[2012|setiembre de 2012]], asistió a la presentación d'esta mesma cinta en setiembre 22. Esta película marcó pa Unger el so segundu debú nel [[cine]]. Tamién otres cintes como, Monster Mutt en ([[2011]]) y Sammy's Adventures: The Secret Passage ("''Sammy's Adventures: En Busca del Pasaxe Secretu''"), un [[Cine d'animación|film animáu]] en cual fixo la voz d'unu de los personaxes dientro d'esta película pal personaxe: Hatchling Sammy. D'igual forma tamién actuó en dellos episodios de series de televisión: [[Ghost Whisperer]], [[Fish Hooks]] y apocayá ''[[Lab Rats]]'',<ref>http://disney.go.com/xd/labrats/</ref> col personaxe de Chase, en [[Kickin' it]], como Brody n'unu de los episodios, y nun episodiu de ''[[Sonny with a Chance]], como ''Wesley''.'' A finales de [[2011]] Unger presentó un doblaxe de voz pa un personaxe de nome Nathan Drake, que refierse a una interpretación mas moza al personaxe como, Nathan Drake Young, esto pa un [[videoxuegu]] d'[[Videoxuegu d'aición|aición]] y [[aventura]] llamáu, ''[[Uncharted 3: Drake's Deception]]'' ("''Uncharted 3: Drake's Deception''"), que foi llanzáu en [[2011|Payares 2011]],<ref>{{cita web |url = http://www.unchartedps3.com/|fechaaccesu = 20 de xunu de 2012|títulu = Uncharted 3 (Videogame) (English)|obra = Unchartedps3}}</ref> y marca pa Unger un debú nun videoxuegu. El so hermanu menor Eric, participó con Unger en delles [[película|películes]]: Sammy's Adventures: The Secret Passage ("''Sammy's Adventures: En Busca del Pasaxe Secretu''") y Monster Mutt. Eric consiguió actuar tiempo enantes, en dalgunos [[Anunciu de televisión|anuncios de televisión]] como: [[Reebok]], [[Cebera|Trix]], [[Saturn]], [[Anunciu de televisión|Leapfrog]] y [[PlayStation 3]]. Él llogró debutar hasta l'añu 2010, al salir en dellos programes de televisión, siguíu de delles películes que interptretó al salir en delles escenes. En xunu de 2012 asistió con Unger a una nueva presentación de [[Disney Channel]] llamada, ''Let it Shine''.<ref name="Let it Shine">{{cita web |url=http://disneyinfonet.com/billy-unger-at-let-it-shine-premier-in-hollywood-billyunger/2012/02/25/billy-unger-his-lab-rats-co-stars-attend-john-carter-premiere/|títulu=Let it Shine (2012) (Howywood-premiere)|apellíu=DI|nome=Kayla|fecha=21 de xunu de 2012|publicación=Diney-info-net|fechaaccesu=5 de xunu de 2012}}</ref> Les sos apaiciones mas recién en televisión son nes series, [[Lab Rats]],,<ref name="Exclusive">{{cita web |url=http://www.shineon-media.com/2012/02/26/exclusive-billy-unger-spills-on-lab-rats-guest-stars-and-the-action-on-the-show/|títulu=Exclusive: Billy Unger Spills on “Lab Rats,” Guest Stars and the Action on the Show|fecha=26 de febreru de 2012|publicación=shineon-media.com|fechaaccesu=8 de payares de 2012}}</ref><ref>{{cita web |url=http://screenpicks.com/2012/07/interview-billy-unger-from-lab-rats/|fechaaccesu=21 de xunu de 2012|títulu=Interview: Billy Unger from ‘Lab Rats’|fecha=4 de xunetu de 2012|}}</ref> [[A.N.T. Farm]],<ref name="Let it Shine">{{cita web |url=http://www.disneydreaming.com/2012/07/13/billy-unger-guest-stars-on-ant-farm-july-13-2012/|títulu=Billy Unger Guest Stars On “ANT Farm” July 13, 2012|apellíu=Disney|nome=Dreaming|fecha=13 de xunetu de 2012|publicación=Dineydreaming.com|idioma=inglés|fechaaccesu=5 d'o ctubre de 2012}}</ref> y [[Kickin' it]]. Va Tornar nuevamente doblando la so voz pa la secuela ''Sammy's Adventures 2,'' col personaxe de Sammy.<ref>{{cita web |url = http://www.filmdates.co.uk/films/4412-a-turtles-tale-sammy-adventures-2/|fecha = 9 d'ochobre de 2012|fechaaccesu = 9 d'ochobre de 2012|títulu = A Turtle's Tale: Sammy Adventures 2 (Film)|publicación = filmdates.co.uk}}</ref> dicha cinta tuvo'l so estrenu n'agostu de 2012 en [[Bélxica]], onde ye conocida col nome: ''Sammy's Avonturen''. Unger tuvo na presentación de cintes como, [[John Carter]] en marzu de 2012.,<ref name="premiere">{{cita web |url=http://www.celebrityteenscoop.com/2012/02/25/billy-unger-his-lab-rats-co-stars-attend-john-carter-premiere/|títulu=John Carter (2012) (premiere)|apellíu=Estall|nome=Lisa|fecha=23 de febreru de 2012|publicación=celebrityteenscoop|fechaaccesu=21 de xunu de 2012}}</ref> y [[The Avengers (película de 2012)|The Avengers]] ("''Los Vengadores''")<ref name= "The Avengers premiere">{{cita web |url=http://www.zimbio.com/pictures/aM9yE2zZbsR/Premiere+Marvel+Studios+Marvel+Avengers+Arrivals/Q6CdFxMbIZ8/Billy+Unger|títulu=Premiere of Marvel Studios ''The Avengers'' (Arrivals)|apellíu=Winter|nome=Kev|fecha=10 d'abril de 2012|publicación=Getty Images|fechaaccesu=5 de xunu de 2012}}</ref> amás asistió a delles presentaciones de series de TV principalmente de la compañia Disney. En tiempos llibres de descansu, Unger suel prauticar deportes como, [[arte marcial|artes marciales]], [[Skateboarding]], motocross y [[surf]], amás de baillar hip-hop y tocar preseos musicales como guitarra, y batería. == Filmografía == {| border="2" cellpadding="5" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! colspan="5" style="background: LightSteelBlue;"|Cine y Televisión |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! Añu ! Titulo ! Personaxe ! Notes |- |rowspan="6"| [[2007]] | ''[[Scrubs]]'' (''TV series'') | Devin | 1 episodiu |- | ''[[Cold Case]]'' (''TV series'') | Jeff Reed | 1 episodiu |- |''[[The Tonight Show]]'' |Kid #2 / Transfat Kid | |- | ''Seven's Eleven Toys'' | Frankie | Curtiumetraxe |- |''[[Desperate Housewives]]'' (''TV series'') |Chad / Jeremy McMullin |2 episodios |- | ''[[National Treasure: Book of Secrets]]'' | [[National Treasure: Book of Secrets|Charles Gates]] | |- |rowspan="6"|[[2008]] |''[[Medium (serie de televisión)|Medium]]'' (''TV series'') |Teddy Carmichael / Young Joey |Nomáu - Young Artist Awards - Meyor actuación d'un mozu actor en series de TV<ref name="mesma páxina">{{cita web |url=http://billy-unger.com/billy/awards/|fechaaccesu=20 de xunu de 2012|títulu=Young Artist Award (English)|obra=Billy Unger: Premios (official website)}}</ref> |- |''[[Changeling (película)|Changeling]]'' |Mozu Glayando (Voz) |Ensin-acreitar |- |''Can You Teach My Alligator Manners?'' (''TV series'') |Eric |2 episodios |- |''Marlowe'' |Robby North |Premiu Young Artist Awards - Meyor actuación nuna película<ref name="mesma páxina2">{{cita web |url=http://billy-unger.com/billy/awards/=20-6-2012|títulu=Young Artist Award (English)|obra=Billy Unger: Premios (official website)}}</ref> |- |'' [[Terminator: The Sarah Connor Chronicles]]'' (''TV series'') |Marty Bedell | 1 episodiu |- |''[[Family Guy]]'' (''TV series'') |Dellos Personaxes (Voz) |1 episodiu |- |rowspan="8"|[[2009]] |''[[Guerra de novies]]'' |Voz | |- |''Rock Slyde'' |Rock Slyde Menor | |- |''[[Special Agent Osu]]'' (''TV series'') |Michael |1 episodiu |- |'' [[Crank: High Voltage]]'' |Chev Menor | |- |''[[Mental (serie de televisión)|Mental]]'' (''TV series'') |Conor Stephens |Premiu Young Artist Award - meyor actuación en series de TV actor mozu<ref name="mesma páxina3">{{cita web |url=http://billy-unger.com/billy/awards/|fechaaccesu=20 de xunu de 2012|títulu=Young Artist Awards (English)|obra=Billy Unger: Premios (official website)}}</ref> |- |''Hawthorne'' (''TV series'') |Sam |1 episodiu |- |''Día Opuestu'' |Sammy Benson | |- |''[[Children of the Corn (película de 2009)|Children of the Corn]]'' |Voces Adicionales (Voz) |Película de TV |- |rowspan="6"|[[2010]] |''L'Invitáu'' |Voces Adicionales (Voz) | |- |''[[Les habichuelas máxiques|Les Habichuelas Máxiques]]'' | [[Les habichuelas máxiques|Príncipe Encantador]] | |- |''[[Ghost Whisperer|Almes Perdíes]]'' (''TV series'') |Pete Murphy |Nomáu - Young Artist Awrad - meyor actuación en series de TV<ref name="mesma páxina3">{{cita web |url=http://billy-unger.com/billy/awards/|fechaaccesu=20 de xunu de 2012|títulu=Young Artist Awards (English)|obra=Billy Unger: Premios (official website)}}</ref> |- |''Sammy's Adventures: En Busca del Pasaxe Secretu'' |Hatchling Sammy |Voz |- |''[[You Again|¡Otra Vegada Tu!]]'' |[[You Again|Ben Olsen]] |[[Premios Young Artist]] - Meyor Actuación nun Llargumetraxe d'Actor Nuevu<ref name="mesma páxina3"/> |- |''[[Sonny with a Chance]]'' (''TV series'') |Wesley |1 episodiu - Sonny with a 100% Chance of Meddling |- |rowspan="3"|[[2011]] |''[[No Ordinary Family]]'' |Troy Cotten |1 episodiu |- |''[[Uncharted 3: Drake's Deception]]'' (''Videoxuegu'') |Natan Drake Menor |Videoxuegu| |- |''Monster Mutt'' |Zack Taylor |Nomáu - Young Artist Award - Meyor actuación nuna película de DVD nuevu actor<ref name="mesma páxina3"/> |- |[[2011]] |''[[Fish Hooks|Pecezuelos]]'' |Bradley "Brad" Kingstone |Voz. 2 episodios. Recurrente. |- |rowspan="4"|[[2012]] |''[[Kickin' it]]'' (''TV series'') |Brody |Episodiu:Roxura del Cisne |- |''[[Lab Rats]]'' (''TV series'') 2012-Presente | [[Lab Rats|Chase Davenport]] |rol principal |- |''[[A.N.T. Farm]]'' (''TV series'') |Neville |1 episodios |- |''Sammy's Adventures: El Gran Escape''<ref name=IMDb>{{cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt2288005/releaseinfo|fechaaccesu=20 de xunu de 2012|títulu=Release dates for Sammy's Avonturen (English)|obra=[[Internet Movie Database|Imdb]]}}</ref> |Sammy |Voz |- |2013 |''The Lost Medallion: The Adventures of Billy Stone '' |Billy Stone |rol principal |} == Permios y nominaciones == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- style="background:#B0C4DE;" align="center" ! Premiu!! Añu!! Categoría!! Resultáu!! Personaxe |- | rowspan=6 | '''[[Young Artist Award]]''' || rowspan=2 | 2009<ref>{{cita web |url=http://www.youngartistawards.org/noms30.html|títulu=30th Annual Young Artist Awards|fechaaccesu=mayu de 2012}}</ref> ||Meyor actuación nuna película en DVD || {{celda|ganador}} || Robby North en ''Cop Dog'' |- | Meyor actuación nuna serie de televisión Actor invitáu nuevu|| {{celda|nomáu}} || Teddy Carmichael en ''[[Medium (serie de televisión)|Medium]]'' |- | 2010<ref>{{cita web |url=http://www.youngartistawards.org/noms31.html|títulu=31st Annual Young Artist Awards|fechaaccesu=mayu de 2012}}</ref> || Actor invitáu nuevu (13 o menos)|| {{celda|ganador}} || Conor Stephens en ''[[Mental (serie de televisión)|Mental]]'' |- | rowspan=2 | 2011<ref>{{cita web |url=http://www.youngartistawards.org/noms32.html|títulu=32nd Annual Young Artist Awards|fechaaccesu=mayu de 2012}}</ref> || Meyor actuación nuna película Actor de repartu nuevu || {{celda|ganador}} || Ben rn ''[[You Again]]'' |- | Meyor actuación nuna serie de televisión Actor invitáu nuevu (14 - 17) || {{celda|nomáu}} || Pete Murphy en ''[[Ghost Whisperer]]'' |- | 2012<ref>{{cita web |url=http://www.youngartistawards.org/noms33.html|títulu=33rd Annual Young Artist Awards|fechaaccesu=mayu de 2012}}</ref> || Meyor actuación nuna película en DVD - Repartu nuevu || {{celda|nomáu}} || Zack Taylor en ''Monster Mutt'' |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://disney.go.com/xd/labrats/ Disney Channel Estaos Xuníos - Lab Rats — Sitio Web Oficial] * {{IMDb nome|2598945}} * [http://www.myspace.com/billyunger Billy Unger on MySpace.com] * [http://billy-unger.com/ Sitiu web oficial] {{NF|1995||Unger, Billy}} [[Categoría:Actores y actrices de Florida]] [[Categoría:Persones de Florida]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] lxxpdxkfqbfdixsw1goknf71tjqgrc3 Melora Walters 0 59713 3707613 3529402 2022-08-16T18:34:18Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Melora Walters}} {{persona}} '''Melora Walters''' {{nym}} ye una [[actriz]] d'[[Estaos Xuníos]]. == Biografía == === Inicio === Walters nació en [[Riyad]], [[Arabia Saudita]]. El so nome significa ''compañerismu'' nel [[idioma yoruba]]. Asistió y graduóse na [[Lake Forest Academy]], en [[Lake Forest]] ([[Illinois]]). === Carrera === Formó parte de les reparties de [[Paul Thomas Anderson]], apaeciendo principalmente en ''[[Boogie Nights]]'', como Jessie St. Vincent, y en ''[[Magnolia (película)|Magnolia]]'', como Claudia Wilson Gator. Tamién apaeció en [[Serie de televisión|series]] como ''[[Roseanne]]'', ''[[Seinfeld]]'', ''[[NYPD Blue]]'' y ''[[CSI: Crime Scene Investigation|CSI]]''. En [[2003]], interpretó a Lila en ''[[Cold Mountain]]''. En [[2004]] interpretó a Andrea Treborn en ''[[The Butterfly Effect (película de 2004)|L'Efectu Caparina]]''. Participó como artista convidada en [[2007]] en ''[[Desperate Housewives|Muyeres desesperaes (Desperate Housewives)]]'' como Sylvia Greene. Anguaño interpreta a Wanda na serie de la [[HBO]], ''[[Big Love]]''. === Vida personal === Ta [[Divorciu|divorciada]] del actor de ''[[Nip/Tuck]]'', [[Dylan Walsh]], col que tien dos fíos, Joanna y Thomas. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *{{IMDb nome|id=0001828|name=Melora Walters}} {{NF|1968||Walters, Melora}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] mcc0smfaqu6afnzgvpaecc4yor7yzkn 3707616 3707613 2022-08-16T18:35:01Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Melora Walters}} {{persona}} '''Melora Walters''' {{nym}} ye una [[actriz]] d'[[Estaos Xuníos]]. == Biografía == === Inicio === Walters nació en [[Riyad]], [[Arabia Saudita]]. El so nome significa ''compañerismu'' nel [[idioma yoruba]]. Asistió y graduóse na [[Lake Forest Academy]], en [[Lake Forest]] ([[Illinois]]). === Carrera === Formó parte de les reparties de [[Paul Thomas Anderson]], apaeciendo principalmente en ''[[Boogie Nights]]'', como Jessie St. Vincent, y en ''[[Magnolia (película)|Magnolia]]'', como Claudia Wilson Gator. Tamién apaeció en [[Serie de televisión|series]] como ''[[Roseanne]]'', ''[[Seinfeld]]'', ''[[NYPD Blue]]'' y ''[[CSI: Crime Scene Investigation|CSI]]''. En [[2003]], interpretó a Lila en ''[[Cold Mountain]]''. En [[2004]] interpretó a Andrea Treborn en ''[[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]]''. Participó como artista convidada en [[2007]] en ''[[Desperate Housewives|Muyeres desesperaes (Desperate Housewives)]]'' como Sylvia Greene. Anguaño interpreta a Wanda na serie de la [[HBO]], ''[[Big Love]]''. === Vida personal === Ta [[Divorciu|divorciada]] del actor de ''[[Nip/Tuck]]'', [[Dylan Walsh]], col que tien dos fíos, Joanna y Thomas. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *{{IMDb nome|id=0001828|name=Melora Walters}} {{NF|1968||Walters, Melora}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] mmqnxefttzx492u0atfhq3kaujmmwf1 3707637 3707616 2022-08-16T18:38:45Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Melora Walters}} {{persona}} '''Melora Walters''' {{nym}} ye una [[actriz]] d'[[Estaos Xuníos]]. == Biografía == === Inicio === Walters nació en [[Riyad]], [[Arabia Saudita]]. El so nome significa ''compañerismu'' nel [[idioma yoruba]]. Asistió y graduóse na [[Lake Forest Academy]], en [[Lake Forest]] ([[Illinois]]). === Carrera === Formó parte de les reparties de [[Paul Thomas Anderson]], apaeciendo principalmente en ''[[Boogie Nights]]'', como Jessie St. Vincent, y en ''[[Magnolia (película)|Magnolia]]'', como Claudia Wilson Gator. Tamién apaeció en [[Serie de televisión|series]] como ''[[Roseanne]]'', ''[[Seinfeld]]'', ''[[NYPD Blue]]'' y ''[[CSI: Crime Scene Investigation|CSI]]''. En [[2003]], interpretó a Lila en ''[[Cold Mountain]]''. En [[2004]] interpretó a Andrea Treborn en ''[[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]]''. Participó como artista convidada en [[2007]] en ''[[Desperate Housewives|Desperate Housewives (Desperate Housewives)]]'' como Sylvia Greene. Anguaño interpreta a Wanda na serie de la [[HBO]], ''[[Big Love]]''. === Vida personal === Ta [[Divorciu|divorciada]] del actor de ''[[Nip/Tuck]]'', [[Dylan Walsh]], col que tien dos fíos, Joanna y Thomas. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *{{IMDb nome|id=0001828|name=Melora Walters}} {{NF|1968||Walters, Melora}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 8g7ubnibvi3djf4a5y0of286eo94oyc Mae West 0 59791 3707594 3620704 2022-08-16T18:24:55Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibía => qu'exhibía wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Mae West}} {{persona}} '''Mary Jane West''', más conocida como '''Mae West''' {{nym}} foi una [[actriz]], [[cantante]], [[comediante]], [[guionista]] y [[dramaturga]] d'[[Estaos Xuníos]]. Dotada de gran ironía y curves tropezoses qu'exhibía en poses lánguidas y provocatibles, el so estilu escupulició a los [[puritanismu|puritanos]] del so tiempu. Maestra del doble sentíu, foi conocida poles sos frases picantes. == Biografía == Foi fía d'un boxeador llamáu Jack, un gresqueru d'orixe irlandés, y de una modelu de corsetería llamada Tillie Delker. Tuvo dos hermanos menores Mildred Katherine West y John Edwin West II. Recibió clases de cantar y baille na infancia y debutó nel teatru amateur a los 8 años. A los 14 años yá se fixera conocer como «baby vamp» (neña vistida y maquillada a la manera d'una [[vampiresa]]). Collechó ésitos en Broadway (como ''Diamond Lil'', 1928) y esto abrió-y les puertes de Hollywood, fichando primeramente pola [[Paramount]]. Salvó a esta compañía de la bancarrota al recaldar cola so primer película en 1932, ''Night After Night'', más de dos millones de dólares n'apenes tres meses. Yera la escenógrafa y guionista de les sos interpretaciones y siempres escoyía a los sos compañeros de repartu, daqué que raramente conceder a les demás actrices. Nuna de les sos películes -''She Done Him Wrong'' (1933), retitulada como ''Lady Lou'' pal públicu español- escoyó a [[Cary Grant]] cuando ésti entá nun yera conocíu. Tres diez llargumetraxes, el postreru en 1943, y cansada de los problemes cola [[censura]] (yeren los años del ''[[Códigu Hays]]'') estremar del cine. Años dempués montó un vistosu ''show'' en [[Las Vegas]], con un exuberante vestuariu; fiel al so estilu, arrodiar nel escenariu d'ocho [[culturista|culturistes]] casi desnudos. Tamién se dedicó a realizar dellos trabayos pa la radio y la TV britániques. En 1970 y 1978 filmó dos películes más (una d'elles, sobre la [[transexualidá]], ''[[Myra Breckinridge (película)|Myra Breckinridge]]'', con [[Raquel Welch]] y [[John Huston]]) pero de xuru el contestu nun yera'l mesmu y el so procacidad yá nun tenía vixencia. A pesar d'ello (o por ello) les sos vieyes películes convertir n'oxetu ''de cultu'' y alzar nuna especie de diva del ''[[camp]]''. El pintor [[España|español]] [[Salvador Dalí]] retratar nun famosu cuadru so: ''[[Semeya de Mae West que puede utilizase como apartamentu surrealista]]''. West apaez tamién na portada del llexendariu álbum ''[[Sargent Pepper's Lonely Hearts Club Band]]'', del grupu [[Gran Bretaña|británicu]] [[The Beatles]]. L'equipu de los pilotos de la [[Royal Air Force|RAF]] mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], incluyía un chalecu salvavides que tenía de ser infláu manualmente. Popularmente esti chalecu salvavides denominábase «Mae West», por cuenta de lo prominente que resultaba sobre'l pechu, en referencia a los atributos pectorales de l'actriz. Finó en payares de [[1980]] por causa de varies [[embolia|embolies]]. El so cuerpu reposa na cripta familiar en Brooklyn. == Filmografía == * ''[[Night After Night/Nueche tres nueche]]'' ([[1932]]) (Paramount) — Maudie Triplett * ''[[She Done Him Wrong/Lady Lou]]'' ([[1933]]) (Paramount) — Lady Lou * ''[[I'm Non Angel/I'm Not Angel]]'' ([[1933]]) (Paramount) — Tira * ''[[Belle Of The Nineties/Nun ye pecáu]]'' ([[1934]]) (Paramount) — Ruby Carter * ''[[Goin' To Town/Agora soi una señora]]'' ([[1935]]) (Paramount) — Cleo Bordon * ''[[Klondike Annie]]'' ([[1936]]) (Paramount) — The Frisco Doll (Rose Carlton) * ''[[Go West, Young Man]]'' ([[1936]]) (Paramount) — Mavis Arden * ''[[Every Day's A Holiday]]'' ([[1938]]) (Paramount) — Peaches O'Day * ''[[My Little Chickadee]]'' ([[1940]]) (Universal) — Flower Belle Lee * ''[[The Heat's On]]'' ([[1943]]) (Columbia) — Fay Lawrence * ''[[Myra Breckinridge (película)|Myra Breckinridge]]'' ([[1970]]) (20th Century Fox) — Leticia Van Allen * ''[[Sextette]]'' ([[1978]]) (Crown International Pictures) — Marlo Manners == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{wikiquote|Mae West}} {{commonscat|Mae West}} * [http://www.allaboutmae.com Pagina Oficial de Mae West] (n'inglés) * [http://www.ibdb.com/person.php?id=7476 Mae West en IBDb - Internet Broadway Database] (n'inglés) * [http://www.mindspring.com/~hsstern/maewest/photos.htm Galería de semeyes de Mae West] (n'inglés) * [http://www.digitaldreamdoor.com/pages/quotes/maewest.html Cites de Mae West] (n'inglés) * [http://www.youtube.com/watch?v=KEeIk-f60ac Mae West canta, acompañada por Duke Ellington] * [http://www.angelarose.com/FamousDiabetics/Fam-actors.htm En famosos diabéticos] {{NF|1893|1980|West, Mae}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Vedettes]] [[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Dramaturgos y dramaturgues d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Guionistes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Brooklyn]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 6kx8cdcyongwh60aqxykqup7r3hsjf1 Vanessa Williams 0 59886 3707644 3663499 2022-08-16T18:39:20Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Vanessa Williams}} {{persona |nome = Vanessa Williams |logo = |Imaxe = Vanessa Williams homezfoo.jpg |tamañu = 250px |subtítulu = Vanessa Williams en [[Nueva York]] en [[2010]]. |Fondu = solista |nome real = Vanessa Lynn Williams |nacencia = {{Fecha d'entamu|18|marzu|1963|edá}}<br />[[Tarrytown (Nueva York)|Tarrytown]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]],<br />{{bandera2|Estaos Xuníos}} |muerte = |origen = |cónyuge = [[Rick Fox]] (1999&ndash;2005)<br />[[Ramon Hervey II]] (1987&ndash;1997) |fíos = 4 |ocupación = [[Cantante]], [[Actuación|actriz]], [[Modelu (persona)|modelu]] |alíes = |estilu = [[Pop]], [[soul]], [[jazz]], [[R&B]] |preséu = [[Canto|Voz]], [[pianu]] |tiempu = [[1987]] — presente |discográfica = [[Wing Records|Wing]] / [[Mercury Records|Mercury]]<small> (1987-1995)</small><br />[[Mercury Records|Mercury]]<small> (1996-1999)</small><br />[[Llava Records|Llava]] / [[Atlantic Records|Atlantic]]<small> (2004-2005)</small><br />[[Concord Records|Concord]]<small> (2007-presente)</small> |rellacionaos = |url = [http://www.vanessawilliams.com VanessaWilliams.com] |url2 = |IMDb = 0001853 |estatura = {{altor|m=1.68}}<ref>{{cita web|títulu=Vanessa Williams Height, Weight, Bra Size, Shoe Size, Body, Measurements, Waist, Hips|url=http://www.celebheightweight.com/2015/01/vanessa-williams-height-weight-bra-size-shoe-size-body-measurements-waist-hips/|obra=Celebrity Measurements|fecha=19 de xineru de 2015|fechaaccesu=19 de xineru de 2015}}</ref> }} '''Vanessa Lynn Williams''' (n. el [[18 de marzu]] de [[1963]]; en [[Tarrytown (Nueva York)|Tarrytown]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], [[Estaos Xuníos]]) ye una [[actuación|actriz]], [[Músicu|cantante]] y [[Modelu (persona)|modelu]] [[Estaos Xuníos|estauxunidense]]. Empezó la so carrera como modelu a empiezos de la [[Años 1980|década 1980]]. En 1984 foi coronada ganadora del concursu de guapura «[[Miss America]]», convirtiéndose na primer muyer de raza negra en consiguir dichu llogru, pero arrenunció a la corona pocu dempués d'aceptala. Tres un periodu de relativa inactividá, en 1988 llanzó'l so álbum debú tituláu ''[[The Right Stuff]]'', sol sellu discográficu [[Mercury Records]], al que lu siguieron ''[[The Comfort Zone]]'' en 1991, ''[[The Sweetest Days]]'' en 1994 y ''[[Star Bright]]'' en 1996, que llograron un considerable ésitu en ventes en territoriu estauxunidense. L'últimu discu que llanzó sol respaldu de Mercury foi ''[[Next]]'' en 1997. Retomó la so carrera musical en 2004 cuando robló un contratu con [[Atlantic Records]], sicasí les sos siguientes producciones nun llograron tener l'ésitu de venta de les sos precesores. En total vendió seis millones de discos. Los sos mayores ésitos inclúin temes como «[[The Right Stuff]]», «[[(He's Got) The Look]]», «[[Dreamin]]», «[[Running Back to You]]», «[[Save the Best for Last]]», «[[Love Is]]» y «[[Colors of the Wind]]». Cantó en dellos idiomes, ente ellos [[Idioma español|español]]. Les sos grabaciones ya interpretaciones haber fechu acreedora de 15 nominaciones a los [[premios Grammy]]. Otres ocupaciones de Williams fueron dacuando [[productora discográfica]] y [[presentadora de televisión]]. Na so trayeutoria como actriz, Williams participó en películes, obres de teatru montaes en [[Broadway]] y protagonizáu series televisives, ente les que destaquen ''[[Ugly Betty]]'' y ''[[Desperate Housewives]]''. Dichos trabayos facer acreedora de crítiques mayoritariamente positives de diverses fontes y de nominaciones a los premios [[Premiu Tony|Tony]] y [[Premios Emmy|Emmy]], ente otros. A les traces, el so carrera haber lleváu a ser calificada como un iconu popular a nivel mundial. == Biografía == === 1963-1987: Primeros años y entamos profesionales === Williams nació en [[Tarrytown (Nueva York)|Tarrytown]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]. Tien un hermanu menor llamáu Chris, que tamién ye actor. Estudió pianu pero taba más comenenciuda nel cantar. Asistió a la [[Universidá de Siracusa]] n'artes teatrales pero dexar. Los sos padres yeren afro-americanos, y acordies coles pruebes d'[[Ácidu desoxirribonucleico|ADN]], Williams tamién tien ascendencia galesa y nativa americana. ==== El conflictu de «Miss Estaos xuníos» ==== Empezó a competir en concursos de guapura hasta que ganó Miss [[Nueva York]] en 1983 y pollo asistió a Miss America n'[[Atlantic City (Nueva Jersey)|Atlantic City]]. Foi coronada [[Miss America]] 1984 el 17 de setiembre de 1983 siendo la primer muyer de raza negra en ganalo. Foi un reináu curtio y polémico: foi la primera Miss America en recibir amenaces de muerte, y tuvo qu'arrenunciar al títulu enantes de cumplir el plazu por unes fotografíes de desnudu. Dempués de diez meses de reináu como ''miss'', Williams recibió una llamada anónima na que-y dicíen tar en posesión de semeyes nes qu'apaecía desnuda y que-y fueren tomaes enantes de la so coronación. Les semeyes yeren de 1982, cuando trabayaba como asistente de maquillaxe del fotógrafu [[Tom Chiapel]]. [[Hugh Hefner]], el dueñu de ''[[Playboy]]'' refugó una ufierta de les semeyes, pero díes dempués [[Bob Guccione]] de ''[[Penthouse]]'' anunció que les publicar na so edición de setiembre de 1984 y pagó a Chiapel polos derechos de les imáxenes. Esto tráxolu a Guccione ganancies adicionales de 14 millones de dólares. L'escándalu d'una Miss America desnuda, y la presión de los medios y el patrocinadores del concursu, obligaron a Vanessa a arrenunciar el 23 de xunetu de 1984. === 1988-1994: ''The Right Stuff'', ''The Comfort Zone'' y ''The Sweetest Days'' === Tres un curtiu periodu de relativa inactividá, Williams retomó la so carrera y llanzó el so primer [[álbum d'estudiu]], tituláu ''[[The Right Stuff (álbum)|The Right Stuff]]'' (1988), que foi producíu por Amir-Salaam Bayyan, David Paul Bryant, Lewis A. Martinee, Donald Robinson, Larry Robinson, Darryl Ross y Rex Salas y publicáu sol sellu discográficu [[Wing Records|Wing]]. D'esti álbum esprendieron los senciellos «The Right Stuff», «(He's Got) The Look», «Dreamin'» y «Darlin' I». Tres el so estrenu, el discu consiguió altes ventes n'[[Estaos Xuníos]] y una certificación como Discu d'Oru. Cabo señalase que na ceremonia de 1989 de los [[premios Grammy]], l'artista llogró dos nominaciones nes categoríes de «[[Premiu Grammy por meyor artista nuevu|Meyor artista novel]]» y «[[Premiu Grammy a la meyor interpretación vocal de R&B femenina|Meyor interpretación vocal de R&B femenina]]». Nesa mesma dómina Williams llogró'l so primer papel protagonista nun [[llargumetraxe]], cola producción australianu estauxunidense ''[[Under the Gun]]''. N'agostu de 1991, la cantante llanzó'l so segundu álbum d'estudiu, tituláu ''[[The Comfort Zone]]'', sol mesmu sellu discográficu del so anterior discu. D'esti álbum esprendiéronse senciellos como «Running Back to You», «The Comfort Zone», «[[Save the Best for Last]]» y «Just for Tonight». Tres el so estrenu, l'álbum llogró una triple certificación de Discu de Platín y algamó el primer puestu nel llistáu ''[[Top R&B/Hip-Hop Albums]]''. Per otra parte, el cantar «Save the Best for Last» figuró en trés llistaos de ''[[Billboard]]'': ''[[Billboard Hot 100]]'', ''[[R&B/Hip-Hop Songs]]'' y ''[[Hot Adult Contemporary]]''; tamién algamó'l top 20 en dellos países, ente ellos [[Alemaña]], [[Australia]] y [[Suiza]]. Tiempu dempués, en 1992, presentóse como convidada na [[comedia de situación]] ''[[The Fresh Prince of Bel-Air]]'', de la cadena [[NBC]]. [[Imaxe:Broadhursttheatre.jpg|thumb|upright|Teatru Broadhurst de [[Broadway]], llugar onde Williams protagonizó'l musical ''[[Kiss of the Spider Woman]]''.]] N'avientu de 1994, llanzó'l so tercer álbum d'estudiu y el postreru sol sellu Wing tituláu ''[[The Sweetest Days]]'', que cuntó cola producción de [[Babyface]]. Pa promocionar l'álbum escoyeron seis senciellos: «The Sweetest Days», «The Way That You Love», «[[Colors of the Wind]]», «You Can't Run», «Higher Ground» y «Betcha Never». El discu supondría una evolución de Williams como intérprete al esperimentar con nuevos [[Xéneru musical|xéneros musicales]], cuantimás soníos de [[jazz]]. Tres el so estrenu, l'álbum algamó la posición 25 nel llistáu ''Top R&B/Hip-Hop Albums'' en 1994 y foi certificáu como Discu de Platín n'Estaos Xuníos poles sos altes ventes. Coles mesmes, na ceremonia de 1995 de los [[premios Grammy]], el discu llogró dos nominaciones nes categoríes de «[[Premiu Grammy a la meyor interpretación vocal de R&B femenina|Meyor interpretación vocal de R&B femenina]]» y «Meyor cantar de R&B». Ente 1994 y 1995 protagonizó'l [[musical]] ''[[Kiss of the Spider Woman]]'', onde asumió'l rol d'Aurora, siendo al empar la so primer obra teatral en [[Broadway]]. Pola so actuación en dichu espectáculu, Williams llogró un premiu Theatre World na edición de 1994, como «Meyor actriz». === 1995-1998: ''Star Bright'', ''Next'', ''Dance with Me'' y internacionalización === Williams retomó la so carrera musical en [[1995]] poniéndo-y voz a la tema principal de la película de [[Walt Disney Pictures|Walt Disney]] [[Pocahontas (película)|Pocahontas]]'', ''Colours of the wind''.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=xbuzskVs6rc Youtube]</ref> En 1996 al publicar l'álbum de temática navidiega, ''[[Star Bright]]''. Al añu siguiente llanzó ''[[Next (álbum de Vanessa Williams)|Next]]'', un álbum d'estudiu del cual esprendiéronse cuatro senciellos: "Happiness", que allugóse nel puestu 36 de la llista ''[[Hot R&B/Hip-Hop Songs]]'', "Who Were You Thinkin' 'Bout", "First Thing On Your Mind" y "Oh How The Years Go By", que asitióse en top 10 de la llista estauxunidense de cantares de xéneru pop, ''Hot Adult Contemporary''. Williams debutó como actriz nel añu 1984, cuando s'interpretó a sigo mesma nun episodiu de la serie televisiva ''[[The Love Boat]]'' (''The Love Boat''). Les primeres apaiciones que realizó nel [[cine]] daten de finales de la [[Años ochenta|década de 1980]], cuando desempeñó papeles ensin acreitar nes películes ''The Pick-up Artist'' (''El cazachicas'') y ''Under the Gun''. Protagonizó xunto a [[Arnold Schwarzenegger]] y [[James Caan]] el llargumetraxe d'[[Cine d'aición|aición]] ''[[Eraser]]'' (''Eliminador'' o ''El proteutor''), de 1996, so la direición de [[Chuck Russell]]. Pol so trabayu nesta película foi nomada al premiu Blockbuster Entertainment por "Meyor actriz". Más tarde, participó en ''[[Hoodlum]]'' (''Hampones'' o ''El gángster'') y ''[[Soul Food]]'' (''Llíos de familia''), pola que ganó'l premiu Image na categoría de "Meyor actriz protagonista" en 1998. L'actriz protagonizó al pie del so colega [[Puertu Ricu|puertorriqueñu]] [[Chayanne]] la película ''[[Dance with Me (película)|Dance with Me]]'' (''Bailla conmigo'') de 1998, onde representó'l papel d'una [[Baille de salón|baillarina]] de [[Mueyu (xéneru musical)|mueyu]]. Darréu ganó'l premiu ALMA na categoría de "Meyor interpretación d'un cantar de película", gallardón que compartió col so coprotagonista. === 1998-2004: Álbumes compilatorios, la obra ''Into the Woods'' y el discu ''Silver & Gold'' === [[Imaxe:Vanessa Williams hi OD72627483.jpg|thumb|upright|Williams, retocándose un vistíu pa participar nel desfile de modes ''The Heart Truth's'' en 2004.]] En 1998, tornó a la televisión al protagonizar xunto a [[Dean Cain]] y [[Wesley Snipes]] el telefilme de [[ciencia ficción]] ''Futuresport'', onde fixo'l papel d'Alex Torres. Nesi entós ''Futuresport'' yera considerada como una de les películes pa televisión más costoses d'[[American Broadcasting Company|ABC]] en tola so hestoria. A finales d'esi añu, salió a la venta'l so primer álbum recopilatorio tituláu ''[[Greatest Hits: The First Ten Years]]'', conxuntu qu'arrexunta los cantares más esitosos de los sos discos anteriores llanzaos por Wing. L'únicu senciellu que s'esprendió d'esti conxuntu foi «My Flame». Williams llogró dos roles estelares nel cine en 1999, al interpretar a «La Reina de la basura» na película ''The Adventures of Elmo in Grouchland'', que tien como protagonistes a los personaxes de la serie de televisión ''[[Sesame Street]]''. Amás, encarnó a la detective Audrey McDonald nel [[drama]] ''Light It Up'', onde compartió creitos con [[Usher]], [[Rosario Dawson]] y [[Forest Whitaker]]. Nel mesmu añu figuró en tres episodios de la serie de [[CBS]] ''[[L.A. Doctors]]''. Depués, realizó dellos papeles de repartu nes películes pa televisión ''The Courage To Love'', ''Don Quixote'' y ''A Diva's Christmas Carol'', ente otres. Tres dellos años d'interpretar roles de repartu y frecuentes apaiciones en televisión como convidada, llogró amplia reconocencia pola so actuación nel [[musical]] de [[Broadway]] ''Into the Woods'' (2002), onde encarnó'l papel de La bruxa. L'espectáculu collechó reseñes positives de diverses fontes y recibió diez nominaciones a los [[premios Tony]]; Williams, pela so parte, foi candidata a un Tony por Meyor actriz principal nun musical». En 2003, Williams robló un contratu col sellu discográficu [[Llava Records|Llava]] pa preparar el debú del so sestu álbum d'estudiu, que pasaría a titulase ''[[Silver & Gold]]'', producíu por [[Rob Mathes]] y estrenáu nel mercáu n'ochobre de 2004. D'esti material esprendieron los senciellos «Silver and Gold» y «Merry Christmas Darling». Col propósitu de promocionar el discu, la cantante realizó una serie de presentaciones n'avientu de 2004 nel Teatru Palace de [[Nueva York]], esti espectáculu llevó'l nome de ''Vanessa Williams: Silver & Gold''. Esi mesmu añu participó na película ''[[Johnson Family Vacation]]'', con un repartu qu'incluyía a [[Bow Wow (raperu)|Bow Wow]], [[Gabby Soleil]], [[Shannon Elizabeth]], [[Solange Knowles]] y [[Steve Harvey]]. L'actuación de Williams recibió bones crítiques y foi candidata a un premiu BET como «Meyor actriz de comedia». === 2005-2010: ''Everlasting Love'', la serie ''Ugly Betty'' y ''The Real Thing'' === El so séptimu álbum, tituláu ''[[Everlasting Love (álbum de Vanessa Williams)|Everlasting Love]]'', foi producíu por [[Rob Mathes]] y salió a la venta en xineru de 2005. L'únicu senciellu promocional del álbum foi «You Are Everything», y cuenta con un total de catorce canciones. Al mes siguiente del so estrenu, ''Everlasting Love'' debutó na posición 57 na llista ''[[Top R&B/Hip-Hop Albums]]'' de ''[[Billboard]]''. Sicasí, esti álbum nun consiguió ser tan esitosu como los anteriores, por cuenta de les baxes ventes y a la escasa promoción que recibió, polo que se-y consideró como un fracasu». En 2006, participó como figura destacada nun eventu caritativu entamáu pol presentador [[Larry King]], n'anunciando que na brevedá trabayaría una vegada más en mediu televisivu. Nel mesmu añu, la serie de [[drama]] cola que tornó a la televisión ''South Beach'', co-protagonizada por [[Marcus Coloma]], [[Meghan Ory]] y [[Chris Johnson]] y producida pola empresa [[44 Blue Productions]], foi atayada a menos de dos meses de salir al aire por [[United Paramount Network|UPN]]. Díxose que'l fracasu d'esta serie llevó a Williams a una [[depresión]]. Tiempu dempués, en setiembre del mesmu añu Williams volvió a a recibir l'atención internacional col papel de Wilhelmina Slater, una editora gráfica, na [[comedia de situación]] de la cadena [[American Broadcasting Company|ABC]] ''[[Ugly Betty]]'' (2006-2010), versión estauxunidense de la famosa teleserie colombiana ''[[Yo soi Betty la fea]]''. La so actuación fizo que recibiera tres nominaciones al [[premiu Primetime Emmy]] como "[[Primetime Emmy a la meyor actriz de repartu - Serie de comedia Meyor actriz de repartu - Serie de comedia]]", nos años 2007, 2008 y 2009. Amás foi nomada a los [[Premios del Sindicatu d'actores]] como "[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]]" y "[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]". Interpretó'l papel de Vita, una representante d'artistes, na película ''[[Hannah Montana: The Movie]]'', de 2009, que tuvo un gran ésitu comercial y recibió reseñes positives de diverses fontes. Ellí compartió escena con [[Miley Cyrus]], [[Billy Ray Cyrus]], [[Tyra Banks]] y [[Taylor Swift]]. === 2010-presente: ''Desperate Housewives'' y dempués === Dende setiembre de 2010 integró'l repartu de la comedia de la cadena [[American Broadcasting Company|ABC]], ''[[Desperate Housewives]]'' (''Ames de casa desesperaes'', ''Desperate Housewives'' o ''Esposes desesperaes'') (2004-2012). El repartu de la mesma taba encabezáu, amás, por [[Teri Hatcher]], [[Felicity Huffman]], [[Marcia Cross]] y [[Eva Longoria]]. == Vida privada == Tuvo casada dos veces, primero cola so entós representante [[Ramon Hervey II]] ente 1987 y 1997 y dempués con [[Rick Fox]], xugador de la [[National Basketball Association|NBA]] en 1999; tuvieron una fía, Sasha, que nació'l 1 de mayu de 2000. Por unes semeyes comprometedores de Fox besando a otra muyer a mediaos de 2004, divorcióse en 2005. Vanessa, tien tres fíos del so primer matrimoniu: Devin, Jillian y Melanie. == Discografía == === Álbumes d'estudiu === * 1988: ''[[The Right Stuff]]'' * 1991: ''[[The Comfort Zone]]'' * 1994: ''[[The Sweetest Days]]'' * 1997: ''[[Next (álbum de Vanessa Williams)|Next]]'' * 2005: ''[[Everlasting Love (álbum de Vanessa Williams)|Everlasting Love]]'' * 2009: ''[[The Real Thing]]'' === Álbumes recopilatorios === * 1998: ''[[Greatest Hits: The First Ten Years]]'' * 2003: ''[[20th Century Masters]]'' * 2004: ''[[Love Songs (álbum de Vanessa Williams)|Love Songs]]'' == Trabajo == === Películes === * ''The Pick-up Artist'' (1987) .... Rai * ''Under the Gun'' (1988) .... Samantha Richards * ''Full Exposure: The Sex Tapes Scandal'' (1989) (TV) .... Valentine Hayward * ''The Kid Who Loved Christmas'' (1990) (TV) .... Lynette Parks * ''Perry Mason: The Case of the Silenced Singer'' (1990) (TV) .... Terri Knight * ''Another You'' (1991) .... Gloria * ''Harley Davidson and the Marlboro Man'' (1991) .... Lulu Daniels * ''Stompin' at the Savoy'' (1992) (TV) .... Pauline * ''The Jacksons: An American Dream'' (1992) (TV) .... Suzanne de Passe * ''Score with Chicks'' (1994) (Videu) * ''Nothing Lasts Forever'' (1995) (TV) .... Dra. Kathy 'Kat' Hunter * ''Bye Bye Birdie'' (1995) (TV) .... Rose Alvarez * ''[[Eraser]]'' (1996) .... Lee Cullen * ''[[La Odisea (película)|La Odisea]]'' (1997) (TV) .... [[Calipso]] * ''Hoodlum'' (1997) .... Francine Hughes * ''Soul Food'' (1997) .... Teri * ''[[Dance with Me (película)|Dance with Me]]'' (1998) .... Ruby Sinclair * ''Futuresport'' (1998) (TV) .... Alexandra 'Alex' Torres * ''The Adventures of Elmo in Grouchland'' (1999) * ''Light It Up'' (1999) .... Audrey McDonald * ''The Courage to Love'' (2000) (TV) .... Madre Henriette Delille * ''Don Quixote'' (2000) (TV) .... [[Dulcinea del Toboso|Dulcinea / Aldonza]] * ''Shaft'' (2000) .... Carmen Vasquez * A'' Diva's Christmas Carol'' (2000) (TV) .... Ebony Scrooge * ''WW 3'' (2001) (TV) .... M.J. Blake * ''Keep the Faith, Baby'' (2002) (TV) .... Hazel Scott * ''Beck and Call'' (2004) (TV) .... Zoe * ''Johnson Family Vacation'' (2004) .... Dorothy Johnson * ''My Brother'' (2006) .... L'Tisha Morton * ''[[The Beautiful World of Ugly Betty]]'' (2007) (TV) .... Narradora / Wilhelmina Slater * ''[[Hannah Montana: The Movie]]'' (2009) .... Vita * ''Temptation: Confessions of a Marriage Counselor'' (2013) ... Janice * ''The Trip to Bountiful'' (TV Movie) (2014)... Jessie Mae Watts === Series de televisión === * ''[[The Fresh Prince of Bel-Air]]'' (1993)... Danny Mitchell (Temporada 3, Capitulo 11) * ''[[Ally McBeal]]'' (2002)... Sheila Hunt * ''Boomtown'' (2003)... Detective Katherine Pierce * ''South Beach'' (2006)... Elizabeth Bauer * ''[[Ugly Betty]]'' (2006-2010)... Wilhelmina Slater * ''[[Desperate Housewives]]''' (2010-2012)... Renée Perry * ''[[666 Park Avenue]] (2012-2013) ... Olivia Doren === Musicales === * ''One Man Band'' - 1985 * ''Checkmates'' - 1989 * ''Kiss of the Spider Woman'' - 1994 - 1995 * ''St. Louis Woman'' - 1998 * ''Carmen Jones'' - 2002 * ''Into the Woods'' - 2002 == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commons|Vanessa Williams}} {{IMDb nome|0001853}} * [http://www.vanessawilliamsmusic.com Sitiu oficial] * [http://tonu7.wordpress.com/2007/05/27/diabetes-famosos-diabeticos Sobre'l so diabetes] * [http://www.angelarose.com/FamousDiabetics/Fam-actors.htm En famosos diabéticos] {{NF|1963||Williams, Vanesa}} [[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Modelos d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] pemjslrmgx5w0mmky3emfqe42ml0j6x 3707645 3707644 2022-08-16T18:40:04Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Vanessa Williams}} {{persona}} '''Vanessa Lynn Williams''' {{nym}} ye una [[actuación|actriz]], [[Músicu|cantante]] y [[Modelu (persona)|modelu]] [[Estaos Xuníos|estauxunidense]]. Empezó la so carrera como modelu a empiezos de la [[Años 1980|década 1980]]. En 1984 foi coronada ganadora del concursu de guapura «[[Miss America]]», convirtiéndose na primer muyer de raza negra en consiguir dichu llogru, pero arrenunció a la corona pocu dempués d'aceptala. Tres un periodu de relativa inactividá, en 1988 llanzó'l so álbum debú tituláu ''[[The Right Stuff]]'', sol sellu discográficu [[Mercury Records]], al que lu siguieron ''[[The Comfort Zone]]'' en 1991, ''[[The Sweetest Days]]'' en 1994 y ''[[Star Bright]]'' en 1996, que llograron un considerable ésitu en ventes en territoriu estauxunidense. L'últimu discu que llanzó sol respaldu de Mercury foi ''[[Next]]'' en 1997. Retomó la so carrera musical en 2004 cuando robló un contratu con [[Atlantic Records]], sicasí les sos siguientes producciones nun llograron tener l'ésitu de venta de les sos precesores. En total vendió seis millones de discos. Los sos mayores ésitos inclúin temes como «[[The Right Stuff]]», «[[(He's Got) The Look]]», «[[Dreamin]]», «[[Running Back to You]]», «[[Save the Best for Last]]», «[[Love Is]]» y «[[Colors of the Wind]]». Cantó en dellos idiomes, ente ellos [[Idioma español|español]]. Les sos grabaciones ya interpretaciones haber fechu acreedora de 15 nominaciones a los [[premios Grammy]]. Otres ocupaciones de Williams fueron dacuando [[productora discográfica]] y [[presentadora de televisión]]. Na so trayeutoria como actriz, Williams participó en películes, obres de teatru montaes en [[Broadway]] y protagonizáu series televisives, ente les que destaquen ''[[Ugly Betty]]'' y ''[[Desperate Housewives]]''. Dichos trabayos facer acreedora de crítiques mayoritariamente positives de diverses fontes y de nominaciones a los premios [[Premiu Tony|Tony]] y [[Premios Emmy|Emmy]], ente otros. A les traces, el so carrera haber lleváu a ser calificada como un iconu popular a nivel mundial. == Biografía == === 1963-1987: Primeros años y entamos profesionales === Williams nació en [[Tarrytown (Nueva York)|Tarrytown]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]. Tien un hermanu menor llamáu Chris, que tamién ye actor. Estudió pianu pero taba más comenenciuda nel cantar. Asistió a la [[Universidá de Siracusa]] n'artes teatrales pero dexar. Los sos padres yeren afro-americanos, y acordies coles pruebes d'[[Ácidu desoxirribonucleico|ADN]], Williams tamién tien ascendencia galesa y nativa americana. ==== El conflictu de «Miss Estaos xuníos» ==== Empezó a competir en concursos de guapura hasta que ganó Miss [[Nueva York]] en 1983 y pollo asistió a Miss America n'[[Atlantic City (Nueva Jersey)|Atlantic City]]. Foi coronada [[Miss America]] 1984 el 17 de setiembre de 1983 siendo la primer muyer de raza negra en ganalo. Foi un reináu curtio y polémico: foi la primera Miss America en recibir amenaces de muerte, y tuvo qu'arrenunciar al títulu enantes de cumplir el plazu por unes fotografíes de desnudu. Dempués de diez meses de reináu como ''miss'', Williams recibió una llamada anónima na que-y dicíen tar en posesión de semeyes nes qu'apaecía desnuda y que-y fueren tomaes enantes de la so coronación. Les semeyes yeren de 1982, cuando trabayaba como asistente de maquillaxe del fotógrafu [[Tom Chiapel]]. [[Hugh Hefner]], el dueñu de ''[[Playboy]]'' refugó una ufierta de les semeyes, pero díes dempués [[Bob Guccione]] de ''[[Penthouse]]'' anunció que les publicar na so edición de setiembre de 1984 y pagó a Chiapel polos derechos de les imáxenes. Esto tráxolu a Guccione ganancies adicionales de 14 millones de dólares. L'escándalu d'una Miss America desnuda, y la presión de los medios y el patrocinadores del concursu, obligaron a Vanessa a arrenunciar el 23 de xunetu de 1984. === 1988-1994: ''The Right Stuff'', ''The Comfort Zone'' y ''The Sweetest Days'' === Tres un curtiu periodu de relativa inactividá, Williams retomó la so carrera y llanzó el so primer [[álbum d'estudiu]], tituláu ''[[The Right Stuff (álbum)|The Right Stuff]]'' (1988), que foi producíu por Amir-Salaam Bayyan, David Paul Bryant, Lewis A. Martinee, Donald Robinson, Larry Robinson, Darryl Ross y Rex Salas y publicáu sol sellu discográficu [[Wing Records|Wing]]. D'esti álbum esprendieron los senciellos «The Right Stuff», «(He's Got) The Look», «Dreamin'» y «Darlin' I». Tres el so estrenu, el discu consiguió altes ventes n'[[Estaos Xuníos]] y una certificación como Discu d'Oru. Cabo señalase que na ceremonia de 1989 de los [[premios Grammy]], l'artista llogró dos nominaciones nes categoríes de «[[Premiu Grammy por meyor artista nuevu|Meyor artista novel]]» y «[[Premiu Grammy a la meyor interpretación vocal de R&B femenina|Meyor interpretación vocal de R&B femenina]]». Nesa mesma dómina Williams llogró'l so primer papel protagonista nun [[llargumetraxe]], cola producción australianu estauxunidense ''[[Under the Gun]]''. N'agostu de 1991, la cantante llanzó'l so segundu álbum d'estudiu, tituláu ''[[The Comfort Zone]]'', sol mesmu sellu discográficu del so anterior discu. D'esti álbum esprendiéronse senciellos como «Running Back to You», «The Comfort Zone», «[[Save the Best for Last]]» y «Just for Tonight». Tres el so estrenu, l'álbum llogró una triple certificación de Discu de Platín y algamó el primer puestu nel llistáu ''[[Top R&B/Hip-Hop Albums]]''. Per otra parte, el cantar «Save the Best for Last» figuró en trés llistaos de ''[[Billboard]]'': ''[[Billboard Hot 100]]'', ''[[R&B/Hip-Hop Songs]]'' y ''[[Hot Adult Contemporary]]''; tamién algamó'l top 20 en dellos países, ente ellos [[Alemaña]], [[Australia]] y [[Suiza]]. Tiempu dempués, en 1992, presentóse como convidada na [[comedia de situación]] ''[[The Fresh Prince of Bel-Air]]'', de la cadena [[NBC]]. [[Imaxe:Broadhursttheatre.jpg|thumb|upright|Teatru Broadhurst de [[Broadway]], llugar onde Williams protagonizó'l musical ''[[Kiss of the Spider Woman]]''.]] N'avientu de 1994, llanzó'l so tercer álbum d'estudiu y el postreru sol sellu Wing tituláu ''[[The Sweetest Days]]'', que cuntó cola producción de [[Babyface]]. Pa promocionar l'álbum escoyeron seis senciellos: «The Sweetest Days», «The Way That You Love», «[[Colors of the Wind]]», «You Can't Run», «Higher Ground» y «Betcha Never». El discu supondría una evolución de Williams como intérprete al esperimentar con nuevos [[Xéneru musical|xéneros musicales]], cuantimás soníos de [[jazz]]. Tres el so estrenu, l'álbum algamó la posición 25 nel llistáu ''Top R&B/Hip-Hop Albums'' en 1994 y foi certificáu como Discu de Platín n'Estaos Xuníos poles sos altes ventes. Coles mesmes, na ceremonia de 1995 de los [[premios Grammy]], el discu llogró dos nominaciones nes categoríes de «[[Premiu Grammy a la meyor interpretación vocal de R&B femenina|Meyor interpretación vocal de R&B femenina]]» y «Meyor cantar de R&B». Ente 1994 y 1995 protagonizó'l [[musical]] ''[[Kiss of the Spider Woman]]'', onde asumió'l rol d'Aurora, siendo al empar la so primer obra teatral en [[Broadway]]. Pola so actuación en dichu espectáculu, Williams llogró un premiu Theatre World na edición de 1994, como «Meyor actriz». === 1995-1998: ''Star Bright'', ''Next'', ''Dance with Me'' y internacionalización === Williams retomó la so carrera musical en [[1995]] poniéndo-y voz a la tema principal de la película de [[Walt Disney Pictures|Walt Disney]] [[Pocahontas (película)|Pocahontas]]'', ''Colours of the wind''.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=xbuzskVs6rc Youtube]</ref> En 1996 al publicar l'álbum de temática navidiega, ''[[Star Bright]]''. Al añu siguiente llanzó ''[[Next (álbum de Vanessa Williams)|Next]]'', un álbum d'estudiu del cual esprendiéronse cuatro senciellos: "Happiness", que allugóse nel puestu 36 de la llista ''[[Hot R&B/Hip-Hop Songs]]'', "Who Were You Thinkin' 'Bout", "First Thing On Your Mind" y "Oh How The Years Go By", que asitióse en top 10 de la llista estauxunidense de cantares de xéneru pop, ''Hot Adult Contemporary''. Williams debutó como actriz nel añu 1984, cuando s'interpretó a sigo mesma nun episodiu de la serie televisiva ''[[The Love Boat]]'' (''The Love Boat''). Les primeres apaiciones que realizó nel [[cine]] daten de finales de la [[Años ochenta|década de 1980]], cuando desempeñó papeles ensin acreitar nes películes ''The Pick-up Artist'' (''El cazachicas'') y ''Under the Gun''. Protagonizó xunto a [[Arnold Schwarzenegger]] y [[James Caan]] el llargumetraxe d'[[Cine d'aición|aición]] ''[[Eraser]]'' (''Eliminador'' o ''El proteutor''), de 1996, so la direición de [[Chuck Russell]]. Pol so trabayu nesta película foi nomada al premiu Blockbuster Entertainment por "Meyor actriz". Más tarde, participó en ''[[Hoodlum]]'' (''Hampones'' o ''El gángster'') y ''[[Soul Food]]'' (''Llíos de familia''), pola que ganó'l premiu Image na categoría de "Meyor actriz protagonista" en 1998. L'actriz protagonizó al pie del so colega [[Puertu Ricu|puertorriqueñu]] [[Chayanne]] la película ''[[Dance with Me (película)|Dance with Me]]'' (''Bailla conmigo'') de 1998, onde representó'l papel d'una [[Baille de salón|baillarina]] de [[Mueyu (xéneru musical)|mueyu]]. Darréu ganó'l premiu ALMA na categoría de "Meyor interpretación d'un cantar de película", gallardón que compartió col so coprotagonista. === 1998-2004: Álbumes compilatorios, la obra ''Into the Woods'' y el discu ''Silver & Gold'' === [[Imaxe:Vanessa Williams hi OD72627483.jpg|thumb|upright|Williams, retocándose un vistíu pa participar nel desfile de modes ''The Heart Truth's'' en 2004.]] En 1998, tornó a la televisión al protagonizar xunto a [[Dean Cain]] y [[Wesley Snipes]] el telefilme de [[ciencia ficción]] ''Futuresport'', onde fixo'l papel d'Alex Torres. Nesi entós ''Futuresport'' yera considerada como una de les películes pa televisión más costoses d'[[American Broadcasting Company|ABC]] en tola so hestoria. A finales d'esi añu, salió a la venta'l so primer álbum recopilatorio tituláu ''[[Greatest Hits: The First Ten Years]]'', conxuntu qu'arrexunta los cantares más esitosos de los sos discos anteriores llanzaos por Wing. L'únicu senciellu que s'esprendió d'esti conxuntu foi «My Flame». Williams llogró dos roles estelares nel cine en 1999, al interpretar a «La Reina de la basura» na película ''The Adventures of Elmo in Grouchland'', que tien como protagonistes a los personaxes de la serie de televisión ''[[Sesame Street]]''. Amás, encarnó a la detective Audrey McDonald nel [[drama]] ''Light It Up'', onde compartió creitos con [[Usher]], [[Rosario Dawson]] y [[Forest Whitaker]]. Nel mesmu añu figuró en tres episodios de la serie de [[CBS]] ''[[L.A. Doctors]]''. Depués, realizó dellos papeles de repartu nes películes pa televisión ''The Courage To Love'', ''Don Quixote'' y ''A Diva's Christmas Carol'', ente otres. Tres dellos años d'interpretar roles de repartu y frecuentes apaiciones en televisión como convidada, llogró amplia reconocencia pola so actuación nel [[musical]] de [[Broadway]] ''Into the Woods'' (2002), onde encarnó'l papel de La bruxa. L'espectáculu collechó reseñes positives de diverses fontes y recibió diez nominaciones a los [[premios Tony]]; Williams, pela so parte, foi candidata a un Tony por Meyor actriz principal nun musical». En 2003, Williams robló un contratu col sellu discográficu [[Llava Records|Llava]] pa preparar el debú del so sestu álbum d'estudiu, que pasaría a titulase ''[[Silver & Gold]]'', producíu por [[Rob Mathes]] y estrenáu nel mercáu n'ochobre de 2004. D'esti material esprendieron los senciellos «Silver and Gold» y «Merry Christmas Darling». Col propósitu de promocionar el discu, la cantante realizó una serie de presentaciones n'avientu de 2004 nel Teatru Palace de [[Nueva York]], esti espectáculu llevó'l nome de ''Vanessa Williams: Silver & Gold''. Esi mesmu añu participó na película ''[[Johnson Family Vacation]]'', con un repartu qu'incluyía a [[Bow Wow (raperu)|Bow Wow]], [[Gabby Soleil]], [[Shannon Elizabeth]], [[Solange Knowles]] y [[Steve Harvey]]. L'actuación de Williams recibió bones crítiques y foi candidata a un premiu BET como «Meyor actriz de comedia». === 2005-2010: ''Everlasting Love'', la serie ''Ugly Betty'' y ''The Real Thing'' === El so séptimu álbum, tituláu ''[[Everlasting Love (álbum de Vanessa Williams)|Everlasting Love]]'', foi producíu por [[Rob Mathes]] y salió a la venta en xineru de 2005. L'únicu senciellu promocional del álbum foi «You Are Everything», y cuenta con un total de catorce canciones. Al mes siguiente del so estrenu, ''Everlasting Love'' debutó na posición 57 na llista ''[[Top R&B/Hip-Hop Albums]]'' de ''[[Billboard]]''. Sicasí, esti álbum nun consiguió ser tan esitosu como los anteriores, por cuenta de les baxes ventes y a la escasa promoción que recibió, polo que se-y consideró como un fracasu». En 2006, participó como figura destacada nun eventu caritativu entamáu pol presentador [[Larry King]], n'anunciando que na brevedá trabayaría una vegada más en mediu televisivu. Nel mesmu añu, la serie de [[drama]] cola que tornó a la televisión ''South Beach'', co-protagonizada por [[Marcus Coloma]], [[Meghan Ory]] y [[Chris Johnson]] y producida pola empresa [[44 Blue Productions]], foi atayada a menos de dos meses de salir al aire por [[United Paramount Network|UPN]]. Díxose que'l fracasu d'esta serie llevó a Williams a una [[depresión]]. Tiempu dempués, en setiembre del mesmu añu Williams volvió a a recibir l'atención internacional col papel de Wilhelmina Slater, una editora gráfica, na [[comedia de situación]] de la cadena [[American Broadcasting Company|ABC]] ''[[Ugly Betty]]'' (2006-2010), versión estauxunidense de la famosa teleserie colombiana ''[[Yo soi Betty la fea]]''. La so actuación fizo que recibiera tres nominaciones al [[premiu Primetime Emmy]] como "[[Primetime Emmy a la meyor actriz de repartu - Serie de comedia Meyor actriz de repartu - Serie de comedia]]", nos años 2007, 2008 y 2009. Amás foi nomada a los [[Premios del Sindicatu d'actores]] como "[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]]" y "[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]". Interpretó'l papel de Vita, una representante d'artistes, na película ''[[Hannah Montana: The Movie]]'', de 2009, que tuvo un gran ésitu comercial y recibió reseñes positives de diverses fontes. Ellí compartió escena con [[Miley Cyrus]], [[Billy Ray Cyrus]], [[Tyra Banks]] y [[Taylor Swift]]. === 2010-presente: ''Desperate Housewives'' y dempués === Dende setiembre de 2010 integró'l repartu de la comedia de la cadena [[American Broadcasting Company|ABC]], ''[[Desperate Housewives]]'' (2004-2012). El repartu de la mesma taba encabezáu, amás, por [[Teri Hatcher]], [[Felicity Huffman]], [[Marcia Cross]] y [[Eva Longoria]]. == Vida privada == Tuvo casada dos veces, primero cola so entós representante [[Ramon Hervey II]] ente 1987 y 1997 y dempués con [[Rick Fox]], xugador de la [[National Basketball Association|NBA]] en 1999; tuvieron una fía, Sasha, que nació'l 1 de mayu de 2000. Por unes semeyes comprometedores de Fox besando a otra muyer a mediaos de 2004, divorcióse en 2005. Vanessa, tien tres fíos del so primer matrimoniu: Devin, Jillian y Melanie. == Discografía == === Álbumes d'estudiu === * 1988: ''[[The Right Stuff]]'' * 1991: ''[[The Comfort Zone]]'' * 1994: ''[[The Sweetest Days]]'' * 1997: ''[[Next (álbum de Vanessa Williams)|Next]]'' * 2005: ''[[Everlasting Love (álbum de Vanessa Williams)|Everlasting Love]]'' * 2009: ''[[The Real Thing]]'' === Álbumes recopilatorios === * 1998: ''[[Greatest Hits: The First Ten Years]]'' * 2003: ''[[20th Century Masters]]'' * 2004: ''[[Love Songs (álbum de Vanessa Williams)|Love Songs]]'' == Trabajo == === Películes === * ''The Pick-up Artist'' (1987) .... Rai * ''Under the Gun'' (1988) .... Samantha Richards * ''Full Exposure: The Sex Tapes Scandal'' (1989) (TV) .... Valentine Hayward * ''The Kid Who Loved Christmas'' (1990) (TV) .... Lynette Parks * ''Perry Mason: The Case of the Silenced Singer'' (1990) (TV) .... Terri Knight * ''Another You'' (1991) .... Gloria * ''Harley Davidson and the Marlboro Man'' (1991) .... Lulu Daniels * ''Stompin' at the Savoy'' (1992) (TV) .... Pauline * ''The Jacksons: An American Dream'' (1992) (TV) .... Suzanne de Passe * ''Score with Chicks'' (1994) (Videu) * ''Nothing Lasts Forever'' (1995) (TV) .... Dra. Kathy 'Kat' Hunter * ''Bye Bye Birdie'' (1995) (TV) .... Rose Alvarez * ''[[Eraser]]'' (1996) .... Lee Cullen * ''[[La Odisea (película)|La Odisea]]'' (1997) (TV) .... [[Calipso]] * ''Hoodlum'' (1997) .... Francine Hughes * ''Soul Food'' (1997) .... Teri * ''[[Dance with Me (película)|Dance with Me]]'' (1998) .... Ruby Sinclair * ''Futuresport'' (1998) (TV) .... Alexandra 'Alex' Torres * ''The Adventures of Elmo in Grouchland'' (1999) * ''Light It Up'' (1999) .... Audrey McDonald * ''The Courage to Love'' (2000) (TV) .... Madre Henriette Delille * ''Don Quixote'' (2000) (TV) .... [[Dulcinea del Toboso|Dulcinea / Aldonza]] * ''Shaft'' (2000) .... Carmen Vasquez * A'' Diva's Christmas Carol'' (2000) (TV) .... Ebony Scrooge * ''WW 3'' (2001) (TV) .... M.J. Blake * ''Keep the Faith, Baby'' (2002) (TV) .... Hazel Scott * ''Beck and Call'' (2004) (TV) .... Zoe * ''Johnson Family Vacation'' (2004) .... Dorothy Johnson * ''My Brother'' (2006) .... L'Tisha Morton * ''[[The Beautiful World of Ugly Betty]]'' (2007) (TV) .... Narradora / Wilhelmina Slater * ''[[Hannah Montana: The Movie]]'' (2009) .... Vita * ''Temptation: Confessions of a Marriage Counselor'' (2013) ... Janice * ''The Trip to Bountiful'' (TV Movie) (2014)... Jessie Mae Watts === Series de televisión === * ''[[The Fresh Prince of Bel-Air]]'' (1993)... Danny Mitchell (Temporada 3, Capitulo 11) * ''[[Ally McBeal]]'' (2002)... Sheila Hunt * ''Boomtown'' (2003)... Detective Katherine Pierce * ''South Beach'' (2006)... Elizabeth Bauer * ''[[Ugly Betty]]'' (2006-2010)... Wilhelmina Slater * ''[[Desperate Housewives]]''' (2010-2012)... Renée Perry * ''[[666 Park Avenue]] (2012-2013) ... Olivia Doren === Musicales === * ''One Man Band'' - 1985 * ''Checkmates'' - 1989 * ''Kiss of the Spider Woman'' - 1994 - 1995 * ''St. Louis Woman'' - 1998 * ''Carmen Jones'' - 2002 * ''Into the Woods'' - 2002 == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commons|Vanessa Williams}} {{IMDb nome|0001853}} * [http://www.vanessawilliamsmusic.com Sitiu oficial] * [http://tonu7.wordpress.com/2007/05/27/diabetes-famosos-diabeticos Sobre'l so diabetes] * [http://www.angelarose.com/FamousDiabetics/Fam-actors.htm En famosos diabéticos] {{NF|1963||Williams, Vanesa}} [[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Modelos d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] ppa0wuk6ulwiiy3ab8pjoj3k6ew467i Salix atrocinerea 0 66101 3707455 3524544 2022-08-16T14:58:22Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Salix atrocinerea}} {{Ficha de taxón | name = Sauce cenizo | status = | image = Salix.jpg | image_width = 250px | image_caption = | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Salicaceae]] | genus = ''[[Salix]]'' | species = '''''Salix atrocinerea''''' | binomial_authority = [[Félix de Avelar Brotero|Brot.]] }} '''''Salix atrocinerea''''', el '''sauce cenizo''' o '''zalce''', ye una [[especie]] de [[parrotal]] o [[árbol|arbolín]] perteneciente a la familia de les [[salicacees]]. [[Ficheru:Salix acuminata — Flora Batava — Volume v14.jpg|thumb|240px|Ilustración.]] [[Ficheru:Salix cinerea 02 by-dpc.jpg|thumb|240px|Detalle de les fueyes.]] [[Ficheru:Sallow, Lower Piles - geograph.org.uk - 1274532.jpg|thumb|240px|Detalle de la planta.]] == Descripción == Parrotal o arbolucu d'hasta 12 metros, coles cañes derechu y allargáu; les más nueves, pilosas; les de más d'un añu, con enclín a faese lampiñas y polenques; corteza de color pardogrisácea o pardu escuru, y madera -al esprendese la corteza- con costielles llonxitudinales salientes. Les [[fueya|fueyes]] son enteres o con dientes gruesos y pocu marcaos, rugoses, colos ñervios prominentes, de forma aovada o llanceolada, pero daqué más anches na parte apical; al ñacer son afieltraes y bien pilosas poles dos cares, pero pol fexe tienden a perder el pelu tomando un color verde escuru; viesu de color abuxáu, de cutiu con pelos ferriales. Los [[Peciolu|peciolus]] son d'unos 5 - 15 mm, canaliculaos pela parte cimera. Les [[flor|flores]] disponense n'[[amentos]] bien vellosos que nacen primero que les fueyes; los masculinos son aovaos o aovadoblongos, casi sentaos, con [[bráctea|bráctees]] foliácees na base; les bráctees del amento son de base pálida y terminación pardu-escura, bien pilosas, caúna con dos llargos [[estame]]s nel so axila y un [[nectariu]] allargáu; los amentos femeninos son cilíndricos, con bráctees similares, caúna con un nectariu y un [[pistilu]] aovado-cónicu densamente piloso y con [[Pedúnculu|pedicelo]] claramente más llargu que'l nectariu, rematáu nun [[Estilu (Botánica)|estilu]] curtiu con 4 lóbulos [[Estigma (botánica)|estigmáticos]]. El [[frutu]] ye una [[Cápsula (botánica)|cápsula]] tomentosa que s'abrir en dos [[Cáscara (botánica)|cáscares]], con granes cubiertes de pelos ablancazaos. Como tolos integrantes del xéneru ''Salix'', ye bien propensu al hibridaje con otros sauces, polo que la so reconocencia ye complexu. == Híbridos == * ''Salix × expectata'' híbridu ente ''Salix atrocinerea'' y ''Salix cantabrica'' * ''Salix × quercifolia'', híbridu ente ''Salix atrocinerea'' y ''Salix caprea'' * ''Salix × guinieri'', híbridu ente ''Salix atrocinerea'' y ''Salix cinerea'' * ''Salix × mairei'', híbridu ente ''Salix atrocinerea'' y ''Salix pedicellata'' * ''Salix × altobracensis'', híbridu ente ''Salix atrocinerea'' y ''Salix bicolor'' * ''Salix × viciosorum'', híbridu ente ''Salix atrocinerea'' y ''Salix purpurea'' * ''Salix × secalliana'' , híbridu ente ''Salix atrocinerea'' y ''Salix salviifolia'' * ''Salix × multidentata'' , híbridu ente ''Salix atrocierea'' y ''Salix trianda'' * ''Salix × stipularis'' híbridu ente ''Salix atrocinerea'' y Salix viminalis == Dómina de floriamientu == Floria dende'l mes de xineru hasta marzu o abril, según la llocalidá, siendo la diseminación de les granes [[anemocoria|anemócora]], esto ye, al traviés del vientu, y produzse d'abril a marzu. == Ecoloxía == Vive en terrenes frescos, con preferencia polos probes en bases, en veres arenoses o con graves de ríos, regueros y llagunes, en praos, en vaguaes y en sebes con ciertu mugor edáfica; topar dende'l nivel del mar hasta los 2.000 m d'[[altitú]], hasta'l pisu subalpino. == Distribución == El so [[Área bioxeográfica|distribución]] europea ye sobremanera [[Arco Atlánticu|atlántica]], y llega hasta [[Inglaterra]]. Ye bien frecuente na [[Península Ibérica]], y alcuéntrase tamién en [[Córcega]], pero falta nes [[Islles Baleares]]. N'África, topar en [[Marruecos]] y en [[Tunicia]]. == Etnobotánica == Como tolos sauces, tien propiedaes terapéutiques. Asina, la corteza úsase como febrífugo, pa tratar el reumatismu, l'artritis, estaos inflamatorios d'estaos autoinmunitarios, la gota, la disentería, la foria, les neuralxes y los dolores de cabeza. Les fueyes úsense tamién como febrífugo, y sirven pa tratar cólicos. == Taxonomía == ''Salix atrocinerea'' describióse por [[Félix de Avelar Brotero]] y espublizóse en '' [[Flora Lusitanica]]'' 1: 31. 1804.<ref>[http://www.tropicos.org/Name/28300554 ''{{PAGENAME}}'' en Trópicos]</ref> ;[[Citoloxía]]: Númberu de [[cromosoma|cromosomes]] de ''Salix atrocinerea'' (Fam. Salicaceae) y táxones infraespecíficos: 2n=76<ref>Sobre la carioloxía y l'anatomía de dellos Sauces del occidente Castellanu-Lleones. Gallego Martín, F., M. A. Charre Crespo & M. A. Sánchez Alce (1987) VII Jorn. Fitosoc. Salamanca </ref> ;[[Etimoloxía]]: '''''Salix''''': nome xenéricu provién del nome [[llatín]] antiguu del sauce. '''''atrocinerea''''', [[epítetu]] que provién del axetivu [[llatín]] ''cinereus'' (cenicientu) col prefixu ''atro'' (escuru), en referencia al fieltru abuxáu daqué puercu que cubre les fueyes y les cañes nueves. ;[[Sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]]: * ''Salix cinerea var. atrocinerea'' (Brot.) O. Bolòs & Vigo<ref>[http://www.theplantlist.org/tpl/record/tro-50312362 ''{{PAGENAME}}'' en PlantList]</ref> == Nomes comunes == *[[Idioma castellanu|Castellán]]: balseru, barda, bardagera, bardaguera, garbatera, blima, blimal, orgaza, palera, ramal, sagallino, salce, salcera, salcino, sala, salgueira, salgueiro, salgueiru, salguera, salgueriza, salguero, salguero negru, salgueru, salguiru, salz, salzmimbre, salz blima, sanz, sao, sarga, sarga negra, sargón, sauce, sauce cenicientu, sauce prieto, sauz, tasillo, vardaguera, varguera, verguera, verguera negra, verguera montesa, vimbrera, zalgatera, zao, zargatera, zauce, zauz.<ref>[http://www.anthos.es Proyeutu Anthos v2]</ref> == Ver tamién == * [[Terminoloxía descriptiva de les plantes]] * [[Cronoloxía de la botánica]] * [[Historia de la botánica]] * [[Salicaceae#Descripción|Carauterístiques de les salicacees]] == Bibliografía == * {{cita web |url = http://campusvirtual.unex.es/cala/epistemowikia/index.php?title=Salix_atrocinerea |títulu = Salix atrocinerea |fechaaccesu = 18 de marzu de 2009 |postreru = |primeru = |coautor = |año = |formatu = |obra = Epistemowikia |editorial = |páxines = |idioma = español |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita = }} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikispecies}} * [http://www.arbolesibericos.es/especie/salixatrocinerea Salix atrocinerea n'Árboles Ibéricos] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Plantes melecinales]] [[Categoría:Salix|atrocinerea]] [[Categoría:Flora d'Europa]] [[Categoría:Árboles y parrotales]] [[Categoría:Plantes descrites en 1804]] [[Categoría:Plantes descrites por Brotero]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] badwapdo6ndle4qv081mztdz6o82r1o Chordeiles pusillus 0 71338 3707682 3084561 2022-08-17T06:01:14Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Ficha de taxón | status = LC | status_system = IUCN3.1 | status_ref =<ref name=iucn>{{IUCN |títulu= {{PAGENAME}} |asesores = BirdLife International |año= |edición= |consultáu=7 de payares de 2015}}</ref> | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | ordo = [[Caprimulxiformes]] | familia = [[Caprimulgidae]] | genus = ''[[Chordeiles]]'' | species = '''''C. pusillus''''' | binomial = ''Chordeiles pusillus'' | binomial_authority = [[John Gould|Gould]], [[1861]] | synonyms = }} '''''Chordeiles pusillus''''' ye una especie d'[[ave]] de la familia ''[[Caprimulgidae]]'' que s'atopa n'[[Arxentina]], [[Bolivia]], [[Brasil]], [[Colombia]], [[Guyana]] y [[Venezuela]].<ref name=iucn/> == Hábitat == Vive nes [[sabana|sabanes]] seques y en zones estacionalmente inundables, per debaxo de los 1.050 [[m]] d'altor.<ref name=NtB>[http://neotropical.birds.cornell.edu/portal/species/overview?p_p_spp=216216 Chordeiles pusillus]; ''NeotropicaBirds''.</ref> == Descripción == Mide de 16<ref name=WA>[http://wikiaves.com.br/bacurauzinho Bacurauzinho]; ''WikiAves´´.</ref> a 17 [[cm]] de llargor y pesa aproximao 33,4 [[Gramu|g]].<ref name=ERK>Krauczuk, Ernesto R. (2000) "Presencia de Chordeiles pusillus como nidificante na provincia de Misiones, Arxentina"; ''Ornitoloxía Neotropical'' 11:85-86.</ref> Estrémense cinco [[subespecie|subespecies]] acordies col color del plumaxe,<ref name=NtB/> el cual, nel envés va de color marrón parduzu a castañal ferrial; [[gargüelu]] con llinia o llurdios blancos; estríes ferriales a corites na corona y el cuerpu; banduyu y ales pardos a grises y con llinies corites y blanques y ales con puntes blanques.<ref name=WA/> <ref name=ERK/> == Alimentación == Caza [[inseutu|inseutos]] en vuelu, dempués del tapecer.<ref name=WA/> == Reproducción == Añera nel suelu, cavando un círculu d'unos 5 [[mm]] de diámetru, qu'arrodia de piedres. La fema pon unu o dos güevos color crema con pintes color marrón y gris oliváceo, de 27 por 20 [[mm]].<ref name=ERK/> == Referencies == {{llistaref}} {{wikispecies}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Chordeiles|pusillus]] [[Categoría:Aves d'América del Sur]] [[Categoría:Animales descritos en 1861]] hxcc6jyjyq5a6rl6x7wx8ia347xs8z0 Agatha Christie 0 73723 3707719 3676695 2022-08-17T09:35:30Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Agatha Mary Clarissa Miller''', [[Dama comendadora de la Orde del Imperiu Británicu|DBE]] ([[Torquay]], [[15 de setiembre]] de [[1890]]-[[Wallingford]], [[12 de xineru]] de [[1976]]), más conocida como '''Agatha Christie''', foi una [[escritor|escritora]] [[Gran Bretaña|británica]] especializada nel [[Novela policiaca|xéneru policial]], por que'l so trabayu tuvo reconocencia a nivel internacional.<ref name="bioo"/> Amás de 66 noveles policiales, tamién publicó seis [[Novela rosa|noveles roses]] sol seudónimu de '''Mary Westmacott''' y 14 [[Cunto|hestories curties]] y incursionó exitosamente como autora teatral, con obres como ''[[La ratonera]]'' o ''[[Witness for the Prosecution (obra de teatru)|Witness for the Prosecution]]''.<ref>{{cita web |títulu=The Mousetrap website |url=https://www.the-mousetrap.co.uk/online/default.asp |fechaaccesu=24 d'avientu de 2012 |idioma=inglés}}</ref> Nacida nuna familia de [[clase media alta]], recibió una educación privada hasta la so adolescencia y estudió en diversos institutos de [[París]].<ref name="bioo">{{cita web |url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/c/christie.htm |títulu=Agatha Christie |fechaaccesu=6 de mayu de 2014 |editorial=Biografíes y vides}}</ref> Mientres se desempeñaba como enfermera mientres la [[Primer Guerra Mundial]], publicó la so primer novela, ''[[El misteriosu casu de Styles]]'' (1920), onde introdució per primer vegada'l personaxe del detective [[Hércules Poirot]].<ref name="bioo"/> La so apaición foi siguida pola de [[Miss Marple]], y [[Tommy y Tuppence Beresford]]. En 1914, contraxera matrimoniu con Archibald Christie, de quien se divorció en 1928. Sumida nuna llarga [[depresión]], en 1926 sumió misteriosamente depués de que'l so coche apaeciera abandonáu cerca de la carretera. Once díes más tarde foi topada con un posible cuadru d'[[amnesia]] nun hotel sol nome d'una amante del so home.<ref name="bioo"/> En 1930 cásase col arqueólogu Max Mallowan, a quien acompañó en tolos sos viaxes a [[Iraq]] y [[Siria]], onde pasó llargues temporaes. Les sos estadíes ende inspiraron delles de les sos noveles posteriores como ''[[Asesinatu en Mesopotamia]]'' (1930), ''[[Death on the Nile (novela)|Death on the Nile]]'' (1936) y ''[[Cita cola muerte]]'' (1938). Munches de les sos obres fueron afeches al teatru y al cine con relevante aceptación.<ref name="bioo"/> Foi designada [[Orde del Imperiu Británicu|Comendadora de la Orde del Imperiu Británicu]] pola reina [[Sabela II del Reinu Xuníu|Sabela II]] en 1971.<ref>Kastan (2006), p. 467</ref> El ''[[Llibru Guinness de los Récores]]'' calificó a Christie como la novelista más vendida de tolos tiempos, polo que ye reconocida mundialmente y resulta solo comparable con [[William Shakespeare]] y la [[Biblia]].<ref name="guinnes1">{{cita publicación |url=http://www.variety.com/article/VR1117776459.html?categoryid=3&cs=1 |títulu=Agatha Christie gets a clue for filmmakers |fechaaccesu=21 d'avientu de 2011 |apellíu=Fleming |nome=Michael |fecha=15 de febreru de 2000 |revista=''[[Variety]]'' |idioma=inglés }}</ref> Según el [[Index Translationum]], Christie ye l'autora individual más traducida con ediciones en siquier 103 idiomes.<ref name="guinnes2">''Llibru Guinness de los Récores'' (1976), p. 210</ref> En 2013, la so obra ''[[L'asesinatu de Roger Ackroyd]]'' foi votada como la meyor novela de crime de tolos tiempos por 600 pares de l'Asociación d'Escritores de Crime.<ref name="roger">{{cita publicación |url =http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/books/news/agatha-christies-the-murder-of-roger-ackroyd-voted-best-crime-novel-ever-8923395.html |títulu=Agatha Christie's The Murder of Roger Ackroyd voted best crime novel ever |obra=The Independent |fechaaccesu=6 de mayu de 2014 |nome=Jonathan |apellíu=Brown |fecha=5 de payares de 2013}}</ref> == Biografía == === Primeros años === Agatha Mary Clarissa Miller nació'l 15 de setiembre 1890 nel senu d'una familia de [[clase media alta]] en [[Torquay]], [[Devon]], al [[sudoeste d'Inglaterra]].<ref>Morgan (1984), p. 1</ref> La so madre, Clara Boehmer, orixinaria de [[Belfast]], nació en 1854 como la única fía muyer del capitán Frederick Boehmer y Mary Ann West, matrimoniu que tuvo otros cuatro varones, unu de los cualos morrió nuevu. El capitán Boehmer pereció nun accidente d'equitación mientres una estadía en [[Xerséi]] n'abril de 1863, polo que Mary Ann tuvo que criar a los sos fíos sola so un magro ingresu económicu. Por causa de la so situación financiera, unvió a la so fía Clara a vivir en [[Sussex Occidental]] cola so tía Margaret Miller, casada dende 1863 con un norteamericanu millonariu, Nathaniel Frary Miller. Ende conoció al so futuru home, Frederick Alvah Miller, un [[axente de bolsa]] d'[[Estaos Xuníos]] y fíu del so padrastru.<ref>Morgan (1984), páxs. 2-4</ref> Miembru de la clase alta norteamericana, había estáu aniciáu n'Europa pa estudiar en [[Suiza]]. Consideráu prestosu y atentu polos que lu conocíen, llueu desenvolvió una rellación amorosa con Clara y casáronse n'abril de 1878.<ref>Morgan (1984), páxs. 4-5</ref> El matrimoniu tuvo dos fíos amás de Agatha: Margaret «Madge» Frary Miller (1879-1950), nacida en Torquay, y Louis «Monty» Montant (1880-1929), nacíu en [[Nueva York]]. Poco dempués, Clara adquirió una villa en Torquay llamada «Ashfield», onde vivió cola so familia y tuvo a la so última fía, Agatha.<ref>Morgan (1984), páxs. 6-7</ref> [[Ficheru:Agatha Christie as a child No 1.jpg|thumb|left|190px|Agatha Christie na so niñez.]]Christie señaló que la so infancia fuera «bien feliz»<ref>Mallowan (1990), p. 3</ref> y había crecíu arrodiada de muyeres fuertes ya independientes.<ref>Morgan (1984), p. 14</ref> La so vida alternaba ente la so casa de [[Devonshire]] y les residencies de la so güela y tíes n'[[Conceyu de Ealing (Londres)|Ealing]], [[West End (Londres)|West End]] y delles partes del sur d'Europa, onde la so familia trescurría les vacaciones d'iviernu.<ref>Morgan (1984), páxs. 15/24</ref> Nominalmente cristiana, foi criada nun llar de creencies [[Esoterismu|esotériques]] y, al igual que los sos hermanos, creía que la so madre Clara yera una [[psíquica]] con [[Perceición extrasensorial|perceiciones extrasensoriales]].<ref>Morgan (1984), p. 13</ref> Los sos padres aportunaron en que la so fía recibiera una [[Educación nel llar|educación llariega]]<ref>''Fienda'', númberos 254-265, Editorial H. Alfaro, 1990</ref> y encargar d'enseña-y a lleer y escribir, y a realizar operaciones [[aritmética|aritmétiques]] básiques. Magar la so madre creía que los neños nun teníen d'aprender a lleer hasta la edá d'ocho años,<ref>{{cita web |url=http://www.suite101.net/content/agatha-christie-una vida-de-novela-a22577 |títulu=Agatha Christie, una vida de novela |fechaaccesu=20 de mayu de 2011 |apellíu=Moragues |nome=Beatriz |fecha=12 d'agostu de 2010 |obra= |editorial=Suite101.net |allugamientu=Arxentín }}</ref> Agatha aprendió a los cuatro. Tamién la instruyeron alrodiu de la música y aprendió a tocar el [[pianu]] y la [[mandolina]].<ref>Morgan (1984), páxs. 20-21</ref><ref name="Bio">{{cita web |url=http://www.sfu.ca/english/Gillies/Engl38301/christiebio.html |títulu=Brief Biography of Agatha Christie |fechaaccesu=20 de mayu de 2011 |obra= |editorial=Sfu.ca |ubicación=Canadá |idioma=inglés }}</ref> Foi una llectora voraz dende una edá temprana y ente los sos llibros preferíos topábense los infantiles escritos pola señora Molesworth, incluyendo ''The Adventures of Herr Baby'' (1881), ''Christmas Tree Land'' (1897) y ''The Magic Nuts'' (1898). Tamién lleó la obra d'[[Edith Nesbit]], especialmente títulos como ''The Story of the Treasure Seekers'' (1899), ''The Phoenix and the Carpet'' (1903) y ''The Railway Children'' (1906). Al crecer, pasó a lleer versos surrealistes d'[[Edward Lear]] y [[Lewis Carroll]].<ref>Morgan (1984), páxs. 18-19</ref> Magar pasó enforma tiempu coles sos mascotes, gran parte de la so infancia trescurrió en soledá y aisllada d'otros neños. Al rellacionase con un grupu de moces en Torquay, señaló que «unu de los meyores momentos de la mio esistencia» foi la so apaición con elles nuna producción operística xuvenil de [[Gilbert y Sullivan]], ''The Yeomen of the Guard'', na qu'interpretó al héroe, Fairfax.<ref>Morgan (1984), páxs. 23-27</ref> El so padre carecía de cutiu y sufrió una serie d'[[Ataque al corazón|ataques al corazón]] hasta que morrió en payares de 1901 a la edá de 55 años. La so muerte dexó a la familia afarada y con un futuru económicu inciertu. Agatha y la so madre siguieron viviendo xuntes na so casa de Torquay, ente que Madge treslladóse a Cheadle Hall col so nuevu home y Monty xunir al exércitu pa depués ser unviáu a [[Sudáfrica]] onde lluchó na [[Guerra de los Boers]]. Agatha declararía más tarde que la muerte del so padre, que se produció cuando ella tenía 11 años, marcó'l fin de la so infancia.<ref>Morgan (1984), páxs. 32-34</ref> En 1902, Agatha empezó a recibir una educación formal na Escuela de Neñes de la Señorita Guyer en Torquay pero atopó dificultaes p'afaese al réxime disciplinariu. En 1905 foi treslladada a la ciudá de [[París]], onde estudió en tres entidaes, Mademoiselle Cabernet, les Marroniers y la de la señorita Dryden.<ref>Morgan (1984), páxs. 22-23/37</ref> === Aspirante a la escritura y Primer Guerra Mundial === Al tornar a Inglaterra en 1910, afayó que la so madre taba enferma y dambes decidieron pasar tiempu xuntes na zona más templada d'[[El Cairu]], agospiándose mientres tres meses nel Gezirah Palace Hotel. Visitó monumentos exipcios antiguos como la [[Gran Pirámide de Giza]] pero nun amosó interés pola arqueoloxía y exiptoloxía que nos sos últimos años aportaron a un aspeutu relevante na so obra.<ref>Morgan (1984), páxs. 40–41.</ref> De regresu a Gran Bretaña, siguió coles sos actividaes sociales, la escritura y la realización de teatru p'aficionaos, inclusive ayudó mientres la producción de la obra ''The Blue Beard of Unhappiness'' con un grupu d'amigues. Dalgunes de les sos primeres obres fueron publicaes pero Christie decidió nun enfocase nesta xera como futuru profesional.<ref>Morgan (1984), páxs. 45–46.</ref> Mientres se recuperaba na cama d'una enfermedá, escribió'l so primer cuentu, ''The House of Beauty'', que consistió n'alredor de 6000 pallabres sobre'l mundu de «la llocura y los suaños». El biógrafu Janet Morgan comentó más tarde qu'a pesar de «desaciertos d'[[Estilística|estilu]]», la historia foi «convincente».<ref>Morgan (1984), páxs. 48–49.</ref> La mayoría de los sos siguientes rellatos, cuantimás ''The Call of Wings'' y ''The Little Lonely God'', ilustraron el so interés pol espiritismu y lo paranormal. Delles revistes refugaron toles sos primeres presentaciones anque dalgunes fueron reversionadas y publicaes más tarde de cutiu con nuevos títulos.<ref>Morgan (1984), páxs. 49–50.</ref> De siguío, Christie editó la so primer novela, ''Snow Upon the Desert'', n'El Cairu, basada nes sos recién esperiencies nesa ciudá. Sicasí, atopóse alteriada depués de que delles editoriales negar a publicar.<ref>Morgan (1984), páxs. 50–51.</ref> Clara suxuriólu que pidiera conseyu a un amigu de la familia, l'escritor Eden Philpotts, quien afaló a que siguiera cola so obra y unvió-y una introducción al so axente lliterariu, Hughes Massie. Sicasí, él tamién refugó ''Snow Upon the Desert'' y suxurió la preparación d'una segunda novela.<ref>Morgan (1984), páxs. 51–52.</ref> En busca d'un home en diversos eventos sociales, tuvo rellaciones infructuoses de curtia duración con cuatro homes separaos. Depués conoció a Archibald «Archie» Christie (1889-1962)<ref name="poirot">{{cita web |url=http://www.poirot.us/archie.php |títulu=Archie Christie |fechaaccesu=7 de mayu de 2014 |editorial=Hércules Poirot Central |idioma=inglés |cita=}}</ref> —aviador de la [[Royal Flying Corps]]— nun baille ufiertáu por lord y lady Clifford en Chudleigh, a 19 km de Torquay. Archie naciera na [[India]] como'l fíu d'un xuez del serviciu civil. Dambos namoráronse rápido y, al enterase de que sería destináu a Farnborough, Archie propúnxo-y matrimoniu y Agatha aceptó la propuesta.<ref>Morgan (1984), páxs. 54–63.</ref> En 1914, col españíu de la [[Primer Guerra Mundial]], el so home foi unviáu a Francia pa combatir a les fuercies alemanes.<ref name="poirot"/> Pela so parte, Agatha tamién collaboró mientres la guerra y xunióse a la Voluntary Aid Detachment (VAD),{{#tag:ref|La Voluntary Aid Detachment foi una organización voluntaria qu'ufiertó servicios d'enfermería, sobremanera nos hospitales, a lo llargo del Reinu Xuníu y otros países del Imperiu británicu. El so mayor desempeñu asocedió mientres la Primera y la Segunda Guerra Mundial.|group=nota}} onde atendió soldaos mancaos nel Hospital de Torquay. Nel so desempeñu como enfermera, oficiu a la que definió como «unu de los trabayos más gratificantes que cualesquier pueda tener»,<ref>«[http://www.geniodemujer.com/agatha.php Agatha Christie]» Xeniu de Muyer. Consultáu'l 7 de mayu de 2014.</ref> dedicó 3400 hores de trabayu non remunerado ente ochobre 1914 y avientu de 1916.<ref name="hours">«[http://www.thefamouspeople.com/profiles/agatha-christie-3264.php Agatha Christie]» Consultáu'l 7 de mayu de 2014</ref> Como dispensadora hospitalaria pa la [[Cruz Roxa]], llogró [[Llibra esterlina|£]]16 añales hasta'l final del so serviciu en setiembre de 1918.<ref name="hours"/> El so trabayu ende tuvo cierta influyencia na so obra yá que munchos de los asesinatos que rellató llevar a cabu con [[venenu|venenos]].<ref name="poirot"/> Finalmente Archie foi unviáu de regresu a Gran Bretaña en setiembre de 1918 como coronel nel Ministeriu del Aire y dambos instaláronse nun departamentu nel númberu 5 de Northwick Terrace en St. John Wood, al noroeste de Londres.<ref>Morgan (1984), páxs. 64–74.</ref> === Primeres noveles === Dempués de lleer ''[[La dama de blancu (Wilkie Collins)|La dama de blancu]]'' y ''[[La piedra llunar]]'' de [[Wilkie Collins]] según les primeres hestories de [[Sherlock Holmes]] d'[[Arthur Conan Doyle]], Christie convertir en siguidora de los rellatos detectivescos. Foi según en 1920 escribió la so primer novela policiaca, ''[[El misteriosu casu de Styles]]'', onde presentó al detective [[Hércules Poirot]] retratáu como un exoficial de la policía [[Bélxica|belga]] que s'abelugara en Gran Bretaña dempués de la invasión alemana en Bélxica, conocíu polos sos magníficos bigotes» y la so cabeza en forma de güevu. Christie foi influyida pa la creación del personaxe polos refuxaos belgues asitiaos en Torquay.<ref name="morgan">Morgan (1984) páxs. 75–79.</ref> La novela nun foi aceptada por seis empreses d'editoriales, ente elles Hodder and Stoughton y Methuen. Sicasí, John Lane en The Bodley Head analizó'l pidimientu mientres dellos meses y depués, ufiertar a publicar si Christie modificaba'l final. Depués d'aceptar el pidíu, robló un contratu que más tarde percibió como abusivu<ref>Morgan (1984) páxs. 79/81–82.</ref> y 2000 copies fueron vendíes.<ref name="lifepoirot">{{cita web |url=http://www.poirot.us/life.php |títulu=Agatha's Life |fechaaccesu=7 de mayu de 2014 |editorial=Hércules Poirot Central |allugamientu= |idioma=inglés |cita=}}</ref> Según ''[[The Times Literary Supplement]]'', «l'únicu defectu qu'esta historia tien ye que ye cuasi demasiáu atélite... Dizse que ye'l primer llibru de l'autora y... una historia de detectives na que'l llector nun sería capaz d'alcontrar al criminal».<ref>''The Times Literary Supplement'', 3 de febreru de 1921, p. 78.</ref> Pela so parte, dio a lluz a la so fía Rosalind en Ashfield n'agostu de 1919, onde la pareya pasaba gran parte del so tiempu.<ref name="morgan"/> Archie salió de la [[Fuercia Aérea Británica|Fuercia Aérea]] escontra'l final de la guerra y empezó a trabayar nel sistema financieru de [[Londres]] con un salariu relativamente baxu.<ref>Morgan (1984) páxs. 80-81.</ref> La segunda novela de Christie, ''[[El misteriosu señor Brown]]'' (1922), publicada por The Bodley Head, cuntó con una nueva pareya de detectives, [[Tommy y Tuppence Beresford]]. Una tercer novela, ''[[Asesinatu nel campu de golf]]'' (1923), tuvo nuevamente a Poirot como protagonista al igual que los cuentos encargaos por Bruce Ingram, direutor de la revista ''Sketch''.<ref>Morgan (1984) p. 83.</ref> ''The Times Literary Supplement'' comparó los métodos de detección de Poirot colos de Sherlock Holmes y concluyó favorablemente que'l llibru «ufierta al llector un misteriu apasionante de tipu pocu común».<ref>''The Times Literary Supplement'', 7 de xunu de 1923, p. 389.</ref> Pela so parte, ''The New York Times Book Review'' señaló que «equí hai una bien bona historia de detectives que puede ser cálidamente encamentada a los que-yos gusta esi tipu de ficción».<ref>''The New York Times Book Review'', 25 de marzu de 1923, p. 14.</ref> Col fin de percorrer el mundu pa promocionar la Exhibición del Imperiu Británicu, la pareya dexó a la so fía Rosalind cola madre y la hermana de Agatha pa depués viaxar per [[Sudáfrica]], [[Australia]], [[Nueva Zelanda]] y [[Ḥawai]].<ref>Morgan (1984) páxs. 86-103.</ref><ref>{{cita web |url=http://www.guardian.co.uk/books/2011/jul/29/agatha-christie-hercule-poirot-surfing-secret?CMP=twt_fd |títulu=Agatha Christie's surfing secret revealed |fechaaccesu=12 d'avientu de 2011 |apellíu=Jones |nome=Sam |enllaceautor= |fecha=29 de xunetu de 2011 |revista= The Guardian |idioma=inglés}}</ref> En [[Waikiki]] convertir en dalgunos de los primeros británicos en prauticar el [[surf]]eo.<ref>{{cita web |url=http://www.telegraph.co.uk/culture/books/8670354/Agatha-Christie-one-of-Britains-first-stand-up-surfers.html |títulu=Agatha Christie 'one of Britain's first stand-up surfers' |editorial=The Daily Telegraph |fecha=29 de xunetu de 2011 |fechaaccesu=6 de mayu de 2014|idioma=inglés}}</ref> === Desapaición === A finales de 1926, Archie reveló que taba namoráu d'otra muyer, Nancy Neele,<ref>{{cita web |url=http://eleconomista.com.mx/entretenimiento/2011/01/12/misterio-escritora-sumida |títulu=El misteriu de la escritora sumida |fechaaccesu=20 de mayu de 2011 |apellíu=Kühne |nome=Cecilia |fecha=12 de xineru de 2011 |obra= |editorial=L'economista |allugamientu=Méxicu }}</ref> y solicitó el divorciu. El 3 d'avientu de 1926, Christie y Archibald caltuvieron un discutiniu y él abandonó la so residencia «Styles» de [[Berkshire]] pa pasar la fin de selmana col so amante en [[Surrey]]. Esa mesma nueche, alredor de les 21.45 [[GMT]], Christie sumió depués de dexa-y una carta a la so secretaria onde informaba que taría en [[Yorkshire]]. El so coche, un Morris Cowley, foi atopáu más tarde en Newlands Corner al llau d'un llagu cerca de [[Guildford]] xuntu con un permisu de conducir caducáu y ropa.<ref name=USbio>{{cita web |títulu=Agatha's Disappearance |url=http://www.poirot.us/disappear.php|fechaaccesu=6 de mayu de 2014 |idioma=inglés}}</ref> El fechu provocó gran conmoción ente los sos siguidores y atraxo l'atención de la prensa pública. El ministru del Interior, William Joynson-Hicks, primió a la policía y un periódicu ufiertó 100 llibres como compensa.<ref name=Fugue/> Más de mil axentes de policía, 15&nbsp;000 voluntarios y dellos aviones restellaron ya investigaron la zona rural. Inclusive, ''sir'' Arthur Conan Doyle dio-y unu de los guantes de Christie a un [[médium]] por que llograra percibila<ref name=Fugue/> y [[Dorothy L. Sayers]] visitó la casa de Surrey, que darréu se convirtió nel escenariu del so llibru ''Unnatural Death''.<ref name=Fugue>{{cita web |títulu=Christie's most famous mystery solved at last|url=http://www.guardian.co.uk/uk/2006/oct/15/books.booksnews|fechaaccesu=6 de mayu de 2014 | ubicación=Londres|editorial=The Guardian|nome=Vanessa|apellíu=Thorpe|fecha=15 d'ochobre de 2006|idioma=inglés}}</ref> [[Ficheru:Christie at Hydro.jpg|thumb|left|260px|Artículu periodísticu anunciando l'apaición de Christie.]] La desapaición de Christie apaeció na primera plana de ''[[The New York Times]]'' y a pesar de la intensa busca, nun foi topada hasta once díes dempués.<ref>{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1344536-el misteriu-de-agatha-christie |títulu=El misteriu de Agatha Christie |fechaaccesu=20 de mayu de 2011 |apellíu=Hopenhayn |nome=Silvia |fecha=26 de xineru de 2011 |obra= |editorial=diariu ''La Nación'' |allugamientu=Arxentín }}</ref><ref>{{cita publicación |títulu=Mrs. Christie found in a Yorkshire spa |añu=1926 |publicación= ''[[The New York Times]]'' |volume= |númberu= |url=http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F60C17FE3C591B7A93C7A81789D95F428285F9&scp=4&sq=Agatha%20Christie%20Disappearance&st=cse |idioma=inglés}}</ref> El 14 d'avientu de 1926 foi identificada como una güéspede del Swan Hydropathic Hotel en [[Harrogate]],<ref>''Güei'', númberos 911-927, Araucaria Ltda., 1995</ref> onde apaeció rexistrada como Teresa Neele (l'apellíu de l'amante del so home), de [[Ciudá del Cabu]]. La escritora nun sabía por qué taba ende y tampoco foi capaz de reconocer al so home cuando esti llegó al so alcuentru, polo que tuvo de recibir un tratamientu psiquiátricu en [[Harley Street]].<ref name="christieweb"/> Christie nunca dio esplicaciones con al respective de la so desapaición.<ref name=Fugue/> Anque dos médicos diagnosticáron-y entós [[fuga psicogénica]],<ref>{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/381409.html |títulu=Espliquen misteriosa desapaición de Agatha Christie |fechaaccesu=20 de mayu de 2011 |fecha=15 d'ochobre de 2006 |obra= |editorial=L'Universal |allugamientu=Méxicu}}</ref> la opinión tocantes a les razones de la so desapaición sigue estremada.<ref name=Fugue/> Una de les versiones indica que sufriría una [[crisis nerviosa]] causada pola so propensión a la [[depresión]] agravada pola muerte de la so madre a primeros d'añu y l'infidelidá del so home.<ref>{{cita web |url=https://www.abc.es/20110515/comunidá-canaries/abcp-depresion-agatha-christie-20110515.html |títulu=La depresión de Agatha Christie |fechaaccesu=21 d'avientu de 2011|apellíu=Martín |nome=Roberto Merín |enllaceautor= |fecha=15 de mayu de 2011 |editorial=ABC |ubicación=España |idioma= |cita= }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.guardian.co.uk/uk/2006/oct/15/books.booksnews |títulu=Christie's most famous mystery solved at last |fechaaccesu=21 d'avientu de 2011 |apellíu=Thorpe |nome=Vanessa |fecha=15 d'ochobre de 2006 |revista= The Guardian |idioma=inglés }}</ref> La reaición pública foi principalmente negativa una y bones munchos creyeron qu'asonsañara la so desapaición como trucu publicitariu o pa face-y creer a la policía que'l so maríu haber matáu.<ref>{{cita web |url=http://www.straightdope.com/columns/read/361/why-did-mystery-writer-agatha-christie-mysteriously-disappear |títulu=Why did mystery writer Agatha Christie mysteriously disappear? |fechaaccesu=20 de mayu de 2011 |apellíu=Adams |nome=Cecil |fecha=4 de febreru de 1982 |obra= |revista= The Chicago Reader |idioma=inglés }}</ref><ref>Christie (1979), p. 360</ref> L'autor [[Jared Cage]] entrevistó a múltiples testigos y familiares de la escritora pal so llibru biográficu, ''Agatha Christie y los 11 díes perdida'',<ref name=Cade>{{cita web |títulu=Jared Cade website|url=http://www.jaredcade.co.uk/ |editorial=Sitiu web oficial de Jared Cage |fechaaccesu=7 de mayu de 2014|idioma=inglés}}</ref> y una gran cantidá suxurió que la escritora llevó a cabu la so desapaición intencionalmente p'avergoñar a Archibald ensin imaxinar la notoriedá pública que tomaría los fechu. La película de [[Michael Apted]] de 1979, ''[[Agatha (película)|Agatha]]'', protagonizada por [[Vanessa Redgrave]], [[Dustin Hoffman]] y [[Timothy Dalton]], recreó a una Christie planiando'l so suicidiu pa culpar a l'amante del so home por asesinatu». Depués, un periodista estauxunidense, interpretáu por Hoffman, siguir de cerca y detien el so plan.<ref>«[https://www.imdb.com/title/tt0078736/ Ficha de ''Agatha'' en IMDb]» Consultáu'l 7 de mayu de 2014.</ref> Los Christie divorciar en 1928, Archie casóse al poco tiempu con Nancy Neele y Agatha recibió la custodia de la so fía Rosalind. Mientres el so matrimoniu, publicó seis noveles, una coleición d'hestories curties y una serie de cuentos en revistes. Madre y fía treslladóse a les [[Islles Canaries]],<ref>{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2007/11/24/cultura/1195943027.html |títulu=Recordando a Agatha Christie en Tenerife |fechaaccesu=10 de payares de 2011 |fecha=26 de payares de 2007 |obra= |editorial= |ubicación=España }}</ref> onde terminó de redactar ''[[El misteriu del tren azul]]''. A finales de 1928 Agatha escribió la so primer novela sol seudónimu de Mary Westmacott, ''El pan del xigante'', que nun pertenez al xéneru de detectives sinón que ye una obra ficcional sobre un compositor obligáu a trabayar por razones financieres.<ref name="christieweb">{{cita web |url=http://www.agathachristie.com/about-christie/christies-life/a-difficult-time/ |títulu=A Difficult Time |fechaaccesu=7 de mayu de 2014 |editorial=Sitiu web oficial de Agatha Christie |idioma=inglés |cita=}}</ref> === Ésitu inicial y segundu matrimoniu === El so primera gran ésitu llegó cola publicación de ''[[L'asesinatu de Roger Ackroyd]]'' en 1926. La novela, de la cual comercializáronse 5000 copies mientres la primer emisión, recibió munches opiniones y xeneró un discutiniu pola forma en que camuda les regles tradicionales de la novela policiaca.<ref name="lifepoirot"/> L'autora sirvir del rellatu en primer persona pa despintar y coles mesmes revelar la identidá del asesín. Na novela, el médicu rural Sheppard non yá representa'l papel d'ayudante del detective belga Hércules Poirot sinón que ye'l responsable del asesinatu.<ref name="biovidas"/> La necesidá de formular determinaos pasaxes del informe d'una manera tan ambigua atraía a Christie.<ref name="lifepoirot"/> En 1928, la publicación de ''[[El misteriu de Sittaford]]'' produció una notable cantidá de crítiques. El ''Times Literaty Supplement'' tuvo una postura positiva y señaló, na so edición del 3 de mayu de 1928, que «el llector nun se va sentir decepcionáu cuando'l distinguíu belga, por motivos psicolóxicos, negar a abarruntar del home deteníu y actúe por suxerencia d'una rapaza fea que costantemente se burlla de la so madre absurda, constrúi deducciones cuasi dende l'aire, sofitar con una amplia variedá d'evidencia negativa [...]».<ref>''The Times Literary Supplement'', 3 de mayu de 1928 (p. 337)</ref> Robert Barnard dixo que ye «la historia que menos-y gusta a Christie, pola cual ella lluchó col enantes y dempués de la desapaición. El contestu internacional fai una llectura variada bona pero hai [...] delles influyencies nocives de los ''[[Suspense|thrillers]]''».<ref>Barnard (1990), p. 200</ref> La trama de ''[[El misteriu de Sittaford]]'' indica que Emily Trefusis lleva a cabu una serie d'investigaciones depués del sorpresivu asesinatu del arrendante Joseph Trevelyan mientres dalgunes de les sos inquilines comunicar colos espíritos.<ref>«[http://www.lecturalia.com/llibro/3881/el misteriu-de-sittaford El misteriu de Sittaford]» Lecturalia.com. Consultáu'l 20 de mayu de 2011.</ref> Persuadida mientres una cena, Christie partió escontra [[Bagdag]] y d'ende viaxó a la zona arqueolóxica d'[[Ur]], onde forxó una amistá colos dirixentes d'una escavación, Leonard y Katharine Wooley. Convidada de nuevu al añu siguiente, conoció al arqueólogu [[Max Mallowan]] (1904-1978), a quien definió como un home delgáu, morenu, nuevu y bien sele».<ref name="max">{{cita web |url=http://www.poirot.us/max.php |títulu=Max Mallowan |fechaaccesu=9 de mayu de 2014 |editorial=Hércules Poirot Central |idioma=inglés |cita=}}</ref> Tres un curtiu novialgu, contraxeron matrimoniu en setiembre de 1930 na [[islla de Skye]]<ref name="mallowan">{{cita web |url=http://www.agathachristie.com/about-christie/christies-life/a-new-start/ |títulu=A New Star |fechaaccesu=8 de mayu de 2014 |editorial=Sitiu web oficial de Agatha Christie |ubicación= |idioma=inglés |cita=}}</ref> realizaron la so lluna de miel alredor d'[[Italia]], [[Yugoslavia]] y [[Grecia]].<ref name="max"/> El so matrimoniu, a diferencia del anterior, foi granible y perduró hasta la muerte de la escritora en 1976.<ref name="Lanación">{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=874807 |títulu=Agatha Christie: los asesinatos o'l sal de la vida |fechaaccesu=20 de mayu de 2011 |apellíu=De Santis |nome=Pablo |fecha=14 de xineru de 2007 |obra= |editorial=diariu ''La Nación'' |allugamientu=Arxentín }}</ref> Dambos solíen pasar los branos en Ashfield con Rosalind, la Navidá cola familia del hermanu de Mallowan en Abney Hall, los finales de seronda trabayando n'escavaciones arqueolóxiques —principalmente en [[Siria]] ya [[Iraq]]— y el restu del añu en Londres y na so casa de campu en [[Wallingford]], [[Oxfordshire]].<ref name="mallowan"/> [[Ficheru:Greenway - the holiday home of Agatha Christie - geograph.org.uk - 1447267.jpg|thumb|right|200px|La so residencia de [[Greenway]].]]Christie utilizó con frecuencia escenes nes sos hestories que taben familiarizaes con ella. Los sos viaxes con Mallowan tuvieron una importante inflúi sobre delles de les sos noveles ambientadas nel [[Oriente Mediu]]. Depués d'una estadía en [[Turquía]] y [[Bagdag]], el so personaxe Miss Marple adquirió protagonismu na so novela ''[[Muerte na vicaría]]'', representada nel Teatru de la Embaxada en [[West End (Londres)|West End]], [[Londres]].<ref name="Bio"/> Otres obres (como ''[[Diez negrinos]]'') trescurren alredor Torquay, onde se crió. La so novela de 1934, ''[[Asesinatu nel Orient Express (novela)|Asesinatu nel Orient Express]]'', foi escrita na Pera Palace Hotel d'[[Istambul]], edificiu que caltién intacta el cuartu na que permaneció Christie como una reconocencia a l'autora.<ref>«[http://virtualglobetrotting.com/map/51232/ Agatha Christie's Hotel Pera Palace]» 5 de xunu de 2008, virtualglobetrotting.com. Consultáu'l 20 de mayu de 2011.</ref> La so propiedá en Greenway, [[Devon]], adquirida pola pareya como residencia de veranéu en 1938, topar anguaño so cuidu del [[National Trust]].<ref>{{cita web |url=http://www.nationaltrust.org.uk/main/w-vh/w-visits/w-findaplace/w-greenway/w-greenway-history.htm |títulu=History |fechaaccesu=20 de mayu de 2011 |obra= |editorial=Sitiu web oficial de National Trust |ubicación=Reinu Xuníu |idioma=inglés }}</ref> Christie visitaba de cutiu la residencia del so cuñáu James Watts en Abney Hall,<ref>{{cita web |url=http://www.stockport.gov.uk/services/leisureculture/parksandrecreation/parks/abneyhallpark/ |títulu=Abney Hall Park |fechaaccesu=20 de mayu de 2011 |obra= |editorial=Stockport |ubicación=Reinu Xuníu |idioma=inglés }}</ref> que significó una gran influyencia pa la escritora a tal puntu que se basó nesi llugar pa iguar siquier dos producciones lliteraries, ''[[Pudding de Navidá]]'' pa la coleición de cuentos del mesmu nome y la novela ''[[Dempués del funeral]]''.<ref>Wagstaff (2004), p. 14</ref> === Segunda Guerra Mundial === Mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], mientres el so maríu consiguió un trabayu n'El Cairu, Christie desempeñar na farmacia del [[University College de Londres]], onde adquirió más conocencies sobre los venenos sumaos a los qu'arrexuntara mientres el so trabayu nel dispensariu. Los sos estudios sobre químicos de cutiu viéronse reflexaos nes sos hestories publicaes nos años de posguerra. Por casu, el xefe farmacéuticu Harold Davis, darréu treslladáu al Ministeriu de Salú del Reinu Xuníu, informó-y sobre l'usu del [[taliu]] como venenu<ref>Gerald (1993), p. 240</ref> y en ''[[El misteriu de Pale Horse]]'', publicáu en 1961, Christie sirvir d'eso pal métodu d'execución de les víctimes al qu'amestó nicios como la cayida del pelo. La so descripción de la intoxicación con taliu foi tan precisa que curiosamente ayudó a resolver un casu médicu que resultó esconcertante pa los especialistes.<ref>{{cita web | url = http://www.pharmj.com/pdf/comment/pj_20061125_onlooker.pdf | títulu = Thallium poisoning in fact and fiction |fechaaccesu=8 de mayu de 2014 | editorial = Pharm J | fecha = 25 de payares de 2006 | formatu = [[PDF]] |idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.independent.co.uk/news/science/the-poison-prescribed-by-agatha-christie-thanks-to-the-mystery-writer-the-deadly-properties-of-thallium-sulphate-have-become-common-knowledge-corrected-1534450.html |títulu=The poison prescribed by Agatha Christie: Thanks to the mystery writer, the deadly properties of thallium sulphate have become common knowledge (CORRECTED) |fechaaccesu=8 de mayu de 2014 |apellíu=Emsley |nome=John |fecha=20 de xunetu de 1992 |editorial=The Independent |ubicación=Reinu Xuníu |idioma=inglés |cita=}}</ref> Alredor de 1941-1942, l'axencia d'intelixencia británica [[MI5]] investigó a Agatha Christie depués d'afayar que ''[[El misteriu de Sans Souci]]'' rellataba una historia basada na cacería de dos de los principales axentes d'espionaxe secretos d'[[Adolf Hitler]] en Gran Bretaña.<ref name="Richard Norton-Taylor">{{cita publicación |títulu= Agatha Christie was investigated by EL MIO5 over Bletchley Park mystery |autor= Richard Norton-Taylor |url=http://www.guardian.co.uk/books/2013/feb/04/agatha-christie-el mio5-bletchley |publicación=[[The Guardian]] |fecha= 4 de febreru de 2013 |fechaaccesu=6 de mayu de 2014 |ubicación=Londres |idioma=inglés}}</ref> Unu de los sos personaxes, Major Bletchley, ye presentáu como un exoficial del [[Exércitu Indiu Británicu|Exércitu Indiu]] qu'afirma conocer los secretos de los esfuercios de guerra de Gran Bretaña. Les medranes de l'axencia MI5 de que Christie supiera de los planes de Hitler fueron tan grandes que decidieron investigar los sos contactos, especialmente al [[criptógrafo]] Dilly Knox por cuenta del barruntu de que les conocencies de la escritora sobre l'asuntu proveníen d'él. Los rumores estenáronse cuando Christie confesólu a Knox que Major Bletchley yera a cencielles el nome de «unu de los mios personaxes menos adorables».<ref name="Richard Norton-Taylor"/> Poco dempués, quedó sosprendida al notar que la publicación del llibru n'[[Estaos Xuníos]] retrasar hasta qu'esti país xunir a los aliaos nel conflictu bélicu.<ref name="war">{{cita web |url=http://www.agathachristie.com/about-christie/christies-life/the-war-years/ |títulu=The War Years |fechaaccesu=7 de mayu de 2014 |editorial=Sitiu web oficial de Agatha Christie |idioma=inglés |cita=}}</ref> El periodu de guerra foi'l momentu de mayor prestíu de la carrera de Christie. Dalgunes de les sos obres más destacaes mientres esa dómina fueron ''[[Cinco cerditos]]'', ''[[Diez negrinos]]'', ''[[El casu de los anónimos]]'', ''[[Un cadabre na biblioteca]]'' y ''[[Maldá sol sol]]''.<ref name="war"/> ''Diez negrinos'' ye la novela de misteriu más vendida de la historia y ye consideráu unu de [[Llibros_más_vendíos#Más de cien millones de copies|los llibros más vendíos]] de tolos tiempos.<ref>{{cita web |url=http://noticias.es.msn.com/nacional/los-10-llibros-m%C3%A1s-vendíos-de-la historia-2?page=6 |títulu=Los 10 llibros más vendíos de la historia |fechaaccesu=20 d'agostu de 2012 |fecha=13 d'abril de 2012 |editorial=MSDN Noticies |idioma=español}}</ref><ref name="bestsell">{{cita web |url=http://entertainment.howstuffworks.com/21-best-selling-books-of-all-time.htm|títulu=21 Best-Selling Books of All Time|fechaaccesu=25 de marzu de 2009|apellíu=Davies|nome=Helen|coautores=Marjorie Dorfman, Mary Fons, Deborah Hawkins, Martin Hintz, Linnea Lundgren, David Priess, Julia Clark Robinson, Paul Seaburn, Heidi Stevens, and Steve Theunissen|fecha=14 de setiembre de 2007|editorial=Editors of Publications International, Ltd.|urlarchivu=http://web.archive.org/web/20090407002704/http://entertainment.howstuffworks.com/21-best-selling-books-of-all-time.htm|fechaarchivu=7 d'abril de 2009}}</ref> === Continuación de la so carrera lliteraria === En 1945, depués del regresu de Mallowan de la guerra, Christie diose cuenta de les consecuencies fiscales d'escribir tantu.<ref name="autumn"/> Pa empiezos de la década de 1950, menguó'l so ritmu de vida y escribió con menor avezamientu. A finales de 1946, l'usu del so seudónimu Mary Westmacott foi seriamente cuestionáu por un revisor de ''[[Llueñe de ti esta primavera]]'', lo que xeneró la decepción de l'autora, qu'esfrutara de la llibertá d'escribir ensin la presión de ser Agatha Christie.<ref name="autumn">{{cita web |url=http://www.agathachristie.com/about-christie/christies-life/autumn/ |títulu=Autumn |fechaaccesu=9 de mayu de 2014 |editorial=Sitiu web oficial de Agatha Christie |ubicación= |idioma=inglés |cita=}}</ref> A lo llargo de los años de 1940 y 1950, dedicó gran parte del so tiempu a producciones teatrales, lo qu'amenorgó la cantidá de llibros publicaos a partir d'esi momentu.<ref name="autumn"/> El so mayor ésitu teatral, ''[[La ratonera]]'' (1952), en 1982 cumplió trenta años de representaciones nel Teatru St. Martin de West End y algamó 12483 escenificaciones. Pa esi entós, la obra fuera vista solamente en Londres por más de cinco millones de persones, lo que supunxo la venta de 252 tonelaes de programes. Sicasí, tamién foi presentada nuna notable cantidá de ciudaes britániques y 41 países.<ref>Gómez García (1998), p. 237</ref> En 1955 fundóse Agatha Christie Limited col fin de caltener los derechos de la mayoría de les sos publicaciones.<ref>Macaskill (2009), p. 130.</ref> La organización recibió variaes crítiques yá que surdieron duldes con al respective del so propósitu y la conveniencia de qu'una autora precisara una empresa pa curiar los sos intereses comerciales. En 1968, Booker Books, una subsidiaria del conglomeráu agroindustrial Booker-McConnell, adquirió'l 51&nbsp;% de les aiciones<ref>«[http://www.poirot.us/facts.php Facts and Trivia on Agatha Christie]» poirot.us. Consultáu'l 21 d'avientu de 2011.</ref> anque más tarde la empresa aumentó'l porcentaxe al 64&nbsp;%. En 1998, Brooker vendió les sos aiciones a Chorion, una empresa que la so cartera inclúi les propiedaes lliteraries d'[[Enid Blyton]] y [[Dennis Wheatley]].<ref>{{cita web | url = http://www.chorion.co.uk/ | títulu = Chorion | editorial = Chorion | fechaaccesu = 21 d'avientu de 2011 | idioma = inglés}}</ref> Pa honrar les sos variaes obres lliteraries, recibió'l primera Grand Master Award concedíu pola Asociación d'Escritores de Misteriu y foi nomada [[Orde del Imperiu Británicu|Comendadora de la Orde del Imperiu Británicu]] en 1956, un añu enantes de convertise en presidenta del Detection Club.<ref name="Last">«[http://web.archive.org/web/http://www.illiterarty.com/authors/biography-agatha-christie Biography: Agatha Christie]» Illiterarty.com. Consultáu'l 20 de mayu de 2011.</ref> En 1961 recibió'l doctoráu honorariu de la [[Universidá de Exeter]] y en 1971, la reina [[Sabela II del Reinu Xuníu|Sabela II]] promover a Dama Comendadora,<ref>«[http://www.callegranvia.com/bios/index.php?bio=agatha-christie Agatha Christie (1890-1976)]» Callegranvia.com. Consultáu'l 20 de mayu de 2011.</ref> tres años dempués de que'l so home fuera nomáu [[Orde del Imperiu Británicu|Comendador de la Orde del Imperiu Británicu]] pol so trabayu arqueolóxicu. Dende 1968, depués de que'l so home recibiera'l títulu, la escritora podía ser llamada lady Agatha Mallowan o a cencielles lady Mallowan. === Muerte === [[Ficheru:Agatha christie's grave.jpg|thumb|right|200px|Balta de Agatha Christie.]] Dende 1971 a 1974, la salú de Christie deterioróse considerablemente anque siguió trabayando. La so última apaición pública asocedió en 1974 cuando asistió al estrenu de la versión cinematográfica de ''Asesinatu nel Orient Express'' protagonizada por [[Albert Finney]].<ref name="autumn"/> La última historia con Poirot, ''[[Telón (novela)|Telón]]'', escrita nos años de 1940, foi publicada n'avientu de 1975, ente que l'últimu llibru con Miss Marple, ''[[Un crime dormíu]]'', foi llanzáu n'ochobre de 1976 anque tamién foi redactáu mientres la Segunda Guerra Mundial.<ref name="lifepoirot"/> En xineru de 1976 sufrió un severu estáu gripal y,<ref name="Lanación"/> ante'l debilitamientu del so estáu físicu, dio los derechos d'autor de ''La ratonera'' al so nietu.<ref name="Last"/> Dellos investigadores canadienses manifestaron depués d'estudios la so opinión de que Christie pudo carecer [[mal d'Alzheimer]] o [[llocura senil]] nos sos últimos años.<ref>{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2009/04/03/cultura/1238777735.html |títulu=Un estudiu afirma qu'Agatha Christie sufría Alzheimer |fechaaccesu=20 de mayu de 2011 |fecha=3 d'abril de 2009 |obra= |editorial=diariu ''El Mundo'' |ubicación=España }}</ref> Finó de causes naturales el 12 de xineru de 1976 a los 85 años na so residencia Winterbrook House de [[Wallingford]], [[Oxfordshire]].<ref>{{cita web |url=https://www.lavanguardia.com/hemeroteca/20110112/54100288037/muere-agatha-christie-reina-de-la intriga.html |títulu=Muerre Agatha Christie, reina de la intriga |fechaaccesu=20 de mayu de 2011 |apellíu=Ferro |nome=Lorena |fecha=12 de xineru de 2011 |obra= |editorial=diariu ''La Vanguardia'' |ubicación=España }}</ref> Los sos restos fueron soterraos nel campusantu de Santa María en [[Cholsey]].<ref name="autumn"/> El so maríu Max Mallowan, depués d'enviudar, casóse col so colega Barbara Hastings Parker y finó apenes dos años dempués, en 1978.<ref name="max"/> La única fía de Christie, Rosalind Margaret Hicks, morrió'l 28 d'ochobre de 2004 a la mesma edá y de les mesmes causes que la so madre.<ref>{{cita web |url=http://web.archive.org/web/http://rosalind-hicks.memory-of.com/About.aspx |títulu=Rosalind Hicks (1919-2004) |fechaaccesu=20 de mayu de 2011 |obra= |editorial=Memory of.com |idioma=inglés }}</ref> El so nietu, Mathew Prichard, nacíu en 1943, heredó los derechos de delles obres de la so güela y anguaño ye presidente de Agatha Christie Limited.<ref>Morató (2006), p. 414</ref> == Producción lliteraria == [[Ficheru:Hotel Pera Palace - Istanbul.jpg|thumb|right|200px|La so habitación nel Hotel Pera Palace, onde redactó ''[[Asesinatu nel Orient Express (novela)|Asesinatu nel Orient Express]]''.]]Christie publicó 66 noveles policiaques amás d'obres de teatru, seis noveles romántiques, hestories curties, dos autobiografíes, dos llibros de poesía y un llibru infantil.{{#tag:ref|Christie llegó a publicar un llibru pa neños, de base relixosa, tituláu ''Star Over Bethlehem'' (''Estrella sobre Belén'' n'español). Max Mallowan calificó a esti volume como una de les sos «obres más encantadores y orixinales» y Christie confesó que foi una esperiencia bastante risondera». Esti llibru contién seis cuentos y cinco poemes acompañaos por dibuxos. Trés de les hestories afitar en tiempos contemporáneos ente que los otros trés traten sobre'l pastores, los viaxes de [[María (madre de Xesús)|María]] y [[Xosé (padre de Xesús)|Xosé]], la visita de los [[Reis Magos]] ya inclusive cunta con una historia sobre l'alcuentru de [[Cristu resucitáu]] con [[Xuan l'Apóstol]].<ref>{{cita web |url=http://www.poirot.us/nonfict.php |títulu=Nonfiction work |fechaaccesu=19 de mayu de 2014 |editorial=Hércules Poirot Central |idioma=inglés |cita=}}</ref>|group=nota}} La so obra de teatru ''[[La ratonera]]'' ye l'espectáculu de más llarga duración nel mundu. Estrenar en 1952 y foi representada frecuentemente nel Teatru St. Martin de [[West End (Londres)|West End]]. Otra de les sos obres, ''[[Witness for the Prosecution (obra de teatru)|Witness for the Prosecution]]'', tuvo ésitu anque nun foi tan popular como ''La ratonera''. Per otru llau, Christie escribió dos autobiografíes —publicaes depués de la so muerte—, una que resume la so vida profesional y privao hasta 1965, y otra que rellata les sos esperiencies en Mediu Oriente xunto al so maríu.<ref name="genres">{{cita web |url=http://www.poirot.us/genres.php |títulu=Other Genres |fechaaccesu=11 de mayu de 2014 |editorial=Hércules Poirot Central |idioma=inglés |cita=}}</ref> Una de les sos facetes menos conocíes foi la poesía, xéneru al que se dedicó nos sos años d'adolescencia y mientres la [[Primer Guerra Mundial]]. La so primer coleición de poemes y balaes, ''El camín de los suaños'', publicada en 1924, ye significativa pa los sos siguidores yá que contién el personaxe d'[[Arlequín]] y otros de la [[Comedia del arte|Comedia del arte italiano]]. Una segunda coleición de poesía foi publicada en 1973 so dos seiciones, una con versos de 1924 y otra con 27 composiciones centraes en llugares que Christie visitara, la señardá pola infancia, l'arte y la guapura.<ref name="genres"/> Tamién publicó seis noveles romántiques sol seudónimu de Mary Westmacott, la primera en 1930 y la postrera en 1956. Utilizó esi apellativu por cuenta del so calter introvertíu y la so dificultá pa espresar emociones y sentimientos. Les dos primeres obres d'esti xéneru tuvieron tonu autobiográficu.<ref name="genres"/> === Influencies === Dende pequeña, Christie convertir en llectora de [[Walter Scott]], [[John Milton]], [[Alexandre Dumas]], [[Jane Austen]] y [[Arthur Conan Doyle]],<ref name="modus"/> alegando paralelamente que sería eficaz pa escaecer los horrores de la guerra».<ref>Alonso-Cortés (1981), p. 45</ref> Magar Christie prefería a Dickens,<ref name="modus"/> taba convencida de que sería capaz d'escribir hestories como les de Doyle. Agatha y la so hermana Madge lleíen los rellatos detectivescos dende la edá d'ocho años.<ref name="modus"/> Sicasí, yera consciente de que tenía de crear un personaxe como [[Sherlock Holmes]], lo cual traxo a la confección del so propiu personaxe, el detective [[Hércules Poirot]]. Les influyencies de Doyle en Christie presentar na primer novela de la escritora, ''[[El misteriosu casu de Styles]]'',<ref>Alonso-Cortés (1981), p. 69</ref> onde pueden apreciase delles semeyances ente Holmes y Poirot. A pesar de que Conan Doyle foi l'autor más influyente na so obra, tamién lo fueron en menor midida [[Edgar Allan Poe]], [[Anna Katherine Green]] y [[G. K. Chesterton]]. Nuna oportunidá, Agatha comentó-y a los so hermana Madge que se consideraba capaz d'escribir una historia de detectives, a lo que Madge respondió que nun podría faelo. Depués de lleer ''[[El misteriu del cuartu mariellu]]'' de [[Gastón Leroux]], según confesó na so autobiografía, viose «disparada pola determinación» a escribir una historia detectivesca y foi según realizó la so primer producción lliteraria d'esi xéneru.<ref name="modus"/> Christie reconoció'l fechu de que los escritores novatos nun pueden abstenese de copiar l'estilu d'escritura d'otru escritor al cual almiren nesi momentu y señaló que l'adopción del estilu d'otru autor trai siempres a un resultáu final negativu a cencielles pola falta d'orixinalidá. Según Christie, la influyencia por almiración mengua col tiempu y almitió la importancia de que los escritores tengan un estilu d'escritura propio.<ref name="modus">{{cita web |url=http://www.poirot.us/modus.php |títulu=Modus Operandi |fechaaccesu=11 de mayu de 2014 |editorial=Hércules Poirot Central |idioma=inglés |cita=}}</ref> {{cita|Unu sabe que nun puede escribir igual que'l so autores favoritos... Aprendí que yo soi yo, que puedo faer les coses ... puedo facer a mi mesma.|Agatha Christie<ref name="modus"/>}} === Argumentu y trama === Los primeros pasos de Christie na escritura fueron realmente difíciles y de cutiu pensaba que les sos idees nun yeren bones. Nuna oportunidá, llegó a comentar que «nun hai dolor como este. Tu estes nuna habitación, mordiendo llapiceros, mirando una máquina d'escribir, caminando alredor o llanzándote sobre un sofá, sintiendo que vas llorar».<ref name="modus"/> Christie utilizaba un cuadiernu nel qu'anotaba les idees iniciales del argumentu xuntu con conceutos de venenos y artículos periodísticos rellacionaos cola so trama. N'otres ocasiones, les idees surdíenlu bonalmente.<ref name="modus"/> Munchos de los sos personaxes fueron creaos depués de reparar a persones nun restorán y escepcionalmente, a conocíos de la so familia. Major Ernest Belcher, por casu, yera na realidá un maestru d'escuela retiráu y emplegador de Archie Christie, el so primer maríu. [[Nancy Astor]], la primer muyer en sirvir como miembru del [[Parllamentu del Reinu Xuníu|Parllamentu]], apaeció como lady Westholme en ''[[Cita cola muerte]]'', ente que Katharine, la esposa de [[Leonard Woolley]], un arqueólogu que trabayó con Max Mallowan, figuró como la señora Leidner en ''[[Asesinatu en Mesopotamia]]''. Tamién decidió afigurase a sigo mesma n'unu de los sos rellatos al traviés del personaxe de la escritora de misteriu Ariadne Olivier.<ref name="modus"/> Na so autobiografía, Christie dixo que lo bono d'escribir hestories de detectives ye qu'hai munchos tipos (pasional, policial entrevesgáu y thriller gayoleru). Con al respective de los rellatos policiales con pasión, manifestó que tienen como fin «ayudar a salvar la inocencia. Porque ye la inocencia lo qu'importa, non la culpa».<ref name="modus"/> {{cita|La novela policiaca yera la historia de la persecución. Tamién foi en gran midida una historia con moraleja.|Agatha Christie<ref name="modus"/>}} Sobre ''[[Diez negrinos]]'', almitió que la idea haber esteláu. Escribí'l llibru dempués d'una gran cantidá de planificaciones y quedé satisfecha cola resultancia final. Taba claru, senciellu, esconcertante y sicasí, tenía una esplicación perfeutamente razonable». Anque-y prestaba variar la forma establecida del rellatu de detectives unu de los sos primeros llibros, ''[[La muerte de Roger Ackroyd]]'', ye reconocíu pol so particular desenllaz—, ponía énfasis en «xugar llimpiu col llector» al asegurase d'ufiertar n'el so rellatu tou la información pa resolver l'enigma. La estructura de la trama, basada na tradición del enigma por afayar, ye siempres similar y el so desarrollu ta en función de la observación psicolóxica.<ref name="biovidas">{{cita web |url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/c/christie.htm |títulu=Agatha Christie |fechaaccesu=20 de mayu de 2011 |obra= |editorial=Biografíes y vides }}</ref> Una de les carauterístiques principales de la prosa detectivesca de Christie ye que los sos rellatos desenvolver no que se denomina'l ''[[whodunit]]'', lo que dexa al llector ensayar hipótesis y d'últimes, intentar descifrar la identidá del culpable enantes d'acabar cola llectura del rellatu. En dalgunos de los sos rellatos, la trama de misteriu queda movida pola voluntá de falar de los problemes del so tiempu, como asocede en ''[[Pasaxeru a Frankfurt]]'' (1970).<ref name="Lanación"/> La concentración de los sos personaxes nun espaciu únicu ye una convención de la tema de detectives, que Christie llevó a un estremu d'aislamientu en ''[[Diez negrinos]]'' (1939).<ref name="Lanación"/> === Execución lliteraria === Agatha Christie describió'l procesu d'escritura de les sos primeres noveles de la siguiente manera: {{cita|Charlotte [la so secretaria] y yo sentámonos una frente a otra, ella col so cuadiernu y llapiceru. Yo miré con murnia la repisa de la chimenea y empecé a proferir delles frases tentatives. Sonaben espantibles. Nun pudi dicir más qu'una pallabra ensin bazcuyar y deteneme. Nada de lo que dixi sonaba natural. Persistimos mientres una hora...|Agatha Chrisite.<ref name="modus"/>}} Depués d'estes esperiencies, Christie afayó que se sentía más cómoda por aciu la [[Escritura a mano|escritura común a mano]] o'l tipeo y alegó que nes hestories de detectives tien d'haber una economía de redaición». L'autora nun tuvo un llugar que llamara propiu pa escribir hasta qu'adquirió la so residencia de Sheffield Terrace en Londres, yá que hasta esi momentu solía redactar a mano les sos hestories en distintes habitaciones pa depués trescribir el borradores a [[máquina d'escribir]].<ref name="modus"/> Nuna oportunidá, Christie redactó dos llibros al empar, ''[[Un cadabre na biblioteca]]'' y ''[[El misteriu de Sans Souci]]'', alegando qu'esa xera caltener «más fresca». Magar los dos histories fueron redactaes mientres la Segunda Guerra Mundial, Christie manifestó nun tener inconvenientes pa escribir mientres el conflictu bélicu yá que solía «desconectase» del mundu esterior y enfocase nes sos noveles.<ref name="modus"/> === Personaxes === {{VT|Hércules Poirot}} {{VT|Miss Marple}} El primer llibru de la escritora, ''[[El misteriosu casu de Styles]]'', publicar en 1920 y presentó a [[Hércules Poirot]], que figuró en 33 de les sos noveles y 54 rellatos curtios. Otru de los sos personaxes más reconocíos, [[Miss Marple]], introducir en ''El club de los martes'', un cuentu de 1927, y Christie basar pa diseñala na so güela, les amigues d'esta y les sos tíes.<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/today/hi/today/newsid_7612000/7612534.stm |títulu=Dusty clues to Christie unearthed |fechaaccesu=20 de mayu de 2011 |apellíu=Mills |nome=Selina |fecha=15 de setiembre de 2008 |obra= |editorial=BBC News |ubicación=Reinu Xuníu |idioma=inglés }}</ref> Al igual que [[Arthur Conan Doyle]] con [[Sherlock Holmes]],{{#tag:ref|Doyle, cansáu de Holmes, decidió acabar col personaxe en ''[[El problema final]]'', cuando ésti cai al vaciu xuntu al profesor Moriarty nos tabayones de Reichenbach. Sicasí tres la presión de los siguidores, aportó al so remanecimientu.<ref>Pages (2009), p. 129</ref>|group=nota}} Christie cansóse cada vegada más del so personaxe Poirot. Ello ye qu'a finales de la década de 1930, confió nel so diariu personal qu'atopaba «fadiu» a la so creación y pola década de 1960, sintió que yera una influyencia egocéntrica».<ref name="Poirot">{{cita web |url=http://eltallerliterario.com.ar/noticies/hercules-poirot-el-gran-personaxe-de-agatha-christie |títulu=Hércules Poirot, el gran personaxe de Agatha Christie |fechaaccesu=20 de mayu de 2011 |obra= |editorial=El taller lliterariu.com |allugamientu=Arxentín }}</ref> Sicasí, a diferencia de Conan Doyle, aguantar a dexar al so personaxe cuando inda yera bien popular, alegando que siempres se definió como «una artista que'l so trabayu consistía en producir lo qu'al públicu prestábalu».<ref>«[http://www.christiemystery.co.uk/detectives.html The Christie Mistery]» Reinu Xuníu. Consultáu'l 20 de mayu de 2011.</ref> Nunca axuntó a los sos dos personaxes principales, Poirot y Marple, nuna mesma novela. Nuna grabación redescubierta y llanzada en 2008, l'autora espresó los sos motivos: «Toi segura de que nun-yos prestaría atopase. A Hércules Poirot..., nun-y gustaría qu'esplíquenlu cómo faer les coses, o qu'una vieya solterona fáiga-y suxerencies».<ref>{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1050436-secretos-de-agatha-christie |títulu=Secretos de Agatha Christie |fechaaccesu=20 de mayu de 2011 |apellíu=Conway |nome=Oliver |fecha=16 de setiembre de 2008 |obra= |editorial=diariu ''La Nación'' |allugamientu=Arxentín }}</ref> Poirot ye l'únicu personaxe de ficción que tuvo un obituariu nel periódicu ''[[The New York Times]]'' tres la so última apaición en ''[[Telón (novela)|Telón]]'' de 1975.<ref name="Poirot"/> Depués del ésitu d'esi llibru, la escritora dio permisu pa publicar ''[[Un asesinatu dormíu]]'' a empiezos de 1976 pero morrió enantes de la so publicación.<ref>«[http://www.agathachristie.com/story-explorer/stories/sleeping-murder/ Stories: Sleeping Murder]» Sitiu web oficial de Agatha Christie. Consultáu'l 20 de mayu de 2011.</ref> Analizando la so obra, el diariu ''[[La Nación (Arxentina)|La Nación]]'' comentó: «Les aventures de Jane Marple trescurren polo xeneral en cases de campu, ente ciudadanos irreprochables, de vida aburrida; les pequeñes intrigues de pueblu, les enemistaes en sordina, los chismes, los pequeños pecaos del pasáu cargar de significáu cuando'l crime llega al pueblu y espertar. Les aventures de Poirot, sicasí, munches vegaes tienen un aire d'exotismo. La señorita Marple ocupar d'atrapar a los criminales nel interior d'Inglaterra; Poirot, nes llendes del Imperiu».<ref name="Lanación"/> Christie creó amás otros personaxes, inclusive enantes de l'apaición de Poirot y Marple. El coronel Race, un axente del serviciu secretu, foi introducíu xunto a la pareya Beresford na década de 1920 y apaeció en cuatro noveles ente 1924 y 1945. El superintendente Battle figuró n'otros cinco, ente 1925 y 1944. Tommy y Tuppence fueron incluyíos en cuatro noveles y una serie de rellatos curtios llanzaos ente 1922 y 1973. Nos años de 1930, Christie escurrió a Harley Quin y el so sociu, el señor Satterthwaite, Parker Pyne y Ariadne Oliver. Quin y el so colega, al igual que Pyne, apaecieron solamente en cuento pero Olivier intervieno en seis noveles xunto a Poirot a lo llargo de cuatro décades.<ref>{{cita web |url=http://www.poirot.us/sleuths.php |títulu=Other Sleuths |fechaaccesu=11 de mayu de 2014 |editorial=Hércules Poirot Central |allugamientu= |idioma=inglés |cita=}}</ref> == Arqueoloxía == Christie tuvo siempres un interés pola arqueoloxía: {{cita|El curiosu del pasáu vieno a mi pa enferronase. Pa ver una daga amodo apaeciendo, cola so rellumada d'oru, al traviés del sable. El cuidu al llevantar potes y oxetos de la tierra enlléname d'un pruyimientu de ser arqueóloga pola mio cuenta.|Agatha Christie<ref>Morgan (1984), p. 389</ref>}} Nun viaxe a escavaciones d'[[Ur]] en 1930, conoció al so futuru home, Max Mallowan, un arqueólogu distinguíu que la so fama como autor prevaleció por sobre l'anterior.<ref>Dever (2004), p. 162</ref> Antes de comprometese con Mallowan, Christie nun tuviera un contautu importante cola arqueoloxía, pero depués de casase dambos aseguráronse de dir a sitios onde pudieren trabayar xuntos. {{cita|Va munchos años, cuando una vegada díxi-y con murnia a Max que yera una llástima que nun m'averó a l'arqueoloxía cuando yera neña, con cuenta de que tar meyor informada sobre la tema, dixo, «¿Non te das cuenta de que nesti momentu sabes más sobre la cerámica prehistórica que cualesquier otra muyer n'Inglaterra?».|Agatha Christie<ref>Morgan (1984), p. 546</ref>}} Mientres acompañaba al so maríu n'innumberables viaxes arqueolóxicos (trescurriendo hasta 3-4 meses en Siria ya Iraq nos sitios d'escavación de Ur, [[Nínive]], [[Tell Arpachiyah]], [[Chagar Bazar]], [[Tell Brak]] y [[Nimrud]]), Christie non yá escribió noveles y hestories curties sinón que tamién collaboró nel trabayu de los sitios arqueolóxicos, más específicamente n'asuntos rellacionaos cola restauración y la clasificación de les amueses antigües, qu'incluyíen xeres de llimpieza y caltenimientu de delicaes pieces de marfil, la reconstrucción de cerámica, tomar de semeyes de les escavaciones tempranes, el sitiu y les sos resultaos, amás de tomar notes del campu.<ref>{{cita web |url=http://www.britishmuseum.org/explore/online_tours/middle_east/agatha_christie__archaeology/agatha_christie__archaeology.aspx |títulu=Agatha Christie: Archaeology|fechaaccesu=11 de mayu de 2014|editorial=Trustees of the British Museum |idioma=inglés}}</ref> Con cuenta de nun influyir nel financiamientu de les escavaciones arqueolóxiques, Christie siempres pagó la so propia mantención, agospiamientu y gastos de viaxe, y sofitó escavaciones como una patrocinadora anónima.<ref>{{cita web |url=http://www.britishmuseum.org/explore/online_tours/middle_east/agatha_christie__archaeology/pottery_palace_ware_jar.aspx |títulu=Agatha Christie: Archaeology |fechaaccesu=11 de mayu de 2014|editorial=Trustees of the British Museum |idioma=inglés}}</ref> Dempués de la Segunda Guerra Mundial, realizó una crónica de la so estadía en Siria titulada ''Come Tell Me How You Live'', onde rellató anécdotes, alcordances y episodios risonderos. Dende payares de 2001 a marzu de 2002, el [[Muséu Británicu]] montó una esposición llamada ''Agatha Christie y l'arqueoloxía: misteriu en Mesopotamia'', que presentó la vida secreta de Agatha Christie y les influyencies de l'arqueoloxía na so vida y obra.<ref>{{cita web |url=http://www.britishmuseum.org/explore/online_tours/middle_east/agatha_christie__archaeology/agatha_christie__archaeology.aspx |títulu=Agatha Christie and archaeology |fechaaccesu=11 de mayu de 2014|editorial=Trustees of the British Museum |idioma=inglés}}</ref> == Legáu y representaciones == {{caxa de cita|Aprendí que nun se puede dar marcha tras, que la esencia de la vida ye dir escontra alantre. La vida, en realidá, ye una cai de sentíu únicu.|Miss Marple}} Como una de les esponentes más representatives del xéneru policial, atribuyóse-y l'apellativu de la Reina del Crime».<ref name="pais"/> El ''[[Llibru Guinness de los Récores]]'' calificó a Christie como la novelista más vendida de tolos tiempos. Les sos noveles fueron vendíes en cerca de 4 millones d'exemplares y les sos obres lliteraries figuren nel puestu terceru del ránking de los llibros más publicaos nel mundu<ref name="guinnes1"/> por detrás de [[Shakespeare]] y la [[Biblia]]. Según el [[Index Translationum]], Christie ye l'autora individual más traducida con ediciones treslladaes a aproximao 103 idiomes.<ref name="guinnes2"/> ''Diez negrinos'' ye la novela más esitosa de Christie con 100 millones de ventes hasta la fecha, lo que la convierte na historia de misteriu más comerciada nel mundu y n'unu de los llibros más vendíos de tolos tiempos.<ref name="bestsell"/> En 2013, ''L'asesinatu de Roger Ackroyd'' foi escoyida como la meyor novela [[Xéneru negru|negra]] de tolos tiempos por 600 escritores de l'Asociación d'Escritores de Crime.<ref name="roger"/> ''La ratonera'', una de les sos obres de teatru más esitoses, ye l'espectáculu más duraderu de la historia. Foi presentada nel teatru Ambassador en Londres el 25 de payares 1952 y dende 2012 sigui funcionando dempués de más de 25000 representaciones.<ref>{{cita web |url=http://artsbeat.blogs.nytimes.com/2012/01/26/london-theater-journal-comfortably-mousetrapped/?src=dayp |títulu=London Theater Journal: Comfortably Mousetrapped |editorial=The New York Times |fecha=26 de xineru de 2012 |fechaaccesu=12 de mayu de 2014 |nome=Ben |apellíu=Brantley}}</ref> N'España, les sos coleiciones fueron desaxeradamente populares dende los años 1940, especialmente les ediciones realizaes por editorial Molín na so coleición Biblioteca Oro. En 2011, la escritora madrilana [[Ana Campoy]] publicó la coleición infantil ''Les aventures de Alfred & Agatha'', na que recreó la infancia de Christie por aciu casos detectivescos xunto a [[Alfred Hitchcock]] tamién na so niñez.<ref>«[http://www.edebe.com/publicaciones-xenerales/llibros-coleccion-les aventures-de-alfred--agatha=128=1 Les aventures de Alfred & Agatha]» edebe.com. Consultáu'l 11 de setiembre de 2012.</ref> L'autora [[Margery Allingham]] escribió en 1950 que Christie entretuviera a «más persones mientres más hores al empar que cuasi cualesquier otru escritor de la so xeneración»,<ref>{{cita web |url=http://www.nytimes.com/1990/09/15/arts/all-aboard-the-agatha-christie-centennial-is-rolling.html?scp=3&sq=&pagewanted=2 |títulu=All Aboard! The Agatha Christie Centennial Is Rolling |fechaaccesu=21 d'avientu de 2011 |fecha=15 de setiembre de 1990 |editorial=New York Times |ubicación=Estaos Xuníos |idioma=inglés |cita=}}</ref> ente que ''[[El País]]'' publicó que, magar toles crítiques posibles, la obra de la «prototípica dama del crime [...] tien virtúes clamorosas: l'harmonía xeneral del rellatu y el gustu pol xuegu cerebral».<ref name="pais">{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/cultura/mitica/Agatha/Christie/elpepicul/20040627elpepicul_6/Tes |títulu=La mítica Agatha Christie |fechaaccesu=21 d'avientu de 2011 |apellíu=Giménez Bartlett |nome=Alicia |fecha=27 de xunu de 2004 |editorial=El País |idioma= |cita=}}</ref> [[Ficheru:Agatha Christie Memorial (cropped).jpg|thumb|right|260px|Bustu de Christie en Londres.]] La mayoría de les sos noveles y rellatos fueron afechos al cine, televisión y teatru, dalgunos en más d'una ocasión, como ''[[Asesinatu nel Orient Express (novela)|Asesinatu nel Orient Express]]'' y ''[[Death on the Nile]]''. Una de les esceiciones foi un filme de 1979 tituláu ''[[Agatha (película)|Agatha]]'' de [[Michael Apted]], nel que se tomó la figura direuta de la escritora ya intentóse resolver la so misteriosa desapaición mientres dellos díes na década de 1920.<ref>«[http://www.allrovi.com/movies/movie/-v1214?r=allmovie Agatha]» Allmovie.com. Consultáu'l 20 de mayu de 2011.</ref> Poirot y otros detectives como Miss Marple apaecieron tamién en numberosos filmes, programes de radio y representaciones teatrales. ''Suxestión mortal'', un drama de misteriu de 1937 empobináu por [[Rowland V. Lee]], y ''[[Diez negrinos (obra de teatru)|Diez negrinos]]'', una obra de suspensu de 1945 dirixida por [[René Clair]], fueron les primeres adautaciones importantes de Christie. En 1957 [[Billy Wilder]] dirixó la película ''[[Witness for the Prosecution (película)|Witness for the Prosecution]]'', con [[Tyrone Power]], [[Charles Laughton]] y [[Marlene Dietrich]], basada na so obra teatral homónima, que foi siguida por ''[[El tren de les 4.50]]'' (1962, de [[George Pollock]]), que'l so ésitu empecipió una serie de filmes centraos nos casos de Marple protagonizaos pola actriz [[Margaret Rutherford]].<ref>{{cita web |url=http://agathachristie.com/christies-work/detectives-and-sidekicks/miss-marple/ |títulu=Miss Marple |fechaaccesu=20 de mayu de 2011 |editorial=Sitiu web oficial de Agatha Christie |ubicación= |idioma=inglés |cita=}}</ref> Otres adautaciones tituláronse ''[[Nueche ensin fin (película)|Nueche ensin fin]]'' (1971), un ciclu rodáu con figures de Hollywood y basáu en ''[[Asesinatu nel Orient Express (novela)|Asesinatu nel Orient Express]]'' (1974, [[Sidney Lumet]]),<ref>«[http://web.archive.org/web/http://es.movies.yahoo.com/artists/c/agatha-christie/index-56118.html Les películes de Agatha Christie]» Yahoo! Cine. Consultáu'l 20 de mayu de 2011.</ref> ''Death on the Nile'' (1979, [[John Guillermin]]),<ref>{{cita web |url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/o/ustinov.htm|títulu=Peter Ustinov|fechaaccesu=14 d'avientu de 2011|obra=Biografíes y vides}}</ref> ''[[L'espeyu rotu]]'' (1980, dirixida por [[Guy Hamilton]] y protagonizada por [[Elizabeth Taylor]]),<ref>{{cita web |url=http://www.imdb.es/title/tt0081163/fullcredits#cast|títulu=L'espeyu rotu (1980)|fechaaccesu=14 d'avientu de 2011|obra=[[IMDb]]}}</ref>''Culpable d'inocencia'' (1983, [[Desmond Davies]])<ref>{{cita web |url=http://web.archive.org/web/https://www.filmaffinity.com/es/film299033.html|títulu=Culpable d'inocencia (1984)|fechaaccesu=14 d'avientu de 2011|obra=[[FilmAffinity]]}}</ref> y ''[[Cita cola muerte (película)|Cita cola muerte]]'' (1988, de Michael Winner).<ref>{{cita web |url=http://web.archive.org/web/https://www.filmaffinity.com/es/film540584.html|títulu=Cita cola muerte (1988)|fechaaccesu=14 d'avientu de 2011|obra=[[FilmAffinity]]}}</ref> A partir de 1982 rodáronse tres ciclos pa TV, unu de tres cintes sobre Miss Marple con [[Helen Hayes]], otru sobre Hércules Poirot con [[Peter Ustinov]] interpretando al personaxe<ref>«[http://web.archive.org/web/20080929145332/http://www.agathachristie.com/story-explorer/characters/poirot/ Poirot]» Sitiu web oficial de Agatha Christie. Consultáu'l 20 de mayu de 2011.</ref> y el postreru con [[Joan Hickson]] nel rol de Marple. Ente otres adautaciones topa una serie televisiva inglesa titulada ''Matrimoniu de sabuesos'' de 1982.<ref>{{cita web |url=http://www.imdb.es/title/tt0084647/|títulu=Agatha Christie - Matrimoniu de sabuesos: El misteriosu señor Brown (1983)|fechaaccesu=14 d'avientu de 2011|obra=[[IMDb]]}}</ref> Esiste amás una serie d'[[anime]] titulada ''[[Agatha Christie's Great Detectives Poirot and Marple]]'', que consta de 39 episodios de 25 minutos cada unu nos cualos recréense les trames de dalgunos de los sos llibros. == Obra lliteraria == {{AP|Bibliografía de Agatha Christie}} == Ver tamién == * [[Novela policiaca]] * [[Hércules Poirot]] * [[Miss Marple]] == Notes == {{llistaref|grupu="nota"}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == {{refcomienza}} * {{cita llibru |apellíu=Alonso-Cortés|nome=Carolina-Dafne|títulu=Anatomía de Agatha Christie |añu=1981 |ubicación= Madrid |editorial=Knossos |isbn=9788430054084}} * {{cita llibru |apellíu=Barnard|nome=Robert |títulu=A Talent to Deceive – an appreciation of Agatha Christie |idioma=inglés |añu=1990 |ubicación= Londres |editorial= Fontana |isbn= 978-0006374749 }} * {{cita llibru |apellíu=Cade |nome= Jared |títulu= Agatha Christie and the Missing Eleven Days |idioma= inglés |añu=1997 |ubicación= Londres |editorial= Peter Owen |isbn= 978-0720612806 }} * {{cita llibru |apellíu=Christie |nome=Agatha |títulu=An autobiography |idioma=inglés |añu=1979 |editorial=Ulverscroft |allugamientu= Leicester |isbn=978-0708902554 }} * {{cita llibru |apellíu=Christie |nome=Agatha |títulu=Autobiografía |idioma=español |añu=1978 |editorial=Molín |allugamientu= Ripollet (Barcelona) |isbn=84-272-1801-X }} * {{cita llibru |apellíu=Gerald |nome=Michael C. |títulu=The Poisonous Pen of Agatha Christie |idioma= inglés |añu= 1993 |allugamientu= Austin, TX |editorial=University of Texas Press |isbn= 978-0292765351 }} * {{cita llibru |apellíu=Gómez García |nome=Manuel |títulu= Diccionariu del teatru |añu=1998 |editorial= Akal |ubicación= Madrid |isbn=978-8446008279 }} * {{cita llibru |apellíu=González Lemus|nome=Nicolás|títulu=Agatha Christie en Canaries : [colos testos y rellatos inspiraos nes islles] |añu=2007|editorial= Nivaria |allugamientu= La Llaguna |isbn=84-933941-3-0 }} * {{cita llibru |apellíu=González Lemus|nome=Nicolás|títulu=Viaxeros por sol, sablera... y descansu: el viaxe a Canaries de "trés" distinguíos ingleses: Agatha Christie, Winston Churchill y The Beatles|añu=2011|editorial= Conceyu|allugamientu= Les Palmes de Gran Canaria|isbn=978-84-92537129 }} * {{cita llibru |apellíu=Macaskill|nome=Hilary |títulu=Agatha Christie at Home |idioma= inglés|añu=2009 |ubicación= Londres |editorial=Frances Lincoln |isbn=978-0711230293}} * {{cita llibru |apellíu=Morató|nome=Cristina |títulu=Les dames d'oriente: grandes viaxeres pelos países árabes |allugamientu= Barcelona |editorial= Debolsillo |añu=2006|isbn=978-8497938976}} * {{cita llibru |apellíu=Morgan |nome=Janet |títulu=Agatha Christie |añu=1986 |ubicación= Barcelona |editorial= Ultramar |isbn=978-8473864022 }} * {{cita llibru |apellíu=Pages |nome=Vicen-c |títulu=De Robinson Crusoe a Peter Pan |añu=2009 |ubicación= Barcelona |editorial=Ariel |isbn=978-8434488106}} * {{cita llibru |apellíu=Wagoner |nome=Mary S. |títulu=Agatha Christie |idioma=inglés |añu=1986 |allugamientu= Boston, MA |editorial=Twayne |isbn=978-0805769364 }} {{reftermina}} == Enllaces esternos == {{wikisource|idioma=en|oxetu=obres|preposición=de|Author:Agatha Christie|Agatha Christie}} {{wikiquote|Agatha Christie}} {{Commonscat|Agatha Christie}} * «[https://www.elmundo.es/elmundo/2009/02/24/cultura/1235476934.html La casa de la escritora abre al públicu tres la so restauración]» El Mundo, 24 de febreru de 2009. * «[http://www.agathachristie.com Sitiu oficial]» (n'inglés) {{Tradubot|Agatha Christie}} {{NF|1890|1976|Christie, Agatha}} [[Categoría:Dramaturgos y dramaturgues d'Inglaterra]] [[Categoría:Novelistes d'Inglaterra]] [[Categoría:Escritores de misteriu]] [[Categoría:Escritores d'Inglaterra]] [[Categoría:Escritores de xéneru policiacu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 42cz63bozag8jqorrf4pdx9d99bw15i Nicolas Poussin 0 73726 3707821 3661297 2022-08-17T11:35:04Z Omarete 35 removed [[Category:Nicolas Poussin]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Nicolas Poussin''' {{nym}} foi un pintor [[Francia|francés]], unu de los más destacaos de la [[Pintura clasicista|escuela clasicista]]. Poussin foi'l fundador y gran prauticante de la pintura clásica francesa del [[sieglu XVII]]. La so obra simboliza les virtúes de la claridá, la lóxica y l'orde. La so influencia nel arte francés llega hasta l'actualidá. Pasó la mayor parte de la so vida pintando en [[Roma]], sacante mientres un curtiu periodu nel que'l [[cardenal Richelieu]] ordenó-y tornar a Francia como pintor del rei. La mayor parte de les sos obres son [[pintures d'hestoria]] de temes relixoses o mitolóxicos que de cutiu tienen un importante elementu paisaxísticu. Hasta'l [[sieglu XX]] permaneció como fonte d'inspiración dominante pa los artistes d'orientación clásica como [[Jacques Louis David]] y [[Paul Cezanne]]. == Biografía == [[Ficheru:Nicolas Poussin - La Mort de Germanicus.jpg|thumb|''La muerte de Xermánicu'', de Poussin (1628).]] [[Ficheru:Nicolas Poussin - Tancred and Erminia - WGA18283.jpg|thumb|''[[Tancredo de Galilea|Tancredo]] y [[Xerusalén lliberada|Erminia]]'' de Poussin (principios de los años 1630, oliu sobre llenzu, 98.5 x 146.5 cm, [[Muséu del Hermitage]]) amuesa una evolución de la primera emulación de Poussin de [[Caravaggio]] pa volver al clasicismu.]] === Primeros años === El primer biógrafu de Nicolas Poussin foi'l so amigu [[Giovanni Pietro Bellori]],<ref>Los sos ''Vides de los pintores'' publicar en Roma, 1672. L'otru biógrafu contemporaneu de Poussin foi [[André Félibien]].</ref> quien rellata que Poussin nació cerca de [[Les Andelys]], agora perteneciente al departamentu de Eure, en [[Normandía]] y que recibió una educación qu'incluyía daqué de [[llatín]], daqué que depués-y sería d'utilidá. Los sos primeros dibuxos llamaron l'atención de Quentin Varin, un pintor llocal, de quien Poussin convertir n'aprendiz. Dir a París a los dieciocho años d'edá. Ellí empezó a asistir al taller del pintor [[Flandes|flamencu]] Ferdinand Elle, y depués al de [[George Lallemand]], dambos maestros menores a los que güei se recuerda por ser maestros de Poussin. L'[[arte francés]] atopar nun estáu de transición: el vieyu sistema d'aprendices taba en decadencia, y [[Simon Vouet]] entá nun estableciera la [[arte académico|formación académica]] que lo sustituyó. Dempués de conocer al [[Matemátiques|matemáticu]] [[Alexandre Courtois]], Poussin sintióse bien interesáu pol estudiu de la so coleición de [[grabáu|grabaos]] de [[Marcantonio Raimondi]] basaos en maestros italianos. Dempués de dos intentos fallíos de dir a Roma, xuntar con [[Giambattista Marín]], el poeta de la corte de [[María de Médicis]], en [[Lyon]]. Marín contratar pa ilustrar el so poema ''Adone'' y nuna serie d'ilustraciones pa una edición proyeutada de ''[[Les metamorfosis]]'' d'[[Ovidiu]].<ref>Estos "dibuxos de Marín" calteníos nel [[castiellu de Windsor]] atopar ente les escases obres que pueden identificase de Poussin executaes enantes de la so llegada a Roma.</ref> Recibir na so casa, y, en 1624 dexó-y a Poussin (que s'había vistu ralentizáu por encargos en Lyon y París) xunise con él en Roma. Suxurióse que foi esta temprana amistá con Martino, y l'encargu d'ilustraciones de la so poesía (que lo llevó a les temes d'Ovidiu), lo que sirvió de base o, siquier reforzó, el destacáu erotismu de la obra temprana de Poussin.<ref>Standring, Timothy. [http://apollo-magazine.co.uk/features/3389426/poussins-erotica.thtml "Poussin's Erotica"], ''[[Apollo (revista)]]'', 1.03.2009. Consultáu'l 28.05.2009.</ref> === En Roma === Poussin tenía trenta años cuando llegó a Roma en 1624. De primeres moró con [[Simon Vouet]].<ref>Nun censu de 1624 (Friedlaender).</ref> Al traviés de Marín, presentáron-y a Marcello Sacchetti, quien de la mesma lo presentó a otru de los sos primeros patronos, el cardenal [[Urbanu VIII|Francesco Barberini]]. [[Ficheru:Nicolas Poussin 004.jpg|thumb|''Bacanal'' ([[1634]]-[[1635]]). [[National Gallery de Londres|National Gallery]] ([[Londres]]).]] [[Ficheru:Nicolas Poussin - Helios and Phaeton with Saturn and the Four Seasons.jpg|thumb|250px|''Helios y Faetón con Saturno y los Cuatro Aparques'' (c. 1635)]] Les dificultaes financieres empezaron cola marcha a España de Barberini, acompañáu por [[Cassiano dal Pozzo]], l'anticuariu y secretariu del cardenal, quien más tarde se convertiría en patrón y gran amigu. Sicasí, al tornar d'España en 1626 la posición de Poussin fíxose estable, col mecenalgu anováu de los Barberini y el so círculu. Dos grandes encargos nesti periodu dieron como resultáu la primer obra maestra de Poussin, la ''Muerte de Xermánicu'' (1628), en parte inspiráu polos relieves del sarcófagu de Meleagro,<ref>Nel inventariu Barberini; güei nel [[Institutu d'Arte de Minneápolis]]. El sarcófagu de Meleagro que vió Poussin ye'l qu'anguaño s'atopa nos Museos Capitolinos.</ref> y l'encargu pa San Pedro'l ''Martiriu de San Erasmo'' (1629, Pinacotena Vaticana), deldora de los dibuxos sobre la mesma tema ellaboraos pol pintor barrocu contemporaneu, [[Pietro da Cortona]].<ref>Blunt, Anthony. Nicholas Poussin, Phaidon 1958, p. 85-88.</ref> Careciendo, foi recibíu na casa del so compatriota Gaspard Dughet y curiáu pola so fía Anna María, con quien se casó Poussin en 1629. Los sos dos cuñaos yeren artistes y [[Gaspard Dughet]] más tarde asumió l'apellíu de Poussin.<ref>Blunt 1958, p.55.</ref> Mientres les décades de 1620 y 1630, tuvo la oportunidá d'esperimentar y formular la so posición sobre la pintura en rellación con otros. Con esta finalidá estudió l'Antigüedá, según trabayos como les [[bacanal]]es de [[Ticianu]] (''[[La bacanal de los andrios]]'', ''[[Baco y Ariadna]]'', y la ''[[Ufrienda a Venus]]'') nel [[Casino di Villa Boncompagni Ludovisi|Casín Ludovisi]] y les pintures de [[Domenichino]] y [[Guido Reni]].<ref>Blunt 1958, 54-9.</ref> Coles mesmes, taba remaneciendo'l barrocu romanu: na década de los 1620 Cortona foi produciendo les sos primeres pintures romanes pa la familia Sacchetti; [[Bernini]], que se creara reputación como escultor, taba diseñando'l gran [[baldaquino]] de bronce en San Pedro; y una atélite imaxinación arquitectónica taba remaneciendo nes obres de [[Borromini]]. Poussin conoció a otros artistes en Roma y tendía a faese amigu d'aquellos con enclinos artísticos escontra'l clasicismu: l'escultor francés [[François Duquesnoy]], con quien vivió en 1626; l'artista francés [[Jacques Stella]]; [[Claudio Lorena]]; Domenichino; [[Andrea Sacchi]]. Y xunióse a una [[academia]] informal d'artistes y patronos que s'oponíen al estilu [[barrocu]] contemporaneu que se formó alredor de [[Joachim von Sandrart]]. Naquella dómina'l Papáu yera'l principal patrón artísticu de Roma. ''El martiriu de San Erasmo'' de Poussin pa San Pedro foi l'únicu encargu papal de Poussin, que consiguió gracies al cardenal Barberini, el sobrín del papa, y a Poussin nun se-y volvió pidir que contribuyera con grandes altares o pintures a gran escala pa un Papa.<ref>Wright 1984, p.18.</ref> La so posterior carrera dependió del mecenalgu priváu. Aparte del cardenal Francesco Barberini, ente los sos primeros patronos tuvieron el [[Cardenales creaos por Inocencio X|cardenal Luigi Omodei]], pa quien produció los ''Trunfos de Flora'' (h. 1630-32, [[Louvre]]), o'l cardenal Richelieu, quien-y encargó delles ''Bacanales''. Para [[Vincenzo Giustiniani]] realizó ''Masacre de los inocentes'' (fecha temprana desconocida, Muséu Condé, Chantilly).<ref>D'esta obra hai un primer bocetu nel [[Muséu Británicu]]</ref> [[Cassiano dal Pozzo]] convertir nel dueñu de la primer serie de ''Siete Sacramentos'' (finales de los años 1630, [[castiellu de Belvoir]]). Y con [[Paul Fréart de Chantelou]], con quien Poussin, por llamada de [[François Sublet de Noyers|Sublet de Noyers]], tornó a Francia en 1640. === En Francia === [[Ficheru:Nicolas Poussin - Et in Arcadia ego (deuxième version).jpg|thumb|''[[Et in Arcadia ego]]'' o ''Los pastores de Arcadia'' ([[1637]]-[[1638]]). [[Muséu del Louvre]] ([[París]]).]] [[Lluis XIII de Francia|Lluis XIII]] dio-y el títulu de Primer pintor de corte. Mientres dos años en París realizó delles pintures pa les capiyes reales (''La última cena'', pintada para [[Palaciu de Versalles|Versalles]], agora nel Louvre) y ocho dibujos pa la fábrica de tapiz de [[Fábrica de gobelinos|gobelinos]], les series de ''Los trabayos de Hércules'' pal Louvre, ''El trunfu de la verdá'' pal cardenal Richelieu (Louvre) y munchos otros trabayos menores. En 1642, disgustáu poles intrigues de Simon Vouet, [[Jacques Fouquier|Fouquières]] y l'arquiteutu [[Jacques Lemercier]], Poussin retornó a Roma. Ellí, en 1648 terminó para [[Paul Fréart de Chantelou|de Chantelou]] la segunda serie de ''Los siete sacramentos'' ([[Galería de Bridgewater]]), y tamién el so noble ''Paisaxe con Diogenes'' (Louvre). Esta pintura amuesa al filósofu refugando la so última posesión mundana, una copa, dempués de ver a un home beber agua nel concu de la so mano.<ref>Wright 1985, p. 211.</ref> En 1649 pintó ''La conversión de San Pablo'' (Louvre) pal poeta risible [[Paul Scarron]], y en 1651 ''La Sagrada Familia'' (Louvre) pal [[Créquy family|duque de Créquy]]. Añu tres d'añu siguió produciendo una enorme variedá de trabayos, munchos de los cualos inclúyense na llista dada por [[André Félibien|Félibien]]. El so salú empioró a partir de 1650. La mano derecha tremecía-y cada vegada más, daqué que se nota nos sos últimos dibuxos.<ref>Wright 1985, p. 254</ref> Poussin morrió en Roma'l 19 de payares de 1665 y foi soterráu na [[Basílica de San Llorienzo in Lucina]], habiéndo-y premuerto la so esposa. [[Chateaubriand]] donó'l monumentu a Poussin en 1820. Nun tuvo fíos propios, pero adoptó como fíu a [[Gaspard Dughet]] (Gasparo Duche), el so cuñáu, quien se convirtió en pintor y tomó l'apellíu del pintor. == Estilu == [[Ficheru:Nicolas Poussin - Midas devant Bacchus.jpg|thumb|''[[Midas ante Baco]]'', escontra [[1630]], [[Alte Pinakothek]], [[Múnich]].]] A lo llargo de la so vida, Poussin caltúvose alloñáu del enclín popular escontra lo decorativo tan mesma del artes francés de la dómina. Nes obres de Poussin xúnense la sobrevivencia de los impulsos del [[Renacimientu]] y una referencia consciente al arte de l'[[antigüedá clásica]] como l'estándar d'excelencia. El so propósitu yera la claridá d'espresión que se llograba al traviés del ''disegno'' o "nobleza de diseñu" preferíu al ''colorie'' o color.<ref>Pace, Claire, "Disegno y colorie", Oxford Art online. Consultáu'l 16.02.2013.</ref> Quiciabes la so esmolición col ''disegno'' puede vese meyor nes copies grabaes de les sos obres; ente los munchos que reproducíen los sos cuadros, dalgunos de los más esitosos son [[Gérard Audran|Audran]], Claudine Stella, [[Bernard Picart|Picart]] y Pesne. Na obra de Poussin prevalecíen les temes de la traxedia y la muerte.<ref name="Wright13" /> ''[[Et in Arcadia ego]]'', una tema que pintó dos veces, una en 1627 y otra en 1637-38, ejemplifica el so enfoque cerebral. Nesta composición, idealizaos pastores esaminen una tumba que tien grabada la frase del títulu, que de cutiu s'interpreta como un ''[[memento mori]]'': "Inclusive na [[Arcadia (poesía)|Arcadia]] toi", como si dicir la [[Muerte (personificación)|Muerte personificada]]. Según l'historiador del arte Christopher Wright, Poussin pretendía que les sos obres "amosaren la más refinada y típica actitú y emoción pal papel que tán interpretando", pero taba esmolecíu pola emoción "nuna manera más xeneralizada y nada específica... Asina dambes composiciones de ''Et in Arcadia Ego'' (Chatsworth y Louvre) la tema ye ser consciente de la muerte, en vida. Los modelos específicos nada importen. Nun pretendemos sentir simpatía por ellos y en llugar d'ello vemos obligaos polos artistes a pensar sobre una tema."<ref name="Wright13">Wright 1985, p. 13.</ref> Poussin ye una importante figura nel desenvolvimientu de la [[pintura de paisaxes]]. Nes sos primeres pintures, el paisaxe de normal formaba un fondu graciosu pa un grupu de figures; más tarde progresó a la pintura de paisaxe por sigo mesmu, anque la figura nunca acaba de tar ausente. Exemplos son ''Paisaxe con San Juan en Patmos'' (1640, [[Institutu d'Arte de Chicago]]) y ''Paisaxe con una calzada romana'' (1648, [[Dulwich Picture Gallery|Galería Dulwich]]).<ref>[http://www.artcyclopedia.com/feature-2000-08.html Poussin y el paisaxe heroico] por Joseph Phelan, consultáu'l 17.12.2009.</ref> == Obres == [[Ficheru:Poussin, Nicolas - The Inspiration of the Poet (detail women left) - c. 1630.jpg|thumb|''La inspiración del poeta'' (detalle de les muyeres a la izquierda) - h. 1630]] La meyor coleición de pintures y dibuxos de Poussin ta en posesión del [[Louvre]] de París, anque hai otres obres de Poussin en munchos otros museos del mundu. En Madrid hai dellos nel Muséu del Prado.<ref>Un artículu sobre Nicolas Poussin y descripción de caúna de les obres de Poussin nel Prado, puede atopase nel so [https://www.museodelprado.es/enciclopedia/enciclopedia-on-line/voz/poussin-nicolas/ Enciclopedia on line].</ref> En Roma, nel Palaciu Colonna y Palaciu Valentini hai notables trabayos d'él, y unu de los departamentos privaos del [[Palazzo Doria-Pamphili]] ta decoráu con una gran serie de paisaxes en témpera. Poussin foi un artista prolíficu que, amás, dio llugar a numberoses imitaciones. De siguío, señálense dalgunes de les sos obres más destacaes. * ''Bacanal'' (1625-1626) [[Muséu del Prado]], [[Madrid]] * ''La destrucción del Templu de Xerusalén'' (1626) Muséu d'Israel, Xerusalén * ''Ninfes y un sátiru'' (≪Amor Vincit Omnia≫, h. 1625-1627) [[Cleveland Museum of Art|Muséu d'Arte de Cleveland]] * ''El regresu de la Sagrada Familia a Nazaret'' (h. 1627) M.º d'Arte de Cleveland * ''Escena báquica'' (1626-1628) M.º del Prado, Madrid * ''[[Ecu y Narcisu (Nicolas Poussin)|Ecu y Narcisu]]'' (1627-28) [[Muséu del Louvre]], [[París]] * ''[[Santa Cecilia (Poussin)|Santa Cecilia]]'' (1627-1628) M.º del Prado, Madrid * ''La inspiración del poeta'' (1629–1630) M.º del Louvre, París * ''El trunfu de David'' (h. 1630) M.º del Prado, Madrid * ''La peste d'Ashdod'' (1630) M.º del Louvre, París * ''[[Midas ante Baco]]'' (h. 1630) [[Alte Pinakothek]], [[Múnich]] * [[El Parnasu (Poussin)|''El Parnasu'']] (h. 1631-1633) M.º del Prado, Madrid * ''[[L'adoración del magüetu d'oru]]'' (1633-34) [[National Gallery de Londres]] * ''El pasu del mar Coloráu'' (1633-34) Galería Nacional de Victoria, [[Melbourne]] * ''Tancredo y Erminia'' (h. 1634) Institutu Barber de Belles Artes, [[Birmingham]]) Segunda versión de la tema * ''Himenéu amarutáu de muyer mientres una ufrienda a Príapo'' (1634)<ref>[http://news.ninemsn.com.au/article.aspx?id=857122 Nueva capa descubierta nuna obra maestra francesa]</ref> * ''Paisaxe con ruines'' (h. 1633-1635) M.º del Prado, Madrid * ''El trunfu de Pan'' (1636) National Gallery, Londres * ''Paisaxe con san Jerónimo'' (1637-38) M.º del Prado, Madrid * ''La caza de Atalanta y Meleagro'' (1637-1638) M.º del Prado, Madrid. De formatu bien allargáu, que fai pareya con ''El sacrificiu a Príapo'' del [[Muséu d'Arte de São Paulo]]. * ''[[El raptu de les sabines (Poussin)|El raptu de les sabines]]'' (1637-38) M.º del Louvre, París. Una versión anterior d'esta composición, que data d'alredor del añu 1635, atopar nel [[Muséu Metropolitanu d'Arte]] de [[Nueva York]] * ''[[Et in Arcadia ego]]'' (1637-38) M.º del Louvre, París * ''[[Teseo atopa la espada del so padre]]'' (1638) [[Muséu Condé]], [[Chantilly (Oise)]] * ''La destrucción del Templu'' (1638) [[Kunsthistorisches Museum]], [[Viena]] * ''Los hebreos recoyendo'l maná nel desiertu'' (1637-39) M.º del Louvre, París * ''Los Sacramentos'' (dellos llenzos de finales de los años 1630) [[Castillo de Belvoir]] * ''Una danza cola música del tiempu'' (1639–40) [[Coleición Wallace]], Londres * ''La clemencia de Escipión'' -dacuando tamién apaez como ''La continencia de Escipión''- (1640) [[Muséu Pushkin]], Moscú * ''L'éxtasis de san Pablo'' (1643) [[Muséu Ringling|Muséu de arte John & Mable Ringling]], [[Sarasota]] * ''Moisés rescatáu de les agües'' (1647) M.º del Louvre, París * ''[[Paisaxe con Polifemo]]'' (1648) [[Muséu del Hermitage]], [[San Petersburgu]] * ''La Sagrada Familia nes escaleres'' (1648) M.º d'Arte de Cleveland * ''El funeral de Foción'' (1648) [[Muséu y Galería Nacional de Cardiff|Muséu y Galería Nacional]], [[Cardiff]] * ''Eliezer y Rebeca'' (1648) M.º del Louvre, París * ''El xuiciu de Solomón'' (1649) M.º del Louvre, París * ''Los homes ciegos de Xericó'' (1650) M.º del Louvre, París * ''Paisaxe con Orfeo y Eurídice'' (h. 1650) M.º del Louvre, París * ''[[Paisaxe con tres homes]]'' o ''Paisaxe con edificios'' (h. 1648-1651) M.º del Prado, Madrid * ''L'adúltera'' (1653) M.º del Louvre, París * ''El testamentu de Eudamidas'' (h. 1653) Muséu estatal d'Arte, Copenhague * ''Noli me tangere'' (h. 1657) M.º del Prado, Madrid * ''Descansu na fuxida a Exiptu'' (1657) [[Muséu de Belles Artes de Lyon]] * ''[[Ester ante Asuero (Poussin)|Ester ante Asuero]]'' (finales de los años 1650) M.º del Hermitage, San Petersburgu * ''Paisaxe con Hércules y Cacu'' (h. 1659–1661) [[Muséu Pushkin]], Moscú * ''Les cuatro estaciones'' (series) (1660–1664) M.º del Louvre, París == Galería == <gallery mode="packed" heights=150> Archivu:Nicolas Poussin - L'Inspiration du poète (1629).jpg|''La inspiración del poeta'',<small> [[1624]]-[[1633]], oliu sobre llenzu, 183 × 213 cm, [[Muséu del Louvre]], [[París]]</small> Archivu:Nicolas Poussin, Eco e Narciso (ca. 1629-1630), Museo del Louvre, Parigi..jpg|''[[Ecu y Narcisu (Nicolas Poussin)|Ecu y Narcisu]]'',<small> escontra [[1627]]-[[1628]], oliu sobre llenzu, 74 × 100 cm, Muséu del Louvre, París</small> Archivu:Nicolas Poussin - Sainte Cécile.jpg|''[[Santa Cecilia (Poussin)|Santa Cecilia]]'',<small> escontra [[1627]]-[[1628]], oliu sobre llenzu, 118 × 88 cm, [[Muséu del Prado]], [[Madrid]]</small> Archivu:Nicolas Poussin - Le massacre des Innocents - Google Art Project.jpg|''La masacre de los inocentes'',<small> [[1628]]-[[1629]], [[Muséu Condé]], [[Chantilly]]</small> Archivu:Poussin - Landscape, Prado P02310.jpg|''[[Paisaxe con tres homes]]'',<small> escontra [[1645]]-[[1650]], Muséu del Prado, Madrid</small> Archivu:Nicolas Poussin - Le Printemps.jpg|''La Primavera'', tamién conocíu como ''Adán y Eva nel Paraísu terrenal'', <small>[[1660]]-[[1664]], oliu sobre llenzu, 117 x 160 cm, Muséu del Louvre, París</small> Archivu:Nicolas Poussin - L'Été ou Ruth et Booz.jpg|''Les cuatro estaciones: branu, o Rut y Boaz'', <small>[[1660]]-[[1664]], oliu sobre llenzu, 118 x 160 cm, Muséu del Louvre, París</small> Archivu:Nicolas Poussin - L'Hiver ou Le Déluge.jpg|''Diluviu'', tamién conocíu como ''Iviernu'', <small>[[1660]]-[[1664]], oliu sobre llenzu, 118 x 160 cm, Muséu del Louvre, París</small> </gallery> == Referencies == * {{1911}} {{llistaref}} == Bibliografía == * [[Anthony Blunt]], ''The paintings of N. Poussin'', Londres, 1009 * [[Yves Bonnefoy]], ''Rome, 1630: l'horizon du premier baroque'', Flammarion, 1970. * Henry Keazor, ''Poussin'', Colonia, Taschen, 2007, ed. esp. == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.liverpoolmuseums.org.uk/walker/collections/17c/poussin.asp Landscape with the ashes of Phocion] na [http://www.liverpoolmuseums.org.uk/walker/ Galería d'arte Walker], [[Liverpool]] * [http://www.abcgallery.com/P/poussin/poussin.html Nicolas Poussin na Galería Olga] * [http://www.art-drawing.ru/gallery/category/829-poussin-nicolas Nicolas Poussin. Semeyes] [http://www.art-drawing.ru/biographies/brief-biographies/1196-poussi-nikola y Biografía] {{NF|1594|1665|Poussin, Nicolas}} {{Tradubot|Nicolas Poussin}} [[Categoría:Pintores de Francia]] [[Categoría:Pintores del Barrocu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] mku484r1990eej2br8srfvjqpg86qp9 Miklós Rózsa 0 73967 3707742 3618796 2022-08-17T09:44:12Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Miklós Rózsa''' {{nym}} foi un compositor de música sinfónica y [[Música cinematográfica|cinematográfica]], especializáu en películes de corte [[Cine históricu|históricu]]. == Biografía == Dempués d'estudiar nel so país llogrando dende bien pequeñu gran ésitu colos sos conciertos y composiciones, sigue los sos estudios nel [[Conservatoriu de Leipzig]]. Ellí, el compositor [[Marcel Dupré]] aconséyalu camudase a [[París]], cosa que Rózsa fai en 1932. En 1934, el so amigu, el [[compositor]] [[Arthur Honegger]], introducir na música cinematográfica. Treslládase darréu a [[Londres]] pa perfeccionar el so arte y dellí, el so amigu y compatriota [[Alexander Korda]], llevar a [[Hollywood]] pa participar na música de la película ''The Thief of Bagdag'' (1940). Va Permanecer en California pol restu de la so vida, apurriendo la so música a más de 100 películes. Foi candidatu al [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] en 16 ocasiones, llográndolo en 3 ocasiones por ''[[Spellbound|Recuerda]]'' (1945), ''[[A Double Life (película de 1947)|A Double Life]]'' (1947) y ''[[Ben-Hur (película de 1959)|Ben-Hur]]'' (1959). == Estilu == Miklós Rózsa asítiase dientro de la tradición postromántica, con un desbordante poder melódicu, contrapuntístico y cromáticu propiu de la tradición musical húngara de compositores como Béla Bartók o Zoltán Kodály, a lo que se xune una suntuosa orquestación d'estilu wagneriano. Son los postulaos wagnerianos los que sirven de puntu de partida na so forma d'encetar la música cinematográfica: usu del [[leitmotiv]] pa personaxes y situaciones y la melodía continua. Esti estilu llevó al xéneru a una fondura musical de cotes elevadísimas, en gran midida non superaes. == Obres == Amás de destacaes bandes sonores, perfectamente desenvueltes a lo llargo d'el treme argumental, destaquen una Sinfonía, los conciertos pa pianu, viola, violín y violoncello, obres de cámara y poemes sinfónicos. Foi maestru de John Williams, otru compositor célebre nel mundu del cine. == Filmografía == Esta filmografía nun ta completa. (NOTA: Puedes ayudar completándola) {| border="0" style="background:#ffffff" align="top" class="sortable wikitable" |+ align="center" style="background:DarkSlateBlue; color:white" |'''Catálogu d'obres de Miklós Rózsa''' |- ! width="70 px" style="background:Lavender; color:Black"|Añu ! style="background:Lavender; color:Black"| Título Película ! width="200 px" style="background:Lavender; color:Black" |Tipu d'obra |- | 1937 || ''Thunder in the City'' || Música de película |- | 1937 || ''[[La condesa Alexandra]]'' || Música de película |- | 1940 || ''[[The Thief of Bagdad]]'' (candidatu al Óscar) || Música de película |- | 1941 || ''[[Lady Hamilton (1941)|Lady Hamilton]]'' || Música de película |- | 1941 || ''[[Lidia (1941)|Lidia]]'' (candidatu al Óscar) || Música de película |- | 1941 || ''[[Sundown]]'' (candidatu al Óscar) || Música de película |- | 1942 || ''[[El llibru de la selva (1942)|El llibru de la selva]]'' (candidatu al Óscar) || Música de película |- | 1943 || ''[[Sahara (película de 1943)|Sahara]]'' || Música de película |- | 1943 || ''[[So Proudly We Hail!]]'' || Música de película |- | 1943 || ''[[Five Graves to Cairo]]'' || Música de película |- | 1943 || ''[[Una muyer de ciudá]]'' || Música de película |- | 1944 || ''[[Double Indemnity]]'' (candidatu al Óscar) || Música de película |- | 1944 || ''[[The Woman of the Town]]'' (candidatu al Óscar) || Música de película |- | 1945 || ''[[Cantar inolvidable]]'' (Con [[Morris Stoloff]]) (candidatu al Óscar) || Música de película |- | 1945 || ''[[Sangre sobre'l sol]]'' || Música de película |- | 1945 || ''[[The Lost Weekend]]'' (candidatu al Óscar) || Música de película |- | 1945 || ''[[Spellbound (película)|Spellbound]]'' ('''[[Premios Óscar|Óscar]] a la meyor Música de filme dramáticu''') || Música de película |- | 1946 || ''[[The Strange Love of Martha Ivers]]'' || Música de película |- | 1946 || ''[[The Killers (película)|The Killers]]'' (candidatu al Óscar) || Música de película |- | 1947 || ''[[Pasión na selva]]'' || Música de película |- | 1947 || ''[[A Double Life (película de 1947)|A Double Life]]'' ('''[[Premios Óscar|Óscar]] a la meyor Música de filme dramáticu''') || Música de película |- | 1947 || ''[[La casa colorada]]'' || Música de película |- | 1947 || ''[[Song of Schenerezade]]'' || Música de película |- | 1948 || ''[[The Naked City]]'' (con [[Frank Skinner]]) || Música de película |- | 1949 || ''[[Adam's Rib]]'' || Música de película |- | 1950 || ''[[The Asphalt Jungle]]'' || Música de película |- | 1951 || ''[[Quo Vadis? (película)|Quo vadis]]'' (candidatu al Óscar) || Música de película |- | 1952 || ''[[Plymouth adventure]]'' || Música de película |- | 1952 || ''[[Ivanhoe (película de 1952)|Ivanhoe]]'' (candidatu al Óscar) || Música de película |- | 1953 || ''[[Tres amores]]'' || Música de película |- | 1953 || ''[[Xuliu César (película 1953)|Xuliu César]]'' (candidatu al Óscar) || Música de película |- | 1953 || ''[[La reina Virxe]]'' || Música de película |- | 1953 || ''[[Knights of the Round Table]]'' || Música de película |- | 1953 || ''[[Tolos hermanos yeren valientes]]'' || Música de película |- | 1954 || ''[[Escuadrilla heroica]]'' || Música de película |- | 1954 || ''Seagulls over Sorrento'' || Música de película |- | 1954 || ''Valley of the Kings'' || Música de película |- | 1954 || ''[[Fueu verde]]'' || Música de película |- | 1955 || ''[[El capitán del rei]]'' || Música de película |- | 1955 || ''[[Los contrabandistes de Moonfleet]]'' || Música de película |- | 1955 || ''[[Astucies de muyer]]'' || Música de película |- | 1956 || ''[[Encruz de destinos]]'' || Música de película |- | 1956 || ''[[Lust for Life]]'' || Música de película |- | 1959 || ''[[Ben-Hur (1959)|Ben-Hur]]'' ('''[[Premios Óscar|Óscar]] a la meyor Música de filme dramáticu''') || Música de película |- | 1961 || ''[[El Cid (película)|El Cid]]'' (candidatu al Óscar) || Música de película |- | 1961 || ''[[Rei de reis (película de 1961)|Rei de reis]]'' || Música de película |- | 1963 || ''[[Hotel Internacional (película)|Hotel Internacional]]'' || Música de película |- | 1968 || ''[[El poder (película)|El poder]]'' || Música de película |- | 1970 || ''[[The Private Life of Sherlock Holmes]]'' || Música de película |- | 1973 || ''[[El viaxe fantásticu de Simbad]]'' || Música de película |- | 1977 || ''[[Providence (película)|Providence]]'' || Música de película |- | 1978 || ''[[Fedora (película)|Fedora]]'' || Música de película |- | 1979 || ''[[Time After Time (película de 1979)|Time After Time]]'' || Música de película |- | 1981 || ''[[El güeyu de l'aguya]]'' || Música de película |}. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{IMDb nome|0000067}} * [http://www.scoremagacine.com/Compositores_det.php?Codigo=1050 Sobre Miklós Rózsa], nel [http://www.scoremagacine.com/ sitio] Score Magacine; n'español. ** [http://www.scoremagacine.com/Resenas_det.php?Codigo=785&lletra=M Comentariu del discu] ''Miklos Rozsa: A Centenary Collection'', nel mesmu sitiu; n'español. * [http://www.mrs.miklosrozsa.info/ Sitio] de The Miklós Rózsa Society; n'[[Idioma inglés|inglés]]. * [http://www.rozsamusic.com/ Sitio dedicáu a Miklós Rózsa]; n'[[Idioma italianu|italianu]]. * [http://www.americanmusicpreservation.com/filme.htm#miklosrozsa Sobre Miklós Rózsa], nel [http://www.americanmusicpreservation.com/ sitio] American Music Preservation; n'inglés. * [http://www.epdlp.com/compbso.php?id=676 Sobre Miklós Rózsa], nel [http://www.epdlp.com/ sitio] El Poder de la Pallabra:[[Ficheru:Speaker Icon.svg|20px]] audición de fragmentos de música de películes y artículu de José Antonio Bielsa. * [http://www.youtube.com/watch?v=po05op4luNQ Seleición de les sos composiciones];[[Ficheru:Speaker Icon.svg|20px]] en [[Youtube]]. {{NF|1907|1995|Rozsa, Miklos}} {{Tradubot|Miklós Rózsa}} [[Categoría:Persones de Budapest]] [[Categoría:Compositores d'Hungría]] [[Categoría:Compositores de bandes sonores]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor banda sonora]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] bxeuzqo28f3e3aex0ly39xsmt5kj8b6 Alfred Adler 0 74188 3707538 3701949 2022-08-16T15:14:19Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Alfred W. Adler''' {{nym}} foi un [[médicu]] y [[sicoterapeuta]] austriacu, fundador de la escuela conocida como [[psicoloxía individual]].<ref name=jacbrown>{{Cita llibru|apellíos=Brown|nome=J. A. C|títulu=Freud y los postfreudianos|añu=1963|editorial=Compañía xeneral frabil|páxines=9}}</ref> Foi un collaborador de [[Sigmund Freud]] y cofundador del so grupu, pero estremóse tempranamente d'él, en 1911, al divergir sobre distintos puntos de la [[Psicoanálisis|teoría psicoanalítica]]. Los sos conceutos básicos son los de calter, [[complexu d'inferioridá]] y conflictu ente la situación real del individuu y les sos aspiraciones. == Biografía == Alfred Adler nació en [[Rudolfsheim]], un suburbiu de [[Viena]], el 7 de febreru de 1870 yera'l segundu de seis hermanos d'orixe [[xudíu]], graduóse en Medicina en [[1895]], onde empezó a trabayar d'[[oftalmoloxía|oftalmólogu]] en [[1897]]. Más tarde fixo práutiques como internista. El so primer alcuentru con Freud producir en [[1899]]. Adler defendió les idees de Freud na Escuela vienesa de Medicina, nos círculos médicos locales y na prensa. Dende [[1902]] participó nuna pequeña conxusta entamada en [[Berggasse 19|casa de Freud]], la «[[Sociedá Psicolóxica de los Miércoles]]». Escribe (1904) "El doctor como educador”. Yá por esta dómina Adler, a pidimientu de Freud, arrenuncia de la so primer decisión de romper col círculu. En 1907 escribió la so monografía sobre la inferioridá de los órganos y la so compensación psíquica: "Estudio sobre la inferioridá de los órganos y la so compensación psicolóxica”. En [[1908]] da una conferencia en Viena sobre "l'instintu d'agresión”. En [[1910]] ye nomáu presidente de la caña vienesa de l'asociación psicoanalítica. Edita, xuntu con Freud y [[Wilhelm Stekel|Stekel]] en [[1910]] "Revista de psicoanálisis", siendo Adler el so direutor. Ente xineru y febreru de [[1911]] dicta cuatro conferencies que constitúin "una crítica sobre la teoría sexual de Freud na vida mental". Al terminar la cuarta conferencia la mayoría de los freudianos presentes decidieron, magar la opinión contraria de Steckel, que siguiera siendo miembru de la sociedá psicoanalítica, pero alvirtiéndo-y de nun refugar la teoría sexual de Freud. N'agostu de 1911 anuncia na editorial de la ''Revista de psicoanálisis'' el so arrenunciu a formar parte del conseyu editorial, lo que marcó la so retirada del movimientu psicoanalíticu. En 1912 publicóse ''"El calter neuróticu”''. Nesti trabayu Adler establez la "psicoloxía individual" como teoría de la unidá del individuu que tiende a metes finales de calter inconsciente. Nesta obra desenvuelve la tema de la compensación infantil al sentimientu percibíu d'inferioridá por aciu distintes estratexes escontra una meta final (de superioridá). Nes sos obres posteriores Adler desarrollu'l so modelu psicolóxicu centráu nes influyencies del mediu social y familiar nel calter del suxetu, en conxunción coles sos construcciones suxetives de les sos esperiencies; conxunción que desagua nel "Estilu de Vida" inconsciente, rector del siquismu humanu. Dempués de la primer guerra mundial, entamó les clíniques d'orientación de neños en Viena, siendo puramente'l primer psicólogu/siquiatra infantil. Ente 1927-28, Adler dio una serie de conferencies nos Estaos Xuníos. La popularidá de Adler aniciaba na accesibilidá y optimismu de les sos teoríes, en comparanza coles de los sos contemporáneos Freud y Jung. El modelu de la psicoloxía adleriana concibe la sicopatoloxía como espresión estrema del egocentrismu del suxetu contra los intereses de la cooperación social o "sentimientu de comunidá". La sicoterapia y la pedagoxía adleriana tienen como finalidá'l desarrollu de la cooperación humana salvando les torgues qu'impon l'estilu de vida escontra la compensación de la inferioridá percibida. La psicoloxía individual parte de la idea de que l'home ye un individuu que se mueve escontra una meta determinada y defende l'estudiu del enfoque teleolóxicu (escontra fines) qu'investiga la meta d'una persona de tipu inconsciente. Les metes son construyíes subjetivamente yá na dómina infantil, influyida pol ambiente o constelación familiar, y pola aspiración del neñu a compensar el so sentimientu d'inferioridá. La rellación ente la meta y les maneres d'algamar configuren la personalidá del suxetu. Alfred Adler morrió en [[1937]] en [[Aberdeen]], [[Escocia]], d'un ataque al corazón. Otres de les obres de Adler son: ''"La práutica y la teoría de la psicoloxía individual"'' de 1920, ''"Comprensión de la naturaleza humana"'' de 1928-1930, ''"La educación de los neños"'' de 1929, ''"Superioridá ya interés social"'' (obra póstuma de 1965). == Complexu d'inferioridá y superioridá == Nes sos teoríes defínense y estudien los complexos d'inferioridá y superioridá como exes de la so corriente. El [[complexu d'inferioridá]] considera la perceición d'esraizadura qu'un individuu llogra por causa de carecer una infancia mala, plena de burlles, sufrimientos, refugos, etcétera. Con más detalle puede describise al complexu d'inferioridá, na ciencia de la psicoloxía y el psicoanálisis, como'l sentimientu nel cual, quiera que non, una persona sentir de menor valor que los demás, lo cual, de normal, asocede en forma inconsciente y lleva a los individuos inxemes a sobrecompensarlo. Pero esto últimu, de la mesma, plantega una alternativa. Porque la necesidá de sobrecompensación puede resultar o bien n'esitosos llogros o bien en comportamientu esquizotípico severu. Asina, un sentimientu normal d'inferioridá puede actuar como motivación p'algamar oxetivos, ente que un complexu ye un estáu avanzáu d'afandu y fuximientu de les dificultaes. Respectu del [[complexu de superioridá]], Adler considera que ye un mecanismu inconsciente, neurolóxicu, nel cual l'individuu trata de compensar los sos sentimientos d'inferioridá, resaltando aquelles cualidaes nes que sobresal. En términos más téunicos, pa Adler, el complexu de superioridá ye la consecuencia del procesu de tresferencia que busca esconder la inferioridá percibida, cola pretensión de ser cimera a los demás, en dalgún aspeutu vital. La perceición de superioridá ye la consecuente reacción a un sentimientu d'inferioridá ensin espresar externamente, maximizando escontra l'esterior aquellos aspeutos en que, por tresferencia d'oxetos, o por observación diferencial, consideramos destacar del comportamientu coleutivu aparente. Ye una maximalización suxetiva del fechu sincrónicu que nos lleva a buscar aquello que los demás consideren insólitu, en nós mesmos. Pero, básicamente, el complexu de superioridá manifiéstase como una afectación de la personalidá que conduz a l'adopción de postures prepotentes o sobeyoses nel tratu colos demás. El síndrome de superioridá ye una consecuencia d'un previu complexu d'inferioridá mal resueltu. Quien nun siente la "inferioridá", nun precisa exhibir el so "superioridá"; per otra parte, quien ye claramente cimeru, ye asina percibíu polos demás, ensin riquir una manifestación mayor. De toes formes ye importante alvertir qu'un individuu, anque exhiba comportamientos autoritarios y sobeyosos, o desenvuelva actitúes de prepotencia, non necesariamente va topase nun auténticu "complexu de superioridá", si nun ye consecuencia d'una perceición previa de ser inferior en daqué. Y esto, a éstes dichu al marxe de lo disvalioso que pudieren resultar les sos actitúes na convivencia social. La motivación del individuu tien de quedar esclariada por aciu el diagnósticu, con cuenta d'evitar errores de terapia. Los complexos de superioridá ya inferioridá son de cutiu presentaos dambos poles mesmes persones, y manifiéstense de maneres distintes. Sicasí, los dos complexos pueden esistir l'unu ensin l'otru. == Influencia == Adler formó munchos discípulos, magar munchos de los más importantes dixebrar de la so escuela como [[Oswald Schwarz]], [[Rudolf Allers]] y [[Viktor Frankl]] (fundador de la [[Logoterapia]]), que conformaben un grupu dientro del adlerismo qu'abogaba por una fundamentación de la teoría de Adler dende l'[[antropoloxía filosófica]]. Tamién se dixebró d'él el conocíu siquiatra y caracterólogo [[Fritz Künkel]], fundador de la psicoloxía del "Nós". Fueron amás discípulos de Adler la so fía [[Alexandra Adler]], Hans y Rowena Ansbacher, [[Erwin Wexberg]] y [[Rudolf Dreikurs]], ente otros. Ensin ser puramente los sos discípulos, puede atopase la buelga de la influyencia de Adler nos neopsicoanalistas [[Karen Horney]] y [[Erich Fromm]], nel fundador de la [[Psicoloxía de la personalidá]] [[Gordon Allport]], y en [[Albert Ellis]], fundador de la [[Terapia racional emotiva conductual]] (TREC). == Obres == * ''El doctor como educador''. * ''Estudio sobre la inferioridá de los órganos y la so compensación psicolóxica''. * ''El calter neuróticu''. * ''La práutica y la teoría de la psicoloxía individual'' (1920). * ''Conocencia del home'' (1926). * ''Comprensión de la naturaleza humana'' (1928-1930). * ''La educación de los neños'' (1929). * ''La ciencia de vivir'' (1957) * ''Superioridá ya interés social'' (obra póstuma de 1965). == Tributos artísticos == Los dos personaxes principales na novela ''[[La Planta Sagrada]]'', comprometíos nuna sesión adleriana d'interpretación d'estilu de vida, sometíos a una interpretación de memoria temprana adleriana.<ref>Alethia, Caroline. ''La Planta Sagrada''. Viator. (2012) ASIN: B0085MBR3Y</ref> == Ver tamién == * [[Psicoloxía individual]] == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * {{Cita llibru | autor = Adler, Alfred & Brett, Colin (Comp.) | títulu = Entender la vida | añu = 2003 | editorial = Barcelona: Paidós Ibérica | id = ISBN 978-84-493-0790-4 }} * {{Cita llibru | autor = Adler, Alfred | títulu = El sentíu de la vida | añu = 2000 | editorial = Madrid: Ahimsa | id = ISBN 978-84-95515-67-4 }} * {{Cita llibru | autor = – | títulu = El calter neuróticu | añu = 1993 | editorial = Segunda edición. Barcelona: Editorial Paidós Ibérica | id = ISBN 978-84-7509-307-9 }} == Enllaces esternos == {{commonscat|Alfred Adler}} {{wikiquote}} * [http://adleriana.blogspot.com.es/ Adleriana. Blogue de Psicoloxía y Sicoterapia Adleriana n'Español] * [http://tytuniversitario.blogspot.com/2011/12/adler-y-la-psicologia-individual.html Teoríes de Alfred Adler] * [http://www.historiadelamedicina.org/adler.html Alfred Adler (1870-1937)] * [http://www.centroadleriano.org// Centro d'Estudios Adlerianos Uruguái] {{NF|1870|1937|Adler Alfred}} {{Tradubot|Alfred Adler}} [[Categoría:Psicoanalistes]] [[Categoría:Profesores d'Austria]] [[Categoría:Sicólogos y sicólogues d'Austria]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Persones de Viena]] dxw4hef5anpjgxfgcr67lealj1amum6 David 0 74222 3707780 3704768 2022-08-17T10:53:33Z Omarete 35 removed [[Category:Arpistes]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{otrosusos}} {{persona}} '''David''' {{nym}} foi un [[Reis d'Israel|rei israelita]], socesor del rei [[Saúl]] y el segundu monarca del [[Reinu d'Israel]], llogrando unificar el so territoriu ya inclusive espandilo,<ref>Philip Parker, ''Atlas of World History'', Londres: Harper-Collins, 2004, páxs. 30-31.</ref> de manera d'entender les ciudaes de [[Xerusalén]] y [[Samaria]], [[Petra]], Zabah y [[Damascu]].<ref>Philip Parker, ''Atlas of World History'', p. 31.</ref> La historia de David figura na [[Biblia]], nos Llibros del [[profeta]] [[Samuel (profeta)|Samuel]] y nel [[Llibru de los Salmos]].<ref>Referencies esplícites sobre David figuren nos testos sagraos del xudaísmu, especialmente nel [[Tanak]], y tamién nel canon del cristianismu, formando parte del [[Antiguu Testamentu]].</ref> David foi unu de los grandes gobernantes d'[[Antiguu Israel|Israel]] y padre d'otru d'ellos, [[Salomón]]. Ye veneráu como rei y profeta nel xudaísmu, el cristianismu (católicos el 29 d'avientu) y l'islam.<ref>Philip Wilkinson, ''Religiões'' [Religions, 2008], Rio de Janeiro: Zahar, 2011, p. 298. Nel islam ye conocíu como "Dawud".</ref> ==Perceición histórica== David ye consideráu como un rei xustu, valiente, apasionáu; guerreru, músicu y poeta, pero un rei, tamién, non exentu de [[pecáu|pecaos]]. Atribúyese-y l'autoría de gran parte del ''[[Llibru de los Salmos]]''. Aparentemente vivió ente los años [[sieglu XI e.C.|1040]] y [[sieglu X e.C.|966 e.C.]], reinó en [[Xudá]] ente'l [[sieglu XI e.C.|1010]] y [[sieglu X e.C.|1006 e.C.]] y sobre el reinu xuníu d'Israel ente l'añu 1006 y el [[sieglu X e.C.|966 e.C.]]. Los ''[[Llibros de Samuel]]'' son la crónica principal de la so vida y el so reináu, siguiendo colos sos descendientes nel ''[[Llibru de los Reis]]''. Caltuviéronse poques referencies arqueolóxiques, pero'l [[cercu de Tel Dan]] y el cercu de Mesha podríen determinar la esistencia, a mediaos del s. IX e.C., d'una dinastía real hebrea llamada «Casa de David». Amás d'esistir otres referencies nesti grabáu sobre la descendencia del rei David. Asina tamién, el costume de dexar xenealoxíes nes families hebrees facer apaecer en delles d'elles na mesma [[Biblia]]. La vida de David ye importante pal [[xudaísmu]], el [[cristianismu]] y l'[[islam]]. La so biografía básase cuasi puramente nos llibros de Samuel, onde lo describe amás como «''roxu, de formosos güeyos, prudente y bien bella presencia.''»<ref>{{Biblia|1Samuel|16:12}}</ref> == Orixe == David perteneció a la familia d'[[Isaí]], de la tribu de [[Xudá (patriarca)|Xudá]]. Según 1 Samuel 16:11 y 17:12, yera'l menor de los ocho fíos d'[[Isaí]] y, como yera costume nesos tiempos, el menor yera'l más retardáu y al que se-y daben les xeres pastoriles. Trés de los sos hermanos mayores fueron soldaos del rei Saúl. [[Samuel (profeta)|Samuel]], el profeta, viaxó hasta Belén, por mandatu de Dios, pa buscar al nuevu «unxíu». Los candidatos -dixo Dios- teníen de ser de la familia de Isaí. === David ye unxíu === [[Ficheru:Samuel e david.jpg|250px|left|thumb|[[Samuel (profeta)|Samuel]] consagrando a David, [[Dura Europos]], [[Siria]], sieglu&nbsp;III&nbsp;a.&nbsp;Y.&nbsp;C.]] El [[Saúl|rei Sául]] pecara al desobedecer a [[Dios]] mientres la batalla de Michmash, onde tenía de destruyir a tolos enemigos [[amalecitas]] y nun lo fixo. Por ello, Dios decidió retira-y la so bendición y unvió al profeta Samuel en busca d'un nuevu «unxíu», d'un nuevu rei pa Israel. El so destín yera [[Belén]], onde vivía [[Jesé]], un pastor colos sos fíos. Unu d'ellos yera l'escoyíu y Samuel, como profeta, tenía de saber cual. Pa evitar un castigu del rei Saúl, el profeta escusóse alegando que viaxaba pa realizar un sacrificiu. Una vegada en casa de Jesé, el profeta conoció a siete de los sos ocho fíos, pero nengunu foi l'unxíu. Cuando preguntó si faltaba dalgún, Jesé llamó al más pequeñu: David, y cuando el profeta ver, supo que yera él. Ellí, delantre del so padre y hermanos mayores, unxólu como futuru rei d'Israel. Yera amás David, un varón prudente y de bon paecer, roxu y de bon semblante. ==== David, al serviciu del rei Saúl ==== David, cola gracia de Dios, foi nomáu músicu al cargu d'arpa y paxe d'armes. Estes xeres compaxinar col so trabayu como pregueru. Tan bonu yera tocando l'arpa qu'escuchando la melodía, Saúl relaxábase. El rei Saúl concedió-y el so vagar. === David y Goliat === [[Ficheru:Osmar Schindler David und Goliath.jpg|thumb|''David und Goliath'' (1888), [[litografía]] en color del artista alemán [[Osmar Schindler]] (1869-1927).]] Israel, so les órdenes del rei Saúl, taba en guerra colos [[Filisteos|filisteos]]. Un xigante llamáu [[Goliat]] de [[Gat]], de seis codos y un palmo d'estatura y miembru de les tropes de choque filistees (1 Sam 17:4), desafió al exércitu israelita mientres cuarenta díes, proponiendo qu'escoyeren al so meyor home pa face-y frente. En pallabres de Goliat, si él resultaba derrotáu y muertu pol israelita, los filisteos seríen esclavos d'Israel, pero si él vencía y mataba al escoyíu d'Israel, los israelites seríen esclavos de los filisteos (1 Sam 17:8-9). Los hebreos tarrecíen en gran manera a Goliat y afletábense del retu. David, que'l so padre pidió-y que viaxara al campamentu pa saber cómo taben los sos hermanos mayores y lleva-yos daqué de comida, escuchó'l desafíu del xigante (1 Sam 17:23). Según la Biblia, la condición de pastor llevó a David a tar esmolecíu por defender a los sos fataos de los ataques de fieres selvaxes y, utilizando'l so talentu, coyó un cayado y una fonda. Con ello presentóse ante'l rei Saúl y propúnxose pa lluchar contra'l xigante. Con anunciar de Saúl, David vistir cola armadura del rei, pero al nun tar acostumáu a utilizala, desfacer d'ella y dirixióse al campu de batalla cola so fonda. Pel camín recoyó cinco piedres llises nun regueru y llantóse delantre del xigante Goliat. Ésti burllóse d'él y tuvo en menos al más nuevu de los fíos de [[Jesé]] que se presentaba pa tener un combate singular con él. Pero David proclamó: {{cita|"Tola Tierra va saber qu'hai Dios n'Israel. Y toa esta asamblea va saber que non pola espada nin pola llanza salva [[Yahveh]], porque de Yahveh ye'l combate y apúrrevos nes nueses manes."|David (1 Sam 17:46-47)}} Y cola so [[fonda]] de boleo, David encualló-y una piedra na frente a Goliat y, cuando cayó, aprovechó pa corta-y la cabeza cola espada del propiu filistéu. La [[Biblia de Xerusalén]] señala que se comparó esti combate singular colos combates individuales de la [[Ilíada]].<ref>{{Cita llibru|autor=Escuela bíblica de Xerusalén|enllace-autor=Escuela bíblica y arqueolóxica francesa de Xerusalén|añu=1976|títulu=Biblia de Xerusalén (edición española) |allugamientu=Bilbao |editorial=Desclée de Brouwer |páxina=321 |isbn=84-330-0022-5}}</ref> N'alusión a esti combate, la espresión fonda de David» simboliza que nun esiste enemigu refalgable por pequeñu que sía, si l'aciertu acompáñalu.<ref name="Pérez-Rioja">{{Cita llibru |apellíu= Pérez-Rioja|nome= José Antonio|títulu= Diccionariu de Símbolos y Mito|añu= 1971|lugar= Madrid |editorial=Editorial Tecnos |páxina=244 |isbn= 84-309-4535-0}}</ref> David vencedor de Goliat constitúi amás un símbolu del valor que tienen el tesón y la voluntá ferrial desenvueltes frente a un enemigu n'apariencia bien cimera.<ref>{{cita publicación|editor=Fundación Universitaria Española y Seminariu d'Arte "Marqués de Lozoya" |añu=1988 |títulu=Cuaderno d'arte ya iconografía |volumen=1 |númberu=1 |páxina=150}}</ref> === David, el fuxitivu === Dempués de vencer al xigante, David consiguió l'enfotu de los criaos y del pueblu, ganóse l'amistá de Jonatán y l'amor de Mical quien foi la so primer esposa y dambos yeren fíos de Saúl. Y, precisamente eso, produció los celos del rei Saúl, qu'ordenó prinda-y. David tuvo que fuxir al desiertu con un escuadrón de 200 guerreros lleales y convirtióse nel paladín de los primíos. Ellí aceptó la proteición del rei filistéu Aquis de Gat, enemigu d'Israel, y asitió a la so familia y los suyos na ciudá filistea de Siclag. Cuando Aquis dir a la guerra contra'l rei Saúl, David nun pudo acompaña-y porque los otros nobles nun confiaben nél. === David, rei de Xudá === Esta batalla, que tuvo llugar en Gilboá, acabó cola vida del rei Saúl y del so fíu Jonatán, amigu de David. La Casa de Saúl taba práuticamente anulada y David dirixir a la ciudá de [[Hebrón]] pa ser nomáu [[Reinu de Xudá|rei de Xudá]]. Pero los norteños nun taben acordies con tal decisión y buscaron a un descendiente alloñáu del difuntu rei pa noma-y como socesor. L'escoyíu foi [[Isboset]], al que nomaron rei. Ésti intentó ganase l'enfotu del reinu, pero dos caudiellos siguidores de David decidieron asesina-y na so propia casa. Cuando se presentaron ante'l rei David esperaben un pagu, pero atopar cola muerte. David nun tuvo acordies cola muerte del so enemigu y decidió executa-yos por asesinatu. [[Ficheru:Stamp_of_Israel_-_Festivals_5721_-_0.25IL.jpg|thumb|Estampilla israelín dedicada al rei David, 1960. Los sos atributos son l'arpa y la so [[Estrella de David|estrella, símbolu de conxunción]].<ref>Serie "Reis d'Israel", diseñada por Asher Kalderón.</ref>]] En [[Hebrón]], el rei David nun consiguía l'enfotu de los norteños y decidió que, pa xunir a les dolce tribus israelites, tenía de buscar una ciudá neutral onde gobernar. Sicasí, cola muerte del fíu del difuntu rei Saúl, los vieyos d'Israel averar a Hebrón manifestando llealtá a David, que daquella tenía 30&nbsp;años.<ref name="autogenerated1"> ((bibleverse | 2 | Samuel | 5 | NVI)) </ref> === David, rei d'Israel === Esa ciudá neutral foi [[Jebus]], que daquella nun taba en manes de la xente de [[Xudá]] nin en manes de los israelites del norte. Pero, taba ocupada polos [[jebuseos]]. Una vegada reconocíu polos líderes de toles tribus, David conquistó la fortaleza de Jebus y facer la so capital. Una ciudá que pasó a ser conocida como la Ciudá de David y, darréu, [[Xerusalén]]. {{cita|"Güesu y carne to somos"|Líderes de les dolce tribus israelines al rei David (2 Sam 5:1-3)}} === Xerusalén como capital === El rei David yera'l líder d'una [[teocracia]] que pretendía instalar «el reinu de Dios na Tierra». Pela so parte, el rei [[Hiram de Tiru]] unvió mensaxeros a la capital y empezó a suministra-y a David, madera de cedru, carpinteros y arbañiles por que pudiera construyise la casa de David. Ésti quería construyir un templu pa Jehová, pero'l [[Natan|profeta Natan]] díxo-y, por orde de Dios, que'l templu tenía d'esperar una xeneración, pos se cometieren munchos crímenes. Sicasí, Dios fixo un pactu col rei David: la Casa de David nunca s'escastaría. {{cita|"El to tronu va ser establecíu pa siempres."|Yahvé al rei David}} David conquistó [[Soba]], Aram (l'actual [[Siria]]), [[Edom]] y [[Moab]] (l'actual [[Xordania]]), según les tierres de los [[filisteos]] y d'otros territorios. En munchos casos esterminó gran parte de los sos habitantes cananeos. === David and Bathsheba === [[Ficheru:Lucas Cranach d.Ä. - David und Bathseba (Gemäldegalerie, Berlin).jpg|150px|thumb|''David and Bathsheba'', por [[Lucas Cranach el Viejo]], 1526.]] Mientres el sitiu de [[Rabbah]], el rei David decidió nun dir a la batalla y quedase en Xerusalén. Dempués d'un pigazu y dende la terraza, el rei reparó que, nuna casa vecina, una [[Guapeza|formosa muyer]] taba bañándose. David quedó prindáu d'ella y quixo saber quién yera: Betsabé, la muyer d'un soldáu [[Hitita| hitita]] principal llamáu Urías que taba lluchando nel sitiu de Rabbah. Pero nin eso paró al rei. Dexar embarazada mientres el so home lluchaba nel sitiu y l'adulteriu de la muyer, n'Israel, yera penalizáu cola muerte. Con tal d'evitar esto, David pidió al so home que volviera del sitiu y face-y creer qu'él mesmu embarazara a la so muyer. Pero, nun lo consiguió. Urías negar a quedase en casa, cola so muyer, mientres los sos compañeros lluchaben na batalla. El rei David, esmolecíu por perder a la muyer de la que taba namoráu, decidió camudar la so estratexa. Pidió al comandante del sitiu qu'asitiara al maríu nel llugar más difícil de la batalla, col enfotu de que morriera en combate. Asina, naide abarruntaría del adulteriu y el rei podría siguir con Betsabé. Urías morrió en combate y David cásase con ella y aportó a la so esposa preferida y ella llegó a amar con devoción. El profeta alvirtió-y que Dios quitaría-y la tranquilidá y que-y unviaría aprovecimientos continues, que'l so reináu sería solmenáu, llenu de disturbios civiles violentos ya intrigues. Y tamién lu alvirtió qu'él nun morrería por haber dexáu embarazada a una muyer casada y ordenar la muerte del so home, pero que sí lo fadría'l fíu que diba nacer. El so fíu vivió siete díes, mientres los cualos el rei ayunó. Pero cuando morrió, el rei vistióse y volvió comer. Los sos sirvientes preguntáron-y por qué llamentóse cuando'l so fíu inda taba vivu, pero non cuando yá morriera. {{cita|"Mientres el neñu entá vivía, yo ayunaba y lloraba. Pensaba que seique'l Señor tendría compasión de mi y que'l neñu pudiera vivir. Pero agora que morrió, ¿por qué he de ayunar? ¿Voi Poder yo face-y volver? Yo voi a él, pero él nun va volver a mi."<ref>[http://www.biblegateway.com/passage/?search=2%20Samuel%2012&version=9; 2 Samuel 12]</ref>|Rey David, a los sos siervos}} === La rebelión de Absalón === [[Ficheru: Gustave dore bibel death of absalom.jpg | thumb | right | 200px | La muerte de Absalón por [[Gustave Doré]]]] Tal como lo profetizara [[Natan]], los errores del rei fueron la causa de diversos trestornos y aprovecimientos a la llamada Casa de David. Unu de los sos fíos, [[Absalón]], remontóse escontra'l so padre y llegaron a lluchar pol derechu al tronu. Un día, Absalón quedó atrapáu pol so pelo nes cañes d'un carbayu y Joab, el comandante de tropes de David, clavó-y trés fleches y matólu (2 Samuel 18:14). Asina, toa una faición festexaba esa muerte como una victoria, pero, cuando la noticia de la victoria foi llevada al rei David, ésti nun s'allegró: {{cita|"¡Oh fíu mio, Absalón, fíu mio, fíu mio, Absalón! Morreríame en llugar de ti, Absalón, fíu mio, el mio fíu!".|Rey David al saber la muerte del so fíu y rival.}} Tou esi tiempu de conflictos deterioraron la imaxe de David y el so espíritu. Los apulmonamientos siguiríen, pos el so fíu [[Adonías]] tamién pretendía reinar. Naguó'l tronu del so padre, que yá había perdíu gran parte del so anterior prestíu. === Recta final === El rei David, yá vieyu, taba postráu na cama y el so fíu [[Adonías]] aprovechó esti fechu pa proclamase rei. Betsabé y el profeta Natan, conociendo l'actitú contraria del nuevu, pidieron a David que nomara como herederu a otru de los sos fíos. Concretamente a [[Salomón]]. Ésti fuera escoyíu por Dios y esti alcuerdu ente David y la so muyer preferida namái concretaba los designios divinos. {{cita|"Nun arramar sangre [...] Nun buscar revanches y siguir los preceptos del Señor"|Conseyu del rei David al so fíu y herederu al tronu Salomón}} Tamién-y prometió siguir la llinia hereditaria nel tronu de Xudá per siempres. David morrió aproximao a los 70&nbsp;años y foi soterráu en Ciudá de David, futura [[Xerusalén]]. Gobernó cuarenta años sobre Israel, siete en Hebron y trenta y tres en Xerusalén.<ref>Enciclopedies hebrees Altaya</ref> === David nel xudaísmu === Nel [[Xudaísmu]], el reináu de David representa la formación d'un Estáu Xudíu coherente, cola so capital política y relixosa en Xerusalén y l'institución d'un llinaxe real que va rematar na [[Era mesiánica]]. La supuesta descendencia de David como fíu d'una conversa (Ruth) ye tomáu como prueba de la importancia de los conversos dientro del xudaísmu. El fechu de que Dios nun-y dexara construyir un templu perpetuu ye tomáu como prueba del imperativu de paz n'asuntos d'estáu. David ye tamién vistu como una figura tráxica; el so inescusable toma de Bathsheba, y la perda del so fíu son vistes como traxedies centrales nel xudaísmu. Nota del Llibru de Rut: Booz casóse con Rut y fueron padres de Obed, que foi padre de Isaí y esti foi padre de David. Polo que Rut sería la bisagüela del Rei David. === David nel Cristianismu === Nel [[Cristianismu]], David tien importancia como l'ancestru del [[Xesucristu|Mesíes]]. Munches Profecíes del Antiguu Testamentu indicaben que'l Mesíes baxaría de la llinia de David; los Evanxelios de Mateo y Lucas tracen el llinaxe de Jesús hasta David pa completar esti requerimientu. David ye tamién rellacionáu figurativamente con Cristu, la derrota de Goliat ye comparada cola forma en que [[Xesucristu|Jesús]] venció a [[Satanás]] mientres taba na cruz. Más frecuentemente, David ye la figura del creyente Cristianu. Los salmos qu'escribió amuesen a un Cristianu que depende de Dios, tantu nos momentos d'adversidá, como nos de gloria y d'arrepentimientu. === David (Dawud) nel Islam === Nel [[Corán]], David ye conocíu como '''Dawud''' (داود), y ye consideráu unu de los [[profetes del islam]], pa quien fueron revelaos por [[Alah]] los Salmos de «Zabur». Como nel xudaísmu, cúntase que David mató a [[Goliat]] (Jalut) llanzándo-y una piedra. La creencia xeneral diz que mientres el so reináu punxeron los cimientos de la [[Cúpula de la Roca]]. Los [[Musulmanes]] refuguen la descripción bíblica de David como un adúlteru y un asesín, por cuenta de la creencia islámica na infalibilidad y superioridá moral de los profetes. == Historia de David == === Evidencia arqueolóxica === [[Ficheru:Tel dan inscription.png|thumbnail|right|240px|[[Cercu de Tel Dan]].]] Una inscripción atopada en [[Tel Dan]] de c.&nbsp;[[sieglu XI e.C.|850]]-835 e.C. contién la frase "de David" (ביתדוד). "Si la llectura de בית דוד [Casa de David] nel cercu de Tel Dan ye correuta... entós tenemos evidencia sólida de que nel sieglu IX enantes de Cristu del rei araméu consideráu'l fundador de la dinastía de Xudea como daquién llamáu דוד" [David].,<ref> [http://www.heardworld.com/higgaion/?m=200509&paged=2 Picking Abraham y David Escoyer], Christopher Heard, profesor acomuñáu de Relixón na [[Universidá de Pepperdine]]. Ver tamién el periodista israelín Daniel Gavron de ''[http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/2000_2009/2003/9/King% 20David% 20y% 20Xerusalem-%% 20Myth 20and% 20Reality rey David y de Xerusalén -- Mitu y realidá]''pa llograr una descripción útil. </ref> la [[Estela de Mesa]] de [[Moab]], que data d'aprosimao'l mesmu periodu, tamién puede contener el nome de David, anque la llectura ye incierta. [[Kenneth Kitchen]] propunxo que la inscripción de C. 945 e.C. na que faraón exipciu [[Sheshonq I]] fala de "les tierres altes de David", pero esta nun foi llargamente aceptada.<ref> Ver''La inscripción Dan Tel: Una revaluación y una nueva interpretación''[Sheffield: Sheffield Academic Press, 2003], páxs. 193-194. Sheshonq na inscripción, ver KA Kitchen ", una mención posibles de David na postrera décima siglo enantes de Cristu, y la Deidá * Dod tan muertu como'l Dodo?" ''Oficial pal Estudiu del Antiguu Testamentu''76 (1997): 29-44, especialmente 39-41. </Ref> La interpretación de la evidencia arqueolóxica sobre l'algame y la naturaleza de Xudá y Xerusalén nel sieglu 10 enantes de Cristu ye una tema d'intensu alderique. [[Israel Finkelstein]] y Zeev Herzog, de la [[Universidá de Tel Aviv]], piensen que'l rexistru arqueolóxicu nun sofita la opinión de qu'Israel nesi momentu yera un estáu importante, sinón más bien un pequeñu reinu tribal.<ref> David y de Salomón: En busca de la Sagrada Biblia, los reis y los raigaños de la tradición occidental pp20 </ref> Finkelstein diz nel so documental ''[[La Biblia desenterrada]]'' (2001): "Sobre la base de los estudios arqueolóxicos, Xudá caltúvose relativamente balera de población permanente, bien aisllaos y marxinaos hasta dempués de la hora prevista pa David y Salomón, ensin grandes centros urbanos y ensin xerarquía pronunciada de caseríos, aldegues y ciudaes.<ref> Israel Finkelstein y Neil Asher Silberman,''La Biblia desenterrada: Nueva visión arqueolóxica del antiguu Israel y l'orixe del so Sagrada Testos'', p.132. Mas [http://www.theosophy-nw.org/theosnw/world/christ/xt-sbd2.htm esti resume] del llibru de Finkelstein y Silberman. </Ref> Acordies con Zeev Herzog "la monarquía xunida de David y Salomón, que ye descrita pola Biblia como un poder rexonal, yera a lo sumo un pequeñu reinu tribal ".<ref> [http://mideastfacts.org/facts/index.php?option=com_content&task=view&id = 32 & Itemid = 34 mideastfacts.org - La deconstrucción de les muralles de Xericó]</ref> Per otra parte [[William G. Dever | William Dever]], nel so ''¿Qué fixeron los escritores bíblicos y que sabíen?'' sostién que la evidencia arqueolóxico y antropolóxico sofita'l rellatu bíblicu d'un Estáu de Xudea nel sieglu 10 enantes de Cristu.<ref> [http://books. google.com / books? id = 6-VxwC5rQtwC & pg = PA127 & lpg = PA127 & dq = dever + arqueólogu & source = web & ots = hTb69Ntpq9 & sig = 6boKenG3GOaky3YTJDx5LKr851k # PPP1, M1 Dever, ¿Què sabian los escritores bíblicos...?]</ref> Restos de la [[Edá del Bronce]] y la [[Edá del Fierro]] de la [[Jebús|Ciudá de David]],<ref>El nucleu urbanu orixinal de Xerusalén, identificáu colos reinaos de David y Salomón.</ref> investigar estensamente nos años 1970 y 1980, so la direición de Yigael Shiloh de la [[Universidá Hebrea]], pero nun s'afayaron pruebes significatives de la so ocupación mientres el sieglu 10 AC.<ref>David Ussishkin, "Xerusalén de Salomón: el testu y los fechos concretos ", en: AG Vaughn y AE Killebrew (eds.),''Xerusalén na Biblia y l'arqueoloxía: El periodu del Primer Templu'' (Society of Biblical Literature, Symposium Series, N ° 18), Atlanta, 2003, páxs. 103-115; y J. Cahill y M. Steiner, "Xerusalén de David", Biblical Archaeology Review 24/4, 1998.</ref> Nel añu 2005 [[Eilat Mazar]] atopó una estructura de grandes piedres que, según ella, corresponder col palaciu de David,<ref> Ver [[Eilat Mazar]], "atopé Templu de David?" n'Arqueoloxía Bíblica Review, xineru / febreru de 2006 </ref> pero'l llugar ta contamináu y hasta la fecha foi imposible determinalo con precisión.<ref> La cerámica más antigua del llugar data de los sieglos 12-11 enantes de Cristu, lo Amihai Mazar a especular que representa un pre-fortaleza de los jebuseos davídico, ente que nel otru estremu de la gama cronolóxica nun ye'l 7 º sieglu bulla na estructura.</ref> Nel restu del territoriu de Xudá y del Israel bíblicu, nun esisten inscripciones reales del sieglu 10 enantes de Cristu, nin evidencia d'una burocracia real (l'equivalente del sellu LMLK)<ref> LMLK: "Perteneciente al rei", o "pal rei". </ref> nin inscripciones qu'apurran pruebes al respeutu. Investigaciones alrodiu de la llocalización y cambeos nos patrones d'asentamientu de población demostraron qu'ente los sieglos 16 y 8 e.C., periodu qu'inclúi los reinos bíblicos de David y Salomón, la población de la rexón montascosa de Xudá nun yeren más qu'unes 5.000 persones, la mayoría d'ellos pastores errantes, cola zona urbanizada entera constando d'una ventena de pequeños pueblos.<ref> El patrón d'asentamientu nel antiguu Xudá, vease A. Ofer "," Tola rexón montascosa de Xudá ": de la franxa de la lliquidación a una monarquía próspera ", n'I. Finkelstein y N. Na amen", eds.''Del nomadismu a la monarquía''(Xerusalén: Israel Exploration Society, 1994), páxs. 92-121; "les llombes de Xudea nel periodu bíblicu", Qadmoniot 115 (1998), 40-52 (n'hebréu), "el periodu monárquicu nel Altiplanu de Xudea," n'A. Mazar, ed.''Estudios na Arqueoloxía de la Edá del Fierro n'Israel y Xordania''(Sheffield: Sheffield Academic Press, 2001), páxs. 14-37. </Ref> === Evidencia bíblica === [[Ficheru:David-icon.jpg|thumb|left|[[Iconu]] rusu de San David, representáu como Profeta y Rei, sieglu XVIII. [[Iconostasio]] del monesteriu de [[Kijí]], [[Carelia]], [[Rusia]].]] La evidencia bíblica de David provién d'[[I Samuel]], [[II Samuel]], y del [[llibru de les Cróniques]] (tamién dos llibros na tradición cristiana) -anque cuasi la metá de los salmos lleven por títulu «Salmu de David", estes amiestes son posteriores, una y bones nengún salmu puede atribuyise a David con certidume por cuenta de la falta d'evidencia arqueolóxica-,<ref>[http://www.bibleinterp.com/commentary/McKensie_020301.htm Steven McKenzie, Profesor Asociáu Rhodes College, Memphis, Tennessee]. </ref> sicasí, solo Samuel vuelve cuntar dende'l puntu de vista teolóxicos distintes, y contién poco, si non tola información disponible ellí, y l'evidencia bíblica de David ye por tanto, depende cuasi puramente nel material conteníu nos capítulos dende [[I Samuel]] 16 a [[I Reis]] 2. La cuestión de la historicidad de David conviértese asina na cuestión de la fecha, la integridá del testu, l'autoría y la fiabilidá del 1ᵉʳ y 2º Samuel. Desque Martin North formuló'l so analís de la [[tradición deuteronómica]] eruditos bíblicos aceptaron qu'estos dos llibros formen parte d'una historia continua d'Israel, compilados non enantes de finales del sieglu 7 e.C., anque cola incorporación d'obres anteriores y fragmentos. Los testos de Samuel sobre David "paecen ser oxetu de dos actos separaos de revisión editorial". Los escritores orixinales amuesen un sesgu en contra de Saúl, y en favor de David y Salomón. Munchos años dempués, los Deuteronomistas editaron el material de manera fayadiza a les sos creencies relixoses y mensaxe, col insertamientu de los informes y les anécdotes que reforzaben la doctrina monoteísta. Envalórase que dalgún material n'I ya II Samuel, cuantimás lo tocante a les llistes de los funcionarios, seya bien antiguu, posiblemente inclusive date de la mesma dómina de David o Salomón. Estos documentos tuvieron probablemente en manes de los Deuteronomistas cuando s'empezó a compilar el material.<ref> [% http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/2000_2009/2003/9/King 20David% 20y% 20Xerusalem-%% 20Myth 20Reality 20and% "Rey David y de Xerusalén: Mitu y Realidá", Israel Revista d'Artes y Lletres, 2003], el Ministeriu israelín d'Asuntos Esteriores. </ref> Más allá d'esto, tola gama de posibles interpretaciones ta disponible; John Bright, nel so "History of Israel" toma los testos de Samuel pol so valor nominal, ente qu'eruditos como Thomas L. Thompson refuguen la historicidad de los testos bíblicos. El profesor Baruch Halpern representó a David como un vasallu de tola vida de Aquis, el rei filistéu de Gat,<ref> Baruch Halpern, "Demons secretu de David", 2001. [http://www.bookreviews.org / pdf/1551_3721.pdf Exame de Baruch Halpern "Demons secretu de David "].</ref> [[Israel Finkelstein]] y [[Neil Asher Silberman]] identificaron como la seición más antigua y más fiable de Samuel aquellos capítulos que describen a David como'l líder carismáticu d'una banda de foraxíos que prinda Xerusalén y facer la so capital.<ref> Finkelstein y Silberman, "David y Salomón", de 2006. Ver revisión [http://www.archaeology.org/0601/reviews/kings.html "Arqueoloxía", la revista]. </Ref> Steven McKenzie, profesor acomuñáu de la Biblia Hebrea del Rhodes College, de Memphis, Tennessee, y autor de "King David: A Biography", afirma la so creencia de que David realmente provenía d'una familia acomodada, foi "ambiciosu y despiadáu", y un tiranu qu'asesinó a los sos oponentes, incluyendo a los sos propios fíos. == Mandáu== La exultante vida y los fechos de David son oxetu d'estudios per parte de relixosos de tolos credos monoteístes. === El llibru de Salmos === Na Biblia, los Salmos de David, cuantimás el formosu Salmu 23 y l'intensu Salmu 51, dexen testimoniu de la naturaleza humana del rei, el so talentu pa la composición poética y la [[llírica]]. === Xenealoxía === Según Ruth 4: 18-22, David ye'l descendiente de la décima xeneración de [[Xudá (patriarca)|Xudá]], el cuartu fíu del patriarca [[Jacob]] (Israel). La llinia xenealóxica ye la siguiente: [[Xudá (patriarca)|Xudá]] → [[Fares]] → [[Hezrón]] → Ram → [[Aminadab]] → [[Naasón]] → Salmon → [[Booz]] (l'home de Ruth) → Obed → [[Isaí]] → David.<ref> Esta xenealoxía namái ta disponible en post-exilio fuentes bíbliques incluyíes nos llibros posteriores [[de Cróniques]] y [[Llibru de Rut|Ruth]]. Ensin estes fontes, tou lo que se sabe de l'ascendencia de David yera qu'él yera'l fíu de [[Jesé]]. La "décima xeneración" fórmula ye parte d'un patrón más ampliu de decenes nel Pentateuco / [[historia deuteronomista]]: hai venti soi pu...xeneraciones de patriarques (dos grupos de diez) a partir d'[[Adam (Biblia)|Adam]] d'[[Abraham]] primero que David, y venti rey de Xudá dempués d'él, colos trés Patriarques Abraham-Isaac-Jacob ente. El calter esquemáticu de la xenealoxía, y el fechu de que s'executa dende la creación (Adán) a la destrucción de Xerusalén, suxure que se trataba d'un exiliu o posteriores a la invención del exiliu. </ref> El Nuevu Testamentu describe na [[xenealoxía de Jesús]] a David y [[Adán]], con tres bloques de catorce "xeneraciones" de cada ser igualmente esquemáticu. Nel mundu antiguu, cada lletra del alfabetu tenía un valor numbéricu, el valor pal nome de "David" ye de catorce años: de los catorce "xeneraciones", lo que sorraya l'ascendencia davídica de Cristu y de la so identidá como'l Mesíes esperáu. === Familia de David === [[Ficheru:Stamp_of_Israel_-_Festivals_5717_-_50mil.jpg|thumb|[[Sistro]] de los tiempos davídicos.<ref>Conocíu n'hebréu como '''מנענעים'''—'sacudidor'; antiguu instrumentu musical de percusión d'aspeutu similar a un sonajero pero col cuerpu de metal, en forma de pala o de ferradura y trevesáu por una serie de banielles metáliques curvadas nel so estremu; tocábase ximelgándolo con una mano, colo que les banielles, esmuciéndose lateralmente, topetaben col cuerpu metálicu y producíen asina'l soníu.</ref><br />"Y David y tola Casa d'Israel tocaben [...] [[sistros]] y [[Crótalos|címbalos de deu]] ([[Tanak]], [http://bibliaparalela.com/study/2_samuel/6.htm 2 Samuel 6:5]).<ref>[http://bibliaparalela.com/study/2_samuel/6.htm וְדָוִ֣ד וְכָל־ בֵּ֣ית יִשְׂרָאֵ֗ל מְשַֽׂחֲקִים֙ ... וּבִמְנַֽעַנְעִ֖ים וּֽבְצֶלְצֶלִֽים]. Estampilla israelín diseñada por Miriam Karoly en 1955-56.</ref>]] David nació en [[Belén]], nel territoriu de la [[Tribu de Xudá]]. El so padre llamábase [[Isai (padre de David)|Isai]]. La so madre nun se noma na Biblia, pero'l [[Talmud]] identificar como Nitzevet, fía de Adael. David tenía siete hermanos y yera el menor de toos ellos. Tenía ocho esposes: Michal, la segunda fía de [[rei Saúl]], Ahinoam de Jezreel, [[Abigaíl (personaxe bíblicu)|Abigaíl]], la carmelita, enantes esposa del malváu [[Nabal]], Maachâ, fía de Talmai, rei de Gesur, Haggith, Abital, Egla y [[Betsabé]], enantes la esposa d'[[Urías l'hitita]]. El [[Llibru de les Cróniques]] apurre la llista de los fíos que David tuvo coles sos varies esposes y [[concubina|concubines]]. En Hebrón, tuvo seis fíos ({{Biblia|1Cróniques|3:1-3}}): [[Amnón]], por aciu Ahinoam; Daniel, por Abigail; [[Absalón]], por Maachâ; [[Adonías]], por Haguit; Sefatías, por Abital y Itream, por Egla. Cola so esposa Betsabé, los sos fíos fueron: Samúa, Sobab, [[Nathan (fíu de David)|Nathan]] y [[Salomón]]. Los sos fíos nacíos en Xerusalén por otres madres inclúin: Ibhar, Elisúa, Elifelet, Noga, Nefeg, Jafía, Elisama y Eliada ({{Biblia|2Samuel|5:14-16}}). Según {{Biblia|2Cróniques|11:18}}, Jerimot, que nun se menta en nengún de de les xenealoxíes, méntase como otru de los fíos de David. Según {{Biblia|2Samuel| 9:11}}, David adoptó a Mefiboset, el fíu de Jonathan, el so cuñáu y el so meyor amigu. David tamién tenía siquier una fía, [[Amnón|Tamar]] fía de Maachâ, que foi violada por Amnón, el so mediu hermanu. La so violación conduz a la muerte de Amnón ({{Biblia|2Samuel|13:1-29}}). Absalón, hermanu de Tamar de la mesma madre, espera dos años, y dempués venga a la so hermana unviando a los sos criaos pa matar a Amnón nuna fiesta que preparara pa tolos fíos del rei ({{Biblia|2Samuel|13}}). === Descendientes de David === Los siguientes son dalgunos de los nomes más notables que s'atribuyeron como parte de la descendencia de David: * [[Maimonides]] (Rabbi Moshe ben Maimón, RaMbaM c. 1135-1204) * La familia [[Abravanel]]. * [[Rabbi Judah Loew]], Maharal de Praga.<ref>Yehuda Loew ben Bezalel (Praga 1525-1609 Praga. Según la tradición xudía foi quien creó'l [[Golem]].</ref> * El [[Baal Shem Tov]] * [[Najman de Breslav]] (Rebbe Najmán de Breslov). * Eliezer Silver * Rabbi Menachem Mendel Lewin Schneerson * [[Haile Selassie I]] d'Etiopía. * La Casa Real de [[Xeorxa]]. == Representación de David n'arte y lliteratura == ===Artes visuales=== El siguiente conxuntu presenta obres d'arte dedicaes a David; entamáu por orde cronolóxicu. <gallery> Archivu:Jerusalem Tomb of David BW 1.JPG|Sepulcru del rei David, Monte Sion, Xerusalén Archivu:PikiWiki_Israel_14995_Mosaic_of_David_playing_the_harp.JPG|''David toca l'arpa'', mosaicu de la Sinagoga de Gaza, periodu bizantín, 324-640 Y.C. Archivu:Paris psaulter gr139 fol1v.jpg|David curiando'l so fatáu, ''Salteriu de París'', manuscritu greco-bizantín miniado, Macedonia, sieglu X, fol. 11v. París, Bibliothèque National de France, MS Grec 139. Archivu:Paris_psaulter_gr139_fol5v.jpg|David glorificado poles israelites, idem., fol. 5v. Archivu:Paris psaulter gr139 fol7v.jpg|El rei David ente les alegoríes de Sabiduría y Profecía, idem, fol. 7v. Archivu:Egbert-Psalter, fol. 20v.jpg|David entronizado toca l'arpa, ''Salteriu de Egbert'', manuscritu llatín miniado, Aquisgrán, c. 977-993, fol. 20v. Muséu Archeologico Nazionale, Cividale Archivu:Kampf Davids mit dem Löwen (Steinerne Bibel - Schöngrabern).jpg|David vence al lleón, relieve románicu, Ilesia de Schöngrabern (Austria), c. 1220 Archivu:David_and_Jonathan.jpg|David y [[Jonatán]], ''La Somme Le Roi'', miniatura góticu-francesa, 1300. British Library, Londres Archivu:Donatello - David - Florença.jpg|Donatello, ''[[David (escultura de Donatello)|David]]'', 1430-40. Muséu del Bargello, Florencia Archivu:DavidInMigdalDavid.jpg|[[Andrea del Verrocchio]], ''David'', 1476. Muséu del Bargello, Florencia.<ref>La imaxe ilustrada ye copia del orixinal en Florencia y esíbese nel Muséu Migdal David de Xerusalén.</ref> Archivu:'David' by Michelangelo Fir JBU004.jpg|[[Michelangelo]], ''[[David de Miguel Ángel|David]]'', mármol, 1504. Academia de Florencia Archivu:'David' by Michelangelo Fir JBU013.jpg|Idem, detalle Archivu:David Close Up DSCN2703.jpg|''David'', detalle de la réplica de la escultura homónima de Miguel Ángel. Piazza della Signoria, Florencia Archivu:Davidboccaccino.jpg|Camillo Boccaccino, ''El profeta David'', 1530. Palazzo Farnese, Piacenza Archivu:David_and_Goliath_by_Caravaggio.jpg|[[Caravaggio]], ''David y Goliat'', 1597-1600. Muséu del Prado, Madrid Archivu:CaravaggioDavidGoliathVienna.jpg|Caravaggio, ''David cola tiesta de Goliat'', 1606-7. Kunsthistorisches Museum, Viena Archivu:Bernini's David in an engraving by Nicolas Dorigny 1704.jpg|[[Gian Lorenzo Bernini]], ''David'', mármol, 1623-24 (grabáu por Nicolas Dorigny, 1704). Archivu:Panini Bernini cropped.jpg|Idem (detalle de ''Galería de cuadros con vistes de la Roma Moderna'', oliu de [[Giovanni Pannini]], 1758-59). Archivu:Gianlorenzo_Bernini_-_David_with_the_Head_of_Goliath_-_WGA01969.jpg|Bernini, ''David cola cabeza de Goliat'', 1625. Galleria Nazionale d'Arte Antica, Roma Archivu:David con la cabeza de Goliat delante de Saúl, por Rembrandt.jpg|[[Rembrandt]], ''David cola cabeza de Goliat ante Saúl'' ([https://www.biblegateway.com/passage/?search=1+Samuel+17%3A57-58&version=LBLA 1 Samuel 17:57-58]), 1627. Kunstmuseum, Basilea Archivu:Le Triomphe de David 1630 Madrid, musée du Prado.jpg|[[Nicolás Poussin]], ''El Trunfu de David'', 1630. El Prado Archivu:The_Triumph_of_David.jpeg|Poussin, ''El Trunfu de David'', 1631-33. Dullwich Gallery Archivu:5201-king-david-in-prayer-pieter-de-grebber.jpg|Pieter de Grebber, ''El rei David orando'', 1635-40. Museum Catharijneconvent Archivu:David_Playing_the_Harp_1670_Jan_de_Bray.jpg|[[Jan de Bray]], ''David tocando l'arpa'', 1670. Coleición privada Archivu:'King David', painting by Giovanni Francesco Barbieri (il Guercino) c. 1768.jpg|Gercino, ''Rey David'', c. 1768 Archivu:David-goliath28.jpg|[[Gustave Doré]], ''David cola cabeza de Goliat'', grabáu, s. XIX Archivu:Jonathan Lovingly Taketh His Leave of David by Julius Schnorr von Carolsfeld.jpg|Julius Schnorr von Carolsfeld, "David y Jonatán", ''La Biblia n'imáxenes'', 1851-60 Archivu:Vitrail_du_19ème_siècle_Le_Roi_David_Reims_020208_01.jpg|''El rei David'', vitral de la Catedral de Reims, 1861 Augustins - David by Antonin Mercié (D 2005 1).jpg|Antonin Mercié, ''David'', 1870. Musée des Augustins de Toulouse. Archivu:Ehad Haam street P1130408.JPG|''El rei David tocando l'arpa'', medallón con azulexos, c. 1925. Cai Ehad Haam, Tel Aviv Archivu:Shepherd David Playing the Harp.jpg|David Polus, ''David el pastor, tocando l'arpa'', 1935. Kibutz Ramat-David, Israel Archivu:Stamp_of_Israel_-_Festivals_5721_-_0.25IL.jpg|Asher Calderón, ''Los Reis d'Israel: David'', estampilla israelín, 1960 |[[Marc Chagall]], ''David y Xerusalén'', vitral, Ilesia de San Esteban, Mainz, 1978 |Chagall, ''David, Rei d'Israel'', vitral, Ilesia de San Esteban, Mainz, 1978 Archivu:Achiam_-_Roi_David_-_Granit.jpg|[[:fr:Achiam|Ahiam Shoshany]], ''Rey David'', granitu, c. 1980. Muséu de Shuni, Israel Archivu:Jerusalem_Mount_Sion_King_David_Statue_2.jpg|Monumentu al Rei David, Monte Sion, Xerusalén </gallery> === Lliteratura === * El llargu poema del escritor [[John Dryden]] "Absalom and Achitophel" ye una alegoría qu'utiliza la historia de la rebelión de Absalón contra'l rei David, como base pa una sátira de la situación política inglesa del so tiempu. * La novela de Elmer Davis, "Giant Killer" (1928, de la compañía John Day) vuelve cuntar la historia bíblica de David, amosándolo como tou un poeta que llogra atopar siempres a otros pa faer el "trabayu puercu" del heroísmu y de la realeza. Na novela otru matu a Goliat pero David reclama'l creitu, y Joab, el primu de David encargar de tomar munches de les decisiones difíciles de la guerra y del arte de gobernar, mientres David bazcuya o escribe poesía. * Gladys Schmitt escribió una novela titulada "David the King" (1946, Doubleday Books), biografía profusamente afatada de tola vida de David. El llibru tomó un riesgu, especialmente pa la so dómina, al retratar la rellación de David con Jonathan como abiertamente homoerótica, pero finalmente foi criticáu como una versión nidia y sosa del personaxe. * Na fantasía bíblica de Thomas Burnett Swann "How are the Mighty Fallen" (1974, DAW) David y Jonathan declárense explícitamente amigos. Per otra parte, Jonathan ye un miembru d'una alada raza semi-humana (posiblemente [[Nephilim]]), una de les varies races que conviven cola humanidá, pero que de cutiu son escorríes por ésta. * Joseph Heller, L'autor de "Catch-22" tamién escribió una novela basada en David, "God Knows" (1984, Simon & Schuster). Ta cuntada dende la perspeutiva d'un avieyáu David, representáu como un home llenu de vicios como la cobicia, la lluxuria o l'egoísmu, que nota'l so alloñamientu de Dios, y el desmoronamiento de la so familia, nuna suerte d'interpretación propia del sieglu 20 alrodiu de los sucesos bíblicos. * [[Juan Bosch]], líder políticu y escritor dominicanu, escribió: "David: Biografía d'un Rei" (1966, Hawthorn, NY) un enfoque realista de la vida de David y la so carrera política. * Allan Massie escribió "King David" (1996, Sceptre), una novela sobre la carrera de David, que retrata la rellación del rei con Jonathan y otros, d'una forma más abiertamente homosexual. * Madeleine L'Engle y la so novela "Certain Women" (1993, HarperOne) esplora la familia, la fe cristiana, y la naturaleza de Dios al traviés de la historia de la familia del Rei David, y la saga d'una familia moderna análoga. * [[Sir Arthur Conan Doyle]] utilizó la historia de David y de Betsabé como la estructura principal pa la historia de Sherlock Holmes "The Adventure of the Crooked Man", que traza un paralelismu cola traición de David para con Urías, l'hitita, con cuenta de ganar a Betsabé. * [[Stefan Heym]] y el so "The King David Report" (1998, Northwestern University Press) amuesa una ficción que representa los escritos del historiador de la Biblia, Ethan, al Rei Salomón. * "Absalom, Absalom!" de [[William Faulkner]] retrata la rebelión del fíu de David, Absalón, y la so muerte a manes de Joab. === Cine === * En [[1951]], [[Gregory Peck]] representó al Rei David na Cinta "David and Bathsheba" (David and Bathsheba) de [[Henry King]]. * [[Finlay Currie]], fixo del rei nos sos últimos años en 1959, el la película "Solomon y Sheba" empobináu por [[King Vidor]]. * [[Yul Brynner]], representó a Salomón y [[Gina Lollobrigida]] encarnó a la [[Reina de Saba]]. * En [[1960]], [[Jeff Chandler]] dio vida al rei d'Israel na película "La historia de David" de Bob McNaught. * [[Nathaniel Parker]] interpretó al Rei David na película pa televisión de 1997 llamada "David", con [[Leonard Nimoy]] como Samuel y [[Jonathan Pryce]] como Saúl. * En [[1964]], David foi interpretáu por Gianni Garko nel llargumetraxe "Saúl y David"<ref>https://www.imdb.com/title/tt0059681/</ref> empobináu pol cineasta Marcello Baldi. La película de co-producción hispanu-italiana foi rodada en [[Cinecittà]] (Roma). * [[Richard Gere]] protagonizó a David na película "Rey David" de 1985, filme empobináu por [[Bruce Beresford]].<ref>Datos de la película n'[[Internet Movie Database|IMDb]], n'inglés: [https://www.imdb.com/title/tt0089420/ King David].</ref> === Música === * "Absalón fili el mio" de [[Josquin des Prés]] ye un llamentu polifónicu dende la perspeutiva de David, sobre la muerte del so fíu. * "Le Roi David", oratoriu d'[[Arthur Honegger]] con llibretu de René Morax, foi compuestu en 1921 y convirtióse instantáneamente nun elementu básicu del repertoriu coral, ye entá llargamente interpretáu. * [[Leonard Cohen]] y el so "[[Hallelujah (cantar de Leonard Cohen)|Hallelujah]]", con referencies a David. * "Mad About You", un cantar de [[Sting (músicu)|Sting]] del álbum de 1991 ''The Soul Cages'', qu'esplora la obsesión de David and Bathsheba, dende la perspeutiva de David. * El cantar "Dead" de los [[Pixies]] ye un recuentu del adulteriu de David y el so arrepentimientu. * Herbert Howells (1892-1983) compunxo una artsong pa voz y pianu llamáu "Rey David". * [[Eric Whitacre]] escribió un cantar, "Cuando David enteróse", basada en [[2 Samuel]], la crónica de la muerte del fíu de David, [[Absalón]] y el dolor de David pola perda. * [[MewithoutYou]] tien un cantar del so álbum de ''It's All Crazy! It's All False! It's All a Dream! It's Alright'', titulada "L'Ánxel de la Muerte vieno a el cuartu de David", que narra la historia de la llucha de David col ánxel cuando'l so momentu llegó. * El cantar "David y el Xigante" de la banda española [[Tierra Santa]], cunta partes de la historia del rei David, desque yera pregueru d'equí p'arriba. === Teatru Musical === * El rei David, pieza con llibru y lletra de [[Tim Rice]] y música d'[[Alan Menken]]. === Televisión === En 2009, NBC presentó la serie ''[[Kings (serie TV)|Kings]]'', que se concibió espresamente como una moderna reinterpretación de la historia de David. === Naipes === Ente los sieglos XV y XIX, los fabricantes de naipes franceses solíen asignar a cada figura la representación d'un personaxe históricu o mitolóxicu. Nesti casu, el rei David yera identificáu cola figura del rei de piques.<ref>[http://www.lacasadelpokerjoker.com/historia_de_la baraxa.htm Historia de la baraxa de póker]</ref> == Precesión y Socesión == {{Socesión | predecesor = [[Saúl]] | títulu= DAVID<br />[[Reis d'Israel|Rei d'Israel]]<br /><small>—Reinu unificáu de Xudá ya Israel—</small> | periodu = [[sieglu XI e.C.|1010]]-[[sieglu X e.C.|966 e.C.]] | socesor = [[Salomón]] }} == Ver tamién == * [[Biblia hebrea]] * [[Tanak]] * [[Hebreos]] * [[Historia de los xudíos|Historia del pueblu xudíu]] * [[Árbol de Jesé]] == Referencies == {{llistaref|2}} ==Bibliografía== * Dubnow, Simón. ''Manual de la Historia Xudía'', Buenos Aires: Sigal, 1977 * Kirsch, Jonathan. ''[http://www.amazon.com/King-David-Israel-Ballantine-Readers/dp/0345435052 King David: The Real life of the Man who Ruled Israel]'', Ballantine, 2000 * Kochav, Sarah. ''Grandes civilizaciones del pasáu: Israel'', Barcelona: Foliu, 2005 * Sei-Rajna, Gabrielle. ''L'abecedaire du Judaïsme'', Flammarion: París, 2000 * Wilkinson, Philip. ''Religiões'' [Religions, 2008], Rio de Janeiro: Zahar, 2011 == Enllaces esternos == {{wikiquote|David (Rei d'Israel)}} {{commons|David}} * [http://www.biografiasyvidas.com/biografia/d/david.htm Biografíes y Vides] * [http://www.jewishencyclopedia.com/articles/4922-david Jewish Encyclopedia] (1906) * [http://www.oldjaffashul.com/index.php/2013-03-23-19-09-10/79-2013-03-20-19-59-50/1-2013-03-20-20-14-57 Old Jaffa Shul] * [http://www.haayal.co.il/story_1136 Haayal] * [http://www.biblestudytools.com/dictionaries/eastons-bible-dictionary/david.html Easton's Bible Dictionary] (1897) {{Tradubot|David}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Personaxes del Tanak]] [[Categoría:Personaxes del Antiguu Testamentu]] [[Categoría:Pastores]] [[Categoría:Reis d'Israel]] [[Categoría:Reis del sieglu XI e.C.]] [[Categoría:Reis del sieglu X e.C.]] [[Categoría:Persones nacíes nel sieglu XI e.C.]] [[Categoría:Persones finaes nel sieglu X e.C.]] [[Categoría:Sieglu XI e.C. n'Asia]] [[Categoría:Sieglu X e.C. n'Asia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] i4ija72a8iguwj7e4t4rtadkmcyyf5d Domicianu 0 74357 3707588 3685367 2022-08-16T18:23:58Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibía => qu'exhibía wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Titu Flaviu Domicianu''' {{nym}}. Los trunfos del so hermanu [[Titu]] marcaron la mocedá y los entamos de la so carrera, una y bones aquel algamó considerable sonadía militar mientres les [[campaña militar|campañes]] en [[Germania]] y [[Primer Guerra Xudeo-Romana|Xudea]] de los [[años 1960]]. Dicha situación caltener mientres el reináu del so padre [[Vespasiano|Vespasianu]], coronáu [[Llista d'emperadores romanos|emperador]] el [[21 d'avientu]] de [[69]], tres un llargu añu de guerres civiles conocíu como'l ''[[Añu de los cuatro emperadores|Año de los Cuatro Emperadores]]''. De la que'l so hermanu goció de poderes asemeyaos a los del so padre, él foi compensáu con honores nominales que nun implicaben responsabilidá dalguna. A la muerte del so padre'l [[23 de xunu]] de [[79]], Titu asocedió-y pacíficamente, pero'l so curtiu reináu remató abrupta y inesperadamente a la so muerte por enfermedá, asocedida'l [[13 de setiembre]] de [[81]]. A otru día Domicianu foi proclamáu emperador pola ''[[Guardia Pretoriana]]''; el so reináu, que duraría quince años, sería los más llargu dende'l de [[Tiberio]]. Les fontes clásiques descríbenlu como un tiranu cruel y paranoico, allugándo-y ente los emperadores más odiaos al comparar el so vileza coles de [[Calígula]] o [[Nerón]]. Sicasí, la mayor parte de les afirmaciones alrodiu de él tienen el so orixe n'escritores que-y fueron abiertamente contrarios: [[Tácito]], [[Pliniu el Mozu]] y [[Suetonio]]. Dichos homes esaxeraron la crueldá del monarca al efectuar adverses comparances colos ''[[Dinastía Antonina|Cinco Bonos Emperadores]]'' que-y asocedieron. Por cuenta de tou ello, la historiografía moderna refuga la mayor parte de la información que contienen les obres d'esti escritores al considera-yos pocu oxetivos.<ref>Jones (1992), p. 196-198</ref> Descríbese-y como un [[autocracia|autócrata]] despiadáu pero eficiente, que los sos programes pacíficos, culturales y económicos fueron precursores del prósperu [[sieglu II]], en comparanza col aturbolináu tapecer del [[sieglu I]]. La so muerte marcó'l final de la [[dinastía Flavia]], a la cual siguiría la [[dinastía Ulpio-Aelia]], qu'empezaría col nomamientu de [[Nerva]]. == Biografía == === Mocedá === ==== Familia ==== {{AP|Dinastía Flavia}} [[Ficheru:Bustos de Vespasiano y Tito.jpg|right|200px|thumb|Bustos de Vespasianu (izda.) y Titu (dcha.). [[Museos Capitolinos]], [[Roma]].]] Nacíu en [[Roma]] el [[24 d'ochobre]] del añu [[51]], yera'l tercer fíu de [[Titu Flaviu Vespasiano|Titu Flaviu Vespasianu]] y [[Domitilla la Mayor|Domitila la Mayor]].<ref name="jones-domitian-1">Jones (1992), p. 1</ref> Los sos hermanos yeren [[Domitilla la Menor|Domitila la Menor]] (nacida en [[39]]) y [[Titu|Titu Flaviu Sabín Vespasianu]] (nacíu'l mesmu añu que la so hermana y conocíu popularmente como Titu). Les décades de guerra civil qu'azotaron al Imperiu a lo llargo del [[Sieglu I e.C.|sieglu I e.C.]] contribuyeren descomanadamente a la decadencia de la vieya [[aristocracia]] [[República Romana|romana]], que foi gradualmente sustituyida nel poder por una nuevu nobleza provincial mientres la primer parte del [[sieglu I]].<ref name="jones-domitian-3">Jones (1992), p. 3</ref> Una d'eses families foi la de los Flavios, o ''[[gens Flavia]]'', que s'alzó dende una escuridá relativa hasta la prominencia en tan solo cuatro generaciones, adquiriendo considerable riqueza ya influencia sol reináu de los [[emperador romanu|emperadores]] de la [[dinastía Julio-Claudia]]. El bisagüelu de Domicianu, [[Titu Flaviu Petro]], sirvió como [[centurión]] a les órdenes de [[Cneo Pompeyo Magno]] mientres la [[Segunda Guerra Civil de la República de Roma]]. La so carrera militar terminó cuando Pompeyo foi ganáu de manera aplastante por [[Xuliu César]] na [[Batalla de Farsalia]].<ref name="jones-domitian-1" /> Sicasí, Petro llogró ameyorar la so situación casándose con Tértula, una muyer por demás rica, que la so fortuna garantizó l'ascensu del fíu de dambos, [[Titu Flaviu Sabín (padre de Vespasiano)|Titu Flaviu Sabín]], el güelu de Domicianu.<ref name="jones-domitian-2">Jones (1992), p. 2</ref> El mesmu Sabín amasó una gran riqueza como recaldador d'impuestos na [[alministración provincial romana|provincia]] d'[[Asia (provincia romana)|Asia]] y como banqueru en [[Helvecia]]. Al casase con Vespasia Polión aliar con una de les families patricies de mayor abolengu aristocráticu. La riqueza y el llinaxe de los fíos de Vespasia Polión y Titu Flaviu Sabín II garantizaron l'ascensu de los sos fíos, [[Vespasianu]] y [[Titu Flaviu Sabín (cónsul 47)|Titu Flaviu Sabín]], al rangu [[Senáu romanu|senatorial]].<ref name="jones-domitian-2" /> [[Ficheru:Domitianus Glyptothek Munich 394.jpg|thumb|left|200px|Estatua de Domicianu.]] La carrera política de Vespasianu entendió los cargos de [[cuestor]], [[conceyal curul|conceyal]], [[pretor]], rematando con un [[cónsul romanu|consuláu]] en [[51]], añu de nacencia de Domicianu. Vespasianu algamó la gloria militar por cuenta de la so destacada participación na [[Conquista romana de Britania|''Invasión de Britania'']].<ref>Jones (1992), p. 8</ref> Anque les fontes antigües alieguen la probeza de la familia flavia mientres la dómina de la nacencia de Domicianu,<ref name="suetonius-domitian">Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian*.html#1 1] (del sitiu [[LacusCurtius]])</ref> ya inclusive suxuren que los ''Flavios'' cayeren en desgracia mientres los reinaos de [[Calígula]] ([[37]]-[[41]]) y [[Nerón]] ([[54]]-[[68]]),<ref>Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Vespasian*.html#4 Vesp.&nbsp;4]</ref> historiadores modernos como Jones afirmen qu'estos rellatos constitúin namái una parte de la campaña propagandística realizada mientres los reinaos de los emperadores pertenecientes a la [[dinastía Flavia]]; dicha campaña tenía como fin minar la popularidá d'estos impopulares emperadores y allabar la del emperador [[Claudio]] ([[41]]-[[54]]) y la del so fíu [[Claudio Tiberio Xermánicu|Británicu]].<ref>Jones (1992), p. 7</ref> Al paecer, el favor imperial escontra los ''Flavios'' foi considerable a lo llargo del periodu entendíu ente [[40]] y [[60]]. Mientres Titu recibía una estraordinaria educación na corte imperial xunto a Británicu, Vespasianu exerció importantes maxistratures civiles y militares. En tando retiráu de la vida pública mientres la década de [[50]], [[Nerón]] nomó [[procónsul]] d'[[África (provincia romana)|África]] a Vespasianu ([[63]]). El futuru emperador va acompañar al emperador nun viaxe a [[Antigua Grecia|Grecia]] en [[66]].<ref>Jones (1992), p. 9-11</ref> Tres l'españíu de la ''[[Primer Guerra Xudeo-Romana|Gran Revuelta Xudía]]'' na provincia de [[Xudea (provincia romana)|Xudea]], l'emperador designó a Vespasianu comandante de los exércitos ellí aparcaos.<ref name="jones-domitian-13">Jones (1992), p. 13</ref> Al rematar la so formación militar, Titu xunir al so padre y dirixó personalmente una de los sos trés [[lexón romana|lexones]] mientres la [[campaña militar|campaña]].<ref name="josephus-wars-iii-4-2">Flaviu Xosefu, ''La guerra de los xudíos'' [[wikisource:The War of the Jews/Book III#Chapter 4|III.4.2]]</ref> ==== Adolescencia y calter ==== [[Ficheru:Vespasianus03 pushkin.jpg|thumb|150px|Bustu de Vespasianu, ''[[Muséu Pushkin]]'' ([[Moscú]]). Domicianu tenía quince años cuando l'emperador Nerón encargó al so padre la xera de someter a los [[Primer Guerra Xudeo-Romana|rebalbes xudíos]].]] Yá nel añu [[66]], diba tiempu que morrieren tanto la madre como la hermana de Domicianu, ente que'l so padre y el so hermanu lideraben los exércitos de [[Germania]] y [[Xudea (provincia romana)|Xudea]]; tou ello motivó que pasara la mayor parte de la so [[adolescencia]] n'ausencia de los sos parientes más cercanos. Mientres la Guerra Xudeo-Romana, Domicianu pasó al cuidu del so tíu Titu Flaviu Sabín, que yera ''[[Prefeutu de la ciudá|praefectus urbi]]'' de [[Roma]]. Ye probable que [[Nerva|Marcu Coceyo Nerva]], quien sería los so socesor nel tronu, tomar so la so proteición.<ref name="jones-domitian-13" /> Recibió una educación privilexada, digna d'un mozu procedente de la [[Senáu Romanu|clase senatorial]]; estudió [[retórica]] y [[lliteratura]]. [[Suetonio]], na so obra ''[[Les vides de los dolce césares]]'' escribe alrodiu de la capacidá que tenía pa citar frases de grandes poetes como [[Homero]] o [[Virxiliu]] nes ocasiones fayadices,<ref>Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian*.html#9 Dom.&nbsp;9]</ref><ref>Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian*.html#12.3 Dom.&nbsp;12.3]</ref> y describir como un adolescente cultu y educáu, capaz de parolar d'una manera bien elegante.<ref>Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian*.html#20 Dom.&nbsp;20]</ref> Les sos primeres obres publicaes fueron poemes, según trataos sobre la llei y alministración. A diferencia del so hermanu Titu, nun foi criáu puramente na corte imperial, nin paez que recibiera una educación militar formal; anque Suetonio descríbelu como un tirador diestru.<ref name=jones-16>Jones (1992), p. 16</ref> Suetonio, amás, consagra una parte importante de la so biografía a falar de la personalidá de Domicianu y apurre una detallada descripción del so calter y apariencia física. {{Cita|Domicianu yera d'elevada estatura, semblante modestu, tez sonrosada y güeyos grandes, anque débiles; yera formosu y apuestu, sobremanera na mocedá, anque tenía los deos de los pies bien curtios. Más palantre a esti defectu xunieron otros: cabeza calva, banduyu enorme y piernes extraordinariamente delgaes, y más debilitaes entá por llarga enfermedá.<ref name="suetonius-domitian-19">Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian*.html#18 Dom.&nbsp;18]</ref>}} Al paecer, el so [[alopecia|calvez]] avergoñábalu tantu que n'etapes posteriores trató d'azorronala col emplegu de [[peluca|peluques]].<ref>Morgan (1997), p. 214</ref> Siempres según Suetonio, encegolóse tantu que llegó a escribir un llibru avera del cuidu del pelo.<ref name="suetonius-domitian-19" /> No que fai a la so personalidá, los escritos de Suetonio alternen sópito ente una descripción emperador-tiranu, el d'un home física y intelectualmente perezosu o'l d'un emperador de calter refináu y de gran intelixencia.<ref name=jones-198>Jones (1992), p. 198</ref> [[Brian Jones (historiador)|Brian Jones]] conclúi na so obra, ''The Emperor Domitian'', que ye complicáu falar alrodiu de la verdadera naturaleza de la personalidá de Domicianu por causa de la parcialidá de les fontes sobrevivientes.<ref name=jones-198 /> Según suxuren les partes comunes de les fontes sobrevivientes, paez ser qu'escarecía del carisma natural del so hermanu y del so padre, que yera propensu a abarruntar de les persones, y que taba dotáu d'un estrañu y n'ocasiones autodespreciativo sentíu del humor.<ref>Morgan (1997), p. 209</ref><ref name="suetonius-domitian-21">Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian*.html#21 Dom.&nbsp;21]</ref> La naturaleza del so calter viose agravada pol so enclín al aislamientu del restu del mundu; a midida que pasaben los años esti enclín acentuar hasta'l puntu que se comunicaba de manera críptica colos demás o inclusive llegaba a nun caltener contautu con naide. Quiciabes esto fuera consecuencia de la so infancia, trescurrida llueñe de los sos familiares más cercanos.<ref name="jones-domitian-13" /> Ye más, cuando tenía dieciocho años la mayor parte de los sos familiares cercanos morrieren en combate o d'enfermedá. Per otru llau, y por cuenta de pasar cuasi tola so mocedá sol reináu de [[Nerón]], los sos años d'educación tuvieron fuertemente influyíos pol baturiciu política de la dómina, que remató cola [[Añu de los cuatro emperadores|guerra civil]] de [[69]] que llevaría a la so familia al poder. === Ascensu de la dinastía Flavia === ==== Añu de los Cuatro Emperadores ==== [[Ficheru:Roman Empire 69-es.svg|thumb|330px|left|Mapa del Imperiu romanu mientres l'Añu de los Cuatro Emperadores, les provincies azules indiquen les rexones lleales a Vespasianu.]] {{AP|Añu de los cuatro emperadores}} El [[9 de xunu]] del añu [[68]], ente la creciente oposición del [[Senáu Romanu|Senáu]] y l'exércitu, [[Nerón]] se [[Suicidiu|suicidó]], terminando asina cola [[dinastía Julio-Claudia]] y desamarrando una devastadora [[guerra civil]] conocida como'l ''Añu de los cuatro emperadores''. En dicha guerra, los cuatro xenerales más influyentes del [[Imperiu romanu]] —[[Galba]], [[Otón]], [[Vitelio]] y [[Vespasiano|Vespasianu]]— fuéronse apostando sucesivamente'l control del mesmu. Informáu de la muerte del postreru ''Julio-Claudio'', según del nomamientu como emperador de [[Galba|Servio Sulpicio Galba]], entós gobernador d'[[Tarraconense|Hispania Tarraconense]], el futuru emperador, Vespasianu, decidió pausar la so campaña y unviar al so fíu Titu a presentar los sos respetos al nuevu emperador.<ref>Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 2#1|II.1]]</ref> Antes d'algamar [[Italia]], Titu foi informáu de que Galba fuera asesináu y de que [[Otón]] fuera nomáu'l so socesor. Namás empecipiar el so reináu, l'ex-[[gobernador romanu|gobernador]] de [[Lusitania]] tuvo que faer frente a la rebelión de [[Vitelio]] y les sos [[lexón romana|lexones]] de [[Germania]]. El rebelde foi coronáu emperador poles sos tropes y empecipió una marcha sobre Roma. Nun queriendo arriesgase a ser prindáu por nengún de los dos bandos, Titu suspendió'l viaxe y volvió a [[Xudea (provincia romana)|Xudea]] al pie del so padre.<ref name="tacitus-histories-ii-2">Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 2#2|II.2]]</ref> [[Otón]] y [[Vitelio]] yeren conscientes de l'amenaza que representaba [[Vespasiano|Vespasianu]]. Con cuatro [[Lexón romana|lexones]] a la so disposición, lideraba una fuercia compuesta por unos 80.000 soldaos. Amás, la so sólida posición en [[Xudea (provincia romana)|Xudea]] confería-y la ventaya de tar próximu a la provincia d'[[Exiptu (provincia romana)|Exiptu]], territoriu vital que controlaba'l suministru de granu de la capital. Paralelamente, el so hermanu, [[Titu Flaviu Sabín (cónsul 47)|Titu Flaviu Sabín]], yera ''praefectus urbi'', polo que controlaba'l destacamentu militar aparcáu na ciudá.<ref>Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 3#64|III.64]]</ref> A pesar de que la tensión ente les sos tropes amontábase, decidió nun pasar a l'aición mientres [[Galba]] y [[Otón]] ostentaron el poder. Sicasí, tres la derrota d'Otón en [[Batalla de Bedriacum|Bedriacum]],<ref>Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 2#41|II.41-49]]</ref> y del so noble suicidiu, qu'emocionó a Roma, los exércitos de Xudea y Exiptu decidieron actuar y nomaron emperador a Vespasianu el [[1 de xunetu]] de [[69]].<ref>Flaviu Xosefu, ''La guerra de los xudíos'' [[wikisource:The War of the Jews/Book IV#Chapter 10|IV.10.4]]</ref> Vespasianu aceptó y, tres dures negociaciones, Titu llogró'l sofitu del gobernador de [[Siria (provincia romana)|Siria]], [[Cayo Licinio Muciano|Muciano]]; esta unión representaba la formación d'una pimpana fuercia nel Este.<ref>Tácito, ''Histories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 2#5|II.5]]</ref> De la que Vespasianu treslladóse a [[Alexandría]] con cuenta d'asegurase el control de la provincia exipcia, Titu quedó al mandu del conflictu que-yos enfrentaba colos xudíos sediciosos; por tou ello, sobre Muciano recayó la xera de tomar Roma.<ref>Flaviu Xosefu, ''La guerra de los xudíos'' [[wikisource:The War of the Jews/Book IV#Chapter 11|IV.11.1]]</ref><ref>Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 2#82|II.82]]</ref> [[Ficheru:Pseudo-Vitellius Louvre MR684.jpg|thumb|200px|Retruque del [[sieglu XVI]] d'un bustu del emperador [[Vitelio]]. [[Muséu del Louvre]] ([[París]]).]] En Roma, Vitelio punxo a Domicianu baxu [[arrestu domiciliariu]] con cuenta de poder emplegalo como rehén ante l'inminente ataque de Muciano a la capital.<ref>Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 3#59|III.59]]</ref> La situación del emperador yera desesperada, pos los sos soldaos desertaron en masa a les files del so adversariu. El [[24 d'ochobre]] de [[69]] los dos exércitos enfrentar na [[Batalla de Bedriacum|Bedriacum]]; dicha batalla remató con una aplastante victoria sobre los soldaos vitelianos.<ref>Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 3#34|III.34]]</ref> Tres la so derrota, Vitelio trató de roblar un tratáu nel qu'arrenunciaba al tronu voluntariamente; sicasí, los pretorianos torgar.<ref>Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 3#66|III.66]]</ref> La mañana del [[18 d'avientu]] l'emperador emponer al Templu de la Concordia con cuenta de depositar la insinia imperial; sicasí, nel últimu momentu volvió sobre los sos pasos y tornó al Palaciu Imperial. Creyendo a Vitelio fora de xuegu, los estadistes más influyentes de la capital axuntar na casa del Flavio Sabín<ref group="n.">Hermanu de Vespasiano.</ref> y declararon emperador a Vespasianu. Pero les tropes de Vitelio atacaron a la escolta de Sabín obligándola a abelugase na [[Llomba Capitolina]].<ref>Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 3#69|III.69]].</ref> Anque Muciano averar a Roma, los familiares de Vespasianu nun fueron capaces d'aguantar l'asediu. A la mañana siguiente, les tropes imperiales aprucieron nel Arx, la ciudadela de la Llomba Capitolina; Sabín cayó víctima de la escaramuza que se produció.<ref name="tacitus-histories-3-74">Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 3#74|III.74]]</ref> Domicianu llogró escapar amarutándose d'adorador d'[[Isis]] y pasó la nueche en casa d'unu de los simpatizantes del so padre.<ref name=jones-14>Jones (1992), p. 14.</ref> El [[20 d'avientu]], Vitelio y los sos exércitos fueron derrotaos y el so oficiales executaos poles tropes de Vespasianu. Ensin nada que tarrecer, Domicianu salió del so escondite y presentóse a les fuercies invasores, que lo aclamaron como ''[[César (títulu)|César]]'' y conducir a la casa del so padre.<ref>Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 3#86|III.86]]</ref> El [[21 d'avientu]], el [[Senáu romanu|Senáu]] proclamó oficialmente a Vespasianu como emperador, terminando asina con esti sangrientu ciclu de guerres civiles.<ref>Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 4#3|IV.3]]</ref> Rematara'l ''añu de los cuatro emperadores''; empecipiábase'l reináu de Vespasianu. ==== Consecuencies del conflictu ==== [[Ficheru:Rembrandt Harmensz. van Rijn 047b.jpg|thumb|left|240px|''La combalechadura de [[Cayo Julio Civilis]]'' de [[Rembrandt]] (1661). Mientres la rebelión de los batavios, Domicianu esfrutó momentáneamente d'una oportunidá d'algamar la gloria militar; sicasí, el oficiales cimeros refugar el mandu d'una lexón.]] Anque la guerra civil rematara oficialmente, un estáu d'[[anarquía]] apoderar de la capital mientres los primeros díes que trescurrieron tres el fallecimientu de Vitelio; sicasí, Muciano restauró l'orde de manera satisfactoria a principios de [[70]]. Pela so parte, Vespasianu nun allegaría a Roma hasta setiembre d'aquel añu.<ref name=jones-14 /> N'ausencia del so padre y el so hermanu, Domicianu actuó como representante de los ''Flavios'' nel Senáu, que los sos integrantes otorgar el títulu de [[César (títulu)|''César'']] y nomar [[pretor]] con poderes [[procónsul|proconsulares]].<ref name=jones-15>Jones (1992), p. 15</ref> Sicasí, el so poder y autoridá yeren puramente nominales, presaxu del papel que desempeñaría a lo llargo de los siguientes dolce años. Toles fontes afirmen que yera Muciano el qu'exerció'l verdaderu poder n'ausencia del emperador; l'ex-gobernador de Siria nun dexó qu'un mozu de dieciocho años trespasara les llendes de la so función simbólica.<ref name=jones-15 /> [[Tácito]] describe'l so primer discursu ante'l senadores como un informe curtio y moderao.<ref>Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 4#40|IV.40]].</ref> Con cuenta de controla-y, caltúvose una estrecha vixilancia sobre'l séquitu del ''César''; amás, los militares más influyentes como [[Arrio Varo]], ''praefectus praetorio'', o [[Marco Antonio Primu|Antonio Primu]], comandante de los efectivos del emperador en Bedriacum, fueron unviaos a peligroses misiones en provincies alloñaes y sustituyíos por homes fácilmente controlables como [[Arrecino Clemente]].<ref name=jones-15 /> Al igual que fixera coles sos ambiciones polítiques, Muciano fundió les aspiraciones militares del nuevu. El ''Añu de los cuatro emperadores'' causara una gran inestabilidá nes provincies, conduciendo a una serie de rebeliones lideraes por réximes locales; na [[Galia]], comandados por [[Cayo Julio Civilis]], los [[batavios]], [[tropes auxiliares romanes|efectivos auxiliares]] de les [[lexón romana|lexones]] del [[Rin]], desertaron y xuniéronse a los [[tréveres]] de [[Julio Clásicu]]. Dende la capital unviaron siete lexones comandadas pol cuñáu del emperador, [[Quintu Petilio Cerial]], que sometió rápido a los sediciosos. A pesar d'ello, Muciano viose forzáu a colar coles sos propies tropes a la zona afeutada por cuenta de los esaxeraos informes que recibiera. El ''César'' trató entós d'algamar una reputación como militar, pa lo que se xunió a los oficiales cola esperanza de que se-y concediera'l mandu d'una lexón. [[Tácito]] escribe que Muciano nun confiaba en Domicianu, magar prefería que permaneciera cerca d'él, onde pudiera controla-y, en llugar d'en Roma.<ref>Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 4#68|IV.68]]</ref> Cuando llegaron les noticies de la victoria de Cerial, Muciano intentó disuadir al fíu del so aliáu d'escorrer la fama militar.<ref>Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 4#85|IV.85]].</ref> Sicasí, Domicianu decidió escribir direutamente a Cerial, al que suxurió que-y trespasara'l mandu del exércitu. Alvertíu por Muciano, este volvió refugalu.<ref name=tacitus-4-86>Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 4#86|IV.86]]</ref> La llegada del so padre a la ciudá estremólu definitivamente de la política. Pasó los años siguientes dedicándose a les artes y a la lliteratura.<ref name=tacitus-4-86 /> ==== Matrimoniu ==== [[Ficheru:Domitia.JPG|thumb|160px|Bustu de [[Domicia Longina]], esposa de Domicianu. Nótese'l peculiar peñáu, bien popular mientres el gobiernu de la [[dinastía Flavia]].]] Fracasada la so carrera político y militar, el futuru emperador centró la so atención nos asuntos qu'afectaben a la so vida doméstica. Vespasianu intentó alcordar un matrimoniu ente'l so fíu menor y la fía de Titu, [[Julia Flavia]].<ref name=jones-33>Jones (1992), p. 33.</ref> Sicasí, ésti taba tan fondamente namoráu de [[Domicia Longina]] que llogró convencer al so home, [[Lucio Elio Lamia]], de que se divorciara al envís de poder casase con ella él mesmu.<ref name=jones-33 /> Vespasianu, anque nun principiu opúnxose a esta unión, venció al ver lo beneficiosa que yera pa dambes families. Longina yera fía de [[Cneo Domicio Corbulo|Corbulo]], un militar competente y políticu respetáu, que se suicidó por órdenes de [[Nerón]] tres el fracasu de la [[Cayu Calpurniu Pisón|''Combalechadura de Pisón'']]. Al traviés d'esti matrimoniu non yá restablecíense les conexones cola oposición senatorial, sinón que tamién se reforzaba la campaña propagandística que trataba de despintar l'ésitu esperimentáu pola carrera política de Vespasianu mientres el reináu del odiáu emperador. El oficiales imperiales manipoliaron la información con cuenta de crear unos falsos venceyos colos finaos [[Claudio]] y [[Claudio Tiberio Xermánicu|Británicu]]. Rehabilitáronse les propiedaes de les víctimes de los escesos de Nerón.<ref>Jones (1992), p. 34.</ref> Al paecer el matrimoniu foi feliz,<ref name=jones-35>Jones (1992), p. 35.</ref> anque se vio obligáu a tolerar constantes acusaciones d'[[adulteriu]] y [[divorciu]].<ref name=jones-35 /> En [[73]] nacería l'únicu fíu de la pareya, un varón del que se desconoz el nome fináu en [[81]].<ref name=jones-36>Jones (1993), p. 36.</ref> Jones cunta que esta foi la razón pola qu'en [[83]] Domicianu exilió a la so esposa so acusaciones d'[[infertilidad]].<ref>Jones (1992), p. 36.</ref> Sicasí facer volver; quiciabes por amor o al envís d'acallantar los rumores que lu rellacionaben cola so sobrina, Julia Flavia.<ref>Jones (1992), p. 39.</ref> Desconozse si tuvo dalgún fíu ilexítimu, mas nunca se volvió a casar. N'asocediendo nel tronu al so hermanu, dio a la so muyer el títulu honoríficu de [[Augusto (títulu)|''Augusta'']] y forzó al Senáu a divinizar al so fíu. Esta información procede del grabáu presente nel aviesu d'una moneda expedida mientres el so reináu.<ref>Jones (1992), páxs. 161-162.</ref> ==== Herederu de calter formal. Ascensu al tronu ==== [[Ficheru:The Triumph of Titus Alma Tadema.jpg|thumb|left|240px|''Trunfu de Titu'', por Sir [[Lawrence Alma-Tadema]] (1885). La pintura describe la procesión triunfal de la ''Familia Flavia'' mientres el trunfu de Titu. [[Vespasiano|Vespasianu]] apaez a la cabeza de la familia afatiáu de ''[[Pontifex Maximus]]'', siguíu por Domicianu y Domicia Longina y finalmente por [[Titu]], que porta una ''regalía'' relixosa.]] En xunu de [[71]], Titu tornó a la capital en ganando a los sediciosos que se remontaren en [[Xudea (provincia romana)|Xudea]]. El conflictu saldárase cola captura o fallecimientu de cerca d'un millón de persones, de les cualos cuasi toes yeren xudíes.<ref name="josephus-wars-vi-9">Flaviu Xosefu, ''La guerra de los xudíos'' [[wikisource:The War of the Jews/Book VI#Chapter 9|VI.9.3]].</ref> Destruyéronse [[Xerusalén]] y el so [[templu de Xerusalén|templu]] y prindóse y esclavizó a 100.000 persones.<ref name="josephus-wars-vi-9" /> Con cuenta de compensar la so victoria, el [[Senáu Romanu|Senáu]] concedió a Titu un [[trunfu romanu|trunfu]]; mientres la celebración del mesmu, los miembros de la dinastía Flavia presentáronse ante'l pueblu romanu precedíos por un desfile nel que s'esibía los botín de guerra.<ref name=josephus-wars-7-5-5>Flaviu Xosefu, ''La guerra de los xudíos'' [[wikisource:The War of the Jews/Book VII#Chapter 5|VII.5.5]].</ref> A la cabeza de la procesión diben [[Titu]] y [[Titu Flaviu Vespasiano|Vespasianu]], siguíos por Domicianu - al llombu d'un semental blancu - y el restu de la familia.<ref name="suetonius-domitian-2">Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian*.html#2 Dom.&nbsp;2].</ref> N'executando a los líderes de la resistencia xudía nel [[Foru Romanu|Foru]] realizáronse sacrificios relixosos nel [[Xúpiter (mitoloxía)|''Templu de Xúpiter'']].<ref name=josephus-wars-7-5-5 /> Con cuenta de conmemorar la victoria de Titu ordenó la construcción del ''[[Arcu de Titu]]'', asitiáu na entrada sureste del Foru. El regresu del so hermanu punxo de manifiestu la consolancia de Domicianu, tantu militar como políticamente. Na so condición de primoxénitu y por cuenta de la so esperiencia, Titu foi nomáu [[cónsul romanu|cónsul]] en siete causes, [[censor romanu|censor]] nuna, y, amás, concedióse-y la [[tribunu|''tribunicia potestas'']] y el mandu sobre'l cuerpu de seguridá imperial, la [[Guardia Pretoriana]]; tou ello mientres el reináu del so padre.<ref name="suetonius-titus-6">Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Titus*.html#6 Titus&nbsp;6].</ref> Per otra parte, estes concesiones confirmaben que Titu yera l'herederu del [[Imperiu romanu|Imperiu]].<ref>Jones (1992), p. 18.</ref> A Domicianu concediéronse-y los títulos honoríficos de ''[[césar (títulu)|césar]]'' o ''princeps iuventis'', amás de dellos sacerdocios como'l d'[[augur]], [[pontífiz|''pontifex'']], ''frater arvalis'', ''magister frater arvalium'' y ''sacerdos collegiorum omnium'',<ref name=jones-19 /> anque nengún cargu con ''[[imperium]]''. Exerció un consuláu ordinariu en [[73]] y cinco consulaos ''suffectus'' en [[71]], [[75]], [[76]], [[77]] y [[79]], sustituyendo cuasi siempres nel puestu al so padre o al so hermanu a mediaos de xineru. Mientres los reinaos de dambos nun llogró nengún cargu públicu d'importancia.<ref name=jones-19>Jones (1992), p. 19.</ref> Per otru llau, y magar los sos cargos yeren más formales que materiales, esos puestos sirvieron ensin dulda por que Domicianu adquiriera una pervalible esperiencia tratando col Senáu.<ref name=autogenerated3>Jones (1992), p. 19</ref> [[Cayo Licinio Muciano|Muciano]], estrechu collaborador del so padre mientres el ''[[añu de los cuatro emperadores]]'', sumió dafechu de la vida pública y ye probable que morriera en [[75]]/[[77|7]].<ref>{{cita publicación | autor = Crook, John A. | títulu = Titus and Berenice | añu = [[1951]] | publicación = The American Journal of Philology | volume = 72 | númberu = 2 | id = p166 | url = http://links.jstor.org/sici?sici=0002-9475%281951%2972%3A2%3C162%3ATAB%3Y2.0.CO%3B2-A }}</ref> El verdaderu poder concentrar en manes de Vespasianu, Titu, y los sos aliaos políticos; el [[Senáu Romanu|Senáu]] caltúvose como una falsa fachada de democracia.<ref name=jones-163>Jones (1992), p. 163</ref> La eficacia de Titu como «co-emperador» del so padre garantizó que tres la muerte d'esti postreru ([[23 de xunu]] de [[79]])<ref>Dion Casio, ''Historia romana'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Cassius_Dio/66*.html#17 LXVI.17].</ref> produxérase una socesión pacífica y con pocos cambeos. Titu aseguró al so hermanu que sería designáu pa desempeñar cargos d'importancia mientres el so reináu, anque non -y invistió col poder tribunicio nin-y concedió nengún cargu con ''[[imperium]]''.<ref name=jones-20>Jones (1992), p. 20.</ref> De toes formes, magar Titu pudo tener en mente otorgar al so hermanu cargos públicos d'importancia, dellos sucesos asocedíos mientres l'intre del so reináu riquieron tola so atención. El [[24 d'agostu]] de [[79]] el [[Vesubiu]] entró n'erupción,<ref>Dion Casio, ''Historia romana'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Cassius_Dio/66*.html#22 LXVI.22]</ref> soterrando baxu metros de ceniza y llava les ciudaes de [[Pompeya]] y [[Herculano]]. Al añu siguiente españó una quema na capital qu'estropió una parte importante de los edificios públicos.<ref name="suetonius-titus-8">Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Titus*.html#8 Titus&nbsp;8]</ref> Por tou ello, Titu pasó gran parte del so reináu tratando de restaurar les propiedaes de les víctimes. El [[13 de setiembre]] de [[81]], tres dos años nel tronu, l'hermanu de Domicianu finó por causa de unes fiebres que contraxo mientres un viaxe que realizó al territoriu de los [[sabinos]].<ref name="suetonius-titus-10">Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Titus*.html#10 Titus&nbsp;10].</ref> Les fontes clásiques impliquen a Domicianu nesta muerte, acusándolo direutamente d'asesinatu,<ref>Filóstrato, ''Vida de Apolonio de Tiana'' [http://www.livius.org/ap-ark/apollonius/life/va_6_31.html#%A732 6.32]</ref> o afirmando qu'abandonó al so hermanu cuando ésti atopábase bien enfermu con cuenta de que morriera.<ref name="suetonius-domitian-2" /><ref name="dio-romanhistory-lxvi-26">Dion Casio, ''Historia romana'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Cassius_Dio/66*.html#26 LXVI.26].</ref> La veracidá d'estes hestories, sobremanera considerando la suxetividá de les fontes contemporánees, ye malo d'evaluar.<ref name="dio-romanhistory-lxvi-26" /> Ye bien probable que'l ciñu fraternal fuera mínimu, fechu nada sorprendente, yá que apenes se conocíen ente ellos.<ref name=jones-20 /> Independientemente de la naturaleza d'esta rellación, Domicianu nunca amosó muncha esmolición pol so hermanu morrebundu. Un día dempués del fallecimientu de Titu, el Senáu proclamó [[emperador romanu|emperador]] a Domicianu y concedió-y la ''tribunicia potestas'', el cargu de ''[[pontifex Maximus|pontifex maximus]]'', y los títulos de [[Augusto (títulu)|''augusto'']] y [[Padre de la Patria|''pater patriae'']]. === Emperador === ==== Alministración ==== [[Ficheru:Domitien.jpg|thumb|left|180px|Bustu de Domicianu como emperador cola [[Corona civil|''corona cívica'']]. [[Muséu del Louvre]] ([[París]]).]] Como emperador, Domicianu punxo puestu fin a la falsa fachada de democracia republicana establecida pol so padre y aguiyada mientres el reináu del so hermanu.<ref name=jones-22>Jones (1992), p. 22</ref> Fixo del Senáu una institución obsoleta al concentrar nes sos manes los poderes gubernamentales. Na so opinión l'Imperiu tenía de ser gobernáu por una [[Derechu divín de los reis|monarquía divina]] dirixida por él, un [[Absolutismu ilustrao|déspota benevolente]].<ref name=jones-22 /> Al marxe del so poder políticu, envaloraba que'l so papel como emperador tomaba los aspeutos de la vida cotidiana de la sociedá romana. Constituyó'l referente [[cultura]]l, según l'autoridá moral.<ref name=jones-99>Jones (1992), p. 99</ref> Al embarcase nuna serie d'ambiciosos proyeutos económicos, militares y culturales destinaos a restablecer la gloria qu'esperimentó l'Imperiu mientres el reináu del emperador [[César Augusto]],<ref name=jones-72>Jones (1992), p. 72</ref> señaló'l camín escontra una nueva dómina de prosperidá imperial dirixida pol gobiernu de los [[Dinastía Antonina|''Cinco Bonos Emperadores'']]. A pesar de los sos revolucionarios proyeutos, taba determináu a gobernar l'Imperiu concienzuda y escrupulosamente; d'esta miente implicóse personalmente en toles cañes de l'alministración imperial.<ref name=jones-107>Jones (1992), p. 107</ref> Los [[Edictu pretorio|edictos]] publicaos mientres el so reináu afectaben a los aspeutos más íntimos de la vida privada de los romanos, ente que los impuestos, les lleis y la moral pública aplicar de manera rigorosa. Según Suetonio, la [[burocracia]] imperial enxamás se desempeñó de manera tan eficiente como mientres el so periodu como emperador; el so opresiva esixencia y la so predisposición al barruntu llevaron a los niveles más baxos de la hestoria tocantes a [[corrupción política|corrupción]] ente los [[gobernador romanu|gobernadores provinciales]] y los funcionarios electos.<ref name="suetonius-domitian-8">Suetonio, ''Les vides de los dolce césares, Vida de Domicianu'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian*.html#8 8]</ref>Ente los exemplos de celu pol control gubernamental nes provincies atopa'l procesu contra'l [[procónsul]] [[Baebius Massa]], gobernador de la provincia [[Bética]], quien según [[Pliniu el Mozu]], foi acusáu de concusión mientres el reináu de Domicianu. Anque nun atacara al Senáu de manera espresa, los integrantes de la cámara consideraben indigna la posición a la que fueren apostraos pola política del emperador. Tocantes a los cargos públicos, nun hubo cuasi nengún tipu de favoritismu por motivos familiares, sinón que se distribuyeron ente los sos homes d'enfotu; d'esa manera rompía cola política [[nepotismu|nepotista]] practicada por Titu y Vespasianu.<ref name=jones-164>Jones (1992), p. 164</ref> A la de asignar los oficios valoraba percima de too la llealtá y la maleabilidad, cualidaes qu'atopó más ente los homes pertenecientes al [[equites|''ordo equester'']] qu'ente los senadores o los sos familiares, de los que resabiaba y a los que destituyía si nun taben acordies cola política imperial.<ref name=jones-178>Jones (1992), p. 178-179</ref> La so autocracia acentuar col fechu de que permaneció llargos periodos fora de la capital, comparables a los de [[Tiberio]] en [[Capri]] o [[Rodas]].<ref name=jones-150>Jones (1992), p. 150</ref> A pesar de que'l poder del Senáu yá menguara considerablemente tres la cayida del orde republicanu, mientres el reináu de Domicianu el poder central nun paecía siquier atopase na capital imperial, sinón nel llugar nel qu'él s'atopara.<ref name=jones-22 /> Ello ye que los miembros de la corte imperial habitaron n'Alba o Circeo hasta que se completó la construcción del ''[[Palacio Flavio]]'', emplazado na ''[[Monte Palatino|Colina Palatina]]''. L'emperador viaxó por toles provincies occidentales del Imperiu, permaneciendo tres años en [[Germania]] y [[Iliria]]; dende estes provincies combatió a les tribus qu'amenaciaben los sos territorios.<ref name=jones-26>Jones (1992), p. 26-28</ref> ==== Economía ==== [[Ficheru:Domitian denarius son.png|right|330px|thumb|Tres el so ascensu al tronu, Domicianu revaluó la moneda al aumentar nun 12&nbsp;% el conteníu de plata de cada [[denariu|''denarius'']]. Esta moneda conmemora la [[Apoteosis|deificación]] del so fíu, fináu en [[circa|c.]] [[81]].]] L'enclín del emperador a supervisar los detalles alministrativos fíxose evidente na so política financiera. Anque la cuestión de si Domicianu dexó la economía imperial con delda o superávit foi intensamente aldericada, la mayoría de les pruebes apunten a una economía relativamente permediada mientres la mayor parte del so reináu.<ref name=jones-73>Jones (1992), p. 73</ref> Al so ascensu al tronu revalorizó la [[Moneda na antigua Roma|moneda]] al aumentar nun 12&nbsp;% el conteníu de plata presente nel [[denariu]]; sicasí, una crisis en [[85]] forzó la [[devaluación]] de la divisa, qu'algamó'l nivel establecíu por Nerón en [[65]]. Aun así, el so valor caltúvose percima del nivel calteníu mientres los reinaos de Vespasianu y Titu, y l'estricta política fiscal de Domicianu aseguró que dichu estándar sostuviérase los siguientes once años.<ref name=jones-75>Jones (1992), p. 75</ref> Les monedes acuñaes mientres el so reináu manifiesten un considerable grau calidable, incluyendo una meticulosa atención a la de citar los títulos del emperador y un gran curiáu nes semeyes integraes nel aviesu de diches monedes, que constituyíen refinaes obres d'arte.<ref name=jones-75 /> Jones establez que mientres esta dómina los ingresos añales de l'alministración imperial algamaben los mil doscientos millones de [[sestercio|''sestertii'']], más d'un terciu de los cualos destinábense a costear el caltenimientu del exércitu.<ref name=jones-73 /> Gran parte d'esti dineru sirvió pa costear la reconstrucción de la capital imperial, que los sos estropiaos edificios sufrieren el [[Gran quema de Roma|''Quema de 64'']], el ''[[Añu de los cuatro emperadores|Año de los Cuatro Emperadores]]'' ([[69]]), y la quema del añu 80.<ref name=jones-79>Jones (1992), p. 79</ref> Más allá d'un plan de reformes, los proyeutos urbanísticos de Domicianu taben destinaos a anovar el capital cultural del Imperiu. Mientres el so reináu alzáronse o completaron más de cincuenta nueves estructures, númberu namái superáu polos edificios construyíos so l'alministración d'Augusto.<ref name=jones-79 /> Ente estes nueves edificaciones destaquen un [[odeón]], un [[estadiu]] y un pimpanu palaciu construyíu pol [[arquiteutura|maestru arquiteutu]] [[Rabirio (arquiteutu)|Rabirio]]; esta suntuosa construcción, emplazada na [[llomba Palatina]], conocíase como'l ''[[Palacio Flavio]]''.<ref>Jones (1992), p. 84-88</ref> Restauró'l [[Templu de Xúpiter (Llomba Capitolina)|Templu de Xúpiter]], que'l so techu revistió d'oru. Completó'l [[Templu de Vespasiano y Titu|Templu de Vespasianu y Titu]], el [[Arcu de Titu]] y l'[[Coliséu|Anfiteatru Flavio]]; a esta estructura añedió un cuartu nivel y l'acabáu de la zona interior nes que se sentaba'l públicu.<ref name=jones-93>Jones (1992), p. 93</ref> Pa protexer l'agricultura de la [[península itálica]] frente a les de les provincies, intentó llindar el cultivu de viñeos nestes, tratando, coles mesmes, de sustituyir les vides pol cultivu de ceberes y aumentar la disponibilidad d'estos pa la ''annona imperialis'' y la ''annona militaris''. Con cuenta de contentar a la plebe, l'alministración imperial invirtió cerca de 135 millones de ''sestertii'' en donativos o ''[[congiarium|congiariae]]''.<ref name=jones-74>Jones (1992), p. 74</ref> Resucitáronse les llacuaes públiques, degradaos a simples distribuciones d'alimentos mientres el reináu de Nerón, y asignáronse grandes cantidaes de dineru a los xuegos y espectáculos. En [[86]] creáronse los ''[[Xuegos Capitolinos]]'', una prueba deportiva celebrada cada cuatro años y qu'integraba [[atletismo|competiciones atlétiques]], [[carreres de carros]] y concursos musicales ya interpretativos.<ref name=jones-103>Jones (1992), p. 103</ref> L'emperador subvencionó los viaxes que dende cualesquier parte del Imperiu efectuaben los competidores, y costeó los premios. Introduciéronse innovaciones nel programa d'entretenimientos; tales como les simulaciones d'enfrentamientos navales, les batalles nocherniegues y los combates de [[gladiador]]es protagonizaos por muyeres y nanos.<ref name=jones-105>Jones (1992), p. 105</ref> Nes competiciones de carros añedieron dos nuevos equipos, la de ''los oros'' y la de ''los púrpures''. ==== Aspeutos militares ==== [[Ficheru:Holzwachturm am rätischen Limes (Rekonstruktion) - Wp12 77.jpg|thumb|250px|left|Reconstrucción d'una de les [[talaya (construcción)|talayes]] del ''[[Llimes Germanicus]]''. Lo más significativo de la política militar de Domicianu foi la espansión y meyora de les defenses fronterices.]] Les campañes militares que tuvieron llugar mientres el so reináu fueron de naturaleza defensiva, pos l'emperador refugaba la idea de la guerra expansionista.<ref name=jones-127>Jones (1992), p. 127</ref> Militarmente la so aportación más importante foi'l desenvolvimientu del ''[[Llimes Germanicus]]'', una vasta rede de caminos, fortaleces y torres de vixilancia construyíes a lo llargo del [[Ríu Rin|Rin]] con cuenta de defender l'Imperiu.<ref name=jones-131>Jones (1992), p. 131</ref> Llibráronse importantes conflictos; na [[Galia]] contra los ''[[chatti]]'', y na frontera del [[Danubiu]] contra los [[suevos]], [[sármatas]] y [[dacios]]. La [[conquista romana de Britania|conquista]] de [[Britania]] siguió sol mandu de [[Cneo Julio Agrícola]], un competente xeneral que llogró conquistar el territoriu de [[Caledonia]], correspondiente a la moderna [[Escocia]].<ref group="n.">A pesar d'ello'l dominiu romanu sobre la zona nun sería duraderu. Los próximos gobernadores de la islla diríen perdiendo territorios de forma gradual hasta la retirada romana.</ref> En [[82]] fundóse una nueva [[lexón romana|lexón]] con cuenta de combatir a los ''chatti'', la ''[[Legio I Minervia|I Minervia]]''.<ref name=jones-130>Jones (1992), p. 130</ref> Alministró l'exércitu como fixera col restu de cañes gubernamentales, con una incómoda y constante intervención. Sicasí, la so falta de competencia como estratega militar convertir en blancu de les crítiques de los sos contemporáneos.<ref name=jones-127 /> Reclamó dellos [[trunfu romanu|''trunfos'']], ente'l que destaca'l realizáu al envís de celebrar la victoria sobre los ''chatti''. Sicasí, dichos trunfos constitúin simples maniobres propagandístiques encimentaes sobre ficticies victories en conflictos que nun llegaren al so términu. Tácito catalogar como «simulacros de trunfos», y efectúa una dura crítica sobre la decisión del emperador de retirar los efectivos aparcaos en [[Gran Bretaña]].<ref name=tacitus-agricola-39>Tácito, ''Agricola'' [[wikisource:Agricola#39|39]]</ref><ref>Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 1#2|I.2]]</ref> Con too y con eso, fíxose considerablemente popular ente los soldaos en permaneciendo xunto a ellos tres años de campaña y aumentar un terciu'l so salariu.<ref>Syme (1930), p. 64</ref><ref name=jones-131 /> Mientres los sos oficiales sí que pudieron desaprobar les sos decisiones táctiques, la llealtá que la so figura exercía nel soldáu rasu yera incuestionable.<ref name=jones-144>Jones (1992), p. 144</ref> ===== Campaña contra los catos ===== Cuando xubió al tronu, l'emperador trató de llabrase la reputación como militar que nun pudiera consiguir hasta entós. A principios de [[82]]/[[83|3]] mover a la Galia cola pretensión d'anovar el [[censu de población|censo]]; sicasí, a la so llegada ordenó al exércitu empecipiar una campaña contra los catos.<ref name=jones-128>Jones (1992), p. 128</ref> Pa esti fin, ordenó'l reclutamiento de la ''[[Legio I Minervia]]'', pa reforzar l'exércitu de ''[[germania Cimeru]]'' y lluchar contra esta tribu bárbara; los sos homes construyeron más de 75 quilómetros de carreteres p'afayar los llugares onde se despintaba l'enemigu.<ref name=jones-130 /> Anque sobrevivió poca información avera del conflictu, la rápida vuelta del emperador a la capital apunta a que los romanos algamaron una puesta victoria. En Roma, entamóse un ellaboráu trunfu nel so honor y él mesmu otorgóse'l títulu de ''Xermánicu''.<ref name=jones-129>Jones (1992), p. 129</ref> Los escritores antiguos desprecien esta supuesta victoria, a la que describen como una campaña «fuera de sitiu»,<ref name=suetonius-domitian-6>Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian*.html#6 Dom.&nbsp;6]</ref> de la que deriva un «simulacro de trunfu».<ref name=tacitus-agricola-39 /> L'importante papel qu'esta tribu desempeñó na revuelta de Saturnino ye síntoma de lo espurio de la campaña.<ref name=jones-131 /> Magar tou esto les evidencies arqueolóxiques amuésennos que la campaña significó una meyora militar romanu na parte cimera del ríu Rin y l'establecimientu d'una zona de fortificación en piedra na parte del Taunus y el ríu Main, amás fueron construyíes múltiples torres de vixilancia na área. ===== Conquista de Britania ===== {{AP|Conquista romana de Britania}} [[Ficheru:Statue of Agricola at Bath cropped.png|thumb|170px|Estatua de [[Cneo Julio Agrícola]] en [[Bath]].]] [[Tácito]], al traviés de la biografía d'[[Cneo Julio Agrícola|Agrícola]], el so suegru, iguó l'informe militar más detalláu del ''[[Dinastía Flavia|Periodo Flavio]]''. L'historiador dedica gran parte de la obra a la campaña que lideró ésti en [[Britania (provincia romana)|Britania]] ([[77]]-[[84]]).<ref name=jones-131 /> A la so llegada a la islla ([[77]]/[[78|8]]), Agrícola lideró una [[campaña militar|campaña]] en [[Caledonia]], na moderna [[Escocia]]. En [[82]], el comandante [[Imperiu romanu|romanu]] algamó territorios y combatió a tribus hasta entós desconocíos pa la so nación.<ref name=tacitus-agricola-24>[[Tácito]], ''Agricola'' [[wikisource:Agricola#24|24]]</ref> Tácito escribe que la so alministración fortificó la mariña empobinada escontra [[Irlanda]] y que'l so suegru afirmaba de cutiu que podía tomase la islla con una sola [[lexón romana|lexón]] reforzada por un destacamentu d'[[tropes auxiliares romanes|auxiliares]].<ref name=jones-132>Jones (1992), p. 132</ref> Agrícola abelugó a un monarca irlandés exiliáu pol so pueblu con cuenta d'usa-y como escusa pa tomar la isla. Anque dicha conquista nunca tuvo llugar, ciertu historiadores - como Vittorio Di Martino - defenden que les tropes romanes enfusaron nesi territoriu mientres una misión d'esploración a pequeña escala o, nel so defectu, una espedición de castigu.<ref>{{Cita llibru |apellíos=Di Martino |nome=Vittorio |títulu=Roman Ireland |añu=2004 |editorial=Collins Press |allugamientu=London |isbn=1905172192 }}</ref> Al añu siguiente Agrícola formó una flota y avanzó allende [[Ríu Forth|Forth]], ríu allugáu en Caledonia. Con cuenta de ufiertar una firme cobertoria defensiva al meyora construyó la enorme fortaleza d'[[Inchtuthil]].<ref name=jones-132 /> Nel branu de [[84]] el comandante romanu enfrentar a les fuercies caledonies lideraes por [[Calgaco]] na [[Batalla del monte Graupius|''Batalla del Monte Graupio'']].<ref name=autogenerated4>[[Tácito]], ''Agricola'' [[wikisource:Agricola#29|29]]</ref> Anque los romanos infligieron una aplastante derrota a les fuercies indíxenes, dos terceres partes de les huestes caledonies llograron escapar y escondese nos [[banzáu|banzaos]] escoceses y nes ''[[highlands]]''. Esti exércitu sería los qu'a lo postrero torgó qu'Agrícola tomara tola islla sol so control.<ref name=jones-132 /> En [[85]] Domicianu decidió llamar a Roma a Agrícola, quien sirviera más de seis años como gobernador de la isla, más que cualesquier ''legatus consularis'' ordinariu de la ''Dómina Flavia''.<ref name=jones-132 /> Tácito afirma, na obra que dedicó al so suegru, que'l motivu pol cual ésti volviera ser llamáu a la capital imperial yera que les sos victories faíen solombra a los modestos trunfos que llograra l'emperador en Germania.<ref name=tacitus-agricola-39 /> La rellación ente Agrícola y Domicianu nun ta clara: per un sitiu el primeru foi compensáu con honores triunfales y n'el so honor alzóse una estatua; por otru nunca pudo volver exercer cargu públicu dalgunu, a pesar de la so esperiencia y la so fama. Anque se-y ufiertó'l gobiernu de la provincia d'[[África (provincia romana)|África]], Agrícola negóse; quiciabes por cuenta de la so mala salú o, tal como escribe Tácito, por medrana a les maquinaciones del emperador.<ref name=autogenerated5>[[Tácito]], ''Agricola'' [[wikisource:Agricola#42|42]]</ref> Poco dempués de qu'Agrícola tornara a Roma l'Imperiu romanu entró en guerra n'Oriente col [[Dacia|Reinu de Dacia]]. A midida que fuéronse riquiendo refuerzos nel este, Domicianu empezó a retirar a les lexones que taben esplegaes en suelu britanu. Desmantelóse la fortaleza de Inchtuthil y abandonáronse los fuertes y demás fortificaciones de Caledonia; amás, movióse la frontera romana 120 quilómetros al sur.<ref name=jones-133>Jones (1992), p. 133</ref> Ye posible que los mandos militares echaren en cara a Domicianu la so decisión de retirase, pero pa él los territorios caledonios nun supóníen más qu'una perda de dineru pal Erariu.<ref name=jones-131 /> ===== Guerres Dacies ===== {{AP|Guerres Dacies}} [[Ficheru:Roman province of Dacia (106 - 271 AD)-es.svg|250px|thumb|La [[alministración provincial romana|provincia romana]] de [[Dacia]] (la área señalada en colloráu), tres la conquista de Traxanu de [[106]]. A la derecha de la imaxe atopa'l [[Mar Negru]].]] L'amenaza más peligrosa a la que l'Imperiu tuvo que faer frente mientres el reináu de Domicianu tenía los so orixe nel norte d'[[Iliria]], onde suevos, sármatas y dacios realizaben continues incursiones sobre los asentamientos romanos allugaos a veres del Danubiu. D'estos pueblos, los más poderosos yeren los sármatas y los dacios. Lideraos pol so rei, estos postreros cruciaron el Danubiu ya internáronse na provincia de [[Mesia]], semando'l caos al so pasu ([[84]]/[[85|5]]) y asesinando brutalmente al [[gobernador romanu|gobernador]], [[Opiu Sabín|Sabín]].<ref name=jones-138>Jones (1992), p. 138</ref> L'emperador treslladóse de momentu a la provincia a la cabeza d'un exércitu; anque na práutica delegó el mandu nel so [[prefeutu del pretorio|''praefectus'']] [[Cornelio Fusco|Fusco]], quien, a mediaos del añu [[85]], llogró faer recular a los dacios hasta'l so territoriu. L'emperador tornó a la capital imperial con cuenta de que celebrar el so segundu trunfu.<ref name=jones-139>Jones (1992), p. 139</ref> Sicasí, la victoria nun sería definitiva yá que, a principios del añu [[86]], Fusco embarcar nuna aciar espedición en territoriu daciu, de la que derivó la completa destrucción de la ''[[Legio V Alaudae]]'' en [[Primer batalla de Tapae|Tapae]]. El ''praefectus'' foi asesináu y el ''aquila'' de la ''[[Guardia Pretoriana]]'' foi prindada.<ref name=jones-141>Jones (1992), p. 141</ref> L'emperador tornó a Mesia n'agostu del añu [[86]]. Una vegada ende estremó la provincia en ''Baxa'' y ''Alta Mesia'' y treslladó trés nueves lexones a la frontera del Danubiu. Lideraos por [[Tettius Iulianus|Tetio Xulianu]], los romanos volvieron invadir Dacia en [[87]], y consiguieron ganar a [[Decébalo]] nel mesmu llugar onde Fusco fuera derrotáu ([[88]]).<ref name=jones-142>Jones (1992), p. 142</ref> Sicasí, la situación complicóse cuando los dacios consiguieron ganar a los romanos en [[Sarmizegetusa]], y los xermanos afararon la frontera alemana. Con cuenta de evitar un conflictu en dos frentes, l'emperador llegó a un alcuerdu col monarca daciu pa la firma d'un tratáu de paz pol cual dexaríase'l llibre accesu d'efectivos romanos al traviés de territoriu daciu en cuenta de una retribución añal d'ocho millones de ''sestertii'' pa Decébalo.<ref name=jones-150 /> Los escritores contemporáneos amosáronse inflexiblemente críticos col documentu, que consideraben vergonzosu pa los romanos y al que criticaben que nun contemplara clausa dalguna que sancionara a los asesinos de Fusco y Sabín.<ref>Dión Casio, ''Historia romana'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Cassius_Dio/67*.html#7.2 LXVII.7]</ref> Mientres el restu del reináu de Domicianu, el territoriu daciu caltúvose relativamente pacíficu como [[estáu satélite|reino veceru]] del Imperiu; sicasí, Decébalo invirtió'l dineru romano na construcción de defenses y volvió desafiar a Roma n'ulteriores ocasiones. La victoria decisiva sobre'l rebalbu monarca daciu nun se produciría hasta [[106]], mientres el reináu de [[Traxanu]]. Anque l'exércitu romanu sufrió graves perdes, l'Imperiu prindó Sarmizegetusa, y lo más importante, les mines d'[[oru]] y [[plata]] alcontraes ellí.<ref>Dión Casio, ''Historia romana'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Cassius_Dio/68*.html#14.2 LXVIII.14]</ref> ==== Política relixosa ==== [[Ficheru:Domitian aureus Minerva 828481.jpg|thumb|250px|left|''[[Áureo (moneda)|Áureo]]'' romanu acuñáu mientres el reináu de Domicianu. L'aviesu contién el grabáu de la diosa [[Minerva]], deidá favorita del emperador qu'apaeció en numberoses clases de monedes emitíes pola so alministración. Esta moneda representa a la diosa avanzando con [[xavalina]] y [[escudu]] en mano.]] Domicianu creía firmemente na [[mitoloxía romana|relixón romana]] tradicional; dirixó una intensa política al envís de resucitar les antigües costumes y restablecer la moral romana. Con cuenta de xustificar la divina posición de la [[dinastía Flavia]], enfatizó les ficticies conexones cola deidá romana más importante, [[Xúpiter (mitoloxía)|Xúpiter]].<ref name=jones-99 /> Restauróse'l ''[[Templu de Xúpiter (Llomba Capitolina)|Templu de Xúpiter]]'' de la [[Llomba Capitolina]] y construyóse una pequeña capiya dedicada a ''Jupiter Conservator'' na redoma del edificiu onde s'escondió l'emperador el [[20 d'avientu]] de [[69]]. A finales del so reináu l'edificiu sería ampliáu y consagráu a ''Jupiter Custos''.<ref name=jones-88>Jones (1992), p. 88</ref> Sicasí, la deidá favorita del emperador yera [[Minerva]].<ref name="suetonius-domitian-15">Suetonio, '''Les vides de los dolce césares'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian*.html#15 Dom.&nbsp;15]</ref> Non yá caltuvo una capiya dedicada a ella nel so cuartu, sinón qu'ordenó a la so alministración que la diosa apaeciera de manera regular nes sos monedes. Amás, n'el so honor fundóse la ''[[Legio I Minervia]]''.<ref name=jones-100>Jones (1992), p. 100</ref> Domicianu tamién resucitó la práutica del ''[[Cultu imperial (Antigua Roma)|cultu imperial]]'', cayida en desusu mientres el reináu de Vespasianu; amás, confiriéronse honores al so hermanu y completóse el ''[[Templu de Vespasiano y Titu|Templu de Vespasianu y Titu]]'', dedicáu al so padre y hermanu.<ref name=jones-93 /> Con cuenta de aguiyar la memoria de los trunfos de los ''flavios'', construyéronse'l ''Templum Divorum'' y el ''Templum Fortuna Redux'' y rematóse el ''[[Arcu de Titu]]''. Los proyeutos de construcción constitúin la parte más ostensible de la política relixosa efectiva mientres el so reináu, anque l'emperador tamién s'esmoleció en faer que se cumpliera la llei relixosa y la moral pública. En [[85]] designar a sigo mesmu [[censor romanu|censor perpetuu]], maxistratura responsable de supervisar la moral y conducta romana.<ref name=jones-106>Jones (1992), p. 106</ref> De nuevu, l'emperador desempeñó les responsabilidaes derivaes del so cargu con gran dilixencia. Restauróse la [[Lex Julia|''Lex Iulia de Adulteriis Coercendis'']], en virtú de la cual se exiliaba a los adúlteros. Cutió y espulsó a un caballeru que formaba parte d'un xuráu por divorciase de la so esposa y espulsó del Senáu a un ex-[[cuestor]] por actuar y baillar.<ref name=autogenerated2>Suetonio, '''Les vides de los dolce césares'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian*.html#8 Dom.&nbsp;8]</ref> Escorrióse despiadadamente la corrupción esistente ente los funcionarios públicos al traviés de la eliminación de xuraos qu'aceptaren sobornos y la derogación de lleis cuando s'abarruntaba la esistencia d'un conflictu d'intereses.<ref name="suetonius-domitian-8" /> Castigó col exiliu o l'asesinatu a los autores d'escritos difamatorios, especialmente cuando dichos escritos diben dirixíos contra él.<ref name=jones-107 /> Controlábase opresivamente a los actores por cuenta de que les sos actuaciones podíen ser oxetu de [[sátira|sátires]] dirixíes a desprestixar al emperador. Arriendes d'ello, prohibiéronse les apaiciones públiques de los [[mimu|mimos]]. En [[87]] afayóse que les [[Vestal|vírxenes vestales]] rompieren el so votu de castidá mientres la so dómina al serviciu del Imperiu; por cuenta de que éstes yeren consideraes fíes de la comunidá, esta ofiensa constituyía n'esencia un [[incestu]]. Jones afirma que se condergó a muerte a los implicaos nel delitu y quemóse vives a les vestales.<ref name=jones-101>Jones (1992), p. 101</ref><ref group="n.">Esta afirmación del historiador ye estraña, yá que na [[Antigua Roma]] el castigu que se infligía a una vestal qu'incumpliera'l votu de castidá (pudiendo traer la mala suerte pa tol pueblu) yera'l de soterrales vives.</ref> Les relixones estranxeres tolerar na midida que nun interfirieren nel orde públicu y que pudieren ser asimilaes a la tradicional relixón romana. Mientres el reináu de la dinastía Flavia creció'l cultu a les distintes deidaes exipcies d'una manera que nun volvería a trate hasta l'entamu del reináu de [[Cómodu]]. Ente les deidaes veneraes destacaben [[Serapis]] y [[Isis]], identificaes con Xúpiter y Minerva respeutivamente.<ref name=jones-100 /> Una tradición basada nos escritos d'[[Eusebio de Cesárea]] sostién que [[cristianismu|cristianos]] y [[xudaísmu|xudíos]] fueron implacablemente escorríos a finales del so reináu.<ref>{{Cita llibru | apellíos= de Cesárea | nome= Eusebio | enllaceautor= Eusebio de Cesárea | títulu= Historia Ecclesiae | añu= 425 }}</ref><ref>{{cita publicación| apellíu= Smallwood | nome= Y.M. | títulu= 'Domitian's attitude towards the Jews and Judaism | revista= Classical Philology | volume= 51 | páxines= 1-13 | añu= 1956 }}</ref> Dellos historiadores actuales señalen que nun esisten pruebes abondes d'una verdadera opresión relixosa exercida mientres el so reináu.<ref>Jones (1992), p. 114-119</ref><ref>{{Cita llibru | apellíos= Thompson | nome= Leonard L. | títulu= The Book of Revelation: Apocalypse and Empire | editorial= Oxford University Press | añu= 1990 | allugamientu= New York | isbn= 0195115805 }}</ref> Anque los xudíos fueron fuertemente gravados con impuestos, nenguna fonte contemporánea pon de manifiestu la esistencia de xuicios o execuciones basaos n'ofienses relixoses d'esta naturaleza. Sicasí la mayoría de los biblistas,<ref>{{Cita llibru |autor=[[Raymond Edward Brown|Brown, Raymond Y.]] |títulu= An Introduction to the New Testament |editorial=Doubleday |añu=1997 |páxines= 805-809 |allugamientu=Nueva York |isbn=0385247672}}</ref><ref>{{Cita llibru|autor=Vanni, Ugo |títulu=Pelos senderos del Apocalipsis |añu=2010 |allugamientu=Buenos Aires |editorial=San Pablo |isbn=978-987-09-0105-1 |páxina=20}}</ref> y otru historiadores<ref name="Orlandis" /> defenden la posición de que l'[[Apocalipsis]] foi escritu mientres el reináu de Domicianu como reaición a la intolerancia relixosa del emperador. Ente que l'emperador faíase llamar "señor y dios Domicianu", el [[Apocalipsis]] respuende «''Εγω ειμαι το Α και το Ω, αρχη και τελος, λεγει ο Κυριος''» (Yo soi l'Alfa y l'Omega, principiu y fin, diz el Señor Dios —Ap. 1, 8—), esto ye, qu'hai un solu Señor. La tensión tamién se manifiesta en grafitos topaos de la dómina, como'l conocíu [[Grafitu de Alexámenos]] descubiertu nel Palatín, qu'amuesa a manera de burlla a un cristianu adorando a un crucificáu con cabeza de pollín. El destierru de [[Xuan l'Apóstol]] dende Éfesu a la islla de [[Patmos]] (onde según la tradición de Ireneo de Lyon (''Adv. haer''. 5.30.3) foi escritu'l Llibru del [[Apocalipsis]]),<ref name="Orlandis">{{Cita llibru|autor=[[José Orlandis|Orlandis,José |títulu=Historia de la Ilesia Antiguo y Medieval |añu=2003 |ubicación=Madrid |editorial=Ediciones Pallabra |páxina=18 |isbn=84-8239-256-5}}</ref> y l'execución de T. Flaviu Clemente nun pueden considerase exemplos de llibertá relixosa. Según l'historiador Dión Casio,<ref>Dión Casio, (67.14.1-2)</ref> Flaviu Clemente y la so esposa Domitila fueron acusaos d'ateísmu y condergaos: Clemente foi executáu y Domitila desterrada a la isla de Pandataria.<ref>{{Cita llibru |apellíos=Frend |nome=W.H.C. |títulu=The Cambridge History of Christianity, Volume I: Origins to Constantine |idioma=inglés |añu=2006|apellíu-editor= Mitchell|apellíu-editor2= Young|nome-editor= Margaret M.|nome-editor2= Frances M.|editorial=Cambridge University Press |allugamientu=Nueva York |isbn=978-0-521-81239-9|capítulu=Persecutions: Genesis and Legacy |páxines=503–523}}</ref><ref name="Sáenz">{{Cita llibru|apellíu=Sáenz |nome=Alfredo |títulu=La Nave y les Torbonaes. La sinagoga y l'ilesia primitiva - Les persecuciones del Imperiu Romanu - L'arrianismu editorial=Gladius |añu=2002 |páxines=64-75 |allugamientu=Buenos Aires |isbn=9509674613 }}</ref> Ye bien conocíu que nel Imperiu Romanu, l'acusación de "ateísmu" indicaba la negación a adorar a los dioses romanos polo xeneral y a reconocer l'orixe divín del emperador en particular.<ref name="Orlandis" /><ref group="n.">Roma yera lliberal n'almitir nueves deidaes y tolerante colos cultos estranxeros, mientres nengunu d'ellos alzárase contra la relixón oficial romana nin prohibiera a los sos siguidores participar nos sos ritos. Sicasí, el cristianismu esixía de los sos fieles exclusividad na adoración relixosa, una y bones el cultu d'adoración implica pa los cristianos un tributu que solo puede rindíse-y a Dios. Pero los romanos consideraben a les ceremonies y les manifestaciones públiques de la so relixón politeista tamién como actos simbólicos d'orde políticu, polo cual la participación de los súbditos yera al empar un actu relixosu, un deber cívicu y un signu visible de fidelidá a Roma. Los cristianos nun podíen tomar parte neses manifestaciones cívicu-relixoses, y por esa razón tachábase-yos d'ateísmu.</ref> Según el ''Acta'' de los santos Nereo y Aquileo, Domitila y dos servidores sos fueron exiliaos, siendo'l servidores degollaos y ella quemada.<ref name="Sáenz" /> Ye claro que, tanto baxu Nerón como so Domicianu, nun hubo necesidá de llexislación especial pa escorrer.<ref>{{Cita llibru|apellíos=Hughes |nome=Philip |títulu=Síntesis de la Historia de la Ilesia editorial=Herder |añu=1978 |páxines=32-36 |ubicación=Barcelona |isbn=8425402018}}</ref> ==== Oposición ==== ===== Revuelta de Saturnino ===== [[Ficheru:Domitian as Augustus cropped.jpg|thumb|230px|Estatua de Domicianu como emperador. ''[[Museos Vaticanos]]'' ([[Roma]]).]] El [[1 de xineru]] de [[89]], [[Lucio Antonio Saturnino]], gobernador de ''[[Germania Cimeru]]'', y los dos lexones aparcaes en [[Mogontiacum]] ([[Maguncia]]), la [[Legio XIV Gemina|''XIV Gemina'']] y la [[Legio XXI Rapax|''XXI Rapax'']], remontar contra l'Imperiu cola ayuda de los ''chatii''.<ref name=jones-144 /> Desconócense les causes de la revuelta, anque al paecer foi entamada con gran antelación. El oficiales senatoriales despreciaben les estratexes militares del so emperador: la so decisión de fortificar la frontera xermana en llugar d'atacar a les belicoses tribus que la habitaben, el so recién retirada de Britania, y el so alcuerdu de paz con Decébalo.<ref name=jones-145>Jones (1992), p. 145</ref> Sía que non, la revuelta llindábase puramente a la provincia de Saturnino; anque la noticia del llevantamientu rebalbu llueu se conoció nos territorios vecinos. Asistíu pol [[procurador romanu|''procurator'']] de [[Recia]], [[Norbano]], treslladóse a la provincia'l gobernador de ''[[Germania Inferior]]'', [[Aulo Bucio Lapiu Máximu]]. Traxanu allegó dende [[Hispania]] y el mesmu Domicianu empecipió la so marcha a la cabeza de los pretorianos. La suerte fixo qu'un destemple evitara que los ''chatii'' cruciaren el Rin con cuenta d'allegar n'ayuda de Saturnino.<ref name=suetonius-domitian-6 /> En 24 díes los rebeldes fueron estrapaos y los sos líderes cruelmente castigaos. Unviar a Iliria les lexones de Saturnino, ente que les que les habíen derrotáu fueron generosamente compensaes Lapiu Máximu recibió'l gobiernu de la provincia de [[Siria (provincia romana)|Siria]], un segundu [[cónsul romanu|consuláu suffecto]] en mayu de [[95]], y un sacerdociu inda exercíu en [[102]]. Quiciabes Norbano fuera nomáu [[prefeutu romanu|''praefectus'']] d'[[Exiptu (provincia romana)|Exiptu]], pero lo más probable ye qu'algamara la prefeutura pretoriana en [[94]], con [[Titu Petroniu Segundu]] como colega.<ref name=jones-148>Jones (1992), p. 148-149</ref> L'emperador empecipió l'añu siguiente con un consuláu compartíu con [[Nerva]], lo que suxure qu'esti postreru desempeñó un papel importante nel descubrimientu de la combalechadura; quiciabes de manera similar a lo que fizo cola ''[[Cayu Calpurniu Pisón|Conspiración de Pisón]]'' mientres el reináu de [[Nerón]]. Anque poco se conoz alrodiu de la so carrera enantes de la so adhesión al tronu, Nerva amuésase como un políticu diplomático y maleable, capaz de sobrevivir a numberosos cambeos de gobiernu; el socesor de Domicianu foi unu de los asesores de mayor enfotu de los ''Flavios''.<ref>Grainger (2003), p. 30</ref> El so consuláu paez tar enriáu a amosar la estabilidá del so réxime.<ref>Murison (2003), p. 150</ref> Tres la supresión de la revuelta, l'Imperiu volvió tar n'orde. ===== Rellaciones col Senáu ===== Dende la cayida del [[República romana|orde republicanu]], l'autoridá del [[Senáu Romanu|Senáu]] viérase bien amenorgada sol réxime gubernamental establecíu por [[César Augusto|Augusto]], conocíu comúnmente col nome de ''[[Principáu (Roma)|Principáu]]''. Esta forma de gobernar dexaba la esistencia d'un réxime autocráticu ''de facto'' de la que caltenía los aspeutos formales del sistema republicanu. La mayor parte de los emperadores aguiyaron esta falsa fachada democrática de la que s'aseguraron la so reconocencia como monarques («''princeps''») ente los senadores. Sicasí, Domicianu y otros emperadores nun se valieron de la diplomacia con cuenta d'algamar esta reconocencia, sinón qu'emplegaron la fuercia. El mesmu Domicianu diera amueses de la so autocracia namás xubir al tronu; nun gustaba de los aristócrates y nun tenía mieu n'amosalo. El so gobiernu supón la total anulación del poder del Senáu, pos les sos decisiones basar nos conseyos d'un pequeñu grupu d'asesores y caballeros a los que s'dio'l control d'importantes maxistratures estatales.<ref name=jones-169>Jones (1992), p. 169</ref> Per otru llau, tres l'asesinatu de Domicianu los senadores de Roma entainar a axuntase p'aprobar una moción de ''[[Damnatio memoriae|conderga de la memoria]]''.<ref name=jones-160>Jones (1992), p. 160</ref> Sicasí, trató de realizar dalguna concesión al Senáu. Considerando que mientres los reinaos del so padre y el so hermanu concentróse'l poder consular en manes de la ''Familia Flavia'', l'emperador almitió un númberu sosprendentemente considerable d'opositores provincianos al consuláu; siempres y cuando él abriera cada añu como cónsul ordinariu.<ref name=autogenerated1>Jones (1992), páxs. 163-168</ref> A pesar d'ello, nun se determinó si esto constitúi un verdaderu intentu de reconciliase coles faiciones contraries del Senáu. Ye probable que, al ufiertar el consuláu a opositores potenciales pretendiera pone-yos en peligru a güeyos de los sos partidarios. Cuando la xestión de los sos enemigos nun yera impecable, yeren exiliaos o executaos y los sos bienes confiscados.<ref name=jones-169 /> {{Cita|Y con frecuencia esclamaba: ¡Qué miserable condición la de los príncipes! Nun se-yos cree alrodiu de les combalechadures de los sos enemigos hasta que son asesinaos.<ref name="suetonius-domitian-21" />}} Tanto Tácito como Suetonio menten nes sos obres una esguilada de persecuciones escontra'l final del so reináu. Dambos historiadores identifiquen el momentu críticu d'estes persecuciones en dalgún puntu ente l'añu [[89]], añu de la supresión de la revuelta de Saturnino, y l'añu [[93]].<ref name=tacitus-agricola-45>Tácito, ''Agricola'' [[wikisource:Agricola#45|45]]</ref><ref name=suetonius-domitian-10>Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', ''Vida de Domicianu'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian*.html#10 10]</ref> Condergóse a muerte siquier a venti opositores políticos ya ideolóxicos,<ref group="n.">Pa la llista completa de los senadores asesinaos, vease Jones (1992), páxs. 182-188</ref> ente los que s'atopen l'anterior home de Domicia Longina, Lucio Elio Lamia, y tres miembros de la familia imperial, [[Titu Flavio Sabín (cónsul 69)|Titu Flaviu Sabín]], [[Titu Flaviu Clemente (cónsul)|Titu Flaviu Clemente]] y [[Marcu Arrecino Clemente (prefeutu 70)|Marcu Arrecino Clemente]].<ref group="n.">Anque ye probable que M. Arrecino Clemente fuera exiliáu en llugar de ser executáu.</ref> El fechu de que dalgunos d'estos homes fueren asesinaos en [[83]]/[[85|5]] desacreditan la parte de la obra de Tácito na que l'historiador da testimoniu de la esistencia d'un reinu del terror» a finales del so reináu. Según Suetonio, aquellos de los qu'abarruntaba l'emperador yeren declaraos culpables de corrupción o de traición. Jones compara les execuciones qu'ordenó Domicianu coles que se llevaron a cabu mientres el reináu del emperador [[Claudio]] ([[41]]-[[55]]), faciendo fincapié nel fechu de que, anque Claudio asesinara a 35 senadores y a 300 miembros del ''ordo equester'', foi divinizáu pol Senáu y entá se-y recuerda como unu de los meyores emperadores de la hestoria del Imperiu romanu.<ref name=jones-192>Jones (1992), p. 192</ref> Domicianu, anque incapaz de llograr el sofitu de l'aristocracia, trató de neutralizar la oposición procedente de les faiciones senatoriales contraries al traviés de diversos nomamientos consulares. El so autocráticu estilu de gobiernu acentuó la perda de poder senatorial. Per otra parte, el so ecuánime tratu tantu al patriciáu como a la realeza valiólu'l despreciu del pueblu.<ref name=jones-192 /> === Muerte === ==== Asesinatu ==== [[Ficheru:Athena ciste.jpg|thumb|230px|Según Suetonio, l'emperador adoraba a [[Minerva]] como la so proteutora con supersticiosa veneración. Dizse que nun suañu abandonólu poco primero del so asesinatu.]] L'emperador foi asesináu'l [[18 de setiembre]] de [[96]] por cuenta de una combalechadura palaciega urdida por una serie d'oficiales de la corte.<ref name="jones-domitian-193">Jones (1992), p. 193</ref> Suetonio ufierta una detallada descripción del homicidiu, afirmando que'l líder de los conspiradores yera'l chambelán imperial Partenio. Esti oficial habíase enemistado col emperador por cuenta de la execución del so secretariu [[Epafroditos|Epafrodito]].<ref name="suetonius-domitian-14">Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian*.html#14 Dom.&nbsp;14, 16]</ref> Los autores materiales del crime fueron un llibertu de Partenio, llamáu Máximu, y Esteban, mayordomu de la sobrina del emperador, [[Flavia Domitila]]. Nun se determinó con total certidume la participación de la Guardia Pretoriana, liderada por Norbano y Petroniu Segundu; d'ente ellos, sábese qu'esti postreru tenía conocencia de la intriga.<ref>Grainger (2003), p. 19</ref> La ''Historia romana'' de [[Dión Casio]], escrita cuasi cien años dempués del delitu, cita a Domicia Longina ente los conspiradores. Sicasí, la fe y devoción qu'esta muyer sintió pol so home inclusive dempués de la so muerte fai que la so participación na conxura seya bien pocu probable.<ref name="jones-domitian-37">Jones (1992), p. 37</ref> Dión suxure que l'asesinatu foi un actu improvisáu.<ref>Dión Casio, ''Historia romana'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Cassius_Dio/66*.html#15 LXVI.15]</ref> Sicasí, los escritos de Suetonio impliquen la esistencia d'una combalechadura bien entamada. La viéspora del ataque, Esteban asonsañó una mancadura con cuenta de poder llevar una [[daga]] debaxo de vender coles que se cubrir la ficticia ferida.<ref name="suetonius-domitian-17">Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian*.html#17 Dom.&nbsp;17]</ref> El día del asesinatu cerraron les puertes de los cuartos de los sirvientes imperiales. El personal del emperador llevó la espada qu'ésti despintaba debaxo de la so almada.<ref name="suetonius-domitian-17" /> Por cuenta de una predicción astrolóxica, l'emperador creía que morrería a mediudía. El día señaláu pol astrólogu, preguntó a un mancebu la hora; el rapazu, incluyíu na intriga, respondió-y que yera más de mediudía.<ref name="suetonius-domitian-16">Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian*.html#16 Dom.&nbsp;16]</ref> Solliviáu, l'emperador dirixir al so escritoriu onde tenía entamáu roblar dellos decretos; de sópitu, Esteban averóse-y: {{Cita|He equí lo que se supo alrodiu de esta conxuración y de la manera cómo pereció Domicianu. Nun sabiendo los conxuraos ónde nin cómo lo atacaríen, si na mesa o nel bañu, Esteban, intendente de Domitila, acusáu entós de malversación, ufiertó-yos el so conseyos y el so brazu. Pa evitar barruntos, asonsañó tener una ferida nel brazu esquierdu, y llevar mientres munchos díes arrodiáu de llana y vendajes. Llegáu'l momentu, despintó nél un puñal, y fixo pidir una audiencia al emperador pa denuncia-y una combalechadura. Introducíu nel so cámara, mientres Domicianu lleía con espantu l'escritu qu'acababa d'apurri-y, mancar nel baxu banduyu. Mancáu l'emperador, trató de defendese, cuando Clodiano, lexonariu distinguíu, Máximu, llibertu de Partenio, Saturio, decurión de los cubicularios, y dellos gladiadores, cayeron sobre él y diéron-y siete puñalaes.<ref name="suetonius-domitian-17" />}} Esteban y l'emperador siguiríen combatiendo nel suelu hasta que'l restu de conspiradores consiguieron apodera-y y solmena-y delles puñalaes. Namái un mes primero que se produxera'l so 45 cumpleaños, Domicianu morrió; ensin ceremonia dalguna abasnóse'l so cuerpu y se [[cremación|cremó]] el cadabre. Consumíu'l fueu entemecieron el so cenices coles de la so sobrina Julia, depositaes nel ''Templo Flavio''.<ref name="suetonius-domitian-17" /> Suetonio atestigua la esistencia d'una serie de [[presaxu|presaxos]] que predixeren la so muerte.<ref name="suetonius-domitian-15" /> Dellos díes enantes [[Minerva]] apaeciérase-y en suañu anunciándo-y que [[Xúpiter (mitoloxía)|Xúpiter]] desarmára-y y que yá nun sería capaz de protexe-y.<ref name="suetonius-domitian-15" /> Sabedores los complotados de l'afición de Domicianu polos oráculos y predicciones, utilizaron esi calter del emperador pal trunfu de la intriga que terminó cola so vida. Puede considerase ésti un casu de "profecía autocumplidora", nel cual una creencia negativa sobre'l futuru conduz a qu'asoceda lo que tanto se tarrez. [[Ficheru:Nerva Tivoli Massimo.jpg|thumb|left|200px|Bustu del emperador Nerva. Según ciertu historiadores tomó parte o tuvo conocencia de la combalechadura contra Domicianu. Darréu dempués del asesinatu foi proclamáu emperador pol [[Senáu Romanu|Senáu]].]] ==== Socesión y consecuencies ==== Según el ''[[Fasti|Fasti Ostienses]]'',<ref group="n.">Calendariu d'[[Ostia]].</ref> el [[Senáu Romanu|Senáu]] proclamó emperador a Nerva el mesmu día del asesinatu de Domicianu.<ref name="murison-153">Murison (2003), p. 153</ref> El fechu de que nesi momentu fuera consideráu un socesor desaveniente al tronu dio pie a diversos autores a especular alrodiu de la so participación nel homicidiu.<ref name="murison-151">Murison (2003), p. 151</ref><ref>Grainger (2003), páxs. 4-27</ref> Dión Casio afirma qu'antes de cometer el crime, los conspiradores aldericaron cuál sería los sustitutu del postreru ''Flavio''; Nerva foi unu d'ellos, non yá por causa de les sos dotes alministratives, sinón tamién porque l'emperador abarruntaba d'él, faciendo que nun tuviera nada que perder si tomaba parte na intriga.<ref>Dión Casio, ''Historia romana'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Cassius_Dio/67*.html#15 LXVII.15]</ref> Magar nunca se confirmó la so participación nel homicidiu,<ref>{{cita publicación| apellíu= Syme | nome= Ronald | títulu= Domitian: The Last Years | revista= Chiron | volume= 13 | páxines= 121-146 | añu= 1983 }}</ref> Murison —ente otros— sostién que foi proclamáu emperador unes hores dempués de conocer la noticia y puramente por iniciativa de los senadores.<ref name="murison-153" /> Anque ye facederu, nun paez que participara na conxura.<ref name="jones-domitian-196">Jones (1992), p. 196</ref> Tres el nomamientu de Nerva como emperador, el Senáu emitió un ''[[damnatio memoriae]]'' (lliteralmente, «''condena de la memoria''») sobre Domicianu:<ref name=jones-160 /> les sos monedes y estatues fueron fundíes, les sos [[Arcu (construcción)|arcos]] baltaos y el so nome esaniciáu de tolos rexistros públicos.<ref name="suetonius-domitian-23">Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian*.html#23 Dom.&nbsp;23]</ref><ref name="dio-history-lxviii-1">Dión Casio, ''Historia romana'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Cassius_Dio/68*.html#1 LXVIII.1]</ref> Domicianu ye l'únicu emperador sobre'l que s'emitió de manera oficial un ''damnatio memoriae'', anque pudo imponese ''de facto'' sobre otros. La mayoría de les sos semeyes fueron restauraos con cuenta de que representaren al nuevu emperador; d'esta miente impulsábase la producción de nuevos cuadros de la que s'esaniciaba'l material sobre'l que pesaba la condena senatorial.<ref>{{cita publicación| apellíu= Last | nome= Hugh | títulu= On the Flavian Reliefs from the Palazzo della Cancelleria | formatu= subscription required | revista= The Journal of Roman Studies | volume= 38 | númberu= 1-2 | páxines= páxs. 9-14 | editorial= Society for the Promotion of Roman Studies | añu= 1948 | url = http://www.jstor.org/stable/298163 | fechaaccesu= 8 de xunu de 2008 | doi = 10.2307/298163 }}</ref> Cuasi toles estatues que llegaron hasta los nuesos díes topar nes provincies imperiales. El ''Palacio Flavio'' pasó a llamase la «''Casa del Pueblu''»; Nerva treslladóse a vivir a l'antigua residencia de Domicianu, allugada nos ''[[Xardinos de Salustio]]'.<ref>Pliniu el Mozu, ''Panexíricu'' 47.4</ref> Anque la socesión efectuar de manera bien rápida, caltúvose latente'l sofitu de les [[exércitu romanu|fuercies armaes]] al acabante finar emperador. A la so muerte los militares solicitaron el so [[apoteosis|deificación]],<ref name="suetonius-domitian-23" /> y a manera de midida compensatoria demandóse la execución de los asesinos de Domicianu, a lo que Nerva negóse.<ref name="victor-caesaribus-12-7">Aurelio Víctor (attrb.), ''Epitome de Caesaribus'' [http://www.roman-emperors.org/epitome.htm 12.7]</ref> Roceanu, l'emperador sustituyó a Titu Petroniu Segundu por [[Casperio Eliano]] como ''[[prefeutu del pretorio|praefectus praetorio]]''.<ref name="lendering-casperius-aelianus">{{Cita web | apellíu= Lendering | nome= Jona | títulu= Casperius Aelianus | url = http://www.livius.org/cao-caz/casperius/aelianus.html | editorial= [http://www.livius.org livius.org] | añu= 2005 | fechaaccesu= 22 de setiembre de 2007 }}</ref> L'entamu del reináu de Nerva tuvo marcáu pola total insatisfaición pol estáu de les coses; n'ochobre de [[97]] españaría una nueva crisis cuando los pretorianos, lideraos por Casperio Eliano, asediaron el ''Palaciu Imperial'' y tomaron al emperador como rehén.<ref name="dio-history-lxviii-3" /> Ésti viose obligáu a vencer a los sos pidimientos, a apurrir a los responsables pola muerte de Domicianu ya inclusive a emitir un discursu nel qu'emponderaba la so actitú.<ref name="victor-caesaribus-12-8">Aurelio Víctor (attrb.), ''Epitome de Caesaribus'' [http://www.roman-emperors.org/epitome.htm 12.8]</ref> Titu Petroniu Segundu y Partenio fueron prindaos y asesinaos. Anque l'emperador salió ilesu del so secuestru, ésti supunxo un perduru revés a la so autoridá.<ref name="dio-history-lxviii-3">Dión Casio, ''Historia romana'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Cassius_Dio/68*.html#3 LXVIII.3]</ref> Poco dempués anuncióse l'[[adrogatio|adopción]] de [[Traxanu]] y el so nomamientu como socesor al tronu.<ref name="dio-history-lxviii-3" /> Esta decisión supón pa munchu historiadores —como Pliniu o Syme— el so [[abdicación]].<ref>Pliniu el Mozu, ''Panexíricu'' 7.4</ref><ref>{{cita publicación| apellíu= Syme | nome= Ronald | enllaceautor= Ronald Syme | títulu= Guard Prefects of Trajan and Hadrian | formatu= subscription required | revista= The Journal of Roman Studies | volume= 70 | páxines= p. 64 | añu= 1980 | url = http://links.jstor.org/sici?sici=0075-4358%281980%2970%3C64%3AGPOTAH%3Y2.0.CO%3B2-0 | fechaaccesu= 23 de setiembre de 2007 | doi = 10.2307/299556 }}</ref> == Legáu == === Fontes antigües === La mala rellación que caltenía l'emperador coles clases senatorial y aristocrático —cola que la mayor parte d'historiadores clásicos calteníen una estrecha rellación— determinó a los mesmos a ufiertar nes sos obres una visión bien desfavorable del postreru de los Flavios.<ref name=jones-160 /> Per otra parte, historiadores contemporáneos como [[Pliniu'l Vieyu|Pliniu]], [[Tácito]] y [[Suetonio]] completaron les obres sobre'l so reináu dempués de qu'esti terminara, y tres la emisión del ''[[damnatio memoriae]]''. Les obres de dellos poetes cortesanos como [[Marcu Valerio Marcial|Marcial]] y [[Estaciu]] constitúin los únicos testimonios escritos mientres el so reináu. A pesar d'ello, nun ye sorprendente que, por cuenta de la posición de los autores de los poemes, dichos escritos seyan una mera coleición d'afalagos; de fechu lleguen a comparar al emperador con un dios.<ref>Jones (1992), p. 32</ref> La obra que trata de forma más estensa la vida y reináu de Domicianu foi escrita pol historiador Suetonio, que nació mientres el reináu del emperador Vespasianu, y publicó les sos obres mientres el reináu d'[[Adriano]] ([[117]]-[[138]]). El so ''[[Les vides de los dolce césares|De Vita Caesarum]]'' constitúi la fonte principal de lo que se conoz alrodiu de la so vida; esti escritu, anque predominantemente negativu, nun lu allaba nin condérga-y de forma espresa, y de fechu asegura que l'apavoriante final del so reináu venía precedíu por un prósperu entamu del mesmu.<ref>Waters (1964), p. 51</ref> Con too y con eso, la veracidá d'esta obra vese afeutada nel momentu que contradizse al presentar al emperador como un home moderáu de la que como un decadente llibertín.<ref name=jones-198 /> Según Suetonio, l'interés del emperador pol arte y la lliteratura yera asonsañáu; l'historiador afirma que nunca se fadió en conocer a los autores clásicos. Paralelamente, ciertos estractos de la obra describen l'interés que sentía l'emperador pola espresión [[epigrama|epigramática]], lo cual suxure que taba familiarizáu colos clásicos, polo qu'esiste otra contradicción evidente. Mientres el so reináu apadrinó a diversos poetes y arquiteutos, fundáronse unes «''Olimpiaes del Arte''» y restauróse la ''Biblioteca de Roma'', gravemente estropiada tres una quema.<ref name=jones-198 /><ref group="n.">Con esta biblioteca» pueden referise diversos edificios. Sicasí, lo más probable ye que seya la que construyó [[Cayo Asinio Polión (cónsul 40 e.C.)|Cayo Asinio Polión]], primer biblioteca pública de Roma.</ref> De la mesma, Suetonio ye la fonte de delles de les hestories escandaloses surdíes en redol al matrimoniu de Domicianu. Según él, Domicia Longina foi exiliada en [[83]] por cuenta de la rellación estramatrimonial que caltuvo col famosu actor [[Paris (actor mientres el reináu de Domicianu)|Paris]]. Esta obra afirma que cuando l'emperador afayar, asesinó a Paris na cai y divorcióse de la so esposa; afírmase amás que tres l'exiliu de Longina, Domicianu tomó como amante a Julia, quien darréu finaría por causa de un [[Albuertu bonal|albuertu]].<ref name=jones-35 /><ref name="suetonius-domitian-22">Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', ''Vida de Domicianu'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Domitian*.html#22 22]</ref> Levick considera esti rellatu bien pocu plausible, y fai fincapié na esistencia de rumores maliciosos en redol a la infidelidá de Domicia nes obres de los escritores post-flavios; de fechu búscase poner de relieve la hipocresía d'un monarca que, de la que defendía con ahínco la moral romana, cometía escesos en priváu y taba al mandu de una alministración corrupta.<ref>Levick (2002), p. 211</ref> Con too y con eso, los escritos de Suetonio apoderaron la historiografía imperial romana mientres sieglos. Anque consideráu'l más fiable de los historiadores de la dómina, la veracidá de los escritos de Tácito que traten del emperador puede trate aburuyada na midida que'l so suegru, Cneo Julio Agrícola, yera consideráu como un enemigu personal de Domicianu.<ref name=jones-58>Jones (1992), p. 58</ref> Na obra que dedica al so suegru, ''Agricola'', Tácito afirma que l'emperador fíxo-y volver de Britania por cuenta de que les sos victories sobre los caledonios punxeren de manifiestu la so propia incompetencia militar. Per otra parte, diversos autores modernos, como Dorey, sostienen qu'Agrícola foi un íntimu amigu del emperador y que, cola so obra, Tácito trataba namái d'alloñar a la so familia de la finada dinastía nel momentu que Nerva aportó al poder.<ref>{{cita publicación| apellíu= Dorey | nome= T. A. | títulu= Agricola and Domitian | revista= Greece & Rome | volume= 7 | númberu= 1 | añu= 1960 | páxines= 66-71 | url = http://www.jstor.org/stable/640729 | fechaaccesu= | doi = 10.2307/297385 }}</ref><ref name=jones-58 /> Les ''Hestories'' de Tácito, según la obra dedicada a Agrícola fueron escrites y publicaes so los reinaos de Domicianu, Nerva ([[96]]-[[98]]) y Traxanu ([[98]]-[[117]]). Lamentablemente, la parte de les ''Hestories'' en que se fala alrodiu de la dinastía Flavia perdióse cuasi na so totalidá. La opinión del historiador alrodiu de Domicianu llegónos al traviés de los curtios comentarios presentes nos sos cinco primeros llibros y en ''Agricola'', llibru nel que critica duramente les capacidaes militares del emperador. Con too y con eso, Tácito almite abiertamente la delda que tien colos los ''Flavios'', quien lu ayudar a progresar na so carrera pública.<ref name="tacitus-histories-i-1">Tácito, ''Hestories'' [[wikisource:The Histories (Tacitus)/Book 1#1|I.1]]</ref> Otros importantes autores del [[sieglu II|S. II]] —[[Décimu Xunu Juvenal|Juvenal]] y [[Pliniu el Mozu|Pliniu]]— dediquen parte de los sos escritos a la vida d'esti emperador. Pliniu el Mozu, compañeru de Tácito, pronunció ante'l Senáu y Traxanu el so famosu ''Panygericus Traiani'' ([[100]]), nel cual apondera la nueva yera de llibertá qu'empezaba, definiendo d'esa manera al postreru de los ''Flavios'' como un tiranu. Juvenal satiriza cruelmente a la so alministración nes sos ''[[Sátires de Juvenal|Sátires]]'', nes que describe la redolada del emperador como corruptu, inxustu y violentu. Por cuenta de ello, los historiadores de finales de sieglu heredaríen d'esti escritores la negativa visión que ta presente nes sos obres. Nel [[sieglu III|S. III]] dicha perspeutiva foi aguiyada al traviés de los escritos d'[[Eusebio de Cesárea]] y d'otru historiadores eclesiásticos, quien lo consideren unu de los primeres persiguidores de los cristianos. === Revisionismu modernu === [[Ficheru:Domitian Vaison-la-Romaine edit.png|thumb|140px|Domicianu vistíu de militar. ([[Vaison-la-Romaine]])]] Esta visión del reináu de Domicianu caltener hasta los entamos del [[sieglu XX|S. XX]], cuando les meyores [[arqueoloxía|arqueolóxicos]] y [[numismática|numismáticos]] dieron pie a que los espertos volvieren interesase pol so reináu. Foi nesta dómina cuando s'alvirtió la necesidá de revisar los escritos de Tácito y de Pliniu. En [[1930]], [[Ronald Syme]] ufiertó una nueva perspeutiva alrodiu de la política financiera d'esti emperador, considerada un desastre mientres sieglos. El so escritu contién la siguiente introducción: {{Cita|El llabor de la pala y l'usu del sentíu común fixeron enforma por apangar la influencia de Tácito y Pliniu, según por rescatar la memoria de Domicianu de la infamia o l'olvidu. Sicasí, entá queda enforma por faer.<ref>[[Ronald Syme]]. ''Imperial finances under Domitian, Nerva and Trajan''.</ref>}} Mientres l'intre del s. XX volvieron evaluase les polítiques militares, alministratives y económiques de Domicianu. Sicasí, nun se publicar los escritos qu'esponíen la resultancia d'estos estudios hasta la década de [[1990]], cuasi cien años dempués de la publicación del ''Essai sur le règne de l'empereur Domitien'' ([[1894]]), de [[Stéphane Gsell]]. La más importante d'estes obres ye ''The Emperor Domitian'', escrita pol historiador [[Brian Jones (historiador)|Brian W. Jones]], que llega la conclusión na so [[monografía]] sobre l'emperador qu'este yera un despiadáu anque eficiente autócrata.<ref name=gowing-domitian-review>{{cita publicación| apellíu= Gowing | nome= Alain M. | títulu= Review: The Emperor Domitian | revista= Bryn Mawr Classical Review | allugamientu= University of Washington | fecha= 1992 | url = http://ccat.sas.upenn.edu/bmcr/1992/03.06.10.html }}</ref> Esti historiador afirma que mientres la mayor parte del so reináu nun esistió un sentimientu contrariu xeneralizáu escontra l'emperador o escontra la so alministración. Namái unos pocos fueron los que denunciaron la so durez; los mesmos qu'a la so muerte seríen los que s'atreveríen a esaxerar el so despotismu con cuenta de llograr el favor de la [[dinastía Antonina]].<ref name=gowing-domitian-review /> Esto pue ser ciertu en dellos casos, anque tamién resulta previsible que non se explicitara en demasía la animaversión al emperador, siendo qu'esti esaniciaba a los sos oponentes manifiestos. Tres los sos estudios, Jones (op.cit.) conclúi que la política esterior del emperador yera realista: refugaba la guerra expansionista ya inclinábase por axustar trataos colos sos enemigos; d'esa manera romper cola tradición militar romana, que llamaba a la conquista de nuevos territorios por aciu ataques violentos. Pero cabo cuestionase si esta política yera frutu del convencimiento de les ventayes qu'da la paz sobre la guerra, d'una "natural bonhomía" (inesistente en Domicianu) o más bien de la so incapacidá pa trunfar nel sable de la guerra. Nun caben duldes que'l so eficiente programa económicu alzó a la moneda romana a valores que nun volvería algamar. Per otra parte, los estudios de Jones (op.cit.) sostienen que cesaron les persecuciones desenvueltes sobre les minoríes relixoses, inclusive sobre xudíos y cristianos.<ref name=gowing-domitian-review /> Pa llegar a esa conclusión, Jones llindar a descalificar toles fontes anteriores, ensin apurrir nenguna qu'implique una aición positiva de parte de Domicianu a favor d'una tolerancia relixosa. Una de les razones qu'habilita barruntos razonables sobre l'algame de la tolerancia de Domicianu yera'l so propiu calter, descripto pol mesmu Jones. La personalidá de Domicianu, los elementos [[totalitarismu|totalitarios]] qu'exhibía la so alministración polo xeneral, la so propia visión como emperador, considerándose a sigo mesmu'l nuevu [[César Augusto|Augusto]], o entá más, faciéndose llamar "señor y dios Domicianu" y divinizando a tres miembros de la so familia, la importancia que daba al cultu imperial y a los oráculos, facilitaben el so comportamientu despóticu, al creer nel so propiu llume ya ilustración, y nel so destín d'emponer al Imperiu romanu escontra una nueva yera de prosperidá. Nesi marcu, cualesquier oponente so nes idees o creencies, fora senador, cortesanu o líder relixosu convertir nun riesgu potencial. D'ellí a la busca de la eliminación del oponente namái mediaba un pasu. Ciertu historiadores llamen a esta hipotética yera'l «Renacimientu Flavio».<ref name=jones-72 /> La propaganda relixosa, militar y cultural diba empuesta a fomentar el [[cultu a la personalidá cultu a la so personalidá]]; llevantó poderoses estructures con cuenta de que'l pueblu recordara los llogros de la so dinastía, celebró ellaboraos trunfos pa crease una imaxe d'emperador guerreru,<ref name=jones-127 /> se autonombró censor perpetuu y controló conducentemente la moral público y privao.<ref name=jones-106 /> Tamién s'implicó personalmente en toles cañes de la so alministración, faciendo que cesara la corrupción esistente ente los funcionarios públicos. Lo malo de la so censura ye qu'implicaba una total anulación de la llibertá d'espresión; amás, mientres el so reináu caltuvo una opresiva actitú escontra los senadores. Penábase la [[bilordiu]] col exiliu o la muerte, anque por cuenta de la so naturaleza sospechosa aceptaba información de [[delator]]es con cuenta de formular falses acusaciones de traición sobre los sos enemigos.<ref name=jones-180>Jones (1992), p. 180</ref> Anque los sos contemporáneos -y vilipendiaran tres la so muerte, la so alministración sentó les bases pal pacíficu s. II. Les polítiques de los sos socesores, anque menos restrictives, diferíen bien pocu de les suyes. Ello ye que el «murniu colofón del s. I» de Tácito, Pliniu y los sos socesores nun ye más qu'una de les más prósperes dómines del Imperiu. [[Theodor Mommsen]] considera que'l so reináu ta marcáu por un despotismu aveséu ya intelixente.<ref>Syme (1930), p. 67</ref> == Historiografía == * [[Tácito]]. Esti historiador escribió los sos ''Hestories'' mientres el reináu de la [[dinastía Flavia]]. Sicasí, parte de la so obra perdióse. * [[Décimu Xunu Juvenal]]. Esti autor de sátires representa a Domicianu y el so reináu como corruptu, inxustu y violentu. * [[Suetonio]]. Esti historiador, nel so trabayu ''[[Les vides de los dolce césares]]'', amuesa la visión más completa de toles fontes antigües qu'escriben alrodiu de Domicianu.<ref>Suetonio, ''Les vides de los dolce césares'', [http://www.agapea.com/LOS DOLCE-CESARES-n77756i.htm].</ref> * [[Estaciu]]. Escribió cuatro poemes que contienen detalles de la vida de Domicianu. * [[Marcu Valerio Marcial]]. El so trabayu contién referencies y epigrames sobre Domicianu. == Representaciones nel arte == === Lliteratura === * ''Domitia and Domitian'' ([[2000]]) ye una novela histórica escrita por [[David Corson]]. Ta basada nos trabayos de Brian Jones y Pat Southern, y desenvuélvese en redol a los personaxes del títulu (Domicia Longina y Domicianu). * Les [[Marcu Didio Falco|noveles de Marcu Didio Falco]] ([[1989]]-?) son una serie de noveles históriques-policiaques escrites por [[Lindsey Davis]]. La trama desenvolver mientres el reináu de Vespasianu, pero Domicianu apaez como personaxe en dalguna d'elles. * ''The Light Bearer'' ([[1994]]) ye una novela histórica escrita por [[Donna Gillespie]]. * ''The Roman Actor'' ([[1626]]) ye una [[teatro|pieza de teatru]] escrita por [[Philip Massinger]] na que Domicianu destácase como personaxe principal. * ''[[Los asesinos del emperador]]'' (2011) ye una novela histórica escrita de [[Santiago Posteguillo]] que narra aspeutos de la vida de Domicianu y el so asesinatu. * ''[[Misterios Romanos]]'' ([[2002]]-[[2008]]) son noveles basaes en fechos reales escrites por [[Caroline Lawrence]] que narren les aventures de cuatro nuevos ciudadanos romanos por tol Imperiu. Asitiar mientres tol reináu de Titu Flaviu Domicianu. === Pintura === * ''[[:Archivu:The Triumph of Titus Alma Tadema.jpg|El trunfu de Titu]]'', [[Lawrence Alma-Tadema]] ([[1885]]). Oliu sobre llenzu. Coleición privada. Dicha pintura reflexa la triunfal procesión de Titu y la so familia tres la victoria en Xudea. Alma-Tadema yera conocíu poles sos meticulosas investigaciones históriques.<ref>{{cita publicación| apellíu= Prettejohn | nome= Elizabeth | títulu= Lawrence Alma-Tadema and the Modern City of Ancient Rome | revista= The Art Bulletin | volume= 84 | númberu= 1 | páxines= 115-129 | fecha= [[Marzu]] de [[2002]] | url = http://links.jstor.org/sici?sici=0004-3079%28200203%2984%3A1%3C115%3ALAATMC%3Y2.0.CO%3B2-D | fechaaccesu=31 de xunetu de 2007 | mes= Marzu | añu= 2002 | doi = 10.2307/3177255}}</ref> Vespasianu, afatiáu cola túnica de ''[[Pontifex Maximus|pontifex maximus]]'', camina a la cabeza de la so familia siguíu por Domicianu y la so primer esposa, [[Domicia Longina]], cola que se casara apocayá. Tres Domicianus alcuéntrase Titu, vistíu con una sacra ''regalía''. La mirada que se dediquen Titu y Domicia dio pie a munchos historiadores —tales como Jones— a especular sobre una posible rellación ente dambos.<ref name=jones-36 /> === Cine y televisión === * ''[[La rivolta dei pretoriani]]'' ([[1964]]) ye una [[Cine|película]] [[italia]]na dirixida por [[Alfonso Brescia]]. Nella narra un intriga ficticia de la Guardia Pretoriana que tenía como fin derrocar a Domicianu. Pierro Lulli encarna al emperador. * ''[[Dacii]]'' ([[1967]]) ye una [[Cine|película]] [[Rumanía|rumana]] dirixida por [[Sergiu Nicolaescu]]. Narra cómo se desenvolvieron les ''[[Guerres Dacies]]''. György Kovács encarna a Domicianu. * ''[[Age of Treason]]'' ([[1993]]) ye un [[telefilme]] [[Gran Bretaña|británicu]] basáu nes noveles de Marcu Didio Falco, escrites por Lindsey Davis. La trama tien llugar mientres el reináu de Vespasianu. Equí Domicianu, interpretáu por Jamie Glover, apaez como un personaxe secundariu. * ''[[San Giovanni - L'apocalisse]]'' ([[2002]]), dirixida por Raffaele Mertes, ye un [[telefilme]] ambientáu nes persecuciones a les que fueron sometíos los cristianos mientres el reináu de Domicianu. L'actor [[Richard Harris]], nuna de les sos últimes interpretaciones, caracteriza a [[Xuan l'Apóstol]], en cuantes que'l papel de Domicianu ye interpretáu por Bruce Payne. == Notes == {{llistaref|group="n."|2}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == === Autores clásicos === <div class="references-small"> * [[Suetonio]], ''[[Les vides de los dolce césares]]'' * [[Dion Casio]], ''Historia romana'' * [[Tácito]], ''Agrícola'' </div> === Autores modernos === <div class="references-small"> * {{Cita llibru | apellíos= Grainger | nome= John D. | títulu= Nerva and the Roman Succession Crisis of AD 96-99 | ubicación= Londres | editorial= Routledge | añu= 2003 | isbn= 0-415-28917-3}} * {{Cita llibru | apellíu= Jones | nome= Brian W. | títulu= The Emperor Domitian | editorial= Routledge | añu= 1992 | ubicación= Londres | isbn= 0-415-10195-6}} * {{cita publicación| apellíu= Levick | nome= Barbara | títulu= Corbulo's Daughter | revista= Greece & Rome | volume= 49 | númberu= 2 | añu= 2002 | páxines= páxs. 199-211 | url = http://links.jstor.org/sici?sici=0017-3835%28200210%292%3A49%3A2%3C199%3ACD%3Y2.0.CO%3B2-%23 |formatu ríquese suscripción}} * {{cita publicación| apellíu= Morgan | nome= Llewelyn | títulu= Achilleae Comae: Hair and Heroism According to Domitian | formatu ríquese suscripción | revista= The Classical Quarterly, New Series | volume= 47 | númberu= 1 | páxines= páxs. 209-214 | añu= 1997 | allugamientu= Gran Bretaña | url = http://links.jstor.org/sici?sici=0009-8388%281997%292%3A47%3A1%3C209%3AACHAHA%3Y2.0.CO%3B2-5 | doi = 10.1093/cq/47.1.209}} * {{cita publicación| apellíu= Murison | nome= Charles Leslie | títulu= M. Cocceius Nerva and the Flavians | formatu ríquese suscripción | revista= Transactions of the American Philological Association | volume= 133 | númberu= 1 | páxines= páxs. 147-157 | añu= 2003 | allugamientu= Universidá de Western Ontario | url = http://muse.jhu.edu/journals/transactions_of_the_american_philological_association/v133/133.1murison.html | doi = 10.1353/apa.2003.0008}} * {{cita publicación| apellíu= Sullivan | nome= Philip B. | títulu= A Note on the Flavian Accession| revista= The Classical Journal | editorial= The Classical Association of the Middle West and South, Inc. | volume= 49 | númberu= 2 | añu= 1953 | páxines= páxs. 67-70 | url = http://www.jstor.org/stable/3293160 | formatu ríquese suscripción}} * {{cita publicación| apellíu= Syme | nome= Ronald | enllaceautor= Ronald Syme | títulu= The Imperial Finances under Domitian, Nerva and Trajan | revista= The Journal of Roman Studies | volume= 20 | añu= 1930 | páxines= páxs. 55-70 | doi = 10.2307/297385}} * {{cita publicación| apellíu= Townend | nome= Gavin | títulu= Some Flavian Connections | revista= The Journal of Roman Studies | volume= 51 | númberu= 1 & 2 | páxines= 54-62 | añu= 1961 | editorial= Society for the Promotion of Roman Studies | url = http://www.jstor.org/stable/298836 | doi = 10.2307/298836 |formatu ríquese suscripción}} * {{cita publicación| apellíu= Waters | nome= K. H. | títulu= The Character of Domitian | revista= Phoenix | volume= 18 | númberu= 1 | páxines= 49-77 | añu= 1964 | editorial= Classical Association of Canada | url = http://www.jstor.org/stable/1086912 | doi = 10.2307/1086912 |formatu ríquese suscripción}} * {{cita publicación| apellíu= Wellesley | nome= Kenneth | títulu= Three Historical Puzzles in Histories 3 | revista= The Classical Quarterly | volume= 6 | númberu= 3/4 | páxines= 207-214 | añu= 1956 | editorial= Cambridge University Press | url = http://www.jstor.org/stable/636914 |formatu ríquese suscripción}} </div> === Bibliografía complementaria === <div class="references-small"> * [[Narciso Vicente Santos Yanguas|Santos Yanguas, Narciso Vicente]], ''L'emperador Domicianu y los cristianos'', en Studium Uvieín: Revista del Institutu Cimeru d'Estudios Teolóxicos del Seminariu Metropolitanu d'Uviéu, Nº. 6-7, 1978‑1979, ISSN 02110741, p. 165-185. * Pérez Vilatela, Luciano, ''Alusiones a la guerra dácica de Domicianu en Silio Itálicu'', Actes del VIII Congresu Español d'Estudios Clásicos, Vol. 3, 1994, ISBN 84-7882-129-5, p. 263-266. * [[Theodor Mommsen|Mommsen, Theodor]], ''El mundu de los Césares'', Fondu de Cultura Económica, 2006, ISBN 968-16-7724-2. </div> == Enllaces esternos == {{commonscat|Domitianus}} * [[Suetonio]]: ''[[Vides de los dolce césares]]'', ''Vida de Domicianu'' (''Vita Domitiani''). ** [[:m:s:es:Vides_de_los Dolce_C%C3%A9sares/Domicianu|Testu español]] en [[Wikisource]]. ** [http://www.cayocesarcaligula.com.ar/grecolatinos/dolce_cesares/Paginas/13-pedrete_flavio_domiciano.htm Testu español] nel [http://www.cayocesarcaligula.com.ar/grecolatinos/index.html sitiu] de la Biblioteca de Clásicos Grecollatinos. ** [http://www.biblioteca-tercer-milenio.com/sala-de-lectura/Clasicos/Suetonio/Door.htm Testu español] nel [http://www.biblioteca-tercer-milenio.com/ sitio] de la Biblioteca Tercer Mileniu. *** [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0132%3Alife%3Ddom. Testu inglés], con índiz electrónicu, nel [[Proyeutu Perseus]]. Na parte cimera derecha atopen los rótulos activos "''focus''" (pa camudar al testu [[Llatín|llatín]]) y "''aponderái''" (pal testu billingüe). **** [[:m:s:la:Vita_Domitiani|Testu llatín]] en Wikisource. * [[Antonio Blanco Freijeiro]]: [http://descargas.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/12927294416723728654213/021858.pdf?incr=1 ''Una semeya de Domicianu'']; testu en ''[[PDF]]'' na [[Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes]]. {{Socesión | predecesor =[[Titu]] | títulu =[[Emperadores romanos]] | periodu = | socesor =[[Nerva|Marcu Coceyo Nerva]] | predecesor2 =[[Titu]]'''<br />[[79|79&nbsp;d.&nbsp;C.]] - [[81|81&nbsp;d.&nbsp;C.]] | títulu2 =Dinastía Flavia | periodu2 =[[81|81&nbsp;d.&nbsp;C.]] - [[96|96&nbsp;d.&nbsp;C.]] | socesor2 =— | predecesor3 =[[Titu Flaviu Vespasiano]]''' y '''[[Titu]] | títulu3 =Cónsul del Imperiu romanu xuntu con [[Lucio Valerio Catulo Mesalino]] | periodu3 =[[73|73&nbsp;d.&nbsp;C.]] | socesor3 =[[Titu Flaviu Vespasiano]] y [[Titu]] | predecesor4 =[[Titu Flaviu Vespasiano]] y [[Titu]] | títulu4 =Cónsul del Imperiu romanu xuntu con [[Titu]] | periodu4 =[[80|80&nbsp;d.&nbsp;C.]] | socesor4 =[[Luciu Flaviu Silva|Luciu Flaviu Silva Nonio Baso]] y [[Lucio Asinio Polión Verrucoso]] | predecesor5 =[[Luciu Flaviu Silva|Luciu Flaviu Silva Nonio Baso]] y [[Lucio Asinio Polión Verrucoso]] | títulu5 =Cónsul del Imperiu romanu | periodu5 =[[82|82&nbsp;d.&nbsp;C.]] - [[88|88&nbsp;d.&nbsp;C.]] | socesor5 =[[Aurelio Fulvo|Titu Aurelio Fulvo]] y [[Marcu Asinio Atratino]] | predecesor6 =[[Aurelio Fulvo|Titu Aurelio Fulvo]] y [[Marcu Asinio Atratino]] | títulu6 =Cónsul del Imperiu romanu xuntu con [[Nerva|Marcu Coceyo Nerva]] | periodu6 =[[90|90&nbsp;d.&nbsp;C.]] | socesor6 =[[Manio Acilio Glabrión (cónsul en 91)|Manio Acilio Glabrión]] y [[Marcu Ulpio Traxanu]] | predecesor7 =[[Manio Acilio Glabrión (cónsul en 91)|Manio Acilio Glabrión]] y [[Marcu Ulpio Traxanu]] | títulu7 =Cónsul del Imperiu romanu xuntu con [[Quintu Volusio Saturnino (cónsul 92)|Quintu Volusio Saturnino]] | periodu7 =[[92|92&nbsp;d.&nbsp;C.]] | socesor7 =[[Sestu Pompeyo Colega]] y [[Quintu Peduceo Priscino]] | predecesor8 =[[Luciu Noniu Calpurniu Torcuatu Asprenas]] y [[Titu Sextiu Maxu Lateranu (cónsul en 94)|Titu Sextiu Maxu Lateranu]] | títulu8 =Cónsul del Imperiu romanu xuntu con [[Flaviu Clemente|Titu Flaviu Clemente]] | periodu8 =[[95|95&nbsp;d.&nbsp;C.]] | socesor8 =[[Cayo Manlio Valente]] y [[Cayo Antistio Vétere (cónsul 96)|Cayo Antistio Vétere]] }} {{Tradubot|Domicianu}} {{NF|51|96|Domicianu}} [[Categoría:Cónsules de la Roma antigua]] [[Categoría:Dinastía Flavia]] [[Categoría:Emperadores del sieglu I]] [[Categoría:Persones de la Roma antigua]] [[Categoría:Emperadores de la Roma antigua]] [[Categoría:Gens Flavia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con errores de referencies]] 6wia1h8jx6kese48t4wk88f136zd6qa Carl Gustaf Emil Mannerheim 0 74496 3707754 3701972 2022-08-17T10:19:27Z CommonsDelinker 488 [[commons:User:Wdwd|Wdwd]] esborró l'archivu "Mannerheim's_grave.jpg" en Commons porque per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Mannerheim's grave.jpg|]]. wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20121207}} {{persona}} '''Carl Gustaf Emil Mannerheim''' {{nym}} foi un [[noble]], [[militar]] y [[políticu]] [[Finlandia|finlandés]], [[Mariscal de Campu|mariscal]] y comandante en xefe de les [[Fuercies Armaes de Finlandia]], y sestu [[presidente de la República de Finlandia]] ([[1944]]-[[1946]]). Mannerheim nació na casona Louhisaari, en Askainen, nel senu d'una familia suecu-finesa, con antepasaos [[Países Baxos|neerlandeses]], que xubiera a la nobleza en [[1768]]. Los sos padres fueron el conde [[Carl Robert Mannerheim]] y la so esposa [[Hedvig Charlotta Hélène von Julin]], siendo'l tercer fíu d'esti matrimoniu, una familia na que los fíos menores heredaben el títulu de Barón (en [[Idioma finlandés|finés]] ''Vapaaherra'', en [[Idioma suecu|suecu]] ''Friherre''). Yera coles mesmes pariente del esplorador [[Adolf Erik Nordenskjöld]]. Mannerhein, bautizáu Carl Gustaf Emil, yera conocíu pol so segundu nome, Gustaf (en finés ''Kustaa''), y mientres la so vida, robló les sos cartes privaes como Gustaf o G. La so llingua materna yera'l suecu, pero tamién falaba [[Idioma rusu|rusu]], [[Idioma francés|francés]], [[Idioma alemán|alemán]], [[Idioma inglés|inglés]] y [[Idioma polacu|polacu]]. Curiosamente, Mannerheim nun aprendió a falar finés hasta los 50 años d'edá aproximao. == Oríxenes == [[Ficheru:Mannerheim siblings.jpg|thumb|250px|'''Carl Gustaf''' (a la derecha) y los sos hermanos en [[1880]].]] La familia Mannerheim baxaba de [[Henrik Marhein]], un empresariu neerlandés dueñu de dellos [[molín|molinos]] qu'emigró a [[Gävle]], en [[Suecia]]. El so fíu, [[Augustin Marhein]], foi estremáu como [[nobleza|noble]] en [[1693]], y el so apellíu convirtióse finalmente en Mannerheim. El so fíu [[Johan Augustin Mannerheim]], un [[coronel]] d'[[artillería]] y supervisor de molinos, foi proclamáu barón al pie del so hermanu en [[1768]]. La familia Mannerheim finalmente llegó a [[Finlandia]] a finales del [[sieglu XVIII]]. El bisagüelu de Mannerheim, el [[conde]] [[Carl Erik Mannerheim]], realizaba delles funciones nel serviciu civil de Finlandia mientres los primeros años del [[Gran Ducáu de Finlandia|Gran Ducáu]], siendo miembru del Senáu. El padre de Mannerheim, el conde Carl Robert ([[1835]]-[[1914]]), yera [[poeta]], [[escritor]] y [[empresariu]]. Sicasí, los sos negocios nun fueron esitosos, polo que finalmente acabó na ruina, camudándose a [[París]] pa vivir como un artista. La madre de Mannerheim, Hedvig Charlotta (Hélène) von Julin ([[1842]]-[[1881]]), yera miembru de la familia von Julin. La casona [[Louhisaari]] foi vendida en [[1880]] pa cubrir les deldes del conde Carl Robert, y al añu siguiente la so esposa finó, dexando a los sos fíos sol cuidu de los sos parientes. Por cuenta de la esmolecedora situación económica de la familia, Mannerheim foi unviáu a la escuela de [[Cadetes de Finlandia]] en [[Hamina]] en [[1882]], a la edá de 15 años, magar en [[1886]] foi espulsáu por problemes de disciplina. Darréu estudió nel Licéu Priváu de [[Ḥélsinki]], aprobando los sos exámenes universitarios en xunu de [[1887]]. Darréu viaxó a [[San Petersburgu]], onde foi aceptáu na Escuela de Caballería del [[Zar]], una y bones el Gran Ducáu pertenecía dinásticamente a [[Rusia]]. Graduóse en [[1889]], siendo xubíu al rangu d'[[alférez]], y sirvió nel 15º [[Reximientu de Dragones d'Alexandría]], en [[Polonia]], mientres esperaba poder ocupar un puestu na Guardia de Caballeros. == Oficial nel [[Exércitu Imperial Rusu]] == Finalmente, en xineru de [[1891]] Mannerheim foi tresferíu a la Guardia de Caballeros de La so Maxestá [[María Fiódorovna Románova]], en [[San Petersburgu]]. La so familia iguó'l so matrimoniu con Anastasia Arapova, fía d'un xeneral rusu, por motivos económicos. El matrimoniu terminó nuna separación en [[1902]], hasta'l divorciu en [[1919]]. Mannerheim sirvió na Guardia de Caballeros hasta [[1904]], siendo asignáu a l'Alministración d'Establos de les Cortes Imperiales, dende [[1897]] hasta [[1903]]. Mannerheim convertir nun espertu en caballos, mercando sementales y caballos especiales pal exércitu. En [[1903]] foi puestu al mandu d'un escuadrón y convirtióse nun monitor d'entrenamientu ecuestre nos reximientos de caballería. N'ochobre de [[1904]], Mannerheim foi tresferíu al 52º Reximientu de Dragones de Nezhin, en [[Manchuria]], col rangu de [[teniente coronel]]. Lluchó na [[guerra rusu-xaponesa]], siendo xubíu a [[coronel]] pola so valentía na [[batalla de Mukden]]. Al tornar de la guerra, Mannerheim pasó los años de [[1905]] y [[1906]] en [[Finlandia]] y [[Suecia]]. Como representante de la caña varonil de la so familia, tuvo presente como miembru de la nobleza na última sesión de la [[Dieta de Finlandia]]. De xunetu a ochobre de 1906 dirixó una espedición a [[China]], viaxando dende [[Taxkent]] a [[Kasgar]] col [[sinólogu]] [[Francia|francés]] [[Paul Pelliot]]. Na seronda de [[1908]] volvió dirixir una nueva espedición a China, con fines [[Antropoloxía|antropolóxicos]] y estratéxicos, una y bones eses árees septentrionales de China yeren potencialmente problemátiques ente Rusia, China ya inclusive el [[Reinu Xuníu]], no que se suel conocer como ''[[el Gran Xuegu]]''. Tres esti viaxe, foi designáu comandante del 13º Reximientu d'[[Ulanos]] de Vladimir. Al añu siguiente foi xubíu a [[mayor xeneral]], y designáu como comandante del Reximientu d'Escoltes Ulanos de La so Maxestá en [[Varsovia]]. En [[1912]] entró a formar parte del mandu militar imperial, siendo designáu como comandante de [[brigada]] de [[caballería]] en [[1913]]. Na [[Primer Guerra Mundial]], Mannerheim sirvió como comandante de caballería nos frentes [[Rumanía mientres la Primer Guerra Mundial|rumanu]] y [[Frente Oriental (Primer Guerra Mundial)|austrohúngaru]]. En estremándose en combate contra les fuercies austriaques, foi condecoráu cola [[Cruz de San Jorge]] de 4ª clase, unu de los más altos honores del Imperiu rusu. En [[1915]] foi asignáu al mandu de la 12ª División de Caballería, y tres la [[Revolución de febreru]] de [[1917]], asumió'l mandu del 6º Cuerpu de Caballería nel branu d'esi mesmu añu, siendo xubíu al rangu de [[teniente xeneral]] (el so ascensu paralizárase dende febreru de [[1915]]). Sicasí, Mannerheim nun goció del enfotu del nuevu gobiernu, que lo reparaba como unu de los oficiales que nun sofitaren la revolución. En setiembre foi releváu del mandu, al resultar mancáu en cayendo del so caballu, pasando a la reserva y recuperándose de la so cayida en [[Odesa]], onde decidió volver a la vida civil y tornar a Finlandia. == Dende la guerra civil a la Xefatura del Estáu == :''Ver tamién: [[Guerra civil finlandesa]]'' [[Ficheru:G mannerheim 1918.jpg|thumb|200px|Carl Gustaf Emil Mannerheim 1918.]] En xineru de [[1918]], el Senáu de l'acabante proclamar Finlandia independiente, sol so líder [[Pehr Evind Svinhufvud]], designó a Mannerheim como comandante en xefe del práuticamente inesistente exércitu finlandés, formáu por pocu más d'un modestu númberu de [[Guardia Blanca (Finlandia)|Guardias Blancos]], siendo la misión d'esti cuerpu la de defender al Gobiernu mientres la guerra civil. Mannerheim aceptó'l cargu, a pesar de la so figuración alrodiu de la influencia [[Alemaña|alemana]] sobre'l gobiernu finés. Estableció'l so cuartel xeneral en [[Seinäjoki]], y empezó a desarmar les guarniciones ruses qu'entá permanecíen acantonaes nel territoriu finlandés, que'l so númberu xubía a unos 42.500 efeutivos. Mientres la subsiguiente guerra civil (denomada ''Guerra de la Llibertá'' pol exércitu ''blancu'') foi xubíu en marzu de 1918 al rangu de xeneral de caballería (''Ratsuväenkenraali''). Disgustáu pola creciente influencia xermana, Mannerheim abandonó temporalmente'l país en xunu de 1918. D'esta forma, topábase fora del país mientres la postrera y desastrosa fase del conflictu civil, una etapa de gran morrina de resultes de les [[epidemia|epidemies]] y la [[fame|inanición]] nos campos de prisioneros y los enllargaos procesos. Mannerheim trató d'evitar el "terror blanco", oponiéndose a les masives encarcelaciones de los "coloraos". Na seronda de 1918, Mannerheim sostuvo conversaciones diplomátiques en [[Londres]] y [[París]], siendo riquíu en setiembre de vuelta al so país dende París pa ser nomáu ''Proteutor del Estáu'' o ''Rexente'' (''Valtionhoitaja'' o ''Riksföreståndare''), esistiendo inclusive una faición monárquica que pretendía coronalo como rei. Dempués de que [[Federico Carlos de Hesse-Kassel]] fuera señaláu como pretendiente, espertando asina les suspicacias nos [[Aliaos de la Segunda Guerra Mundial|Aliaos]], el so posterior arrenunciu al tronu dexó a Mannerheim asegurar la reconocencia de la independencia finlandesa per parte del [[Reinu Xuníu]] y los [[Estaos Xuníos]], solicitando y recibiendo ayuda alimenticia estranxera pa combatir la fame esistente tres el conflictu civil. A pesar de que yera un fervosu anti-[[bolxevique]], finalmente refugó una alianza col [[Movimientu Blancu|Exércitu Blancu rusu]] por cuenta de la probabilidá de que nun reconocieren la independencia finlandesa. En [[1919]] perdió les eleiciones presidenciales nel Parllamentu en beneficiu de [[Kaarlo Juho Ståhlberg]], dempués de lo que retiróse de la vida pública. == Periodu d'enteguerres == Nos años ente los dos conflictos mundiales, los oxetivos de Mannerheim fueron principalmente humanitarios. Sofitó a la [[Cruz Roxa]] Finlandesa, creando coles mesmes la Fundación Infantil Mannerheim. En [[1929]] refugó la ufierta que recibiera de los radicales de la derecha política p'alzase en [[dictador]] ''[[de facto]]'', magar caltuvo dalguna simpatía escontra'l derechiegu Movimientu Lapua, d'enclín semi-[[fascista]]. Tres la eleición de [[Pehr Evind Svinhufvud]] como Presidente de Finlandia en [[1931]], Mannerheim foi escoyíu como xefe del Conseyu de Defensa de Finlandia, de la que recibía la promesa escrita de ser proclamáu Comandante en xefe en casu hipotéticu de guerra, promesa que fuera anovada en [[1937]] pol socesor de Svinhufvud na Presidencia, [[Kyösti Kallio]]. En [[1933]] llogró'l títulu honoríficu de [[Mariscal de Campu]] (''Sotamarsalkka'', ''Fältmarskalk''). Mannerheim impulsó la industria militar finlandesa, amás d'intentar ensin ésitu una alianza militar defensiva con [[Suecia]]. Sicasí, el rearmamientu del exércitu finlandés nun se produció tan rápida o tan efeutivamente como deseyara, siendo por tanto pocu optimista al respective de un hipotéticu conflictu armáu. Nesti sentíu, caltuvo delles disputes con dellos gabinetes, lo cual llevólu inclusive a roblar delles cartes d'arrenunciu. == Comandante en xefe == :''Ver tamién: [[Guerra d'Iviernu]], [[Guerra de Continuación]], [[Guerra de Laponia]]'' [[Ficheru:Mannerheim studying a map.jpg|260px|thumb|Mannerheim mientres la Guerra d'Iviernu.]] Cuando les negociaciones cola [[Xunión Soviética]] pola cesión de territorios nel [[ismu]] de [[Carelia]] fracasaron en [[1939]], Mannerheim retiró'l so arrenunciu'l [[17 d'ochobre]], aceptando asina de nuevu'l puestu de Comandante en xefe del Exércitu finlandés en casu de guerra, mandatu qu'entró oficialmente a valir cuando los soviéticos atacaron a Finlandia'l [[30 de payares]]. Asistíu nes decisiones estratéxiques pol [[teniente xeneral]] [[Aksel Airo]], Mannerheim estableció'l so cuartel xeneral en [[Mikkeli]], onde permaneció gran parte del tiempu en que se desenvolvieron la Guerra d'Iviernu y la Guerra de Continuación, magar fixo numberoses visites al frente. Caltuvo'l cargu de Comandante en xefe ente dambes guerres, acordies cola carta formal que recibiera de los presidentes [[Kyösti Kallio]] y [[Risto Ryti]] tres la Paz de Moscú ([[12 de marzu]] de [[1942]]). Mientres la Guerra de Continuación, guardó rellaciones col gobiernu de l'[[Alemaña nazi]] de la forma más formal posible, refugando la so propuesta de roblar una alianza ya inclusive refugando la propuesta nazi de que les tropes finlandeses participaren nel [[asediu de Leningráu]]. El [[4 de xunu]] de [[1942]], el día en que Mannerheim cumplía los 75 años, el gobiernu finlandés dio-y el rangu honoríficu y esclusivu de Mariscal de Finlandia (''Suomen Marsalkka'', ''Marskalken av Finland''), siendo la primera y la única persona en tener tal rangu. Esi mesmu día recibió la inesperada y non tan prestosa visita d'[[Adolf Hitler]] pa felicita-y pol doble acontecimientu, lo cual causó-y cierta aprovecimientu. Hitler programara la visita a Mannerheim pal día del so cumpleaños, magar ésti nun deseyaba un alcuentru col líder nazi, nin en Mikkeli nin en [[Ḥélsinki]], yá que podría interpretase más como una deferencia personal que como una simple visita d'un xefe d'estáu. Otru factor yera l'ofiendo que-y causaben los alemanes, amosándose siempres contrariu a la so influencia nos asuntos políticos y militares de Finlandia. Finalmente, aportó al alcuentru, que tuvo llugar nuna vía muerta del [[ferrocarril]] cercanu al aeropuertu de Immola, nel sureste de Finlandia, y foi calteníu de callao. [[Ficheru:Hitler Mannerheim Ryti.jpg|thumb|260px|Entrevista de Hitler con Ryti y Mannerheim.]] Dende l'aeropuertu, y acompañáu pol presidente Ryti, Hitler foi conducíu hasta Mannerheim, quien lu aguardaba na vía muerta del tren. Cuando Hitler acolumbró a Mannerheim, corrió al so alcuentru, daqué que'l mariscal finlandés comentó con cierta sorna escontra los oficiales que lu acompañaben: "un oficial nunca cuerre, ye daqué que namái los [[cabu (rangu)|cabos]] faen". Hitler, que yera muncho más baxu que Mannerheim (quien midía 1,94 [[metru|m]]), vistía pa la ocasión unes botes de tacón más altu, ordenando a los sos fotógrafos que namái-y retrataren dende un ángulu que nun amosara la gran diferencia d'estatura con Mannerheim. Tres un discursu de felicitación de Hitler, y tres una incómoda comida, Hitler tornó a [[Alemaña]], permaneciendo tan solo cinco hores en suelu finlandés. La intención d'esti viaxe sería la de solicitar a los finlandeses que siguieren les sos operaciones militares contra los soviéticos, pero'l difícil alcuentru con Mannerheim paeció frena-y a la de plantegar cualquier demanda concreta nesti sentíu. Los llogros de Mannerheim como comandante en xefe de les fuercies finlandeses nun son fáciles de determinar. Naquel tiempu, ya inclusive hasta los nuesos díes, el gran prestíu de Mannerheim creó tamién detractores que catalogaron les sos aiciones de guerra como l'equivalente a una traición, especialmente aquelles crítiques procedentes de les fontes soviétiques o de los comunistes finlandeses. Ye por tanto necesariu analizar la figura de Mannerheim dende dos perspeutives: la militar y la política. Como comandante militar, Mannerheim foi xeneralmente afortunáu. Sol so lideralgu les Fuercies de Defensa de Finlandia llibraron una esitosa guerra qu'a la fin salvó al so país de la ocupación soviética. Mannerheim tuvo enforma curiáu de nun esbardiar la vida de los sos soldaos, según tampoco corrió riesgos innecesarios. Quiciabes el so mayor defectu foi'l so refugu a delegar xeres: anque tenía un gran númberu de subordinaos bien capaces (el principal d'ellos, el teniente xeneral [[Aksel Airo]]), Mannerheim aportunaba en que toos el xefes de serviciu de los cuarteles xenerales finlandeses teníen d'informa-y direutamente, dexando asina pocu que faer a [[Erik Heinrichs]], xeneral d'[[infantería]] y xefe del Estáu Mayor. Ello ye que Mannerheim llegó a dicir que nun deseyaba ser "prisioneru d'un namái home". Mannerheim acorviar col trabayu, y en consecuencia la coordinación ente los diversos departamentos nos cuarteles xenerales viose afeutada negativamente, daqué que pudo influyir en que la ofensiva soviética nel [[ismu]] de [[Karelia]] en xunu de 1944 coyera despreveníos a los finlandeses. Nun esistía otra autoridá salvu Mannerheim que axenciara tola información y entornar n'órdenes operacionales. Per otru llau, puede dicise que Mannerheim devasó'l so llabor políticu. Entá siendo un soldáu, que por tantu nun tenía de tomar partíu na política, Mannerheim nun podía ayudar al so país ensin ser una importante figura política. Una cuestión crucial mientres la guerra había de ser el momentu de buscar la paz cola Xunión Soviética. Demasiao llueu podría significar represalies per parte de l'[[Alemaña nazi]], y demasiáu tarde, la ocupación soviética de Finlandia. A partir de [[1942]] quedó cada vegada más claru qu'Alemaña podría nun ganar a la Xunión Soviética. Mannerheim foi pos acordáu nesti aspeutu, pa dir tomando gradualmente'l lideralgu del país y conducilo a la paz. Mannerheim desempeñó esti papel de forma bien artera, yá que tenía una clara visión sobre cómo Finlandia tenía de conducir la so guerra na delicada situación del momentu, cuando'l final de la guerra permanecía entá inciertu. Sabía cómo axustar colos alemanes pa llograr tola ayuda militar posible ensin arreyar a Finlandia nun tratáu a palpu. Por casu, mientres los preparativos de la Guerra de Continuación de 1941, a Mannerheim ufiertóse-y el mandu de les tropes alemanes esplegaes en suelu finlandés. Aceptar esta ufierta significara facilitar el desenvolvimientu de la guerra, pero Mannerheim alvirtió que Hitler nun dexaría llibertá a los finlandeses na direición de los combates, dientro de la ofensiva xermana xeneral nesta zona. Yá que Mannerheim deseyaba evitar por tolos medios executar órdenes direutes dende Berlín o qu'afectaren a Alemaña, finalmente refugó la ufierta. Sicasí en xunu de [[1944]], por cuenta de la amenaza que suponía una inminente ofensiva soviética sobre'l frente finlandés, Mannerheim creyó necesariu que Finlandia aportara a roblar el pactu d'alianza que demandaba'l Ministru d'Asuntos Esteriores alemán, [[Joachim von Ribbentrop]], pa poder asina asegurar l'ayuda militar alemana. Pero inclusive entós Mannerheim trató d'alloñar la so figura del alcuerdu, consiguiendo que fora'l Presidente [[Risto Ryti]] el firmante del pactu, conocíu como'l [[alcuerdu Ryti-Ribbentrop]]. La estratexa de Mannerheim tuvo la so conclusión esperada cuando l'alcuerdu foi revocáu tres la dimisión de Ryti n'agostu d'esi mesmu añu, dempués de lo que Mannerheim asocedió a Ryti como Presidente de Finlandia. == Final de la guerra y curtia presidencia == Nel momentu que Alemaña amosóse abondo debilitada, y gracies a que la ofensiva de branu de la URSS foi finalmente frenada y llevada a una guerra de posiciones arriendes de la [[batalla de Tali-Ihantala]], los líderes finlandeses acolumbraron una oportunidá p'algamar la paz cola URSS, máxime tres la dimisión de Ryti, lo cual dexaba ensin enforma valor l'alcuerdu alcanzáu ente Ryti y Ribbentrop en xunu de [[1944]]. Mannerheim foi entós escoyíu como Presidente'l [[4 d'agostu]], principalmente porque yera la única figura col abondu prestíu tantu internacional como nacional pa ocupar el cargu nesi momentu. Por cuenta de les singulares condiciones del país nesos intres nun se celebraron [[eleiciones xenerales]], polo que foi'l Parllamentu quien nomó a Mannerheim Presidente de la República. La peligrosa situación en que s'atopaba Finlandia nesi momentu foi reflexada nel discursu inaugural de Mannerheim nel [[Parllamentu de Finlandia]]: {{cita|Señor voceru, deseyo espresar el mio fondu agradecimientu polos sos atentos pallabres empobinaes escontra mi. Honorables miembros del Parllamentu, al aceptar per segunda vegada, nesti momentu críticu del destín nacional, les xeres de Xefe d'Estáu, doi por dafechu informáu de les responsabilidaes que me correspuenden. Grandes son les dificultaes que vamos tener que superar pa salvaguardar el nuesu futuru. Primero de too tengo en mente al Exércitu de Finlandia, agora nel so quintu añu de combate. En ficies del Toupoderosu, espero y creo, sofitáu pol parllamentu y el gobiernu, que col sofitu unánime del pueblu detrás de nós, vamos tener ésitu pa caltener la nuesa independencia y l'esistencia de la nuesa nación.}} Un mes dempués d'ocupar el cargu, concluyó la [[Guerra de Continuación]] nunes dures condiciones impuestes polos soviéticos, magar fueron menores que les impuestes a otros países estremeros de la Xunión Soviética, que llegaríen inclusive a perder la so independencia (como los [[Países Bálticos|países bálticos]]). Finlandia caltuvo'l so [[soberanía]], la so [[democracia]] parllamentaria y la so [[economía de mercáu]], siendo les sos perdes territoriales bastante llindaes, anque los arreglos de guerra fueron alzaes. Amás, Finlandia tuvo entá que lluchar contra les tropes alemanes establecíes nos sos territorios del norte, en retirada escontra [[Noruega]], no que se conoz como la [[Guerra de Laponia]]. Mannerheim dimitió de les sos funciones presidenciales el [[4 de marzu]] de [[1946]], alegando motivos de salú. Los sos esfuercios en pos de la paz fueron reconocíos inclusive polos [[Comunismu|comunistes]] finlandeses, los sos enemigos en [[1918]]. Foi sustituyíu nel cargu pol so [[primer ministru]], [[Juho Kusti Paasikivi]], [[Conservadorismu|conservador]] anque d'enclín rusófila. Mannerheim establecer na casona de Kirkniemi, en [[Lohja]], col enfotu de pasar ellí los sos últimos años, magar tres una operación d'[[úlcera]] en [[1947]] encamentóse-y viaxar al [[sanatoriu]] de [[Valmont (sanatoriu)|Valmont]] en [[Montreux]] ([[Suiza]]), pa recuperase ellí y redactar les sos memories. Morrió finalmente en [[Lausana]] el [[28 de xineru]] (fecha de Finlandia; [[27 de xineru]], fecha llocal) de [[1951]], a los 83 años d'edá. Foi soterráu nel campusantu de Hietaniemi de [[Ḥélsinki]] nun funeral d'estáu con honores militares, siendo reverenciado güei día como unu de los más grandes xefes d'estáu de Finlandia. El día del so cumpleaños, el [[4 de xunu]], ye celebráu en Finlandia como'l día de la bandera poles Fuercies de Defensa de Finlandia, actu que se celebra dende [[1942]] en que fuera nomáu Mariscal de Finlandia nel so 75 cumpleaños. El día de la bandera ye celebráu con un desfile nacional, y con distinciones y promociones pa los miembros de les Fuercies de Defensa. == Carrera militar == ==== Exércitu del Imperiu rusu ==== * [[1888]]: [[Suboficial]] * [[1889]]: [[Corneta (preséu)|Corneta]] * [[1891]]: Corneta de la Guardia de Caballeros * [[1893]]: [[Teniente]] de la Guardia * [[1899]]: [[Capitán]] subalternu de [[caballería]] de la Guardia * [[1902]]: Capitán de caballería de la Guardia * [[1904]]: [[Teniente coronel]] * [[1905]]: [[Coronel]] * [[1911]]: [[Mayor xeneral]] * [[1917]]: [[Teniente xeneral]] * [[1918]]: [[Xeneral]] de caballería ==== Ejército de Finlandia ==== * [[1933]]: [[Mariscal de Campu]] * [[1942]]: Mariscal de Finlandia == Condecoraciones == * Orde de Santa Ana, 2º grau ([[Imperiu rusu]]) * Orde de San Estanislao, 2ª clase (Imperiu rusu, [[Polonia]]) * Orde de San Vladimir, 4º grau (Imperiu rusu) * Caballero de 4ª clase de la Orde de San Jorge (Imperiu rusu) * Caballero de la Orde de Serafín ([[Suecia]]) * Caballero de la Orde del Elefante ([[Dinamarca]]) * [[Cruz de Fierro]] ([[Alemaña]]) * Oficial de la [[Lexón d'Honor]] ([[Francia]]) * Gran Cruz de Caballero de la [[Orde del Imperiu Británicu]] ([[Reinu Xuníu]]) * Gran Cruz de la Orde de la Cruz de la Llibertá ([[Finlandia]]) * [[Cruz de Mannerheim]], 1ª clase (Finlandia) == Anecdotario == * Foi una de les poques persones que recibió condecoraciones militares de dambos bandos en conflictu, tantu na Primera como na Segunda Guerra Mundial. Tamién foi condecoráu por [[Suecia]], un país neutral en dambos conflictos. * A los trenta años Mannerheim foi convidáu a una cacería d'un [[Panthera tigris|tigre]] pol rei de [[Nepal]]. Foi Mannerheim quien ablayó al animal, unu de los mayores que s'hayan midíu, y que llegara a matar a dos persones. La piel del animal exhibir nel Muséu Mannerheim de Helsinki. * Nos sos tiempos na Guardia de Caballeros, los guardias yeren agasayaos con un tragu de [[vodca]] acaldía. El vasu curtiu onde s'arramaba yera rellenáu hasta'l mesmu cantu, p'asina asegurar que tolos homes bebíen la mesma cantidá, y tenía de ser baleráu d'un suerbu. Mannerheim siguió esta tradición hasta'l so maduror. Coles mesmes, nun apreciaba los llicores esistentes en Finlandia, polo que siempres solicitaba que lu entemecieren [[xinebra (bébora)|xinebra]] y [[vermut]] secu francés con cualesquier [[akvavit]]. L'amiestu resultante ye bien afamada en Finlandia, conocida como ''Marskin ryyppy'' ("El tragu del mariscal"). * Por cuenta del so [[reúma|reumatismu]], siempres dormía nun senciellu colchón militar plegable. * De tolos comandantes militares que participaron na Segunda Guerra Mundial, Mannerheim yera quien ostentaba la mayor graduación mientres la Primer Guerra Mundial, pos yá yera xeneral de caballería (''Ratsuväenkenraali'') al rematar la guerra en [[1918]]. * El [[5 d'avientu]] de [[2004]], Mannerheim foi escoyíu como'l finlandés más destacáu de tolos tiempos nel programa ''Suuret Suomalaiset'' ("El gran finlandés") . == Ver tamién == * [[Mannerheimintie]] * [[Cruz de Mannerheim]] * [[Llinia Mannerheim]] * [[Padre de la nación]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Carl Gustav Emil Mannerheim}} * [http://www.mannerheim.fi/ Mannerheim na hestoria de Finlandia (dellos idiomes)] * [http://www.biografiasyvidas.com/biografia/m/mannerheim.htm Mannerheim, en Biografíes y Vides] {{Socesión | títulu = [[Presidente de Finlandia|Presidentes de Finlandia]] | periodu = [[1944]]-[[1946]] | predecesor = [[Risto Ryti]] | socesor = [[Juho Kusti Paasikivi]] }} {{NF|1867|1951|Mannerheim, Carl Gustaff}} {{Tradubot|Carl Gustaf Emil Mannerheim}} [[Categoría:Políticos y polítiques de la Segunda Guerra Mundial]] [[Categoría:Presidentes de Finlandia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] krlm3jz3raxvoenpdvf0cy0js5plc4b Charles Babbage 0 74550 3707677 3701979 2022-08-17T05:55:27Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Charles Babbage''' [[Royal Society|FRS]] ([[Teignmouth]], [[Devonshire]], [[Gran Bretaña]], [[26 d'avientu]] de [[1791]]-[[Londres]], [[18 d'ochobre]] de [[1871]]) foi un [[matemáticu]] [[Reinu Xuníu|británicu]] y [[científicu de la computación]]. Diseñó y parcialmente implementó una [[calculadora mecánica|máquina pa calcular]], de diferencies mecániques pa calcular tables de númberos. Tamién diseñó, pero nunca construyó, la máquina analítica pa executar programes de [[tabulación]] o [[computación]]; por estos inventos considérase-y como una de les primeres persones en concebir la idea de lo que güei llamaríamos un [[ordenador]], polo que se-y considera como «El Padre de la Computación». Nel [[Muséu de Ciencies de Londres]] esíbense partes de los sos mecanismos inconclusos. Parte del so celebru calteníu en [[formol]] exhibir nel Royal College of Surgeons of England, sito en [[Londres]]. == Diseñu d'ordenadores == Babbage intentó atopar un métodu pol cual pudieren faese cálculos automáticamente por una máquina, esaniciando errores debíos a la fatiga o aburrición que sufríen les persones encargaes de compilar les tables matemátiques de la dómina. Esta idea tener en [[1812]]. Trés diversos factores paecíen motivalo: un iñerizu al desorde, la so conocencia de tables logarítmiques, y los trabayos de máquines calculadores realizaes por [[Blaise Pascal]] y [[Gottfried Leibniz]]. En [[1822]], nuna carta empobinada a ''sir'' [[Humphry Davy]] na aplicación de maquinaria al cálculu ya impresión de tables matemátiques, aldericó los principios d'una máquina [[calculadora]]. Amás diseñó un planu d'ordenadores. == Máquina analítica == {{AP|Máquina analítica}} [[Ficheru:Babbage - On the economy of machinery and manufactures, 1835 - 5864499.tif|thumb|''On the economy of machinery and manufactures'', 1835]] Ente [[1833]] y [[1842]], Babbage intentar de nuevu; esta vegada, intentó construyir una máquina que fora programable pa faer cualquier tipu de cálculu, non yá los referentes al cálculu de tables logarítmiques o funciones polinómicas. Ésta foi la máquina analítica. El diseñu basar nel telar de [[Joseph Marie Jacquard]], que usaba tarxetes furaes pa realizar diseños nel texíu. Babbage afixo'l so diseñu pa consiguir calcular funciones analítiques. La máquina analítica tenía dispositivos d'entrada basaos nes tarxetes furaes de Jacquard, un procesador aritméticu, que calculaba númberos, una unidá de control que determinaba qué xera tenía de ser realizada, un mecanismu de salida y una memoria onde los númberos podíen ser almacenaos hasta ser procesaos. Considérase que la máquina analítica de Babbage foi'l primer ordenador de la historia. Un diseñu inicial dafechu funcional d'ella foi termináu en [[1835]]. Sicasí, por cuenta de problemes similares a los de la máquina diferencial, la máquina [[analítica]] nunca foi terminada per Charles. En [[1842]], pa llograr el financiamientu necesariu pa realizar el so proyeutu, Babbage contautó con ''sir'' [[Robert Peel]]. Peel refugar, y ufiertó a Babbage un títulu de caballeru que foi refugáu por Babbage. Lady [[Ada Lovelace]], matemática y fía de [[Lord Byron]], enterar de los esfuercios de Babbage ya interesóse na so máquina. Promovió viviegamente la máquina analítica, y escribió dellos programes pa la máquina analítica. Los distintos historiadores concuerden qu'eses instrucciones faen de Ada Lovelace la primer programadora d'ordenadores de la historia. == Planos de la imprentadora moderna == Charles Babbage foi consideráu por dalgunos como'l padre de los [[ordenador|ordenadores]] modernes, pero ensin dulda tamién puede ser consideráu'l padre de les [[imprentadora|imprentadores]] modernes. Más de 150 años dempués de los sos planos y un trabayu minuciosu del [[Muséu de Ciencies de Londres]], dieron como resultáu la construcción de la ''Máquina Analítica''. Los planos del matemáticu y científicu incluyíen un componente d'impresión, que foi reconstruyíu pol Muséu y ye funcional. Esta [[imprentadora]] consta de 8000 pieces mecániques y pesa aproximao 2,5 tonelaes. Foi tan innovadora pa la so dómina y podemos aprecialo güei, que ye capaz d'imprimir automáticamente les resultaos d'un [[cálculu]] y un [[usuariu]] puede camudar parámetros como espaciu ente llinies, escoyer ente dos [[tipografía|tipografíes]], númberu de columnes y otros. La so sofisticación llega a tal puntu que puede xenerar (fabricar) los moldes de les impresiones que podríen ser usaos poles [[imprenta|imprentes]] entá anguaño. Esta [[imprentadora]] lamentablemente nun lleva un nome yá que Babbage incluyir nos sos planos de la ''Máquina Analítica'', pero basta con aludir a ella como la ''imprentadora de Babbage'' pa reconocer nesti home un visionariu. == Promoción del cálculu == Babbage ye recordáu tamién por otres realizaciones. La promoción del [[cálculu infinitesimal]] ye quiciabes la primera ente elles. En [[1812]], Babbage funda la [[Sociedá Analítica]]. La xera primordial d'esta sociedá, conducida pol estudiante [[Robert Woodhouse]], yera promover el cálculu leibniziano, o cálculu analíticu, sobre l'estilu de cálculu newtoniano. El cálculu de Newton yera cabileñu y averáu, y yera usáu más por razones polítiques que práutiques. La Sociedá Analítica incluyía a ''sir'' [[John Herschel]] y [[George Peacock]] ente los sos miembros. Nos años [[1815]]-[[1817]] contribuyó nel cálculu de funciones» de les ''Philosophical Transactions'' -transaiciones filosófiques-, y en [[1816]] foi fechu miembru de la [[Royal Society]]. == Criptografía == Charles Babbage tamién llogró resultaos notables en [[criptografía]]. Rompió cifrar auto llave de Vigenère,<ref>{{ cita llibru | url = https://books.google.es/books?id=EfjZBwAAQBAJ&lpg=PA66&dq=Vigen%C3%A8re%20babbage&hl=es&pg=PA66#v=onepage&q=Vigen%C3%A8re%20babbage&f=false | páxina = 66 |títulu = Data Privacy and Security | serie = Springer professional computing | nome = David | apellíos = Salomon | editorial = Springer Science & Business Media| añu = 2012 | isbn = 9780387217079}}</ref> según la cifra muncho más débil que se llama [[cifráu de Vigenère]] anguaño. La cifra del autu llave foi llamada «la cifra indescifrable», anque por cuenta del tracamundiu popular munchos pensaron que la cifra apolialfabética más débil yera indescifrable. El descubrimientu de Babbage foi usáu en campañes militares ingleses, y yera consideráu un secretu militar. Como resultancia, el méritu por descifrar esta clave foi-y dau a [[Friedrich Kasiski]], quien descifró tamién esti sistema criptográficu dellos años dempués. == Otres realizaciones == De [[1828]] a [[1839]] Babbage foi profesor de matemátiques en [[Universidá de Cambridge|Cambridge]]. Escribió artículos en distintes revistes científiques, y yera miembru activu de la Astronomical Society –sociedá astronómica– en [[1820]] y de la Statistical Society –sociedá estadística– en [[1834]]. Mientres los últimos años de la so vida moró en [[Londres]], dedicándose a la construcción de máquines capaces de la execución d'operaciones aritmétiques y cálculos alxebraicos. Propunxo'l sistema de franquéu postal qu'utilizamos anguaño. Hasta entós el costu d'unviar una carta dependía de la distancia que tenía que viaxar; Babbage alvirtió que'l costu del trabayu riquíu pa calcular el preciu de cada carta superaba'l costu del franquéu d'ésta y propunxo un únicu costu pa cada carta con independencia del sitiu del país al que yera unviada. Foi'l primeru en señalar que l'anchor del aniellu d'un árbol dependía de la meteoroloxía que fixera esi añu, polo que sería posible deducir climes pasaos estudiando árboles antiguos. Inventó'l ''apartavacas'', un aparatu que se suxetar a la parte delantera de les llocomotores de vapor por que les vaques estremar de les víes del ferrocarril.<ref>{{ cita llibru | url = https://books.google.es/books?id=YCddaWqWK2cC&lpg=PA279&dq=cow-catcher%20babbage&hl=es&pg=PA143#v=onepage&q=cow-catcher%20babbage&f=false | páxina = 143 | títulu = Charles Babbage: Pioneer of the Computer | nome = Anthony | apellíos = Hyman | editorial = Princeton University Press| añu = 1985 | isbn = 9780691023779}}</ref> Interesóse tamién por temes polítiques y sociales y empecipió una campaña pa desfacer de los [[organilleros]] y músicos caleyeros de [[Londres]], anque éstos pasaron al contraataque y entamábense en redol a la so casa tocando lo más alto que podíen. == Ver tamién == * [[Babbage (cráter)]] * [[Máquina diferencial]] * [[Máquina analítica]] * [[Ada Lovelace]] == Referencies == {{llistaref|2}} === Bibliografía === * {{ Cita llibru | títulu = La quimera del autómata matemáticu. Del calculador medieval a la máquina analítica de Babbage| nome = V. | apellíu = Guijarro | nome2 = L. | apellíos2 = González| isbn = 978-84-376-2653-6 | editorial = Cátedra| añu = 2010}} * {{ Cita llibru | títulu = Los Códigos Secretos: L'arte y la ciencia de la criptografía dende l'antiguu Exiptu a la era Internet| nome = Simon | apellíos = Singh| isbn = 84-8306-278-X | editorial = Debate}} == Enllaces esternos == {{commons|Charles Babbage}} {{wikiquote|Charles Babbage}} {{NF|1791|1871|Babbage, Charles}} {{Tradubot|Charles Babbage}} [[Categoría:Filósofos y filósofes d'Inglaterra]] [[Categoría:Informáticos teóricos del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Inxenieros y inxenieres d'Inglaterra]] [[Categoría:Inventores d'Inglaterra]] [[Categoría:Matemáticos y matemátiques d'Inglaterra]] [[Categoría:Miembros de la Royal Society]] [[Categoría:Pioneros y pioneres de la informática]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Calculadores mecániques]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 8jremxkqh5y5qyppxt5r0fnujpe9c08 Alexander Grothendieck 0 74686 3707372 3523167 2022-08-16T14:48:52Z 2A01:CB06:801B:D6B7:1D1A:95B9:5FB7:B61B Institut des hautes études scientifiques wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Alexander Grothendieck''' {{nym}}<ref name="noticiaaldia">{{cita noticia|url= http://noticiaaldia.com/2014/11/murio-en-francia-el-gran-matematico-alexandre-grothendieck/|títulu=Morrió en Francia'l gran matemáticu Alexandre Grothendieck|fechaaccesu=14 de payares de 2014|fecha=14 de payares de 2014|periódicu=Noticia al Día}}</ref> foi un [[matemáticu]] [[apátrida]],<ref>{{cita publicación | apellíu=Cartier | nome=Pierre | fecha=2004 | títulu="Un pays dont on ne connaîtrait que le nom (Grothendieck et les " motifs ")"[Ver nota al pie 12](versión n'inglés)| publicación= Réel en mathématiques-psychanalyse et mathématiques | url=http://xahlee.info/math/i/Alexander_Grothendieck_cartier.pdf | fechaaccesu=14 de xineru de 2015 | idioma=francés }}</ref> nacionalizáu [[Francia|francés]] nos [[años 1980]]. Mientres la segunda metá del [[sieglu XX]] llevó a cabu un estraordinariu procesu d'unificación de l'[[aritmética]], la [[xeometría alxebraica]] y la [[topoloxía]], dando gran impulsu al desarrollu d'estos trés cañes fundamentales de la [[matemática]].<ref name="jackson2">{{citation |last=Jackson |first=Allyn |author-link= |last2= |first2= |author2-link= |títulu=Comme Appelé du Néant — As If Summoned from the Void: The Life of Alexandre Grothendieck II |journal=Notices of the American Mathematical Society |volume=51 |issue=10 |añu=2004 |url=http://www.ams.org/notices/200410/fea-grothendieck-part2.pdf |format=PDF |doi=}}</ref><ref name="nytob">{{cita noticia |títulu=Alexander Grothendieck, Math Enigma, Dies at 86 |date= 14 de nov 2014 |author1=Bruce Weber |author2=Julie Rehmeyer |publisher=The New York Times |url=http://www.nytimes.com/2014/11/16/world/europe/alexander-grothendieck-math-enigma-dies-at-86.html}}</ref> En dalgún momentu formó parte del grupu de matemáticos aconceyaos sol nome [[Nicolas Bourbaki]]. == Antecedentes familiares == El so padre, Aleksandr Petróvich Shapiro o [[Sasha Shapiro]] ([[Novozýbkov]], 6 d'agostu de [[1890]] - [[Auschwitz]], ¿1942?), foi un [[xudíu]] [[anarquista]] rusu. Foi condergáu a muerte pol réxime zarista en 1907, pero se-y conmutó la pena pola de cadena perpetua por causa de la so mocedá. Lliberáu pola revolución de [[1917]], foi condergáu a muerte pol réxime comunista; emigró clandestinamente a [[Berlín]], onde conoció en medios anarquistes a la periodista ocasional Hanka Grothendieck ([[Hamburgu]], 21 d'agostu de [[1900]] - [[Montpellier]], 16 d'avientu de [[1957]]). Estos fechos narrar na so novela autobiográfica inédita ''Eine Frau'' hasta la concepción del únicu fíu que tuvo con Shapiro: Alexandre Grothendieck. Ente los años [[1934]] y [[1939]], Grothendieck vivió en Hamburgu con una familia adoptiva, mientres los sos padres taben en [[Francia]] y participaron na [[Guerra Civil Española]]<ref>{{Cita llibru|apellíos1=Ruelle|nome1=David|títulu=The Mathematician's Brain|fecha=2007|editorial=Princeton University Press|isbn=0691129827, 9780691129822|páxina=35|url=https://books.google.es/books?id=B3A1bjOkOaEC&lpg=PP1&hl=es&pg=PP1#v=onepage&q&f=false|fechaaccesu=14 de xineru de 2015}}</ref> xunto a los [[anarquía|anarquistes]]. En [[1939]] axuntar cola so madre Hanka en Francia. En [[1940]], al ser alemán, internar nel campu de [[Rieucros]] xuntu cola so madre, y estudió nel cercanu Institutu de Mende. Mientres, el so padre foi internáu nel campu de [[Campu d'internamientu de Vernet d'Ariège|-y Vernet]] y deportáu polos [[nazis]] en [[1942]] a Auschwitz —figura col nome de Alexandre Tanaroff na llista de víctimes del Holocaustu—. En [[1942]] Grothendieck foi acoyíu en La Guespy, llar infantil del [[Socorru Suizu pa refuxaos]] en [[Le Chambon-sur-Lignon]], y terminó'l Bachilleratu nel Collège Cévénol. == Primeros trabayos == Ente [[1945]] y [[1948]], Alexandre Grothendieck estudió [[matemátiques]] na [[Universidá de Montpellier]] y dellí colóse a [[París]], onde asistió al seminariu de [[Henri Cartan]]. [[Laurent Schwartz]] dirixó la so tesis doctoral sobre [[analís funcional]] en [[Nancy]]. Darréu Grothendieck entró a formar parte del grupu [[Nicolás Bourbaki|Bourbaki]]. Nesi grupu interesar por saber cuálos han de ser los conceutos naturales que sirvan de base a la [[xeometría]]. Ente [[1957]] y [[1962]] espunxo nel '''[[Seminariu Bourbaki]]''' una renovación total de los fundamentos de la [[xeometría alxebraica]], y en [[1958]] introdució la [[K-teoría]]. Dientro d'esi trabayu enunció y demostró el [[teorema de Riemann-Roch-Grothendieck]], resultancia que-y daría fama mundial como matemáticu.<ref name="jackson2"/><ref name="MumfordTate2015">{{cita publicación|last1=Mumford|first1=David|last2=Tate|first2=John|authorlink2=John Tate|títulu=Alexander Grothendieck (1928–2014) Mathematician who rebuilt algebraic geometry|journal=Nature|volume=517|issue=7534|añu=2015|pages=272–272|issn=0028-0836| doi=10.1038/517272a|authorlink1=David Mumford}}</ref> == Trabayos de maduror == En [[1959]] crear en [[Bures-sur-Yvette]], cerca de París, l'[[Institut des hautes études scientifiques|IHES]] y ufiertóse-y la plaza de matemátiques. Ellí desenvolvió un trabayu intensu hasta [[1970]] anovando la xeometría alxebraica de cabu a rabu. Los sos ''Elementos de Xeometría Alxebraica'', de los que llegó a escribir 4 volúmenes de los 12 previstos, y la serie de siete ''Seminarios de Xeometría Alxebraica'' realicen una síntesis cola aritmética y la topoloxía alredor de los dos conceutos cruciales de «esquema» y «topos» (una de les más vastos llabores de fundamentos enxamás realizada en matemátiques). Inspiración central d'esta etapa fueron les conxetures de Weil, qu'en gran parte demuestra, terminando'l llabor el so alumnu más brillosu [[Pierre Deligne]]. En [[1966]], nel Congresu Internacional de Matemátiques de [[Moscú]], al que nun allegó en refugu de la [[Xunión Soviética]], recibió la [[Medaya Fields]]. Nestos años tamién desurdió (anque nun publicar) la teoría de motivos, fantástica visión d'una unión más íntima de l'aritmética y la xeometría qu'entá permanez ensin demostrar en gran parte, y espunxo nes llamaes «conxetures estándar» los principios que dexaríen desenvolver la teoría de motivos. == Posiciones polítiques y últimos años == En [[1970]] abondonó el IHES, porque esta institución aceptaba fondos d'instituciones militares, y muévese n'ambientes [[pacifista|pacifistes]] y [[ecoloxista|ecoloxistes]]. Ante l'estancamientu espiritual que-y supón el so absorbente dedicación a les matemátiques, abandonó tamién toles actividaes matemátiques tradicionales. En [[1972]] pasó a ser profesor na Universidá de Montpellier, dando clases na so Facultá de Ciencies y siguiendo les sos investigaciones matemátiques fuera de los circuitos oficiales». En [[1984]] solicitó una plaza nel CNRS, pa lo qu'escribió la memoria ''Esquisse d'un Programme'',<ref>[http://kolmogorov.unex.es/~navarru/res/esquissefr.pdf Esquisse d'un programme]</ref> esbozu de les temes matemátiques qu'estudió nos últimos años y de un programa pa siguilos nel futuru. Nesta dómina escribió miles de páxines con meditaciones matemátiques y non-matemátiques, destacando ente estes postreres ''Eloge'' (¿perdíu?), ''Récoltes et Semailles'',<ref name="unex">[http://kolmogorov.unex.es/~navarru/res/ Récoltes et Semailles]</ref> onde repasa la so trayeutoria vital nel mundu matemáticu, y ''La Clef des Songes'',<ref name="unex" /> onde esplica'l so descubrimientu de Dios (dambes obres inda inédites). En [[1988]] xubilóse y, xuntu col so alumnu [[Pierre Deligne]], recibió'l [[Premiu Crafoord]] de la [[Real Academia Sueca de les Ciencies]]. A pesar del so cuantiosa dotación económica, refugar porque «dáu'l cayente na ética científica, participar nel xuegu de los premios significa aprobar un espíritu que me paez insanu» y porque «la mio pensión ye más que suficiente p'atender les mios necesidaes materiales y les de los que de mi dependen».<ref>[http://kolmogorov.unex.es/~navarru/res/prizes.pdf Grothendieck on Prizes]</ref> En [[1990]] treslladó la so residencia a la villa de Lasserre, (Ariège), xunto a los [[Pirineos]] franceses, aceptando namái'l contautu humanu direutu colos sos más allegaos, convecinos y visitantes esporádicos, mientres prosigue les sos reflexones. En xineru de [[2010]] unvió una carta na qu'espresa claramente la so voluntá de que nun se publicar nin s'espublicen los sos escritos.<ref>{{cita web |url=http://sbseminar.wordpress.com/2010/02/09/grothendiecks-letter/ |títulu=Carta de Grothendieck|fechaaccesu= 1 de xineru de 2014 |idioma= inglés}}</ref> Finó'l 13 de payares de [[2014]] nel hospital Ariège Couserans de [[Saint-Girons (Ariège)|Saint-Girons]].<ref name="noticiaaldia" /> == Referencies == {{llistaref}} * {{Citation | first = Pierre | last = Cartier | author-link = Pierre Cartier (mathematician) | contribution = La folle journée, de Grothendieck à Connes et Kontsevich — Évolution des notions d'espace et de symétrie | contribution-url = | títulu = les relations ente les mathématiques et la physique théorique — Festschrift for the 40th anniversary of the IHÉS | añu = 1998 | pages = 11–19 | place = | publisher = [[Institut des hautes études scientifiques|Institut des Hautes Études Scientifiques]] | url = http://www.numdam.org/item?id=PMIHES_1998__S88__23_0 | doi = }} * {{Citation | authorlink=Pierre Cartier (mathematician) | last=Cartier | first=Pierre | date=2004 | chapter=Un pays dont on ne connaîtrait que le nom (Grothendieck et les " motifs ") | chapter-url=http://www.math.jussieu.fr/~leila/grothendieckcircle/cartier.pdf | language=French | títulu=Réel en mathématiques-psychanalyse et mathématiques | editor1-last=Cartier | editor1-first=Pierre | editor2-last=Charraud | editor2-first=Nathalie | publisher=Editions Agalma | postscript=, traducción: [http://xahlee.info/math/i/Alexander_Grothendieck_cartier.pdf A country of which nothing is known but the name: Grothendieck and "motives" ]. }} * {{Citation | first = Pierre | last = Deligne | author-link = | first2 = | last2 = | author2-link = | editor-last = | editor-first = | editor2-last = | editor2-first = | contribution = Quelques idées maîtresses de l'œuvre d'A. Grothendieck | contribution-url = http://smf.emath.fr/Publications/SeminairesCongres/1998/3/pdf/smf_sem-cong_3_11-19.pdf | títulu = Matériaux pour l'histoire des mathématiques au XXe siècle – Actes du colloque à la mémoire de Jean Dieudonné (Nice 1996) | añu = 1998 | pages = 11–19 | place = | publisher = Société Mathématique de France | url = | doi = }} *{{Citation | first = Jean Alexandre | last = Dieudonné | author-link = | first2 = | last2 = | author2-link = | editor-last = Cartier, Pierre et al. | editor-first = | editor2-last = | editor2-first = | contribution = De L'analyse fonctionelle aux fondements de la géométrie algébrique | contribution-url = | títulu = The Grothendieck Festschrift, Volume 1 | añu = 1990 | pages = 1–14 | place = | publisher = Birkhäuser | isbn = 978-0-8176-4566-3 | doi = }} *{{cita web |url=http://images.math.cnrs.fr/Alexandre-Grothendieck.html |títulu=Alexandre Grothendieck |first=Philippe |last=Douroux |date= 8 de feb 2012 |fechaaccesu=2 de feb 2014 |language= francés |ref=harv }} *{{Citation | last =Jackson | first =Allyn | author-link = | last2 = | first2 = | author2-link = | títulu = Comme Appelé du Néant — As If Summoned from the Void: The Life of Alexandre Grothendieck I | journal = Notices of the American Mathematical Society | volume = 51 | issue = 4 | pages = 1038–1056 | añu = 2004 | url = http://www.ams.org/notices/200409/fea-grothendieck-part1.pdf | format = PDF }} *{{Citation | last =Jackson | first =Allyn | títulu = Comme Appelé du Néant — As If Summoned from the Void: The Life of Alexandre Grothendieck II | journal = Notices of the American Mathematical Society | volume = 51 | issue = 10 | pages = 1196–1212 | añu = 2004 | url = http://www.ams.org/notices/200410/fea-grothendieck-part2.pdf | format = PDF }} *{{Citation | last=Pragacz | first=Piotr | chapter=Notes on the life and work of Alexander Grothendieck | chapter-url=http://www.landsburg.com/grothendieck/pragasz.pdf | editor-last=Pragracz | editor-first=Piotr | títulu=Topics in Cohomological Studies of Algebraic Varieties: Impanga Lecture Notes | publisher=Birkhäuser | añu=2005 }} *{{Citation | last =Rehmeyer | first =Julie | títulu = Sensitivity to the Harmony of Things | journal = Science News | date = 9 de mayu 2008 | añu = | url = http://www.sciencenews.org/view/generic/id/31898/title/Sensitivity_to_the_harmony_of_things | doi = }} * {{citation |títulu=The Mathematician's Brain |first=David |last=Ruelle |publisher=Princeton University Press |añu=2007 |ref=harv}} * {{citation |last=Scharlau |first=Winfried |títulu=Wer ist Alexander Grothendieck?: Anarchie,Mathematik, Spiritualität |url=http://www.scharlau-online.de/ag_1.html}} Three-volume biography, first volume available in English, ISBN 3842340923. ** {{cita publicación |first=Werner |last=Kleinert |añu=2007<!-- year of *review* unclear; using year of book --> |trans_title=Who is Alexander Grothendieck? Anarchy, mathematics, spirituality. A biography. Part 1: Anarchy. |títulu=Wer ist Alexander Grothendieck? Anarchie, Mathematik, Spiritualität. Eine Biographie. Teil 1: Anarchie. |language=German |ref=harv |zbl=1129.01018 }} *{{Citation | last = Scharlau | first = Winfried | date = September 2008 | títulu = Who is Alexander Grothendieck ? | periodical = [[Notices of the American Mathematical Society]] | volume = 55 | issue = 8 | pages = 930–941 | place = [[Oberwolfach]], Germany | publication-place = [[Providence, Rhode Island|Providence, RI]] | publisher = [[American Mathematical Society]] | issn = 1088-9477 | doi = | oclc = 34550461 | url = http://www.ams.org/notices/200808/tx080800930p.pdf | format=PDF | fechaaccesu = 1 de setiembre 2011 }} *{{Citation | editor-last = Schneps | editor-first = Leila | date = 2014 | títulu = Alexandre Grothendieck: A Mathematical Portrait | publication-place = Somerville Massachusetts | publisher = International Press of Boston, Inc. | isbn = 978-1-57146-282-4}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * {{MacTutor|id=Grothendieck}} * [http://kolmogorov.unex.es/~navarru/res/ Traducción al español] de "Colleches y Plantaderes" y "La Llave de los Suaños" * [http://jfresan.files.wordpress.com/2009/01/matematica-mente.pdf La posteridá matemática de Alexandre Grothendieck] * [http://www2.caminos.upm.es/Departamentos/matematicas/revistapm/revista_impresa/vol_III_num_2/hist_mat_grothendieck.pdf La ética de la investigación científica en Alexandre Grothendieck] {{NF|1928|2014|Grothendieck, Alexander}} {{Tradubot|Alexander Grothendieck}} [[Categoría:Matemáticos y matemátiques de Francia]] [[Categoría:Bourbaki]] [[Categoría:Xeómetres alxebraicos]] [[Categoría:Corrientes antiindustriales]] [[Categoría:Críticos de la teunoloxía]] [[Categoría:Medaya Fields]] [[Categoría:Apátrides]] [[Categoría:Persones de Berlín]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] py8wy2wukmz39a8m8hp1g7kenkkj6m3 Eugenia de Montijo 0 78728 3707550 3686300 2022-08-16T15:15:53Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{persona}} [[Ficheru:Franz_Xavier_Winterhalter-The_Empress_Eugenie_Holding_Louis_Napoleon.jpg|thumb|400x400px| Eugenia, Emperatriz de Francia, portando al so fíu Euxeniu Lluis-Napoleón, por [[Franz Xaver Winterhalter]].]] '''María Eugenia Palafox Portocarrero y KirkPatrick''', '''condesa de Teba''', más conocida como '''Eugenia de Montijo''' {{nym}} foi emperatriz consorte de los [[Francia|franceses]] como esposa de [[Napoleón III]]. == Primeros años == '''María Eugenia Ignacia Agustina de Palafox-Portocarrero de Guzmán y Kirkpatrick''' nació en [[Granada|Granada'l]] [[5 de mayu]] de [[1826]] y morrió a los 94 años en 1920. El so padre foi [[Cipriano de Palafox y Portocarrero]], XIII duque de Peñaranda y [[grande d'España]], fíu de Felipe Antonio de Palafox Croy. La so madre foi [[Enriqueta María Manuela KirkPatrick de Closeburn y de Grevignée]], fía del escocés William KirkPatrick y la belxicana Marie Françoise de Grevignée. En 1835, Eugenia foi unviada a Francia a estudiar nel Conventu del Sagráu Corazón y depués nel ''Gymnase Normale, Civile et Orthosomatique''. En 1837 tuvo una curtia y desagradable estancia nun internáu en [[Bristol]], al sudoeste d'Inglaterra. El 12 d'abril de 1849, nuna receición nel Palaciu del Eliseu conoció a Napoleón III, quien daquella yera solu presidente de la República. [[Ficheru:Eugénie_imperatrice.jpg|left|thumb|La emperatriz Eugenia de los franceses, por Winterhalter.]] == Boda == [[Ficheru:Eugénie_de_Montijo._Daguerreotype.jpg|right|class=cx-highlight|thumb|340x340px|Emperatriz Eugenia. [[Daguerrotipu]].]] Ende foi au conoció al futuru emperador, col que casó'l [[30 de xineru]] de [[1853]]. Napoleón acababa de ser refugáu pola princesa Adelaida, sobrina de la reina [[Victoria del Reinu Xuníu|Victoria]]. Nun discursu que pronunció poco primero de la so boda, Napoleón dixo: ''«Prefiero casame con una muyer a la qu'amo y respeto que con una desconocida, cola qu'una alianza podría tener ventayes entemecíes con sacrificios»''. Esti comentariu viose con ciertu sarcasmu dende Gran Bretaña. Los periódicos d'esi país llanzaron comentarios tocante a la xunión ente una aristócrata de reconocíu llinaxe con un miembru de la familia Bonaparte. El [[16 de marzu]] de [[1856]], Eugenia dio a lluz al so únicu fíu, [[Lluis Napoleón Bonap|Lluis Napoleón]], que recibió'l títulu de Príncipe Imperial. Gracies a la so guapura y elegancia, Eugenia contribuyó de forma destacada al encantu qu'esprendía'l réxime imperial. La so forma de vistir yera allabada y asonsañada en toa [[Europa]]. El so interés pola vida de la reina [[María Antonieta]] espandió la moda [[neoclasicismu|neoclásica]], estilu bien popular mientres el reináu de [[Lluis XVI de Francia|Lluis XVI]]. Foi la persona con más condecoraciones de toa Francia, con 20 condecoraciones y títulos nobiliarios. == Participación política == [[Ficheru:Empress_Eugenie_family_portrait.jpg|left|thumb|L'Emperador Napoleón III y la Emperatriz Eugenia col so únicu fíu, el Príncipe Imperial [[Euxeniu Bonaparte]].]] Eugenia yera una muyer educada ya intelixente. Dempués de la nacencia del so fíu, el príncipe imperial, Eugenia decidió tomar parte activa na política del Segundu Imperiu. Fervosa católica, opúsose a la política del so home no tocante a Italia, y defendió los poderes y prerrogatives del [[Papa]] en dichu país. Desempeñó la rexencia del imperiu en trés causes: mientres les campañes d'Italia en [[1859]]; mientres una visita del so home a [[Arxelia]] en [[1865]] y nos últimos momentos del Segundu Imperiu, yá en [[1870]]. La emperatriz Eugenia secundó les desafortunaes intervenciones esteriores del imperiu: * La derrotada [[Invasión francesa de Méxicu]] que costó la vida al emperador [[Maximilianu I de Méxicu]]; la emperatriz vía na intervención en Méxicu la posibilidá d'instaurar un estáu católicu en Norteamérica, cortando'l pasu a los Estaos Xuníos protestantes y facilitando, por una especie de "efeutu dominó", l'apaición d'otres monarquíes conservadores y católiques, rexíes por príncipes europeos, en Centro-Suramérica.<ref>Histoire-Recherche: "[http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http://www.historia.fr/content/recherche/article?id=18807&title=%C2%AB%C2%A0Le%20r%C3%AAve%20mexicain%20de%20Napol%C3%A9on%20III%20vire%20au%20cauchemar%C2%A0%C2%BB Le réve mexicain de Napoléon III vire au cauchemar]"</ref> * La [[Guerra franco-prusiana|guerra escontra Prusia]], que concluyó al añu siguiente cola derrota de [[Sedán (Ardenas)|Sedán.]] Tamién, equí, la so influencia aconseyando a Napoleón III contra Prusia (qu'entartallara a la "católica" Austria [[Guerra austro-|pocos años antes]]) foi decisiva, frente a la prudencia aconseyada pol Primer Ministru [[Émile Ollivier]]. Cúntase que la Emperatriz bailló d'allegría col so fíu, [[Napoleón Euxenio Lluis Bonaparte|Napoleón Euxeniu Lluis Bonaparte]], lo que fizo esclamar al marqués de Hertford (sicasí, bon amigu so): "¡Esta muyer llévanos a la ruina!" En 1869 la emperatriz Eugenia asistió a la inauguración de la [[canal de Suez]], construyíu pol so pariente [[Fernando de Lesseps]]. Coles mesmes, sofitó les investigaciones de [[Louis Pasteur]], qu'acabaríen na vacuna contra la [[rabia]]. == Exiliu == [[Ficheru:Empress_Eugenie_1880.jpg|left|thumb|La Emperatriz Eugenia de llutu pol so fíu, 1880]] Tres la cayida del [[Segundu Imperiu Francés]], la familia exilióse a [[Inglaterra]]. A la muerte del emperador en 1873, Eugenia retiróse a una villa en [[Biarritz]] na que vivió alloñada de los asuntos de la política francesa. La so vida adquirió tintes de traxedia novelesca cuando'l so únicu fíu pereció en [[República Sudafricana|Sudáfrica]] ([[1879]]) a manes de los [[Pueblu zulú|zulús.]] Rellacionada xenealóxicamente cola [[Cá d'Alba]], agospióse dacuando nel Palaciu de Liria de Madrid, na so Quinta de [[Carabanchel]] y nel [[Palaciu de Dueñas]] de [[Sevilla]]. Dalgunes de les sos pertenencies, como pintures y muebles, pasaron a manes de los Alba, como una semeya so pintáu por [[Franz Xaver Winterhalter|Winterhalter]] y otru de [[Francisco Goya|Goya]], ''La marquesa de Lazán.'' Mientres les sos estancies n'España, yeren frecuentes les sos visites a la reina consorte [[Victoria Euxenia de Battenberg]], de quien yera madrina de bautismu y bien amiga. La ex emperatriz morrió a las ocho y media de la mañana del 11 de xunetu de 1920 a los 94 años nel Palaciu de Liria de [[Madrid]], mientres una de les sos visites a [[España]], el so país natal. La so muerte foi consecuencia d'un ataque d'uremia. Darréu'l so cuerpu foi treslladáu en tren a París, acompañáu por una comitiva qu'incluyía al Duque d'Alba, el Duque de Peñaranda, les Duqueses de Tamames y Santoña y el Conde de Teba. El féretro foi recibíu na estación de Austerlitz polos Príncipes Murat, l'Embaxador d'España y miembros de la nobleza francesa y española que-y rindieron homenaxe mientres más de tres hores. Darréu'l cuerpu foi treslladáu a [[Le Havre]] y [[Farnborough]] so custodia del diplomáticu español Carlos de Goyeneche. La emperatriz foi soterrada na cripta imperial de l'Abadía de Saint Michael en Farnborough ([[Inglaterra]]), al llau del so maríu y del so fíu, que finara n'[[África]]. == Otros datos == [[Ficheru:Monogram_Napoleon_III_NE.jpg|thumb|250x250px|Monograma de "N" por Napoleón III na fachada de la Ópera Garnier en [[París]]. La "E" ye pola emperatriz Eugenia.]] * Cúntase que l'alcuentru ente Eugenia y el futuru Napoleón III nun foi casual. Según delles fontes, conociéronse gracies a la madre d'ella, quien deseyaba un ''bon partíu'' pa los sos dos fíes y esmolecióse por ''exhibiles'' nos actos sociales oportunos por que conocieren a los caballeros fayadizos.<sup></sup> * Eugenia, convertida yá en emperatriz, ordenó a dellos arquiteutos y xardineros de la so corte la remodelación del [[castiellu de Arteaga]], un edificiu de los sos ancestros na provincia de [[Bizkaia|Vizcaya]] ([[España]]) y tamién restauró'l castiellu de [[Belmonte]] ([[Cuenca]]) propiedá de los [[Marquesáu de Villena|marqueses de Villena]]. * Utilizó frecuentemente como apellíu'l de Guzmán, en llugar de los de Palafox Portocarrero y Kirkpatrick, por ser titular del mayoralgu fundáu en 1463 por doña Inés de Guzmán sobre'l señoríu de Teba, alzáu a condáu en 1522 por Carlos V. Los sos sobrinos, fíos de la so hermana Francisca y del duque d'Alba, utilizaron como segundu apellíu'l de Portocarrero.<sup></sup> * Sol so auspicio cultivóse nuna finca de [[Baños de Rioxa]] ([[La Rioxa]]), de la cual yera propietaria, una viña qu'inda esiste col nome de ''La Emperatriz.'' * Gracies a ella fíxose bien popular el veranéu en [[Biarritz]] cuando en 1854 construyó'l Palaciu na sablera güei día conocíu como Hotel du Palais. == Títulos y tratamientos == * '''1826-1839''': ''Doña'' Eugenia Palafox Portocarrero de Guzmán y KirkPatrick. * '''1839-1853''': ''La so Excelencia Doña'' Eugenia Palafox Portocarrero de Guzmán y KirkPatrick, XVI condesa de Teba * '''1853-1870''': ''La so Maxestá Imperial'' la emperatriz de los franceses (mientres dellos periodos emperatriz rexente) * '''1870-1920''': ''La so Maxestá Imperial'' la emperatriz Eugenia de Francia. == Ancestros == <div style="clear: both; width: 100%; padding: 0; text-align: left; border: none;" class="NavFrame"> <div style="background: #EEEEEE;; text-align: center; border: 1px solid #667766" class="NavHead">'''Ancestros d'Eugenia de Montijo''' </div> <div class="NavContent" style="display:none;"> <center>{{ahnentafel-compact5 |style=font-size: 90%; line-height: 110%; |border=1 |boxstyle_1=background-color: #fcc; |boxstyle_2=background-color: #fb9; |boxstyle_3=background-color: #ffc; |boxstyle_4=background-color: #bfc; |boxstyle_5=background-color: #9fe; |1= 1. '''Eugenia de Montijo''' |2= 2. [[Cipriano Palafox y Portocarrero|Cipriano Portocarrero, VIII conde de Montijo]] |3= 3. [[María Manuela Kirkpatrick|María Manuela Kirkpatrick y Grevigné]] |4= 4. Felipe Antonio de Palafox y Croy |5= 5. María Francisca de Sales Portocarrero, VI condesa de Montijo |6= 6. Guillermo Kirkpatrick de Closeburn |7= 7. María Francisca de Grevigné |8= 8. Joaquín Antonio de Palafox, VI marqués de Ariza |9= 9. princesa Mariana Carlota de Croy |10= 10. Cristóbal Portocarrero, V marqués de Valderrábano |11= 11. María Josefa López de Zuñiga y Pacheco |12= 12. William Kirkpatrick de Closeburn |13= 13. Mary Wilson |14= 14. Henri, barón de Grevigné |15= 15. Francisca Antonia de Gallegos y Delgado |16= 16. Juan Antonio de Palafox, V marqués de Ariza |17= 17. Francisca Josefa Centurión, IV marquesa de Armunia |18= 18. Juan Bautista de Croy, V duque de Havré |19= 19. Mariana Lante Montefeltro della Rovere |20= 20. [[Cristóbal Gregorio Portocarrero y Funes de Villalpando|Cristóbal Portocarrero, V conde de Montijo]] |21= 21. María Dominga Fernández de Córdoba y Portocarrero |22= 22. Antonio López de Zúñiga Chaves Chacón, XIII conde de Miranda |23= 23. María Teresa Pacheco Téllez-Girón |24= 24. Robert Kirkpatrick de Glenkiln |25= 25. Henriette Gillespie |26= 26. John Wilson de Kelton Castle |27= |28= 28. André de Grevigné |29= 29. Marie-Josèphe Dehousse |30= 30. Antonio de Gallegos |31= }}</center> </div></div> == Na cultura popular == La Emperatriz tamién foi conmemorada nel espaciu esterior: l'asteroide [[45 Eugenia]] foi nomáu nel so honor, y la so lluna, [[Petit-Prince]], n'honor al Príncipe Imperial.<ref>{{Cita llibru|títulu = Dictionary of minor planet names|añu = 2003|idioma = n'inglés|editorial = Berlín, Nueva York: Springer-Verlag. páx 19|isbn = 978-3-540-00238-3|autor = Schmadel, Lutz D.; International Astronomical Union}}</ref><ref>{{Cita web|url = http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Asteroids&Display=Moons|títulu = Solar System Exploration: Asteroids – Moons|añu = 2011|editorial = National Aeronautics and Space Administration|fechaaccesu = 18 de setiembre de 2011}}</ref> La película [[Violetas imperiales]] ta inspirada na so vida. Tenía una amplia y única coleición de xoyes; la mayoría d'elles fueron más tarde propiedá de la [[Brasil|brasilana]] [[Aimée de Heeren]].<ref>[http://www.royal-magazin.de/french/margeriten.htm El collar de la margarita de la emperatriz Eugenia y Aimee de Heeren]</ref><ref>[http://www.aimeedeheeren.com Aimee de Heeren llevando el collar Marguerite] </ref> Foi honrada por [[John Gould]], que dio nome al palombu de la fruta de cabeza blanca, ''[[Ptilinopus eugeniae]]''. La elegancia llexendaria de la Emperatriz influyó enforma nel mundu de la moda. Llamáu asina pola Emperatriz, el ''sombreru Eugénie'' ye un estilu de sombreru de muyer inclináu y cola cayida sobre un güeyu; el cantu dóblase sópito a entrambos llaos nel estilu d'un adornu d'equitación, de cutiu con una llarga pluma d'avestruz.<ref name="Fairchild">{{Cita llibru|títulu = The Fairchild Dictionary of Fashion|autor = Calasibetta, Charlotte Mankey; Tortora, Phyllis|añu = 2010|editorial = Nueva York: Fairchild Books. páxs. 249-250|isbn = 978-1-56367-973-5}}</ref> El sombreru foi popularizáu pola estrella de cine [[Greta Garbo]] y na década de 1930 yeren ''histéricamente populares''.<ref>{{Cita llibru|títulu = Hats: A Stylish History and Collector's Guide|autor = Shields, Jody|añu = 1991|editorial = Nueva York: Clarkson Potter. páx 43|isbn = 978-0-517-57439-3}}</ref> == Bibliografía == * Almudena de Arteaga, Eugenia de Montijo, Ediciones Martínez Roca, Barcelona, 2002 ({{ISBN|84-270-2750-8}}) * Carmen Verlichak, Las diosas de la Belle Époque y de los 'años locos', Editorial Atlántida, Buenos Aires, 1996 ({{ISBN|950-08-1599-0}}) * Claude Dufresne, Eugenia de Montijo, una española emperatriz de los franceses, Javier Vergara Editor S.A., Buenos Aires, 1990 ({{ISBN|950-15-0797-1}}) * Geneviève Chauvel, Eugenia de Montijo, emperatriz de los franceses, Editorial Edhasa, 2000 ({{ISBN|84-395-9198-5}}) * Hester W. Chapman, Eugenia de Montijo, Editorial de Ediciones Selectas S.R.L., Buenos Aires, 1963 * [http://www.hislibris.com/?p=645 Eugenia de Montijo, Emperatriz de los Franceses.<br /> ] == Referencies == {{Llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Eugénia de Montijo}} * [http://web.archive.org/20060718043818/napoleontrois.free.fr/site/ Napoléon III]: En francés, sitiu dedicáu a Napoleón III * [http://web.archive.org/web/http://www.insecula.com/contact/A006122.html/ Napoléon]: En francés, biografía que contién enllaces a oxetos de arte del II Imperio y a las habitaciones de la familia imperial nas Tullerías (Muséu del Louvre). {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Monarques]] [[Categoría:Condes]] [[Categoría:Historia d'Europa]] [[Categoría:Persones de Granada]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] 3s0ydwu0zbsxsik2ok7q62n8prb81u2 Mármole 0 78903 3707427 3571595 2022-08-16T14:56:08Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{ficha de mineral}} [[Imaxe:MarbleUSGOV.jpg|right|thumb|230px|Mármole]] La pallabra '''mármole''' sirve pa denomar, en [[Xeoloxía]], a una [[roca metamórfica]] compacta formada a partir de roques [[caliar|calices]] que, de resultes de tar sometíes a temperatures y presiones mui altes, algamen un altu gráu de cristalización. El componente principal del mármole ye'l [[carbonatu cálcicu]], que ye más del 90% de la so composición. El restu los componentes son los que dan a esta roca la so gran variedá de collores, y los que definen les sos carauterístiques físiques. El mármole, cuando se pule por abrasión, brilla de forma natural, sin necesidá de añedí-y ceres o otros compuestos químicos. Los sos usos principales son na construcción, pa decoración y na [[escultura]]. A veces ye [[tresparencia|tresllúcidu]] y otres blancu, marrón, colloráu, verde, prietu, gris, mariellu o azul; y puede ser monocromu o tar xaspiáu (con dellos collores entemecíos), a vetes o de cualisquier otra forma d'amiestu de collores. En cantería llámense mármole tamién a dellos tipos de calices.<ref>Kearey, Philip. ''Dictionary of Geology''. Penguin Group, [[Londres]] y [[New York]], [[2001]], p. 163. ISBN 978-0-14-051494-0.</ref> == Etimoloxía == [[File:Marmo_z17.JPG|thumb|right|230px|Mármole nuna cantera de [[Carrara]] ([[Italia]]).]] La pallabra mármole deriva del términu griegu μάρμαρον (''mármaron''), deriváu del sustantivu μάρμαρος (''mármaros''), que significa "roca cristalina, piedra brillante"<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dma%2Frmaros μάρμαρος], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', na Biblioteca Dixital Perseus.</ref>, y quiciás rellacionáu col verbu μαρμαίρω (marmaírō), que significa destellar, rellumar<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dmarmai%2Frw μαρμαίρω], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', na Biblioteca Dixital Perseus.</ref>. Dellos autores, nostante, suxeren que la pallabra pudiera tener un orixe pre-griegu<ref>Beekes, Robert S.P., ''Etymological Dictionary of Greek''. Brill, 2009, p. 907.</ref>. La mayoría de les llingües europees modernes constrúin la pallabra a partir del orixinal griegu. Asina tenemos ''marmar'' en [[Idioma persa|persa]] ya [[irlandés]], ''mármol'' n'[[español]], ''marmo'' n'[[italianu]], ''mármore'' en [[portugués]] y [[gallegu]], ''marmură'' en [[rumanu]], ''marmur'' en [[polacu]], ''marmer'' en [[neerlandés]], ''mermer'' en [[turcu]], ''mramor'' en [[checu]], ''мрáмор (mramor)'' en [[rusu]] y ''marmor'' en [[galés]], [[eslovenu]], [[alemán]], [[noruegu]] o [[danés]]. Sicasí, en [[francés]] llámase ''marbre'', y d'ehí pasó al [[catalán]] y al [[idioma aragonés|aragonés]], y al [[inglés]] cola forma ''marble''. == Formación == El mármole ye una roca que resulta del metaformismu de roques carbonataes sedimentaries, mui frecuentemente [[caliar|calices]] y [[dolomía|dolomíes]]. El metamorfismu causa una recristalización variable de los granos que tien el mineral carbonatáu, lo que fai que la roca marmórea resultante tea formada por un mosaicu entrellaciáu de cristales de carbonatu. Los [[protolitu|protolitos]], testures y estructures sedimentaries primaries de la roca carbonatada orixinal, modifíquense o destrúinse nesti procesu. El mármole blancu puru ye'l resultáu del metamorfismu d'un protolitu de dolomía o de caliar mui pura (probe en silicatos). Les típiques vetes y espirales de munches variedaes de mármole de color débense a la presencia d'impurezas minerales como [[arcilla]], [[llimu]], arena, óxidos de fierro o chert, que apaecíen en forma de granos o formando capes nel estratu orixinal de caliar. El color verde apaez en forma de capes serpenteante cuando la caliar yera rica en [[magnesiu]] o cuando'l mármole formóse a partir de dolomíes con impureces silícees. == Usos == === Escultura === [[File:AMI - Marmoramphora.jpg|thumb|right|230px|Ánfora ritual [[civilización minoica|minoica]] (1500-1450 e.C.)de mármole veteáu. Muséu Arqueolóxicu d'Heraklion ([[Creta]]).]] El mármole blancu ye pervaloráu, dende'l periodu clásicu, pa facer escultures. Esta preferencia derívase de la so blandiura, que fai que seya fácil d'esculpir, de la so rellativa uniformidá (isotropía) y homoxeneidá y de la so relativa resistencia a los güelpes. Otramiente, el baxu índiz de refracción de la calcita permite que la lluz penetre dellos milímetros na piedra primero de dispersase, lo que-y da a les escultures de mármole el so característicu aspectu cerúleu, que paez dá-y vida a la escultura. Esti efeutu ye'l que fai d'esta roca la preferida, antaño y anguaño, por munchos escultores como materia prima pa les sos obres. === Construcción === Llámase mármole, en construcción, a una piedra compuesta de calcita, dolomita o serpentina que puede ser pulida<ref>Marble Institute of America p. 223. Glosariu</ref> . Más xeneralmente, y especialmente no que cinca a piedres de gran tamañu, llámase mármole a cualisquier roca calcítica cristalina (y tamién a delles non calcítiques) que ye afayaíza pa ser usada como material pa la construcción. [[Axgabat]], capital de [[Turkmenistán]], apaeció nel [[Llibru Guinness de los Récores]] 2013 como la ciudá del mundu cola mayor concentración d'edificios de mármole blancu<ref>[http://www.guardian.co.uk/world/2013/may/26/turkmenistan-world-record-white-marble-buildings Turkmenistan enters record books for having the most white marble buildings. Theguardian.com, 26/05/2013.]</ref>. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Roques metamórfiques]] [[Categoría:Materiales de construcción]] [[Categoría:Escultura]] odlly7iuv7pncav0oqbjr6wz4l96ay2 3707517 3707427 2022-08-16T15:06:25Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{ficha de mineral}} [[Imaxe:MarbleUSGOV.jpg|right|thumb|230px|Mármole]] La pallabra '''mármole''' sirve pa denomar, en [[Xeoloxía]], a una [[roca metamórfica]] compacta formada a partir de roques [[caliar|calices]] que, de resultes de tar sometíes a temperatures y presiones mui altes, algamen un altu gráu de cristalización. El componente principal del mármole ye'l [[carbonatu cálcicu]], que ye más del 90% de la so composición. El restu los componentes son los que dan a esta roca la so gran variedá de colores, y los que definen les sos carauterístiques físiques. El mármole, cuando se pule por abrasión, brilla de forma natural, sin necesidá de añedí-y ceres o otros compuestos químicos. Los sos usos principales son na construcción, pa decoración y na [[escultura]]. A veces ye [[tresparencia|tresllúcidu]] y otres blancu, marrón, colloráu, verde, prietu, gris, mariellu o azul; y puede ser monocromu o tar xaspiáu (con dellos colores entemecíos), a vetes o de cualisquier otra forma d'amiestu de colores. En cantería llámense mármole tamién a dellos tipos de calices.<ref>Kearey, Philip. ''Dictionary of Geology''. Penguin Group, [[Londres]] y [[New York]], [[2001]], p. 163. ISBN 978-0-14-051494-0.</ref> == Etimoloxía == [[File:Marmo_z17.JPG|thumb|right|230px|Mármole nuna cantera de [[Carrara]] ([[Italia]]).]] La pallabra mármole deriva del términu griegu μάρμαρον (''mármaron''), deriváu del sustantivu μάρμαρος (''mármaros''), que significa "roca cristalina, piedra brillante"<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dma%2Frmaros μάρμαρος], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', na Biblioteca Dixital Perseus.</ref>, y quiciás rellacionáu col verbu μαρμαίρω (marmaírō), que significa destellar, rellumar<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dmarmai%2Frw μαρμαίρω], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', na Biblioteca Dixital Perseus.</ref>. Dellos autores, nostante, suxeren que la pallabra pudiera tener un orixe pre-griegu<ref>Beekes, Robert S.P., ''Etymological Dictionary of Greek''. Brill, 2009, p. 907.</ref>. La mayoría de les llingües europees modernes constrúin la pallabra a partir del orixinal griegu. Asina tenemos ''marmar'' en [[Idioma persa|persa]] ya [[irlandés]], ''mármol'' n'[[español]], ''marmo'' n'[[italianu]], ''mármore'' en [[portugués]] y [[gallegu]], ''marmură'' en [[rumanu]], ''marmur'' en [[polacu]], ''marmer'' en [[neerlandés]], ''mermer'' en [[turcu]], ''mramor'' en [[checu]], ''мрáмор (mramor)'' en [[rusu]] y ''marmor'' en [[galés]], [[eslovenu]], [[alemán]], [[noruegu]] o [[danés]]. Sicasí, en [[francés]] llámase ''marbre'', y d'ehí pasó al [[catalán]] y al [[idioma aragonés|aragonés]], y al [[inglés]] cola forma ''marble''. == Formación == El mármole ye una roca que resulta del metaformismu de roques carbonataes sedimentaries, mui frecuentemente [[caliar|calices]] y [[dolomía|dolomíes]]. El metamorfismu causa una recristalización variable de los granos que tien el mineral carbonatáu, lo que fai que la roca marmórea resultante tea formada por un mosaicu entrellaciáu de cristales de carbonatu. Los [[protolitu|protolitos]], testures y estructures sedimentaries primaries de la roca carbonatada orixinal, modifíquense o destrúinse nesti procesu. El mármole blancu puru ye'l resultáu del metamorfismu d'un protolitu de dolomía o de caliar mui pura (probe en silicatos). Les típiques vetes y espirales de munches variedaes de mármole de color débense a la presencia d'impurezas minerales como [[arcilla]], [[llimu]], arena, óxidos de fierro o chert, que apaecíen en forma de granos o formando capes nel estratu orixinal de caliar. El color verde apaez en forma de capes serpenteante cuando la caliar yera rica en [[magnesiu]] o cuando'l mármole formóse a partir de dolomíes con impureces silícees. == Usos == === Escultura === [[File:AMI - Marmoramphora.jpg|thumb|right|230px|Ánfora ritual [[civilización minoica|minoica]] (1500-1450 e.C.)de mármole veteáu. Muséu Arqueolóxicu d'Heraklion ([[Creta]]).]] El mármole blancu ye pervaloráu, dende'l periodu clásicu, pa facer escultures. Esta preferencia derívase de la so blandiura, que fai que seya fácil d'esculpir, de la so rellativa uniformidá (isotropía) y homoxeneidá y de la so relativa resistencia a los güelpes. Otramiente, el baxu índiz de refracción de la calcita permite que la lluz penetre dellos milímetros na piedra primero de dispersase, lo que-y da a les escultures de mármole el so característicu aspectu cerúleu, que paez dá-y vida a la escultura. Esti efeutu ye'l que fai d'esta roca la preferida, antaño y anguaño, por munchos escultores como materia prima pa les sos obres. === Construcción === Llámase mármole, en construcción, a una piedra compuesta de calcita, dolomita o serpentina que puede ser pulida<ref>Marble Institute of America p. 223. Glosariu</ref> . Más xeneralmente, y especialmente no que cinca a piedres de gran tamañu, llámase mármole a cualisquier roca calcítica cristalina (y tamién a delles non calcítiques) que ye afayaíza pa ser usada como material pa la construcción. [[Axgabat]], capital de [[Turkmenistán]], apaeció nel [[Llibru Guinness de los Récores]] 2013 como la ciudá del mundu cola mayor concentración d'edificios de mármole blancu<ref>[http://www.guardian.co.uk/world/2013/may/26/turkmenistan-world-record-white-marble-buildings Turkmenistan enters record books for having the most white marble buildings. Theguardian.com, 26/05/2013.]</ref>. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Roques metamórfiques]] [[Categoría:Materiales de construcción]] [[Categoría:Escultura]] 7eaqfte7zg9o878dj1jydh0a195haf8 Alfonso López Michelsen 0 79432 3707570 3622918 2022-08-16T16:37:00Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Alfonso Antonio Lázaro López Michelsen''' {{nym}} foi un políticu lliberal, [[abogáu]], catedráticu y columnista [[Colombia|colombianu]], [[Presidente de Colombia]] nel periodu 1974-1978 pol Partíu Lliberal.<ref>http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/biografias/lopealfo.htm</ref> Va Ser homenaxáu pol Bancu de la República nel billete de $20.000 pesos que va empezar a circular nel segundu trimestre de 2016. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1913|2007|Michelsen, Alfonso Lopez}} [[Categoría:Políticos y polítiques de Colombia]] [[Categoría:Presidentes de Colombia]] [[Categoría:Persones de Bogotá]] 142dd3i55e7l45gf6otreeqbmxc9cyy Harry Potter y la piedra filosofal 0 83562 3707707 3645379 2022-08-17T09:27:53Z YoaR 37624 dixebra wikitext text/x-wiki {{llibru | Añu traducción = 2009 | Títulu traducción = Harry Potter y la piedra filosofal | Traductor = [[Xesús González Rato]] | Ilustrador traducción = Samuel Castro González | Artista de cubierta traducción = Samuel Castro González | Editorial traducción = [[Ediciones Trabe]] | Ciudá traducción = Uviéu | País traducción = España | ISBN traducción = 978-84-8053-549-6 | OCLC traducción = 796298805 | Formatu traducción = tapa blanda | Númberu de páxines traducción = 264 }} '''''Harry Potter y la piedra filosofal''''', llamáu tamién '''''Harry Potter 1''''' o abreviáu '''''HP1''''' (títulu orixinal n'inglés, '''''Harry Potter and the Philosopher’s Stone'''''<ref name="philosopher">{{cita web|url=http://www.hplex.info/about/books/ps/book_ps.html|títulu=&#39;Harry Potter and the Philosopher's Stone' by J. K. Rowling|idioma=inglés|editorial=HPLexicon.org.&nbsp;|publicación=Harry Potter Lexicon|fechaaccesu=3 de setiembre de 2009}}</ref>, sacante n'Estaos Xuníos, onde se tituló '''''Harry Potter and the Sorcerer’s Stone'''''), ye'l llibru primeru de la serie lliteraria ''[[Harry Potter]]'', escritu pola autora británica [[Joanne Rowling|J. K. Rowling]] en 1997, que supunxo amás el debú de Rowling como escritora profesional La novela fora refugada por delles editoriales hasta que la [[Bloomsbury Publishing|editorial Bloomsbury]] decidióse a espublizala. La edición británica salió a la venta'l día [[30 de xunu]] de [[1997]],<ref name="Scotsman">{{cita publicación|autor=McGinty, Stephen|títulu=The JK Rowling story|url=http://news.scotsman.com/jkrowlingharrypotter/The-JK-Rowling-story.2436228.jp|publicación=The Scotsman|fecha=16 de xunu de 2003|fechaaccesu=13 de setiembre de 2009|idioma=inglés}}</ref> siguida n'Estaos Xuníos el [[1 de setiembre]] de [[1998]] pola edición de [[Scholastic Corporation]]. La [[Editorial Salamandra]] llogró nel añu [[2000]] los derechos pa la publicación del llibru en [[castellán]] y la [[Ediciones Trabe|Editorial Trabe]] fízose colos derechos pa la publicación n'[[asturianu]] nel añu [[2009]]. En [[2007]], una primer edición roblada por Rowling subastóse en [[Londres]] por 27.876 [[Llibra esterlina|llibres]].<ref>{{cita web|url=http://www.denverpost.com/harrypotter/ci_6444115|autor=Italie, Hillel|fecha=23 de xunetu de 2007|editor=The Denver Post|títulu=Potter sales smoke all records|idioma=inglés|fechaaccesu=17 d'avientu de 2007}}</ref> Amás, esi mesmu añu comercializóse una edición conmemorativa de la novela. ''Harry Potter y la piedra filosofal'' ganó dellos premios lliterarios nel [[Reinu Xuníu]] y nos Estaos Xuníos; n'agostu de [[1999]], llegó al visu de la llista ''best-sellers'' de [[ficción]] qu'apaez nel periódicu ''[[The New York Times]]''<ref>{{cita publicación|url=http://www.nytimes.com/1999/08/08/books/best-sellers-august-8-1999.html?scp=2&sq=BEST%20SELLERS:%20august%201999&st=cse|títulu=Best Sellers: August 8, 1999|fechaaccesu=29 d'agostu de 2009|editorial=The New York Times|idioma=inglés}}</ref> quedando ente los primeros puestos del llistáu na mayor parte de los años [[1999]] y [[2000]]. Xunto col restu de la serie de ''Harry Potter'', esti volume recibió les crítiques de dellos grupos relixosos y foi prohibíu en dellos países por cuenta d'acusaciones de promover la bruxería. Sicasí, dellos comentaristes [[Cristianismu|cristianos]] escribieron que'l llibru exemplifica importantes conceutos valoraos pola doctrina cristiana, incluyíu'l poder d'autosacrificiu y la forma en que les decisiones de les persones formen la so personalidá.<ref name="Style - themes">{{cita publicación|apellíu=Tucker|nome=N.|año=1999|títulu=The Rise and Rise of Harry Potter|pub-periódica=Children's Literature in Education|volumen=30|número=4|páxines=221–234|doi=10.1023/A:1022438704330}}</ref> Realizáronse delles adautaciones de la novela, qu'inclúin [[Audiollibru|audiollibros]], [[Videoxuegu|videoxuegos]] y un [[Largometraje|llargumetraxe]] estrenáu en [[2001]]. La [[Harry Potter y la piedra filosofal (película)|película basada nel llibru]] contó cola direición de [[Chris Columbus]] y convirtióse nuna de les películes más taquilleres na historia del cine.<ref name="ew">{{cita web|url=http://boxofficemojo.com/alltime/world/|títulu=All Time Box Office Grosses|idioma=inglés|editorial=Box Office Mojo|fechaaccesu=29 d'agostu de 2009}}</ref><ref>{{cita web|url=http://boxofficemojo.com/movies/?id=harrypotter.htm|títulu=Harry Potter and the Sorcerer's Stone|idioma=inglés|publicación=Box Office Mojo|fechaaccesu=29 d'agostu de 2009}}</ref> == Argumentu == [[Harry Potter (personaxe)|Harry Potter]] crez na casa de los tíos, los [[Familia Dursley|Dursley]], que-y escuenden la so verdadera hestoria familiar; al cumplir Harry once años, empiecen a llega-y cartes de remitente desconocíu, que van aumentando en númberu a midida que los sos tíos nun dexen que les abra. Estes trayen l'anuncia de que'l neñu foi almitíu nel [[Colexu Hogwarts de Maxa y Bruxería]] yá que, neto que los sos padres, tien poderes máxicos. [[Ficheru:Hogwarts1.jpg|miniaturadeimagen|290x290px|El [[Colexu Hogwarts de Maxa y Bruxería|Colexu Hogwarts]] ye'l principal escenariu onde asoceden los fechos de la serie de [[Novela|noveles]].]] Descúbrese entós que los Potter nun morrieron nun accidente de coche como se-y dixera a Harry, sinón que foran asesinaos na nueche de [[Halloween]] por un bruxu tenebrosu conocíu como [[Lord Voldemort]], qu'atemoriara a la comunidá máxica británica años atrás. Sicasí, daqué asocedió esa nueche: Voldemort consiguió matar al matrimoniu Potter pero nun pudo asesinar al ñácaru, perdió'l so cuerpu y dexó-y al neñu un repuelgu permanente en forma de rellampíu na frente. Una nueche apaez [[Rubeus Hagrid]] pa llevase a Harry, cuando los Dursley intenten torgar que marche pal colexu. Más tarde, aquel ayuda a Harry a mercar el material escolar nel [[Callejón Diagon|Caleyón Diagon]] y ellí decátase de que ye famosu ente los magos por sobrevivir al intentu d'homicidiu. Darréu, el rapazu toma'l tren que lu lleva a Hogwarts y ellí conoz a [[Ron Weasley|Ronald Weasley]], un mozu roxu fíu de magos, y a [[Hermione Granger]], una mocina d'orixe ''[[muggle]]'' con altes aspiraciones académiques. Los tres faense amigos y más tarde, nel cursu escolar, vense envueltos nuna serie d'episodios rellacionaos con un oxetu escondíu nes fondures del edificiu: la [[piedra filosofal]], un artefautu col poder de tresmutar los metales n'oru y de producir l'elixir de la vida eterna. Distintos fechos fáen-yos suponer qu'ún de los sos profesores, [[Severus Snape]], desea consiguir la piedra p'apurrí-yla a Voldemort, col que'l docente taría confabuláu. En confirmando que l'espíritu d'aquel bruxu tenebrosu ronda'l castiellu y que la piedra ta en peligru, Harry, Ron y Hermione alerten a los profesores, pero estos torguen esa posibilidá yá que l'oxetu ta protexíu por diverses trampes nuna cámara soterraña nel colexu. Entós, los tres neños solos traviesen la trampiella vixilada por un perru de tres cabeces y vense sometíos a distintes pruebes hasta llegar a la recámara onde s'atopa la piedra. Harry descubre que'l profesor [[Quirinus Quirrell]] yera'l qu'intentaba robala dende'l principiu yá que Voldemort —que permanecía como parásitu na nuca'l profesor— ordenára-ylo. Harry consigue la piedra y Quirrel intenta asesinalu, pero nun consigue sobrevivir al contautu col rapazu y muerre cuando Voldemort abandona'l so cuerpu.<ref group="nota">Enantes de tentar d'asesinar a Harry, Voldemort acabara con Lily Potter, la madre del neñu. Esta, al interponese ente'l bruxu y el fíu, dio-y a Harry una proteición que torgaba que Voldemort lu tocara. Esa mesma maxa torga que Quirrel, que taba fusionáu col so amu, puea facer contautu con Harry. Al tocalu, Quirrel muerre pol fechizu proteutor de la so madre (''La piedra filosofal'' p. 249). </ref> Depués d'una charra reveladora col direutor del colexu, [[Albus Dumbledore]], Harry torna pa colos sos amigos y parte de vuelta a la casa los tíos, una y bones l'añu llectivu concluyó. == Personaxes principales del llibru == * [[Harry Potter (personaxe)|Harry Potter]]: ye'l protagonista de la novela. Güérfanu de dambos padres, Harry vive colos sos tíos, los [[Dursley]] y el so primu Dudley, que caltuvieron de callao la so verdadera identidá. Nel so oncenu cumpleaños, Harry empieza a recibir munches cartes del Colexu Hogwarts de Maxa y Bruxería nes que se-y informa de la disponibilidá d'una plaza pa que vaiga a estudiar. Rubeus Hagrid asístelu pa entamar el viaxe al colexu, ayudándolu a mercar el material escolar y a llegar a la estación [[King's Cross]] pa tomar l'Espresu Hogwarts. Nel colexu conoz a los que depués van convertise nos sos meyores amigos y xuntos descubren que Voldemort quier apoderase de la piedra filosofal pa consiguir la inmortalidá. * [[Ron Weasley|Ronald Weasley]]: el meyor amigu de Harry y Hermione. Vive cola so humilde familia nuna pintoresca casa conocida como "El Xoril". Ronald tien seis hermanos en total, de los que dos viven solos (Bill y Charlie), tres qu'asisten con él a Hogwarts ([[Percy Weasley|Percy]], [[Fred y George Weasley|Fred y George]]) y la so hermana pequeña, [[Ginny]]. Na familia de Ron, toos son magos. * [[Hermione Granger]] ye una de los tres protagonistes y ye la meyor amiga de Harry y Ron. Ye una neña intelixente qu'alquiriera muncha conocencia sobre la maxa mesmo enantes d'entrar al colexu. Al igual que los sos amigos ye escoyida como alumna de la casa de [[Gryffindor]]. Amás de ser la que fai tolo posible pa evitar que los sos amigos se metan en problemes, la so intervención resulta vital nel intentu de consiguir la piedra filosofal primero que Voldemort, yá que la so conocencia ayúdenla a descifrar la cosadiella de les botelles que consistía en beber la correuta pa pasar poles llapaes de fueu que-yos torgaba pasar a la siguiente cámara. [[Ficheru:Coat_of_arms_Hogwarts.svg|miniaturadeimagen|234x234px|L'escudu d'armes d'[[Colexu Hogwarts de Maxa y Bruxería|Hogwarts]], colexu al que va Harry.]] * [[Albus Dumbledore]] ye'l direutor de la escuela de maxa. Acompañáu por Hagrid y McGonagall, deposita al neñu de namái un añu d'edá na puerta de la casa de los Dursley. Según munches persones, Dumbledore ye la única persona que tarrez lord Voldemort, yá que se lu reconoz como ún de los magos más poderosos del sieglu. En [[Navidá|Nadal]] apúrre-y a Harry una [[Oxetos máxicos en Harry Potter#Capa d'invisibilidá|capa d'invisibilidá]] que perteneciera al padre del rapazu.<ref group="nota">En Nadal, Harry recibe la capa anónimamente; nun ye hasta lo cabero del llibru cuando Dumbledore-y confiesa a Harry que'l so padre emprestó-y la capa entes de morrer.</ref> A la fin del llibru mienta que por mutuu alcuerdu col alquimista [[Nicholas Flamel|Nicolas Flamel]] destruyera la piedra filosofal creada por esti pa evitar futuros inconvenientes. * [[Minerva McGonagall]] ye la profesora de [[Asignatures de Hogwarts#Tresformaciones|Tresformaciones]]; tamién ye la xefa de la casa Gryffindor y ocupa'l cargu de sodireutora nel internáu. McGonagall ye una [[Animagu|animaga]] y puede adoptar la forma d'un muxu, y de esa manera vixila a la familia Dursley primero que lleven a Harry con ellos. Ye la persona que-y regala a Harry la so primer escoba voladora, la [[Nimbus Dos Mil]], pa que puea xugar nel so primer partíu de ''[[quidditch]]''. * [[Draco Malfoy]] ye fíu d'una aristocrática familia de magos —de lo que se siente arguyosu— y un miembru de la casa [[Slytherin]]. Los sos padres —Lucius y Narcissa Malfoy— tuvieron del llau de Voldemort mientres la [[Socesos y cronoloxía de Harry Potter#Primer Guerra|Primer Guerra.]] Siempre trata de meter a Harry, Ron y Hermione en problemes y desprecia a toles persones que seyan fíos de ''muggles'', como ye'l casu d'esta última. * [[Neville Longbottom]] ye un alumnu de la casa Gryffindor que se carauteriza pola so torpeza y mala memoria, razón pola que la so güela únvia-y una [[Oxetos máxicos en Harry Potter#Recordabola|recordabola.]] Les sos habilidaes cola maxa son rudimentaries y de fechu la so familia pensaba que nun yera un magu hasta qu'un día cayó de l'azotea de la so casa y empezó a rebotar. * [[Rubeus Hagrid]] ye un semixigante y el guardián de les llaves y tarrenes de Hogwarts. Depués d'enterase de que Harry nun recibiera les cartes del colexu, Hagrid va buscalu p'apurri-y en persona la misiva. Acompaña al protagonista nes sos compres pol caleyón Diagon, onde merca la so varina máxica y preseos escolares; amás, Hagrid mérca-y una curuxa a la que Harry pon-y de nome [[Criatures en Harry Potter#Hedwig|Hedwig]], que va ser la mascota del rapazu y permitirá-y unviar y recibir correspondencia. Hagrid ye un gran aficionáu de les criatures máxiques, sobre manera d'aquellos seres peligrosos que'l restu del mundu tarrez, daqué que demuestra al mercar un dragón ''llombucrestáu'' noruegu que cría na so cabaña. * [[Severus Snape]] ye'l xefe de la casa Slytherin y profesor de [[Asignatures de Hogwarts#Fervidiellos|Fervidiellos]], pero munchos alumnos rumoreen que'l profesor siempre quixo ser el docente titular de [[Asignature de Hogwarts#Defensa Escontra les Artes Escures|Defensa Escontra les Artes Escures.]] Dende l'empiezu de les clases, ye l'únicu maestru qu'amuesa perceguera por Harry y intenta castigalu. Snape conviértese nel principal sospechosu pa Harry y los sos amigos cuando empiecen a asoceder coses inusuales que depués van vese rellacionaes col paradoriu de la piedra filosofal; los tres suponen primermente que'l profesor quierla pa sigo, pero depués deducen que busca l'artefautu pa Voldemort. Sicasí, Snape resulta ser inocente y, amás, intentara salvar a Harry d'un intentu d'homicidiu de Quirrell. * El [[Profesor Quirrell]] ye'l profesor de Defensa Escontra les Artes Escures y verdaderu ayudante de Voldemort. Cuando Harry llega a la recámara de la piedra alcuéntrase con Quirrell frente al [[Espejo d'Uésed|Espeyu d'Uésed]], nel que taba escondida la piedra. Solo a la fin de la novela descubre que Quirrell dexara que Lord Voldemort agospiara nel so cuerpu de manera parasitario. Quirrell nun sobrevive al enfrentamientu con Harry cuando la maldición de Lily Potter llaceria'l so cuerpu y Voldemort abandónalu. * [[Lord Voldemort]] ye'l bruxu tenebrosu qu'apavoró'l [[Reinu Xuníu]] mientres la década de los 70 nun conflictu conocíu como la Primer Guerra. El so cuerpu foi destruyíu pola maldición que llanzó escontra Harry por causa de la intervención de la madre del ñácaru. Más tarde recluta a Quirrell pa consiguir la piedra filosofal y, d'esta miente, consiguir la inmortalidá. == Historia del llibru == === Desenrollu === [[Ficheru:Jk-rowling-crop.JPG|miniaturadeimagen|240x240px|[[Joanne Rowling|J. K. Rowling]] ye l'autora de la serie.]] La xénesis de ''Harry Potter y la piedra filosofal'' ta bien xunida a los eventos que tuvieron llugar na vida de la so autora, la escritora inglesa [[Joanne Rowling|J. K. Rowling]], a partir de [[1990]]; esi añu, l'autora mudóse cola por aquel entós so pareya a la ciudá inglesa de [[Mánchester]].<ref name="biog">{{cita web|url=http://www.jkrowling.com/textonly/en/biography.cfm|títulu=Biography|publicación=J. K. Rowling Official Site|autor=Rowling, J. K|fechaaccesu=9 de setiembre de 2009|idioma=inglés|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.jkrowling.com/textonly/en/biography.cfm|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}</ref> Tres d'una selmana de buscar un apartamentu na ciudá, Rowling tornó pa [[Londres]] en tren y foi ellí, como ella diz, onde empezó too: «Realmente nun sé cómo surdió la idea [...] Empezó con Harry; depués, tolos personaxes y situaciones aprucieron na mio cabeza»<ref name= accio!>;{{cita publicación |url=http://www.accio-quote.org/articles/1999/1099-bostonglobe-loer.html|títulu=All about Harry Potter from quidditch to the future of the Sorting Hat|fecha=18 d'ochobre de 1999|fechaaccesu=5 de setiembre de 2009|autor=Loer, Stephanie|publicación=The Boston Globe|editorial=Accio Quote!|idioma=inglés}}</ref> toa esta corriente d'idees constituyíen el croquis de les situaciones qu'asocederíen nel colexu de maxa al que Rowling nomaría Hogwarts. Mientres el restu del viaxe ellaboró la idea na so mente yá que nun tenía con qué escribir, circunstancia qu'ella reconoció como beneficiosa pal procesu creativu de la trama.<ref name="biog" /> Nesi fluxu d'idees apaecieron personaxes como Ron, Nick Enforma Escabezáu, Rubeus Hagrid y Peeves y, amás, l'autora decidió que la hestoria taría dixebrada en siete noveles.<ref name="Harry and me">{{cita publicación|autor=Fraser, Lindsay|url=http://www.scotsman.com/jkrowlingharrypotter/Harry-and-me.2376441.jp|títulu=Harry and me|fecha=23 de payares de 2007|publicación=The Scotsman|fechaaccesu=8 de setiembre de 2009|idioma=inglés}}</ref><ref name= accio! /> Esa mesma nueche empezó a escribir la primer novela, que tardaría cinco años en concretar; mientres esos cinco años dedicóse a crear tol universu qu'arrodia la hestoria de Harry Potter.<ref name="biog" /><ref name="hilary">{{cita publicación|url=http://www.hilary.com/career/harrypotter.html|títulu=Interview with JK Rowling, Author of Harry Potter|autor=Riccio, Heather|publicación=Hilary Career|fechaaccesu=5 de setiembre de 2009|idioma=inglés}}</ref> L'autora escribiera los primeros párrafos y dibuxos en servilletes mientres un viaxe a [[Escocia]] y utilizaba les notes davezu; darréu, siguió escribiendo la so novela a máquina. A lo cabero de 1990, la madre de Rowling morrió víctima de la [[esclerosis múltiple]], fechu que, l'autora confiesa, influyó-y na escritura fondamente; la consecuencia d'esti socesu na so escritura manifiéstase nel fechu de que Harry seya güérfanu, y nel tratamientu que se-y da a la tema de la muerte en toles sos noveles: {{Cita|Los mios llibros traten sobre manera de la muerte. Entamen col asesinatu de los padres de Harry y ta la obsesión de Voldemort por conquistar la muerte, la so busca de la inmortalidá a cualesquier preciu, el gran llogru de cualesquiera que posea maxa. Entiendo por qué Voldemort quier conquistala: toos-y tenemos llercia.|J. K. Rowling.<ref>{{cita web|autor=Kennedy, Elizabeth|url=http://childrensbooks.about.com/od/harrypotterplus/f/hporphan.htm|títulu=Why Did J.K. Rowling Make Harry Potter an Orphan?|publicación=About.com|fechaaccesu=6 de setiembre de 2009|idioma=inglés}}</ref>}} Nueve meses depués de que la so madre finara, Rowling, qu'estudiara llingües estranxeres nel Exeter College, mudóse a [[Porto]], [[Portugal]], pa dar clases d'inglés como llingua estranxera a alumnos d'ente 8 y 62 años;<ref name="Harry and me" /> ellí escribía en cafés locales o na escuela.<ref name="Scotsman" /> Seis meses depués, la escritora terminó los primeros tres capítulos del llibru y conoció al periodista Jorge Arantes, col que casó y tuvo una fía a la que nomaron Jessica.<ref name="Scotsman" /> En Portugal escurrió munchos de los aspeutos centrales de la so novela como por exemplu la piedra filosofal, que se convirtió nun elementu axial pal desenvolvimientu de la trama; ainda que Rowling yá conocía detalles sobre la piedra gracies a les lleiciones de química del institutu,<ref name="Harry and me" /> esti oxetu utilizáu como principiu estructural del llibru surdió realmente en [[1991]] naquel país.<ref>{{cita publicación|autor=Johnstone, Anne|títulu=Happy ending, and that's for beginners|url=http://www.accio-quote.org/articles/1997/0697-herald-johnstone.html|publicación=The Herald|editorial=Accio Quote!|fecha=24 de xunu de 1997|fechaaccesu=13 de setiembre de 2009|idioma=inglés}}</ref> Ellí tamién escribió'l capítulu «L'espeyu d'Uésed», que reconoció como'l so favoritu.<ref name="hilary" /> L'autora declaró que nun sabía mui bién cómo escribir el primer capítulu y mentó qu'esisten munches versiones del mesmu; naquelles apaecíen personaxes que foron desaniciaos por completu de la trama, los Potter vivíen nuna islla y los Granger na mariña, y podía vese a Voldemort llegando a la [[Cuenca de Godric]] enantes de cometer l'asesinatu de los Potter.<ref name="opening">{{cita web|url=http://www.jkrowling.com/textonly/en/extrastuff_view.cfm?id=1|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.jkrowling.com/textonly/en/extrastuff_view.cfm?id=1|fechaarchivu=30 de payares de 2015|autor=Rowling, J. K|títulu=Opening Chapters of Philosopher's Stone|idioma=inglés|publicación=J. K. Rowling - Official Site|fechaaccesu=13 de setiembre de 2009}}</ref> Rowling reconoció que la versión final del primer capítulu nun resultó ser «de lo más popular qu'escribí» yá que munches persones atopáronlu difícil de lleer. «El problema col capítulu yera (como asocede bien davezu nos llibros de ''Harry Potter'') que tenía que poner muncha información y al empar anubrir muncha más».<ref name="opening" /> A finales de [[1993]], la escritora tornó pal Reinu Xuníu yá que se divorciara y el so trabayu nun funcionaba; Rowling foi vivir cola fía a la casa de la so hermana y el cuñáu n'[[Edimburgu]], anque depués camudóse socesivamente a distintos apartamentos. Tuvo grandes dificultaes pa escribir yá que taba trevesando una depresión y como nun podía contratar una neñera pa la so fía, facíase-y too «doblemente difícil».<ref name="guardian">{{cita web|url=http://www.guardian.co.uk/books/1997/jul/08/booksforchildrenandteenagers.danglaister|autor=Dan Glaister|fecha=8 de xunetu de 1997|títulu=Debut author and single mother sells children's book for £100,000|idioma=inglés|editorial=''The Guardian''|fechaaccesu=8 de setiembre de 2009}}</ref> Pa poder siguir cola escritura de la novela, empezó a frecuentar el café del so cuñáu,<ref name=nyork /><ref name="Scotsman" /> onde podía sentar tranquilamente cuando nun había muncha vecería xunta la so fía, a la que primermente sacaba a pasiar hasta que se durmiera y asina se-y fixera más fácil escribir.<ref name="Scotsman" /><ref>{{cita web|url=http://www.nytimes.com/1999/07/12/books/books-hero-wins-young-minds-apprentice-wizard-rules-world-least-its-bookstores.html?scp=36&sq=rowling&st=nyt&pagewanted=1|autor=Eden Ross Lipson|fecha=12 de xunetu de 1999|títulu=Books' Hero Wins Young Minds, An Apprentice Wizard Rules the World|idioma=inglés|editorial=''The New York Times''|fechaaccesu=3 de setiembre de 2009}}</ref> Naquel llugar pudo rematar la redaición del llibru.<ref name="Harry and me" /> Depués de terminar la so obra en [[1996]] y de mecanografiar dos copies de la mesma,<ref name="Scotsman" /> Rowling empobinó pa la Biblioteca Central d'Edimburgu pa buscar axentes lliterarios. Unvió los tres primeros capítulos a un axente, pero ésti refugólos;<ref name="biog" /> depués unviólos a otru. L'axencia Christopher Little Literary Agents aceptó buscar una editorial que pudiera espublizar el manuscritu. Depués de que dolce editoriales refugaran el llibru,<ref name="Scotsman" /> l'autora recibió en 1996 l'aprobación —y un adelantu de 1.500 llibres— del editor Barry Cunningham, que trabayaba pa una pequeña editorial londinense llamada [[Bloomsbury Publishing]].<ref name="Scotsman" /><ref>{{cita web|url=http://www.barnesandnoble.com/writers/writerdetails.asp?z=y&cid=855300#interview|autor=Mike Segretto|títulu=Meet the Writers|idioma=inglés|publicación=Barnes & Noble|fechaaccesu=5 de setiembre de 2009}}</ref> «[...] recibí una carta de rempuesta. Supunxi que yera una nota de refuga, pero nel interior del sobre había una carta que dicía: ''Gracies.'' ''Vamos tar encantaos de recibir el so manuscritu.»'', la escritora lleó la carta ocho veces y considérala la meyor carta que recibiera na so vida.<ref name="guardian" /> Esta decisión pue debese a que la fía del editor, una neña d'ocho años entós, lleó'l primer capítulu del llibru y quixo lleer cómo siguía; la neña díxo-y a so padre que'l fragmentu yera «muncho meyor que cualesquier otra cosa», polo que so padre decidió publicar la novela.<ref>{{cita publicación|url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/books/news/revealed-the-eightyearold-girl-who-saved-harry-potter-497412.html|títulu=Revealed: the eight-year-old girl who saved Harry Potter|editorial=The Independent|autor=Lawless, John|fechaaccesu=5 de setiembre de 2009 |idioma=inglés|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/books/news/revealed-the-eightyearold-girl-who-saved-harry-potter-497412.html|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}</ref> == Publicación == Depués de l'aprobación, la editorial pagó a Rowling 2.500 llibres.<ref>{{cita web|url=http://www.businessweek.com/magazine/content/05_22/b3935414.htm|títulu=Nigel Newton. Chief Executive, Bloomsbury Publishing, Britain|idioma=inglés|fechaaccesu=6 de setiembre de 2009}}</ref> Sicasí, yera menor la esmolición de la editorial pol llargor del llibru que pol nome del so autor; Little decatárase de que los varones nun solíen lleer ficción escrita por muyeres y por eso los editores pidieron a Rowling qu'adoptara un seudónimu que nun amosara'l so nome completu. Xusto enantes de la publicación, Rowling adoptó'l seudónimu «J. K. Rowling» pa esconder el nome «Joanne»; la «K» refierse a «Kathleen», nome que tomó emprestáu de so güela.<ref name="Red-Nose-Day-BBC-Online-chat">{{cita web|url=http://burrow.sub.jp/library/original/03122001b.html|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://burrow.sub.jp/library/original/03122001b.html|fechaarchivu=30 de payares de 2015|fecha=12 de marzu de 2001|títulu=Red Nose Day|editorial=BBC Online|fechaaccesu=28 de febreru de 2010}}</ref><ref name= google>{{cita llibru|url=https://books.google.co.uk/books?id=cHjF5K2uVdsC&pg=PA10&lpg=PA10&dq=%22a+hugely+entertaining+thriller%22+Rowling+%22a+first-rate+writer+for+children%22+scotsman&source=bl&ots=C8WEs225CK&sig=GQJNqV1B42WkXiAtC_vKRMdL0ZY&hl=en&ei=4FkNSqGZDc7RjAfn3-y8Bg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1#v=onepage&q=%22a%20hugely%20entertaining%20thriller%22%20Rowling%20%22a%20first-rate%20writer%20for%20children%22%20scotsman&f=false|autor=Eccleshare, Julia|títulu=A guide to the Harry Potter novels|páxina=9|idioma=inglés}}</ref> La editorial tamién suxurió primermente'l nome de ''Harry Potter and the School of Magic'' (''Harry Potter y l'escuela de maxa'') pero l'autora ñegóse, masque na edición [[Francés|francesa]] editóse con una traducción d'esi títulu al francés (''Harry Potter à l'école des sorciers'').<ref>{{cita web|url=http://www.harrylatino.com/noticias/5758/harry-potter-y-la-escuela-de-magia-el-titulo-que-pudo-ser|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.harrylatino.com/noticias/5758/harry-potter-y-la-escuela-de-magia-el-titulo-que-pudo-ser|fechaarchivu=30 de payares de 2015|fecha=9 de payares de 2008|títulu=&#39;Harry Potter y la Escuela de Magia', el título que pudo ser|idioma=español|urltrad=|fechaaccesu=24 de febreru de 2010}}</ref> Enantes d'editar el llibru, Bloomsbury unvió copies a diversos críticos y editores p'axuntar dellos comentarios del mesmu y sondiar les opiniones qu'espertaba. Con esto tamién se buscaba consiguir delles crítiques que sofitaran la publicación d'una obra d'autor desconocíu. En recibiendo comentarios emponderadores, Cunningham contrató pa la edición del llibru a un ilustrador desconocíu, Thomas Taylor, en parte polo curtio del presupuestu.<ref>Eccleshare, ''ibídem''.</ref> La ilustración de tapa caltúvose ensin alteraciones n'ediciones posteriores, pero la de la contratapa foi alteriada yá que amosaba a Albus Dumbledore con una barba marrón y non platiada como se-y describe nel llibru.<ref>Eccleshare, p. 9–10.</ref> {| class="toccolours" style="width: 20em; font-size: 85%; margin-right: 2em; margin-bottom: 10px; margin-left: 1em; max-width: 40%; float: right;" cellspacing="5" | style="text-align: left;" | «Tuvi que mecanografiar tol testu yo mesma. Por dicir la verdá llegué a odiar el llibru por momentos, masque tamién lu ababa.» |- | style="text-align: right;" | —J. K. Rowling.<ref>{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/politics/7626896.stm |títulu=J. K. Rowling: From rags to riches |publicación=BBC News |editorial=BBC |fecha=20 de setiembre de 2008 |fechaaccesu=22 de setiembre de 2009 |idioma=inglés}}</ref> |} En xunu de 1997, Bloomsbury publicó ''La piedra filosofal'' con una tirada inicial de 500 exemplares, de los cualos 300 foron distribuyíos en biblioteques.<ref>{{cita web|url=http://www.tomfolio.com/PublisherInfo/HarryPotter.asp|títulu=The Phenomenon of Harry Potter|idioma=inglés|publicación=TomFolio.com|fechaaccesu=6 de setiembre de 2009}}</ref> La tirada inicial tuvo delles copies en tapa dura pero foi editada na so mayoría en formatu ''paperback'' o rústicu y nun cuntó con más promoción que la que yá efectuara la editorial al contautar a críticos y editores. La respuesta nun foi inmediata pero la novela rexistró crítiques entusiastes nos periódicos ''The Scotsman'' y ''The Glasgow Herald.''<ref name="autogenerated2">Eccleshare, p. 10.</ref> Enantes de la publicación inglesa del llibru, Christopher Little entamara una puya polos derechos de publicación del llibru n'Estaos Xuníos. Arthur Levine, de [[Scholastic Corporation]], lleera'l llibru mientres un vuelu tresatlánticu y n'abril de 1997 mercó los derechos de publicación na Feria del Llibru de Bolonia; pagó 105.000 dólares, una cantidá estimada como escesiva pa una novela de xéneru infantil.<ref name="publication">Eccleshare, p. 13.</ref> Rowling recibió la noticia tres díes depués de la publicación británica de la novela.<ref name="publication">Eccleshare, p. 13.</ref> Tres d'un llargu alderique, el títulu foi camudáu por ''Harry Potter and the Sorcerer's Stone'' (''Harry Potter y la piedra del fechiceru'') yá que la editorial consideraba que la pallabra ''philosopher'' (''[[Filosofía|filosofal]]'' na traducción) daría la impresión de que'l llibru trataba sobre temes filosófiques y nun tendría atrautivu comercial.<ref name="filosofal">{{cita web|url=http://www.hp-lexicon.org/about/books/ps/book_ss.html|títulu=Harry Potter and the Sorcerer's Stone|idioma=inglés|editorial=HPLexicon.org|publicación=Harry Potter Lexicon|fechaaccesu=3 de setiembre de 2009}}</ref> Rowling declaró darréu que llamentaba esti cambéu y que lluchara más por caltener el títulu orixinal si tuviera nuna meyor posición.<ref>{{cita publicación|url=http://burrow.sub.jp/library/original/03122001b.html|títulu=Red Nose Day|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2009|fecha=12 de marzu de 2001|editorial=BBC Online|idioma=inglés|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://burrow.sub.jp/library/original/03122001b.html|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}</ref> Philip Nel señaló que pola mor del cambéu perdió la conexón de la novela cola alquimia y el significáu d'otros términos camudaos na traducción d'inglés británicu a inglés estauxunidense.<ref>{{cita web|url=https://books.google.co.uk/books?hl=en&lr=&id=iO5pApw2JycC&oi=fnd&pg=PA261&dq=%22Harry+Potter+and+the+Philosopher%27s+Stone%22+&ots=ACHK0Y9MPr&sig=6cqeIkKOkXZVah-sgULJ7SuWfeU#v=onepage&q=%22Harry%20Potter%20and%20the%20Philosopher%27s%20Stone%22&f=false|autor=Nel, Philip|títulu=The Ivory Tower and Harry Potter|idioma=inglés|páxina=262}}</ref> La novela foi publicada en 1998 n'Estaos Xuníos y n'ochobre del mesmu añu, Rowling realizó una xira de diez díes pel país concediendo entevistes pa promocionar el llibru.<ref>Nell, p.25.</ref> Como les ediciones del Reinu Xuníu espublizábense unos meses enantes de la versión estauxunidense, dellos llectores estauxunidenses familiarizáronser coles versiones n'inglés británicu que mercaron al traviés d'Internet,<ref>{{cita web|url=http://www.nytimes.com/1999/10/18/business/harry-potter-magic-stock-children-s-book-series-helps-rejuvenate-british.html|autor=Alan Cowell|títulu=Harry Potter and the Magic Stock; A Children's Book Series Helps Rejuvenate a British Publisher|idioma=inglés|editorial=''The New York Times''|fechaaccesu=6 de setiembre de 2009}}</ref> cosa que xeneró discutiniu. Lo mesmo asocedió col so socesor, ''[[Harry Potter and the Chamber of Secrets|Harry Potter y la cámara los secretos]]'', polo que la editorial Scholastic denunció a Amazon.com —un sitiu de ventes n'Internet— por nun tener en cuenta los derechos territoriales y, polo tanto, actuar de forma illegal.<ref name= nyork>{{cita web|url=http://www.nytimes.com/1999/04/01/books/children-s-book-casts-spell-over-adults-young-wizard-best-seller-copyright.html?scp=18&sq=rowling&st=nyt|autor=Doreen Carvajal|títulu=Children's Book Casts a Spell Over Adults; Young Wizard Is Best Seller And a Copyright Challenge|idioma=inglés|editorial=''The New York Times''|fechaaccesu=11 de setiembre de 2009}}</ref> ==== Ediciones conmemoratives ==== En xineru de [[2007]], [[Bloomsbury Publishing|Bloomsbury]] publicó una nueva versión del llibru pol 21º aniversariu de la editorial qu'incluyía una pequeña introducción escrita pola mesma Rowling.<ref>{{cita web|url=http://mugglenet.com/app/news/full_story/579|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://mugglenet.com/app/news/full_story/579|fechaarchivu=30 de payares de 2015|autor=MuggleNet Staff|títulu=New 'Philosopher's Stone' available|idioma=inglés|publicación=Mugglenet|fechaaccesu=31 d'agostu de 2009}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.amazon.co.uk/exec/obidos/ASIN/0747589941/mugglenet0f-21|autor=Amazon.com|títulu=Harry Potter and the Philosopher's Stone: 21 Great Bloomsbury Reads for the 21st Century|idioma=inglés|publicación=Amazon.com|fechaaccesu=31 d'agostu de 2009}}</ref> En setiembre de 2008 Scholastic publicó tamién otra edición pol 10º aniversariu de publicación del llibru n'Estaos Xuníos, qu'incluyía una nueva ilustración de portada y contraportada realizada por Mary GrandPré, quien yá ilustrara les ediciones estauxunidenses previes.<ref>{{cita web|url=http://www.scholastic.com/harrypotter/books/covers/art1anniversary.htm|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.scholastic.com/harrypotter/books/covers/art1anniversary.htm|fechaarchivu=30 de payares de 2015|títulu=Celebrating 10 years!|idioma=inglés|editorial=Scholastic|fechaaccesu=29 de setiembre de 2009}}</ref> == Crítiques == La novela recibió comentarios favoratibles, sobre manera no que cinca a la imaxinación, l'humor, y l'estilu lliterariu de Rowling, anque dalgunos quexáronse de que los capítulos finales paecíen dir demasiao rápidos. La obra foi comparada con testos de [[Jane Austen]] —una de les autores favorites de Rowling—, de [[Roald Dahl]] —nes sos obres predominen les hestories de neños que subvierten l'orde de los adultos—, y cola obra del poeta griegu [[Homero]], con un estilu comparáu col de Rowling: «rápidu, simple y direcutu na espresión».<ref name="Brennan2005ReviewAncientGreek">{{cita publicación|apellíu=Brennan|nome=T.|fecha=7 d'agostu de 2005|títulu=J. K. Rowling, Harry Potter and the Philosopher's Stone. Translated into Ancient Greek by Andrew Wilson|pub-periódica=Bryn Mawr Classical Review|editorial=Bryn Mawr College|url=http://bmcr.brynmawr.edu/2005/2005-08-07.html|fechaaccesu=16 de mayu de 2009}}</ref> Dalgunos d'estos comentarios señalaron que la novela retomaba temátiques victorian<font style="background-color: rgb(189, 212, 255);">e</font>s y eduardianes como la vida nos internaos ingleses, mentes qu'otros suxurieron que la novela introducía importantes temátiques rellacionaes cola sociedá actual.<ref name="Style - themes" /> === Reinu Xuníu === [[Ficheru:Flamel.jpg|miniaturadeimagen|191x191px|L'alquimista [[Nicolas Flamel]] ye, na novela, el creador de la piedra filosofal.]] «Rowling utiliza dispositivos narrativos clásicos con orixinalidá y soltura, apurriendo un ''thriller'' escomanadamente entreteníu, con una trama complexa y esixente» comentó Lindsey Fraser nuna de les primeres reseñes que recibió la novela; na mesma destacó la verosimilitú llograda na construcción del protagonista y el realismu que l'autora inyectara na so obra.<ref name="Scot">{{cita publicación|autor=Fraser, Lindsay|títulu=Volumes of choice for the holidays|url=http://www.accio-quote.org/articles/1997/0697-scotsman-fraser.htm|publicación=The Scotsman|editorial=Accio Quote!|fecha=28 de xunu de 1997|fechaaccesu=13 de setiembre de 2009|idioma=inglés}}</ref> El so comentariu publicáu nel ''[[The Scotsman]]'' precedió a otres opiniones favoratibles que llogró la novela-debú de Rowling. ''[[The Glasgow Herald]]'' tamién calificó al llibru como «una fantasía dafechu fascinante que llevanta'l vuelu dende la so primer páxina».<ref>{{cita publicación|autor=Johnstone, Anne|títulu=Novel move with the young very much at heart|url=http://www.heraldscotland.com/sport/spl/aberdeen/novel-move-with-the-young-very-much-at-heart-1.384402|publicación=The GlasGow Herald|fecha=16 d'agostu de 1997|fechaaccesu=13 de setiembre de 2009|idioma=inglés}}</ref> Dada la repercusión que'l llibru llograra n'[[Escocia]], los periódicos de tirada nacional empezaron a faese ecu del fenómenu de ventes. Asina, ''La piedra filosofal'' consiguió reseñes en publicaciones de gran espardimientu como ''[[The Guardian]]'' y de los periódicos ''[[The Sunday Times]]'' y ''[[The Mail on Sunday]]'', que tamién notaron paralelismos cola obra de Dahl.<ref name="autogenerated2">Eccleshare, p. 10.</ref> La editora de ''Books for Keeps'', Rosemary Stone, escoyó la novela y publicó una crítica de la mesma na edición de setiembre de 1997; «Rowling ye un talentu nuevu de lo más emocionante y brengosu», concluyó la especialista dende la columna dedicada a los nuevos autores.<ref>{{cita publicación|apellíu=Tone, Rosemary|añu=1997|mes=setiembre|títulu=Harry Potter and the Philosopher's Stone|publicación=Books for Keeps|número=106|url=http://www.booksforkeeps.co.uk/issues/106/8089|fechaaccesu=13 de setiembre de 2009|cita=Rowling is a most exciting and vigorous new talent.}}</ref> === Estaos Xuníos === El comentariu publicáu en ''[[The Boston Globe]]'' fizo fincapié nuevamente nos paecíos cola obra de Roald Dahl. Liz Rosenberg, que redactó #la eseñar, cuntó que ''La piedra filosofal'' axuntaba munchos de los requisitos que podríen convertila nun clásicu de la lliteratura infantil. Sicasí, la comentarista tamién remarcó que les últimes venti páxines de la novela sufríen por un resolución azotáu y pola falta de desenvolvimientu de dellos personaxes.<ref>{{cita web|url=http://www.accio-quote.org/articles/1998/1198-bostonglobe-rosenberg.html|autor=Rosenberg, Liz|fecha=1 de payares de 1998|títulu=A foundling boy and his corps of wizards|idioma=inglés|editorial=Accio Quote!|publicación=The Boston Globe|ubicación=Estaos Xuníos|fechaaccesu=13 de setiembre de 2009}}</ref> Más reseñes emponderadores foron apaeciendo a lo llargo de 1998 en publicaciones como ''[[School Library Journal]]'',<ref>{{cita web|url=http://www.accio-quote.org/articles/1998/1000-slj-mitnick.html|autor=Mitnick, Eva|fecha=ochobre de 1998|títulu=Harry Potter and the Sorcerer's Stone|idioma=inglés|publicación=School Library Journal|fechaaccesu=13 de setiembre de 2009}}</ref> ''[[Booklist]]'' y ''[[Publishers Weekly]]''; nesta postrera destacóse la pluralidá d'elementos que l'autora incluyera na so obra apurriendo un amiestu de misteriu, humor y fantasía.<ref>{{cita web|url=http://www.publishersweekly.com/article/CA165857.html?q=Readers+are+in+for+a+delightful+romp+with+this+award-winning+debut+from+a+British+author+who+dances+in+the+footsteps|fecha=20 de xunetu de 1998|títulu=Harry Potter and the Sorcerer's Stone|idioma=inglés|publicación=Publisher's Weekly|fechaaccesu=13 de setiembre de 2009}}</ref> Na revista on-line ''[[Salon.com|Salon]]'' apaeció otru comentariu emponderador, esta vegada de Christopher Taylor; dixo que magar los prexuicios qu'una novela d'estes carauterístiques podría espertar (pol so posible didactismu o poles sos eventuales moralines), la so llectura consiguió superar cualesquier mira negativa: {{Cita|Nun cuido que daquién puea lleer 100 páxines de 'Harry Potter y la piedra filosofal' ensin empecipiar a sentir esi respigu inconfundible que t'indica que tas énte un clásicu. […] Nun quiero ser condescendiente con Rowling y dicir qu'escribió una novela infantil maraviyosa; lo qu'ella escribió ye una novela maraviyosa y puntu. Y p'aquellos qu'insisten en que les noveles habríen amosar una lleición, que la de ''Harry Potter'' seya la única qu'importa na lliteratura: separtar a los ''muggles'' de los magos.<ref name="salon">{{cita web |url=http://www.salon.com/mwt/feature/1999/03/31/featurea/index.html |títulu=This sorcery isn't just for kids |fechaaccesu=13 de setiembre de 2009 |autor=Taylor, Charles |fecha=27 de xunu de 2000 |publicación=Salon |editorial=Salon.com |ubicación=Estaos Xuníos |idioma=inglés }}</ref>|}} Dos comentarios qu'apaecieron en ''[[The New York Times]]'' en 1999 sumáronse a los emponderamientos que'l llibru yá recibiera. Michael Winerip escribió: {{Cita|Lo mesmo qu'asocedía con Roald Dahl, J. K. Rowling tien en gran midida esi don pa caltener les emociones, mieos y victories de los sos personaxes nuna escala humana, mesmo cuando lo sobrenatural apaez per dayures.<ref name="new">{{cita web |url=http://www.nytimes.com/1999/02/14/books/rowling-sorcerer.html |títulu=Harry Potter and the Sorcerer’s Stone |fechaaccesu=13 de setiembre de 2009 |autor=Winerip, Michael |fecha=15 de febreru de 1999 |publicación=The New York Times |ubicación=Estaos Xuníos |idioma=inglés }}</ref>|}} El redactor tamién comentó'l maliciosu humor del que Rowling faía gala, anque, al so xuiciu, la novela fallaba nos últimos capítulos no qu'atañe al desendolque de dellos personaxes.<ref name="new" /> L'otru comentariu, robláu por Pico Iyer n'ochobre, comentó'l curiosu efeutu que se producía cuando una novela tan imbuyida en tradiciones lliteraries ingleses (como tar el rellatu allugáu n'internaos escolares) llegaba a una cultura tan distinta como la de los Estaos Xuníos; nesos casos, lo que na cultura orixinal yera percibíu con ciertu grau de realismu o mundanería volvíase daqué exótico, fechu nel qu'atopó un puntu de comparanza ente ''La piedra filosofal'' y [[Cien años de soledad]] de [[Gabriel García Márquez]].<ref name="new2">{{cita web |url=http://www.nytimes.com/1999/10/10/books/bookend-the-playing-fields-of-hogwarts.html?scp=55&sq=rowling&st=nyt&pagewanted=1 |títulu=Bookend; The Playing Fields of Hogwarts|fechaaccesu=13 de setiembre de 2009 |autor=Iyer, Pico |fecha=10 d'ochobre de 1999 |publicación=The New York Times |ubicación=Estaos Xuníos |idioma=inglés }}</ref> Sicasí, y magar tolos comentarios positivos que'l llibru recibiera, el teóricu lliterariu [[Harold Bloom]] redactó una crítica negativa del llibru qu'apaeció nel periódicu ''[[Wall Street Journal]]'' en payares del añu [[2000]].<ref name="Ñ">{{cita publicación|autor=Fondebrider, Jorge|títulu=Un fenómeno mundial por arte de magia|url=http://www.clarin.com/suplementos/cultura/2005/08/06/u-1027260.htm|publicación=Revista Ñ|fecha=6 d'agostu de 2005|fechaaccesu=13 de setiembre de 2009}}</ref> Bloom sostuvo, ente otres coses, qu'a la novela faltába-y una bona escritura pero qu'amás sufría de problemes más importantes como la falta de maxinación y la delda con obres anteriores de la lliteratura inglesa. Tamién comparó a Rowling con otros escritores como [[Stephen King]], [[John Grisham]] o [[Tom Clancy]] que rexistraben grandes ventes de los sos títulos pero que, na so opinión, nun teníen talentu.<ref name="Ñ" /> === Otros países === Dau'l furor causáu pol ésitu de la novela, escritores y especialistes de diversos países empezaron a pronunciase al favor o a la escontra de la mesma. N'[[Arxentina]], los medios de comunicación rexistraron abondoses opiniones d'escritores locales sobre la novela. La escritora [[Ana María Shua]], que publicó rellatos infantiles y xuveniles, comentó: {{Cita|Los llibros de la serie préstenme a esgaya pa los neños, masque nun aporten grandes novedaes: son clásicos y ensin esperimentación, pero tán bien fechos, son redondos, con una bona estructura narrativa y enllenos de conocencia tocante a les rellaciones ente los neños y d'estos colos adultos.<ref name="Imaginaria">{{cita web |url=http://www.imaginaria.com.ar/04/9/escritores.htm |títulu=Escritores argentinos opinan sobre Harry Potter |fechaaccesu=13 de setiembre de 2009 |fecha=18 d'abril de 2000 |publicación=Imaginaria |editorial=Imaginaria.com |ubicación=Buenos Aires }}</ref>|}} [[Graciela Cabal]], con una opinión similar faló sobre la maña de l'autora pa estructurar el rellatu: «Cada capítulu ye una estructura clara, qu'amás cierra con ciertu suspense. Y ye tantu l'horror presente que termina fundiéndose n'humor bien inglés».<ref name="Imaginaria" /> Tamién apaecieron comentarios similares de [[Santiago Kovadlof]], [[Eduardo Gudiño Kieffer:|Eduardo Gudiño Kieffer]]: y [[Ema Wolf]]; esta postrera escribió que «Magar nun apurre nada nuevo nel campu de la lliteratura y nun sorprende, esto nun-y quita méritos, porque nun ye un llibru ambiciosu».<ref name="Imaginaria" /> Per otra parte, Beatriz Ferro declaró que'l llibru deceicionárala<ref name="Imaginaria" /> y Margara Averbach manifestó que l'elitismu que vía nos llibros disgustába-y.<ref>{{cita web|url=http://www.clarin.com/suplementos/cultura/2005/08/06/u-1027264.htm|autor=Averbach, Márgara|fecha=6 d'agostu de 2005|títulu=Magos por derecho de sangre|editorial=Clarín.com|publicación=Revista Ñ|ubicación=Buenos Aires|fechaaccesu=13 de setiembre de 2009}}</ref> La escritora y docente colombiana Yolanda Reyes cuntó que magar los defectos del llibru «hai [nél] un toque de frescura, d'inxenuidá y d'humor, lo mesmo qu'una cuidadosa construcción d'esa atmósfera ente cotidiana ya insólita, que confier a la novela'l so mayor poder de seducción y atrapa a los llectores».<ref name="Imaginaria2">{{cita web|url=http://www.imaginaria.com.ar/02/6/potter.htm|fecha=31 de mayu de 2000|títulu=Cuatro miradas a Harry Potter|editorial=Imaginaria.com|publicación=Imaginaria|ubicación=Buenos Aires|fechaaccesu=13 de setiembre de 2009}}</ref> Depués de que dellos críticos compararan el xéneru fantásticu ya infantil del llibru con distintes noveles, Diego Gutiérrez del Valle, periodista de la publicación española ''Peonza'' señaló que na novela sentíense les influencies de [[John Ronald Reuel Tolkien|J. R. R. Tolkien]] y [[C. S. Lewis]] pero que coles mesmes algamaba a construyir una identidá propia.<ref name="Imaginaria2" /> Sonia Sierra indicó nel periódicu [[Méxicu|mexicanu]] ''[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]'' que na novela «Harry tien una capacidá enorme pa cautivar a los llectores. Amás, en casa'l llibru lléenlu varies persones».<ref>{{cita web|url=http://www.eluniversal.com.mx/cultura/47754.html|autor=Sonia Sierra|fecha=22 de febreru de 2006|títulu=Librerías y tiendas distribuirán a Potter|editorial=''[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]''|fechaaccesu=16 de febreru de 2010}}</ref> Xavier Riesco Riquelme, radicáu n'[[España]], tamién recibió la novela como una sorpresa énte lo qu'él calificó como «un mercáu enllenu de productos políticamente correutos».<ref name="nessus">{{cita web|url=http://www.archivodenessus.com/rese/0165/index.html|autor=Riesco Riquelme, Xavier|fecha=1999|títulu=Harry Potter y la piedra filosofal|publicación=El archivo de Nessuss|fechaaccesu=13 de setiembre de 2009}}</ref> {{Cita|Con esta curiosa amestanza de fantasía (dragones, unicornios y nomos) y novela que fala de neños nel colexu (matones, enemigos de patio de recréu y profesores güesu), la historia de Harry Potter inscríbese por derechu propiu ente les meyores novedaes de la lliteratura pa rapazos. Amás, ye dable lleela a cuasi cualesquier edá y esfrutar d'ella, un llogru considerable en cualesquier xéneru.<ref name="nessus" />}} == Discutinios relixosos == [[Ficheru:Witches_add_ingredients_to_a_cauldron.JPG|izquierda|miniaturadeimagen|184x184px|Dellos grupos relixosos sostuvieron que los llibros de ''Harry Potter'' afalen a prauticar la [[Brujería|bruxería]].]] La novela ''Harry Potter y la piedra filosofal'', xunto con tola serie, foi víctima de discutinios provocaos por distintos grupos relixosos so les acusaciones de que contién testos satánicos y promueve la [[Brujería|bruxería.]] Nancy Flanagan Knapp, buscando aquellos elementos que podríen ser interpretaos como una apoloxía de la bruxería, concluyó que magar que les clases de Fervidiellos impartíos por Severus Snape podríen ser tomaes como exemplu pa sofitar les mentaes acusaciones, estes más bien asemeyábense a una simple clase de química primero qu'a rituales esotéricos.<ref>{{cita publicación|apellíu=Knapp|nome=Nancy Flannagan|títulu=In Defense of Harry Potter: An Apologia|url=http://www.iasl-online.org/files/jan03-knapp.pdf|publicación=School Libraries Worldwide|volumen=9|número=1|páxines=86–87|formatu=PDF|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.iasl-online.org/files/jan03-knapp.pdf|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}</ref> La serie tuvo nos puestos cimeros de la llista «Llibros más cuestionaos» de la American Library Association mientres el periodu que va de 1999 a 2001.<ref name="nyorkreligion">{{cita web|url=http://www.nytimes.com/2003/03/08/nyregion/religion-journal-the-split-verdict-on-harry-potter.html|autor=Sink, Mindy|fecha=8 de marzu de 2003|títulu=Religion Journal; The Split Verdict on Harry Potter|idioma=inglés|editorial=''The New York Times''|fechaaccesu=12 d'ochobre de 2009}}</ref> Amás, xente de [[Nuevu Méxicu]] entamó un eventu pa quemar los llibros de la serie alegando que les hestories enseñaben bruxería, satanismu y ocultismu.<ref name=nyorkreligion /><ref name="cline">{{cita web|url=http://atheism.about.com/od/harrypotter/a/censorship.htm|autor=Austin Cline|títulu=Christian Censorship of Harry Potter|idioma=inglés|fechaaccesu=12 d'ochobre de 2009}}</ref> Nos Estaos Xuníos produxéronse convocatories pa escluyir los llibros d'escueles; éstes, en munches ocasiones, conduxeron a impugnaciones y restricciones nel usu de los llibros como máxima consecuencia. Nún d'esos casos, el pastor Tony Leanz afirmó que ''Harry Potter'' promovía la [[relixón]] wicca y, tomando la novela como un llibru con conteníu relixosu utilizáu n'instituciones públiques, sostuvo que violaba la separtación del [[Estáu]] y la [[Ilesia]].<ref>{{cita web|url=http://web.archive.org/web/20070601155533/http://www.ajc.com/metro/content/metro/gwinnett/stories/2007/05/28/0529metPOTTER.html|autor=Ben Smith|fecha=29 de mayu de 2007|títulu=Next installment of mom vs. Potter set for Gwinnett court|idioma=inglés|publicación=AJC.com|fechaaccesu=27 de setiembre de 2009}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.msnbc.msn.com/id/15127464/|títulu=Georgia mom seeks ban on Harry Potter|idioma=inglés|publicación=Msnbc|fechaaccesu=27 de setiembre de 2009}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.hisvoicetoday.org/hpappeal.htm|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.hisvoicetoday.org/hpappeal.htm|fechaarchivu=30 de payares de 2015|títulu=Harry Potter Appeal Update|idioma=inglés|publicación=His Voice Today|fechaaccesu=27 de setiembre de 2009}}</ref><ref name=cline /> En 2003, el ''Catholic World Report'' criticó al protagonista de les noveles pola falta de respetu qu'amosaba escontra les normes y l'autoridá, y consideró que la serie entemecía el mundu máxicu y el mundanu como «un refugu fundamental del orde divín na creación».<ref>{{cita web|url=http://www.leannepayne.com/harrypotter/HarryPotter-PaganizationOfChildren.pdf|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.leannepayne.com/harrypotter/HarryPotter-PaganizationOfChildren.pdf|fechaarchivu=30 de payares de 2015|autor=O'Brien, Michael D|fecha=26 de xunetu de 2007|títulu=Harry Potter and the Paganization of Children's Culture|idioma=inglés|editorial=The Memri Blog|publicación=Kayhan|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2009}}</ref> Nel añu 2003, Gabriele Kuby publicó un llibru tituláu Harry Potter: El bien o'l mal nel qu'escribió que «los llibros de ''Harry Potter'' corrompen los corazones de los mozos, atrabancando'l desenvolvimientu d'un sentíu bien ordenáu del bien y del mal, y polo tanto estropien la so rellación con Dios mientres la mesma entá se ta desenvolviendo».<ref>{{cita web|url=http://www.homilia.org/Potter/ratzinger.htm|títulu=El Cardenal Ratzinger y Harry Potter|publicación=Homilia.org|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2009}}</ref> En [[2005]], l'entós cardenal [[Papa Benitu XVI|Joseph Ratzinger]] —posteriormente el papa Benitu XVI— recibió una copia del manuscritu de Kuby; poco primero de convertise en Sumu Pontífiz, Ratzinger —qu'un tiempu enantes fora prefeutu de la [[Congregación para la Doctrina de la Fe|Congregación pa la Doctrina de la Fe]]— describió les noveles como una influyencia potencialmente corruptora sobre los neños y afirmó que les mesmes teníen «sutiles seducciones, qu'actúen desapercibíes y que d'esa manera distorsionen fondamente la cristiandá na alma primero que pueda desenvolvese afechiscamente»;<ref name=Vatican>{{cita web|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/article543766.ece|autor=Jack Malvern|fecha=14 de xunetu de 2005|títulu=Harry Potter and the Vatican enforcer|idioma=inglés|editorial=The Times|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2009}}</ref> tiempu dempués dio permisu pa la publicación de la carta onde espresó dicha opinión.<ref>{{cita web|url=http://www.lifesitenews.com/ldn/2005/jul/05071301.html|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.lifesitenews.com/ldn/2005/jul/05071301.html|fechaarchivu=30 de payares de 2015|fecha=13 de xunetu de 2005|títulu=Pope Opposes Harry Potter Novels - Signed Letters from Cardinal Ratzinger Now Online|idioma=inglés|publicación=Life Site News|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2009}}</ref> Sicasí, Peter Fleetwood, un sacerdote británicu qu'ayudó a redactar un documentu oficial sobre los fenómenos de la Nueva Era en 2003, mentó que les hestories de ''Harry Potter'' son hestories morales qu'enseñen a los neños la importancia de faer sacrificios pa superar el mal; «nun son males y tampoco lluchen contra la ideoloxía cristiana», declaró'l sacerdote.<ref name=Vatican /><ref>{{cita web|url=http://www.isetl.org/ijtlhe/pdf/IJTLHE160.pdf|autor=Joyce W. Fields|títulu=&#39;Harry Potter', Benjamin Bloom, and the Sociological Imagination|idioma=inglés|editorial=Columbia College|fechaaccesu=6 de setiembre de 2009}}</ref> Les rempuestes d'otros grupos relixosos foron positives. Rowling mentó que los sos llibros «Según foron atacaos dende una perspeutiva teolóxica, [tamién] se los alabó y mentó nos púlpitos; y pa min, lo más interesante y satisfactorio ye que delles relixones distintes lo tengan fecho». L'autora remarcó tamién que los llibros nun son «puramente» cristianos y que nunca intentó escribir una alegoría como la fixo C. S. Lewis con ''The Chronicles of Narnia.''<ref>{{cita web|url=http://www.time.com/time/specials/2007/personoftheyear/article/0,28804,1690753_1695388_1695436,00.html|autor=Nancy Gibbs|títulu=J. K. Rowling - Person of the Year 2007|idioma=inglés|editorial=Time|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2009}}</ref> Emily Griesinger escribió que la lliteratura de xéneru fantásticu ayuda a los neños a véseles cola realidá; según ella, ''La piedra filosofal'' describe'l primer pasu de Harry al traviés del andén 9 y ¾ como una solicitú de fe y esperanza, y el so alcuentru col Gorru Escoyedor como la primera de les munches ocasiones nes que Harry apaez determináu poles decisiones que toma. Griesinger señaló que'l sacrificiu de la madre de Harry constituyía la forma de «maxa más fonda» que, percima de la maxa teunolóxica» tamién presente na novela, yera capaz de vencelo too y eso ye lo que «la fame de poder de Voldemort nun entiende».<ref>{{cita web|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_hb049/is_3_51/ai_n28919307/|urlarchivu=http://archive.is/IgRO|fechaarchivu=29 de xunu de 2012|autor=Griesinger, Emily|títulu=Harry Potter and the "deeper magic": narrating hope in children's literature|idioma=inglés|publicación=FindArticles.com|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2009}}</ref> == Analís == === Estructura === {| class="toccolours" style="width: 20em; font-size: 85%; margin-right: 2em; margin-bottom: 34px; margin-left: 1em; max-width: 40%; float: right;" cellspacing="5" | style="text-align: left;" | «La muyer [Rowling] tien una imaxinación estelante. Ella estructura la serie como una d'eses pintures renacentistes, con distintes llinies de perspeutiva que s'empobinen escontra l'infinitu y en toles direiciones, con estraños seres sobrenaturales y formaciones predreses de fondu […]» |- | style="text-align: right;" | —Polly Shulman..<ref name="shullman2">{{cita web |url=http://www.slate.com/id/2000111/entry/1003466/|autor=Shullman, Polly |títulu=Not for Children Only |publicación=Slate |fecha=23 d'agostu de 1999 |fechaaccesu=22 de setiembre de 2009 |idioma=inglés}}</ref> |} La novela funciona per aciu de la clásica estructura de tres actos, con una introducción allugada nel mundu ''[[muggle]]'' y tantu el nuedu como'l resolución nel colexu; la estructura complétase cola posterior torna al mundu del que se parte.<ref name="Monteleone">{{cita web|url=http://www.imaginaria.com.ar/07/4/potter.htm|autor=Monteleone, Grabriela|fecha=14 de payares de 2001|títulu=Harry Potter, un clásico de la posmodernidad|editorial=Imaginaria.com|publicación=Imaginaria|ubicación=Buenos Aires|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2009}}</ref> Esta estructura simple que se repite en cuasi tolos llibros de la serie ayuda a crear una sensación de familiaridá col testu.<ref name="Monteleone" /> Nun principiu, el filu conductor de la trama ye'l viaxe iniciáticu de Harry al Colexu Hogwarts y el procesu d'autodescubrimientu que treviesa'l protagonista, pero depués la intriga de la piedra filosofal conviértese n'exa del llibru. Según Julia Eccleshare, Rowling aprovecha'l mecanismu de la busca como motor dramáticu, principiu estructural y manera de carauterizar moralmente a los personaxes que se ven envueltos nella.<ref>Eccleshare, p. 17.</ref> Polly Shullman comentó tocante a esta estructura novelística qu'«El primer llibru tenía una trayeutoria dramática simple: Harry ta seguru de saber quién son los bonos y los malos, pero supón mal».<ref name="estructura">{{cita web|url=http://www.slate.com/id/2000111/entry/1003498/|autor=Shullman, Polly|fecha=26 d'abril de 1999|títulu=Harry's Magic Pride|idioma=inglés|editorial=Slate.com|publicación=Slate|ubicación=Estaos Xuníos|fechaaccesu=23 de setiembre de 2009}}</ref> Shullman tamién comparó la estructura de cada volume con una serie de sonetos, yá que magar que los escenarios y situaciones suelen repitise siguiendo'l modelu de ''La piedra filosofal'', Rowling nun escribe cada capítulu como una parte independiente sinón con un sentíu de trayeutoria y evolución dramática.<ref name="estructura" /> === Temes === La tema principal del llibru ye la felicidá, qu'en pallabres de l'autora tuvo dende'l principiu na so obra. Nel primer capítulu de la novela anuncia la muerte de los Potter y, dende esi momentu, la fatalidá ronda al protagonista. La intriga de la piedra filosofal ta motivada pola ambición de Voldemort, quien desea ser inmortal per aciu del elixir de la vida. «La cuestión de la inmortalidá casi siempres ta presente na maxinación de J. K. Rowling. Tol primer llibru xira al rodiu'l deséu de Voldemort de consiguir la piedra [...]» comentó David Colbert al respeutu.<ref>Colbert, p. 202.</ref> L'autosacrificiu motiváu pol amor ye otra tema central nesti llibru y en tola saga, acordies con Daniel Mitchell. L'amor ye la fuercia que pue detener el poder de Voldemort dao qu'él desconoz por completu'l so poder y la forma en qu'opera. Amás, Mitchell ve ciertes resonancies cristianes nel sacrificiu de Lily Potter pola vida del so únicu fíu, que depués repítense n'otros personaxes como Dumbledore y [[Dobby]] a lo llargo del ciclu novelísticu.<ref>Mitchel, páxs. 82–90.</ref> Acordies con Gwen Tarbox, ''La piedra filosofal'' tamién aborda la cuestión de les rellaciones ente neños y adultos en base al conceutu d'«inocencia infantil» que deriva del Iluminismu; esta concepción determina qu'un neñu «inocente» ye'l qu'inora determinaos fechos. Según l'analís de Tarbox, instáurase una rellación ente Harry y Dumbledore sobre la base de la posesión de conocencia que'l segundu facilita al primeru, rellación que llega al so puntu máximu en ''Harry Potter y la Orde del Fénix''.<ref>{{cita web|url=http://accio.zymurgy.org/proc/gwentarbox.pdf|autor=Tarbox, Gwen|fecha=2005|títulu=From Convention to Insurgency: J.K. Rowling's Critique of 'Childhood Innocence' in the Harry Potter Series|idioma=inglés|formatu=PDF|fechaaccesu=8 de payares de 2009}}</ref> El poder y la tentación por esti constitúin otru nucleu temáticu. Alan Jacobs señaló que la maxa, tala como la describe Rowling, funciona como una metáfora sobre'l papel que la teunoloxía xuega nel mundu real y que'l so dominiu consiste en deprendela per aciu l'estudiu;<ref>{{cita web |url=http://www.aciprensa.com/controversias/harrypotter.htm |títulu=Harry Potter, un desafío para los católicos |fechaaccesu=8 de payares de 2009 |publicación=Arciprensa |editorial=Arciprensa.com |idioma=español}}</ref> personaxes como Voldemort amuesen una ambición por poder dominar esa maxa que los fixo pasase al llau escuru. A. O. Scott sostuvo que Harry enfréntase a les promeses de poder y grandor cuando escueye nun formar parte de la casa [[Slytherin]], pero sostién que'l rapazu va vese inevitablemente tentáu pol poder n'otres ocasiones.<ref name="trouble">{{cita web |url=http://www.slate.com/id/2000111/entry/1003482/ |títulu=Will There Be Trouble With Harry? |fechaaccesu=8 de payares de 2009 |autor=Scott, A. O. |fecha=24 d'agostu de 1999 |publicación=Slate |editorial=Slate.com |idioma=inglés}}</ref> Shullman, otra manera, cunta que Harry nun presenta esi tipu de duldes sinón que les sos tentaciones tienen más que ver cola añoranza polos seres queríos que nun tán con él, como se vería na so rellación col [[Espejo de Oesed|espeyu de Uésed]].<ref>{{cita web |url=http://www.slate.com/id/2000111/entry/1003488/ |títulu=Harry in Love? |fechaaccesu=8 de payares de 2009 |autor=Shullman, Polly |fecha=25 d'agostu de 1999 |publicación=Slate |editorial=Slate.com |idioma=idioma }}</ref> === Intertestualidá y influyencies === Señalóse que la saga de ''Harry Potter'' —y ''La piedra filosofal'' en particular— guarda semeyances estilístiques, temátiques y narratives con otres obres que la precedieron tanto na lliteratura inglesa como na producción lliteraria d'otros países. Estes rellaciones intertestuales (categoría propuesta por [[Julia Kristeva]] sobre la base de la obra de Mijaíl Bajtín), según señalen la mayoría de los especialistes, manifiéstense na obra de Rowling al traviés de la reellaboración de situaciones, personaxes ya idees. A cuenta d'estes reellaboraciones, la catedrática de la Universidá d'Almería, Blasina Cantizano Márquez, escribió que: {{Cita|A sabiendes o non, Rowling garra los meyores ingredientes de la lliteratura pa rapazos en llingua inglesa pa crear unos personayes y ellaborar unes histories que cautiven al llector, (…) ye precisamente por esta maña sintetizadora y recreadora polo que güei hemos valorar l'aportación de Rowling a la lliteratura fantástica contemporánea.<ref name="herencia">{{cita publicación |apellíu=Cantizano Márquez |nome=Blasina |año=Mayo de 2004 |títulu=La herencia literaria de Harry Potter |publicación=Cuadernos de Literatura Infantil y Juvenil |número=nᵘ 171 |páxina=3 |url=http://www.revistasculturales.com/articulos/33/clij-cuadernos-de-literatura-infantil-y-juvenil/49/1/la-herencia-literaria-de-harry-potter.html |fechaaccesu=23 de setiembre de 2009}}</ref>}} ==== Cuentu de fades ==== Tomando en cuenta les investigaciones qu'efectuaron el psicólogu infantil [[Bruno Bettelheim]] y l'historiador Joseph Campbell aplicando categoríes [[Sicoanálisis|psicoanalítiques]] al analís de rellatos folclóricos, señalóse que ''Harry Potter'' refunde arquetipos cargaos de fondes significaciones.<ref name="psicoanálisis">{{cita publicación |autor=Bernstein, Richard |url=http://www.nytimes.com/1999/11/30/books/critic-s-notebook-the-reality-of-the-fantasy-in-the-harry-potter-stories.html?scp=1&sq=CRITIC%27S%20NOTEBOOK;%20The%20Reality%20of%20the%20Fantasy%20in%20the%20Harry%20Potter%20Stories&st=cse&pagewanted=1 |títulu=The Reality of the Fantasy in the Harry Potter Stories |publicación=The New York Times |editorial=NYTimes.com |fecha=30 de payares de 1999 |fechaaccesu=22 de setiembre de 2009 |idioma=inglés}}</ref> En ''The Uses of Enchantment'', Bettelheim propunxo que'l [[cuentu de fades]] yera l'únicu tipu de rellatu infantil del que podríen inferise les soluciones a los grandes problemes de la humanidá; Richard Bernstein, siguiendo al psicólogu [[Austria|austriacu]], afirmó que si se lu ve dende'l puntu de vista de los llectores infantiles, ''La piedra filosofal'' espresa los terrores de la infancia, cosa que lo fai atrautivo a dichos llectores. El testu reflexa'l mieu a la crueldá paterna y a la competencia colos hermanos al traviés de la rellación de Harry colos Dursley; esi venceyu familiar emparienta'l testu con narraciones como «Cenicienta». La novela tamién reflexa l'angustia surdida pol abandonu o pola desapaición de los padres (como en «Hansel y Gretel») y les inseguridaes énte cambios y adautaciones que'l protagonista tien que trevesar, por exemplu, al ingresar en Hogwarts.<ref name="psicoanálisis" /> Otru heriedu d'estes narraciones ye la clara distinción ente les figures paternes reconocíes como benines (los Potter) y les figures paternes sustitutes y contraries (los Dursley), qu'operen como dos cares d'una mesma moneda pero qu'apaecen desdoblaes por cuestiones de conceptualización de la mente infantil.<ref>Grimes, p. 91.</ref> Sicasí, el protagonista estrémase de los personaxes centrales nestes narraciones dao que Harry nun suel cuntar cola ayuda de nengún auxiliar sobrenatural, sinón que tien que resolver los problemes por sigo mesmu.<ref name="o'brien">{{cita publicación |apellíu=O'Brien |nome=Kelly |títulu=Magic within the Mayhem:the Multi-genre Success of Harry Potter |url=http://www.lurj.org/article.php/vol4n2/potter.xml |idioma=inglés |publicación=Lethbridge Undergraduate Research Journal |editorial=LURJcom |ubicación=Estaos Xuníos |volumen=5 |número=1|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.lurj.org/article.php/vol4n2/potter.xml|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}</ref> Otra diferencia dase con un elementu bien común na tradición del cuentu de fades: l'espeyu; mentes que nos más d'estos rellatos l'espeyu ye un elementu perturbador o la puerta a otros mundos, nel testu de Rowling ye un elementu que permite la ''catarsis'' y el fortalecimientu de la personalidá.<ref>Adami, p. 102.</ref> [[Ficheru:Hänsel_und_Gretel.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|183x183px|«Hansel y Gretel», ún de los múltiples cuentos de fades que refunde ''Harry Potter''.]] Al nivel estructural, ''Harry Potter y la piedra filosofal'' tamién se rellaciona colos cuentos de fades por tener un final feliz —condición ''sine qua non'' d'esti tipu de narraciones— que se presenta tres d'una serie de torgues superables. «La moralidá nun ye la tema d'estos cuentos» afirmó Bettelheim «sinón dar la seguridá de que pue salise alantre».<ref name="psicoanálisis" /> Otra carauterística estructural allegada a los rellatos mentaos ye la repetición d'escenarios y situaciones que ''La piedra filosofal'' instaura a lo llargo de casi tola saga. Colbert, sofitáu nes teoríes estructurales espresaes por Campbell en [[L'héroe de les mil cares]], señaló que l'entamu de cada rellatu nel suburbiu de Little Whinging colos Dursley y la torna al mundu real» tres de les aventures en Hogwarts rellaciónase col calter cíclicu que Campbell atribuyó a tolos rellatos folclóricos y col rol de Harry como encarnación d'un arquetipu heroicu. Esti postreru treviesa la lliteratura y el cine con obres tan disímiles como la ''[[Odisea]]'' y ''[[Star Wars|La guerra de les galaxes]]''.<ref>Colbert, p. 174–175.</ref> ==== Novela ambientada en colexos y ''bildungsroman'' ==== Cantizano Márquez apuntó que la serie amuésase influyida pola lliteratura de corte realista que tuvo la so puxanza n'Inglaterra mientres la dómina victoriana; pa la investigadora, estes influyencies apréciense nel fechu de que la trama de la novela desenvuélvese n'escenarios que'l llector puede reconocer como cotidianos (una escuela, los suburbios, Londres, etc.<ref>Cantizano Márquez, p. 1.</ref>). La presencia del Colexu Hogwarts, amás, rellaciona la novela col soxéneru de rellatos ambientados en colexos; ente estos, los predecesores colos que más se rellacionó la obra de Rowling son ''[[David Copperfield (novela)|David Copperfield]]'' de [[Charles Dickens]] y ''[[Los días de escuela de Tom Brown|Los díes d'escuela de Tom Brown]]'' escritu por [[Thomas Hughes]], novela que dalgunos calificaron como l'antecedente direutu y non máxicu de Harry Potter.<ref name="Ñ" /> Hasta puen trazase más semeyances ente ''La piedra filosofal'' y ''[[Charmed Life]]'' de [[Diana Wynne Jones]] o ''[[The Worst Witch]]'' de [[Jill Murphy]],<ref>Cantizano Márquez, p. 2.</ref><ref>{{cita web|url=http://www.slate.com/id/2000111/entry/1003466/|autor=Shullman, Polly|fecha=23 d'agostu de 1999|títulu=Not for Children Only|idioma=inglés|editorial=Slate.com|publicación=Slate|ubicación=Estaos Xuníos|fechaaccesu=23 de setiembre de 2009}}</ref> rellatos nos qu'apaecen colexos de maxa; coles noveles de Murphy, amás, hai grandes paecíos na descripción de Hogwarts y el so posible allugamientu n'Escocia.<ref>Pinset, p. 33.</ref> Hasta se señaló que son precisamente los elementos del internáu británicu los que faen que ''Harry Potter'' seya inimaxinable como ficción estauxunidense yá qu'esti país nun tien una tradición escolar d'esti tipu.<ref>Steege, p. 153.</ref> [[Ficheru:Headington_School_front.jpg|derecha|miniaturadeimagen|220x220px|Les obres lliteraries ambientaes n'internaos británicos influyeron la obra de J. K. Rowling.]] La tradición de la novela ambientada n'internaos cola que Rowling se coneuta esplora cuestiones como les rivalidaes, ritos de aniciáu, amistaes y rellación cola autoridá y los deportes escolares.<ref>Cantizano Márquez, ''íbidem''.</ref> Robert Kirkpatrick cuntó que les noveles de Rowling lleven hasta l'estremu les posibilidaes d'esti soxéneru,<ref>Citao en Pinset, p. 28.</ref> y Kelly O'Brien afirmó que la novela direutamente subvierte les normes del soxéneru yá qu'esiste un personaxe femenín como Hermione que ta al mesmu altor que los otros dos protagonistes, un fechu atípicu yá qu'esta mena de rellatos nun suel dar muncha cabida a personaxes femeninos.<ref name="o'brien" /> Pico Iyer, pela so parte, afitó abondoses semeyances ente'l colexu Hogwarts y la Dragon School de Oxford a la qu'él asistió de mozu.<ref>Steege, p. 140.</ref> ''La piedra filosofal'' tamién instaura nel ciclu novelísticu les carauterístiques del xéneru ''[[bildungsroman]]'' o novela d'educación, yá que, xunida a la tradición de ficciones ambientaes en colexos, la saga entera sigue'l procesu evolutivu de Harry, que pasa de la infancia a l'adolescencia a lo llargo la serie. Nesti sentíu podría rellacionase la novela cola saga empecipiada por [[Un magu de Terramar]] d'[[Ursula K. Le Guin|Ursula K. -y Guin]] y ''[[Wise Child]]'' de Monica Furlong, noveles que cinquen la educación d'un protagonista magu.<ref>Whited, p. 9.</ref> Amás, la serie ''Harry Potter'' ufierta tamién un ''buildgunsroman'' de los coprotagonistes Ron y Hermione, detalle pocu avezáu nel xéneru.<ref>Pinset, p. 50.</ref> Sicasí, la principal diferencia de la serie ''Harry Potter'' con munchos d'estos esponentes ye que la formación del protagonista nun se da namái en forma personalizada —xeneralmente so la tutela d'un sabiu mentor como ye'l casu de Dumbledore— sinón que se complementa cola situación escolar onde un profesor instrúi a munchos alumnos de forma simultánea. ==== Cosmovisión ==== Rowling nun concibe'l mundu nel que trescurren les sos noveles adoptando'l modelu de ''high fantasy'' de Tolkien o Le Guin. La trama de los sos llibros nun tien llugar nun universu alternativu y dafechu separáu del mundu real; otra manera, l'universu de ''Harry Potter'' esiste dientro del mundu consideráu «real» y tien contactos col mesmu en delles ocasiones.<ref name="shullman2" /> Vistu al traviés de Hogwarts, l'escenariu creáu por Rowling amuésase mutable y en constante cambéu a diferencia de les realidaes establecíes nes obres de los autores enriba mentaos.<ref name="Cockwell">Cockwell, p. 15.</ref> Esto, según se señaló, facilita al llector la suspensión de la incredulidá y la so entrada al mundu que propón la novela yá que se-y brinden puntos de referencia na realidá conocida. El llibru empieza na moderna ciudá de Londres y tolo qu'atañe a la comunidá máxica coesiste en forma oculta a la vista de los non magos.<ref name="Cockwell" /> Esta «realidá oculta» tien una organización [[xeopolítica]], [[Educación|educativa]] y [[Economía|económica]], otros puntos de referencia pal llector.<ref>Cockwell, p. 16.</ref> Nel mundu de Harry Potter la maxa nun puede solucionar cualesquier problema; Tom Morris escribió que los problemes que se presenten na novela escasamente se resolvíen per aciu de la maxa, sinón per aciu d'una combinación de distintes virtúes humanes clásiques.<ref>Morris, páxs. 9–10.</ref> Díxose tamién que la Inglaterra descrita por Rowling ye puramente lliteraria, pues caltién les traces fundamentales d'una imaxe eduardiana del país qu'apaez con muncha frecuencia na lliteratura infantil nacional.<ref>{{Cita web|url=http://www.slate.com/id/2000111/|autor=Scott, A. O.|fecha=26 d'agostu de 1999|títulu=Is Harry the Savior of English Literature?|idioma=inglés|editorial=Slate.com|publicación=Slate|ubicación=Estaos Xuníos|fechaaccesu=8 de payares de 2009}}</ref> ==== Personaxes ==== [[Ficheru:GustaveDoreParadiseLostSatanProfile.jpg|derecha|miniaturadeimagen|181x181px|Lord Voldemort tien traces similares a los de [[Satán]] nel ''[[Paraíso perdido|Paraísu perdíu]]''.]] Nos personaxes de Rowling percíbense diverses configuraciones que los rellacionen coles creaciones d'otros autores. Nel casu de Harry, por exemplu, Colbert comentó les múltiples semeyances qu'esti guarda con otros héroes lliterarios gracies al monomiu que describió Joseph Campbell. Otros investigadores señalaron semeyances más específiques con héroes como'l rei Arturo, yá qu'al igual qu'esti, Harry ye un «príncipe quitáu» que desconoz el so llinaxe.<ref>Colbert, 171–180.</ref> Tocante a la so condición de güérfanu, señaláronse múltiples fontes; Philip Nel afirmó que Harry tien munches semeyances col protagonista d'''[[Oliver Twist]]'' pero entá más con James Trotter, el personaxe central de ''[[James and the Giant Peach]]'', una y bones dambos foran criaos por tíos que los forciaben a vivir en sitios pequeños.<ref name="nell">Nel, p. 35.</ref> N'otros personaxes de la novela tamién se ven traces intertestuales: Voldemort representaría na obra de Rowling lo que la figura de [[Satán]] representa nel ''[[Paraíso perdido|Paraísu perdíu]]'' de [[John Milton]], un ser que se decantó pel llau escuru por cuenta de les sos enganíes de poder;<ref name="trouble" /> Dumbledore encarnaría la figura del sabiu al igual que'l magu [[Gandalf]] de Tolkien;<ref name="matilda">Knapp, p. 83.</ref> y ciertes concepciones teolóxiques de Milton;<ref name="trouble" /> los Dursley paécense tocantes a la so función represiva, posición periférica y ideoloxía a los Wormwood que mortifiquen a la protagonista de ''[[Matilda]]'', tamién de Dahl.<ref name="nell" /><ref name="matilda" /> == Impautu cultural == === Premios y distinciones === Tres la publicación y la receición de la crítica especializada, la novela consiguió diversos premios lliterarios nel mundu anglofalante; ente los gallardones recibíos en territoriu británicu destaca'l [[National Book Award (Reino Unido)|National Book Award]], que-y foi concedíu en 1997. Esi mesmu añu, el Youth Libraries Group galardonó a J. K. Rowling cola medaya d'oru del premiu [[Nestlé Smarties Book Prize]], qu'escoyó ''La piedra filosofal'' como la meyor novela pa la franxa de llectores que va de los 9 a los 11 años, superando a noveles de [[Philip Pullman]] y [[Henrieta Branford]]. Pa Julia Eccleshare, esti últimu premiu asitió la popularidá del llibru, según afirma, yá qu'amás de ser preseleicionáu por un xuráu compuestu por críticos, ilustradores y escritores, la resultancia final dependió de la votación de los neños, un fuerte indicador de l'aceptación del llibru.<ref>Eccleshare, páxs. 12–13.</ref> Tamién consiguió —yá en 1998— la mayoría de los premios lliterarios nos que los neños oficiaben como xuráu: el Children’s Book Award, el Young Telegraph Paperback of the Year Award, el Birmingham Cable Children’s Book Award y el Sheffield's Children Book Award. Amás, ''La piedra filosofal'' consiguió ser preseleicionada pa la Carnegie Medal y el Guardian’s Children Book Prize, dambos premios escoyíos por adultos. Otros gallardones fóron-y daos pol so desempeñu comercial na industria del llibru; concretamente'l British Book Award na categoría Llibru infantil del añu y el premiu al Autor del añu apurríu pola Bookseller’s Association.<ref name="publication" /> N'Estaos Xuníos, la novela foi escoyida pa les ALA Notable Book y pa la categoría Meyor llibru del añu de los premios apurríos por ''Publisher's Weekly'', dambos en 1998. ''La piedra filosofal'' nun consiguió nenguna d'estes dos distinciones, pero la revista ''Parenting Magazine'' y la [[Biblioteca Pública de Nueva York]] otorgáron-y el premiu a Meyor llibru del añu en 1998.<ref name="autogenerated1">Knapp, p. 80.</ref> Otros premios llograos foron el de Meyor llibru del añu del School Library Journal y el qu'da la American Library Association na categoría Llibru destacáu y Meyor llibru pa mozos adultos. === Impautu en diverses disciplines === El llibru foi analizáu dende estayes como la [[educación]], la [[sicoloxía]] y el ''[[marketing]]''. [[Ficheru:KingsCross.JPG|miniaturadeimagen|Recreación del Andén 9¾, d'onde parte na popular ficción de la serie ''Harry Potter'' l'espresu dende [[Londres]] a Hogwarts, montada ente los andenes 9 y 10 de la estación de [[King's Cross]]. Represéntase un carrín trevesáu na paré, como asocede nel llibru.]] Yá en 1986, especialistes na estaya de la educación atoparan que l'alfabetización de los neños taba direutamente rellacionada col númberu de pallabres que se llee per añu, lo qu'ameyoraba la so lectocomprensión, mesmo nos casos d'aprendizaxe d'una segunda llingua; señalóse tamién que los neños lleíen muncho más si atopaben material que-yos gustara.<ref>Knapp, p. 79–80.</ref> Nancy Flanagan Knapp sostuvo que la novela tenía toles carauterístiques d'un llibru qu'afalaba a la llectura. Amás, una encuesta realizada por ''[[The New York Times]]'' en 2001 estimó que cuasi'l 60 % de los neños d'Estaos Xuníos d'edaes entendíes ente los 6 y los 17 años lleeran siquier un llibru de ''Harry Potter''; d'esti grupu, siquier un 50 % lleera ''La piedra filosofal.''<ref>Knapp, ''ibídem''.</ref> Les encuestes realizaes n'otros países, como [[República Sudafricana|Sudáfrica]] y la [[India]], desvelaron que los neños de naciones bien diverses entusiasmábense cola serie. Como los dos primeros volúmenes de la serie son abondo llargos, Knapp calculó qu'un neñu que lleera los cuatro primeros lleería más de cuatro veces el númberu de páxines de testos escolares lleíos nun añu.<ref name="autogenerated1" /> Esto ameyoraría les habilidaes de los neños y la so motivación pa lleer. No que cinca al enseñu nel campu de la sicoloxía educativa, Jennifer Conn contrastó la esperiencia na so estaya d'enseñanza que demostraba'l personaxe Severus Snape col so métodu d'intimidación a los estudiantes; per otru llau, la entrenadora de ''quidditch'', Madame Hooch, ilustra téuniques útiles na enseñanza d'habilidaes físiques, como estremar aiciones complexes en secuencies simples p'ayudar a los estudiantes a evitar fallos comunes.<ref name="mirror">{{Cita web|url=http://www3.interscience.wiley.com/journal/118952296/abstract?CRETRY=1&SRETRY=0|autor=Mansfield, Peter|títulu=What can clinical teachers learn from Harry Potter and the Philosopher's Stone?|idioma=inglés|publicación=BMJ Journals|fechaaccesu=12 de setiembre de 2009}}</ref> Joyce Campos remarcó que los llibros ilustren cuatro de los cinco temes principales de la [[socioloxía]]: «Conceutos sociolóxicos como la [[cultura]], la [[sociedá]] y la [[socialización]], la [[estratificación]] y la [[Desigualdad social|desigualdá social]], les instituciones sociales, y la teoría social».<ref>{{Cita web|url=http://www.isetl.org/ijtlhe/pdf/IJTLHE160.pdf|autor=Joyce W. Fields|títulu=''Harry Potter'', Benjamin Bloom, and the Sociological Imagination|idioma=inglés|fechaaccesu=12 de setiembre de 2009}}</ref> Nel sitiu web oficial de CNN publicóse un artículu nel que se resaltaba a Harry Potter como currículu en munches instituciones universitaries. Danielle Tumminio, graduáu de Yale, enseña nuna cátedra llamada Teoloxía Cristiana y Harry Potter, onde los estudiantes desaminen temes rellacionaos col cristianismu tales como'l pecáu, el mal y la resurreición presentes na serie.<ref name="relig">{{cita publicación|url=http://edition.cnn.com/2008/SHOWBIZ/books/03/25/cnnu.potter/|títulu=Pottermania lives on in college classrooms|autor=Patrick Lee|editorial=[[CNN]]|idioma=inglés}}</ref> L'espeyu d'Uésed, qu'amuesa al espectador lo que más desea, utilizóse como una metáfora de la forma en que la publicidá farmacéutica esplota l'entusiasmu de los médicos pa salvar vides y erradicar el sufrimientu.<ref name="mirror" /> Stephen Brown señaló que los primeros llibros de ''Harry Potter'', especialmente ''La piedra filosofal'', foron un gran ésitu magar la insuficiente y mal entamada campaña promocional, y aconseyó a los executivos de ''marketing'' que s'esmolecieran menos por rigurosos analises estadísticos y «l'analís, la planificación, la execución y el control» del modelu de xestión. Nel so llugar, encamentó que se consideraran los rellatos de ''Harry Potter'' como «una clase maxistral de ''marketing»'' enllena de curiosos productos.<ref>{{Cita web|url=http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6W45-45Y4H80-4&_user=10&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_sort=d&_docanchor=&view=c&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=31ee5f205ae9a8a5c6aa59f7c135340f|autor=Brown, Stephen|títulu=Marketing for Muggles: The Harry Potter way to higher profits|idioma=inglés|publicación=Science Direct|fechaaccesu=13 de setiembre de 2009}}</ref> Como resultáu d'esto, el fabricante de xuguetes [[Hasbro]] presentó baxo llicencia en 2001 una versión real de cada ''Gominola Bertie Bott de Tolos Sabores'', unos dulces ficticios de la serie.<ref>{{Cita web|url=http://www.timewarner.com/corp/newsroom/pr/0,20812,667633,00.html|fecha=11 de febreru de 2002|títulu=Hasbro Wins Wide Range of Rights for Harry Potter from Warner Bros. Consumer Products|idioma=inglés|publicación=Time Warner|fechaaccesu=13 de setiembre de 2009}}</ref> === Desplicaciones sobre l'ésitu de ''Harry Potter'' === Ante l'ésitu ensin precedentes de la novela surdieron distintes desplicaciones qu'intentaron esclariar el por qué de talu fenómenu. La variedá de desplicaciones ye bien amplia, yá que dalgunes d'elles recurren al contestu socioeconómicu y cultural, otres empresten atención a les operaciones de mercadotecnia qu'acompañaron a la publicación de les noveles y un tercer grupu busca xustificaciones na triba de materiales de la tradición lliteraria con que Rowling trabaya asina como otres traces intrínseques de la obra. Zack Snipes cunta que l'ésitu de la novela débese a una fuerte campaña de ''marketing.''.<ref name="presso">{{cita publicación |apellíu=Peresso |nome=Giuliana |títulu=The Harry Potter Series: A Reawakening and Retelling |url=http://accio.zymurgy.org/proc/AccioProceedings/giulianapresso.pdf |idioma=inglés |formatu=PDF |páxina=1}}</ref> Andrew Blake sostuvo en ''La irresistible ascensión de Harry Potter'' que l'ésitu de la serie de llibros nun podía desplicase namái recurriendo a una campaña de ''marketing'' como exéxesis del fenómenu. «Eso nun desplica cómo un llibru pa neños que foi publicáu primermente nuna tirada de 500 exemplares […] gánase l'atención del mundu enteru de primeres, nin por qué esi llibru, y la serie subsiguiente resulten tan atractivos pa los adultos».<ref>Blake, p. 3.</ref> L'ésitu de les noveles taría primermente rellacionáu cola forma en que Rowling impactó cola so novela nun contestu políticu y cultural específicu.<ref>Blake, p. 4.</ref> En cuanto al primeru, Inglaterra taba trevesando un momentu crucial cuando la novela apaeció: el país taba redefiniendo la so postura énte la globalización y tábase produciendo un cambéu nel paradigma cultural británicu; tocante a lo segundo, Harry Potter llegó metanes un panorama lliterariu apoderáu pola correición política.<ref>Blake, p. 6.</ref> Otres postures más inmanentistes analizaron qué carauterístiques del testu provocaben la fascinación del públicu. Dalgunos como Anne Hiebert Alton determinaron que la fusión de distintos xéneros y temátiques constituyía un tou curiosu pal llectoráu; Peter Appelbaum, per otra parte, afirmó que l'interés que la novela espierta tien que ver cola presentación de la maxa como teunoloxía de consumu.<ref name="presso" /> Pal especialista cristianu Daniel Mitchell, la supuesta atraición pola bruxería que xeneraríen los llibros tampoco algama pa esplicar l'ésitu; enantes, opina, esto último podría desplicase poles carauterístiques del testu, como'l protagonista qu'encarna l'arquetipu de güérfanu desvalíu que xenera empatía col llector.<ref>Mitchell, p. 14.</ref> Pa Gwen Tarbox tampoco nun algama pa esplicar la popularidá de los llibros entendiendo a la confrontación épica ente Harry y Voldemort qu'estos presenten; pa ella lo curioso de la serie anicia na constante llucha del protagonista p'alloñase de la inocencia y del desconocimientu.<ref>Tarbox, p. 3.</ref> == Traducciones == Calcúlase qu'a mediaos de [[2008]] la saga de llibros llograra vender más de 400 millones d'exemplares y que yá se traduxeron a más de 72 llingües distintes,<ref>{{cita web|url=http://www.thebookseller.com/news/61161-page.html|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.thebookseller.com/news/61161-page.html|fechaarchivu=30 de payares de 2015|autor=Flood, Allison|fecha=17 de xunu de 2008|títulu=Potter tops 400 million sales|idioma=inglés|editorial=Bookseller.com|fechaaccesu=3 de setiembre de 2009}}</ref> siendo'l primer llibru'l más traducíu de tola serie.<ref name="Translations for Harry Potter">{{cita publicación|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/7649962.stm|títulu=Rowling 'makes £5 every second&#39;|fecha=3 d'ochobre de 2008|editorial=[[British Broadcasting Corporation]]|fechaaccesu=17 d'ochobre de 2008}}</ref><ref>{{cita publicación|url=http://www.guardian.co.uk/business/2008/jun/18/harrypotter.artsandentertainment|títulu=Harry Potter breaks 400m in sales|fecha=18 de xunu de 2008|editorial=Guardian News and Media Limited|fechaaccesu=17 d'ochobre de 2008}}</ref> Arriendes de los idiomes falaos na actualidá, la editorial Bloomsbury publicó traducciones al [[Gaélicu escocés|gaélicu]],<ref>{{cita publicación|títulu=It's all Greek to Harry Potter|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/beds/bucks/herts/3469023.stm|publicación=BBC News|fecha=7 de payares de 2003|fechaaccesu=9 de payares de 2009|idioma=inglés}}</ref> al [[hindi]],<ref>{{cita publicación|títulu=Potter is translated into Hindi|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/3251263.stm|publicación=BBC News|fecha=8 de febreru de 2004|fechaaccesu=9 de payares de 2009|idioma=inglés}}</ref> al [[Idioma llatín|llatín]] clásicu (col nome de ''Harrius Potter et Philosophi Lapis'') y al [[griegu]] antiguu col fin d'incentivar l'estudiu de les llingües clásiques;<ref name="reynolds">{{cita publicación|autor=Reynolds, Nigel|títulu=Harry Potter and the Latin master's tome take on Virgil|url=http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1364171/Harry-Potter-and-the-Latin-masters-tome-take-on-Virgil.html|publicación=The Telegraph|fecha=3 d'avientu de 2001|fechaaccesu=31 d'ochobre de 2009|idioma=inglés}}</ref><ref><span class="plainlinks">{{cita web|url=http://www.users.globalnet.co.uk/~loxias/harry_potter.htm|autor=Wilson, Andrew|títulu=Harry Potter in Ancient Greek|idioma=inglés|publicación=Globalnet|fechaaccesu=31 d'ochobre de 2009}}</span></ref> ye de destacar qu'esta traducción representa'l testu más estensu publicáu en griegu antiguu y el primer clásicu de la lliteratura infantil traducíu a talu idioma.<ref name="classical">{{cita web|url=http://bmcr.brynmawr.edu/2005/2005-08-07.html|autor=Brennan, Tad|fecha=8 de xunetu de 2005|títulu=J. K. Rowling, Harry Potter and the Philosopher's Stone. Translated into Ancient Greek by Andrew Wilson|idioma=inglés|publicación=Brian Mawr Classical Review|fechaaccesu=31 d'ochobre de 2009}}</ref><ref>{{cita publicación|autor=Castle, Tim|títulu=Harry Potter? It's All Greek to Me|url=http://playalicious.com/reference/news/greek_harry.html Greek Harry|agencia=Reuters|publicación=Playlicious.com|fecha=2 d'avientu de 2004|fechaaccesu=31 d'ochobre de 2009|idioma=inglés|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://playalicious.com/reference/news/greek_harry.html|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}</ref> La traducción al griegu tuvo al cargu del eruditu Andrew Wilson y foi descrita como «una de les más importantes pieces de prosa en griegu antiguu que s'escribiera en munchos sieglos».<ref name="classical" /> La traducción al llatín, per otra parte, tuvo al cargu de Peter Needham; el traductor renomó al protagonista de la saga basándose nel nome «Arrius» qu'apaez nun poema de [[Gayu Valeriu Catulu|Gayo Valerio Catulo]].<ref name="reynolds" /> Les primeres ediciones en castellán tuvieron al cargu de la editorial [[Emecé]], anque depués esti llibru y el restu de la serie fueron reeditaos por [[Editorial Salamandra]]; la traductora Alicia Dellepiane Rawson encargóse de traducir ''Harry Potter y la piedra filosofal'', siendo la so única participación na publicación hispanofalante de la serie. Delles investigaciones analizaron dellos aspeutos de la traducción del llibru qu'amuesen defectos y representen dificultaes pa la interpretación del llibru. Na so mayoría, estudiáronse aspeutos rellacionaos colos nomes propios y la so carga semántica que, al nun ser reemplazaos por pallabres equivalentes en castellán, produciríen una perda nel valor interpretativu de los testos.<ref>{{cita web |url=http://www.literaturas.com/02infantiljuvenilDoloresgonzalezteresaveiga.htm |títulu=Harry Potter y las evocaciones perdidas |fechaaccesu=23 de setiembre de 2009 |autor=González Martínez, Dolores y Teresa Veiga Díaz |fecha=2002 |publicación=Literaturas.com |editorial=Literaturas.com |ubicación=España}}</ref> La edición n'asturianu corrió al cargu d'[[Ediciones Trabe]] nel añu [[2009]], y anguaño ta totalmente escosada. La editorial piensa facer una segunda edición próximamente.{{cuándo}}{{ensin referencies}} De la traducción encargóse [[Xesús González Rato]], que tamién va ser el traductor de los siguientes títulos que se van espublizar nun futuru próximu.{{cuándo}}{{ensin referencies}} == Ver tamién == ; Serie ''Harry Potter'' * ''[[Harry Potter and the Chamber of secrets]]'' (Harry Potter y la cámara los secretos) * ''[[Harry Potter and the Prisoner of Azkaban]]'' (Harry Potter y el presu d'Azkaban) * ''[[Harry Potter and the Goblet of Fire]]'' (Harry Potter y el cáliz de fueu) * ''[[Harry Potter and the Order of the Phoenix]]'' (Harry Potter y la Orde del Fénix) * ''[[Harry Potter and the Half-Blood Prince]]'' (Harry Potter y el príncipe de sangre amestao) * ''[[Harry Potter and the Deathly Hallows]]'' (Harry Potter and the Deathly Hallows) ; Otres obres de la serie * Precuela de Harry Potter * ''[[Fantastic Beasts and Where to Find Them]]'' (Animales fantásticos y ú los atopar) * ''[[The Tales of Beedle the Bard]]'' (Los cuentos de Beedle el bardu) * ''[[Quidditch Though the Ages]]'' (Quidditch al traviés de los tiempos) ; Películes * ''[[Harry Potter y la piedra filosofal (película)|Harry Potter y la piedra filosofal]]'' ; Videoxuegos * ''[[Harry Potter y la piedra filosofal (videoxuegu)|Harry Potter y la piedra filosofal]]'' == Notes == {{llistaref|grupu="nota"}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == === Fontes primaries === * Rowling, J. K. ''Harry Potter y la piedra filosofal.'' Barcelona: Salamandra, 2002. === Fontes secundaries === * Adami, Esterino (2006). «Harry Potter and the Magic of Growing up through Fiction». {{cita llibru|autor=Adami, Esterino|editor=Tiwari, Shubha|títulu=Children and Literature|añu=2006|editorial=Atlantic Publishers & Distributors|isbn=978 8126905836|páxines=98–110|capítulo=Harry Potter and the Magic of Growing up through Fiction}} * Bakke, Kristine Ohrem (2004). A muggle's study of Harry Potter's magical world: J.K. Rowling's literary texts and Chris Columbus' filme adaptations. {{cita llibru|autor=Bakke, Kristine Ohrem|títulu=A muggle's study of Harry Potter's magical world: J.K. Rowling's literary texts and Chris Columbus' film adaptations|fecha=2004|editorial=Universidá d'Oslu|ubicación=Oslo|isbn=}} * Blake, Andrew (2002). ''The Irresistible Rise of Harry Potter.'' {{cita llibru|autor=Blake, Andrew|títulu=The Irresistible Rise of Harry Potter|añu=2002|editorial=Verso|isbn=1 85984 666 1|ubicación=Nueva York}} * Briggs, Julia y otros (2008). ''Popular Childrens Literature in Britain.'' {{cita llibru|autor=Briggs, Julia y otros|títulu=Popular Childrens Literature in Britain|añu=2008|editorial=Ashgate|isbn=978 1840142426}} * Cantizano Márquez, Blasina. [http://www.revistasculturales.com/articulos/33/clij-cuadernos-de-literatura-infantil-y-juvenil/49/1/la-herencia-literaria-de-harry-potter.html «L'heriedu lliterariu de Harry Potter».] {{cita publicación|apellíu=Cantizano Márquez|nome=Blasina|títulu=La herencia literaria de Harry Potter|url=http://www.revistasculturales.com/articulos/33/clij-cuadernos-de-literatura-infantil-y-juvenil/49/1/la-herencia-literaria-de-harry-potter.html|publicación=Cuadernos de Literatura Infantil y Juvenil|editorial=Revistas Culturales.com|ubicación=España|número=171|páxines=1–3}} * Cockwell, Amanda (2004). «Harry Potter and the Secret Password: Finding Our Way in the Magical Genre». {{cita llibru|autor=Cockwell, Amanda|editor=Whited, Lana A.|títulu=The Ivory Tower And Harry Potter: Perspectives On A Literary Phenomenon|añu=2004|editorial=University of Missouri Press|ubicación=Missouri|isbn=978 0826215499|páxines=15–26|capítulo=Harry Potter and the Secret Password: Finding Our Way in the Magical Genre}} * Colbert, Davis (2002). ''Los mundos máxicos de Harry Potter.'' {{cita llibru|autor=Colbert, Davis|títulu=Los mundos mágicos de Harry Potter|añu=2002|editorial=Ediciones B|ubicación=Buenos Aires|isbn=84 666 1034 0}} * Eccleshare, Julia (2002). ''A guide to the Harry Potter novels.'' {{cita llibru|autor=Eccleshare, Julia|títulu=A guide to the Harry Potter novels|añu=2002|editorial=Continuum|isbn=978 0826453174}} * Friedland, Joyce, ed. (2000). Harry Potter and the Sorcerer's Stone: Novel-Ties Study Guides. {{cita llibru|editor=Friedland, Joyce|títulu=Harry Potter and the Sorcerer's Stone: Novel-Ties Study Guides|añu=2000|editorial=Learning Links|isbn=978 0767508780}} * Grimes, M. Katherine (2004). «Harry Potter: Fairy Tale Prince, Real Boy, and Archetypal Hero». {{cita llibru|autor=Grimes, M. Katherine|editor=Whited, Lana A.|títulu=The Ivory Tower And Harry Potter: Perspectives On A Literary Phenomenon|añu=2004|editorial=University of Missouri Press|ubicación=Missouri|isbn=978 0826215499|páxines=89-122|capítulo=Harry Potter: Fairy Tale Prince, Real Boy, and Archetypal Hero}} * Knapp, Nancy Flannagan. «In Defense of Harry Potter: An Apologia» (PDF). {{cita publicación|apellíu=Knapp|nome=Nancy Flannagan|títulu=In Defense of Harry Potter: An Apologia|url=http://www.iasl-online.org/files/jan03-knapp.pdf|publicación=School Libraries Worldwide|volumen=9|número=1|páxines=78–91|formatu=PDF|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.iasl-online.org/files/jan03-knapp.pdf|fechaarchivu=30 de payares de 2015}} * Mitchell, Daniel R. (2007). ''The Magic of 'Harry Potter'.'' {{cita llibru|autor=Mitchell, Daniel R.|títulu=The Magic of 'Harry Potter&#39;|año=2007|editorial=Cross Timber Books|ubicación=Estaos Xuníos|isbn=978 0 6151 7282 8}} * Nel, Philip (2001). J.K. Rowling's Harry Potter Novels: A Reader's Guide. {{cita llibru|autor=Nel, Philip|títulu=J.K. Rowling's Harry Potter Novels: A Reader's Guide|añu=2001|editorial=Continuum|isbn=978 0826452320}} * Nel, Philip (2004). «You Say 'Jelly,' I Say 'Jell-O'? {{cita llibru|autor=Nel, Philip|editor=Whited, Lana A.|títulu=The Ivory Tower And Harry Potter: Perspectives On A Literary Phenomenon|añu=2004|editorial=University of Missouri Press|ubicación=Missouri|isbn=978 0826215499|páxines=261-284|capítulo=You Say 'Jelly,' I Say 'Jell-O'? Harry Potter and the Transfiguration of Language}} * Peresso, Giuliana. The Harry Potter Series: A Reawakening and Retelling (PDF) (n'inglés).[http://accio.zymurgy.org/proc/AccioProceedings/giulianapresso.pdf]  * Pharr, Mary (2004). «In Medies Res: Harry Potter as Hero-in-Progress». {{cita llibru|autor=Pharr, Mary|editor=Whited, Lana A.|títulu=The Ivory Tower And Harry Potter: Perspectives On A Literary Phenomenon|añu=2004|editorial=University of Missouri Press|ubicación=Missouri|isbn=978 0826215499|páxines=53-66|capítulo=In Medias Res: Harry Potter as Hero-in-Progress}} * Pinsent, Pat (2004). «The Education of a Wizard: Harry Potter and His Predecessors». {{cita llibru|autor=Pinsent, Pat|editor=Whited, Lana A.|títulu=The Ivory Tower And Harry Potter: Perspectives On A Literary Phenomenon|añu=2004|editorial=University of Missouri Press|ubicación=Missouri|isbn=978 0826215499|páxines=27-50|capítulo=The Education of a Wizard: Harry Potter and His Predecessors}} * Steege, David K. (2004). «Harry Potter, Tom Brown, and the British School Story: Lost in Transit?{{cita llibru|autor=Steege, David K.|editor=Whited, Lana A.|títulu=The Ivory Tower And Harry Potter: Perspectives On A Literary Phenomenon|añu=2004|editorial=University of Missouri Press|ubicación=Missouri|isbn=978 0826215499|páxines=140-156|capítulo=Harry Potter, Tom Brown, and the British School Story: Lost in Transit?}} * Whited, Lana A. (2004). «Introduction. {{cita llibru|autor=Whited, Lana A.|editor=Whited, Lana A.|títulu=The Ivory Tower And Harry Potter: Perspectives On A Literary Phenomenon|añu=2004|editorial=University of Missouri Press|ubicación=Missouri|isbn=978 0826215499|páxines=1–12|capítulo=Introduction. Harry Potter: From Craze to Classic?}} == Enllaces esternos == * [http://www.jkrowling.com/ Sitiu oficial de J.K. Rowling] * [http://trabe.org/llibru.asp?id=1673 ''Harry Potter'' en Trabe.org] * [http://www.bloomsbury.com/harrypotter ''Harry Potter'' en Bloomsbury.com] * [http://www.scholastic.com/harrypotter ''Harry Potter'' en Scholastic.com] * [http://web.archive.org/web/http://www.salamandra.info/harry/h.htm ''Harry Potter'' en Salamandra.info] * [https://www.imdb.com/title/tt0241527/ ''Harry Potter and the Sorcerer's Stone''] n'[[Internet Movie Database]] {{Harry Potter}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Harry Potter|Harry Potter 1]] [[Categoría:Noveles del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Llibros n'inglés]] [[Categoría:Traducciones al asturianu]] 0w2ze22ynm4eolf6ve2e96bzoq1ylnh Área estadística metropolitana 0 84282 3707472 3666590 2022-08-16T14:59:57Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki Nos [[Estaos Xuníos]] nómase '''área estadística metropolitana''' (''Metropolitan Statistical Area'', MSA) a una rexón xeográfica con una densidá de población relativamente alta nel so centru y que forma una entidá con llazos económicos importantes. Estes rexones nun formen una ciudá per sigo mesmes, nin son divisiones alministratives afitaes como los condaos nin entidaes separtaes como los estaos. Esto fai que la definición de cualisquiera d'elles pueda variar según qué entidá la faga. Los criterios estadísticos pa un área metropolitana estándar foron definíos en 1949, y revisaos como área estadística metropolitana en 1983<ref>Caves, RW, ''[[iarchive:encyclopediacity00cave/page/n459|Encyclopedia of the City]],'' p. 459''.'' Routledge, 2004. ISBN <bdi>9780415252256</bdi>.</ref>. Un área metropolitana típica tien como centru una gran ciudá qu'exerce una influyencia sustancial sobre la so rodiada (como [[Chicago]] o [[Atlanta]]). Por embargu, delles árees metropolitanes contienen más d'una gran ciudá y nun hai preeminencia de denguna d'elles; asina asocede, por exemplu, na metroplex [[Dallas]]-[[Fort Worth]] o na [[Minneapolis]]-[[Saint Paul (Minnesota)|Saint Paul]]. Les árees estadístiques metropolitanes son definíes pola [[Oficina d'Alministración y Presupuestu]] (''Office of Management and Budget'', OMB), y utilizaes pola [[Oficina del Censu de los Estaos Xuníos|Oficina del Censu]] (''U.S. Census Bureau'') y otres axencies gubernamentales federales pa la ellaboración de les sos estadístiques<ref>Nussle, Jim. [https://obamawhitehouse.archives.gov/sites/default/files/omb/assets/omb/bulletins/fy2009/09-01.pdf "Update of Statistical Area Definitions and Guidance on Their Uses"] (PDF). Office of Management and Budget. pp. 1–2. (20 de payares de 2008).</ref>. ==Mapa== [[Ficheru:Metropolitan and Micropolitan Statistical Areas (CBSAs) of the United States and Puerto Rico, Mar 2020.gif|centro|miniaturadeimagen|1200x1200px|Mapa de les árees estadístiques metropolitanes d'Estaos Xuníos y [[Puertu Ricu]] en marzu de 2020. Les 392 árees estadístiques metropolitanes apaecen en color verde escuru. Les 547 [[área estadística micropolitana|árees estadístiques micropolitanes]] apaecen en color verde claro.]] == Definiciones == Les estadístiques de la Oficina del Censu referíes a les árees metropolitanes ellabórense acordies coles siguientes definiciones. La Oficina d'Alministración y Presupuestu define un conxuntu d'[[área estadística basada nún nucleu|árees estadístiques basaes nún nucleu]] (''Core Based Statistical Areas'', CBSAs) al traviés de tol país. Les CBSAs defínense sobro la base d'un área urbana central o d'una agrupación urbana, esto ye, d'un área contigua con una densidá de población relativamente alta. Les CBSAs tán formaes por condaos y entidaes equivalentes a ellos<ref>[https://www.census.gov/geo/lv4help/cengeoglos.html Census Geographic Glossary], na web de la Oficina del Censu de los Estaos Xuníos.</ref>. Los condaos incluyíos nel área urbana central nómense condaos centrales de la CBSA; sonlo los que tienen polo menos un 50% de la so población viviendo n'árees urbanes de más de 10.000 habitantes<ref>[https://www.govinfo.gov/content/pkg/FR-2010-06-28/pdf/2010-15605.pdf "Office of Management & Budget, 2010 Standards for Delineating Metropolitan and Micropolitan Statistical Areas; Notice"] (PDF). ''U.S. Government Publishing Office''. National Archives and Records Administration. </ref>. Los demás condaos de la rodiada, nomaos condaos periféricos, inclúyense na CBSA si caltienen llazos sociales y económicos fuertes colos condaos centrales, dalgo que s'oxetiva estudiando la cantidá de los sos habitantes que viaxen a ellos pa trabayar. Un condáu periféricu inclúyese na CBSA si la midida del intercambiu d'empléu, esto ye, el porcentaxe de xente emplegao que se desplaza a los condaos centrales a trabayar ye del 25% o más, magar qu'esto faise de forma estimao y almítense esceiciones a esta cifra, porque, por exemplu, puede haber fasteres d'esos condaos periféricos que seyan, por paisaxe y distribución de la población, totalmente rurales. Les CBSA axacentes fúndense núna única cuando'l condáu o condaos centrales d'una son al tiempu condaos periféricos de la otra. D'otra banda, una o más CBSA agrúpense o combínense pa formar una entidá estadística mayor, nomada [[área estadística combinada]], cuando la midida del intercambiu d'empléu<ref>La midida d'intercambiu d'empléu (Employment Interchange Measure, EIM) ye un indicador de los llazos esistentes ente dos entidaes (CBSA) axacentes. Ye la suma del porcentaxe de trabayadores de la entidá de menor tamaño que trabayen na más grande y el porcentaxe y el porcentaxe d'empléu na más pequeña que correspuende a trabayadores que viven na mayor. ([https://www.census.gov/programs-surveys/metro-micro/about/glossary.html Metro-Micro, glossary], na web de la Oficina del Censu).</ref> ye del 15% o superior. Les CBSA sodivídense n'árees estadístiques metropolitanes, que son les que se formen alredor d'árees urbanes de polo menos 50.000 habitantes, y [[Área estadística micropolitana|árees estadístiques micropolitanes]] (''Micropolitan Statistical Area'', μSAs), cuando'l clúster central del área tien ente 10.000 y 50.000 habitantes. El [[19 de xineru]] de [[2021]] la Oficina d'Alministración y Presupuestu sacó a información públicu un proxectu p'aumentar la población mínima pa considerar un área urbana como área estadística metropolitana de 50.000 a 100.000. Sicasí, posteriormente decidió caltener el mínimu actual demientres el ciclu censal de 2020<ref>The White House (July 13, 2021). [https://www.whitehouse.gov/omb/briefing-room/2021/07/13/office-of-management-and-budget-announces-2020-standards-for-delineating-core-based-statistical-areas/ "Office of Management and Budget Announces 2020 Standards for Delineating Core Based Statistical Areas"] (Comunicáu de prensa del 13 de xunetu de 2021).</ref>. Nos estaos de [[Nueva Inglaterra]] les ciudaes (''towns'') tienen más preponderancia alministrativa que los condaos, y ellí les árees estadístiques defínense en términos d'unidaes que tomen como base les ciudaes: son les nomaes NECTAs (''New England City and Town Areas''). == Ver tamién == *[[Llistáu de les árees estadístiques metropolitanes d'Estaos Xuníos]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[https://www.census.gov/population/metro/data/maps.html Mapas de les árees estadístiques metropolitanes y micropolitanes (Web del U.S. Census Bureau).] {{en}} [[Categoría:Xeografía d'Estaos Xuníos]] jkrfcmc7ahbphsndq8ti8r7nod1jt26 Área estadística micropolitana 0 84317 3707473 3666591 2022-08-16T15:00:03Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki L''''área estadística micropolitana''' (Micropolitan Statistical Area, µSA) ye, conforme a la definición de la [[Oficina d'Alministración y Presupuestu]] (''Office of Management and Budget'', OMB) de los [[Estaos Xuníos]], un área xeográfica d'esti país que conforma un mercáu llaboral centráu nún área urbana central con una población d'ente 10.000 y 50.000 habitantes<ref name=":0">[https://obamawhitehouse.archives.gov/sites/default/files/omb/assets/bulletins/b10-02.pdf Boletín 10-02] de la Oficina d'Alministración y Presupuestu (1 d'avientu de 2009).</ref>. Cuando'l nucleu urbanu central tien más de 50.000 habitantes nómase a l'área [[área estadística metropolitana]]. Creada en [[2003]], ye una entidá xeográfica, basada en condaos o en divisiones alministrativas equivalentes a ellos<ref name=":0" />, usada pa xeres estadístiques: la OMB define 547 árees micropolitanes nos Estaox Xuníos. El términu ''micropolitanu'' entamó a usase davezu na década de 1990 pa describir a los nucleos de población estauxunidense que medraben en población pesie a tar alloñaos, a veces más de 160 km (100 milles) de les grandes ciudaes del país. Ye nidio que les ciudaes micropolitanes nun tienen la importancia política o económica de les grandes urbes, pero sicasí son centros económicos dinámicos, qu'atraen trabayadores y consumidores d'una amplia zona alredor d'elles. Como lo qu'estrema un área estadística metropolitana d'una micropolitana ye'l tamañu del so nucleu urbanu principal, y non la so población total, actualmente delles árees micropolitanes tán más poblaes que dalgunes de les metropolitanes. == Mapa == [[Ficheru:Metropolitan and Micropolitan Statistical Areas (CBSAs) of the United States and Puerto Rico, Mar 2020.gif|centro|miniaturadeimagen|1200x1200px|Mapa de les árees estadístiques metropolitanes d'Estaos Xuníos y [[Puertu Ricu]] en marzu de 2020. Les 392 [[Área estadística metropolitana|árees estadístiques metropolitanes]] apaecen en color verde escuru. Les 547 árees estadístiques micropolitanes apaecen en color verde claro.]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [https://www2.census.gov/geo/maps/metroarea/us_wall/Mar2020/CBSA_WallMap_Mar2020.pdf Mapas de les árees estadístiques metropolitanes y micropolitanes en marzu de 2020 (Web del U.S. Census Bureau).] [[Categoría:Xeografía d'Estaos Xuníos]] bhz9ecznwd279baxf1afgl270vnptvi Ganimedes (lluna) 0 84480 3707411 3665959 2022-08-16T14:54:30Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Ficha d'oxetu celeste|nome=Ganimedes}} [[Imaxe:Ganymede-moon.jpg|right|thumb|300px|Fotografía de la cara oculta de Ganimedes, sacada'l 29 de marzu de 1998 a cuasi un millón de quilómetros pola sonda Galileo. Ameyoráronse los collores pa que rescamplen los contrastes, lo que permite ver que'l satélite tien dos casquetes polares y dos tipos de terrenos principales: ún brillante y con estríes, y otro, con surcos más escuros, más antiguu. Vense tamién abondos cráteres de varios km de diámetru.]] '''Ganimedes''' o '''Ganímedes''' (del griegu ''Γανυμήδης'') ye'l [[satélite natural]] más grande de [[Xúpiter (planeta)|Xúpiter]] y del [[sistema solar]]<ref name="Showman1999">{{cita publicación |apellíu=Showman |nome=Adam P. |last2=Malhotra |first2=Renu |títulu=The Galilean Satellites |añu=1999 |publicación=Science |volumen=286 |páxines=77&ndash;84 |doi=10.1126/science.286.5437.77 |url=http://www.lpl.arizona.edu/~showman/publications/showman-malhotra-1999.pdf |formatu=PDF |pmid=10506564 |númberu=5437 }}</ref>, y ye l'únicu de los satélites que tien [[campu magnéticu]]. N'orde de distancies al planeta, ye'l séptimu más cercanu y el terceru de los galileanos, que son el primer grupu d'oxetos descubiertos qu'orbiten alredor d'un planeta. Completa la so órbita n'aproximao siete díes, y caltién una resonancia orbital con [[Ío (satélite)|Ío]] y [[Europa (satélite)|Europa]] de 1:2:4. El so diámetru ye de 5.268 [[quilómetru|km]], un 8% mayor que'l de [[Mercuriu (planeta)|Mercuriu]], magar que tien namái el 45% de so masa<ref name="nasa.gany">{{cita web |editorial=www2.jpl.nasa.gov|títulu=Ganymede Fact Sheet|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/ganymede/|fechaaccesu=5 de febreru de 2017}}</ref>. Ye un 2% mayor que [[Titán (satélite)|Titán]], el segundu satélite natural más grande, y tien el doble de masa que la [[Lluna]].<ref>Arnett, B. (1997). ''[http://nineplanets.org/ganymede.html Ganymede]''. nineplanets.org.</ref> En términos absolutos, ye'l novenu oxetu mayor del sistema solar, y el más grande que nun tien una atmósfera significativa. Ganímedes ta formáu por silicatos y [[xelu]] en cantidaes aproximao iguales<ref>Chang, K. (2015). ''[http://www.nytimes.com/2015/03/13/science/space/suddenly-it-seems-water-is-everywhere-in-solar-system.html Suddenly, It Seems, Water Is Everywhere in Solar System]''. nytimes.com.</ref>. Ye un oxetu diferenciáu, con un nucleu fundíu ricu en [[fierro]] y un [[océanu internu]] que podiera tener más agua que tolos océanos de la [[Tierra]] xuntos<ref>Russia Today (2015). ''[https://www.rt.com/usa/240301-nasa-jupiter-ganymede-ocean/ Jupiter moon Ganymede could have ocean with more water than Earth - NASA]''. rt.com.</ref><ref name="Ocean Hubble">{{cita web |apellíu=NASA|url=http://www.nasa.gov/press/2015/march/nasa-s-hubble-observations-suggest-underground-ocean-on-jupiters-largest-moon/#.VQJhMM26t0s|títulu=NASA's Hubble Observations Suggest Underground Ocean on Jupiter's Largest Moon|ubicación=NASA News|fecha=12 de marzu de 2015|fechaaccesu=5 de febreru de 2017}}</ref><ref name="clubsandwich 2014">{{cita publicación |apellíu=Clavin|nome=W.|url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2014-138|títulu=Ganymede May Harbor 'Club Sandwich' of Oceans and Ice|ubicación=NASA|publicación=Jet Propulsion Laboratory|fecha=1 de mayu de 2014|fechaaccesu=5 de febreru de 2017}}</ref>. Na so superficie estrémense dos clases diferentes de terrenu: escuru y claru. Les rexones escures, enllenes de [[cráteres d'impautu]] y formaes hai 4000 millones d'años, cubren alredor d'un terciu del satélite. El resto de la superficie ocúpenlo les rexones clares, cortaes por amplios surcos y crestes y un poco menos antigües que les escures. Les causes xeolóxiques de la perturbación que-yos dio orixe entá nun se conocen, pero piénsase que les rexones clares quiciás seyan el resultáu de l'actividá teutónica provocada pol [[calentamientu de marea]]<ref>Showman, A. P.; Malhotra, R. (1999). ''The Galilean Satellites''. Science ''286'' (5437): páxs. 77-84.</ref>. El so campu magnéticu ye, posiblemente, el resultáu de movimientos de [[convección]] dientro del nucleu de fierro fundíu<ref>Kivelson, M.G. y otros (2002). ''The Permanent and Inductive Magnetic Moments of Ganymede''. Icarus '''157''' (2): páxs. 507-522.</ref>. La so fuercia, escasa, queda tapecida pola del campu magnéticu de Xúpiter, muncho más potente, y poro aparez namái como una perturbación llocal de les llinies de campu. El satélite tien una feble atmósfera d'[[oxíxenu]] qu'inclúi [[ozonu]] y oxíxenu atómicu y molecular<ref>Hall, D.T. y otros (1998). ''The Far-Ultraviolet Oxygen Airglow of Europa and Ganymede''. The Astrophysical Journal '''499''' (1):páxs. 475-481.</ref>, na qu'hai un pequeñu porcentaxe d'[[hidróxenu]] atómicu. Entá nun ta claro si el satélite tien una [[ionosfera]] asociada a l'atmósfera<ref>Eviatar, A. y otros (2001). ''The ionosphere of Ganymede''. Planetary and Space Science '''49''' (3-4): páxs. 327-336.</ref>. El descubrimientu de Ganimedes atribúise-y a [[Galileo Galilei]], que tendríalu visto'l [[7 de xineru]] de [[1610]]. El so nombre foi una suxerencia del astrónomu [[Simon Marius]] poco dempués del descubrimientu, y fai referencia a [[Ganímedes (mitoloxía)|Ganimedes]], coperu de los dioses y amante de [[Zeus]]<ref name=galileoproject>Galileo Project. ''[http://galileo.rice.edu/sci/observations/jupiter_satellites.html Satellites of Jupiter]''. galileo.rice.edu.</ref>. La so esploración cercana llevose a cabu al traviés de varies sondes, entamando pola ''Pioneer 10''. Les sondes ''Voyager'' afinaron el conocimientu de los valores de les sos carauterístiques físiques, mentantu que la ''Galileo'' descubrió'l so océanu soterrañu y el so campu magnéticu. L'[[Axencia Espacial Europea]] tien proyectada una misión al sistema xovianu al traviés d'una sonda que sedrá llanzada al espaciu en [[2022]]. Esta, tres de sobrevolar varies vegaes los trés satélites galileanos xelaos, ha entrar n'órbita alredor de Ganimedes<ref> Amos, J. (2012). ''[http://www.bbc.com/news/science-environment-17917102 Esa selects 1bn-euro Juice probe to Jupiter]''. bbc.com.</ref>. == Historia == Los rexistros astronómicos chinos recueyen que, nel añu [[365 e.C.]], [[Gan De]] avistó daqué que pudiera tener sío una lluna de Xúpiter, que probablemente sería Ganimedes. El 7 de xineru de 1610 Galileo Galilei vió lo que pensó que yeren trés estrelles cerca de Xúpiter, y que yeren Ganimedes, [[Calistu (satélite)|Calistu]] y un cuerpu que resultó ser la lluz combinada d'Io y Europa; la noche siguiente decatose de que los trés oxetos moviéranse. El [[13 de xineru]] vio los cuatro oxetos individualizaos per primer vegada, pero p'aquel día yá viera caúna de les llunes al menos una vez. Pal día [[15 de xineru]] Galileo ya llegara a la conclusión de que lo que creyera estrelles yeren en realidá cuerpos qu'orbitaben alredor de Xúpiter. Reclamó pa sigo'l derechu de dá-yos nome. Llamoles ''Cosmica Sidera'' (les estrelles de Cosme), n'honor de [[Cosme II de Medici]] y dempués, por suxerencia d'esti, cambió-yoslu pol de ''Medicea Sidera'' (les estrelles de los Medici), honrando asina a los cuatro hermanos Medici (Cosme, Franciscu, Carlos y Llorienzu). El descubrimientu anunciose na obra ''Sidereus Nuncius'' (mensaxeru de les estrelles), espublizada en [[Venecia]] en marzu de 1610, menos de dos meses dempués de la primer observación. [[Simon Marius]], que reclamó tener sío'l primeru en ver los satélites galileanos, tentó dá-yos los nomes de ''Saturnu de Xúpiter'', ''Xúpiter de Xúpiter'' (l'actual Ganimedes), ''Venus de Xúpiter'' y ''Mercuriu de Xúpiter'', pero tampoco tuvo éxitu nel so intentu. A partir d'una suxerencia de [[Johannes Kepler]] Marius propunxo otra nomenclatura nueva, basada en personaxes mitolóxicos griegos, que yá-y daba a Ganimedes el so nome actual. Sicasí, esti nome y el de los otros satélites galileanos escaeciose por sieglos, y nun entamó a usase habitualmente hasta mediaos del [[sieglu XX]]. En muncha de la lliteratura astronómica d'antes d'esa dómina Ganimedes ye denomáu pola so designación con numberales romanos, otru sistema inventáu por Galileo pa denomar los satélites de Xúpiter que descubriera. Nelli ye ''Xúpiter III'', esto ye, el tercer satélite de Xúpiter. Tres del descubrimientu de les llunes de Saturnu, afitose finalmente un sistema de nomenclatura basáu nel que propusieran Kepler y Marius pa denomar les llunes de Xúpiter. == Órbita y rotación == [[Image:Galilean moon Laplace resonance animation.gif|thumb|right|300px|[[Resonancia orbital]] d'Ganimedes, Europa ya Io.]] Ganimedes orbita Xúpiter a una distancia de 1.070.400 km, y completa una revolución -esto ye, da una vuelta completa alredor d'elli- cada siete díes y trés hores. Neto que la mayoría de los satélites conocíos Ganimedes tien [[acoplamientu de marea]], esto ye, una de les sos cares siempres afronta al so planeta<ref name="Planetary Society">{{cita web |url=http://www.planetary.org/explore/topics/our_solar_system/jupiter/moons.html |títulu=Jupiter's Moons |work=The Planetary Society |deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071231082201/http://www.planetary.org/explore/topics/our_solar_system/jupiter/moons.html |fechaarchivu=2007-12-31 }}</ref>. La so órbita tien una excentricidá perllixera ya inclinada hacia l'ecuador xupiterinu; la so [[excentricidá orbital|excentricidá]] ya inclinación camuden de forma cuasiperiódica, nun rangu de sieglos, pela influyencia de les fuercies gravitacionales solar y xupiterina. Los rangos de cambéu son, respeutivamente, 0,0009–0,0022 and 0,05–0,32°<ref name="Musotto2002">{{cita publicación |apellíu=Musotto |nome=Susanna |last2=Varadi |first2=Ferenc |last3=Moore |first3=William |last4=Schubert |first4=Gerald |títulu=Numerical Simulations of the Orbits of the Galilean Satellites |fecha=2002 |volume=159 |issue=2 |páxines=500–504 |doi=10.1006/icar.2002.6939 |bibcode=2002Icar..159..500M |publicación=Icarus }}</ref>. Eses variaciones orbitales provoquen que'l so [[enclín axal]] (l'ánguu ente los exes orbital y rotacional) varíe ente 0 y 0,33°<ref name="Bills2005">{{cita publicación |apellíu=Bills |nome=Bruce G. |títulu=Free and forced obliquities of the Galilean satellites of Jupiter |fecha=2005 |volume=175 |issue=1 |páxines=233–247 |doi=10.1016/j.icarus.2004.10.028 |bibcode=2005Icar..175..233B |publicación=Icarus }}</ref>. Ganimedes participa d'una resonancia orbital con Europa ya Io: per cada órbita de Ganimedes, Europa orbita dos vegaes y Io orbita cuatro<ref name="Musotto2002" /><ref name="SPACE.com">{{cita web |url=http://www.space.com/searchforlife/seti_tidal_europa_021003.html |títulu=High Tide on Europa |nome=Cynthia |apellíu=Phillips |work=SPACE.com |fecha=3 October 2002 |deadurl=yes |fechaarchivu=17-10-2002 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20021017211633/http://space.com/searchforlife/seti_tidal_europa_021003.html }}</ref>. La mayor conxunción astronómica ente Io y Europa ocurre cuando Io ta na so ápside|periápside ya Europa na so apoápside. La mayor conxunción ente Europa y Ganimedes produzse cuando Europa ta na so periapsis<ref name="Musotto2002" />. Les llonxitúes de les conxunciones Io-Europa y Europa-Ganimedes cambien col mesmu índiz, lo que fai imposible la triple conxunción. Esti tipu de resonancia tan complicada ye nomada resonancia de Laplace<ref name="Showman1997a">{{cita publicación |apellíu=Showman |nome=Adam P. |last2=Malhotra |first2=Renu |títulu=Tidal Evolution into the Laplace Resonance and the Resurfacing of Ganymede |publicación=Icarus |fecha=1997 |volume=127 |issue=1 |páxines=93–111 |doi=10.1006/icar.1996.5669 |url=http://www.lpl.arizona.edu/~showman/publications/showman-malhotra-1997.pdf |format=PDF |bibcode=1997Icar..127...93S }}</ref>. La resonancia de Laplace actual ye incapaz d'aumentar el valor de la excentricidá orbital de Ganimedes<ref name="Showman1997a" /> . Dafechamente, el valor de 0,0013 ye, probablemente, un recuerdu d'una dómina pasada na qu'esi fenómenu d'aumentu de la excentricidá orbital ganimedina yera posible. Hai dos hipótesis sobro l'orixe de la resonancia orbital ente los trés satélites xupiterinos. Pa unos ye primordial, esto ye, tien existío dende l'orixe del Sistema Solar<ref name="Peale2002">{{cita publicación |apellíu=Peale |nome=S.J. |last2=Lee |first2=Man Hoi |títulu=A Primordial Origin of the Laplace Relation Among the Galilean Satellites |publicación=Science |fecha=2002 |volume=298 |páxines=593–597 |doi=10.1126/science.1076557 |bibcode=2002Sci...298..593P |pmid=12386333 |issue=5593 |arxiv=astro-ph/0210589 }}</ref>, mentantu que pa otros desarrollose dempués de la formación d'esti. Una secuencia posible de sucesos d'esti caberu escenariu ye la siguiente. Io provocó marees en Xúpiter, lo que fizo, debíu a la conservación del momentu, espanderse a la órbita d'Io hasta qu'acontró una resonancia 2:1 con Europa. Tres d'eso la espansión continuó, pero daqué del momentu angular d'Io tresfiriose a Europa mientres la resonancia fizo espandise también la so órbita. El procesu continuó hasta qu'Europa alcontró la resonancia 2:1 con Ganimedes. Nesi momentu la deriva orbital de los trés satelites sincronizose y zarrose nuna resonancia de Laplace<ref name="Showman1997a" />. == Carauterístiques físiques == [[image:Ganymede-JupiterMoon-GeologicMap-SIM3237-20140211.png|1000px|center|thumb|Mapa xeolóxicu de Ganimedes (febreru de 2014). Les fasteres más antigües, d'albedu baxu y con abondantes impautos de cráteres, son les de color amarronáu. Les más xóvenes, con un albedu mayor apaecen en color azul si el so terrenu ye mui accidentáu y en azul-verde si ye más llanu (el color púrpura indica un terrenu con amiestu de zones rugoses y lises).]] === Tamañu === Ganimedes ye la lluna más grande y con más masa de tol Sistema Solar. El so diámetru, de 5.268 km, ye'l 41% del terrestre. Ye un 2% mayor que [[Titán (satélite)|Titán]] (la segunda lluna más grande), y tien un diámetru que ye 1,08 veces el de Mercuriu, 1,09 veces el de [[Calistu (satélite)|Calistu]], 1,45 veces el d'Io y 1,51 veces el de la Lluna. Su masa ye un 10% mayor que la de Titán, un 38% mayor que la de Calistu, un 66% mayor que la de Io y 2,02 veces la de la Lluna<ref name="nineplanets.org-Ganymede">{{cita web |publicación=nineplanets.org |títulu=Ganymede |fecha=31 October 1997 |url=http://www.nineplanets.org/ganymede.html |fechaaccesu=17 de febreru de 2017 }}</ref>. === Composición === La [[densidá]] media de Ganimedes, que ye de 1.936 [[gramu|g]]/cm³, suxer que ta compuestu de partes aproximao iguales de material rocosu y xelu d'agua<ref name="Showman1999" />. La fracción de masa del so xelu ye del 46-50%, llixeramente más baxa que la del xelu de Calistu<ref name="Kuskov2005">{{cita publicación |apellíu=Kuskov |nome=O.L. |last2=Kronrod |first2=V.A. |títulu=Internal structure of Europa and Callisto |fecha=2005 |volume=177 |issue=2 |páxines=550–369 |doi=10.1016/j.icarus.2005.04.014 |bibcode=2005Icar..177..550K |publicación=Icarus }}</ref>. Ye posible que na so composición tean presentes tamién xelos de sustancies volátiles como l'[[amoniacu]]<ref name="Kuskov2005" /><ref name="Spohn2003">{{cita publicación |apellíu=Spohn |nome=T. |last2=Schubert |first2=G. |títulu=Oceans in the icy Galilean satellites of Jupiter? |publicación=Icarus |fecha=2003 |volume=161 |issue=2 |páxines=456–467 |doi=10.1016/S0019-1035(02)00048-9 |url=http://lasp.colorado.edu/icymoons/europaclass/Spohn_Schubert_oceans.pdf |format=PDF |bibcode=2003Icar..161..456S }}</ref>. La composición exacta de les roques que lu forman desconozse, magar que piénsase que ye cercana a la composición de los meteoritos conocíos como L-condrites y LL-condrites, carauterizaos por tener menos cantidá de fierro total, con menos fierro metálicu y más óxidu de fierro, que los meteoritos del tipu nomáu H-condrites. La rellación de pesu ente'l fierro y el [[siliciu]] ta ente 1,05 y 1,27, mentantu que nel [[Sol]] ye d'alredor de 1,8<ref name="Kuskov2005" />. === Carauterístiques de la superficie === [[Image:Ganymede terrain.jpg|thumb|left|275px|Una llende clara separta'l terrenu antiguu y escuru de ''Nicholson Regio'' del más xoven, claru y finamente estriáu terrenu de ''Harpagia Sulcus''.]] [[Image:Ganymede-moon.jpg|thumb|left|275px|Imaxe colloreada del hemisferiu non dominante de Ganimedes, obtenida pola sonda Galileo.<ref name="Spaceflight Now">{{cita web |url=http://spaceflightnow.com/news/n0012/29ganyflyby/ |títulu=Galileo has successful flyby of Ganymede during eclipse |work=Spaceflight Now |fechaaccesu=17 de febreru de 2017}}</ref>. Los rayos prominentes del carter Tashmetum pueden na parte inferior derecha, y el campu d'ejecta de Hershef na superior derecha. Abaxu a la izquierda puede vese parte de ''Nicholson Regio'', una zona escura del planeta, y la so llende, arriba a la mandrecha, con ''Harpagia Sulcus''.]] La superficie de Ganimedes tien un [[albedu]] d'aproximao'l 43%<ref name="Calvin1995">{{cita publicación |apellíu=Calvin |nome=Wendy M. |last2=Clark |first2=Roger N. |last3=Brown |first3=Robert H. |last4=Spencer |first4=John R. |títulu=Spectra of the ice Galilean satellites from 0.2 to 5 µm: A compilation, new observations, and a recent summary |publicación=J.of Geophys. Res. |fecha=1995 |volume=100 |issue=E9 |páxines=19,041–19,048 |bibcode=1995JGR...10019041C |doi=10.1029/94JE03349 }}</ref>. El xelu acuosu parez tar presente per ende na superficie, y tien una fracción de masa del 50–90%,<ref name="Showman1999" />, enforma mayor que la que tien nel satélite tomáu como una xunidá. La espectroscopia de radiación infrabermeyo amuesa la presencia de bandes fuertes d'absorción de xelu acuoso a les llonxitúes d'onda de 1,04, 1,25, 1,5, 2 y 3 [[micrómetru|micrómetros]]<ref name="Calvin1995" />. El terrenu acanaláu ye más brillante que'l escuru, y predomina más nelli el xelu na so composición<ref name="RESA">{{cita web |url=http://www.resa.net/nasa/ganymede.htm |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071202132022/http://www.resa.net/nasa/ganymede.htm |fechaarchivu=2007-12-02 |títulu=Ganymede: the Giant Moon |work=Wayne RESA |fechaaccesu=17 de febreru de 2017 }}</ref>. L'análisis de la información obtenida pola sonda ''Galileo'' y de resultes de la observación dende la Tierra confirma la presencia de varios materiales non acuosos: [[dióxidu de carbonu]], [[dióxidu d'azufre]] y, quiciás, [[cianóxenu]], [[sulfatu d'hidróxenu]] y dellos compuestos orgánicos<ref name="McCord1998">{{cita publicación |apellíu=McCord |nome=T.B. |last2=Hansen |first2=G.V. |last3=Clark |first3=R.N. |last4=Martin |first4=P. D. |last5=Hibbitts |first5=C. A. |last6=Fanale |first6=F. P. |last7=Granahan |first7=J. C. |last8=Segura |first8=M. |last9=Matson |first9=D. L. |display-authors=2 |títulu=Non-water-ice constituents in the surface material of the icy Galilelean satellites from Galileo near-infrared mapping spectrometer investigation |publicación=J. Of Geophys. Res. |fecha=1998 |volume=103 |issue=E4 |páxines=8,603–8,626 |bibcode=1998JGR...103.8603M |doi=10.1029/98JE00788 }}</ref><ref name="Showman1999" />.Los resultaos de la información aportada pola sonda ''Galileo'' amuesen tamién la esistencia de [[sulfatu de magnesiu]] y, quiciás, [[sulfatu de sodiu]] sobro la superficie ganimedina<ref name="The Grand Tour">{{cita llibru |títulu=The Grand Tour: A Traveler's Guide to the Solar System |apellíu=Miller |nome=Ron |authorlink=Ron Miller (artist and author) |first2=William K. |last2=Hartmann |fecha=May 2005 |páxines=108–114 |publicación=Workman Publishing |ubicación=Thailand |edition=3rd |isbn=0-7611-3547-2 }}</ref><ref name="McCord2001">{{cita publicación |apellíu=McCord |nome=Thomas B. |last2=Hansen |first2=Gary B. |last3=Hibbitts |first3=Charles A. |títulu=Hydrated Salt Minerals on Ganymede's Surface: Evidence of an Ocean Below |publicación=Science |fecha=2001 |volume=292 |páxines=1523–1525 |doi=10.1126/science.1059916 |bibcode=2001Sci...292.1523M |pmid=11375486 |issue=5521 }}</ref>, unes sales que podríen orixinase nel océanu soterrañu del interior del satélite<ref name="McCord2001" />. L'albedu de la superficie de Ganimedes ye perasimétricu; l'hemisferiu dominante ye más brillante que'l otru, neto qu'asocede n'Europa, pero al contrariu de lo que pasa en Calistu<ref name="Calvin1995" />. L'hemisferiu non dominante, amás, parez ser más rico en dióxidu d'azufre<ref name="Domingue1996">{{cita publicación |apellíu=Domingue |nome=Deborah |last2=Lane |first2=Arthur |last3=Moth |first3=Pimol |títulu=Evidence from IUE for Spatial and Temporal Variations in the Surface Composition of the Icy Galilean Satellites |publicación=Bulletin of the American Astronomical Society |fecha=1996 |volume=28 |páxina=1070 |bibcode=1996DPS....28.0404D }}</ref><ref name="Domingue1998">{{cita publicación |apellíu=Domingue |nome=Deborah L. |last2=Lane |first2=Arthur L. |last3=Beyer |first3=Ross A. |títulu=IEU's detection of tenuous SO2 frost on Ganymede and its rapid time variability |publicación=Geophys. Res. Lett. |fecha=1998 |volume=25 |issue=16 |páxines=3,117–3,120 |doi=10.1029/98GL02386 |bibcode=1998GeoRL..25.3117D }}</ref>. La distribución del dióxidu de carbonu nun demuestra asimetría ente los hemisferios, magar que nun s'alcuentra esti cerca de los polos<ref name="McCord1998" /><ref name="Hibbitts2003">{{cita publicación |apellíu=Hibbitts |nome=C.A. |last2=Pappalardo |first2=R. |last3=Hansen |first3=G.V. |last4=McCord |first4=T.B. |títulu=Carbon dioxide on Ganymede |publicación=J.of Geophys. Res. |fecha=2003 |volume=108 |issue=E5 |páxines=5,036 |doi=10.1029/2002JE001956 |bibcode=2003JGRE..108.5036H }}</ref>. Los cráteres d'impautu, pela so banda, nun tienen, sacante unu, una concentración mayor de dióxidu de carbonu, daqué que sí puede observase en Calistu. El dióxidu de carbonu ganimedinu escosose, probablemente, nel pasáu<ref name="Hibbitts2003" />. La superficie de Ganimedes ye un amiestu de dos tipos de terrenu: rexones de color escuru, pervieyes y con munchos cráteres d'impautu, y otres más clares, más xóvenes que les anteriores, con terrenu rugosu ya acanaláu. El terrenu escuru, qu'ocupa un terciu de la superficie del satélite, contién [[arcilla|arcilles]] y materiales orgánicos que pueden axudanos a conocer la composición de los impactadores a partir de los que crecieron los satélites xupiterinos<ref name="Pappalardo2001">{{cita publicación |apellíu=Pappalardo |nome=R.T. |last2=Khurana |first2=K.K. |last3=Moore |first3=W.B. |títulu=The Grandeur of Ganymede: Suggested Goals for an Orbiter Mission |publicación=Lunar and Planetary Science |fecha=2001 |volume=XXXII |páxina=4062 |url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/outerplanets2001/pdf/4065.pdf |format=PDF |bibcode=2001iaop.work...62P }}</ref>. El mecanismu de calentamientu necesariu pa la formación del terrenu rugosu de Ganimedes ye un problema entá por resolver. La hipótesis más aceptada anguaño indica qu'esi terrenu ye principalmente de naturaleza teutónica<ref name="Showman1999" />. Piénsase que'l criovolcanismu tien desempeñao un papel menor, si ye que tuvo dalgunu, na so formación<ref name="Showman1999" />. Les fuercies que causaron na [[litosfera]] xelada del satélite l'estrés necesariu pa qu'entamara l'actividá teutónica puede tar rellacionáu con fenómenos pasaos de [[calentamientu de marea]], causáu quiciás pol pasu del satélite al traviés de resonancies orbitales inestables<ref name="Showman1999" /> <ref name="Showman1997b">{{cita publicación |apellíu=Showman |nome=Adam P. |last2=Stevenson |first2=David J. |last3=Malhotra |first3=Renu |títulu=Coupled Orbital and Thermal Evolution of Ganymede |publicación=Icarus |fecha=1997 |volume=129 |issue=2 |páxines=367–383 |doi=10.1006/icar.1997.5778 |url=http://www.lpl.arizona.edu/~showman/publications/showman-etal-1997.pdf |format=PDF |bibcode=1997Icar..129..367S }}</ref>. El calentamientu de marea del xelu podría tener calentao l'interior de la litosfera, retorciéndola y produciendo l'apaición de freches y formación de falles ''horst and graben'', qu'alteriaron la forma del antiguu terrenu oscuru nun 70% de la superficie del satélite<ref name="Bland2007">{{cita publicación |apellíu=Bland |nome=|last2=Showman |first2=A.P. |last3=Tobie |first3=G. |títulu=Ganymede's orbital and thermal evolution and its effect on magnetic field generation |publicación=Lunar and Planetary Society Conference |fecha=March 2007 |volume=38 |páxina=2020 |url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2007/pdf/2020.pdf |format=PDF |bibcode=2007LPI....38.2020B }}</ref><ref name="Showman1999" />. La formación d'esi terrenu acanaláu podría tar rellacionada tamién cola formación temprana del nucleu del satélite y el consiguiente calentamientu de marea del interior de Ganimedes, que podría tener causáu una llixera espansión del satélite (1-6%) poles transiciones de fase del xelu y la espansión termal<ref name="Showman1999" />. Nun momentu posterior, plumes d'agua caliente podríen tener ascendío de les profundidaes del nucleu hasta la superficie, provocando la deformación teutónica de la litosfera<ref name="Barr">{{cita publicación |apellíu=Barr |nome=A.C. |last2=Pappalardo |first2=R. T. |last3=Pappalardo |first3=Stevenson |fecha=2001 |títulu=Rise of Deep Melt into Ganymede's Ocean and Implications for Astrobiology |publicación=Lunar and Planetary Science Conference |volume=32 |url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2001/pdf/1781.pdf |format=PDF |páxina=1781 |bibcode=2001LPI....32.1781B }}</ref>. El [[calentamientu radioxénicu]] nel interior del satélite ye la fonte de calor más importante del satélite, y contribúi, por exemplu, a determinar la fondura del so océanu. Modelos teóricos tienen demostrao que si la excentricidá orbital fora d'un orde de magnitú mayor que la existente (como pudo tener pasao nel pasáu) el calentamientu de marea sería una fonte de calor de más importancia que'l calentamientu radioxénicu<ref name="gra.6">{{cita publicación |apellíu=Huffmann |nome=H. |last2=Sohl |first2=F. |fecha=2004 |títulu=Internal Structure and Tidal Heating of Ganymede |publicación=European Geosciences Union |publicación=Geophysical Research Abstracts |volume=6 |url=http://www.cosis.net/abstracts/EGU04/05114/EGU04-J-05114.pdf |format=PDF |display-authors=1 }}</ref>. Hai cráteres nos dos tipos de terrenu que formen la superficie de Ganimedes, pero son muncho más abundantes nel terrenu escuru: esti parez saturáu d'impautos, y la so orografía evolucionó principalmente al traviés de les consecuencies d'esos impautos<ref name="Showman1999" />. El terrenu rugosu y claru tien munchos menos impautos, y estos tuvieron namái una importancia menor na so evolución teutónica<ref name="Showman1999" />. La densidá de cráteres indica una edá de 4.000 millones d'años pal terrenu escuru, una edá similar a la de les rexones montañoses de la Lluna, y una edá menor, magar que nun se sabe cuántu menor, pa les rexones de terrenu claru<ref name="Zahnle1998">{{cita publicación |apellíu=Zahnle |nome=K. |last2=Dones |first2=L. |títulu=Cratering Rates on the Galilean Satellites |publicación=Icarus |fecha=1998 |volume=136 |issue=2 |páxines=202–222 |doi=10.1006/icar.1998.6015 |url=http://lasp.colorado.edu/icymoons/europaclass/Zahnle_etal_1998.pdf |format=PDF |pmid=11878353 |bibcode=1998Icar..136..202Z }}</ref>. Si la hipótesis ye correuta, la mayoría de los impautos produciríanse naquella primer época, amenorgando enforma la so frecuencia col pasar del tiempu. Los cráteres superpónense y cruciense coles falles del terrenu claru, indicando que delles de les irregularidaes de la orografía son bastante antigües. Los cráteres ganimedinos, en xeneral, son menos fondos que los de la Lluna o Mercuriu. Esto atribúise a la relativa debilidá de la corteza xelada de Ganimedes, que puede (o podría anantes, al menos) fluir y amenorgar el dañu del impautu. Los cráteres antiguos que la so güelga ya desapaeció dexen namái una sombra, conocida como palimpsestu astronómicu. <ref name="nineplanets.org-Ganymede" />. Un fitu destacáu de la superficie ganimedina ye una llanada oscura nomada ''Galileo Regio''. Nella pueden vese series d'engurries concéntriques del terrenu, quiciás resultáu d'un periodu d'actividá xeolóxica<ref name="Casacchia">{{cita publicación |apellíu=Casacchia |nome=R. |last2=Strom |first2=R.G. |fecha=1984 |títulu=Geologic evolution of Galileo Regio |publicación=Journal of Geophysical Research |volume=89 |páxines=B419–B428 |bibcode=1984LPSC...14..419C |doi=10.1029/JB089iS02p0B419 }}</ref>. Ganimedes tien tamién casquetes polares, compuestos d'agua xelao, que s'estienden hasta los 40º de [[llatitú]]<ref name="The Grand Tour">{{cita llibru |títulu=The Grand Tour: A Traveler's Guide to the Solar System |apellíu=Miller |nome=Ron |authorlink=Ron Miller (artist and author) |first2=William K. |last2=Hartmann |fecha=May 2005 |páxines=108–114 |publicación=Workman Publishing |ubicación=Thailand |edition=3rd |isbn=0-7611-3547-2 }}</ref> y foron vistos per primer vegada poles sondes ''Voyager''. Les teoríes que tenten desplicar la formación de los casquetes inclúin les que los atribúin a la migración de l'agua a rexones de mayor llatitú y les que creen que son consecuencia del bombardéu del xelu por plasma. Los datos de la sonda ''Galileo'' suxeren que la segunda teoría ye la correuta<ref name="Polar caps">{{cita publicación |apellíu=Khurana |nome=Krishan K. |last2=Pappalardo |first2=Robert T. |last3=Murphy |first3=Nate |last4=Denk |first4=Tilmann |fecha=2007 |títulu=The origin of Ganymede's polar caps |publicación=Icarus |volume=191 |issue=1 |páxines=193–202 |doi=10.1016/j.icarus.2007.04.022 |bibcode=2007Icar..191..193K }}</ref>. La presencia d'un campu magnéticu en Ganimedes tien como resultáu que'l bombardéu de la so superficie por partícules cargadas seya más intensu nes rexones polares desprotexíes. La erosión que provoca esi procesu conduz a una redistribución de les molécules d'agua, que fai migrar a les árees más fríes del terrenu polar al agua xelao<ref name="Polar caps" />. El puntu de referencia pa midir la llonxitú en Ganimedes ye'l cráter Anat que, por definición, allúgase a 128º de [[llonxitú]]<ref name="iau.table2">{{cita web |url=http://astrogeology.usgs.gov/Projects/WGCCRE/constants/iau2000_table2.html |títulu=USGS Astrogeology: Rotation and pole position for planetary satellites (IAU WGCCRE) }}</ref>. El puntu de llonxitú 0º afronta direutamente a Xúpiter, y a menos que se diga lo contrariu la llonxitú aumenta hacia l'oeste<ref name="targetcoordsys">{{cita web |títulu=Planetary Names: Target Coordinate Systems|url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/TargetCoordinates|website=planetarynames.wr.usgs.gov |publicación=International Astronomical Union}}</ref>. === Estructura interna === Ganimedes parez ser un cuerpo celeste [[diferenciación planetaria|diferenciáu]], con una estructura interna formada por un [[nucleu (xeoloxía)|nucleu]] de fierro y [[sulfuru de fierro (II)|sulfuru de fierro]], un [[mantu terrestre|mantu]] de [[silicatu|silicatos]] y capes esternes d'agua xelao y agua líquido<ref name="Showman1999" /><ref name="Sohl2002">{{cita publicación |apellíu=Sohl |nome=F. |last2=Spohn |first2=T |last3=Breuer |first3=D. |last4=Nagel |first4=K. |títulu=Implications from Galileo Observations on the Interior Structure and Chemistry of the Galilean Satellites |publicación=Icarus |fecha=2002 |volume=157 |issue=1 |páxines=104–119 |doi=10.1006/icar.2002.6828 |bibcode=2002Icar..157..104S }}</ref>. El gordor precisu de les diferentes capes nel interior de Ganimedes nun se conoz: la estimación depende de la composición que supongamos pa les fracciones d'olivina y piroxenu de la capa de silicatos y de la cantidá d'azufre del nucleu<ref name="Kuskov2005" /><ref name="Sohl2002" /><ref name="Kuskov2005b" />. Ganimedes tien el menor factor de momentu d'inercia de tolos oxetos celestes sólidos del Sistema Solar (0,31)<ref name="Showman1999" />, como consecuencia del so abondante conteníu n'agua y de la esistencia d'una estructura interna completamente diferenciada. ==== Océanos superficiales ==== [[File:Ganymede diagram.svg|thumb|400px|right|Representación artística de la estructura interna de Ganimedes. Les capes tán representaes a escala.]] Yá na década de 1970 los científicos de la [[NASA]] entamaron a sospechar la esistencia en Ganimedes d'un océanu perprofundu encerráu ente dos capas de xelu, una superficial y otra que envuelve, en contautu direutu con elli, el mantu rocosu<ref name="Showman1999" /><ref name="clubsandwich 2014" />{<ref name="Sohl2002" /><ref name="Freeman2006">{{cita publicación |apellíu=Freeman |nome=J. |títulu=Non-Newtonian stagnant lid convection and the thermal evolution of Ganymede and Callisto |publicación=Planetary and Space Science |fecha=2006 |volume=54 |issue=1 |páxines=2–14 |doi=10.1016/j.pss.2005.10.003 |url=http://bowfell.geol.ucl.ac.uk/~lidunka/EPSS-papers/pete2.pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070824155106/http://bowfell.geol.ucl.ac.uk/~lidunka/EPSS-papers/pete2.pdf |fechaarchivu=2007-08-24 |format=PDF |bibcode=2006P&SS...54....2F }}</ref><ref name="amount of water in ocean">{{cita web | url=http://earthsky.org/space/underground-ocean-on-jupiters-largest-moon | títulu=Underground ocean on Jupiter's largest moon |publicación=EarthSky |fecha=March 15, 2015 | fechaaccesu=17 de febreru de 2017 }}</ref>. Na década de 1990 la misión ''Galileo'' sobrevoló'l satélite, confirmando la esistencia d'esti océanu soterrañu. Un análisis asoleyáu en [[2014]], que tien en cuenta la termodinámica de les mases d'agua y los efeutos del sal, suxere que Ganimedes podría tener delles capes oceániques d'agua líquido separtaes por capes de xelu, cola capa más profunda en contautu direutu col mantu rocosu<ref name="clubsandwich 2014" /><ref name="Vance">{{cita publicación |títulu=Ganymede's internal structure including thermodynamics of magnesium sulfate oceans in contact with ice |publicación=Planetary and Space Science |fecha=12 April 2014 |apellíu=Vance |nome=Steve |last2=Bouffard |first2=Mathieu |last3=Choukroun |first3=Mathieu |last4=Sotina |first4=Christophe |doi=10.1016/j.pss.2014.03.011 |url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0032063314000695 |fechaaccesu=17 de febreru de 2017 |bibcode = 2014P&SS...96...62V |volume=96 |páxines=62–70}}</ref> <ref name="NASA-20140501c">{{cita web |autor=Staff |títulu=Videu (00:51) - Jupiter's 'Club Sandwich' Moon |url=https://www.youtube.com/watch?v=oBbWjlkuw5U |fecha=1 May 2014 |work=[[NASA]] |fechaaccesu=17 de febreru de 2017 }}</ref><ref name="Hubble 2015">{{cita publicación |url=http://phys.org/news/2015-03-hubble-underground-ocean-jupiter-largest.html?utm_source=nwletter&utm_medium=email&utm_content=splt-item&utm_campaign=daily-nwletter |títulu=Hubble observations suggest underground ocean on Jupiter's largest moon Ganymede |work=NASA |publicación=PhysOrg |fecha=12 March 2015 |fechaaccesu=17 de febreru de 2017 }}</ref>. La esistencia d'esi contautu direutu ente la roca y l'agua líquido podría ser un factor importante nel orixe de la vida<ref name="clubsandwich 2014" />. Esti análisis tamién indica que les grandes profundidaes a les que s'alcuentren estes capes líquides (el mantu rocosu ta a 800 km de fondura) supón que la temperatura nel océanu más inferior, el que ta en contautu col mantu, podía ser hasta 40 vegaes mayor que la de les otres capes oceániques asitiaes ente dos capes de xelu. En marzu de [[2015]] comunicose que les mediciones feches col telescopiu espacial ''Hubble'' del movimientu de les aurores sobre la superficie de Ganimedes suxeren la esistencia d'un océanu soterrañu: la esistencia d'un gran océanu d'agua salao afecta'l campu magnéticu d'esti cuerpu celeste y, poro, la so [[aurora polar|aurora]]<ref name="Ocean Hubble" /><ref name="Hubble 2015"/><ref name="sciencedaily1503">http://www.sciencedaily.com/releases/2015/03/150312112112.htm</ref><ref name="sswater1"> {{cita publicación | last1 = Saur | first1 = Joachim | last2 = Duling | first2 = Stefan | last3 = Roth | first3 = Lorenz | last4 = Jia | first4 = Xianzhe | last5 = Strobel | first5 = Darrell F. | last6 = Feldman | first6 = Paul D. | last7 = Christensen | first7 = Ulrich R. | last8 = Retherford | first8 = Kurt D. | last9 = McGrath | first9 = Melissa A. | last10 = Musacchio | first10 = Fabrizio | last11 = Wennmacher | first11 = Alexandre | last12 = Neubauer | first12 = Fritz M. | last13 = Simon | first13 = Sven | last14 = Hartkorn | first14 = Oliver | añu= 2015 | títulu= The Search for a Subsurface Ocean in Ganymede with Hubble Space Telescope Observations of its Auroral Ovals | url = |publicación=Journal of Geophysical Research: Space Physics | volume = 120| issue = |páxines=1715–1737| doi = 10.1002/2014JA020778 }}</ref>. Hai delles especulaciones, nel ámbitu científicu, sobre l'habitabilidá potencial del océanu ganimedín<ref name="amount of water in ocean" /><ref name="subsurface ocean found">{{cita web | url=http://www.independent.co.uk/news/science/ganymede-oceans-on-jupiters-moon-could-have-been-home-to-alien-life-10106286.html | títulu=Ganymede oceans on Jupiter's moon could have been home to alien life |publicación=The Independent |fecha=March 13, 2015 | fechaaccesu=17 de febreru de 2017 | autor=Griffin, Andrew}}</ref>. ==== Nucleu ==== La esistencia d'un nucleu líquidu y ricu en fierro y [[níquel]] desplica la esistencia d'un campu magnéticu en Ganimedes, que la so esistencia oxetivola la sonda ''Galileo''<ref name="Hauk2006">{{cita publicación |apellíu=Hauck |nome=Steven A. |last2=Aurnou |first2=Jonathan M. |last3=Dombard |first3=Andrew J. |títulu=Sulfur's impact on core evolution and magnetic field generation on Ganymede |publicación=J. Of Geophys. Res. |fecha=2006 |volume=111 |issue=E9 |páxines=E09008 |doi=10.1029/2005JE002557 |url=http://geology.case.edu/~hauck/papers/hauck_jgr_2006.pdf |format=PDF |bibcode=2006JGRE..11109008H }}</ref>. La [[convección]] del fierro líquidu, que tien una alta [[conductividá llétrica]], ye la desplicación más razonable de la formación d'esi campu magnéticu<ref name="Kivelson2002">{{cita publicación |apellíu=Kivelson |nome=M.G. |last2=Khurana |first2=K.K. |last3=Coroniti |first3=F.V. |display-authors=2 |títulu=The Permanent and Inductive Magnetic Moments of Ganymede |publicación=Icarus |fecha=2002 |volume=157 |issue=2 |páxines=507–522 |doi=10.1006/icar.2002.6834 |url=http://www.igpp.ucla.edu/people/mkivelson/Publications/ICRUS1572507.pdf |format=PDF |bibcode=2002Icar..157..507K }}</ref>. La [[densidá]] del nucleu ye de 5-5,6g/cm³, y la del mantu de silicatos de 3,4-3,6g/cm³<ref name="Kuskov2005" /><ref name="Sohl2002" /><ref name="Kuskov2005b">{{cita publicación |apellíu=Kuskov |nome=O.L. |last2=Kronrod |first2=V.A. |last3=Zhidikova |first3=A.P. |títulu=Internal Structure of Icy Satellites of Jupiter |publicación=Geophysical Research Abstracts |publicación=European Geosciences Union |fecha=2005 |volume=7 |páxina=01892 |url=http://www.cosis.net/abstracts/EGU05/01892/EGU05-J-01892.pdf |format=PDF |bibcode=2010aogs...19..365K }}</ref>. El radiu del nucleu podría ser d'unos 500 km; la so temperatura alcanzaría probablemente los 1500-1700 [[grau Kelvin|graos Kelvin]], y la presión nelli hasta los 10 P[[ascal (unidá)|xigapascales]] (99.000 [[atmósfera (unidá)|atmósferes]])<ref name="Sohl2002" /><ref name="Hauk2006" />. <ref name="Hauk2006" />. === Atmósfera ya ionosfera === En [[1972]] un equipu d'astrónomos indios, británicos ya estauxunidenses que trabayaben en [[Xava]] ([[Indonesia]]) y [[Kavalur]] ([[India]]) afirmaron tener detectao una delgada atmósfera demientres una [[ocultación]], cuando Ganimedes y Xúpiter pasaben per delantre d'una estrella<ref name="Carlson1973">{{cita publicación |apellíu=Carlson |nome=R.W. |last2=Bhattacharyya |first2=J. C. |authorlink2=J. C. Bhattacharyya |last3=Smith |first3=B.A. |last4=Johnson |first4=T. V. |last5=Hidayat |first5=B. |last6=Smith |first6=S. A. |last7=Taylor |first7=G. E. |last8=O'Leary |first8=B. |last9=Brinkmann |first9=R. T. |display-authors=2 |títulu=Atmosphere of Ganymede from its occultation of SAO 186800 on 7 June 1972 |publicación=Science |fecha=1973 |volume=182 |bibcode=1973Sci...182...53C |doi=10.1126/science.182.4107.53 |pmid=17829812 |issue=4107 |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17829812 |páxines=53–5 }}</ref>, y estimaron que la presión na superficie sedría d'alredor de 0,1 pascales<ref name="Carlson1973" />. Por embargu, en [[1979]], la sonda ''Voyager'' observó una ocultación de la estrella [[Kappa Centauri]] demientres el so vuelu sobro Xúpiter, con resultaos desemeyaos<ref name="Broadfoot1981">{{cita publicación |apellíu=Broadfoot |nome=A.L. |last2=Sandel |first2=B.R. |last3=Shemansky |first3=D.E. |last4=McConnell |first4=J. C. |last5=Smith |first5=G. R. |last6=Holberg |first6=J. B. |last7=Atreya |first7=S. K. |last8=Donahue |first8=T. M. |last9=Strobel |first9=D. F. |display-authors=2 |títulu=Overview of the Voyager Ultraviolet Spectrometry Results through Jupiter Encounter |publicación=Journal of Geophysical Research |fecha=1981 |volume=86 |páxines=8259–8284 |url=http://www-personal.umich.edu/~atreya/Articles/1981_Overview_Voyager.pdf |format=PDF |bibcode=1981JGR....86.8259B |doi=10.1029/JA086iA10p08259 }}</ref>. Les midiciones de la ocultación realizáronse nel espectru ultravioleta llonxanu a [[llonxitú d'onda|llonxitues d'onda]] de menos de 200 [[nanómetru|nanómetros]], que son muncho más sensibles a la presencia de gases que les midiciones de 1972, feches nel espectru de lluz visible. Los datos de la ''Voyager'' nun amosaron la presencia d'atmósfera denguna. La llende superior de la densidá numbérica de les partícules de la superficie foi de 1,5 x 10⁹ cm<sup>−3</sup>, lo que correspuende con una presión superficial de menos de 2,5 micropascales<ref name="Broadfoot1981" />, un valor que ye cuasimente cinco órdenes de magnitú inferior a la estimación de 1972<ref name="Broadfoot1981" />. [[Image:Map of temparatureof ganymede.jpg|thumb|200px|right|Mapa colloreáu de temperatures de Ganimedes.]] Pesie a estos datos, el [[telescopiu espacial Hubble]] alcontró en [[1995]] evidencies d'una llixera exosfera atmosférica con oxíxenu en Ganimedes, perasemeyada a la qu'alcontrara darréu n'Europa<ref name="Hall1998">{{cita publicación |apellíu=Hall |nome=D.T. |last2=Feldman |first2=P.D. |last3=McGrath |first3=M.A. |last4=Strobel |first4=D. F. |display-authors=2 |títulu=The Far-Ultraviolet Oxygen Airglow of Europa and Ganymede |publicación=The Astrophysical Journal |fecha=1998 |volume=499 |issue=1 |páxines=475–481 |doi=10.1086/305604 |bibcode=1998ApJ...499..475H }}</ref><ref name="JPLAtmosphere">{{cita web |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090504072525/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/hst7.html |url= http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/hst7.html|títulu=Hubble Finds Thin Oxygen Atmosphere on Ganymede |work=Jet Propulsion Laboratory |publicación=NASA |fecha=1996-10-23 |fechaaccesu= 17 de febreru de 2017 |fechaarchivu=2009-05-04}}</ref>. El ''Hubble'' alcontró [[airglow]] d'oxíxenu atómicu nel espectru ultravioleta llonxanu, nes llonxitúes d'onda de 130,4 nm y 135,6 nm. L'airglow obsérvase cuando l'oxíxenu molecular ye disociáu pol impautu d'electrones, lo que representa la evidencia d'una atmósfera neutra significativa compuesta principalmente por molécules de O<sub>2</sub>. La so densidá numbérica na superficie probablemente ta nel rangu de (1,2–7)×10⁸ cm<sup>−3</sup>, lo que correspuende con una presión na superficie de 0,2-1,2 micropascales<ref name="Hall1998" />. Estos valores son congruentes cola llende superior establecíu poles observaciones de la ''Voyager'' en [[1981]]. L'oxíxenu, sicasí, nun ye una evidencia de qu'haiga vida; créyese que se produz cuando l'agua xelao de Ganimedes ye dixebrada n'hidróxenu ya oxíxenu pola radiación. L'hidróxenu, entós, afuxe primero de l'atmósfera pola mor de la so perbaxa masa atómica<ref name="JPLAtmosphere" />.L'airglow observáu sobro Ganimedes nun ye espacialmente homoxéneu como'l d'Europa. El ''Hubble'' oxetivó dos manches brillantes asitiaes nos hemisferiu norte y sur, alredor de los 50º de llatitú, mesmo na llende ente les llinies de campu abiertes y zarraes de la magnetosfera ganimedina(ver más abaxu)<ref name="Feldman2000">{{cita publicación |apellíu=Feldman |nome=Paul D. |last2=McGrath |first2=Melissa A. |last3=Strobell |first3=Darrell F. |last4=Moos |first4=H. Warren |last5=Retherford |first5=Kurt D. |last6=Wolven |first6=Brian C. |display-authors=2 |títulu=HST/STIS Ultraviolet Imaging of Polar Aurora on Ganymede |publicación=The Astrophysical Journal |fecha=2000 |volume=535 |issue=2 |páxines=1085–1090 |doi=10.1086/308889 |bibcode=2000ApJ...535.1085F |arxiv=astro-ph/0003486 }}</ref>. Les manches son, probablemente, aurores secundaries a la precipitación de plasma a lo llargo de les llinies de campu abiertes<ref name="Johnson1997">{{cita publicación |apellíu=Johnson |nome=R.E. |fecha=1997 |títulu=Polar "Caps" on Ganymede and Io Revisited |publicación=Icarus |volume=128 |issue=2 |páxines=469–471 |bibcode=1997Icar..128..469J |doi=10.1006/icar.1997.5746 }}</ref>. La esistencia d'una atmósfera neutra implica que tien d'haber una ionosfera, porque les molécules d'oxíxenu son ionizaes pol impautu d'electrones de la magnetosfera<ref name="Paranicas1999">{{cita publicación |apellíu=Paranicas |nome=C. |last2=Paterson |first2=W. R. |last3=Cheng |first3=A. F. |last4=Mauk |first4=B. H. |last5=McEntire |first5=R. W. |last6=Frank |first6=L. A. |last7=Williams |first7=D. J. |display-authors=2 |títulu=Energetic particles observations near Ganymede |publicación=J.of Geophys. Res. |fecha=1999 |volume=104 |issue=A8 |páxines=17,459–17,469 |doi=10.1029/1999JA900199 |bibcode=1999JGR...10417459P }}</ref> y pola radiación ultravioleta estrema solar<ref name="Eviatar2001">{{cita publicación |apellíu=Eviatar |nome=Aharon |last2=Vasyliunas |first2=Vytenis M. |last3=Gurnett |first3=Donald A. |display-authors=2 |títulu=The ionosphere of Ganymede |publicación=Planet. Space Sci. |fecha=2001 |volume=49 |issue=3–4 |páxines=327–336 |doi=10.1016/S0032-0633(00)00154-9 |url=http://www.tau.ac.il/~arkee/ganymop.ps |format=ps |bibcode=2001P&SS...49..327E }}</ref>. Sicasí, la naturaleza de la ionosfera de Ganimedes ye tan controvertida como la de l'atmósfera. Delles midiciones de la sonda Galileo atoparon una alta densidá d'electrones cerca de Ganimedes, suxiriendo la esistencia de ionosfera, mentantu qu'otres midiciones nun foron a alcontrar daqué<ref name="Eviatar2001" />. La densidá d'electrones cerca de la superficie estímase, según diferentes estudios, ente 400 y 2.500 cm<sup>−3</sup>.<ref name="Eviatar2001" />. Hai evidencia adicional de la esistencia d'una atmósfera con oxíxenu a partir de la detección espectral de gases atrapaos nel xelu de la superficie de Ganimedes. En [[1996]] anunciose la detección de bandes d'ozonu nelli<ref name="Noll1996">{{cita publicación |apellíu=Noll |nome=Keith S. |last2=Johnson |first2=Robert E. |last3=Domingue |first3=D. L. |last4=Weaver |first4=H. A. |display-authors=2 |fecha=July 1996 |títulu=Detection of Ozone on Ganymede |publicación=Science |volume=273 |issue=5273 |páxines=341–343 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/273/5273/341 |doi=10.1126/science.273.5273.341 |pmid=8662517 |bibcode=1996Sci...273..341N |fechaaccesu=17 de febreru de 2017 }}</ref>. En [[1997]] análisis espectroscópicos amosaron señales d'absorción diatómica d'oxíxenu molecular, un procesu que namái ye posible si l'oxíxenu ta presente en fase densa; el meyor candidatu ye l'oxíxenu molecular atrapáu nel xelu. La fondura de les bandes d'absorción diatómica depende más de la llonxitú y la llatitú que del albedo de la superficie, y tiende a ser menor cuando aumenta la llatitú, al contrariu de lo qu'asocede col ozonu<ref name="Oxygen97">{{cita publicación |apellíu=Calvin |nome=Wendy M. |last2=Spencer |first2=John R. |fecha=December 1997 |títulu=Latitudinal Distribution of O<sub>2</sub> on Ganymede: Observations with the Hubble Space Telescope |publicación=Icarus |volume=130 |issue=2 |páxines=505–516 |doi=10.1006/icar.1997.5842 |bibcode=1997Icar..130..505C }}</ref>. Esperimentos de llaboratoriu alcontraron que l'oxíxenu disolveríase en xelu a una temperatura asemeyada a la relativamente caldia (100ºK o −173.15 °C) de la superficie de Ganimedes<ref name="sci.5320">{{cita publicación |apellíu=Vidal |nome=R. A. |last2=Bahr |first2=D. |fecha=1997 |títulu=Oxygen on Ganymede: Laboratory Studies |publicación=Science |volume=276 |issue=5320 |páxines=1839–1842 |bibcode=1997Sci...276.1839V |doi=10.1126/science.276.5320.1839 |pmid=9188525 |display-authors=1 }}</ref>. Un intentu d'alcontrar sodiu na atmósfera de Ganimedes, desarrolláu en 1997 tres d'atopalu n'Europa, nun alcontró res. El sodiu ye polo menos 13 vegaes más escasu alredor de Ganimedes que d'Europa, quizá porque seya relativamente escasu na so superficie o porque la magnetosfera fai afuxir les partícules con enerxia<ref name="ic.126.1">{{cita publicación |apellíu=Brown |nome=Michael E. |fecha=1997 |títulu=A Search for a Sodium Atmosphere around Ganymede |publicación=Icarus |volume=126 |issue=1 |páxines=236–238 |bibcode=1997Icar..126..236B |doi=10.1006/icar.1996.5675 }}</ref>. Un caberu componente, en cantidaes menores, de l'atmósfera ganimedina ye l'hidróxenu atómicu. Magar que tienen observáose átomos d'hidróxenu hasta a 3.000 km de la superficie del satélite, la so densidá na superficie ye de namái 1,5 X 10⁴ cm<sup>−3</sup><ref name="Barth1997">{{cita publicación |apellíu=Barth |nome=C.A. |last2=Hord |first2=C.W. |last3=Stewart |first3=A.I. |last4=Pryor |first4=W. R. |last5=Simmons |first5=K. E. |last6=McClintock |first6=W. E. |last7=Ajello |first7=J. M. |last8=Naviaux |first8=K. L. |last9=Aiello |first9=J. J. |display-authors=2 |títulu=Galileo ultraviolet spectrometer observations of atomic hydrogen in the atmosphere of Ganymede |publicación=Geophys. Res. Lett. |fecha=1997 |volume=24 |issue=17 |páxines=2147–2150 |bibcode=1997GeoRL..24.2147B |doi=10.1029/97GL01927 }}</ref>. === Magnetosfera === [[Image:Ganymede magnetic field.svg#Summary|thumb|Campu magnéticu de Ganimedes, que ta incrustáu na magnetosfera de Xúpiter. Les llínes de campu zarráu tán marcaes en color verde.]] La sonda ''Galileo'' sobrevoló seis veces a baxa altura Ganimedes ente los años [[1995]]-[[2000]] (vuelos G1, G2, G7, G8, G28 y G29)<ref name="Kivelson2002" />, y descubrió que'l satélite tien un momentu magnéticu intrínsecu permanente ya independiente del campu magnéticu de Xúpiter<ref name="Kivelson1997">{{cita publicación |apellíu=Kivelson |nome=M.G. |last2=Khurana |first2=K.K. |last3=Coroniti |first3=F.V. |last4=Joy |first4=S. |last5=Russell |first5=C. T. |last6=Walker |first6=R. J. |last7=Warnecke |first7=J. |last8=Bennett |first8=L. |last9=Polanskey |first9=C. |display-authors=2 |títulu=The magnetic field and magnetosphere of Ganymede |publicación=Geophys. Res. Lett. |fecha=1997 |volume=24 |issue=17 |páxines=2155–2158 |doi=10.1029/97GL02201 |url=http://www.igpp.ucla.edu/people/mkivelson/Publications/97GL02201.pdf |format=PDF |bibcode=1997GeoRL..24.2155K }}</ref>. El valor d'esi momentu ye de 1,3 × 10<sup>13</sup> [[Tesla (unidá)|Tesla]] x m³<ref name="Kivelson2002" />, un valor trés veces mayor que'l momentu magnéticu de Mercuriu. El dipolu magnéticu ta inclináu 176º con respectu al exe rotacional de Ganimedes, lo que significa que ta dirixíu contra'l momentu magnéticu xupiterinu<ref name="Kivelson2002" />. El so polu norte queda perbaxu del [[planu orbital]]. El campu magnéticu dipolar creáu por esti momentu permanente tien una fuercia de 719 ± 2 nT nel ecuador de Ganimedes<ref name="Kivelson2002" />, mentantu que la fuercia del xupiterinu a esa distancia a la que s'alcuentra Ganimedes ye de alredor de 120 nT<ref name="Kivelson1997" />. El campu ecuatorial de Ganimedes ta dirixíu contra'l campu xupiterinu, lo que quier dicir que la [[reconexión magnética]] ye posible. La fuercia intrínseca del campu magnéticu nos polos ye'l doble de la que tien nel ecuador, unos 1440 nT<ref name="Kivelson2002" />. El momentu magnéticu permanente modifica una parte del espaciu qu'arrodia a Ganimedes, creando una pequeña magnetosfera que s'incrusta dientru de la de Xúpiter; ye l'únicu satélite del Sistema Solar que la tien<ref name="Kivelson1997" />. El so diámetru ye de 4–5 ''R''<sub>G</sub> (''R''<sub>G</sub>, [[radiu (xeometría)|radiu]] de Ganimedes = 2.631,2 km)<ref name="Kivelson1998">{{cita publicación |apellíu=Kivelson |nome=M.G. |last2=Warnecke |first2=J. |last3=Bennett |first3=L. |last4=Joy |first4=S. |last5=Khurana |first5=K. K. |last6=Linker |first6=J. A. |last7=Russell |first7=C. T. |last8=Walker |first8=R. J. |last9=Polanskey |first9=C. |display-authors=2 |títulu=Ganymede's magnetosphere: magnetometer overview |publicación=J.of Geophys. Res. |fecha=1998 |volume=103 |issue=E9 |páxines=19,963–19,972 |doi=10.1029/98JE00227 |url=http://www.igpp.ucla.edu/people/mkivelson/Publications/98JE00227.pdf |format=PDF |bibcode=1998JGR...10319963K }}</ref>. La magnetosfera ganimedina tien una rexón de llinies de campu zarraes asitiada perbaxu de los 30º de llatitú. Nella queden atrapaes les [[partícula cargada|partícules con carga]] ([[ion|iones]] ya [[electrón|electrones]]), que formen una especie de [[cinchos de Van Allen|cinturón de radiación]]<ref name="Kivelson1998" />. Los iones más abondantes na magnetosfera son los d'oxíxenu con carga positiva simple —O<sup>+</sup><ref name="Eviatar2001" />—, lo que concuerda cola esistencia d'una atmósfera feble con oxíxenu. Nes rexones polares, a llatitúes superiores a los 30º, les llinies del campu magnéticu son abiertes, coneutando Ganimedes cola ionosfera xupiterina<ref name="Kivelson1998" />. Neses fasteres tienen detectaose iones ya electrones con muncha carga (decenes y cientos de [[electrón-voltiu|kiloelectronvoltios]]<ref name="Paranicas1999" />), que quiciás seyan los responsables de les aurores observaes alredor de los polos de Ganimedes<ref name="Feldman2000" />. Arriendes d'ello, iones pesaos precipiten continuamente sobro la superficie polar del satélite, vaporizándose sobro'l xelu de la rexón y escureciéndolu<ref name="Paranicas1999" />. [[Imaxe:15-33i2-JupiterMoon-Ganymede-Aurora-20150312.png|thumb|left|250px|Los movimientos nel cinturón d'aurores de Ganimedes pueden ser un niciu de la presencia d'un océanu salinu soterrañu.]] La interacción ente la magnetosfera ganimedina y el plasma de Xúpiter ye, en munchos aspectos, similar a la que se produz ente'l [[vientu solar]] y la magnetosfera de la Tierra<ref name="Kivelson1998" /><ref name="Volwerk1999">{{cita publicación |apellíu=Volwerk |nome=M. |last2=Kivelson |first2=M.G. |last3=Khurana |first3=K.K. |last4=McPherron |first4=R.L. |títulu=Probing Ganymede's magnetosphere with field line resonances |publicación=J.of Geophys. Res. |fecha=1999 |volume=104 |issue=A7 |páxines=14,729–14,738 |doi=10.1029/1999JA900161 |url=http://www.igpp.ucla.edu/people/mkivelson/Publications/1999JA900161.pdf |format=PDF |bibcode=1999JGR...10414729V }}</ref>. El plasma, que corrota con Xúpiter, afecta a la cara non dominante de la magnetosfera ganimedina de forma asemayada a cómo afecta'l vientu solar a la magnetosfera terrestre. La principal diferencia ye la velocidá del plasma, que ye supersónica na Tierra y subsónica en Ganimedes. Al ser subsónicu'l fluxu, nun hai arcos de choque fuera del hemisferiu non dominante de Ganimedes<ref name="Volwerk1999" />. Ganimedes tien, amás d'esti momentu magnéticu intrínsecu, un campu magnéticu dipolar inducíu<ref name="Kivelson2002" />. La so esistencia rellacionase cola variación del campu magnéticu xupiterinu cerca de Ganimedes. El momentu inducíu ta dirixíu radialmente hacia o desde Xúpiter, siguiendo la direición de la parte variable del campu magnéticu planetariu. El momentu magnéticu inducíu ye d'un orde de magnitú menor que'l intrínsecu. La fuercia de campu del campu inducíu nel ecuador magnéticu de Ganimedes ye d'alredor de 60 nT, esto ye, la mitá del campu xupiterinu ambiental<ref name="Kivelson2002" />. El campu magnéticu inducíu ganimedín ye similar al de Calistu y Europa, lo que refuercia la idea de que Ganimedes tien un océanu soterrañu con alta conductividá llétrica<ref name="Kivelson2002" />. Ganimedes ye un cuerpu celeste completamente diferenciáu y con un nucleu metálicu<ref name="Showman1999" /><ref name="Hauk2006" />. Poro, el so campu magnéticu intrínsecu xenérase, probablemente, de forma asemeyada al de la Tierra: como resultáu del movimientu nel so interior de material conductor<ref name="Kivelson2002" /><ref name="Hauk2006" />. Si pensamos qu'esi campu magnéticu ye'l resultáu de procesos de magnetoconvección<ref name="Kivelson2002" /><ref name="Hauck2002">{{cita publicación |apellíu=Hauck |nome=Steven A. |last2=Dombard |first2=A. J. |last3=Solomon |first3=S. C. |last4=Aurnou |first4=J. M. |títulu=Internal structure and mechanism of core convection on Ganymede |publicación=Lunar and Planetary Science |volume=XXXIII |fecha=2002 |páxina=1380 |url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2002/pdf/1380.pdf |format=PDF |bibcode=2002LPI....33.1380H }}</ref>, ye probable que seya'l resultáu de procesos de convección composicional nel nucleu del satélite<ref name="Hauk2006" />. Pesie al fechu de tener un nucleu de fierro la esistencia de magnetosfera en Ganimedes sigue siendo enigmática, porque otros cuerpos celestes con nucleu ferrosu nun la tienen<ref name="Showman1999" />. Delles investigaciones suxeren que, pol so tamañu relativamente pequeñu, el nucleu tendría d'habese enfriáu hasta'l puntu nel que'l fluíu cuaya, lo que nun permitiría qu'esistiera un campu magnéticu. Una esplicación suxere que les mesmes resonancies orbitales que causen les alteraciones de la superficie ganimedina son responsables tamién de la persistencia del so campu magnéticu: el calentamientu de marea aumenta demientres eses resonancies, reduciendo'l fluxu de calor dende'l nucleu y permitiendo qu'esti siga siendo fluíu y convectivu<ref name="Bland2007" />. Otra posibilidad sostién que'l campu débese a la magnetización residual de les roques de silicatu del mantu, daqué que ye posible si el satélite tuviera un campu xeneráu por magnetoconvección más importante nel pasáu<ref name="Showman1999" />. == Orixe y evolución == Piénsase que l'orixe de Ganimedes ye'l resultáu d'un [[acrecimientu]] na subnebulosa de Xúpiter, un discu de gas y polvu qu'arrodiaba esti planeta dempués de la so formación<ref name="Canup2002">{{cita publicación |apellíu=Canup |nome=Robin M. |last2=Ward |first2=William R. |títulu=Formation of the Galilean Satellites: Conditions of Accretion |fecha=2002 |volume=124 |issue=6 |páxines=3404–3423 |doi=10.1086/344684 |url=http://www.boulder.swri.edu/~robin/cw02final.pdf |format=PDF |publicación=The Astronomical Journal |bibcode=2002AJ....124.3404C }}</ref>. L'acrecimientu pudiera tener durao 10.000 años<ref name="Mosqueira2003">{{cita publicación |apellíu=Mosqueira |nome=Ignacio |last2=Estrada |first2=Paul R |títulu=Formation of the regular satellites of giant planets in an extended gaseous nebula I: subnebula model and accretion of satellites |fecha=2003 |volume=163 |issue=1 |páxines=198–231 |doi=10.1016/S0019-1035(03)00076-9 |bibcode=2003Icar..163..198M |publicación=Icarus }}</ref>, muncho menos que los 100.000 años que se cree que tardó en formase Calistu. La subnebulosa xupiterina podría haber tenido una escasez relativa de gas na época de la formación de los satélites galileanos, lo que esplica'l llargu tiempu d'acreción de Calistu<ref name="Canup2002" />. Ganimedes formóse más averáu a Xúpiter, aú la subnebulosa yera más densa, lo qu'esplica que se formara nún tiempu muncho más menguáu<ref name="Mosqueira2003" />. Esti procesu rápidu de formación evitó qu'escapara'l calor acrecional, lo que favoreció la disolución del xelu y la diferenciación planetaria: el separtamientu de les roques y el xelu. Les roques asitiáronse nel centru, formando'l nucleu. Calisto, pela so banda, fracasó aparentemente nesi procesu de desxelu y diferenciación pola perda d'esi calor acrecional demientres so llargu procesu de formación<ref name="McKinnon2006">{{cita publicación |apellíu=McKinnon |nome=William B. |títulu=On convection in ice I shells of outer Solar System bodies, with detailed application to Callisto |fecha=2006 |volume=183 |issue=2 |páxines=435–450 |doi=10.1016/j.icarus.2006.03.004 |bibcode=2006Icar..183..435M |publicación=Icarus }}</ref>. Esta hipótesis esplica por qué les dos llunes xupiterines son, pesie a la so masa y composición asemeyaes, tan diferentes<ref name="Freeman2006" /><ref name="McKinnon2006" />. Les teoríes alternatives espliquen el mayor gráu de calentamientu internu de Ganimedes por la flexión de marea<ref name="Showman2">{{cita publicación |apellíu=Showman |nome=A. P. |last2=Malhotra |first2=R. |títulu=Tidal evolution into the Laplace resonance and the resurfacing of Ganymede |publicación=[[Icarus (journal)|Icarus]] |volume=127 |issue=1 |páxines=93–111 |publicación=[[Elsevier]] |fecha=March 1997 |url= |doi=10.1006/icar.1996.5669 |bibcode=1997Icar..127...93S }}</ref> o por tener sufrío un bombardéu más intensu por impactores nel periodu del [[Bombardéu intensu tardíu]] (fai 4,1-3,8 [[añu|xigaaños]])<ref name="Baldwin">{{cita web |apellíu=Baldwin |nome=E. |títulu=Comet impacts explain Ganymede-Callisto dichotomy |work=[[Astronomy Now]] |fecha=2010-01-25 |url=http://www.astronomynow.com/news/n1001/25galilean/ |fechaaccesu=19 de febreru de 2017 }}</ref><ref name = "Phys.Org2010">{{cita web | url = https://phys.org/news/2010-01-explanation-differences-ganymede-callisto-moons.html | títulu= Researchers offer explanation for the differences between Ganymede and Callisto moons |fecha=2010-01-24 | website = Phys.Org | fechaaccesu = 19 de febreru de 2017}}</ref> <ref name="LPI1158">{{Cita conferencia |nome=A. C. |apellíu=Barr |last2=Canup |first2=R. M. |títulu=Origin of the Ganymede/Callisto dichotomy by impacts during an outer solar system late heavy bombardment |work=41st Lunar and Planetary Science Conference (2010) |páxines= |publicación= |fecha=March 2010 |ubicación=Houston |url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2010/pdf/1158.pdf |format=PDF |doi= |fechaaccesu=2010-03-01 }}</ref><ref name="Barr3">{{cita publicación |apellíu=Barr |nome=A. C. |last2=Canup |first2=R. M. |títulu=Origin of the Ganymede–Callisto dichotomy by impacts during the late heavy bombardment |publicación=[[Nature Geoscience]] |volume=3 |issue=March 2010 |páxines=164–167 |publicación= |fecha=2010-01-24 |url=http://www.nature.com/ngeo/journal/v3/n3/abs/ngeo746.html |doi=10.1038/NGEO746 |bibcode=2010NatGe...3..164B |fechaaccesu=19 de febreru de 2017 }}</ref>. Nesti últimu casu los modelos teóricos suxeren que la diferenciación convertiríase nún procesu autoalimentáu en Ganimedes, pero non en Calistu<ref name="LPI1158" /><ref name="Barr3" />. Tres de la so formación, el nucleu ganimedín retuvo por llargu tiempu el calor acumuláu demientres el procesu d'acreción y diferenciación, tresfiriéndolu mui seliquino al mantu de xelu<ref name="McKinnon2006" />, que lu tresfería a su vez a la superficie por convección<ref name="Freeman2006" />. La descomposición de los elementos radiactivos dientro del mantu rocosu caleció más el nucleu, acentuando los procesos de diferenciación: formáronse un nucleu internu de sulfuru de fierro y un mantu de roques con silicatos<ref name="Hauk2006" /><ref name="McKinnon2006" />. Asina, Ganimedes convirtióse nún cuerpu celeste completamente diferenciáu. En Calistu, por embargu, el calor radiactivu d'esti cuerpu celeste indiferenciáu provocó convección nel so interior xeláu, enfriándolo y evitando el desxelu a gran escala del xelu y la rápida diferenciación<ref name="Nagel2004">{{cita publicación |apellíu=Nagel |nome=K.A |last2=Breuer |first2=D. |last3=Spohn |first3=T. |títulu=A model for the interior structure, evolution, and differentiation of Callisto |fecha=2004 |volume=169 |issue=2 |páxines=402–412 |doi=10.1016/j.icarus.2003.12.019 |bibcode=2004Icar..169..402N |publicación=Icarus }}</ref>.Los movimientos convectivos nun permitieron namái qu'un separtamientu parcial de les roques y el xelu nel interior de Calistu<ref name="Nagel2004" />. Anguaño, Ganimedes sigue enfriándose poco a poco<ref name="Hauk2006" />: el calor desprendíu del so nucleu de fierro y silicatos permite qu'exista l'océanu soterrañu<ref name="Spohn2003" />, mentantu que'l enfriamientu sele del nucleu de fierro y sulfuru de fierro líquidos provoca convección y permite la xeneración del campu magnéticu<ref name="Hauk2006" />. El fluxu térmicu de Ganimedes hacia l'espaciu ye, anguaño, probablemente mayor en Ganimedes qu'en Calistu<ref name="McKinnon2006" />. == Esploración == [[Imaxe:Ganymede from Pioneer 10 19.jpg|thumb|Ganimedes vistu dende la ''Pioneer 10'' (1973).]] Delles sondes orbitales que pasaron cerca de Xúpiter o orbitaben esti planeta esploraron Ganimedes, llegando a sobrevolalu cuatro veces, na década de 1970, y munches otres pasaron-y cerca nes décades de 1990 y 2000. :- La sonda ''[[Pioneer 10]]'' acercose a elli en [[1973]] y la ''[[Pioneer 11]]'' en [[1974]]<ref name="Pioneer 11">{{cita web |url=http://sse.jpl.nasa.gov/missions/profile.cfm?Sort=Advanced&MCode=Pioneer_11 |títulu=Pioneer 11 |work=Solar System Exploration |fechaaccesu=19 de febreru de 2017 |deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110902202131/http://sse.jpl.nasa.gov/missions/profile.cfm?Sort=Advanced&MCode=Pioneer_11 |fechaarchivu=2011-09-02 |df= }}</ref>, unviando información sobro esti satélite. Esta incluyía datos que permitieron una determinación más específica de les sos carauterístiques físiques. La distancia más averada a Ganimedes a la que tuvo la sonda ''Pioneer 10'' foi a 446.250 km<ref name="dmu.p10">{{cita web |url=http://www.dmuller.net/spaceflight/mission.php?mission=pioneer10&appear=black&showimg=yes |títulu=Pioneer 10 Full Mission Timeline |work= |publicación=D Muller |fecha=}}</ref>. :- Les sondes ''[[Voyager 1]]'' y ''[[Voyager 2]]'' foron les siguientes, y pasaron cerca de Ganimedes en [[1979]]. Los datos qu'unviaron permitieron afinar sobro'l so tamañu, oxetivando que yera más grande que [[Titán (satélite)|Titán]], la lluna de Saturnu que creyíase que yera mayor<ref name="Voyager">{{cita web |url=http://library.thinkquest.org/J0112188/voyager_1_and_2.htm |títulu=Voyager 1 and 2 |work=ThinkQuest |fechaaccesu=19 de febreru de 2017 |deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071226052127/http://library.thinkquest.org:80/J0112188/voyager_1_and_2.htm |fechaarchivu=2007-12-26 |df= }}</ref>. Estes sondes permitieron ver tamién les fasteres de terrenu acanaláu de la superficie ganimedina<ref name="Voyager Mission">{{cita web |url=http://www.solarviews.com/eng/vgrfs.htm |títulu=The Voyager Planetary Mission |work=Views of the Solar System |fechaaccesu=19 de febreru de 2017 }}</ref>. :- En [[1995]] la sonda ''[[Galileo (sonda espacial)|Galileo]]'' entró n'órbita alredor de Xúpiter, y ente [[1996]] y [[2000]] sobrevoló seis veces Ganimedes pa esploralu<ref name="The Grand Tour">{{cita llibru |títulu=The Grand Tour: A Traveler's Guide to the Solar System |apellíu=Miller |nome=Ron |authorlink=Ron Miller (artist and author) |first2=William K. |last2=Hartmann |fecha=May 2005 |páxines=108–114 |publicación=Workman Publishing |ubicación=Thailand |edition=3rd |isbn=0-7611-3547-2 }}</ref>. Los sobrevuelos ganimedinos recibieron los nomes de G1, G2, G7, G8, G28 y G29.<ref name="Kivelson2002" />. Nel vuelu G1, en 1996, descubriose'l campu magnéticu ganimedín<ref name="Magnetic Field Discovery">{{cita web |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/status961212.html |títulu=New Discoveries From Galileo |work=Jet Propulsion Laboratory |fechaaccesu=19 de febreru de 2017 }}</ref>, mentantu que'l descubrimientu del océanu soterrañu anunciose en [[2001]]<ref name="Kivelson2002" /><ref name="The Grand Tour" />. Galileo tresmitió una gran cantidá d'imáxenes espectrales, y descubrió dellos componentes non xelaos na superficie ganimedina<ref name="McCord1998" />. Les observaciones más recientes del satélite fízoles la sonda ''[[New Horizons]]'', que rexistró mapes topográficos y de composición de Ganimedes ya Europa demientres el so sobrevuelu de Xúpiter, camín de [[Plutón (planeta nanu)|Plutón]], en [[2007]]<ref name="New Horizons">{{cita web |url=http://www.spacedaily.com/reports/Pluto_Bound_New_Horizons_Spacecraft_Gets_A_Boost_From_Jupiter_999.html |títulu=Pluto-Bound New Horizons Spacecraft Gets A Boost From Jupiter |work=Space Daily |fechaaccesu=19 de febreru de 2017 }}</ref><ref name="Grundy2007">{{cita publicación |apellíu=Grundy |nome=W.M. |last2=Buratti |first2=B.J. |last3=Cheng |first3=A.F. |last4=Emery |first4=J. P. |last5=Lunsford |first5=A. |last6=McKinnon |first6=W. B. |last7=Moore |first7=J. M. |last8=Newman |first8=S. F. |last9=Olkin |first9=C. B. |display-authors=2 |títulu=New Horizons Mapping of Europa and Ganymede |publicación=Science |fecha=2007 |volume=318 |páxines=234–237 |doi=10.1126/science.1147623 |bibcode=2007Sci...318..234G |pmid=17932288 |issue=5848 }}</ref>. == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Sistema solar]] [[Categoría:Oxetos astronómicos descubiertos en 1610]] 8e9zz07p6k3ouzt57lkih5ytm1ckecn 3707503 3707411 2022-08-16T15:04:55Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{Ficha d'oxetu celeste|nome=Ganimedes}} [[Imaxe:Ganymede-moon.jpg|right|thumb|300px|Fotografía de la cara oculta de Ganimedes, sacada'l 29 de marzu de 1998 a cuasi un millón de quilómetros pola sonda Galileo. Ameyoráronse los colores pa que rescamplen los contrastes, lo que permite ver que'l satélite tien dos casquetes polares y dos tipos de terrenos principales: ún brillante y con estríes, y otro, con surcos más escuros, más antiguu. Vense tamién abondos cráteres de varios km de diámetru.]] '''Ganimedes''' o '''Ganímedes''' (del griegu ''Γανυμήδης'') ye'l [[satélite natural]] más grande de [[Xúpiter (planeta)|Xúpiter]] y del [[sistema solar]]<ref name="Showman1999">{{cita publicación |apellíu=Showman |nome=Adam P. |last2=Malhotra |first2=Renu |títulu=The Galilean Satellites |añu=1999 |publicación=Science |volumen=286 |páxines=77&ndash;84 |doi=10.1126/science.286.5437.77 |url=http://www.lpl.arizona.edu/~showman/publications/showman-malhotra-1999.pdf |formatu=PDF |pmid=10506564 |númberu=5437 }}</ref>, y ye l'únicu de los satélites que tien [[campu magnéticu]]. N'orde de distancies al planeta, ye'l séptimu más cercanu y el terceru de los galileanos, que son el primer grupu d'oxetos descubiertos qu'orbiten alredor d'un planeta. Completa la so órbita n'aproximao siete díes, y caltién una resonancia orbital con [[Ío (satélite)|Ío]] y [[Europa (satélite)|Europa]] de 1:2:4. El so diámetru ye de 5.268 [[quilómetru|km]], un 8% mayor que'l de [[Mercuriu (planeta)|Mercuriu]], magar que tien namái el 45% de so masa<ref name="nasa.gany">{{cita web |editorial=www2.jpl.nasa.gov|títulu=Ganymede Fact Sheet|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/ganymede/|fechaaccesu=5 de febreru de 2017}}</ref>. Ye un 2% mayor que [[Titán (satélite)|Titán]], el segundu satélite natural más grande, y tien el doble de masa que la [[Lluna]].<ref>Arnett, B. (1997). ''[http://nineplanets.org/ganymede.html Ganymede]''. nineplanets.org.</ref> En términos absolutos, ye'l novenu oxetu mayor del sistema solar, y el más grande que nun tien una atmósfera significativa. Ganímedes ta formáu por silicatos y [[xelu]] en cantidaes aproximao iguales<ref>Chang, K. (2015). ''[http://www.nytimes.com/2015/03/13/science/space/suddenly-it-seems-water-is-everywhere-in-solar-system.html Suddenly, It Seems, Water Is Everywhere in Solar System]''. nytimes.com.</ref>. Ye un oxetu diferenciáu, con un nucleu fundíu ricu en [[fierro]] y un [[océanu internu]] que podiera tener más agua que tolos océanos de la [[Tierra]] xuntos<ref>Russia Today (2015). ''[https://www.rt.com/usa/240301-nasa-jupiter-ganymede-ocean/ Jupiter moon Ganymede could have ocean with more water than Earth - NASA]''. rt.com.</ref><ref name="Ocean Hubble">{{cita web |apellíu=NASA|url=http://www.nasa.gov/press/2015/march/nasa-s-hubble-observations-suggest-underground-ocean-on-jupiters-largest-moon/#.VQJhMM26t0s|títulu=NASA's Hubble Observations Suggest Underground Ocean on Jupiter's Largest Moon|ubicación=NASA News|fecha=12 de marzu de 2015|fechaaccesu=5 de febreru de 2017}}</ref><ref name="clubsandwich 2014">{{cita publicación |apellíu=Clavin|nome=W.|url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2014-138|títulu=Ganymede May Harbor 'Club Sandwich' of Oceans and Ice|ubicación=NASA|publicación=Jet Propulsion Laboratory|fecha=1 de mayu de 2014|fechaaccesu=5 de febreru de 2017}}</ref>. Na so superficie estrémense dos clases diferentes de terrenu: escuru y claru. Les rexones escures, enllenes de [[cráteres d'impautu]] y formaes hai 4000 millones d'años, cubren alredor d'un terciu del satélite. El resto de la superficie ocúpenlo les rexones clares, cortaes por amplios surcos y crestes y un poco menos antigües que les escures. Les causes xeolóxiques de la perturbación que-yos dio orixe entá nun se conocen, pero piénsase que les rexones clares quiciás seyan el resultáu de l'actividá teutónica provocada pol [[calentamientu de marea]]<ref>Showman, A. P.; Malhotra, R. (1999). ''The Galilean Satellites''. Science ''286'' (5437): páxs. 77-84.</ref>. El so campu magnéticu ye, posiblemente, el resultáu de movimientos de [[convección]] dientro del nucleu de fierro fundíu<ref>Kivelson, M.G. y otros (2002). ''The Permanent and Inductive Magnetic Moments of Ganymede''. Icarus '''157''' (2): páxs. 507-522.</ref>. La so fuercia, escasa, queda tapecida pola del campu magnéticu de Xúpiter, muncho más potente, y poro aparez namái como una perturbación llocal de les llinies de campu. El satélite tien una feble atmósfera d'[[oxíxenu]] qu'inclúi [[ozonu]] y oxíxenu atómicu y molecular<ref>Hall, D.T. y otros (1998). ''The Far-Ultraviolet Oxygen Airglow of Europa and Ganymede''. The Astrophysical Journal '''499''' (1):páxs. 475-481.</ref>, na qu'hai un pequeñu porcentaxe d'[[hidróxenu]] atómicu. Entá nun ta claro si el satélite tien una [[ionosfera]] asociada a l'atmósfera<ref>Eviatar, A. y otros (2001). ''The ionosphere of Ganymede''. Planetary and Space Science '''49''' (3-4): páxs. 327-336.</ref>. El descubrimientu de Ganimedes atribúise-y a [[Galileo Galilei]], que tendríalu visto'l [[7 de xineru]] de [[1610]]. El so nombre foi una suxerencia del astrónomu [[Simon Marius]] poco dempués del descubrimientu, y fai referencia a [[Ganímedes (mitoloxía)|Ganimedes]], coperu de los dioses y amante de [[Zeus]]<ref name=galileoproject>Galileo Project. ''[http://galileo.rice.edu/sci/observations/jupiter_satellites.html Satellites of Jupiter]''. galileo.rice.edu.</ref>. La so esploración cercana llevose a cabu al traviés de varies sondes, entamando pola ''Pioneer 10''. Les sondes ''Voyager'' afinaron el conocimientu de los valores de les sos carauterístiques físiques, mentantu que la ''Galileo'' descubrió'l so océanu soterrañu y el so campu magnéticu. L'[[Axencia Espacial Europea]] tien proyectada una misión al sistema xovianu al traviés d'una sonda que sedrá llanzada al espaciu en [[2022]]. Esta, tres de sobrevolar varies vegaes los trés satélites galileanos xelaos, ha entrar n'órbita alredor de Ganimedes<ref> Amos, J. (2012). ''[http://www.bbc.com/news/science-environment-17917102 Esa selects 1bn-euro Juice probe to Jupiter]''. bbc.com.</ref>. == Historia == Los rexistros astronómicos chinos recueyen que, nel añu [[365 e.C.]], [[Gan De]] avistó daqué que pudiera tener sío una lluna de Xúpiter, que probablemente sería Ganimedes. El 7 de xineru de 1610 Galileo Galilei vió lo que pensó que yeren trés estrelles cerca de Xúpiter, y que yeren Ganimedes, [[Calistu (satélite)|Calistu]] y un cuerpu que resultó ser la lluz combinada d'Io y Europa; la noche siguiente decatose de que los trés oxetos moviéranse. El [[13 de xineru]] vio los cuatro oxetos individualizaos per primer vegada, pero p'aquel día yá viera caúna de les llunes al menos una vez. Pal día [[15 de xineru]] Galileo ya llegara a la conclusión de que lo que creyera estrelles yeren en realidá cuerpos qu'orbitaben alredor de Xúpiter. Reclamó pa sigo'l derechu de dá-yos nome. Llamoles ''Cosmica Sidera'' (les estrelles de Cosme), n'honor de [[Cosme II de Medici]] y dempués, por suxerencia d'esti, cambió-yoslu pol de ''Medicea Sidera'' (les estrelles de los Medici), honrando asina a los cuatro hermanos Medici (Cosme, Franciscu, Carlos y Llorienzu). El descubrimientu anunciose na obra ''Sidereus Nuncius'' (mensaxeru de les estrelles), espublizada en [[Venecia]] en marzu de 1610, menos de dos meses dempués de la primer observación. [[Simon Marius]], que reclamó tener sío'l primeru en ver los satélites galileanos, tentó dá-yos los nomes de ''Saturnu de Xúpiter'', ''Xúpiter de Xúpiter'' (l'actual Ganimedes), ''Venus de Xúpiter'' y ''Mercuriu de Xúpiter'', pero tampoco tuvo éxitu nel so intentu. A partir d'una suxerencia de [[Johannes Kepler]] Marius propunxo otra nomenclatura nueva, basada en personaxes mitolóxicos griegos, que yá-y daba a Ganimedes el so nome actual. Sicasí, esti nome y el de los otros satélites galileanos escaeciose por sieglos, y nun entamó a usase habitualmente hasta mediaos del [[sieglu XX]]. En muncha de la lliteratura astronómica d'antes d'esa dómina Ganimedes ye denomáu pola so designación con numberales romanos, otru sistema inventáu por Galileo pa denomar los satélites de Xúpiter que descubriera. Nelli ye ''Xúpiter III'', esto ye, el tercer satélite de Xúpiter. Tres del descubrimientu de les llunes de Saturnu, afitose finalmente un sistema de nomenclatura basáu nel que propusieran Kepler y Marius pa denomar les llunes de Xúpiter. == Órbita y rotación == [[Image:Galilean moon Laplace resonance animation.gif|thumb|right|300px|[[Resonancia orbital]] d'Ganimedes, Europa ya Io.]] Ganimedes orbita Xúpiter a una distancia de 1.070.400 km, y completa una revolución -esto ye, da una vuelta completa alredor d'elli- cada siete díes y trés hores. Neto que la mayoría de los satélites conocíos Ganimedes tien [[acoplamientu de marea]], esto ye, una de les sos cares siempres afronta al so planeta<ref name="Planetary Society">{{cita web |url=http://www.planetary.org/explore/topics/our_solar_system/jupiter/moons.html |títulu=Jupiter's Moons |work=The Planetary Society |deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071231082201/http://www.planetary.org/explore/topics/our_solar_system/jupiter/moons.html |fechaarchivu=2007-12-31 }}</ref>. La so órbita tien una excentricidá perllixera ya inclinada hacia l'ecuador xupiterinu; la so [[excentricidá orbital|excentricidá]] ya inclinación camuden de forma cuasiperiódica, nun rangu de sieglos, pela influyencia de les fuercies gravitacionales solar y xupiterina. Los rangos de cambéu son, respeutivamente, 0,0009–0,0022 and 0,05–0,32°<ref name="Musotto2002">{{cita publicación |apellíu=Musotto |nome=Susanna |last2=Varadi |first2=Ferenc |last3=Moore |first3=William |last4=Schubert |first4=Gerald |títulu=Numerical Simulations of the Orbits of the Galilean Satellites |fecha=2002 |volume=159 |issue=2 |páxines=500–504 |doi=10.1006/icar.2002.6939 |bibcode=2002Icar..159..500M |publicación=Icarus }}</ref>. Eses variaciones orbitales provoquen que'l so [[enclín axal]] (l'ánguu ente los exes orbital y rotacional) varíe ente 0 y 0,33°<ref name="Bills2005">{{cita publicación |apellíu=Bills |nome=Bruce G. |títulu=Free and forced obliquities of the Galilean satellites of Jupiter |fecha=2005 |volume=175 |issue=1 |páxines=233–247 |doi=10.1016/j.icarus.2004.10.028 |bibcode=2005Icar..175..233B |publicación=Icarus }}</ref>. Ganimedes participa d'una resonancia orbital con Europa ya Io: per cada órbita de Ganimedes, Europa orbita dos vegaes y Io orbita cuatro<ref name="Musotto2002" /><ref name="SPACE.com">{{cita web |url=http://www.space.com/searchforlife/seti_tidal_europa_021003.html |títulu=High Tide on Europa |nome=Cynthia |apellíu=Phillips |work=SPACE.com |fecha=3 October 2002 |deadurl=yes |fechaarchivu=17-10-2002 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20021017211633/http://space.com/searchforlife/seti_tidal_europa_021003.html }}</ref>. La mayor conxunción astronómica ente Io y Europa ocurre cuando Io ta na so ápside|periápside ya Europa na so apoápside. La mayor conxunción ente Europa y Ganimedes produzse cuando Europa ta na so periapsis<ref name="Musotto2002" />. Les llonxitúes de les conxunciones Io-Europa y Europa-Ganimedes cambien col mesmu índiz, lo que fai imposible la triple conxunción. Esti tipu de resonancia tan complicada ye nomada resonancia de Laplace<ref name="Showman1997a">{{cita publicación |apellíu=Showman |nome=Adam P. |last2=Malhotra |first2=Renu |títulu=Tidal Evolution into the Laplace Resonance and the Resurfacing of Ganymede |publicación=Icarus |fecha=1997 |volume=127 |issue=1 |páxines=93–111 |doi=10.1006/icar.1996.5669 |url=http://www.lpl.arizona.edu/~showman/publications/showman-malhotra-1997.pdf |format=PDF |bibcode=1997Icar..127...93S }}</ref>. La resonancia de Laplace actual ye incapaz d'aumentar el valor de la excentricidá orbital de Ganimedes<ref name="Showman1997a" /> . Dafechamente, el valor de 0,0013 ye, probablemente, un recuerdu d'una dómina pasada na qu'esi fenómenu d'aumentu de la excentricidá orbital ganimedina yera posible. Hai dos hipótesis sobro l'orixe de la resonancia orbital ente los trés satélites xupiterinos. Pa unos ye primordial, esto ye, tien existío dende l'orixe del Sistema Solar<ref name="Peale2002">{{cita publicación |apellíu=Peale |nome=S.J. |last2=Lee |first2=Man Hoi |títulu=A Primordial Origin of the Laplace Relation Among the Galilean Satellites |publicación=Science |fecha=2002 |volume=298 |páxines=593–597 |doi=10.1126/science.1076557 |bibcode=2002Sci...298..593P |pmid=12386333 |issue=5593 |arxiv=astro-ph/0210589 }}</ref>, mentantu que pa otros desarrollose dempués de la formación d'esti. Una secuencia posible de sucesos d'esti caberu escenariu ye la siguiente. Io provocó marees en Xúpiter, lo que fizo, debíu a la conservación del momentu, espanderse a la órbita d'Io hasta qu'acontró una resonancia 2:1 con Europa. Tres d'eso la espansión continuó, pero daqué del momentu angular d'Io tresfiriose a Europa mientres la resonancia fizo espandise también la so órbita. El procesu continuó hasta qu'Europa alcontró la resonancia 2:1 con Ganimedes. Nesi momentu la deriva orbital de los trés satelites sincronizose y zarrose nuna resonancia de Laplace<ref name="Showman1997a" />. == Carauterístiques físiques == [[image:Ganymede-JupiterMoon-GeologicMap-SIM3237-20140211.png|1000px|center|thumb|Mapa xeolóxicu de Ganimedes (febreru de 2014). Les fasteres más antigües, d'albedu baxu y con abondantes impautos de cráteres, son les de color amarronáu. Les más xóvenes, con un albedu mayor apaecen en color azul si el so terrenu ye mui accidentáu y en azul-verde si ye más llanu (el color púrpura indica un terrenu con amiestu de zones rugoses y lises).]] === Tamañu === Ganimedes ye la lluna más grande y con más masa de tol Sistema Solar. El so diámetru, de 5.268 km, ye'l 41% del terrestre. Ye un 2% mayor que [[Titán (satélite)|Titán]] (la segunda lluna más grande), y tien un diámetru que ye 1,08 veces el de Mercuriu, 1,09 veces el de [[Calistu (satélite)|Calistu]], 1,45 veces el d'Io y 1,51 veces el de la Lluna. Su masa ye un 10% mayor que la de Titán, un 38% mayor que la de Calistu, un 66% mayor que la de Io y 2,02 veces la de la Lluna<ref name="nineplanets.org-Ganymede">{{cita web |publicación=nineplanets.org |títulu=Ganymede |fecha=31 October 1997 |url=http://www.nineplanets.org/ganymede.html |fechaaccesu=17 de febreru de 2017 }}</ref>. === Composición === La [[densidá]] media de Ganimedes, que ye de 1.936 [[gramu|g]]/cm³, suxer que ta compuestu de partes aproximao iguales de material rocosu y xelu d'agua<ref name="Showman1999" />. La fracción de masa del so xelu ye del 46-50%, llixeramente más baxa que la del xelu de Calistu<ref name="Kuskov2005">{{cita publicación |apellíu=Kuskov |nome=O.L. |last2=Kronrod |first2=V.A. |títulu=Internal structure of Europa and Callisto |fecha=2005 |volume=177 |issue=2 |páxines=550–369 |doi=10.1016/j.icarus.2005.04.014 |bibcode=2005Icar..177..550K |publicación=Icarus }}</ref>. Ye posible que na so composición tean presentes tamién xelos de sustancies volátiles como l'[[amoniacu]]<ref name="Kuskov2005" /><ref name="Spohn2003">{{cita publicación |apellíu=Spohn |nome=T. |last2=Schubert |first2=G. |títulu=Oceans in the icy Galilean satellites of Jupiter? |publicación=Icarus |fecha=2003 |volume=161 |issue=2 |páxines=456–467 |doi=10.1016/S0019-1035(02)00048-9 |url=http://lasp.colorado.edu/icymoons/europaclass/Spohn_Schubert_oceans.pdf |format=PDF |bibcode=2003Icar..161..456S }}</ref>. La composición exacta de les roques que lu forman desconozse, magar que piénsase que ye cercana a la composición de los meteoritos conocíos como L-condrites y LL-condrites, carauterizaos por tener menos cantidá de fierro total, con menos fierro metálicu y más óxidu de fierro, que los meteoritos del tipu nomáu H-condrites. La rellación de pesu ente'l fierro y el [[siliciu]] ta ente 1,05 y 1,27, mentantu que nel [[Sol]] ye d'alredor de 1,8<ref name="Kuskov2005" />. === Carauterístiques de la superficie === [[Image:Ganymede terrain.jpg|thumb|left|275px|Una llende clara separta'l terrenu antiguu y escuru de ''Nicholson Regio'' del más xoven, claru y finamente estriáu terrenu de ''Harpagia Sulcus''.]] [[Image:Ganymede-moon.jpg|thumb|left|275px|Imaxe colloreada del hemisferiu non dominante de Ganimedes, obtenida pola sonda Galileo.<ref name="Spaceflight Now">{{cita web |url=http://spaceflightnow.com/news/n0012/29ganyflyby/ |títulu=Galileo has successful flyby of Ganymede during eclipse |work=Spaceflight Now |fechaaccesu=17 de febreru de 2017}}</ref>. Los rayos prominentes del carter Tashmetum pueden na parte inferior derecha, y el campu d'ejecta de Hershef na superior derecha. Abaxu a la izquierda puede vese parte de ''Nicholson Regio'', una zona escura del planeta, y la so llende, arriba a la mandrecha, con ''Harpagia Sulcus''.]] La superficie de Ganimedes tien un [[albedu]] d'aproximao'l 43%<ref name="Calvin1995">{{cita publicación |apellíu=Calvin |nome=Wendy M. |last2=Clark |first2=Roger N. |last3=Brown |first3=Robert H. |last4=Spencer |first4=John R. |títulu=Spectra of the ice Galilean satellites from 0.2 to 5 µm: A compilation, new observations, and a recent summary |publicación=J.of Geophys. Res. |fecha=1995 |volume=100 |issue=E9 |páxines=19,041–19,048 |bibcode=1995JGR...10019041C |doi=10.1029/94JE03349 }}</ref>. El xelu acuosu parez tar presente per ende na superficie, y tien una fracción de masa del 50–90%,<ref name="Showman1999" />, enforma mayor que la que tien nel satélite tomáu como una xunidá. La espectroscopia de radiación infrabermeyo amuesa la presencia de bandes fuertes d'absorción de xelu acuoso a les llonxitúes d'onda de 1,04, 1,25, 1,5, 2 y 3 [[micrómetru|micrómetros]]<ref name="Calvin1995" />. El terrenu acanaláu ye más brillante que'l escuru, y predomina más nelli el xelu na so composición<ref name="RESA">{{cita web |url=http://www.resa.net/nasa/ganymede.htm |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071202132022/http://www.resa.net/nasa/ganymede.htm |fechaarchivu=2007-12-02 |títulu=Ganymede: the Giant Moon |work=Wayne RESA |fechaaccesu=17 de febreru de 2017 }}</ref>. L'análisis de la información obtenida pola sonda ''Galileo'' y de resultes de la observación dende la Tierra confirma la presencia de varios materiales non acuosos: [[dióxidu de carbonu]], [[dióxidu d'azufre]] y, quiciás, [[cianóxenu]], [[sulfatu d'hidróxenu]] y dellos compuestos orgánicos<ref name="McCord1998">{{cita publicación |apellíu=McCord |nome=T.B. |last2=Hansen |first2=G.V. |last3=Clark |first3=R.N. |last4=Martin |first4=P. D. |last5=Hibbitts |first5=C. A. |last6=Fanale |first6=F. P. |last7=Granahan |first7=J. C. |last8=Segura |first8=M. |last9=Matson |first9=D. L. |display-authors=2 |títulu=Non-water-ice constituents in the surface material of the icy Galilelean satellites from Galileo near-infrared mapping spectrometer investigation |publicación=J. Of Geophys. Res. |fecha=1998 |volume=103 |issue=E4 |páxines=8,603–8,626 |bibcode=1998JGR...103.8603M |doi=10.1029/98JE00788 }}</ref><ref name="Showman1999" />.Los resultaos de la información aportada pola sonda ''Galileo'' amuesen tamién la esistencia de [[sulfatu de magnesiu]] y, quiciás, [[sulfatu de sodiu]] sobro la superficie ganimedina<ref name="The Grand Tour">{{cita llibru |títulu=The Grand Tour: A Traveler's Guide to the Solar System |apellíu=Miller |nome=Ron |authorlink=Ron Miller (artist and author) |first2=William K. |last2=Hartmann |fecha=May 2005 |páxines=108–114 |publicación=Workman Publishing |ubicación=Thailand |edition=3rd |isbn=0-7611-3547-2 }}</ref><ref name="McCord2001">{{cita publicación |apellíu=McCord |nome=Thomas B. |last2=Hansen |first2=Gary B. |last3=Hibbitts |first3=Charles A. |títulu=Hydrated Salt Minerals on Ganymede's Surface: Evidence of an Ocean Below |publicación=Science |fecha=2001 |volume=292 |páxines=1523–1525 |doi=10.1126/science.1059916 |bibcode=2001Sci...292.1523M |pmid=11375486 |issue=5521 }}</ref>, unes sales que podríen orixinase nel océanu soterrañu del interior del satélite<ref name="McCord2001" />. L'albedu de la superficie de Ganimedes ye perasimétricu; l'hemisferiu dominante ye más brillante que'l otru, neto qu'asocede n'Europa, pero al contrariu de lo que pasa en Calistu<ref name="Calvin1995" />. L'hemisferiu non dominante, amás, parez ser más rico en dióxidu d'azufre<ref name="Domingue1996">{{cita publicación |apellíu=Domingue |nome=Deborah |last2=Lane |first2=Arthur |last3=Moth |first3=Pimol |títulu=Evidence from IUE for Spatial and Temporal Variations in the Surface Composition of the Icy Galilean Satellites |publicación=Bulletin of the American Astronomical Society |fecha=1996 |volume=28 |páxina=1070 |bibcode=1996DPS....28.0404D }}</ref><ref name="Domingue1998">{{cita publicación |apellíu=Domingue |nome=Deborah L. |last2=Lane |first2=Arthur L. |last3=Beyer |first3=Ross A. |títulu=IEU's detection of tenuous SO2 frost on Ganymede and its rapid time variability |publicación=Geophys. Res. Lett. |fecha=1998 |volume=25 |issue=16 |páxines=3,117–3,120 |doi=10.1029/98GL02386 |bibcode=1998GeoRL..25.3117D }}</ref>. La distribución del dióxidu de carbonu nun demuestra asimetría ente los hemisferios, magar que nun s'alcuentra esti cerca de los polos<ref name="McCord1998" /><ref name="Hibbitts2003">{{cita publicación |apellíu=Hibbitts |nome=C.A. |last2=Pappalardo |first2=R. |last3=Hansen |first3=G.V. |last4=McCord |first4=T.B. |títulu=Carbon dioxide on Ganymede |publicación=J.of Geophys. Res. |fecha=2003 |volume=108 |issue=E5 |páxines=5,036 |doi=10.1029/2002JE001956 |bibcode=2003JGRE..108.5036H }}</ref>. Los cráteres d'impautu, pela so banda, nun tienen, sacante unu, una concentración mayor de dióxidu de carbonu, daqué que sí puede observase en Calistu. El dióxidu de carbonu ganimedinu escosose, probablemente, nel pasáu<ref name="Hibbitts2003" />. La superficie de Ganimedes ye un amiestu de dos tipos de terrenu: rexones de color escuru, pervieyes y con munchos cráteres d'impautu, y otres más clares, más xóvenes que les anteriores, con terrenu rugosu ya acanaláu. El terrenu escuru, qu'ocupa un terciu de la superficie del satélite, contién [[arcilla|arcilles]] y materiales orgánicos que pueden axudanos a conocer la composición de los impactadores a partir de los que crecieron los satélites xupiterinos<ref name="Pappalardo2001">{{cita publicación |apellíu=Pappalardo |nome=R.T. |last2=Khurana |first2=K.K. |last3=Moore |first3=W.B. |títulu=The Grandeur of Ganymede: Suggested Goals for an Orbiter Mission |publicación=Lunar and Planetary Science |fecha=2001 |volume=XXXII |páxina=4062 |url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/outerplanets2001/pdf/4065.pdf |format=PDF |bibcode=2001iaop.work...62P }}</ref>. El mecanismu de calentamientu necesariu pa la formación del terrenu rugosu de Ganimedes ye un problema entá por resolver. La hipótesis más aceptada anguaño indica qu'esi terrenu ye principalmente de naturaleza teutónica<ref name="Showman1999" />. Piénsase que'l criovolcanismu tien desempeñao un papel menor, si ye que tuvo dalgunu, na so formación<ref name="Showman1999" />. Les fuercies que causaron na [[litosfera]] xelada del satélite l'estrés necesariu pa qu'entamara l'actividá teutónica puede tar rellacionáu con fenómenos pasaos de [[calentamientu de marea]], causáu quiciás pol pasu del satélite al traviés de resonancies orbitales inestables<ref name="Showman1999" /> <ref name="Showman1997b">{{cita publicación |apellíu=Showman |nome=Adam P. |last2=Stevenson |first2=David J. |last3=Malhotra |first3=Renu |títulu=Coupled Orbital and Thermal Evolution of Ganymede |publicación=Icarus |fecha=1997 |volume=129 |issue=2 |páxines=367–383 |doi=10.1006/icar.1997.5778 |url=http://www.lpl.arizona.edu/~showman/publications/showman-etal-1997.pdf |format=PDF |bibcode=1997Icar..129..367S }}</ref>. El calentamientu de marea del xelu podría tener calentao l'interior de la litosfera, retorciéndola y produciendo l'apaición de freches y formación de falles ''horst and graben'', qu'alteriaron la forma del antiguu terrenu oscuru nun 70% de la superficie del satélite<ref name="Bland2007">{{cita publicación |apellíu=Bland |nome=|last2=Showman |first2=A.P. |last3=Tobie |first3=G. |títulu=Ganymede's orbital and thermal evolution and its effect on magnetic field generation |publicación=Lunar and Planetary Society Conference |fecha=March 2007 |volume=38 |páxina=2020 |url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2007/pdf/2020.pdf |format=PDF |bibcode=2007LPI....38.2020B }}</ref><ref name="Showman1999" />. La formación d'esi terrenu acanaláu podría tar rellacionada tamién cola formación temprana del nucleu del satélite y el consiguiente calentamientu de marea del interior de Ganimedes, que podría tener causáu una llixera espansión del satélite (1-6%) poles transiciones de fase del xelu y la espansión termal<ref name="Showman1999" />. Nun momentu posterior, plumes d'agua caliente podríen tener ascendío de les profundidaes del nucleu hasta la superficie, provocando la deformación teutónica de la litosfera<ref name="Barr">{{cita publicación |apellíu=Barr |nome=A.C. |last2=Pappalardo |first2=R. T. |last3=Pappalardo |first3=Stevenson |fecha=2001 |títulu=Rise of Deep Melt into Ganymede's Ocean and Implications for Astrobiology |publicación=Lunar and Planetary Science Conference |volume=32 |url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2001/pdf/1781.pdf |format=PDF |páxina=1781 |bibcode=2001LPI....32.1781B }}</ref>. El [[calentamientu radioxénicu]] nel interior del satélite ye la fonte de calor más importante del satélite, y contribúi, por exemplu, a determinar la fondura del so océanu. Modelos teóricos tienen demostrao que si la excentricidá orbital fora d'un orde de magnitú mayor que la existente (como pudo tener pasao nel pasáu) el calentamientu de marea sería una fonte de calor de más importancia que'l calentamientu radioxénicu<ref name="gra.6">{{cita publicación |apellíu=Huffmann |nome=H. |last2=Sohl |first2=F. |fecha=2004 |títulu=Internal Structure and Tidal Heating of Ganymede |publicación=European Geosciences Union |publicación=Geophysical Research Abstracts |volume=6 |url=http://www.cosis.net/abstracts/EGU04/05114/EGU04-J-05114.pdf |format=PDF |display-authors=1 }}</ref>. Hai cráteres nos dos tipos de terrenu que formen la superficie de Ganimedes, pero son muncho más abundantes nel terrenu escuru: esti parez saturáu d'impautos, y la so orografía evolucionó principalmente al traviés de les consecuencies d'esos impautos<ref name="Showman1999" />. El terrenu rugosu y claru tien munchos menos impautos, y estos tuvieron namái una importancia menor na so evolución teutónica<ref name="Showman1999" />. La densidá de cráteres indica una edá de 4.000 millones d'años pal terrenu escuru, una edá similar a la de les rexones montañoses de la Lluna, y una edá menor, magar que nun se sabe cuántu menor, pa les rexones de terrenu claru<ref name="Zahnle1998">{{cita publicación |apellíu=Zahnle |nome=K. |last2=Dones |first2=L. |títulu=Cratering Rates on the Galilean Satellites |publicación=Icarus |fecha=1998 |volume=136 |issue=2 |páxines=202–222 |doi=10.1006/icar.1998.6015 |url=http://lasp.colorado.edu/icymoons/europaclass/Zahnle_etal_1998.pdf |format=PDF |pmid=11878353 |bibcode=1998Icar..136..202Z }}</ref>. Si la hipótesis ye correuta, la mayoría de los impautos produciríanse naquella primer época, amenorgando enforma la so frecuencia col pasar del tiempu. Los cráteres superpónense y cruciense coles falles del terrenu claru, indicando que delles de les irregularidaes de la orografía son bastante antigües. Los cráteres ganimedinos, en xeneral, son menos fondos que los de la Lluna o Mercuriu. Esto atribúise a la relativa debilidá de la corteza xelada de Ganimedes, que puede (o podría anantes, al menos) fluir y amenorgar el dañu del impautu. Los cráteres antiguos que la so güelga ya desapaeció dexen namái una sombra, conocida como palimpsestu astronómicu. <ref name="nineplanets.org-Ganymede" />. Un fitu destacáu de la superficie ganimedina ye una llanada oscura nomada ''Galileo Regio''. Nella pueden vese series d'engurries concéntriques del terrenu, quiciás resultáu d'un periodu d'actividá xeolóxica<ref name="Casacchia">{{cita publicación |apellíu=Casacchia |nome=R. |last2=Strom |first2=R.G. |fecha=1984 |títulu=Geologic evolution of Galileo Regio |publicación=Journal of Geophysical Research |volume=89 |páxines=B419–B428 |bibcode=1984LPSC...14..419C |doi=10.1029/JB089iS02p0B419 }}</ref>. Ganimedes tien tamién casquetes polares, compuestos d'agua xelao, que s'estienden hasta los 40º de [[llatitú]]<ref name="The Grand Tour">{{cita llibru |títulu=The Grand Tour: A Traveler's Guide to the Solar System |apellíu=Miller |nome=Ron |authorlink=Ron Miller (artist and author) |first2=William K. |last2=Hartmann |fecha=May 2005 |páxines=108–114 |publicación=Workman Publishing |ubicación=Thailand |edition=3rd |isbn=0-7611-3547-2 }}</ref> y foron vistos per primer vegada poles sondes ''Voyager''. Les teoríes que tenten desplicar la formación de los casquetes inclúin les que los atribúin a la migración de l'agua a rexones de mayor llatitú y les que creen que son consecuencia del bombardéu del xelu por plasma. Los datos de la sonda ''Galileo'' suxeren que la segunda teoría ye la correuta<ref name="Polar caps">{{cita publicación |apellíu=Khurana |nome=Krishan K. |last2=Pappalardo |first2=Robert T. |last3=Murphy |first3=Nate |last4=Denk |first4=Tilmann |fecha=2007 |títulu=The origin of Ganymede's polar caps |publicación=Icarus |volume=191 |issue=1 |páxines=193–202 |doi=10.1016/j.icarus.2007.04.022 |bibcode=2007Icar..191..193K }}</ref>. La presencia d'un campu magnéticu en Ganimedes tien como resultáu que'l bombardéu de la so superficie por partícules cargadas seya más intensu nes rexones polares desprotexíes. La erosión que provoca esi procesu conduz a una redistribución de les molécules d'agua, que fai migrar a les árees más fríes del terrenu polar al agua xelao<ref name="Polar caps" />. El puntu de referencia pa midir la llonxitú en Ganimedes ye'l cráter Anat que, por definición, allúgase a 128º de [[llonxitú]]<ref name="iau.table2">{{cita web |url=http://astrogeology.usgs.gov/Projects/WGCCRE/constants/iau2000_table2.html |títulu=USGS Astrogeology: Rotation and pole position for planetary satellites (IAU WGCCRE) }}</ref>. El puntu de llonxitú 0º afronta direutamente a Xúpiter, y a menos que se diga lo contrariu la llonxitú aumenta hacia l'oeste<ref name="targetcoordsys">{{cita web |títulu=Planetary Names: Target Coordinate Systems|url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/TargetCoordinates|website=planetarynames.wr.usgs.gov |publicación=International Astronomical Union}}</ref>. === Estructura interna === Ganimedes parez ser un cuerpo celeste [[diferenciación planetaria|diferenciáu]], con una estructura interna formada por un [[nucleu (xeoloxía)|nucleu]] de fierro y [[sulfuru de fierro (II)|sulfuru de fierro]], un [[mantu terrestre|mantu]] de [[silicatu|silicatos]] y capes esternes d'agua xelao y agua líquido<ref name="Showman1999" /><ref name="Sohl2002">{{cita publicación |apellíu=Sohl |nome=F. |last2=Spohn |first2=T |last3=Breuer |first3=D. |last4=Nagel |first4=K. |títulu=Implications from Galileo Observations on the Interior Structure and Chemistry of the Galilean Satellites |publicación=Icarus |fecha=2002 |volume=157 |issue=1 |páxines=104–119 |doi=10.1006/icar.2002.6828 |bibcode=2002Icar..157..104S }}</ref>. El gordor precisu de les diferentes capes nel interior de Ganimedes nun se conoz: la estimación depende de la composición que supongamos pa les fracciones d'olivina y piroxenu de la capa de silicatos y de la cantidá d'azufre del nucleu<ref name="Kuskov2005" /><ref name="Sohl2002" /><ref name="Kuskov2005b" />. Ganimedes tien el menor factor de momentu d'inercia de tolos oxetos celestes sólidos del Sistema Solar (0,31)<ref name="Showman1999" />, como consecuencia del so abondante conteníu n'agua y de la esistencia d'una estructura interna completamente diferenciada. ==== Océanos superficiales ==== [[File:Ganymede diagram.svg|thumb|400px|right|Representación artística de la estructura interna de Ganimedes. Les capes tán representaes a escala.]] Yá na década de 1970 los científicos de la [[NASA]] entamaron a sospechar la esistencia en Ganimedes d'un océanu perprofundu encerráu ente dos capas de xelu, una superficial y otra que envuelve, en contautu direutu con elli, el mantu rocosu<ref name="Showman1999" /><ref name="clubsandwich 2014" />{<ref name="Sohl2002" /><ref name="Freeman2006">{{cita publicación |apellíu=Freeman |nome=J. |títulu=Non-Newtonian stagnant lid convection and the thermal evolution of Ganymede and Callisto |publicación=Planetary and Space Science |fecha=2006 |volume=54 |issue=1 |páxines=2–14 |doi=10.1016/j.pss.2005.10.003 |url=http://bowfell.geol.ucl.ac.uk/~lidunka/EPSS-papers/pete2.pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070824155106/http://bowfell.geol.ucl.ac.uk/~lidunka/EPSS-papers/pete2.pdf |fechaarchivu=2007-08-24 |format=PDF |bibcode=2006P&SS...54....2F }}</ref><ref name="amount of water in ocean">{{cita web | url=http://earthsky.org/space/underground-ocean-on-jupiters-largest-moon | títulu=Underground ocean on Jupiter's largest moon |publicación=EarthSky |fecha=March 15, 2015 | fechaaccesu=17 de febreru de 2017 }}</ref>. Na década de 1990 la misión ''Galileo'' sobrevoló'l satélite, confirmando la esistencia d'esti océanu soterrañu. Un análisis asoleyáu en [[2014]], que tien en cuenta la termodinámica de les mases d'agua y los efeutos del sal, suxere que Ganimedes podría tener delles capes oceániques d'agua líquido separtaes por capes de xelu, cola capa más profunda en contautu direutu col mantu rocosu<ref name="clubsandwich 2014" /><ref name="Vance">{{cita publicación |títulu=Ganymede's internal structure including thermodynamics of magnesium sulfate oceans in contact with ice |publicación=Planetary and Space Science |fecha=12 April 2014 |apellíu=Vance |nome=Steve |last2=Bouffard |first2=Mathieu |last3=Choukroun |first3=Mathieu |last4=Sotina |first4=Christophe |doi=10.1016/j.pss.2014.03.011 |url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0032063314000695 |fechaaccesu=17 de febreru de 2017 |bibcode = 2014P&SS...96...62V |volume=96 |páxines=62–70}}</ref> <ref name="NASA-20140501c">{{cita web |autor=Staff |títulu=Videu (00:51) - Jupiter's 'Club Sandwich' Moon |url=https://www.youtube.com/watch?v=oBbWjlkuw5U |fecha=1 May 2014 |work=[[NASA]] |fechaaccesu=17 de febreru de 2017 }}</ref><ref name="Hubble 2015">{{cita publicación |url=http://phys.org/news/2015-03-hubble-underground-ocean-jupiter-largest.html?utm_source=nwletter&utm_medium=email&utm_content=splt-item&utm_campaign=daily-nwletter |títulu=Hubble observations suggest underground ocean on Jupiter's largest moon Ganymede |work=NASA |publicación=PhysOrg |fecha=12 March 2015 |fechaaccesu=17 de febreru de 2017 }}</ref>. La esistencia d'esi contautu direutu ente la roca y l'agua líquido podría ser un factor importante nel orixe de la vida<ref name="clubsandwich 2014" />. Esti análisis tamién indica que les grandes profundidaes a les que s'alcuentren estes capes líquides (el mantu rocosu ta a 800 km de fondura) supón que la temperatura nel océanu más inferior, el que ta en contautu col mantu, podía ser hasta 40 vegaes mayor que la de les otres capes oceániques asitiaes ente dos capes de xelu. En marzu de [[2015]] comunicose que les mediciones feches col telescopiu espacial ''Hubble'' del movimientu de les aurores sobre la superficie de Ganimedes suxeren la esistencia d'un océanu soterrañu: la esistencia d'un gran océanu d'agua salao afecta'l campu magnéticu d'esti cuerpu celeste y, poro, la so [[aurora polar|aurora]]<ref name="Ocean Hubble" /><ref name="Hubble 2015"/><ref name="sciencedaily1503">http://www.sciencedaily.com/releases/2015/03/150312112112.htm</ref><ref name="sswater1"> {{cita publicación | last1 = Saur | first1 = Joachim | last2 = Duling | first2 = Stefan | last3 = Roth | first3 = Lorenz | last4 = Jia | first4 = Xianzhe | last5 = Strobel | first5 = Darrell F. | last6 = Feldman | first6 = Paul D. | last7 = Christensen | first7 = Ulrich R. | last8 = Retherford | first8 = Kurt D. | last9 = McGrath | first9 = Melissa A. | last10 = Musacchio | first10 = Fabrizio | last11 = Wennmacher | first11 = Alexandre | last12 = Neubauer | first12 = Fritz M. | last13 = Simon | first13 = Sven | last14 = Hartkorn | first14 = Oliver | añu= 2015 | títulu= The Search for a Subsurface Ocean in Ganymede with Hubble Space Telescope Observations of its Auroral Ovals | url = |publicación=Journal of Geophysical Research: Space Physics | volume = 120| issue = |páxines=1715–1737| doi = 10.1002/2014JA020778 }}</ref>. Hai delles especulaciones, nel ámbitu científicu, sobre l'habitabilidá potencial del océanu ganimedín<ref name="amount of water in ocean" /><ref name="subsurface ocean found">{{cita web | url=http://www.independent.co.uk/news/science/ganymede-oceans-on-jupiters-moon-could-have-been-home-to-alien-life-10106286.html | títulu=Ganymede oceans on Jupiter's moon could have been home to alien life |publicación=The Independent |fecha=March 13, 2015 | fechaaccesu=17 de febreru de 2017 | autor=Griffin, Andrew}}</ref>. ==== Nucleu ==== La esistencia d'un nucleu líquidu y ricu en fierro y [[níquel]] desplica la esistencia d'un campu magnéticu en Ganimedes, que la so esistencia oxetivola la sonda ''Galileo''<ref name="Hauk2006">{{cita publicación |apellíu=Hauck |nome=Steven A. |last2=Aurnou |first2=Jonathan M. |last3=Dombard |first3=Andrew J. |títulu=Sulfur's impact on core evolution and magnetic field generation on Ganymede |publicación=J. Of Geophys. Res. |fecha=2006 |volume=111 |issue=E9 |páxines=E09008 |doi=10.1029/2005JE002557 |url=http://geology.case.edu/~hauck/papers/hauck_jgr_2006.pdf |format=PDF |bibcode=2006JGRE..11109008H }}</ref>. La [[convección]] del fierro líquidu, que tien una alta [[conductividá llétrica]], ye la desplicación más razonable de la formación d'esi campu magnéticu<ref name="Kivelson2002">{{cita publicación |apellíu=Kivelson |nome=M.G. |last2=Khurana |first2=K.K. |last3=Coroniti |first3=F.V. |display-authors=2 |títulu=The Permanent and Inductive Magnetic Moments of Ganymede |publicación=Icarus |fecha=2002 |volume=157 |issue=2 |páxines=507–522 |doi=10.1006/icar.2002.6834 |url=http://www.igpp.ucla.edu/people/mkivelson/Publications/ICRUS1572507.pdf |format=PDF |bibcode=2002Icar..157..507K }}</ref>. La [[densidá]] del nucleu ye de 5-5,6g/cm³, y la del mantu de silicatos de 3,4-3,6g/cm³<ref name="Kuskov2005" /><ref name="Sohl2002" /><ref name="Kuskov2005b">{{cita publicación |apellíu=Kuskov |nome=O.L. |last2=Kronrod |first2=V.A. |last3=Zhidikova |first3=A.P. |títulu=Internal Structure of Icy Satellites of Jupiter |publicación=Geophysical Research Abstracts |publicación=European Geosciences Union |fecha=2005 |volume=7 |páxina=01892 |url=http://www.cosis.net/abstracts/EGU05/01892/EGU05-J-01892.pdf |format=PDF |bibcode=2010aogs...19..365K }}</ref>. El radiu del nucleu podría ser d'unos 500 km; la so temperatura alcanzaría probablemente los 1500-1700 [[grau Kelvin|graos Kelvin]], y la presión nelli hasta los 10 P[[ascal (unidá)|xigapascales]] (99.000 [[atmósfera (unidá)|atmósferes]])<ref name="Sohl2002" /><ref name="Hauk2006" />. <ref name="Hauk2006" />. === Atmósfera ya ionosfera === En [[1972]] un equipu d'astrónomos indios, británicos ya estauxunidenses que trabayaben en [[Xava]] ([[Indonesia]]) y [[Kavalur]] ([[India]]) afirmaron tener detectao una delgada atmósfera demientres una [[ocultación]], cuando Ganimedes y Xúpiter pasaben per delantre d'una estrella<ref name="Carlson1973">{{cita publicación |apellíu=Carlson |nome=R.W. |last2=Bhattacharyya |first2=J. C. |authorlink2=J. C. Bhattacharyya |last3=Smith |first3=B.A. |last4=Johnson |first4=T. V. |last5=Hidayat |first5=B. |last6=Smith |first6=S. A. |last7=Taylor |first7=G. E. |last8=O'Leary |first8=B. |last9=Brinkmann |first9=R. T. |display-authors=2 |títulu=Atmosphere of Ganymede from its occultation of SAO 186800 on 7 June 1972 |publicación=Science |fecha=1973 |volume=182 |bibcode=1973Sci...182...53C |doi=10.1126/science.182.4107.53 |pmid=17829812 |issue=4107 |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17829812 |páxines=53–5 }}</ref>, y estimaron que la presión na superficie sedría d'alredor de 0,1 pascales<ref name="Carlson1973" />. Por embargu, en [[1979]], la sonda ''Voyager'' observó una ocultación de la estrella [[Kappa Centauri]] demientres el so vuelu sobro Xúpiter, con resultaos desemeyaos<ref name="Broadfoot1981">{{cita publicación |apellíu=Broadfoot |nome=A.L. |last2=Sandel |first2=B.R. |last3=Shemansky |first3=D.E. |last4=McConnell |first4=J. C. |last5=Smith |first5=G. R. |last6=Holberg |first6=J. B. |last7=Atreya |first7=S. K. |last8=Donahue |first8=T. M. |last9=Strobel |first9=D. F. |display-authors=2 |títulu=Overview of the Voyager Ultraviolet Spectrometry Results through Jupiter Encounter |publicación=Journal of Geophysical Research |fecha=1981 |volume=86 |páxines=8259–8284 |url=http://www-personal.umich.edu/~atreya/Articles/1981_Overview_Voyager.pdf |format=PDF |bibcode=1981JGR....86.8259B |doi=10.1029/JA086iA10p08259 }}</ref>. Les midiciones de la ocultación realizáronse nel espectru ultravioleta llonxanu a [[llonxitú d'onda|llonxitues d'onda]] de menos de 200 [[nanómetru|nanómetros]], que son muncho más sensibles a la presencia de gases que les midiciones de 1972, feches nel espectru de lluz visible. Los datos de la ''Voyager'' nun amosaron la presencia d'atmósfera denguna. La llende superior de la densidá numbérica de les partícules de la superficie foi de 1,5 x 10⁹ cm<sup>−3</sup>, lo que correspuende con una presión superficial de menos de 2,5 micropascales<ref name="Broadfoot1981" />, un valor que ye cuasimente cinco órdenes de magnitú inferior a la estimación de 1972<ref name="Broadfoot1981" />. [[Image:Map of temparatureof ganymede.jpg|thumb|200px|right|Mapa colloreáu de temperatures de Ganimedes.]] Pesie a estos datos, el [[telescopiu espacial Hubble]] alcontró en [[1995]] evidencies d'una llixera exosfera atmosférica con oxíxenu en Ganimedes, perasemeyada a la qu'alcontrara darréu n'Europa<ref name="Hall1998">{{cita publicación |apellíu=Hall |nome=D.T. |last2=Feldman |first2=P.D. |last3=McGrath |first3=M.A. |last4=Strobel |first4=D. F. |display-authors=2 |títulu=The Far-Ultraviolet Oxygen Airglow of Europa and Ganymede |publicación=The Astrophysical Journal |fecha=1998 |volume=499 |issue=1 |páxines=475–481 |doi=10.1086/305604 |bibcode=1998ApJ...499..475H }}</ref><ref name="JPLAtmosphere">{{cita web |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090504072525/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/hst7.html |url= http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/hst7.html|títulu=Hubble Finds Thin Oxygen Atmosphere on Ganymede |work=Jet Propulsion Laboratory |publicación=NASA |fecha=1996-10-23 |fechaaccesu= 17 de febreru de 2017 |fechaarchivu=2009-05-04}}</ref>. El ''Hubble'' alcontró [[airglow]] d'oxíxenu atómicu nel espectru ultravioleta llonxanu, nes llonxitúes d'onda de 130,4 nm y 135,6 nm. L'airglow obsérvase cuando l'oxíxenu molecular ye disociáu pol impautu d'electrones, lo que representa la evidencia d'una atmósfera neutra significativa compuesta principalmente por molécules de O<sub>2</sub>. La so densidá numbérica na superficie probablemente ta nel rangu de (1,2–7)×10⁸ cm<sup>−3</sup>, lo que correspuende con una presión na superficie de 0,2-1,2 micropascales<ref name="Hall1998" />. Estos valores son congruentes cola llende superior establecíu poles observaciones de la ''Voyager'' en [[1981]]. L'oxíxenu, sicasí, nun ye una evidencia de qu'haiga vida; créyese que se produz cuando l'agua xelao de Ganimedes ye dixebrada n'hidróxenu ya oxíxenu pola radiación. L'hidróxenu, entós, afuxe primero de l'atmósfera pola mor de la so perbaxa masa atómica<ref name="JPLAtmosphere" />.L'airglow observáu sobro Ganimedes nun ye espacialmente homoxéneu como'l d'Europa. El ''Hubble'' oxetivó dos manches brillantes asitiaes nos hemisferiu norte y sur, alredor de los 50º de llatitú, mesmo na llende ente les llinies de campu abiertes y zarraes de la magnetosfera ganimedina(ver más abaxu)<ref name="Feldman2000">{{cita publicación |apellíu=Feldman |nome=Paul D. |last2=McGrath |first2=Melissa A. |last3=Strobell |first3=Darrell F. |last4=Moos |first4=H. Warren |last5=Retherford |first5=Kurt D. |last6=Wolven |first6=Brian C. |display-authors=2 |títulu=HST/STIS Ultraviolet Imaging of Polar Aurora on Ganymede |publicación=The Astrophysical Journal |fecha=2000 |volume=535 |issue=2 |páxines=1085–1090 |doi=10.1086/308889 |bibcode=2000ApJ...535.1085F |arxiv=astro-ph/0003486 }}</ref>. Les manches son, probablemente, aurores secundaries a la precipitación de plasma a lo llargo de les llinies de campu abiertes<ref name="Johnson1997">{{cita publicación |apellíu=Johnson |nome=R.E. |fecha=1997 |títulu=Polar "Caps" on Ganymede and Io Revisited |publicación=Icarus |volume=128 |issue=2 |páxines=469–471 |bibcode=1997Icar..128..469J |doi=10.1006/icar.1997.5746 }}</ref>. La esistencia d'una atmósfera neutra implica que tien d'haber una ionosfera, porque les molécules d'oxíxenu son ionizaes pol impautu d'electrones de la magnetosfera<ref name="Paranicas1999">{{cita publicación |apellíu=Paranicas |nome=C. |last2=Paterson |first2=W. R. |last3=Cheng |first3=A. F. |last4=Mauk |first4=B. H. |last5=McEntire |first5=R. W. |last6=Frank |first6=L. A. |last7=Williams |first7=D. J. |display-authors=2 |títulu=Energetic particles observations near Ganymede |publicación=J.of Geophys. Res. |fecha=1999 |volume=104 |issue=A8 |páxines=17,459–17,469 |doi=10.1029/1999JA900199 |bibcode=1999JGR...10417459P }}</ref> y pola radiación ultravioleta estrema solar<ref name="Eviatar2001">{{cita publicación |apellíu=Eviatar |nome=Aharon |last2=Vasyliunas |first2=Vytenis M. |last3=Gurnett |first3=Donald A. |display-authors=2 |títulu=The ionosphere of Ganymede |publicación=Planet. Space Sci. |fecha=2001 |volume=49 |issue=3–4 |páxines=327–336 |doi=10.1016/S0032-0633(00)00154-9 |url=http://www.tau.ac.il/~arkee/ganymop.ps |format=ps |bibcode=2001P&SS...49..327E }}</ref>. Sicasí, la naturaleza de la ionosfera de Ganimedes ye tan controvertida como la de l'atmósfera. Delles midiciones de la sonda Galileo atoparon una alta densidá d'electrones cerca de Ganimedes, suxiriendo la esistencia de ionosfera, mentantu qu'otres midiciones nun foron a alcontrar daqué<ref name="Eviatar2001" />. La densidá d'electrones cerca de la superficie estímase, según diferentes estudios, ente 400 y 2.500 cm<sup>−3</sup>.<ref name="Eviatar2001" />. Hai evidencia adicional de la esistencia d'una atmósfera con oxíxenu a partir de la detección espectral de gases atrapaos nel xelu de la superficie de Ganimedes. En [[1996]] anunciose la detección de bandes d'ozonu nelli<ref name="Noll1996">{{cita publicación |apellíu=Noll |nome=Keith S. |last2=Johnson |first2=Robert E. |last3=Domingue |first3=D. L. |last4=Weaver |first4=H. A. |display-authors=2 |fecha=July 1996 |títulu=Detection of Ozone on Ganymede |publicación=Science |volume=273 |issue=5273 |páxines=341–343 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/273/5273/341 |doi=10.1126/science.273.5273.341 |pmid=8662517 |bibcode=1996Sci...273..341N |fechaaccesu=17 de febreru de 2017 }}</ref>. En [[1997]] análisis espectroscópicos amosaron señales d'absorción diatómica d'oxíxenu molecular, un procesu que namái ye posible si l'oxíxenu ta presente en fase densa; el meyor candidatu ye l'oxíxenu molecular atrapáu nel xelu. La fondura de les bandes d'absorción diatómica depende más de la llonxitú y la llatitú que del albedo de la superficie, y tiende a ser menor cuando aumenta la llatitú, al contrariu de lo qu'asocede col ozonu<ref name="Oxygen97">{{cita publicación |apellíu=Calvin |nome=Wendy M. |last2=Spencer |first2=John R. |fecha=December 1997 |títulu=Latitudinal Distribution of O<sub>2</sub> on Ganymede: Observations with the Hubble Space Telescope |publicación=Icarus |volume=130 |issue=2 |páxines=505–516 |doi=10.1006/icar.1997.5842 |bibcode=1997Icar..130..505C }}</ref>. Esperimentos de llaboratoriu alcontraron que l'oxíxenu disolveríase en xelu a una temperatura asemeyada a la relativamente caldia (100ºK o −173.15 °C) de la superficie de Ganimedes<ref name="sci.5320">{{cita publicación |apellíu=Vidal |nome=R. A. |last2=Bahr |first2=D. |fecha=1997 |títulu=Oxygen on Ganymede: Laboratory Studies |publicación=Science |volume=276 |issue=5320 |páxines=1839–1842 |bibcode=1997Sci...276.1839V |doi=10.1126/science.276.5320.1839 |pmid=9188525 |display-authors=1 }}</ref>. Un intentu d'alcontrar sodiu na atmósfera de Ganimedes, desarrolláu en 1997 tres d'atopalu n'Europa, nun alcontró res. El sodiu ye polo menos 13 vegaes más escasu alredor de Ganimedes que d'Europa, quizá porque seya relativamente escasu na so superficie o porque la magnetosfera fai afuxir les partícules con enerxia<ref name="ic.126.1">{{cita publicación |apellíu=Brown |nome=Michael E. |fecha=1997 |títulu=A Search for a Sodium Atmosphere around Ganymede |publicación=Icarus |volume=126 |issue=1 |páxines=236–238 |bibcode=1997Icar..126..236B |doi=10.1006/icar.1996.5675 }}</ref>. Un caberu componente, en cantidaes menores, de l'atmósfera ganimedina ye l'hidróxenu atómicu. Magar que tienen observáose átomos d'hidróxenu hasta a 3.000 km de la superficie del satélite, la so densidá na superficie ye de namái 1,5 X 10⁴ cm<sup>−3</sup><ref name="Barth1997">{{cita publicación |apellíu=Barth |nome=C.A. |last2=Hord |first2=C.W. |last3=Stewart |first3=A.I. |last4=Pryor |first4=W. R. |last5=Simmons |first5=K. E. |last6=McClintock |first6=W. E. |last7=Ajello |first7=J. M. |last8=Naviaux |first8=K. L. |last9=Aiello |first9=J. J. |display-authors=2 |títulu=Galileo ultraviolet spectrometer observations of atomic hydrogen in the atmosphere of Ganymede |publicación=Geophys. Res. Lett. |fecha=1997 |volume=24 |issue=17 |páxines=2147–2150 |bibcode=1997GeoRL..24.2147B |doi=10.1029/97GL01927 }}</ref>. === Magnetosfera === [[Image:Ganymede magnetic field.svg#Summary|thumb|Campu magnéticu de Ganimedes, que ta incrustáu na magnetosfera de Xúpiter. Les llínes de campu zarráu tán marcaes en color verde.]] La sonda ''Galileo'' sobrevoló seis veces a baxa altura Ganimedes ente los años [[1995]]-[[2000]] (vuelos G1, G2, G7, G8, G28 y G29)<ref name="Kivelson2002" />, y descubrió que'l satélite tien un momentu magnéticu intrínsecu permanente ya independiente del campu magnéticu de Xúpiter<ref name="Kivelson1997">{{cita publicación |apellíu=Kivelson |nome=M.G. |last2=Khurana |first2=K.K. |last3=Coroniti |first3=F.V. |last4=Joy |first4=S. |last5=Russell |first5=C. T. |last6=Walker |first6=R. J. |last7=Warnecke |first7=J. |last8=Bennett |first8=L. |last9=Polanskey |first9=C. |display-authors=2 |títulu=The magnetic field and magnetosphere of Ganymede |publicación=Geophys. Res. Lett. |fecha=1997 |volume=24 |issue=17 |páxines=2155–2158 |doi=10.1029/97GL02201 |url=http://www.igpp.ucla.edu/people/mkivelson/Publications/97GL02201.pdf |format=PDF |bibcode=1997GeoRL..24.2155K }}</ref>. El valor d'esi momentu ye de 1,3 × 10<sup>13</sup> [[Tesla (unidá)|Tesla]] x m³<ref name="Kivelson2002" />, un valor trés veces mayor que'l momentu magnéticu de Mercuriu. El dipolu magnéticu ta inclináu 176º con respectu al exe rotacional de Ganimedes, lo que significa que ta dirixíu contra'l momentu magnéticu xupiterinu<ref name="Kivelson2002" />. El so polu norte queda perbaxu del [[planu orbital]]. El campu magnéticu dipolar creáu por esti momentu permanente tien una fuercia de 719 ± 2 nT nel ecuador de Ganimedes<ref name="Kivelson2002" />, mentantu que la fuercia del xupiterinu a esa distancia a la que s'alcuentra Ganimedes ye de alredor de 120 nT<ref name="Kivelson1997" />. El campu ecuatorial de Ganimedes ta dirixíu contra'l campu xupiterinu, lo que quier dicir que la [[reconexión magnética]] ye posible. La fuercia intrínseca del campu magnéticu nos polos ye'l doble de la que tien nel ecuador, unos 1440 nT<ref name="Kivelson2002" />. El momentu magnéticu permanente modifica una parte del espaciu qu'arrodia a Ganimedes, creando una pequeña magnetosfera que s'incrusta dientru de la de Xúpiter; ye l'únicu satélite del Sistema Solar que la tien<ref name="Kivelson1997" />. El so diámetru ye de 4–5 ''R''<sub>G</sub> (''R''<sub>G</sub>, [[radiu (xeometría)|radiu]] de Ganimedes = 2.631,2 km)<ref name="Kivelson1998">{{cita publicación |apellíu=Kivelson |nome=M.G. |last2=Warnecke |first2=J. |last3=Bennett |first3=L. |last4=Joy |first4=S. |last5=Khurana |first5=K. K. |last6=Linker |first6=J. A. |last7=Russell |first7=C. T. |last8=Walker |first8=R. J. |last9=Polanskey |first9=C. |display-authors=2 |títulu=Ganymede's magnetosphere: magnetometer overview |publicación=J.of Geophys. Res. |fecha=1998 |volume=103 |issue=E9 |páxines=19,963–19,972 |doi=10.1029/98JE00227 |url=http://www.igpp.ucla.edu/people/mkivelson/Publications/98JE00227.pdf |format=PDF |bibcode=1998JGR...10319963K }}</ref>. La magnetosfera ganimedina tien una rexón de llinies de campu zarraes asitiada perbaxu de los 30º de llatitú. Nella queden atrapaes les [[partícula cargada|partícules con carga]] ([[ion|iones]] ya [[electrón|electrones]]), que formen una especie de [[cinchos de Van Allen|cinturón de radiación]]<ref name="Kivelson1998" />. Los iones más abondantes na magnetosfera son los d'oxíxenu con carga positiva simple —O<sup>+</sup><ref name="Eviatar2001" />—, lo que concuerda cola esistencia d'una atmósfera feble con oxíxenu. Nes rexones polares, a llatitúes superiores a los 30º, les llinies del campu magnéticu son abiertes, coneutando Ganimedes cola ionosfera xupiterina<ref name="Kivelson1998" />. Neses fasteres tienen detectaose iones ya electrones con muncha carga (decenes y cientos de [[electrón-voltiu|kiloelectronvoltios]]<ref name="Paranicas1999" />), que quiciás seyan los responsables de les aurores observaes alredor de los polos de Ganimedes<ref name="Feldman2000" />. Arriendes d'ello, iones pesaos precipiten continuamente sobro la superficie polar del satélite, vaporizándose sobro'l xelu de la rexón y escureciéndolu<ref name="Paranicas1999" />. [[Imaxe:15-33i2-JupiterMoon-Ganymede-Aurora-20150312.png|thumb|left|250px|Los movimientos nel cinturón d'aurores de Ganimedes pueden ser un niciu de la presencia d'un océanu salinu soterrañu.]] La interacción ente la magnetosfera ganimedina y el plasma de Xúpiter ye, en munchos aspectos, similar a la que se produz ente'l [[vientu solar]] y la magnetosfera de la Tierra<ref name="Kivelson1998" /><ref name="Volwerk1999">{{cita publicación |apellíu=Volwerk |nome=M. |last2=Kivelson |first2=M.G. |last3=Khurana |first3=K.K. |last4=McPherron |first4=R.L. |títulu=Probing Ganymede's magnetosphere with field line resonances |publicación=J.of Geophys. Res. |fecha=1999 |volume=104 |issue=A7 |páxines=14,729–14,738 |doi=10.1029/1999JA900161 |url=http://www.igpp.ucla.edu/people/mkivelson/Publications/1999JA900161.pdf |format=PDF |bibcode=1999JGR...10414729V }}</ref>. El plasma, que corrota con Xúpiter, afecta a la cara non dominante de la magnetosfera ganimedina de forma asemayada a cómo afecta'l vientu solar a la magnetosfera terrestre. La principal diferencia ye la velocidá del plasma, que ye supersónica na Tierra y subsónica en Ganimedes. Al ser subsónicu'l fluxu, nun hai arcos de choque fuera del hemisferiu non dominante de Ganimedes<ref name="Volwerk1999" />. Ganimedes tien, amás d'esti momentu magnéticu intrínsecu, un campu magnéticu dipolar inducíu<ref name="Kivelson2002" />. La so esistencia rellacionase cola variación del campu magnéticu xupiterinu cerca de Ganimedes. El momentu inducíu ta dirixíu radialmente hacia o desde Xúpiter, siguiendo la direición de la parte variable del campu magnéticu planetariu. El momentu magnéticu inducíu ye d'un orde de magnitú menor que'l intrínsecu. La fuercia de campu del campu inducíu nel ecuador magnéticu de Ganimedes ye d'alredor de 60 nT, esto ye, la mitá del campu xupiterinu ambiental<ref name="Kivelson2002" />. El campu magnéticu inducíu ganimedín ye similar al de Calistu y Europa, lo que refuercia la idea de que Ganimedes tien un océanu soterrañu con alta conductividá llétrica<ref name="Kivelson2002" />. Ganimedes ye un cuerpu celeste completamente diferenciáu y con un nucleu metálicu<ref name="Showman1999" /><ref name="Hauk2006" />. Poro, el so campu magnéticu intrínsecu xenérase, probablemente, de forma asemeyada al de la Tierra: como resultáu del movimientu nel so interior de material conductor<ref name="Kivelson2002" /><ref name="Hauk2006" />. Si pensamos qu'esi campu magnéticu ye'l resultáu de procesos de magnetoconvección<ref name="Kivelson2002" /><ref name="Hauck2002">{{cita publicación |apellíu=Hauck |nome=Steven A. |last2=Dombard |first2=A. J. |last3=Solomon |first3=S. C. |last4=Aurnou |first4=J. M. |títulu=Internal structure and mechanism of core convection on Ganymede |publicación=Lunar and Planetary Science |volume=XXXIII |fecha=2002 |páxina=1380 |url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2002/pdf/1380.pdf |format=PDF |bibcode=2002LPI....33.1380H }}</ref>, ye probable que seya'l resultáu de procesos de convección composicional nel nucleu del satélite<ref name="Hauk2006" />. Pesie al fechu de tener un nucleu de fierro la esistencia de magnetosfera en Ganimedes sigue siendo enigmática, porque otros cuerpos celestes con nucleu ferrosu nun la tienen<ref name="Showman1999" />. Delles investigaciones suxeren que, pol so tamañu relativamente pequeñu, el nucleu tendría d'habese enfriáu hasta'l puntu nel que'l fluíu cuaya, lo que nun permitiría qu'esistiera un campu magnéticu. Una esplicación suxere que les mesmes resonancies orbitales que causen les alteraciones de la superficie ganimedina son responsables tamién de la persistencia del so campu magnéticu: el calentamientu de marea aumenta demientres eses resonancies, reduciendo'l fluxu de calor dende'l nucleu y permitiendo qu'esti siga siendo fluíu y convectivu<ref name="Bland2007" />. Otra posibilidad sostién que'l campu débese a la magnetización residual de les roques de silicatu del mantu, daqué que ye posible si el satélite tuviera un campu xeneráu por magnetoconvección más importante nel pasáu<ref name="Showman1999" />. == Orixe y evolución == Piénsase que l'orixe de Ganimedes ye'l resultáu d'un [[acrecimientu]] na subnebulosa de Xúpiter, un discu de gas y polvu qu'arrodiaba esti planeta dempués de la so formación<ref name="Canup2002">{{cita publicación |apellíu=Canup |nome=Robin M. |last2=Ward |first2=William R. |títulu=Formation of the Galilean Satellites: Conditions of Accretion |fecha=2002 |volume=124 |issue=6 |páxines=3404–3423 |doi=10.1086/344684 |url=http://www.boulder.swri.edu/~robin/cw02final.pdf |format=PDF |publicación=The Astronomical Journal |bibcode=2002AJ....124.3404C }}</ref>. L'acrecimientu pudiera tener durao 10.000 años<ref name="Mosqueira2003">{{cita publicación |apellíu=Mosqueira |nome=Ignacio |last2=Estrada |first2=Paul R |títulu=Formation of the regular satellites of giant planets in an extended gaseous nebula I: subnebula model and accretion of satellites |fecha=2003 |volume=163 |issue=1 |páxines=198–231 |doi=10.1016/S0019-1035(03)00076-9 |bibcode=2003Icar..163..198M |publicación=Icarus }}</ref>, muncho menos que los 100.000 años que se cree que tardó en formase Calistu. La subnebulosa xupiterina podría haber tenido una escasez relativa de gas na época de la formación de los satélites galileanos, lo que esplica'l llargu tiempu d'acreción de Calistu<ref name="Canup2002" />. Ganimedes formóse más averáu a Xúpiter, aú la subnebulosa yera más densa, lo qu'esplica que se formara nún tiempu muncho más menguáu<ref name="Mosqueira2003" />. Esti procesu rápidu de formación evitó qu'escapara'l calor acrecional, lo que favoreció la disolución del xelu y la diferenciación planetaria: el separtamientu de les roques y el xelu. Les roques asitiáronse nel centru, formando'l nucleu. Calisto, pela so banda, fracasó aparentemente nesi procesu de desxelu y diferenciación pola perda d'esi calor acrecional demientres so llargu procesu de formación<ref name="McKinnon2006">{{cita publicación |apellíu=McKinnon |nome=William B. |títulu=On convection in ice I shells of outer Solar System bodies, with detailed application to Callisto |fecha=2006 |volume=183 |issue=2 |páxines=435–450 |doi=10.1016/j.icarus.2006.03.004 |bibcode=2006Icar..183..435M |publicación=Icarus }}</ref>. Esta hipótesis esplica por qué les dos llunes xupiterines son, pesie a la so masa y composición asemeyaes, tan diferentes<ref name="Freeman2006" /><ref name="McKinnon2006" />. Les teoríes alternatives espliquen el mayor gráu de calentamientu internu de Ganimedes por la flexión de marea<ref name="Showman2">{{cita publicación |apellíu=Showman |nome=A. P. |last2=Malhotra |first2=R. |títulu=Tidal evolution into the Laplace resonance and the resurfacing of Ganymede |publicación=[[Icarus (journal)|Icarus]] |volume=127 |issue=1 |páxines=93–111 |publicación=[[Elsevier]] |fecha=March 1997 |url= |doi=10.1006/icar.1996.5669 |bibcode=1997Icar..127...93S }}</ref> o por tener sufrío un bombardéu más intensu por impactores nel periodu del [[Bombardéu intensu tardíu]] (fai 4,1-3,8 [[añu|xigaaños]])<ref name="Baldwin">{{cita web |apellíu=Baldwin |nome=E. |títulu=Comet impacts explain Ganymede-Callisto dichotomy |work=[[Astronomy Now]] |fecha=2010-01-25 |url=http://www.astronomynow.com/news/n1001/25galilean/ |fechaaccesu=19 de febreru de 2017 }}</ref><ref name = "Phys.Org2010">{{cita web | url = https://phys.org/news/2010-01-explanation-differences-ganymede-callisto-moons.html | títulu= Researchers offer explanation for the differences between Ganymede and Callisto moons |fecha=2010-01-24 | website = Phys.Org | fechaaccesu = 19 de febreru de 2017}}</ref> <ref name="LPI1158">{{Cita conferencia |nome=A. C. |apellíu=Barr |last2=Canup |first2=R. M. |títulu=Origin of the Ganymede/Callisto dichotomy by impacts during an outer solar system late heavy bombardment |work=41st Lunar and Planetary Science Conference (2010) |páxines= |publicación= |fecha=March 2010 |ubicación=Houston |url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2010/pdf/1158.pdf |format=PDF |doi= |fechaaccesu=2010-03-01 }}</ref><ref name="Barr3">{{cita publicación |apellíu=Barr |nome=A. C. |last2=Canup |first2=R. M. |títulu=Origin of the Ganymede–Callisto dichotomy by impacts during the late heavy bombardment |publicación=[[Nature Geoscience]] |volume=3 |issue=March 2010 |páxines=164–167 |publicación= |fecha=2010-01-24 |url=http://www.nature.com/ngeo/journal/v3/n3/abs/ngeo746.html |doi=10.1038/NGEO746 |bibcode=2010NatGe...3..164B |fechaaccesu=19 de febreru de 2017 }}</ref>. Nesti últimu casu los modelos teóricos suxeren que la diferenciación convertiríase nún procesu autoalimentáu en Ganimedes, pero non en Calistu<ref name="LPI1158" /><ref name="Barr3" />. Tres de la so formación, el nucleu ganimedín retuvo por llargu tiempu el calor acumuláu demientres el procesu d'acreción y diferenciación, tresfiriéndolu mui seliquino al mantu de xelu<ref name="McKinnon2006" />, que lu tresfería a su vez a la superficie por convección<ref name="Freeman2006" />. La descomposición de los elementos radiactivos dientro del mantu rocosu caleció más el nucleu, acentuando los procesos de diferenciación: formáronse un nucleu internu de sulfuru de fierro y un mantu de roques con silicatos<ref name="Hauk2006" /><ref name="McKinnon2006" />. Asina, Ganimedes convirtióse nún cuerpu celeste completamente diferenciáu. En Calistu, por embargu, el calor radiactivu d'esti cuerpu celeste indiferenciáu provocó convección nel so interior xeláu, enfriándolo y evitando el desxelu a gran escala del xelu y la rápida diferenciación<ref name="Nagel2004">{{cita publicación |apellíu=Nagel |nome=K.A |last2=Breuer |first2=D. |last3=Spohn |first3=T. |títulu=A model for the interior structure, evolution, and differentiation of Callisto |fecha=2004 |volume=169 |issue=2 |páxines=402–412 |doi=10.1016/j.icarus.2003.12.019 |bibcode=2004Icar..169..402N |publicación=Icarus }}</ref>.Los movimientos convectivos nun permitieron namái qu'un separtamientu parcial de les roques y el xelu nel interior de Calistu<ref name="Nagel2004" />. Anguaño, Ganimedes sigue enfriándose poco a poco<ref name="Hauk2006" />: el calor desprendíu del so nucleu de fierro y silicatos permite qu'exista l'océanu soterrañu<ref name="Spohn2003" />, mentantu que'l enfriamientu sele del nucleu de fierro y sulfuru de fierro líquidos provoca convección y permite la xeneración del campu magnéticu<ref name="Hauk2006" />. El fluxu térmicu de Ganimedes hacia l'espaciu ye, anguaño, probablemente mayor en Ganimedes qu'en Calistu<ref name="McKinnon2006" />. == Esploración == [[Imaxe:Ganymede from Pioneer 10 19.jpg|thumb|Ganimedes vistu dende la ''Pioneer 10'' (1973).]] Delles sondes orbitales que pasaron cerca de Xúpiter o orbitaben esti planeta esploraron Ganimedes, llegando a sobrevolalu cuatro veces, na década de 1970, y munches otres pasaron-y cerca nes décades de 1990 y 2000. :- La sonda ''[[Pioneer 10]]'' acercose a elli en [[1973]] y la ''[[Pioneer 11]]'' en [[1974]]<ref name="Pioneer 11">{{cita web |url=http://sse.jpl.nasa.gov/missions/profile.cfm?Sort=Advanced&MCode=Pioneer_11 |títulu=Pioneer 11 |work=Solar System Exploration |fechaaccesu=19 de febreru de 2017 |deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110902202131/http://sse.jpl.nasa.gov/missions/profile.cfm?Sort=Advanced&MCode=Pioneer_11 |fechaarchivu=2011-09-02 |df= }}</ref>, unviando información sobro esti satélite. Esta incluyía datos que permitieron una determinación más específica de les sos carauterístiques físiques. La distancia más averada a Ganimedes a la que tuvo la sonda ''Pioneer 10'' foi a 446.250 km<ref name="dmu.p10">{{cita web |url=http://www.dmuller.net/spaceflight/mission.php?mission=pioneer10&appear=black&showimg=yes |títulu=Pioneer 10 Full Mission Timeline |work= |publicación=D Muller |fecha=}}</ref>. :- Les sondes ''[[Voyager 1]]'' y ''[[Voyager 2]]'' foron les siguientes, y pasaron cerca de Ganimedes en [[1979]]. Los datos qu'unviaron permitieron afinar sobro'l so tamañu, oxetivando que yera más grande que [[Titán (satélite)|Titán]], la lluna de Saturnu que creyíase que yera mayor<ref name="Voyager">{{cita web |url=http://library.thinkquest.org/J0112188/voyager_1_and_2.htm |títulu=Voyager 1 and 2 |work=ThinkQuest |fechaaccesu=19 de febreru de 2017 |deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071226052127/http://library.thinkquest.org:80/J0112188/voyager_1_and_2.htm |fechaarchivu=2007-12-26 |df= }}</ref>. Estes sondes permitieron ver tamién les fasteres de terrenu acanaláu de la superficie ganimedina<ref name="Voyager Mission">{{cita web |url=http://www.solarviews.com/eng/vgrfs.htm |títulu=The Voyager Planetary Mission |work=Views of the Solar System |fechaaccesu=19 de febreru de 2017 }}</ref>. :- En [[1995]] la sonda ''[[Galileo (sonda espacial)|Galileo]]'' entró n'órbita alredor de Xúpiter, y ente [[1996]] y [[2000]] sobrevoló seis veces Ganimedes pa esploralu<ref name="The Grand Tour">{{cita llibru |títulu=The Grand Tour: A Traveler's Guide to the Solar System |apellíu=Miller |nome=Ron |authorlink=Ron Miller (artist and author) |first2=William K. |last2=Hartmann |fecha=May 2005 |páxines=108–114 |publicación=Workman Publishing |ubicación=Thailand |edition=3rd |isbn=0-7611-3547-2 }}</ref>. Los sobrevuelos ganimedinos recibieron los nomes de G1, G2, G7, G8, G28 y G29.<ref name="Kivelson2002" />. Nel vuelu G1, en 1996, descubriose'l campu magnéticu ganimedín<ref name="Magnetic Field Discovery">{{cita web |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/status961212.html |títulu=New Discoveries From Galileo |work=Jet Propulsion Laboratory |fechaaccesu=19 de febreru de 2017 }}</ref>, mentantu que'l descubrimientu del océanu soterrañu anunciose en [[2001]]<ref name="Kivelson2002" /><ref name="The Grand Tour" />. Galileo tresmitió una gran cantidá d'imáxenes espectrales, y descubrió dellos componentes non xelaos na superficie ganimedina<ref name="McCord1998" />. Les observaciones más recientes del satélite fízoles la sonda ''[[New Horizons]]'', que rexistró mapes topográficos y de composición de Ganimedes ya Europa demientres el so sobrevuelu de Xúpiter, camín de [[Plutón (planeta nanu)|Plutón]], en [[2007]]<ref name="New Horizons">{{cita web |url=http://www.spacedaily.com/reports/Pluto_Bound_New_Horizons_Spacecraft_Gets_A_Boost_From_Jupiter_999.html |títulu=Pluto-Bound New Horizons Spacecraft Gets A Boost From Jupiter |work=Space Daily |fechaaccesu=19 de febreru de 2017 }}</ref><ref name="Grundy2007">{{cita publicación |apellíu=Grundy |nome=W.M. |last2=Buratti |first2=B.J. |last3=Cheng |first3=A.F. |last4=Emery |first4=J. P. |last5=Lunsford |first5=A. |last6=McKinnon |first6=W. B. |last7=Moore |first7=J. M. |last8=Newman |first8=S. F. |last9=Olkin |first9=C. B. |display-authors=2 |títulu=New Horizons Mapping of Europa and Ganymede |publicación=Science |fecha=2007 |volume=318 |páxines=234–237 |doi=10.1126/science.1147623 |bibcode=2007Sci...318..234G |pmid=17932288 |issue=5848 }}</ref>. == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Sistema solar]] [[Categoría:Oxetos astronómicos descubiertos en 1610]] l94gxqsvehwi3jwgjfrncdznw31nxo0 Comunidá Económica d'Estaos del África Occidental 0 84747 3707397 3565998 2022-08-16T14:53:01Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Organización}} La '''Comunidá Económica d'Estaos del África Occidental''' o '''CEDEAO''' (n'[[inglés]]: ''Economic Community of West African States'', '''ECOWAS'''; en [[francés]] ''Communauté économique des États de l'Afrique de l'Ouest'', CEDEAO; y en [[portugués]] ''Comunidade Económica dos Estados da África Ocidental'', CEDEAO) ye una xunión económica de quince países d'África occidental. Estos estaos tienen una estensión conxunta de 5.114.162 km² y una población estimada, en [[2015]], de más de 349 millones d'habitantes. La comunidá establecióse'l [[28 de mayu]] de [[1975]], fecha de la robla del [[tratáu de Lagos]], que tenía l'oxetivu esplícitu de promover la integración económica na rexón. Una versión revisada del tratáu firmose'l [[24 de xunetu]] de [[1993]] en [[Cotonou]] (Benin). Considerada uno de los bloques rexonales de la [[Comunidá Económica Africana]] (African European Community, AEC), l'oxetivu de los sos miembros ye algamar un estáu d'autosuficiencia coleutiva al traviés de la creación d'un únicu bloque comercial completamente integráu dende'l puntu de vista económicu. La CEDEAO tamién funciona como una fuercia de paz na rexón, y únvia ocasionalmente fuercies militares conxuntes de varios de los sos miembros pa intervenir notros de los países de la comunidá nos que hai inestabilidá política o revueltes. Nesi contestu, fuercies de la CEDEAO intervinieron en Costa del Marfil ([[2003]]), Liberia (2003), Guinea-Bisáu ([[2012]]), Malí ([[2013]]) y Gambia ([[2017]])<ref>{{cite news | títulu=West African Leaders Agree on Deployment to Liberia | first=Segun | last=Adeyemi | newspaper=Jane's Defence Weekly | date=6 d'agostu de 2003 | fechaaccesu=3 de marzu de 2017}}</ref><ref name="yahoomilint">{{cite news|títulu=The 5 previous West African military interventions|url=https://www.yahoo.com/news/5-previous-west-african-military-interventions-111050770.html|fechaaccesu=3 de marzu de 2017|work=Yahoo News|agency=AFP|date=20 de xineru de 2017}}</ref>. La CEDEAO inclúi dos bloques subrrexonales: : - La Xunión Económica y Monetaria del África Occidental, conocida pol so acrónimu en francés UEMOA. Ye una organización de ocho países, principalmente francófonos, que caltienen dientro de la CEDEAO una xunión monetaria y aduanera. Establecida en 1994 cola intención de contrapesar la preponderancia de les economíes de los países anglófonos (Nixeria, Ghana) nel bloque, la mayoría de los sos miembros son los estaos heriedes de los territorios del antigua [[África Occidental Francesa]]. La moneda que comparten ye'l [[francu CFA d'África occidental|francu CFA]], que ta venceyada al [[euru]]. : - La Zona Monetaria del África Occidental (West African Monetary Zone, WAMZ), establecida nel añu 2000, que compriende a seis países de la CEDEAO, principalmente anglófnos, que trabayen en comuña col envís d'adoptar una moneda común, l'[[eco (moneda)|eco]]. La CEDEAO, que trabaya con tres llingües oficiales (inglés, francés y portugués), tiene dos instituciones al traviés de les que desarrolla les sos polítiques: la Comisión y el Bancu pa la Inversión y el Desarrollu, nome que recibe dende'l [[2001]] l'antiguu Fondu de Cooperación. En [[2011]] adoptó la so nueva política pa la siguiente década, espresada nel documentu ''Vision 2020'', y una Política de Ciencia y Teunoloxía (ECOPOST) complementaria a elli. ==Estaos miembros== En febreru de 2017 la CEDEAO tien 15 estaos miembros: 8 que la so llingua oficial ye'l francés, cinco de fala inglesa y dos de fala portuguesa. Tóos ellos son miembros dende la fundación, en mayu de 1975, sacante Cabu Verde, qu'ingresó en 1977<ref name=HDM>{{cita llibru|url=https://books.google.com/books?id=-KU_9MfXKKYC&pg=PA177|títulu=Historical Dictionary of Mauritania|pages=177–178|first=Anthony|last=Pazzanita|añu=2008|publisher=Scarecrow Press|isbn=978-0-8108-6265-4}}</ref>. L'únicu miembru orixinal qu'abandonó la Comunidá foi Mauritania, que lo fizo n'avientu de 2000<ref name=HDM/>. En febreru de 2017 Marruecos solicitó oficialmente la integración na CEDEAO<ref>[https://www.diplomatie.ma/Politique%C3%A9trang%C3%A8re/Afrique/tabid/136/vw/1/ItemID/14476/language/en-US/Default.aspx?platform=hootsuite ''Le Maroc informe la Présidente en exercice de la CEDEAO de sa volonté d'adhérer à cet ensemble régional en tant que membre à part entière'', noticia na web del Ministeriu d'Asuntos Esteriores de Marruecos.]</ref>. {| class="sortable wikitable plainrowheaders" style="font-size:95%; white-space:nowrap" !scope="col" width=120|País !scope="col" width=100|Estensión<ref name=UNarea>{{cita web | url = http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dyb2012/Table03.pdf | títulu= Demographic Yearbook – Population by sex, annual rate of population increase, surface area and density | date = 2012 | pages = 1–2 | publisher = United Nations Statistics Division | fechaaccesu = 27 January 2017}}</ref><br/>{{small|(km²)}} !scope="col" width=100|Población<ref name=WB2015pop>{{cita web | url = http://databank.worldbank.org/data/download/POP.pdf | títulu= Population 2015 | date = 16 d'avientu de 2016 | publisher = [[Bancu Mundial]] | fechaaccesu = 3 de marzu de 2017}}</ref><br/>{{small|(miles)}} !scope="col" width=100|[[Productu internu brutu|PIB]]<br />nominal<ref name=WB2015gdp>{{cita web | url = http://databank.worldbank.org/data/download/GDP.pdf | títulu= Gross domestic product 2015 | date = 16 d'avientu de 2016 | publisher = [[Bancu Mundial]] | fechaaccesu = 3 de marzu de 2017}}</ref><br/>{{small|en millones de dólares}} !scope="col" width=100|PIB (con paridá<br /> de poder adquisitivu)<ref name=WB2015ppp>{{cita web | url = http://databank.worldbank.org/data/download/GDP_PPP.pdf | títulu= Gross domestic product 2015, PPP | date = 16 d'avientu de 2016 | publisher = [[Bancu Mundial]] | fechaaccesu = 3 de marzu de 2017}}</ref><br/>{{small|en millones de dólares}} !scope="col" width=80|Moneda !scope="col" width=80|Llingua<br /> oficial |- !scope=row|[[Benin]] |align=right|114.763 |align=right|10.880 |align=right|8.291 |align=right|22.377 |align=left|[[francu CFA d'África occidental|Francu CFA]] |align=left|[[Francés]] |- !scope=row|[[Burkina Fasu]] |align=right|272.967 |align=right|18.106 |align=right|10.678 |align=right|30.708 |align=left|[[francu CFA d'África occidental|Francu CFA]] |align=left|[[Francés]] |- !scope=row|[[Cabu Verde]] |align=right|4.033 |align=right|521 |align=right|1.603 |align=right|3.413 |align=left|[[Escudu de Cabu Verde|Escudu]] |align=left|[[Portugués]] |- !scope=row|[[Gambia]] |align=right|11.295 |align=right|1.991 |align=right|939 |align=right|3.344 |align=left|[[Dalasi (moneda)|Dalasi]] |align=left|[[Inglés]] |- !scope=row|[[Ghana]] |align=right|238.533 |align=right|27.410 |align=right|37.543 |align=right|115.409 |align=left|[[Cedi (moneda)|Cedi]] |align=left|[[Inglés]] |- !scope=row|[[Guinea]] |align=right|245.857 |align=right|12.609 |align=right|6.699 |align=right|15.244 |align=left|[[Francu de Guinea|Francu]] |align=left|[[Francés]] |- !scope=row|[[Guinea-Bisáu]] |align=right|36.125 |align=right|1.844 |align=right|1.057 |align=right|2.685 |align=left|[[francu CFA d'África occidental|Francu CFA]] |align=left|[[Portugués]] |- !scope=row|[[Costa de Marfil]] |align=right|322.463 |align=right|22.702 |align=right|31.759 |align=right|79.766 |align=left|[[francu CFA d'África occidental|Francu CFA]] |align=left|[[Francés]] |- !scope=row|[[Liberia]] |align=right|111.369 |align=right|4.503 |align=right|2.053 |align=right|3.762 |align=left|[[Dólar de Liberia|Dólar]] |align=left|[[Inglés]] |- !scope=row|[[Malí]] |align=right|1.240.192 |align=right|17.600 |align=right|12.747 |align=right|35.695 |align=left|[[francu CFA d'África occidental|Francu CFA]] |align=left|[[Francés]] |- !scope=row|[[Níxer]] |align=right|1.267.000 |align=right|19.899 |align=right|7.143 |align=right|19.013 |align=left|[[francu CFA d'África occidental|Francu CFA]] |align=left|[[Francés]] |- !scope=row|[[Nixeria]] |align=right|923.768 |align=right|182.202 |align=right|481.066 |align=right|1.093.921 |align=left|[[Naira (moneda)|Naira]] |align=left|[[Inglés]] |- !scope=row|[[Senegal]] |align=right|196.712 |align=right|15.129 |align=right|13.610 |align=right|36.625 |align=left|[[francu CFA d'África occidental|Francu CFA]] |align=left|[[Francés]] |- !scope=row|[[Sierra Lleona]] |align=right|72.300 |align=right|6.453 |align=right|4.215 |align=right|10.127 |align=left|[[Leone (moneda)|Leone]] |align=left|[[Inglés]] |- !scope=row|[[Togu]] |align=right|56.785 |align=right|7.305 |align=right|4.088 |align=right|10.667 |align=left|[[francu CFA d'África occidental|Francu CFA]] |align=left|[[Francés]] |- !scope=row|'''Total CEDEAO''' |align=right|'''5.114.162''' |align=right|'''349.154''' |align=right|'''623.491''' |align=right|'''1.482.756''' |align=center| |align=center| |- |} ==Estructura organizativa<ref>Los datos conseñaos nesti apartáu recueyen la información sobro la organización institucional de la CEDEAO de la so páxina web, www.comm.ecowas.int</ref>== === Presidente === La presidencia de la CEDEAO exércela, por un periodu añal, ún de los xefes d'estáu de los países miembros escoyido por conceyu ente toos ellos. El ministru que tien competencies sobre la CEDEAO nel so país conviértese, al tiempu, nel presidente del conseyu de los ministros que tienen esa competencia en tolos países miembros de la Comunidá, y tamién-y correspuende a esi país la presidencia de les distintes comisiones de rangu menor (ministerial o téunicu) demientres esi añu. {| class=" wikitable sortable |- ! Presidente ! País ! Periodu de mandatu |- |[[Yakubu Gowon]] |{{NXR}} | 28 de mayu de1975 – 29 de xunetu de 1975 |- |[[Gnassingbé Eyadéma]] |{{TGO}} | 29 de xunetu de 1975 – 13 de setiembre de 1977 |- |[[Olusegun Obasanjo]] |{{NXR}} | 13 de setiembre de 1977 – 30 de setiembre de 1979 |- |[[Léopold Sédar Senghor]] |{{SEN}} | 30 de setiembre de 1979 – 31 d'avientu de 1980 |- |[[Gnassingbé Eyadéma]] |{{TGO}} | 1980–1981 |- |[[Siaka Stevens]] |{{SLE}} | 1981–1982 |- |[[Mathieu Kérékou]] |{{BEN}} | 1982–1983 |- |[[Ahmed Sékou Touré]] |{{GIN}} | 1983–1984 |- |[[Lansana Conté]] |{{GIN}} | 1984–1985 |- |[[Muhammadu Buhari]] |{{NXR}} | 1985 – 27 d'agostu de 1985 |- |[[Ibrahim Babangida]] |{{NXR}} | 27 d'agostu de 1985 – 1989 |- |[[Dawda Jawara]] |{{GAM}} | 1989–1990 |- |[[Blaise Compaoré]] |{{BFA}} | 1990–1991 |- |[[Dawda Jawara]] |{{GAM}} | 1991–1992 |- |[[Abdou Diouf]] |{{SEN}} | 1992–1993 |- |[[Nicéphore Soglo]] |{{BEN}} | 1993–1994 |- |[[Jerry Rawlings]] |{{GHA}} | 1994 – 27 July 1996 |- |[[Sani Abacha]] |{{NXR}} | 27 de xunetu de 1996 – 8 de xunu de 1998 |- |[[Abdulsalami Abubakar]] |{{NXR}} | 9 de xunu de 1998 – 1999 |- |[[Gnassingbé Eyadéma]] |{{TGO}} | 1999 – 1999 |- |[[Alpha Oumar Konaré]] |{{MLI}} | 1999 – 21 d'avientu de 2001 |- |[[Abdoulaye Wade]] |{{SEN}} | 21 d'avientu de 2001 – 31 de xineru de 2003 |- |[[John Kufuor]] |{{GHA}} | 31 de xineru de 2003 – 19 de xineru de 2005 |- |[[Mamadou Tandja]] |{{NER}} | 19 de xineru de 2005 – 19 de xineru de 2007 |- |[[Blaise Compaoré]] |{{BFA}} | 19 de xineru de 2007 – 19 d'avientu de 2008 |- |[[Umaru Musa Yar'Adua]] |{{NXR}} | 19 d'avientu de 2008 – 18 de febreru de 2010 |- |[[Goodluck Jonathan]] |{{NXR}} | 18 de febreru de 2010 – 17 de febreru de 2012 |- |[[Alassane Ouattara]] |{{CIV}} | 17 de febreru de 2012 – 17 de febreru de 2013 |- |[[John Dramani Mahama]] |{{GHA}} | 17 de febreru de 2013 – 19 de mayu de 2015 |- |[[Macky Sall]] |{{SEN}} | 19 de mayu de 2015 – 4 de xunu de 2016 |- |[[Ellen Johnson Sirleaf]] |{{LBR}} |4 de xunu de 2016 – (actualizáu en marzu de 2017) |} === Comisión === La Comisión ye l'órganu alministrativu permanente del CEDEAO, encargáu del desarrollu de los programas, proyeutos y actividaes de la Comunidá. Fórmenlu 13 miembros, dirixíos por un presidente y un vicepresidente. L'asamblea d'estaos miembros ye la que decide a qué país-y va corresponder exercer la presidencia. El cargu exércese por un periodu de cuatro años non renovables. Los programes y proyeutos de la Comunidá organícense en trece departamentos que coordinen les polítiques respeutives de los estaos miembros: : - Agricultura, Mediu Ambiente y Recursos Hídricos : - Educación, Ciencia y Cultura : - Enerxía y Mines : - Finances : - Control financieru de les instituciones de la CEDEAO : - Alministración Xeneral (da soporte alministrativu a los otros departamentos) : - Recursos Humanos : - Industria y Promoción del Sector Priváu : - Infraestructures : - Política macroeconómica ya Investigación Económica : - Asuntos Políticos, Paz y Seguridá : - Asuntos Sociales y de Xéneru : - Telecomunicaciones y teunoloxíes de la información : - Comerciu y Aduanes {| class=" wikitable sortable" |- ! Presidente<br />de la Comisión ! País ! Periodu de mandatu |- |[[Aboubakar Diaby Ouattara]] |{{CIV}} | Xineru 1977 – 1985 |- |[[Momodu Munu]] |{{SLE}} | 1985–1989 |- |[[Abass Bundu]] |{{SLE}} | 1989–1993 |- |[[Édouard Benjamin]] |{{GIN}} | 1993–1997 |- |[[Lansana Kouyaté]] |{{GIN}} | Setiembre 1997 – 31 de xineru de 2002 |- |[[Mohammed Ibn Chambas]] |{{GHA}} | 1 de febreru de 2002 – 31 d'avientu de 2007 |- |[[Mohamed Ibn Chambas]] |{{GHA}} | 1 de xineru de 2007 – 18 de febreru de 2010 |- |[[Victor Gbeho]] |{{GHA}} | 18 de febreru de 2010 – 1 de marzu de 2012 |- |[[Kadré Désiré Ouedraogo]] |{{BFA}} | 1 de marzu de 2012 – 4 de xunu de 2016 |- |[[Marcel Alain de Souza]] |{{BEN}} | 5 de xunu de 2016 – (actualizáu en marzu de 2017) |} === Parllamentu === El brazu llexislativu de la CEDEAO ye'l Parllamentu de la Comunidá, encabezáu por un portavoz y embaxu de la direición d'un secretariu xeneral, que coordina les funciones alministratives de la institución. Magar que ta proyectada la so eleición direuta por sufraxu universal, anguaño los 115 parllamentarios que lu componen son designaos polos parllamentos nacionales de los sos estaos miembros por un periodu de cuatro años. === Corte de Xusticia === La Corte de Xusticia de la Comunidá ye'l muérganu xudicial de la CEDEAO. Diríxela un presidente, acompañáu de xueces escoyíos polos tribunales supremos de los estaos miembros. La so función ye la de asegurar la interpretación y aplicación correuta de les lleis, protocolos y convenciones de la Comunidá. Les funciones alministratives de la corte desarróllalas un equipu de persones dirixíes pol rexistrador del tribunal. == Integración económica == === Xunión Económica y Monetaria del África Occidental === [[File:UEMOA and Eco in ECOWAS.PNG|thumb|250px|En color verde apaecen los países miembros de la UEMOA; en color roxu los que pertenecen a la WAMZ.]] La '''Xunión Económica y Monetaria del África Occidental''', conocida como '''UEMOA''' poles sigles del so nome en francés, ''Union économique et monétaire ouest-africaine'', ye una organización formada por ocho estaos de la CEDEAO, principalmente francófonos, que decidieron axuntase pa contrapesar el gran predominiu de los grandes estaos anglófonos, Nixeria y Ghana, de la Comunidá<ref>{{cite news | títulu=La concurrence des organisations régionales en Afrique | first=Matthieu | last=Fau-Nougaret (ed.) | publisher=Paris: L'Harmattan|añu=2012}}</ref>. Establecióse col oxetivu de promover la integración económica ente los países que comparten como moneda común el francu CFA. La UEMOA creóse por mediu d'un tratáu robláu en [[Dakar]] (Senegal), el [[10 de xineru]] de [[1994]], polos xefes d'estau y gobiernu de Benín, Burkina Fasu, Costa de Marfil, Malí, Níxer, Senegal y Togu. El [[2 de mayu]] de [[1997]] Guinea-Bisáu, una antigua colonia portuguesa, convirtióse nel octavu -y únicu non francófonu- de los miembros de la UEMOA. La UEMOA ye una unión aduanera y monetaria que los sos oxetivos son<ref>[http://www.idrc.ca/en/ev-68350-201-1-DO_TOPIC.html REGIONAL INTEGRATION AND COOPERATION IN WEST AFRICA A Multidimensional Perspective, Chapter 1. Introduction: Reflections on an Agenda for Regional Integration and Cooperation in West Africa]</ref>: : - Aumentar, al traviés del llibre mercáu y de la racionalización y harmonización de les llexislaciones nacionales, la competitividá económica. : - La converxencia de les polítiques ya indicadores macroeconómicos. : - La creación d'un mercáu común. : - La coordinación de les polítiques sectoriales. : - La harmonización de les polítiques fiscales. Ente los sos llogros cuéntase l'establecimientu de criterios de converxencia macroeconómica, y de un control efectivu del so cumplimientu. Tamién consiguió la xunión aduanera y l'establecimientu d'una tarifa externa común, va harmonizando les regulaciones nacionales sobre los impuestos indireutos y ta entamando a poner en marcha polítiques estructurales y sectorales rexonales. Un estudiu del [[Fondu Monetariu Internacional]] de 2002 consideró la UEMOA como'l grupu rexonal africanu d'integración económica que más tenía progresao<ref>''Economic Community of West African States (ECOWAS)'' fact sheet from the US Department of State's Bureau of African Affairs</ref>. La CEDEAO y la UEMOA desarrollaron un plan d'aición común de converxencia en polítiques macroeconómiques y lliberalización comercial. Dambes organizaciones alcordaron tamién coordinar les sos normes d'orixe pa facilitar el comerciu, y la CEDEAO acordó aceptar los formularios aduaneros de la UEMOA y los sos mecanismos de compensación<ref>''Annual Report on Integration in Africa 2002''. All Africa, 1 de marzu de 2002</ref>. === Zona Monetaria del África Occidental === La '''Zona Monetaria del África Occidental''', conocida como '''WAMZ''' poles sigles del so nome n'inglés, ''West African Monetary Zone'', ye una organización formada por seis países de la CEDEAO que planeen introducir una moneda común nomada eco<ref>{{Cite news| url=http://www.modernghana.com/news/219137/1/common-west-africa-currency-eco-in-2015.html| títulu=Common West Africa currency: ECO in 2015| newspaper=MC Modern Ghana}}</ref>. El grupu fórmenlu Gambia, Ghana, Guinea, Nixeria y Sierra Leone, que fundaron la organización nel añu 2000, y Liberia, qu'ingresó nelli el [[16 de febreru]] de [[2010]]. Sacante Guinea, que ye francófona, toos son países de llingua inglesa. Guinea, como Mauritania, pertenecíen al grupu de ex-colonies franceses qu'usaben el francu CFA hasta que decidieron abandonalu. La intención de la WAMZ ye establecer una moneda fuerte y estable que pueda rivalizar col francu CFA, que tien una tasa de cambiu venceyada al euru y ta garantizáu pol Tesoru francés. L'oxetivu a más llargu plazu pasaría pola fusión del eco y el francu CFA, dando una moneda común, fuerte y estable, a tolos miembros de la CEDEAO. El procesu de preparación pal llanzamientu de la nueva moneda ta al cargu del [[West African Monetary Institute]], que tien la so sé n'[[Accra]] (Ghana). == Referencies == {{llistaref}} ==Enllaces esternos== * {{en}} {{fr}} {{pt}} [http://www.ecowas.int/ Web oficial de la CEDEAO] * {{en}} {{fr}} {{pt}} [http://www.parl.ecowas.int/ Web oficial del parllamentu de la CEDEAO] * {{en}} {{fr}} [http://www.uemoa.int/ Web oficial de la UEMOA] * {{en}} {{fr}} [http://www.wami-imao.org/ Web del West African Monetary Institute, organismu encargáu del desarrollo del eco] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:África]] [[Categoría:Organismos internacionales]] 79lpb2esqklaluc3idbwcqqxqlcfw4b Categoría:Alpinistes d'España 14 85363 3707852 2327926 2022-08-17T11:52:09Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Alpinistes d'Europa|España]] [[Categoría:Alpinistes por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] 0l1auczawxm3znpgdkx3e97885e2mvt Categoría:Axedrecistes d'España 14 85366 3707845 2328238 2022-08-17T11:52:08Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Axedrecistes d'Europa|España]] [[Categoría:Axedrecistes por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] p1d84lcu82ivtsm0ikru15ltdfrelkf Categoría:Ciclistes d'España 14 85392 3707847 2328606 2022-08-17T11:52:08Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Ciclistes d'Europa|España]] [[Categoría:Ciclistes por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] 1esm6oajqyctmr1v6ufoi86a4rk5t34 Categoría:Esquiadores d'España 14 85398 3707846 2987335 2022-08-17T11:52:08Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Esquiadores d'Europa|España]] [[Categoría:Esquiadores por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] [[Categoría:Esquí n'España]] 5s3vdls25ryc7x4votqnyspq6b20m26 Categoría:Atletes d'España 14 85438 3707855 2328161 2022-08-17T11:52:09Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Atletes por estáu]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] i8tjhhvjog23w4zrvbgv39gx0wp1bga Categoría:Nadadores d'España 14 85448 3707857 2331125 2022-08-17T11:52:09Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Nadadores d'Europa|España]] [[Categoría:Nadadores por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] rzjwxkyd4evhdijk4c601o1huvzpv90 Categoría:Pilotos d'España 14 85454 3707851 1267487 2022-08-17T11:52:09Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Pilotos d'Europa|España]] [[Categoría:Pilotos por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] oxx6lirtklvf745bex2q9u7b471rgfo Alice Coltrane 0 87618 3707773 3611523 2022-08-17T10:48:56Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{AvisuTradubot|Alice Coltrane}} {{persona}} '''Alice Coltrane''' {{nym}}, de soltera '''Alice McLeod''', foi una [[compositora]], [[pianista]], [[organista]] y [[arpista]] de [[jazz]] d'[[Estaos Xuníos]]. Ye reconocida, ente otres razones, por ser una de los pocos músicos de sonadía qu'emplegaron l'arpa nes bandes de jazz. Una qu'empezó a faelo años antes foi [[Dorothy Ashby]] (1932 - 1986). Otra posterior ye [[Deborah Henson-Conant]]. == Biografía == Alice McLeod nació nuna familia de tradición musical, y empecipióse nel arte de tocar el [[pianu]] a los 7 años, estudió música clásica, y más palantre actuaría n'ilesies y sales d'espectáculos. Dizse que quien la introdució nel jazz foi'l so mediu hermanu "Ernie" Farrow (1928 - 1969), [[multiinstrumentista]] qu'empezara col pianu y dempués aprendiera tamién a tocar la batería y el contrabaxu, pol que ye más conocíu, y que trabayó con [[Stan Getz]], [[Yusef Lateef]] y [[Rede Garland]]. Alice, que tamién foi alumna de [[Bud Powell]], empezó a tocar jazz profesionalmente en Detroit col so propiu tríu y formando dúu cola pianista y [[Vibráfonu|vibrafonista]] Terry Pollard. Foi estudiante de música en [[París]], y cuando terminó la carrera camudar a [[Nueva York]]. En 1962, entró a formar parte del cuartetu del tamién vibrafonista [[Terry Gibbs]], col que taría mientres esi añu y el siguiente, nel que grabaríen l'álbum ''"Terry Gibbs Plays [[Música xudía|Jewish Melodies]] in Jazztime"''. Nesos años foi cuando conoció a [[John Coltrane]], con quien se casaría. Asina, el maríu convertir en padrastru de Michelle, fía de Alice. En 1965, Alice reemplazó a [[McCoy Tyner]] na banda de John. Tocantes a los sos otros familiares introducíos na mesma actividá, l'artista dedicáu a la [[música electrónica]] [[Flying Lotus]] ye sobrín so, y John y ella tuvieron trés fíos que seríen tamién músicos: John Coltrane Jr., baterista, y los saxofonistas Oren y [[Ravi Coltrane|Ravi]], llamáu asina esti postreru n'honor a [[Ravi Shankar]], almiráu por John padre. Hasta la muerte d'ésti en 1967, que la dexaría vilba a los trenta años, Alice siguiría tocando con él y col grupu. Dempués pasaría a dirixir les sos propies formaciones, introduciéndose nuna música que sedría cada vez más meditativa. Tamién tocaría profesionalmente colos sos fíos, y bien de cutiu con [[Pharoah Sanders]]. La obra de John Coltrane y el trabayu de Alice con él supunxo pa ella una importante fonte d'inspiración, pero Alice desenvolvió'l so propiu estilu musical colos sos preseos principales, el pianu, l'órganu y l'arpa, y tamién con otros como'l vibráfonu y dellos preseos de la [[India]], ente ellos la [[Tanpura|tambura]]. Ente les grabaciones publicaes de Alice Coltrane, les más importantes facer a finales de los [[Años 1960|años 60]] y principios de los [[Años 1970|70]] na casa ''[[Impulse!]]'' Nesa segunda década, Alice Coltrane, que yá s'interesó poles relixones orientales, viaxó a la India y convirtióse a la relixón [[Hinduismu|hinduista]]. Adoptó'l nome en [[sánscritu]] de ''Turiya Sangitananda''. Na filosofía hinduista, ''"turiya"'' o ''"chaturtha"'' ye l'estáu de consciencia plena, superior a los trés ordinarios: el durmiente ensin suaños, el [[suañu]] del durmiente y l'estáu habitual de vixilia. Alice yera devota del [[gurú]] [[Sathya Sai Baba]]. En 1972, Alice Coltrane foi vivise a [[California]], y ellí fundó'l Centru [[Veiānta|Vedántico]] (''Vedantic Center'') en 1975. El centru establecería un ''[[āśram]]'' cerca de [[Malibú (California)|Malibú]] en 1983: el ''[[Shanti]] [[Ananta]]m Ashram'', al que dempués se -y camudaría esi nome pol de ''Sai Anantam Ashram in Chumash Pradesh''. ''"Pradesh"'' ye una pallabra utilizada na India pa referise a los estaos nel sentíu territorial. Los [[chumash]] yeren un pueblu californianu precolombín qu'habitaba naquella rexón. Alice Coltrane sedría la [[swami]]ni o guía espiritual d'esi llugar d'enseñanza y [[meditación]] ("meditación" nel sentíu indiu, que non nel occidental). Siguiría actuando en públicu nunes poques ocasiones, y facer calteniendo'l nome artísticu de "Alice Coltrane". En 1982, morrió'l so fíu John a resultes d'un accidente de tráficu. Nos [[Años 1990|años 90]], diose un anováu interés pola obra musical de Alice Coltrane, lo que llevaría a los dos actuaciones que llevó a cabu en Nueva York en 1998 y a la publicación del álbum recopilatorio ''"Astral Meditations"'' en 1999. Animada pol so fíu Ravi, el regresu de Alice al mundu de la grabación (y la so despidida d'él tamién) producir nel añu 2004 col discu ''"Translinear Light"''. Tres venticinco años ensin apaecer n'escena ante grandes audiencies, na seronda del 2006 llevó a cabu trés actuaciones nos Estaos Xuníos: la postrera d'elles foi'l 4 de payares en [[San Francisco (California)|San Francisco]], col so fíu Ravi, [[Charlie Haden]] y [[Roy Haynes]], y al paecer yá nun tocaría más en públicu. Finó por cuenta d'una [[insuficiencia respiratoria]] nel ''[[West Hills]] Hospital and Medical Center''. Tenía 69 años. Foi soterrada xunto al so últimu maríu, John Coltrane, nel ''Pinelawn Memorial Park'', en Farmingdale ([[Condáu de Suffolk (Nueva York)|Suffolk]]). == Discografía == * ''"John Coltrane: Infinity"''. Grabaciones de 1965 y 1966 de la banda de John Coltrane con cambeos posteriores de Alice y los sos músicos: Charlie Haden, Joan Chapman y Oren Coltrane, más una seición de cuerda. Esti álbum foi publicáu por ''Impulse!'' en 1972. * ''"A Monastic Trio"'' (''Impulse !'', 1967). * ''"Huntington Ashram Monastery"'' (''Impulse !'', 1969). Huntington ye un [[llugar designáu pol censu]] cercanu a la ciudá del mesmu nome na mariña septentrional de [[Long Island]]. Nesi llugar vivieron John y Alice, y ellí morrió John. * ''"[[Ptah]], the El Daoud"'' (''Impulse!'', 1970). * ''"Journey in Satchidananda"'' (''Impulse !'', 1970). "Satchidananda", pallabra compuesta [[sánscrita]] que tien delles grafíes occidentales de trescripción, vien significar "la gracia de la consciencia [[esencia]]l", y nel [[yoga]] y otres disciplines filosófiques de la India espresa la naturaleza de [[Brahman]] tal como ye vivida por un yogui llegáu al grau más altu de lliberación: el ''nirvikalpa [[samādhi]]''. * ''"Universal Consciousness"'' (1971). * ''"World Galaxy"'' (''Impulse!'', 1971). * ''"Lord of Lords"'' (''Impulse!'', 1973) * ''"Reflection on Creation and Space (a Five Year View)"'' (1973). * ''"[[Illuminations (álbum de Alice Coltrane and Carlos Santana)|Illuminations]]"'' ('' [[Columbia Broadcasting System|CBS]]'', 1974), con [[Carlos Santana]]. * ''"Eternity"'' ('' [[Warner Bros. Records|Warner]]'', 1975). * ''"[[Rādhā|Radha]]- [[Krishna|Krisna]] Nama Sankirtana"'' (''Warner'', 1976). * ''"Transcendence"'' (''Warner'', 1977). * ''"Transfiguration"'' (''Warner'', 1978). * ''"Turiya Sings"'' (1982). * ''"Divine Songs"'' (1987). * ''"Infinite Chants"'' (1990). * ''"The Music of Alice Coltrane: Astral Meditations"'' (1999). Recopilatorio. * ''"Translinear Light"'' (Impulse!, 2004). * ''"The Impulse Story"'' (2006). Recopilatorio. == Homenaxes d'otros artistes == * El músicu de rock [[Paul Weller]], nel so álbum ''"22 Dreams"'', del 2008, presenta la pieza ''"Song For Alice (Dedicated to the Beautiful Legacy of Mrs. Coltrane)"'': n'español, "Cantar pa Alice (dedicada al formosu legáu de la Sra. Coltrane)". * El grupu ''[[Sunn O)))]]'', nel so séptimu álbum d'estudiu, ''"Monoliths & Dimensions"'', dedíca-y la pieza ''"Alice"''. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} * [http://www.allaboutjazz.com/php/musician.php?id=5848 Alice Coltrane] en ''All About Jazz'' * [http://web.archive.org/19981203050533/members.aol.com/ishorst/love/discalice.html Discografía] * [http://www.newyorknighttrain.com/2007/01/15/alice-coltraine-rip/ Obituariu de Alice Coltrane con una repasada a la so carrera discu per discu], de ''NewYorkNightTrain.com'' * [http://www.indypendent.org/?p=735 ''Last Song For Alice Coltrane'' , ''The Indypendent'', Steven Wishnia] * [http://rbmaradio.com/ARCHIVE.153.0.php?extID=0&showID=427 ''RBMA Radio On Demand'' - ''Sound Obsession'' - ''Volume 7'' - ''Tribute to Alice Coltrane'' - Kirk Degiorgio (''The Beauty Room, As One'')] * [http://ascentmagazine.com/articles.aspx?articleID=185&page=read&subpage=past&issueID=29 ''Alice in Wonder and Awe'']. Entrevista en ''ascentmagazine.com'' sobre aspeutos del jazz, de Dios y de la sienda espiritual. * [http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=15394451 Alice Coltrane en ''NPR Music''] {{NF|1937|2007|Coltrane, Alice}} [[Categoría:Compositores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Compositores de jazz]] [[Categoría:Pianistes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Organistes]] [[Categoría:Arpistes]] [[Categoría:Persones de Detroit]] sbp3m7qughu8q2e2jzbre9y8ea84kmq Historia del arte 0 90439 3707800 3705020 2022-08-17T11:19:34Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña-Gavras => Costa-Gavras wikitext text/x-wiki {{otros usos|Estudio de la historia del arte|la historiografía de la historia del arte}} [[Ficheru:Michelangelo - Creation of Adam (cropped).jpg|thumb|upright=1.5|''[[La creación d'Adán]]'' (1508-1512), de [[Michelangelo]], na [[Capiya Sixtina]] ([[Ciudá del Vaticanu|Vaticanu]]).]] [[Ficheru:MozartFluteQuartetInD.JPG|thumb|upright=1.5|''Cuartetu pa flauta'' (1777), de [[Wolfgang Amadeus Mozart]], consideráu como unu de los meyores [[compositor]]es de [[música clásica]] de tola [[historia]].]] [[Ficheru:Arabian nights manuscript.jpg|thumb|upright=1.5|''[[Los mil y una nueches]]'' (ألف ليلة وليلة, ''Alf layla wa-layla''), títulu clásicu de la [[lliteratura árabe]].]] [[Ficheru:Vintage Potemkin.jpg|thumb|''[[L'acorazáu Potemkin]]'' (1925), de [[Sergéi Eisenstein]], una de les obres maestres de la [[historia del cine]].]] La '''historia del arte''' ye la evolución del [[arte]] al traviés del [[tiempu]]. Entendíu como cualquier actividá o productu realizáu pol [[ser humanu]] con finalidá [[estética]] o [[Comunicación|comunicativa]], al traviés del qu'espresa [[idea|idees]], [[Emoción|emociones]] o, polo xeneral, una [[visión del mundu]], l'arte emplega diversos recursos, como los [[Artes plástiques|plásticos]], [[Llingüística|llingüísticos]], [[Soníu|sonoros]] o mistos. La [[Estudiu de la historia del arte|historiografía del arte]], como [[disciplina académica]] y redolada institucional ([[muséu|museos]], [[mercáu del arte]], [[universidad|departamento universitarios]], [[edición de libro|producciones editoriales]]) suelse acutar a les denominaes [[artes visuales]] o plástiques (esencialmente a [[pintura]], [[escultura]] y [[arquiteutura]]), ente qu'otres artes son más específicamente oxetu d'estudiu d'otres disciplines claramente delimitadas, como la [[historia de la lliteratura]] o la [[historia de la música]], siendo toes elles oxetu d'atención pola denomada [[historia de la cultura]] o historia cultural, xuntu coles hestories sectoriales enfocaes a otres manifestaciones del pensamientu, como la [[historia de la ciencia]], la [[historia de la filosofía]] o la [[historia de les relixones]]. Dellos campos de conocencia estrechamente rellacionaos cola historia del arte son la [[estética]] y la [[teoría del arte]]. A lo llargo del tiempu l'arte [[arte#clasificación|clasificóse de bien diversa manera]], dende la distinción medieval ente [[artes lliberales]] y [[artes vulgares]] (o «mecániques»), pasando pola moderna distinción ente [[belles artes]] y [[artes aplicaes|artes menores]] o aplicaes, hasta la multiplicidá contemporánea, qu'entiende como arte casi cualquier manifestación de la creatividá del ser humanu. La socesiva ampliación del llistáu de les «artes principales» llegó nel sieglu&nbsp;XX hasta'l númberu de nueve: l'[[arquiteutura]], la [[danza]], la [[escultura]], la [[música]], la [[pintura]], la [[poesía]] —entendida de forma amplia como [[lliteratura]] con intención estética, qu'inclúi los distintos xéneros del [[teatru]] y la [[narrativa]]—, la [[cinematografía]], la [[fotografía]] y la [[historieta]] (o cómic). Al solapamiento conceptual de términos ente [[artes plástiques]] y [[Artes Visuales Clásiques|artes visuales]] añediéronse los de [[diseñu]] y [[artes gráfiques]]. Amás de perantigues formes d'espresión artística como la [[moda]] y la [[gastronomía]], anguaño suélense considerar ''artes'' nuevos vehículos espresivos como la [[publicidá]], l'[[animación]], la [[televisión]] y los [[videoxuegos]]. La historiografía del arte ye una [[ciencia]] [[Multidisciplinariedad|multidisciplinar]], procurando un exame oxetivu del arte al traviés de la [[historia]], clasificando [[cultura|cultures]], estableciendo [[Periodu históricu|periodizaciones]] y reparando les sos carauterístiques distintives ya influencies. L'[[estudiu de la Historia del Arte|estudiu de la historia del Arte]] desenvolvióse primeramente nel [[Renacimientu]], col so oxetu llindáu a la producción artística de la [[civilización occidental]]. Sicasí, col tiempu impúnxose una visión más amplia de la historia artística, intentando una descripción global del arte de toles [[civilizaciones]] y l'analís de les sos producciones artístiques en términos de los sos propios valores culturales ([[relativismu cultural]]), y non yá de los de la [[historia del arte occidental]]. L'arte gocia güei día d'una amplia rede d'estudiu, espardimientu y caltenimientu de tol legáu artísticu producíu pola humanidá a lo llargo de la so historia. Mientres el [[sieglu&nbsp;XX]] abondaron les instituciones, fundaciones, museos y [[galería d'arte|galeríes]], d'ámbitu públicu y priváu, dedicaos al analís y catalogación de les [[Obra d'arte|obres d'arte]], según la so [[esposición]] a un públicu mayoritariu. La puxanza de los [[medios de comunicación]] foi fundamental pal meyor estudiu y divulgación del arte. Eventos y esposiciones internacionales, como les bienales de [[Bienal de Venecia|Venecia]] y [[Bienal de São Paulo|São Paulo]] o la [[Documenta]] de [[Kassel]] ayudaron al fomentu de nuevos estilos y enclinos. Premios como'l [[Premiu Turner|Turner]] de la [[Tate Gallery]], el [[Premiu de la Fundación Wolf de les Artes]], la [[Medaya Picasso]] de la [[UNESCO]], el [[Premiu Velázquez d'Artes Plástiques]], el [[Premiu Pritzker]] d'arquiteutura, el [[Premiu Nobel de Lliteratura]], la [[Medaya Mozart de la Unesco]] de [[música clásica]], el [[Premiu Pulitzer|Pulitzer]] de fotografía y los [[Premios Óscar|Óscar]] de cine tamién fomenten la obra de los meyores creadores a nivel internacional. Instituciones como la [[UNESCO]] col establecimientu d'un [[Patrimoniu de la Humanidá]] ayuden igualmente al caltenimientu de los principales monumentos del planeta.<ref>Onians (2008), páxs. 316-317.</ref> == Prehistoria == [[Ficheru:Venus of Willendorf frontview retouched 2.jpg|thumb|upright|[[Venus de Willendorf]], [[Muséu d'Historia Natural de Viena]].]] {{AP|Arte prehistórico}} L'[[arte prehistórico]] ye'l desenvueltu pol [[ser humanu]] primitivu dende la [[Edá de Piedra]] ([[Paleolíticu cimeru]], [[Mesolíticu]] y [[Neolíticu]]) hasta la [[Edá de los Metales]], periodos onde surdieron les primeres manifestaciones que pueden considerase como artístiques per parte del ser humanu. Nel paleolíticu (25&nbsp;000-8000 e.C. ), l'home dedicar a la [[caza]] y vivía en [[cueva|cueves]], ellaborando la llamada [[pintura rupestre]]. Tres un periodu de transición (mesolíticu, 8000-6000 e.C. ), nel neolíticu (6000-3000 e.C. ) volvióse sedentariu y dedicóse a l'[[agricultura]], con sociedaes cada vez más complexes onde va cobrando importancia la [[relixón]], y empieza la producción de pieces d'[[artesanía]]. A lo último, na llamada [[Edá de los Metales]] (3000-1000 e.C. ), surden les primeres [[Civilización|civilizaciones]] [[Protohistoria|protohistóriques]]. === Paleolíticu === {{AP|Arte paleolítico}} El [[paleolíticu]] tuvo les sos primeres manifestaciones artístiques alredor del 25&nbsp;000 e.C. , teniendo'l so apoxéu nel periodu [[magdaleniense]] (±15&nbsp;000-8000 e.C. ). Les primeres muertes d'oxetos creaos pol home apaecen nel sur d'[[África]], el [[Mediterraneu occidental]], [[Europa]] [[Europa central|central]] y [[Europa oriental|oriental]] ([[Mar Adriáticu]]), [[Siberia]] ([[Llagu Baikal]]), la [[India]] y [[Australia]]. Estes primeres muertes son xeneralmente instrumentos de [[piedra]] trabayada ([[xil]], [[obsidiana]]), o bien de [[güesu]] o [[madera]]. Pa la [[pintura]] utilizaben [[colloráu]] d'[[óxidu de fierro]], [[Negru (color)|negru]] d'[[óxidu de manganesu (IV)|óxidu de manganesu]] y [[ocre]] de [[magre]]. El so principal mediu espresivu yera la [[pintura rupestre]], desenvuelta principalmente na rexón [[Arte rupestre paleolíticu del norte d'España|francu-cantábrica]]: son pintures de calter [[Maxa|máxico]]-[[Relixón|relixosu]], en [[cueva|cueves]], de sentíu [[Naturalismu (arte)|naturalista]], con representación d'[[animal|animales]], destacando les cueves d'[[Cueva d'Altamira|Altamira]], [[Cueva de Tito Bustillo|Tito Bustillo]], [[Covarón de Trois Frères|Trois Frères]], [[Cueva de Chauvet|Chauvet]] y [[Cueva de Lascaux|Lascaux]]. En [[escultura]], destaquen les llamaes ''[[Venus paleolítiques|venus]]'', representaciones femenines que de xuru sirvíen de cultu a la [[fecundidá]], destacando la ''[[Venus de Willendorf]]''. Otres obres representatives d'esta dómina son el denomináu ''[[Home de Brno]]'', el ''[[Mamut de Vogelherd]]'' y la ''[[Venus de Brassempouy]]''.<ref>Honour-Fleming (2002), páxs. 36-44.</ref> Na [[prehistoria]] surdieron les primeres formes rudimentaries de [[música]] y [[danza]]: diversos fenómenos naturales y la modulación de la mesma [[voz (fonoloxía)|voz]] humana fixeron ver al home primitivu qu'esistíen soníos que resultaben [[Harmonía|harmónicos]] y [[Melodía|melodiosos]], y qu'afectaben a les emociones, al [[Estáu d'ánimu tao anímicu]] de les persones. Al tiempu, la danza, el movimientu [[Ritmu|rítmicu]], supunxo una forma de comunicación corporal que sirvía pa espresar sentimientos, o pa ritualizar acontecimientos importantes ([[Parto|nacencies]], [[Defunción|defunción]], [[boda|bodes]]). En principiu, música y danza teníen un componente [[Ritu|ritual]], celebraos en ceremonies de [[fecundidá]], [[caza]] o [[guerra]], o de diversa índole relixosa. Llueu'l ser humanu aprendió a valise d'oxetos rudimentarios ([[güesu]]s, [[Caña (vexetal)|cañes]], [[Tueru (botánica)|tueros]], [[concha|conches]]) pa producir soníos, ente que la mesma [[respiración]] y los [[Ritmu cardiacu|llatíos]] del [[corazón]] sirvieron pa otorgar una primera [[Cadencia (música)|cadencia]] a la danza.<ref>Abá (2004), p. 15.</ref> === Neolíticu === {{AP|Arte neolítico}} [[Ficheru:064 Pintures de la cova dels Moros, exposició al Museu de Gavà.JPG|thumb|[[Pintura rupestre]] de la [[Roca de los Moros]], en [[El Cogul]].]] Esti periodu empecipiáu alredor del 8000 e.C. nel [[Próximu Oriente]]— supunxo un fondu tresformamientu pal antiguu ser humanu, que se volvió sedentariu y dedicóse a l'[[agricultura]] y la [[ganadería]], surdiendo nueves formes de convivencia social y desenvolviéndose la [[relixón]]. Na [[Arte rupestre del arcu mediterraneu de la Península Ibérica|pintura levantina]] —datada ente'l mesolíticu y el neolíticu dio la figura humana, bien esquematizada, con notables exemplos n'[[Roca de los Moros|El Cogul]], [[Ribayu de la Valltorta|Valltorta]], [[Alpera#Prehistoria|Alpera]] y [[Tolmo de Minateda|Minateda]]. Tamién se dio esti tipu de pintura nel norte d'[[África]] ([[Atles (cordal)|Atles]], [[Sáḥara]]) y na zona del actual [[Zimbabue]]. La pintura neolítica solía ser esquemática, amenorgada a trazos básicos (l'home en forma de [[cruz]], la muyer en forma [[Triángulu|triangular]]). Son de destacar igualmente les pintures rupestres del [[río Pintures]] n'[[Arxentina]], especialmente la [[Cueva de les manes]]. En [[arte mobiliar]] producióse la llamada [[cerámica cardial]], decorada con impresiones de [[concha|conches]] (''cardium''), y apaeció l'[[Manufactura testil|arte testil]]. Se [[manufactura]]ron nuevos materiales como'l [[ámbare]], el [[cristal]] de roca, el [[cuarzu]], el [[xaspe]], etc. Nesta dómina apaecieron les primeres muertes de poblaos con una planimetría [[Urbanismu|urbanística]], destacando los restos topaos en [[Xericó (Cisxordania)#Tell ye-Sultán|Tell as-Sultan]] ([[Xericó (Cisxordania)|Xericó]]), [[Jarmo]] ([[Iraq]]) y [[Çatalhöyük]] ([[Anatolia]]).<ref>Onians (2008), páxs. 20-25.</ref> === Edá de los Metales === [[Ficheru:Stonehenge, Condado de Wiltshire, Inglaterra, 2014-08-12, DD 09.JPG|thumb|upright=1.3|Complexu [[Megalitismu|megalíticu]] de [[Stonehenge]], n'Inglaterra.]] La última fase prehistórica ye la llamada [[Edá de los Metales]], pos l'usu d'elementos como'l [[cobre]], el [[bronce]] y el [[fierro]] supunxo un gran tresformamientu material pa estes antigües sociedaes. Nel llamáu [[calcolíticu]] surdió'l [[megalitismu]], monumentos funerarios en piedra, destacando'l [[dolmen]] y el [[menhir]], o'l [[cromlech]] [[Inglaterra|inglés]], como nel magníficu conxuntu de [[Stonehenge]]. N'[[España]] formóse la cultura de [[Los Millares]], carauterizada pola [[Cultura del vasu campaniforme|cerámica campaniforme]] y les representaciones humanes de figures esquemátiques de grandes güeyos. En [[Malta]] destacó'l [[Templos Prehistóricos en Malta|conxuntu de templos]] de Mudajdra, Tarxien y Ggantija. Nes [[islles Baleares]] desenvolvióse una notable cultura megalítica, con diverses tipoloxíes de monumentos: la [[naveta]], tumba en forma de [[Pirámide (arquiteutura)|pirámide]] truncada, con cámara funeraria allargada; la [[taula]], dos grandes piedres asitiaes una vertical y otra enriba horizontal; y el [[talayot]], torre con una cámara cubierta de falsa [[cúpula]].<ref>Azcárate (1983), páxs. 24-28.</ref> Na [[Edá del Fierro]] destacaron les cultures de [[Hallstatt]] ([[Austria]]) y [[La Tène]] ([[Suiza]]). La primera dar ente los sieglos&nbsp;{{AC|sieglu VIII}} y {{AC|sieglu V}}, carauterizada poles [[necrópolis]] con tumbes de túmulu, con cámara mortuoria de madera en forma de casa, de cutiu acompañada d'un carru de cuatro ruedes. La cerámica yera [[Policromía|polícroma]], con decoraciones [[Xeometría|xeométriques]] y aplicaciones d'adornos [[Metal|metálicu]]. La Tène desenvolver ente los sieglos&nbsp;{{AC|sieglu V}} y {{AC|sieglu I}}, amestada a la cultura [[celta]]. Destacó polos sos oxetos en fierro ([[espada|espaes]], [[llanza|llances]], [[escudu|escudos]], [[fíbula|fíbules]]), con diverses fases d'evolución (La Tène I, II ya III), qu'a la fin d'esta era recibió les influencies [[Arte griego|griega]], [[Arte etrusco|etrusca]] y del [[Arte escita|arte de les estepes]].<ref>Onians (2008), páxs. 30-31.</ref> <gallery mode=packed> Ficheru:Brassempouy-1-2b.jpg|[[Venus de Brassempouy]], Musée des Antiquités Nationales, [[Saint-Germain-en-Laye]]. Ficheru:Breizh 35 - Dol - Peulvan maez al lanv 02.jpg|[[Menhir]] de la zona de [[Bretaña]] ([[Francia]]). Ficheru:Sa Clova des Xot 01.jpg|[[Talayot]] circular de la islla de [[Mallorca]] ([[España]]). Ficheru:Solvognen - Do 2010 1276.jpg|[[Carru solar de Trundholm]] ([[Dinamarca]]). </gallery> == Arte antiguo == [[Ficheru:British Museum Flood Tablet 1.jpg|thumb|Tablilla sobre'l [[Diluviu universal|diluviu]], del ''[[Poema de Gilgamesh]]'' ([[Circa|c.]] [[sieglu VII e.C.]]), [[Muséu Británicu]].]] {{AP|Arte antiguo}} Puede llamase asina a les creaciones artístiques de la primer etapa de la [[historia]], empecipiaes cola invención de la [[escritura]], destacando les grandes civilizaciones del [[Próximu Oriente]]: [[Exiptu]] y [[Mesopotamia]]. Tamién englobaría les primeres manifestaciones artístiques de la mayoría de pueblos y civilizaciones de tolos [[continente]]s. Nesta dómina apaecieron les primeres grandes [[ciudá|ciudaes]], principalmente en cuatro zones delimitadas per grandes ríos: el [[Nilu]], el [[Tigris]] y el [[Éufrates]], el [[Indo]] y el [[ríu Mariellu]]. Unu de les grandes meyores nesta dómina foi la invención de la [[escritura]], xenerada en primer llugar pola necesidá de llevar rexistros de índole [[Economía|económica]] y [[Comerciu|comercial]]. El primer códigu escritu foi la [[escritura cuneiforme]], surdida en Mesopotamia alredor del 3500 e.C. , practicada en tablillas de [[magre]]. Taba basada n'elementos [[Pictograma|pictográficos]] y [[Ideograma|ideográficos]], ente que más palantre los [[sumerios]] desenvolvieron un anexu [[Sílaba|silábicu]] pa la so escritura, reflexando la [[fonoloxía]] y la [[sintaxis]] del [[idioma sumeriu]] faláu. N'Exiptu desenvolvióse la [[escritura xeroglífico]], con una primer amuesa na [[Paleta de Narmer]] (3100 e.C. ). La [[llingua hebrea]] foi una de les primeres qu'utilizó como métodu d'escritura'l [[alfabetu]] (''[[abyad]]'', alredor del 1800 e.C. ), que rellaciona un únicu [[símbolu]] a cada [[fonema]]; d'equí deriven los alfabetos [[Alfabetu griegu|griegu]] y [[Alfabetu llatín|llatín]].<ref>{{cita web|url= http://www.portalplanetasedna.com.ar/la escritura.htm|títulu=Historia de la escritura|fechaaccesu=4 de setiembre de 2010}}</ref> === Mesopotamia === {{AP|Arte de Mesopotamia}} [[Ficheru:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|150px|left|[[Estatua sedente del príncipe Gudea]], [[patesi]] de [[Lagash]] (2120 e.C. ), [[Muséu del Louvre]], [[París]].]] L'[[arte mesopotámico]] desenvolver na zona entendida ente los ríos [[Tigris]] y [[Éufrates]] (actuales [[Siria]] ya [[Iraq]]), onde dende l'IV mileniu e.C. asocediéronse diverses cultures como los [[Sumeria|sumerios]], [[acad]]ios, [[amorritas]], [[Asiria|asirios]], [[caldeos]], etc. L'[[Arquiteutura de Mesopotamia|arquiteutura]] carauterizar pol emplegu del [[lladriyu]], con un sistema [[Dintel|adintelado]] y l'introducción d'elementos constructivos como'l [[arcu (arquiteutura)|arcu]] y la [[bóveda]]. Destaquen los [[zigurat]]s, grandes [[templu|templos]] de forma gradiada piramidal, de los que práuticamente non nos llegaron muertes, sacante dellos basamentos. La tumba solía ser de corredor, con cámara cubierta de falsa [[cúpula]], como dellos exemplos topaos en [[Ur]]. Tamién destacaron los [[palaciu|palacios]], conxuntos cercaos con un sistema de terraces a manera de zigurat, otorgando gran importancia a les zones axardinaes (los [[xardinos colgantes de Babilonia]] son una de les [[siete maravíes del mundu antiguu]]). La escultura desenvolver en [[Talla de madera|talla]] exenta o [[relieve (arte)|relieve]], n'escenes relixoses o de caza y militares, cola presencia de figures humanes y animales reales o [[Mitoloxía|mitolóxicos]]. En dómina sumeria diéronse pequeñes estatues de formes anguloses, con piedra de color o pasta nos güeyos, en figures ensin pelo, coles manes nel pechu. Nel periodu acadiu son figures con pelo y llarga barba, destacando'l cercu de [[Naram-Ensin]]. De la etapa amorrita (o neosumeria) destaquen les representaciones del rei [[Gudea]] de [[Lagash]], con mantu y turbante y les manes nuevamente sobre'l pechu. Nel dominiu babilónicu cabo mentar el famosu cercu de [[Hammurabi]]. De la escultura asiria destaquen les figures [[Antropomorfismu|antropomórficas]] de [[Bos taurus|toros]] o xenios alaos, que flanqueaban les puertes de los palacios, según los relieves con escenes de guerra o caza, como'l [[Obeliscu negru]] de [[Salmanasar III]].<ref>Azcárate (1983), páxs. 36-44.</ref> Cola apaición de la escritura surdió la lliteratura, como mediu d'espresión de la creatividá del ser humanu. Na [[lliteratura sumeria]] destaca'l ''[[Poema de Gilgamesh]]'', del sieglu XVII e.C. Escribiéronse una trentena de mitos sobre les divinidaes sumeries y acadias más importantes, ente los que destaquen: el descensu d'[[Inanna]] a los [[infiernu|infiernos]] y los xeneraos en redol a los dioses [[Enki]] y [[Tammuz]]. Otra amuesa de relevancia ye'l poema ''Lugal ud melambi Nirpal'' (''Los trabayos de Ninurta''), que'l so conteníu ye de tipu [[Didáctica|didácticu]] y [[moral]]. En dómina acadia destaca'l ''[[Atrahasis]]'', sobre'l mitu del [[Diluviu universal|diluviu]]. Na [[lliteratura babilónica]] ye de remarcar el poema ''[[Enûma Elish]]'', sobre la creación del mundu.<ref>{{Cita llibru|autor = Margueron, Jean-Claude|capítulu=La lliteratura sumeria|títulu=Los mesopotámicos|añu=2002|editorial=Madrid: Cátedra|id=84-376-1477-5}}</ref> La música desenvolver nesta rexón ente l'IV y l'III mileniu e.C. , en rituales de los templos sumerios, onde se cantaben [[himnu|himnos]] o [[Llibru de los Salmos|salmos]] (''ersemma'') a los dioses. El cantar [[Lliturxa|llitúrxicu]] taba compuestu de ''[[responsoriu|responsorios]]'' —cantar alternáu ente [[sacerdote]]s y [[coru]]— y ''[[antífona|antífones]]'' —cantar alternáu ente dos coros—. Teníen dellos preseos, como'l ''tigi'' ([[flauta]]), el ''balag'' ([[tambor]]), la ''lilis'' (precursor del [[timbal de conciertu|timbal]]), el ''algar'' ([[Llira (instrumentu musical)|llira]]), el ''zagsal'' ([[arpa]]) y la ''adapa'' ([[panderu]]).<ref>Robertson-Stevens (2000), páxs. 13-20.</ref> === Exiptu === {{AP|Arte del Antiguu Exiptu}} [[Ficheru:All Gizah Pyramids.jpg|thumb|upright=1.5|Les [[Pirámide (arquiteutura)|pirámides]] de [[Gizeh]].]] N'[[Antiguu Exiptu|Exiptu]] surdió una de les primeres grandes civilizaciones, con obres d'arte ellaboraes y complexes que suponen yá una especialización profesional per parte del artista/artesanu. El so arte yera intensamente relixosu y simbólicu, con un poder [[Política|políticu]] fuertemente centralizáu y jerarquizado, otorgando una gran relevancia al conceutu relixosu d'inmortalidá, principalmente del [[faraón]],<ref group="nota">El términu «faraón» provién del [[Idioma exipciu|exipciu]] ''per-o'' («la gran casa», pol palaciu onde habitaba'l rei), pero esti vocablu surdió mientres la [[dinastía XVIII]], polo que nun tendría d'aplicar se a reis anteriores, anque polo xeneral suelse extrapolar. [[Isaac Asimov]]: ''Los exipcios'', Alianza Editorial, [[Madrid]], 1981, ISBN 84-206-1794-6, p. 82.</ref> pal que se constrúin obres de gran monumentalidad. Empecipiáu alredor del 3000 e.C. , l'arte exipcio perduró hasta la conquista d'[[Alexandru Magnu]], magar la so influencia persistió nel [[arte copto]] y [[Arte bizantino|bizantín]]. L'[[Arquiteutura del Antiguu Exiptu|arquiteutura]] carauterizar pola so monumentalidad col emplegu de la piedra, en grandes bloques, con sistema constructivu adintelado y sólides [[Columna (arquiteutura)|columnes]]. Destaquen los monumentos funerarios, con tres tipología principales: la [[mastaba]], tumba de forma rectangular; la [[Pirámide (arquiteutura)|pirámide]], que puede ser gradiada ([[Saqqarah]]) o de llaos llisos ([[Gizeh]]); y los [[hipogeos]], tumbes escavaes nel suelu o en parés de derribadorios ([[Valle de los Reis]]). La otra gran edificación ye'l [[templu]], conxuntos monumentales precedíos d'una avenida d'[[Esfinxe exipcia|esfinxes]] y dos [[obeliscu|obeliscos]], un accesu con dos [[pilonos]] o murios [[Trapeciu (xeometría)|trapeciales]], un patiu [[hípetro]], una [[sala hipóstila]] y el [[santuariu]]. Destaquen los templos de [[Karnak]], [[Luxor]], [[Filae]] y [[Edfú]]. Otru tipu de templu ye'l [[speos]], en forma de [[hipogeo]], como en [[Abu Simbel]] y [[Deir el-Bahari]]. La escultura y la pintura amuesen la figura humana de forma realista, anque con gran rixidez y esquematización. Na [[Escultura del antiguu Exiptu|escultura exipcia]] empezó a representase a faraones y dioses yá nes primeres dinastíes, algamar mientres la IV Dinastía'l dominiu absolutu de la téunica n'elegantes representaciones de porte maxestosu con acabaos apolazaos en materiales tan duros como'l [[granitu]] o la [[diorita]]. Predominaba la llei de la frontalidad y el hieratismu, con formes tendentes a la geometrización, dau'l so calter simbólicu como manifestaciones de la vida ultraterrena. Tamién destaquen los ''[[ushebti]]'', pequeñes figurillas de tierra cocida o madera, de mayor realismu que la escultura funeraria, representando escenes cotidianes. La [[Pintura del antiguu Exiptu|pintura]] caracterízase principalmente por presentar figures yustapuestes en planos superpuestos. Les imáxenes representar con criteriu xerárquicu, por casu: el faraón tien un tamañu más grande que los súbditos o los enemigos que tán al so llau. Predominaba'l [[canon de perfil]], que consistía en representar la cabeza y les estremidaes de perfil pero los costazos y los güeyos de frente. N'Exiptu desenvolviéronse notablemente les [[artes aplicaes]], especialmente la [[ebanistería]] y la [[orfebrería]], con magníficos exemplos como los muebles de [[cedru]] con [[taracea|taracees]] d'[[ébanu]] y [[marfil]] de les tumbes de [[Yuya y Tuyu]] ([[Muséu Exipciu d'El Cairu]]), o les pieces topaes na tumba de [[Tutankamon]], de gran calidá artística.<ref>Azcárate (1983), páxs. 29-34.</ref> La [[Lliteratura d'Exiptu|lliteratura exipcia]] foi la primera en desenvolver un formatu lliterariu tal que lu conocemos anguaño: el [[llibru]].<ref>{{cita web|url = http://digital.library.upenn.edu/women/edwards/pharaohs/pharaohs-6.html|títulu = The literature and religion of ancient Egypt|fechaaccesu = 29 d'agostu de 2010|autor =Amelia Edwards}}</ref> Una de les sos meyores manifestaciones ye la ''[[Historia de Sinuhé]]'', un servidor de [[Sesostris I]], que'l so rellatu data de mediaos del sieglu XX e.C. Darréu destaca'l ''[[Llibru de los muertos]]'', escritu nel ''[[Papiru d'Ani]]'', datáu escontra'l sieglu XIII e.C. La música exipcia yera principalmente de signu relixosu, con un gran protagonismu del cantar vocal, desenvolviendo un ciclu añal de festividaes caúna de les cualos tenía la so música correspondiente —fechu que pasó a la lliturxa [[Xudaísmu|xudía]] y [[Cristianismu|cristiana]]—. Ente los sos preseos figuraben el [[sistro]], el ''ser'' ([[panderu]]), el ''ben'' ([[arpa]]), la ''seba'' ([[flauta]]), el ''sneb'' ([[trompeta]]) y el ''met'' ([[clarinete]]). Al paecer, teníen tamién un tipu d'[[órganu hidráulicu]], y na tumba de Tutankamon atopáronse dos trompetes de [[plata]].<ref>Robertson-Stevens (2000), páxs. 21-30.</ref> <center><gallery> Ficheru:Abu Simbel Temple May 30 2007.jpg|[[Speos]] de [[Ramsés II]] en [[Abu Simbel]] Ficheru:Seated Scribe Full.jpg|''[[La escriba sentáu]]'', [[Imperiu Antiguu]], [[Muséu del Louvre]] Ficheru:Maler der Grabkammer des Amenemhêt 001.jpg|[[Pintura mural]] de la cámara funeraria d'Amenemhet, [[Imperiu Nuevu]], [[dinastía XVIII]] (s. XV e.C. ) Ficheru:King Tut Burial Mask.jpg|Mázcara funeraria de [[Tutankamon]], [[Muséu Exipciu d'El Cairu]] </gallery></center> === América === {{AP|Arte precolombino}} [[Ficheru:Borrala.JPG|thumb|upright=1.5|Ciudá de [[Monte Albán]], [[Oaxaca]], [[Méxicu]].]] Nuna evolución paralela a la de los pueblos neolíticos europeos, los antiguos [[cazadores-pañadores]] empecipiar na agricultura en redol al VII&nbsp;mileniu e.C. —especialmente'l [[maíz]]—, surdiendo les primeres sociedaes nes tierres altes de [[Méxicu]], onde se repara'l predominiu d'una casta sacerdotal, con grandes conocencies en [[matemátiques]] y [[astronomía]]. Los primeros afayos artísticos son d'alredor del 1300 e.C. en Xochipala ([[estáu de Guerrero]]), onde se toparon unes estauínes de magre de gran vivacidad. La primera gran civilización [[Mesoamérica|mesoamericana]] foi la [[olmeca]], asitiada nes provincies de [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]] y [[Tabasco]], onde destaquen les escultures de piedra, de gran naturalismu (''Lluchador'', topáu en Santa María Uxpanapán), o les colosales cabeces [[Monolitu|monolítiques]] d'hasta 3,5 metros d'altor. Los [[Cultura zapoteca|zapotecas]], establecíos en [[Oaxaca]], construyeron el magníficu conxuntu de la Ciudá de los Templos, nel [[Monte Albán]]. N'[[América del Norte]] destacaron les cultures [[Hohokam]], [[Mogollón]] y [[Anasazi]]. En [[Perú]] ta documentada la construcción de grandes templos antes inclusive de la invención de la [[cerámica]], nel III mileniu e.C. ([[Cultura Sechín|Sechín Alto]], [[Kuntur Wasi]]). Destaca [[Chavín de Huántar]] (900 e.C. ), complexu relixosu construyíu en diverses fases, con una estructura en forma d'O, con una plaza embaldosada con lloses en relieve con figures de [[Panthera onca|xaguar]]es y animales mitolóxicos, templu edificáu sobre tres pisos de galeríes, y un monolitu central de granitu blancu de 4,5 metros d'altor. Nesta rexón surdió una notable [[industria testil]], quiciabes la primera del mundu, filada con [[telar]] con filos de casi 200 colores distintos, destacando especialmente los mantos de [[llana]] de [[Paracas]]. Otres cultures remarcables de la rexón fueron la [[moche]] y la [[naza]] —colos sos enigmáticos [[geoglifos de Naza]]—. Na zona del [[Selva amazónica|Amazones]] destacó la [[Conceyu Sotillo (Monagas)|cultura barrancoide]], con una cerámica de diseños incisos, según la [[cultura San Agustín]] en [[Colombia]].<ref>Honour-Fleming (2002), páxs. 121-126.</ref> === África === {{AP|Arte africano}} [[Ficheru:Nok sculpture Louvre 70-1998-11-1.jpg|thumb|150px|Escultura [[Cultura Nok|nok]].]] L'[[arte africano]] tuvo siempres un marcáu calter máxicu-relixosu, destináu más a ritos y ceremonies de les diverses creencies [[Animismu|animistas]] y [[Politeísmu|politeístes]] africanes que non a fines estéticos, anque tamién hai producciones de signu [[Ornamientu|ornamental]]. La mayoría de les sos obres son de madera, piedra o marfil, en mázcares y figures exentes de calter más o menos antropomórfico, con un típicu canon de gran cabeza, tueru rectu y miembros curtios. Tamién se producíen cerámica, xoyería y texíos, según oxetos de [[metalurxa]] —el fierro yera conocíu dende'l sieglu&nbsp;VI e.C. —. La primer producción de cierta relevancia foi la [[cultura Nok]], nel I&nbsp;mileniu e.C. , asitiada nel norte de l'actual [[Nixeria]]. Destaquen les escultures de [[terracota]], con figures humanes —dacuando namái la cabeza— o d'animales ([[Elephantidae|elefantes]], [[monu|monos]], [[culiebra|culiebres]]), de gran sentíu naturalista, amosando espresiones faciales de signu individualizáu, con diversos peñaos, dacuando con [[collar]]es y [[brazalete]]s. En [[Sudán]] desenvolviéronse les cultures [[kerma]] y [[meroe]], caracterizaes polos sos monumentales construcciones en [[folla]], les sos armes y la so cerámica. N'[[Etiopía]] destacó la ciudá d'[[Aksum (ciudá)|Aksum]], centru d'un reinu qu'algamó'l so apoxéu nel [[sieglu IV]]. Con una notable cultura —desenvolvieron una escritura en llingua [[ge'ez]], y crearon un sistema [[Moneda|monetariu]]—, son de destacar les sos [[Cercu (monumentu)|cercos]] en forma de [[pilastra]]es monolíticos, de calter funerariu, d'hasta 20 metros d'altor.<ref>Honour-Fleming (2002), p. 127.</ref> === Asia === ==== India ==== {{AP|Arte de la India}} [[Ficheru:Mohenjodaro - view of the stupa mound.JPG|thumb|upright=1.5|[[Mohenjo-Daro|Mohenjo-Dāro]].]] L'[[arte de la India|arte indio]] tien un calter principalmente [[arte relixoso|relixosu]], sirviendo como vehículu de tresmisión de les distintes relixones qu'han jalonado la [[India]]: [[hinduismu]], [[budismu]], [[isllamismu]], [[cristianismu]], etc. Tamién hai que destacar como traza distintiva del arte indio'l so enfotu d'integración cola [[naturaleza]], como adautación al orde universal, teniendo en cuenta que la mayor parte d'elementos naturales ([[monte|montes]], [[ríu|ríos]], [[árbol|árboles]]) tienen pa los indios un calter sagráu. * Cultura del [[Indo]]: la primera gran civilización india desenvolver ente'l {{AC|sieglu XXVI}} y el {{AC|sieglu XIII}}, conocida güei día poles escavaciones realizaes en [[1920]] por [[John Marshall (arqueólogu)|''sir'' John Marshall]] en [[Mohenjo-Dāro|Mohenjo-Daro]], antigua ciudá qu'en socesivos allugamientos amuesa una planiada urbanización, con edificios públicos construyíos en lladriyos de folla cocío. D'igual importancia son les escavaciones realizaes n'[[Harappā|Harappa]], con restos de [[cerámica]], [[escultura]] y preseos de metal ([[oru]], [[plata]], [[cobre]] y [[latón]]).<ref>Honour-Fleming (2002), páxs. 60-64.</ref> * Periodu védicu (sieglos XIII-VI e.C. ) y [[Periodu mauria|premauria]] (sieglos&nbsp;VI-III e.C. ): nesta etapa introducieron los pueblos [[arios]], apaeciendo les relixones tradicionales indies. Nel {{AC|sieglu VI}} apaecieron el [[budismu]] y el [[xainismu]], estableciéndose estrechos llazos col [[arte persa]]. La espedición a la India d'[[Alexandru Magnu]] (326-325 e.C. ) abrió contautu col [[arte helenístico]] griegu, afiguráu nes formes [[grecobudista|grecobudistes]]. * Arte maurya (sieglos III-II e.C. ): la dinastía [[Imperiu Maurya|Maurya]], de relixón budista, ocupó tol cursu mediu del [[Indo]] y la parte central de la península del [[Deccán]]. L'arquiteutura de piedra sustitúi al lladriyu, como nel Palaciu d'[[Aśoka]] en [[Pātaliputra]]. El monumentu carauterísticu d'esti periodu ye la [[estupa|stūpa]], [[túmulu]] funerariu de calter conmemorativo, xeneralmente recubiertu de relieves con escenes de la vida de [[Buda]], como la Stūpa de [[Sanchi|Sānchi]]. * Arte de Gandhāra (sieglos II e.C. -I&nbsp;d.&nbsp;C.): l'arte de [[Gandhara|Gandhāra]] ye de tradición grecobudista, con influencia helenística y [[Imperiu sasánida|sasánida]], destacando pola representación direuta de la imaxe de Buda. Evolucionó la tipoloxía de la stūpa, que ye con cúpula sobre un altu [[tambor (arquiteutura)|tambor]] [[cilindru|cilíndricu]] asitiáu sobre una base cuadrada, como'l de Kanisha, en [[Peshawar]]. * Arte de Mathurā y Amarāvatī (sieglos I-IV): na ciudá de [[Mathurā]], asitiada na cuenca cimera del [[Ganges]], desenvolvióse una importante escuela artística que s'espublizaría pol restu de la India ya influyiría al arte [[gupta]]. L'estilu Mathurā entemecía elementos tradicionales indios con motivos grecorromanos, sicasí llegar poques representaciones d'esti periodu por cuenta de la destrucción producida pola invasión [[Isllamismu|islámica]]. L'arte d'[[Amarāvatī]] tamién tien influencia grecorromana, como lo demuestra los restos topaos en Virapatnam ([[Pondicherry]]). Al igual que los estilos anteriores, les sos obres principales son monesterios y stūpas, destacando la gran stūpa d'Amarāvatī, de 50 metros d'altor.<ref>Onians (2008), páxs. 82-85.</ref> [[Ficheru:Kripa and shikhandi.jpg|thumb|upright=1.5|left|La [[Guerra de Kurukshetra]] nuna ilustración del ''[[Mahābhāaguarón]]''.]] La [[lliteratura india]] empezó alredor del 2500 e.C. , escrita en [[sánscritu]]. La so primer manifestación foi la lliteratura védica (de ''veda'', 'verdá'), con escritos centraos na relixón y la guerra, con un tonu poético y evocador d'un mundu máxicu. Estremar en tres grupos: los ''[[Samhitā|Samjitas]]'' (o 'coleiciones', qu'inclúin el mesmu ''[[Rigveda]]'' (himnos llitúrxicos de tema mitolóxica, con un llinguaxe poéticu y d'esaltación de la naturaleza); los ''[[Brāhmaṇa (testu)|Brāhmaṇa]]'', tamién de calter llitúrxicu, pero de signu más [[Esoterismu|esotéricu]], incluyendo los ''[[Upaṇiṣad]]'', escritos sobre doctrines secretes que suponen la primer obra de tipu [[Filosofía|filosóficu]] na India; y los ''[[Sūtra (hinduismu)|Sutra]]'', series d'[[aforismu|aforismos]] sobre relixón, [[gramática]], filosofía y otros aspeutos del [[brahmanismu]]. Nun periodu posvédico (escontra'l sieglu III e.C. ) surden los grandes poemes [[épica|épicos]] indios: el ''[[Mahābhāaguarón|Majabhárata]]'' ye la tercer obra lliteraria más estensa del mundu, con doscientos mil [[versu|versos]] arrexuntaos en dieciocho libros (onde destaca'l ''[[Bhagavad-gītā]]''), sobre [[lleenda|lleendes]] y [[epopeya|epopeyes]] de la [[mitoloxía hindú]], pero con una fuerte fonderada filosófica y moral; y el ''[[Rāmāyana|Ramaiana]]'', obra de [[Vālmīki|Valmiki]], nueva síntesis de poesía y epopeya con elementos [[teoloxía|teolóxicos]] y filosóficos.<ref>Riquer-Valverde (2007), vol. I, páxs. 13-16.</ref> El teatru indiu tien el so orixe nel ''[[Nāṭyá-śāstra]]'', llibru sagráu de [[Brahma]] comunicáu a los homes pol ''[[rishi]]'' [[Bharata Muni]], onde se fala de [[cantar]], [[danza]] y [[mímica]]. Xeneralmente, la temática ye de signu mitolóxicu, sobre les hestories de los dioses y héroes indios. La representación ye básicamente [[actor]]al, ensin [[decoráu|decoraos]], destacando namái'l [[vestuariu]] y el [[maquillaxe]]. Había diverses modalidaes: ''[[Śakuntalā]]'', de siete actos; ''Mricchakaṭikā'', de diez actos. Como [[dramaturgu|dramaturgos]] destacaron [[Kālidāsa]] y [[Śūdraka]].<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), páxs. 18-19.</ref> La [[música india]] tien un fuerte sellu [[Eclecticismu (arte)|eclécticu]] por cuenta de la multiplicidá [[Etnia|étnica]] de los diversos pueblos que fueron llegando al subcontinente índicu: los [[vedes]] teníen melodíes namái de dos notes; los [[drávides]] teníen músiques y dances más ellaboraes, rellacionaes con cultos a la fertilidá; los protomediterráneos introducieron nuevos preseos, como'l ''magudhi'', la famosa flauta de los encantadores de culiebres; los [[arios]] introducieron los himnos relixosos nos ''Vedes''. El ''[[Ṛig vedá]]'' («himnos vedes») dexa constancia de tres tipos d'entonaciones: ''udatta'' (aguda), ''anudatta'' (grave) y ''svarita'' (media). El ''[[Sāma Vedá]]'' («cantares vedes») pasó de cinco a siete notes, usando xeneralmente un [[tetracordio]] nes melodíes vocales, qu'entá perdura en zones del [[Himalaya]].<ref>Robertson-Stevens (2000), páxs. 31-39.</ref> ==== China ==== {{AP|Arte de China}} [[Ficheru:Terrakottaarmén.jpg|thumb|[[Exércitu de terracota]] de [[Xian]] (210 e.C. ), asitiáu nel interior del [[Mausoléu de Qin Shi Huang]].]] L'[[arte de China|arte chino]] tuvo una evolución más uniforme que l'occidental, con una fonderada cultural y estético común a les socesives etapes artístiques, marcaes poles sos dinastíes reinantes. Como la mayoría del arte oriental tien una importante carga relixosa (principalmente [[taoísmu]], [[confucianismu]] y [[budismu]]) y de comunión cola naturaleza. Al contrariu que n'[[Occidente]], los chinos valoraben por igual la [[caligrafía]], la [[cerámica]], la [[seda]] o la [[porzolana]], que l'arquiteutura, la pintura o la escultura, al empar que l'arte ta dafechu integráu na so filosofía y cultura. * [[Dinastía Shang]] (1600-1046 e.C. ): destacó polos sos oxetos y escultures en [[bronce]], especialmente vasíes decoraes en relieve y mázcares y estatues antropomórficas, como les topaes na zona de [[Chengdu]], nel altu [[Yangtsé]], d'alredor del {{AC|1200}} Atopáronse restos [[Arqueoloxía|arqueolóxicos]] de delles ciudaes na zona de [[Henan]], cercaes y con una retícula [[Rectángulu|rectangular]], como en [[Zhengzhou]] y [[Anyang]]. Nestos asentamientos topáronse igualmente tumbes con ricos [[dote]]es d'armes, xoyes y diversos instrumentos en bronce, [[jade]], [[marfil]] y otros materiales. * [[Dinastía Zhou]] (1045-256 e.C. ): evolucionando dende l'arte Shang, los Zhou crearon un estilu decorativo y afatao, de figures estilizadas y dinámiques, siguiendo'l trabayu en cobre. Una invasión [[nómada]] en 771 e.C. estazó l'imperiu en pequeños reinos, periodu nel que sicasí floriaron l'agricultura y la metalurxa, apaeciendo diversos estilos artísticos locales nel llamáu [[Periodu de los Reinos Combatientes]]. Apaecieron el taoísmu y el confucianismu, qu'influyiríen descomanadamente al arte. Destacó'l trabayu en jade, decoráu en relieve, y apaeció la [[laca]]. * [[Dinastía Qin]] (221-206 e.C. ): unificada China sol reináu de [[Qin Shi Huang]], construyóse la [[Gran Muralla China|Gran Muralla]] pa evitar invasiones esteriores, con 2400 quilómetros de llargor y una media de 9 metros d'altor, con torres de guardia de 12 metros d'altor. Destaca'l gran afayu arqueolóxicu del [[Exércitu de terracota]] de [[Xian]] (210 e.C. ), asitiáu nel interior del [[Mausoléu de Qin Shi Huang]]. Ta compuestu per cientos d'estatues de [[terracota]] de guerreros a midida natural, incluyíos dellos [[caballu|caballos]] y [[carru|carros]], con gran naturalismu y precisión na [[fisonomía]] y los detalles. * [[Dinastía Han]] (206 e.C. -220&nbsp;d.&nbsp;C.): dómina de paz y prosperidá, introducióse'l budismu, que tuvo una implantación lento pero progresivo. Destacó polos sos [[capiya|capiyes]] funeraries, con estatues alaes de [[Panthera leo|lleones]], [[tigre|tigres]] y [[caballu|caballos]]. La pintura centrar en temes de la corte imperial, nobles y funcionarios, con un sentíu confucianista de la solemnidá y la virtú moral. Tamién son de remarcar los relieves en santuarios y cámares d'ufriendes, xeneralmente dedicaos a motivos confucianistes, nun estilu llinial de gran simplicidá. * Periodu de los Seis dinastíes (220-618): espublizóse más llargamente'l budismu, construyéndose grandes santuarios con estatues colosales de Buda ([[Covarones de Yungang|Yungang]], [[Covarones de Longmen|Longmen]]). Al pie d'esta nueva relixón, y gracies a la [[ruta de la seda]], recibiéronse diverses influencies procedentes del oeste asiáticu. En pintura formuláronse los [[Seis Principio de la Pintura|seis principios]], enunciaos por [[Xie He]] a principios del [[sieglu&nbsp;VI]], y empezó la caligrafía artística cola figura llexendaria de [[Wang Xianzhi]].<ref>Honour-Fleming (2002), páxs. 267-276.</ref> [[Ficheru:Mawangdui LaoTsu Ms2.JPG|thumb|upright=0.8|left|Versión del ''[[Dào Dé Jing|Tao te king]]'' topada en [[Mawangdui]].]] La [[lliteratura china]] empecipiar con obres de calter relixosu y filosóficu, apaeciendo ente los sieglos&nbsp;X y V e.C. los llamaos [[Cinco Clásicos]]: el ''Li-Ki'', compendiu de rituales y costumes que foi darréu ampliáu, llegando a los cien tomos; el ''[[I Ching]]'', manual d'aldovinación basáu nel significáu d'[[Pa kua|ocho trigramas]], atribuyíu al míticu emperador [[Fu Xi]]; el ''[[Shujing|Shu-king]]'', [[crónica]] escrita nun llinguaxe formal y ceremonioso que va ser típicu de la producción lliteraria china; el ''Shi King'' (''[[El clásicu de la poesía]]''), escoyeta de poemes; y el ''Ch'uen-tsieu'', primer crónica fechada (722-481 e.C. ). En redol al [[sieglu&nbsp;V e.C. ]] surdieron les principales obres del pensamientu chinu, grandes compendios de la filosofía y la moral: el ''Lùn Yǔ'' (''[[Analectas]]'') de [[Confucio]] y el ''[[Dào Dé Jing|Tao te king]]'' (''Llibru del Tau'') de [[Lao Tse]]. Tamién tuvo muncha repercusión ''[[L'arte de la guerra]]'' de [[Sun Tzu]]. En dómina Han apaeció un nuevu xéneru, el ''fu'', poesía de calter didácticu acomuñada a una composición musical, ente qu'en prosa destacó'l ''She-ki'' (''Memories históriques'') de [[Ssê Ma-ts'ien]].<ref>Riquer-Valverde (2007), vol. II, páxs. 835-838.</ref> La [[música china]] ye [[Escala pentatónica|pentatónica]] (de cinco notes), al contrariu que'l sistema [[Escala musical|heptatónicu]] occidental (de siete notes). Del periodu predinástico hai constancia de dellos preseos, como'l ''ch'ing'' (piedra sonora), el ''hsüan'' ([[flauta]]), el ''ku'' ([[tambor]]) y el ''chun'' ([[Campana (preséu)|campana]]). De dómina Shang ye'l ''Shih Ching'' (''Llibru de los Cantares''), que recueye creaciones musicales dende'l 1600 hasta'l 600 e.C. Mientres la dinastía Zhou sentáronse les bases de la música tradicional china, arrexuntaes nel ''Lü Shih Ch'un Ch'iu'' (''Añales del Sr. Lü'') de [[Lü Buwei]] (239 e.C. ): sobre un tonu base» (''huang chung'') procedente d'una caña de [[bambú]], derivaron tonos más agudos cortando'l tubu un terciu menor que l'anterior, llogrando los cinco notes: king, shang, chiao, chih, yü. Los principales preseos yeren: el ''pien-ch'ing'' ([[Carillón|carillones]] de piedra de jade), el ''pien-chung'' ([[Campaniella (preséu)|campanielles]]), el ''[[sheng]]'' ([[Órganu (instrumentu musical)|órganu]] de tubos de bambú), el ''p'ai-hsiao'' (flauta pánica o [[Siringa (instrumentu musical)|siringa]]) y el ''ch'in'' ([[cítara]]).<ref>Robertson-Stevens (2000), páxs. 59-72.</ref> ==== Xapón ==== {{AP|Arte de Xapón}} [[Ficheru:Nihonshoki tanaka version.jpg|thumb|upright=1.5|Páxina d'un ''[[Nihonshoki]]'' (''Añales de Xapón'') del [[periodu Heian]].]] L'[[arte de Xapón|arte xaponés]] tuvo marcáu pol so [[islla|insularidad]], anque a intervalos foi recibiendo la influencia de les civilizaciones continentales, sobremanera de [[China]] y [[Corea]]. Gran parte del arte producíu en [[Xapón]] foi de tipu relixosu: a la relixón [[sintoísmu|sintoísta]], la más típicamente xaponesa, formada alredor del [[sieglu&nbsp;I]], añedióse'l [[budismu]] en redol al [[sieglu&nbsp;V]], forxando un [[sincretismu]] relixosu qu'entá güei perdura. * [[Periodu Jōmon]] (5000-200 e.C. ): mientres el [[mesolíticu]] y el [[neolíticu]] fabricáronse preseos de güesu y piedres apolazaes, [[cerámica]] y figures antropomorfas. Xapón caltúvose aislláu del continente, polo que tola so producción foi autóctona, anque de poca relevancia. Cabo señalar que la cerámica Jōmon ye la más antigua producida pol ser humanu, fecha a mano y decorada con incisiones o impresiones de cuerda.<ref>Onians (2008), páxs. 46-47.</ref> * [[Periodu Yayoi]] (200 e.C. -200&nbsp;d.&nbsp;C.): dende'l {{AC|sieglu I}} empezó a introducise la civilización del continente, por causa de les rellaciones con China y Corea. Nesa dómina espublizóse un tipu de [[sepultura|sepultures]] de gran tamañu con cámara y [[túmulu]] afatáu con [[cilindru|cilindros]] de [[terracota]], con figures humanes y d'animales. La cerámica producir con [[tornu]]. * [[Periodu Kofun]] (200-600): destaquen les grandes sepulturas de los [[emperador|emperadores]] [[Emperador Ōjin|Ōjin]] ([[200]]-[[310]]) y [[Emperador Nintoku|Nintoku]] ([[310]]-[[399]]), onde apaecieron diverses xoyes, armes, cerámica y unes figures de terracota llamaes ''haniwa''. Nesti periodu atopamos les primeres amueses de [[Pintura de Xapón|pintura xaponesa]] (tumbes de [[Kyūshū]], sieglos&nbsp;{{DC|sieglu V}}-[[sieglu VI|VI]]; enterramientu real d'Otsuka). Tocantes a arquiteutura relixosa, cabo destacar el templu d'Isa.<ref>Onians (2008), páxs. 88-89.</ref> La [[lliteratura xaponesa]] tien una fuerte influencia china, debíu sobremanera a l'adopción de la [[escritura chino]]. El testimoniu más antiguu calteníu ye'l ''[[Kojiki]]'' (''Rellatos de coses antigües''), especie d'historia universal de corte míticu y [[Teogonía|teogónico]]. Otru testimoniu de relevancia ye'l ''[[Nihonshoki]]'' (''Añales de Xapón''). La poesía ta representada pol ''[[Manyoshu]]'' (''Coleición de diez mil fueyes''), [[antoloxía]] de poemes de diversu signu, con gran variedá temática y estilística, redactáu por dellos autores ente los que destaquen [[Otomo Yakamochi]] y [[Yamanoue Okura]].<ref>Riquer-Valverde (2007), vol. II, p. 843.</ref> La [[música xaponesa]] tuvo les sos primeres manifestaciones nes ''honkyoku'' («pieces orixinales»), que se remonten al sieglu&nbsp;XIX e.C. , según el ''min'yō'', cantares [[Folclor|folclóriques]] xaponeses. Los ritos sintoístes teníen coros que recitaben un trino lentu acompañáu de flauta de bambú (''yamate-bue'') y cítara de seis cuerdes (''yamato-goto''). La principal modalidá de música y danza sintoísta ye la ''[[kagura (danza)|kagura]]'', sobre'l mitu d'[[Amaterasu]], diosa del [[sol]]. Executar colos preseos mentaos, y otros como'l ''hichiriki'' ([[oboe]]) y tambores como'l ''o-kakko'' y el ''o-daiko''.<ref>Robertson-Stevens (2000), páxs. 87-89.</ref> === Oceanía === {{AP|Arte d'Oceanía }} [[Ficheru:Aboriginal Art Australia(2).jpg|thumb|left|[[Pintura rupestre]] de los [[Aborixe australianu|aboríxenes]] [[australia]]nos.]] L'[[Arte d'Oceanía|arte oceánico]] ta marcáu pola multiplicidá de territorios insulares que jalonan el [[océanu Pacíficu]], destacando les islles d'[[Australia]] y [[Nueva Zelanda]], y trés principales árees d'islles y [[archipiélagu|archipiélagos]]: [[Polinesia]], [[Melanesia]] y [[Micronesia]]. La primer cultura desenvuelta na zona foi la [[lapita]] (1500-500 e.C. ), aniciada en [[Nueva Caledonia]] y estendida por [[Nueva Guinea]] y Polinesia occidental ([[islles Salomón]], [[Vanuatu]], [[Fixi]], [[Tonga]] y [[Samoa]], principalmente). Carauterízase pola so cerámica decorada con motivos dentaos fechos con peñes o escayos, según oxetos d'obsidiana y conches. Ente'l 500 e.C. y el 500&nbsp;d.&nbsp;C. siguió la colonización escontra Micronesia, Melanesia y Polinesia oriental ([[islles Sociedad]], [[Islles Marqueses|Marqueses]], [[islla de Pascua]], [[Ḥawai]]), anque nestes primeres fases nun se toparon numberoses muertes, sacante dellos instrumentos y abalorios, principalmente de conches. N'Australia destaquen les pintures rupestres, que son bastante esquemátiques, llegando a la simplificación xeométrica.<ref>Onians (2008), páxs. 50-51.</ref> === Otres manifestaciones === [[Ficheru:Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb|upright=1.5|Puerta del Lleón en [[Hattusa|Boğazköy]].]] * [[Hitites|Arte hitita]]: el pueblu hitita habitó na península d'[[Anatolia]], [[Armenia]] y [[Siria]], ente l'III y l'II mileniu e.C. Recibió influencia mesopotámica y, de la mesma, influyó al [[arte persa]], [[Arte minoico|minoicu]] y [[Arte etrusco|etruscu]]. La so arquiteutura yera monumental, con palacios precedíos d'aveníes con escultures d'esfinxes, como en [[Hattusa|Boğazköy]], onde apaecieron tamién diversos relieves con escenes de guerra y caza. Tamién destacaron les escultures de [[Karkemish]] y [[Cultura Halaf|Tell-Halaf]] (Siria). * [[Arte fenicio]]: pueblu de tradición marinera, dedicaos principalmente al comerciu, navegaron por tol Mediterraneu y el norte d'África, fundando la ciudá de [[Cartago]] na actual [[Tunicia]]. Tresmitieron la influencia del arte oriental por tol Mediterraneu. Destaquen les sos escultures, d'influencia asiria y exipcia, con cierta rixidez arcaica y falta de naturalidá. L'arte fenicio diose tamién en distintes zones del Mediterraneu, especialmente [[Xipre]], [[Cerdeña]] y [[Eivissa (islla)|Eivissa]]. * [[Arte escita]]: tamién llamáu «arte de les estepes», ye'l correspondiente a los pueblos nómades qu'habitaben les llanures euroasiáticas, principalmente ente l'II y l'I mileniu e.C. El so arte yera preponderantemente mobiliar, bono de tresportar, al ser un pueblu nómada. Amestáu a la metalurxa, destaquen los oxetos en bronce, fierro y metales preciosos (armes, escudos, fíbulas, petrines, xoyes), según obres en madera, güesu, [[cueru]], teles y [[alfombra|alfombres]]. Nes sos obres destaquen los motivos animalísticos, posiblemente d'orixe [[Tótem|totémicu]]. L'arte escita influyó al de los [[pueblos xermánicos]], [[viquingos]] y [[Arte paleocristiano|paleocristianos]]. * [[Arte ibérico]]: desenvolver na [[península ibérica]] coetáneamente a la cultura de [[La Tène]], principalmente n'[[Andalucía]] y la zona de [[Llevante español|llevante]] y, en menor midida, na [[Pandu Central]] y el sur de [[Francia]]. L'arquiteutura basar nos murios de [[tapial]], con sistema adintelado, realizando arcos y bóvedes falses por aproximamientu de filaes. Les ciudaes solíense construyir en [[acrópolis]], como en [[Azaila]], [[Ullastret]] y [[Olérdola]]. Desenvolvióse notablemente la escultura, destacando la tipoloxía de les dames», como les d'[[Dama d'Elx|Elx]], [[Dama de Baza|Baza]] y el [[Cuetu de los Santos]]. Tamién foi típica la representación d'animales (caballos, toros, lleones), dalgunos de calter antropoide, como la [[Bicha de Balazote]]. * [[Arte persa]]: en [[Persia]] desenvolvióse una importante cultura sol reináu de dos importantes dinastíes: l'[[dinastía aqueménida|aqueménida]] (560-331 e.C. ) y la [[sasánida]] (226-640&nbsp;d.&nbsp;C.). L'arquiteutura persa apiguró les formes mesopotámiques coles exipcies, emplegando per primer vegada la piedra en grandes palacios como los de [[Susa]], [[Persépolis]] y [[Pasargada]], onde surdió per vegada primera l'usu de la [[ventana]] —a diferencia del llume cenital utilizada hasta entós—, y onde destaquen les grandes sales o ''[[apadana|apadanes]]'', con columnes de gran altor y [[capitel]]es de volutes. En dómina sasánida surdieron palacios ([[Ctesifonte]], [[Firuzabad]]) con sistemes abovedaos con cúpules sobre trompes, y un pórticu o ''[[iwan]]'' con gran arcu abiertu a un patiu, que va influyir al [[arte islámico]]. Na escultura persa destaquen los relieves, en piedra o cerámica [[Esmalte|esmaltada]], con escenes de guerreros, combates con bisarmes o animales como toros y lleones.<ref>Onians (2008), páxs. 80-81.</ref> * [[Nabateo|Arte nabateo]]: pueblu d'orixe [[semíticu]] qu'habitaron na zona [[Siria|siriu]]-[[Palestina (rexón)|palestina]] ente los sieglos&nbsp;VI ya II e.C. , destaca especialmente la ciudá de [[Petra]], asitiada ente escobios de monte, onde se toparon diversos templos, palacios y tumbes escavaos na roca, d'estilu helenísticu. Ente ellos destaca'l ''Jazneh Firaun'' («l'ayalga del faraón»), con una monumental fachada con [[pronaos]] [[hexástilo]] y [[frontón (arquiteutura)|frontón]], y la parte cimera con un ''[[tholos]]'' redondu y dos [[edículos]] llaterales con semifrontones. * [[Hebreos|Arte hebreo]]: los [[hebreos]] instalar en [[Palestina (rexón)|Palestina]] nel sieglu&nbsp;XIII e.C. Recibieron la influencia del arte exipcio, feniciu y mesopotámicu, según del helenísticu más palantre. D'alcuerdu a'l so relixón refugaben les imáxenes, polo que la mayoría del so arte ye ornamental. N'arquiteutura, hai testimonios de la gran magnificencia del [[Templu de Xerusalén]], que lamentablemente nun llegó hasta los nuesos díes. Amás d'eso destaquen les [[sinagoga|sinagogues]], xeneralmente de [[Basílica|planta basilical]] y fachada tripartita, como nos templos sirios. Na [[lliteratura hebrea]] destaca la [[Biblia]] (el ''[[Tanak]]'' o [[Vieyu Testamentu]], tamién llamáu ''[[Torá]]'', «llei»), importante documentu non yá relixosu sinón tamién lliterariu, redactáu ente los sieglos&nbsp;X e.C. ya II&nbsp;d.&nbsp;C.en diversos estilos y xéneros (históricu, llexendariu, mitolóxicu, poéticu, proféticu, sapiencial y epistolar). Darréu redactáronse la ''[[Mishná]]'', el ''[[Talmud]]'' y la ''[[Cábala]]''.<ref>Riquer-Valverde (2007), vol. I, páxs. 25-36.</ref> <gallery mode=packed> Ficheru:Persepolis001.jpg|Ruines de [[Persépolis]]. Ficheru:Dama d'Elx.jpg|[[Dama d'Elx]], [[Muséu Arqueolóxicu Nacional d'España]], [[Madrid]]. Ficheru:Petra Jordan BW 21.JPG|Balta de ''Jazneh Firaun'' («l'ayalga del faraón»), en [[Petra]]. Ficheru:Targum.jpg|Páxina del ''[[Tanak]]'', nome hebréu del [[Vieyu Testamentu]]. </gallery> == Arte clásico == [[Ficheru:2006 01 21 Athènes Parthénon.JPG|thumb|upright=1.5|Fachada del [[Partenón]], na [[Acrópolis d'Atenes]].]] {{AP|Arte y cultura clásica}} Denominar [[Arte y cultura clásica|arte clásico]]<ref group="nota">Deriváu del [[llatín]] ''classicus'' («de primera clase»), el términu clásicu» faía referencia al periodu del [[arte griego]] entendíu ente l'arcaicu y l'[[Arte helenístico|helenísticu]], valoráu como'l de mayor creatividá de la historia del arte griego. Asina, el términu quedó como [[sinónimu]] de creatividá, d'excelencia, de la meyor dómina de cualquier estilu artísticu, polo que numberosos estilos a lo llargo del tiempu tuvieron una fase denomada «clásica». [[Heinrich Wölfflin]], por casu, referir a ''arte clásico'' pa falar del [[Renacimientu]] [[Italia|italianu]]. Chilvers (2007), p. 207.</ref> al arte desenvueltu nes antigües [[Antigua Grecia|Grecia]] y [[Antigua Roma|Roma]], que los sos adelantos tantu científicos como materiales y d'orde estéticu apurrieron a la historia del arte un estilu basáu na [[naturaleza]] y nel [[ser humanu]], onde preponderaba la [[harmonía]] y l'equilibriu, la racionalidá de les formes y los volumes, y un sentíu d'imitación («[[mímesis]]») de la naturaleza que sentaron les bases del [[arte occidental]], de tala forma que la recurrencia a les formes clásiques foi constante a lo llargo de la historia na civilización occidental. === Grecia === {{AP|Arte de l'Antigua Grecia}} En [[Grecia]] desenvolviéronse les principales manifestaciones artístiques que marcaron la evolución del arte occidental. Tres unos entamos onde destacaron les cultures [[Arte minoico|minoica]] y [[Arte micénico|micénica]], l'arte griego desenvolver en tres periodos: arcaicu, clásicu y [[Arte helenístico|helenísticu]]. Carauterizáu pol naturalismu y l'usu de la razón en midíes y proporciones, y con un sentíu estéticu inspiráu na naturaleza, l'arte griego foi'l puntu de partida del arte desenvueltu nel continente européu. N'[[Arquiteutura na Antigua Grecia|arquiteutura]] destacaron los templos, onde s'asocedieron trés órdenes constructivos: [[Orde dóricu|dóricu]], [[Orde xónicu|xónicu]] y [[Orde corintiu|corintiu]]. Yeren construcciones en piedra, sobre un [[basamento]] (''krepis''), con o ensin pórticu (o con pórticu delantre y detrás, esto ye, [[anfipróstilo]]), con o ensin columnes (que pueden ser fronteres, llaterales, o pueden arrodiar tol edificiu, y nesi casu denominar [[períptero]]), y coronaos xeneralmente en forma de [[frontón (arquiteutura)|frontón]], onde destaca'l [[frisu]], decoráu xeneralmente con relieves escultóricos. Destaca especialmente'l conxuntu de l'[[Acrópolis d'Atenes|Acrópolis]], col templu dóricu del [[Partenón]] y los xónicos del [[Erecteión]] y la [[Templu d'Atenea Niké|Niké Áptera]]. Otres obres de relevancia fueron el [[Teatru d'Epidauro]] y la [[Llinterna de Lisícrates]], y desenvolvióse el [[urbanismu]] de la mano de [[Hipodamo de Mileto]]. N'[[Escultura de l'Antigua Grecia|escultura]] predominó la representación del cuerpu humanu, basáu na harmonía de les proporciones. En dómina arcaica diéronse formes ríxides y esquemátiques, de gran espresividá, destacando por un tipu de sorrisa cercanu al visax, llamada «sorrisa eginética» por tener la so mayor representación nes figures del [[Templu d'Afaia]] en [[Egina]]. Tamién son típicos d'esta dómina les estatues d'[[atleta|atletes]] desnudos (''[[kouros]]'') y de rapaces vistíes (''[[kore]]''). Nel {{AC|sieglu V}} (el llamáu «[[sieglu de Pericles]]») instauróse'l clasicismu, llevando a la perfeición el canon nes proporciones del cuerpu humanu, con mayor naturalismu y un estudiu anímicu na espresión de la figura representada. Destacó especialmente la obra de [[Mirón]], [[Fidias]] y [[Policleto]]. Nuna segunda fase clasicista, rompióse la serenidá naturalista n'ares d'enfatizar la espresión, que resulta más tráxica y angustiosa, como percibimos na obra d'[[Escopas]], [[Praxíteles]] y [[Lisipo]]. A lo último, nel periodu helenísticu la proporción y l'harmonía dan pasu al recargamientu y la sinuosidad, al dinamismu violentu de la forma y l'espresión patética del sentimientu, como nel ''[[Laocoonte y los sos fíos|Laocoonte]]'' y el ''[[Toru Farnesio]]'', magar persisten les formes clásiques n'obres como la ''[[Venus de Milo]]'' y la ''[[Victoria de Samotracia]]''. La [[Pintura de l'Antigua Grecia|pintura]] desenvolvióse sobremanera na [[cerámica]], n'escenes cotidianes o de temática histórica o mitolóxica. Suelse establecer dos époques, en función de la téunica utilizada na confección de cerámica pintada: «figures negres sobre fondu coloráu» (hasta'l [[sieglu&nbsp;VI e.C. ]]) y «figures coloraes sobre fondu negru» (dende'l sieglu&nbsp;VI e.C. ). Anque nun llegaron numberoses amueses hasta l'actualidá, tiense constancia por fontes históriques del nome de dellos famosos pintores griegos, como [[Zeuxis]], [[Apeles]], [[Parrasio]], [[Eufranor]], [[Polignoto]], etc.<ref>Azcárate (1983), páxs. 64-74.</ref> [[Ficheru:Beginning Odyssey.svg|thumb|left|Empiezo de la ''[[Odisea]]'', de [[Homero]].]] La [[lliteratura griega]] algamó cotes de gran calidá, poniendo les bases de la lliteratura occidental. Configuráronse los [[xéneros lliterarios]] ([[épica]], [[llírica]] y [[dramática]]), siendo la base argumental de les sos obres la [[relixón]] y la [[mitoloxía]]. Dende unos entamos de tradición oral (la [[epopeya]]), surdió la lliteratura escrita col desenvolvimientu del [[alfabetu griegu]] alredor del {{AC|sieglu VIII}}. Los mitos griegos yeren una fusión d'elementos indogermánicos y mediterráneos, con un particular sentíu estéticu que daría orixe a la [[poesía]]. N'orixe, el ''mythos'' griegu yera una historia esplicada, de tradición oral, considerándose fidedigna —al contrariu que güei, en que «mitu» ye sinónimu de lleenda, de ficción—; cola épica y la poesía, el mitu pasó a la lliteratura, principalmente cola figura de [[Homero]] y los sos dos grandes obres: la ''[[Ilíada]]'' y la ''[[Odisea]]''. La poesía destacó por una llírica coral qu'espresaba sentimientos coleutivos, como se percibe na obra de [[Hesíodo]], [[Píndaro]], [[Safu]] y [[Anacreonte]]. Tamién se desenvolvió la [[prosa]], sobremanera nel xéneru [[Historiografía griega|históricu]], destacando [[Herodoto]], [[Tucídides]] y [[Xenofonte]]; la [[oratoria]], representada por [[Demóstenes]], [[Platón]] y [[Aristóteles]]; y la [[fábula]], practicada por [[Esopo]].<ref>Lladó-García (1999), páxs. 23-27.</ref> En Grecia nació'l [[teatru]] entendíu como «[[arte dramáticu]]», onde al pie d'un testu —onde predomina'l [[diálogu]], base de la representación escénica—, intervienen tamién los actores, la [[escenografía]], les lluces y efeutos de soníu, el vestuariu, el maquillaxe, etc., ente que ye esencial la presencia d'un públicu que contempla l'espectáculu. El [[Teatru de l'Antigua Grecia|teatru griegu]] evolucionó d'antiguos rituales relixosos (''[[komos]]''); el ritual pasó a mitu y, al traviés de la «[[mímesis]]», añedióse la pallabra, surdiendo la [[traxedia]]. Al empar, el públicu pasó de participar nel ritu a ser un observador de la traxedia, que tenía un componente educativu, de tresmisión de valores, al empar que de purgación de los sentimientos («[[catarsis]]»). Más palantre surdió la [[comedia griega|comedia]], con un primera componente de [[sátira]] y crítica política y social, derivando más tarde a temes costumistes y personaxes arquetípicos. Apaeció entós tamién la [[mímica]] y la [[farsa]]. Los principales dramaturgos griegos fueron: [[Tosquilo]], [[Sófocles]] y [[Eurípides]] en traxedia, ente qu'en comedia destacaron [[Aristófanes]] y [[Menandro]].<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), páxs. 27-52.</ref> La [[Música de l'Antigua Grecia|música griega]] yenos desconocida a nivel auditivu, tan solo tenemos idea de cómo podía ser por documentos escritos. Los griegos escribíen música coles lletres del alfabetu, pero nun se sabe cuántu duraba cada nota, polo que se desconoz el ritmu. Una de les primeres modalidaes foi'l ''[[ditirambu]]'', rellacionáu col cultu a [[Dioniso]]. El teatru y les narraciones épiques yeren cantaos, anque al perdese les anotaciones musicales quedaron como documentos escritos. En Grecia foi la primer vegada na historia que s'estudió la música de forma científica: [[Pitágores]] rellacionar coles matemátiques, y escribiéronse trataos teóricos sobre música, siendo'l primeru'l d'[[Aristóxeno]] nel {{AC|sieglu IV}} Los principales preseos utilizaos en Grecia fueron: la [[Llira (instrumentu musical)|llira]], la [[cítara]], l'[[Aulos (preséu)|aulos]], la [[Siringa (instrumentu musical)|siringa]], dellos tipos de [[tambor]]es —como por casu el ''[[tympanon]]''—, el [[crótalu]], el [[Platillos|címbalu]], el [[sistro]], etc.<ref>Robertson-Stevens (2000), páxs. 143-161.</ref> Grecia foi'l primer llugar onde la [[danza griega|danza]] foi considerada un arte, teniendo una [[musa]] dedicada a ella: [[Terpsícore]]. Les primeres muertes provienen nuevamente de los cultos a Dioniso, ente que foi nes traxedies —principalmente les de Tosquilo— onde se desenvolvió como téunica, nos movimientos rítmicos del coru.<ref>Abá (2004), páxs. 15-16.</ref> <gallery mode=packed> Ficheru:WLA metmuseum Marble statue of a kouros youth 2.jpg|Estatua de [[mármol]] de ''[[kouros]]'' (hacia 590-580 e.C. ), [[Metropolitan Museum of Art]], [[Nueva York]]. Ficheru:Discobulus.jpg|El ''[[Discóbolu]]'' de [[Mirón]] (455 e.C. ), [[Muséu Británicu]], [[Londres]]. Ficheru:Venus de Milo Louvre Ma399 n4.jpg|La ''[[Venus de Milo]]'' (130-100 e.C. ), [[Muséu del Louvre]], [[París]]. Ficheru:Laocoon Pio-Clementino Inv1059-1064-1067.jpg|''[[Laocoonte y los sos fíos]]'', d'[[Agesandro de Rodas|Agesandro]], [[Atenodoro de Rodas|Atenodoro]] y [[Polidoro de Rodas|Polidoro]] de [[Rodas]] (escontra 50&nbsp;d.&nbsp;C.), [[Museos Vaticanos#Muséu Pío-Clementino|Muséu Pío-Clementino]], [[Ciudá del Vaticanu|Vaticanu]]. </gallery> === Roma === {{AP|Arte de l'Antigua Roma}} [[Ficheru:Colosseo 2020.jpg|thumb|upright=1.5|El [[Coliséu de Roma]].]] Con un claru precedente nel [[arte etrusco]], l'[[Arte de l'Antigua Roma|arte romano]] recibió una gran influencia del arte griego. Gracies a la espansión del [[Imperiu romanu]], l'arte clásico grecorromanu llegó a casi tolos rincones d'[[Europa]], norte d'[[África]] y [[Próximu Oriente]], sentando la base evolutiva del futuru arte desenvueltu nestes zones. L'[[Arquiteutura de l'Antigua Roma|arquiteutura]] destacó pol so calter práuticu y utilitariu: grandes inxenieros y constructores, los romanos destacaron n'arquiteutura civil, cola construcción de [[carretera|carreteres]], [[ponte]]s, [[acueductu|acueductos]] y obres [[Urbanismu|urbanístiques]], según [[templu|templos]], [[palaciu|palacios]], [[teatru|teatros]], [[anfiteatru|anfiteatros]], [[circu|circos]], [[termes]], [[Arcu de triunfo|arco de trunfu]], etc. Al sistema [[Arquitrabe|arquitrabado]] griegu añedieron l'usu del [[arcu (arquiteutura)|arcu]] y la [[bóveda]], col emplegu de [[sillería]], [[lladriyu]] y [[mampostería]]. Utilizaron los órdenes griegos, al qu'añedieron el [[orde toscanu]], de [[fuste]] llisu y [[capitel]] con [[collarino]] y [[equín (arquiteutura)|equín]] rematáu nun [[ábaco (arquiteutura)|ábaco]] cuadráu. Ente les sos principales obres pueden recordase el [[Coliséu]], el [[Panteón d'Agripa]], el [[Teatru romanu de Mérida|Teatru de Mérida]], la [[Maison Carrée]] de [[Nîmes]], les [[Termes de Caracalla]], el [[Acueductu de Segovia]], el [[Arcu de Constantino]], la [[Torre de Hércules]], etc. La [[Escultura de l'Antigua Roma|escultura]], inspirada na griega, centróse igualmente na figura humana, anque con más realismu, nun-yos importaba amosar defectos que yeren inoraos pola idealizada escultura griega. Un xéneru bien espublizáu foi'l [[semeya]], con gran detallismu y fidelidá nes traces, perceptible nel usu del [[trépano]] pa producir [[clarescuru]] y nel fechu de grabar les [[pupila|pupiles]]. Más idealizaos son les semeyes de los [[emperador|emperadores]], realizaos en tres versiones: ''togata'', como [[patriciu]]; ''thoracata'', como militar; y ''apoteósica'', como divinidá. Destacó especialmente'l [[Relieve (arte)|relieve]], en temes históriques o relixosos, como vemos nel [[Ara Pacis]] d'[[Augustu]], nel [[Arcu de Tito]] y na [[Columna Trajana]]. La [[Pintura de l'Antigua Roma|pintura]] ye conocida sobremanera polos restos topaos en [[Pompeya]], onde se perciben cuatro estilos: el de ''incrustación'', qu'asonsaña'l revestimiento en [[mármol]]; el ''arquiteutónicu'', llamáu asina por asemeyar arquitectures; el ''ornamental'', con arquitectures fantástiques, [[guirlanda|guirlandes]] y [[amorcillos]]; y el ''fantásticu'', amiestu de los dos anteriores, con paisaxes imaxinarios, variaes formes arquiteutóniques y escenes mitolóxiques. Tamién destacó'l [[Mosaicu romanu|mosaicu]], en ''opus sectile'', de formes xeométriques, o ''opus tesellatum'', con pequeñes pieces que formen escenes figuratives, como ''El sacrificiu d'Ifigenia'' n'[[Emporion|Ampurias]] o ''La batalla d'Isos'' en [[Nápoles]].<ref>Azcárate (1983), páxs. 76-88.</ref> La [[lliteratura romana]] recibió como nel restu de les artes la influencia griega, de la qu'adoptaron téunica y xéneros; la principal innovación llatina foi'l conceutu de «estilu» que los romanos aplicaron a les sos obres. Magar la so producción nun foi de gran calidá —nel aspeutu estéticu-lliterariu—, la obra de los autores llatinos exerció una gran influencia na lliteratura occidental, pol so ascendiente sobre la lliteratura [[Cristianismu|cristiana]] y [[Lliteratura medieval|medieval]], y por cuenta de que el [[llatín]] foi l'orixe de les [[Vernáculu|llingües vernácules]] falaes darréu en munchos llugares d'[[Europa]]. Cultivaron los mesmos xéneros que los griegos, destacando en poesía [[Lucrecio]], [[Virgilio]], [[Horacio]] y [[Ovidio]]; en prosa, [[Petronio]] y [[Apuleyo]]; n'oratoria, [[Cicerón]] y [[Séneca]]; en [[historiografía]], [[Salustio]], [[Tácito]] y [[Titu Liviu]].<ref>Lladó-García (1999), páxs. 48-53.</ref> El teatru romanu recibió la influencia del griegu, anque orixinalmente derivó d'antiguos espectáculos etruscos, qu'entemecíen l'arte escénico cola música y la danza: tenemos asina los ''ludiones'', actores que baillaben al ritmu de les ''tibiae'' —una especie de ''[[Aulos (preséu)|aulos]]''—; más tarde, al añedir la música vocal, surdieron los ''histriones'' —que significa «baillarinos» n'[[Idioma etruscu|etruscu]]—, qu'entemecíen cantar y mimu (les ''saturae'', orixe de la [[sátira]]). Al paecer, foi [[Livio Andrónico]] —d'orixe griegu— quien nel [[sieglu&nbsp;III e.C. ]] introdució nestos espectáculos la narración d'una historia. L'ociu romanu estremar ente ''ludi circenses'' ([[circu]]) y ''ludi scaenici'' ([[teatru]]), predominando nesti postreru'l mimu, la danza y el cantar (''[[pantomima]]''). Como autores destacaron [[Plauto]] y [[Terencio]].<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), páxs. 55-71.</ref> La música romana yenos desconocida, igual que la griega. Tan solo Cicerón fala un pocu d'ella nos sos escritos. Al paecer, la dómina de mayor rellumanza foi'l reináu de [[Nerón]], que favoreció notablemente la música —él mesmu tocaba la llira—. La música romana pasó a la ilesia cristiana primitiva. <gallery mode=packed> Ficheru:Arch of Constantine (Rome) - South side, from Via triumphalis.jpg|[[Arcu de Constantino]]. Ficheru:Statue-Augustus.jpg|''[[Augustu de Prima Porta]]'', [[Museos Vaticanos]]. Ficheru:Pompejanischer Maler um 70 001.jpg|[[Frescu]] topáu en [[Pompeya]]. Ficheru:Alexandermosaic.jpg|[[Mosaicu]] de la ''Batalla d'Isos'', Casa del Faunu, [[Pompeya]]. </gallery> == Arte medieval == [[Ficheru:Mausoleum der Galla Placidia, Ravenna, Italien.JPG|thumb|upright=1.5|Mosaicu del ''Bon pastor'', [[Mausoléu de Gala Placidia]], [[Rávena]] (primer metá del [[sieglu&nbsp;V]]).]] {{AP|Arte medieval}} La cayida del [[Imperiu romanu d'Occidente]] marcó l'entamu n'Europa de la [[Edá Media]], etapa de cierta decadencia político y social, pos la fragmentación del imperiu en pequeños estaos y la dominación social de la nueva [[aristocracia]] militar supunxo la [[Feudalismu|feudalización]] de tolos territorios enantes alministraos pola [[burocracia]] imperial. L'arte clásico va ser reinterpretado poles nuevu cultures dominantes, d'orixe [[Pueblos xermánicos|xermánicu]], ente que la nueva relixón, el [[cristianismu]], va trescalar la mayor parte de la producción artística medieval. === Arte paleocristiano === {{AP|Arte paleocristiano}} Denominar [[arte paleocristiano]] al efeutuáu polos primeros siguidores d'esta nueva relixón, primero de forma oculta, mientres entá yeren escorríos pol poder imperial, pa pasar darréu, tres la conversión al [[cristianismu]] del [[emperador romanu]] [[Constantín I el Grande|Constantino]], a ser l'estilu oficial del Imperiu. Les formes clásiques fueron reinterpretadas pa sirvir como vehículu d'espresión de la nueva relixón oficial, y producióse una atomización d'estilos por zones xeográfiques. N'arquiteutura, les primeres manifestaciones producir nel ámbitu de los [[campusantu|campusantos]] o «[[catacumba|catacumbes]]», que sirvíen al empar de llugares de xunta pa los escorríos devotos cristianos. Cola llegalización de la so relixón, destacó como tipoloxía la [[basílica]], adautación del edificiu romanu de mesmu nome que, sicasí, pasó d'una función civil a una relixosa. Xeneralmente constaba de trés partes: un [[atriu]] d'accesu, el cuerpu de la basílica, estremáu en trés [[Nave (arquiteutura)|naves]], y el [[Presbiteriu (arquiteutura)|presbiteriu]], onde s'asitia'l [[altar]]. Destaquen les basíliques de [[San Pedro del Vaticanu]], [[San Juan de Letrán]], [[Basílica de San Llorienzo Extramuros|San Llorienzo]] y [[Basílica de San Clemente de Letrán|San Clemente]] en [[Roma]], y [[Basílica de San Apolinar Nuovo|San Apolinar]] en [[Rávena]]. Les artes figuratives empecipien el camín del arte medieval, eminentemente relixosu, dando preponderancia al simbolismu de les escenes representaes percima del realismu de la narración o del so calter estéticu. N'escultura destacaron los [[sarcófagu|sarcófagos]], qu'evolucionaron dende la simple decoración ornamental con moldures cóncaves (''strygiles'') hasta la narración d'escenes en frisu. La pintura diose sobremanera nes catacumbes, con escenes relixoses y [[Alegoría|alegóriques]], y surdió la [[miniatura]], llume de [[manuscritu|manuscritos]], con dos principales escueles: la helenística-alexandrina y la siria. Cobró especial relevancia'l mosaicu, que tuvo un gran desenvolvimientu, llegando a influyir al [[arte bizantino]]; los meyores exemplos topar en [[Basílica de Santa María la Mayor (Roma)|Santa María la Mayor de Roma]] y San Apolinar y [[San Vital de Rávena]].<ref>Azcárate (1983), páxs. 96-102.</ref> La [[Cristianismu|literatura cristiana]] foi desenvuelta en [[llatín]] y [[Idioma griegu|griegu]], xeneralmente con propósitu didácticu y propagandísticu de la nueva fe. Yeren obres práutiques, ensin voluntá estilística, con una finalidá moralizante. Nun primer momentu destacó la ellaboración del [[Nuevu Testamentu]], redactáu en griegu, con trés partes principales: los cuatro [[evanxeliu|evanxelios]] ([[Evanxeliu de Matéu|Matéu]], [[Evanxeliu de Marcos|Marcos]], [[Evanxeliu de Lucas|Lucas]], [[Evanxeliu de Xuan|Juan]]), el corpus epistolar (cartes de [[Pablo de Tarsu|San Pablo]] y otros [[apóstol]]es) y el ''[[Apocalipsis]]'' de [[Xuan l'Evanxelista|San Juan]]. De siguío surdieron una serie d'escritos [[Apologética|apologéticos]] de los llamaos [[Padres de la Ilesia]]: [[Atenágoras d'Atenes|Atenágoras]], [[Oríxenes]], [[Clemente d'Alexandría]], [[Eusebio de Cesarea]], etc. Al convertise'l cristianismu na relixón oficial del Imperiu surdió un enclín más lliterariu, más ellaborada y [[retórica]], destacando san [[Basilio el Grande]], san [[Juan Crisóstomo]] y san [[Gregorio Nacianceno]]. Ente los [[Exéxesis|exegetas]] llatinos destacaron [[Tertulianu]], [[Lactancio]], [[Prudencio]], [[Jerónimo d'Estridón|San Jerónimo]] (traductor de la Biblia al llatín, la llamada ''[[Vulgata]]'') y, especialmente, [[Agustín d'Hipona|San Agustín]].<ref>Riquer-Valverde (2007), vol. I, páxs. 138-144.</ref> {{Multimedia|archivu=Gaudeamus omnes - Graduale Aboense.ogg|títulu=Gaudeamus omnes|descripción=[[Cantar gregoriano]].|formatu=[[Ogg]]}} La música cristiana primitiva yera heredera de la romana, lo mesmo que de la lliturxa xudía. La [[misa]] yera cantada, de tipu coral. Nel [[sieglu&nbsp;IV]] [[Ambrosio de Milán|san Ambrosio]] introdució'l [[cantar ambrosiano]], ondulación vocal ensin ritmu nin saltos ente notes. Más palantre, el [[papa]] [[Gregorio I Magno]] creó'l [[cantar gregoriano]] ([[sieglu&nbsp;VII]]), con una llinia melódica continua, en forma de misal (''missalis romanum''). Esisten tres estilos de cantar gregoriano, que se clasifiquen dependiendo de la cantidá de tonos distintos que se canten por sílaba: cuando hai un tonu por sílaba llámase estilu «silábicu»; de 2 a 5 tonos por sílaba llámase «neumáticu»; y de 6 a más tonos por sílaba llámase «melismático».<ref>Beltrando-Patier (1996), páxs. 36-67.</ref> === Arte xermánico === [[Ficheru:SAN JUAN DE BAÑOS.JPG|thumb|upright=1.5|Ilesia [[Arte visigodo|visigoda]] de [[Ilesia de San Juan (Baños de Cerrato)|San Juan]], en [[Baños de Cerrato (Palencia)]].]] La invasión del [[Imperiu romanu]] polos [[pueblos xermánicos]] supunxo la fragmentación del territoriu en diversos reinos, onde los pueblos invasores pasaron a ser la clase dirixente, magar subsistió la cultura romana ente les clases humildes. Esta convivencia cultural xeneró l'apaición de les [[Vernáculu|llingües vernácules]] y la creación de nueves entidaes polítiques y culturales, que se van dir afitando a lo llargo de la Edá Media hasta formar les diverses nacionalidaes esistentes na actualidá nel mundu occidental. Les primeres manifestaciones arquiteutóniques d'estos pueblos fueron d'escasa relevancia, por cuenta de la probeza de los materiales usaos y a la falta d'un programa constructivu de valumbu. Solíense aprovechar instalaciones y materiales romanos, xeneralizándose l'usu del [[arcu de mediu puntu]] y la [[bóveda]]. Destaquen les construcciones [[Ostrogodos|ostrogodes]] n'[[Italia]], como'l [[Mausoléu de Teodorico]] en [[Rávena]]. N'escultura destacó'l relieve, como los de [[Poitiers]] en [[Francia]] o de [[Cividale]] n'Italia. La pintura desenvolver na miniatura, como vemos nos [[sacramentarios]] de Luxeuil y ''Gelasiano'' (Vaticanu). Ente los pueblos xermánicos convien destacar el [[visigodu]], asitiáu na península ibérica, que desenvolvió un estilu propiu de gran relevancia. L'[[Arquiteutura visigoda|arquiteutura]] destacó pol emplegu de la sillería, el [[arcu de ferradura]] y la bóveda, bien de [[Bóveda de cañón|cañón]] o d'[[Bóveda d'arista|arista]]. Desenvolvieron tres tipos d'[[Ilesia (edificiu)|ilesia]]s: la basilical de tres naves ([[Ilesia de San Juan (Baños de Cerrato)|San Juan de Baños]], [[Baños de Cerrato|Palencia]]), la d'una nave con cámares llaterales ([[San Pedro del Matu]], [[Toledo]]) y la de [[cruz griega]] ([[Santa Comba de Bande]], [[provincia d'Ourense|Ourense]]). N'escultura, ye de destacar la incorporación de la escultura figurativa a les ilesies, sobremanera en frisos y capiteles, como en [[Quintanilla de las Viñas]] ([[provincia de Burgos|Burgos]]) y [[San Pedro de la Nave]] ([[provincia de Zamora|Zamora]]). Destacó tamién la orfebrería, sobremanera en corones y cruces, como los topaos nes ayalgues de [[Guarrazar]] y [[Torredonjimeno]].<ref>Azcárate (1983), páxs. 103-110.</ref> === Arte prerrománicu === {{AP|Arte prerrománicu}} [[Ficheru:Aachen Germany Imperial-Cathedral-12a.jpg|thumb|Interior de la [[Capiya palatina d'Aquisgrán|Capiya Palatina]], n'[[Aquisgrán]].]] Denominar asina a los múltiples estilos desenvueltos n'Europa dende la coronación de [[Carlomagno]] (añu [[800]]) hasta alredor del añu [[1000]], onde l'apaición del [[Arte románicu|románicu]] va suponer la divulgación d'un mesmu estilu unitariu a lo llargo de tol continente européu. Esta acepción ye a cencielles una forma d'englobar una serie d'estilos independientes y con pocos o nengún factor común, col únicu aglutinante de ser predecesores de la internacionalización del románicu. * [[Arte carolinxo]]: la coronación de Carlomagno supunxo en cierta forma la restauración del Imperiu Romanu, lo que traxo un renacer cultural y una primer torna a la cultura clásica como fonte d'inspiración, anque matizada pola relixón cristiana. L'[[arquiteutura carolinxa]] basar nel usu del [[pilastra]] en cuenta de la columna, con arcos de mediu puntu y cubiertes de madera o bóvedes de cañón. Exemplos d'ello son la [[Capiya palatina d'Aquisgrán|Capiya Palatina]] d'[[Aquisgrán]] y [[monesteriu|monesterios]] [[benedictinos]] como [[monesteriu de Sankt Gallen|Sankt Gallen]], [[Fulda]] y [[Abadía de Corvey|Corvey]]. La escultura producióse sobremanera en marfil y bronce, como la ''Estatua ecuestre de Carlomagno'' ([[Louvre]]). La pintura se circunscribió a la miniatura, con delles escueles como la palatina, la de [[Tours]], la de [[Reims]] y la de [[Saint-Denis]]. * [[Arte otoniano]]: denominar asina por coincidir colos reinaos d'[[Otón I]], [[Otón II]] y [[Otón III]]. Arquitectónicamente son herederos del arte carolinxo: el modelu d'Aquisgrán percibir nel coru de l'[[abadía]] d'[[Essen]] y en [[Ottmarsheim]], ente que'l modelu basilical benedictín topa presente en [[San Ciriaco de Genrode]], [[Hildesheim|San Miguel de Hildesheim]] y la [[catedral d'Espira]]. N'artes plástiques percíbese la influencia bizantina, debíu al matrimoniu d'Otón II con [[Teófano Skleraina|Teófano de Constantinopla]]: n'escultura destaquen les obres en bronce, como les puertes de San Miguel de Hildesheim; en pintura, cabo citar los frescos de [[San Jorge d'Oberzell]]. * [[Arte celta]]: nes [[islles britániques]], apocayá evanxelizaes, tuvo una dómina de rellumanza l'arte celta. N'arquiteutura caltienen pocos restos, yá que xeneralmente construyíase en madera: cabo destacar les ilesies de Deerhurst y Bradford-on-Avon. N'escultura destaquen les grandes cruces [[Irlanda|irlandeses]], decoraes en relieve, como les de [[Moone]], [[Kells]] y [[Monasterboice]]. La miniatura tuvo influencia carolinxa, destacando la escuela de [[Winchester]], a la que perteneció'l ''Pontifical de San Aethelwold'' ([[British Museum]]). * [[Arte viquingo]]: l'arquiteutura yera en madera, destacando les ilesies de forma piramidal, de teyaos apuntaos y salientes de gran verticalidá, al estilu de les sales de xunta viquingues, como la ilesia [[noruega]] de [[Ilesia de madera de Borgund|Borgund]]. Destaquen coles mesmes los trabayos d'orfebrería, especialmente les fíbulas con llargues aguyes y les espaes con botón terminal y aniellos na empuñadura. * [[Arte asturiano]]: cola invasión islámica de la península ibérica, los cristianos viéronse amenorgaos a la rexón d'[[Asturies]], que vio floriar notablemente l'arte sobremanera n'arquiteutura, onde s'estremen tres etapes, en función del reináu de [[Ramiro I d'Asturies|Ramiro I]]: prerramirense, ramirense y posramirense. Carauterízase pol emplegu de murios de [[sillarejo]], arcos de mediu puntu —dacuando [[Arcu (arquiteutura)#Tipos d'arcos según la forma del intradós|peraltados]]—, bóvedes de cañón con [[Arcu fajón|arcos fajones]] y [[contrafuerte]]s esteriores. La tipoloxía principal ye la basilical de tres naves, con ampliu [[cruceru (arquiteutura)|cruceru]] y tres capilla rectangulares a la cabecera. Nel primer periodu destaca la [[ilesia de Santuyano (Uviéu)|ilesia de Santuyano]]; nel ramirense, [[Santa María del Naranco]], [[Samiguel de Lliño]] y [[Santa Cristina de Ḷḷena]]; y nel posramirense, [[San Salvador de Valdediós]]. * [[Arte mozárabe]]: denominar [[mozárabe]]s a los cristianos que vivíen so la dominación islámica, y que, al pasar de nuevu a territoriu reconquistáu polos cristianos, practicaben un tipu d'arte de gran influencia islámica. Desenvolvióse sobremanera nel [[sieglu&nbsp;X]], principalmente al norte del [[Duero]], nel altu [[Ebro]], sur de [[Galicia]], [[Cantabria]] y [[Pirineos]]. L'arquiteutura destaca pol usu del [[arcu de ferradura]], según la bóveda de nervios de tipu califal, formada por arcos que se crucien. Son ilesies xeneralmente de pequeñu tamañu, con gran variedá na tipoloxía de la so planta, destacando [[Ilesia de Santa María de Melque|Santa María de Melque]] ([[Provincia de Toledo|Toledo]]), [[ilesia de San Cebrián de Mazote|San Cebrián de Mazote]] ([[Provincia de Valladolid|Valladolid]]), [[ilesia de San Baudelio de Berlanga|San Baudelio de Berlanga]] ([[Provincia de Soria|Soria]]), [[Monesteriu de San Millán de la Cogolla|San Millán de la Cogolla]] ([[La Rioxa (España)|La Rioxa]]) y [[Monesteriu de San Miguel d'Esguilada|San Miguel d'Esguilada]] ([[Provincia de Lleón|Lleón]]). Hai de solliñar en miniatura los ''[[beatos]]'', ilustraciones del ''[[Comentariu al Apocalipsis]]'' del [[Beatu de Llébana]].<ref>Azcárate (1983), páxs. 111-135.</ref> La [[lliteratura medieval]] ye heredera de la tradición clásica grecorromana, anque con un claru componente [[Teocentrismu|teocéntrico]] y d'esaltación de la relixón cristiana. Enmarcada nel terrén eclesiásticu, que ye l'encargáu del caltenimientu del antiguu legáu cultural, la producción lliteraria ye dafechu en llatín, xeneralmente sobre temes morales y de retórica, como se percibe na obra de [[Sidonio Apolinar]], [[Boecio]], [[Casiodoro]], [[Isidoro (santu)|san Isidoro]], [[san Gregorio Magno]], [[Venancio Fortunato]], etc. Tamién destacó la escuela irlandesa ([[san Columbano]], san [[Beda el Venerable]]) y la carolinxa ([[Alcuino de York]], [[Teodulfo d'Orleans]], [[Rabano Mauro]]).<ref>Riquer-Valverde (2007), vol. I, páxs. 154-168.</ref> Nesta dómina, la [[Música medieval|música]] va esperimentando socesives meyores: la música carolinxa foi la primera n'incorporar preseos musicales, amás del cantar de tipu gregorianu; surden les primeres pieces musicales ensin testu, n'incisos a los cantares llitúrxicos (''[[Tropu (música)|tropos]]'' a mediu testu, y ''[[Secuencia (música)|secuencies]]'' a la fin); nel [[sieglu&nbsp;VIII]] empezó un tipu d'escritura musical estremada del alfabetu, con una serie de [[grafismu|grafismos]] (''neumas'') anguaño non identificaos.<ref>Beltrando-Patier (1996), páxs. 67-83.</ref> <gallery mode=packed> Ficheru:St Michaels Church Hildesheim.jpg|Ilesia [[Arte otoniano|otoniana]] de [[Ilesia de San Miguel (Hildesheim)|San Miguel de Hildesheim]]. Ficheru:Bromptoncross.jpg|Cruz de Brompton ([[Irlanda]]). Ficheru:Borgund stavkirke.JPG|Ilesia [[Arte viquingo|viquinga]] de [[Ilesia de madera de Borgund|Borgund]]. Ficheru:20060630-Oviedo Santa Maria del Naranco.jpg|[[Santa María del Naranco]], principal esponente del [[arte asturiano]]. </gallery> === Arte bizantino === {{AP|Arte bizantino}} [[Ficheru:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|upright=1.5|[[Ilesia de Santa Sofía]], [[Istambul]].]] Magar la cayida del Imperiu Romanu d'Occidente, n'Oriente perduró —conocíu como [[Imperiu bizantín]]—<ref group="nota">El nome del [[Imperiu Bizantín]] deriva del antiguu nome de la so capital, [[Bizanciu]] (en [[Idioma griegu|griegu]] ''Bizantion'', deriváu del fundador de la ciudá'l 657 e.C. , llamáu Byzas), darréu rebautizada [[Constantinopla]] n'honor al emperador [[Constantín I el Grande|Constantino]], y llamada [[Istambul]] na actualidá. [[Isaac Asimov]]: ''Constantinopla'', Alianza Editorial, [[Madrid]], 1982, ISBN 84-206-1886-1, p. 12.</ref> hasta la conquista de [[Constantinopla]] en [[1453]] polos [[Turquía|turcos]] [[otomanos]]. Herederu del arte helenístico, l'[[arte bizantino]] recoyó les principales tradiciones artístiques orientales, de les que foi puerta d'entrada n'Europa, onde l'arte bizantino influyó nel arte prerrománicu y románicu. Estremar nel arte bizantino tres «edad d'oru»: una primera nel [[sieglu&nbsp;VI]], coincidiendo col reináu de [[Justiniano]]; una segunda dende'l [[sieglu&nbsp;IX]] hasta la toma de Constantinopla polos [[cruzaos]] el [[1204]]; y una tercera nel [[sieglu&nbsp;XIV]], cola [[dinastía Paleólogu]]. N'[[Arquiteutura bizantina|arquiteutura]] emplegóse la piedra y el lladriyu, con recubrimientos esteriores de plaques de piedra con relieves ya interiores de mosaicu. Abondó l'usu de la columna, con capiteles [[Cubu (xeometría)|cúbicos]] decoraos con relieves a dos planos, o bien en forma d'aviesperu. Utilizóse'l [[arcu de mediu puntu]] y la [[bóveda]] con [[cúpula]] sobre [[pechina|pechines]]. La tipoloxía más utilizada foi la de planta centralizada —quiciabes pola importancia dada a la cúpula—, con un atriu d'entrada, [[nártex]], [[Presbiteriu (arquiteutura)|presbiteriu]] y coru al fondu, con dos cámares o [[sacristía|sacristíes]] llaterales y l'altar so un [[baldaquino]]. Les primeres manifestaciones, de dómina de Justiniano, son les más monumentales: [[ilesia de los Santos Sergio y Baco]], de [[Ilesia de Santo Irene|Santa Irene]] y de [[Ilesia de Santa Sofía|Santa Sofía]]<ref group="nota">''Hagia Sophía'' (Άγια Σοφία) en [[Idioma griegu|griegu]], que quier dicir Santa Sabiduría; sicasí, suelse nomar como Santa Sofía en castellán.</ref> en Constantinopla; na segunda edá dorada destaquen la [[catedral de Santa Sofía de Kiev]] y [[San Marcos de Venecia]]; y na tercera cabo mentar los conxuntos de [[Mistra]], [[Tesalónica]] y [[monte Athos]]. Les artes figuratives tuvieron en dómina de Justiniano influencia paleocristiana, al empar que recoyeron diverses tradiciones anteriores, especialmente la helenística y la siria neoática, destacando los conxuntos [[Mosaicu|musivarios]] de [[Ilesia de San Demetrio|San Demetrio de Salónica]] y [[San Vital de Rávena]]. Na segunda edá dorada estableciéronse la estética y la [[iconografía]] bizantines, sobremanera en redol a los [[iconu|iconos]], con una fuerte carga simbólica de les imáxenes, con figures estilizadas y perspectives xerárquiques (el tamañu de la figura depende de la so importancia relixosa). La [[Escultura bizantina|escultura]] solía ser en relieve, sobre piedra o marfil, destacando les imáxenes de consagración imperial» ([[Cristu]] coles manes sobre les cabeces de los emperadores). Na tercer edá dorada la [[Pintura bizantina|pintura]] sustituyó al mosaicu, sobremanera los iconos de pintura sobre tabla, destacando les escueles de [[Xipre]], [[Tesalónica]], [[Creta]], [[Venecia]] y [[Moscú]] (onde descuella [[Andrei Rubliov]]).<ref>Azcárate (1983), páxs. 144-155.</ref> === Arte islámico === {{AP|Arte islámico}} [[Ficheru:Mosque Cordoba.jpg|thumb|upright=1.5|[[Mezquita-Catedral de Córdoba Gran Mezquita de Córdoba]].]] Cola [[Hégira]] de [[Mahoma]] en [[622]] surdió una nueva relixón, el [[isllamismu]], que tuvo un rápidu espardimientu dende'l [[Próximu Oriente]] pel norte d'[[África]], llegando a Europa cola conquista de la [[península ibérica]] y cola zona de los [[Balcanes]] tres la cayida del Imperiu bizantín. Col tiempu, la nueva relixón apiguró a una gran diversidá de pueblos y cultures, siendo'l so arte'l reflexu d'esta disparidad, teniendo numberoses manifestaciones y variantes estilístiques según la rexón onde se produxera. El so principal mediu d'espresión foi l'arquiteutura, pos la prohibición relixosa de representar imáxenes figuratives supunxo una seria torga pa la pintura y escultura, que yera namái de tipu ornamental, con motivos astractos o xeométricos. L'[[Arquiteutura islámica|arquiteutura]] destacó pol usu del [[arcu apuntáu]] —qu'en [[al-Ándalus]] foi de ferradura por heriedu del arte visigodo—, usáu dacuando en superposiciones y entrecruzamientos, surdiendo más palantre l'[[Arcu (arquiteutura)#Arcu lobuláu|arcu lobuláu]], xeneralmente de trés o cinco lóbulos. Utilizábense diversos tipos de bóveda, como la de [[Bóveda#Bóveda gallonada|gallones]] y la de [[Bóveda de crucería|crucería]]. Diose gran relevancia a la decoración ornamental, xeneralmente de [[Yelsu|yesería]], [[alabastru]], [[mármol]], mosaicu o pintura, que yera de signu astractu, con motivos [[Epigrafía|epigráficos]], vexetales o de [[lacería]]. La principal tipoloxía ye la [[mezquita]], compuesta por un ampliu patiu (''[[sahn]]''), la torre o [[minarete]], la sala d'oración (''[[haram]]''), en que'l so fondu (''[[quibla]]'') asítiase la capiya (''[[mihrab]]''), precedida d'un espaciu con [[arquería|arqueríes]] (''[[macsura]]''). Destaquen les mezquites de [[Mezquita de los Omeyes|Damascu]], la de la [[Mezquita de la Roca|Roca]] y [[Mezquita d'Al-Aqsa|al-Aqsa]] de [[Xerusalén]], la de [[Mezquita Al Askari|Samarra]], la d'[[Mezquita d'Ibn Tulun|Ibn Tulun]] n'[[Exiptu]], la d'[[Mezquita del Shah|Isfahán]], la de [[Samarcanda#Mezquita Bibi Khanum|Tamerlán]] en [[Samarcanda]], la [[Mezquita Azul]] d'[[Istambul]], etc. N'Al-Andalus l'arte islámico tuvo'l so momentu de rellumanza nel [[emiratu de Córdoba]]: l'arquiteutura cordobesa yera heredera de les formes hispanu-romanes y visigodes, como nel arcu de ferradura, que ye zarráu en [[alfiz]], con una carauterística alternanza de les sos [[dovela|doveles]] en color coloráu y blancu. El so principal monumentu ye la [[Mezquita de Córdoba]], compuesta d'once naves perpendiculares a la ''quibla'', con una serie d'arcaes superpuestes, de mediu puntu na parte cimera y de ferradura na inferior, cola tradicional alternanza blancu-colloráu. Tamién cabo destacar la [[Cristu de la Lluz|Mezquita de Bab al-Mardum]] en [[Toledo]] y el Palaciu de [[Medina Azahara]]. Otres importantes manifestaciones del arte islámico na península fueron les producíes en [[Sevilla]] mientres la dominación [[almohade]], destacando la [[Giralda]] y la [[Torre del Oru]]; y l'[[arte nazarí]] en [[Granada (España)|Granada]], que tien la so principal espresión na [[Alhambra]].<ref>Azcárate (1983), páxs. 158-178.</ref> [[Ficheru:Kuffi Quran.jpg|thumb|left|El [[Corán]] foi la primer obra importante y la más influyente de la [[lliteratura árabe]].]] La [[lliteratura árabe]] arrincó con una obra de gran trescendencia, el ''[[Corán]]'', llibru sagráu del [[isllam]] escritu por [[Mahoma]] y fitu nel so testu definitivu pol [[califa]] [[Uthman Ibn Affan]] en [[650]]. Consta de 114 capítulos (''[[Azora|sura]]''), en versículos rimados, con dos principales grupos de predicaciones: les escrites por Mahoma en [[La Meca]], curties y de tonu poéticu, d'una relixosidá más fervorosa; y les escrites en [[Medina]], más llargues y discursives, esponiendo los principales preceptos de la nueva relixón. El ''[[Corán]]'' foi la base gramatical y estilística de la lliteratura árabe, que se desenvolvió sobremanera na poesía ([[Abu Nuwas]], [[al-Mutanabbi]], [[Ibn Quzman]]); y la prosa, yá seya filosófica ([[al-Kindi]], [[Avicena]], [[Avempace]], [[Ibn Tufail]], [[Averroes]]), histórica ([[Ibn Jaldún]]), narrativa ([[Ibn al-Mugaffa]], [[al-Jahiz]]), o fantástica ([[al-Hamadani]], [[al-Hariri]]). Hai de solliñar la escoyeta de cuentos titulada ''[[Los mil y una nueches]]'', obra anónima redactada ente los sieglos&nbsp;[[sieglu IX|IX]] y [[sieglu XV|XV]] en diversos estilos, y que ye un impresionante exerciciu d'inxeniu y fantasía.<ref>Riquer-Valverde (2007), vol. I, páxs. 37-48.</ref> La [[música árabe]] tien el so orixe n'antiguos cantares (''huda''') efeutuaos polos [[beduín|beduinos]] nos sos viaxes en [[caravana (comitiva)|caravana]], con seis pies métricos (''rajaz'') derivaos —según la lleenda— de los pasos del [[Camelus|camellu]]. El cantar tenía una especial relevancia, con dos partes: [[estribillu]] (''tarji''') y [[antífona]] (''jawab''). La música sacra nun se desenvolvió tanto como la cristiana: n'orixe, la llamada a la oración (''adhdan'') yera cantada; el Corán tien una prosa rimada que la so asonancia emprestar a la modulación. La música profana foi prohibida polos [[califes ortodoxos]], pero potenciada darréu polos [[Omeyes]], predominando'l cantar solista con [[llaúd]]. [[Ibn Misjaḥ]] foi'l primera teóricu musical árabe, y ye consideráu'l padre de la música clásica árabe. Creó un sistema melódicu ornado (''zawa'id''), similar a la ''[[floritura (música)|fioritura]]'' occidental. A partir del [[sieglu&nbsp;X]] cobró importancia la música instrumental —con una modalidá principal, la ''nauba'', especie de [[suite]] vocal—, y empezó l'estudiu teóricu de la música (''al-musiqi''), destacando diversos eruditos como [[Avicena]], [[al-Kindi]] y [[al-Farabi]]. Ente los preseos árabes destaquen el [[llaúd]] ('''ud''), la [[Llira (instrumentu musical)|llira]] (''el mio'zaf''), el [[arpa]] (''jank''), la [[flauta]] (''gussaba''), el [[oboe]] (''mizmar''), el [[pínfanu]] (''shahin''), el [[tambor]] (''tabl''), la [[pandereta]] (''duff'') y los paliyos (''gadib'').<ref>Robertson-Stevens (2000), páxs. 185-207.</ref> === Arte románicu === {{AP|Arte románicu}} [[Ficheru:Meister aus Tahull 001.jpg|thumb|''Pantocrátor'' del [[ábside de San Clemente de Tahull]], [[MNAC]].]] L'[[arte románicu]] representa'l primer estilu de calter internacional de la cultura europea occidental, con una identidá dafechu consolidada tres el pasu del [[llatín]] a les [[Llingua vernácula|llingües vernácules]]. De calter eminentemente relixosu, casi tol arte románicu taba dirixíu a la esaltación y divulgación del cristianismu. Surdíu a mediaos del [[sieglu&nbsp;XI]], desenvolvióse fundamentalmente mientres el [[sieglu&nbsp;XII]], a finales del cual empezó a coesistir col incipiente [[Arte góticu|góticu]]. Nel románicu remataron los diversos estilos producíos pol prerrománicu, al empar que se denota la influencia oriental del arte bizantino. L'[[Arquiteutura románica|arquiteutura]] destacó pol usu de murios de [[sillería]], [[Arcu de mediu puntu|arcos de mediu puntu]] y [[Bóveda de cañón|bóvedes de cañón]], sofitaes en pilastres por [[Arcu fajón|arcos fajones]], correspondientes colos [[contrafuerte]]s esteriores; tamién son frecuentes les [[cúpula|cúpules]], sobre [[Trompa (arquiteutura)|trompes]] o [[pechina|pechines]]. Les ilesies son d'una o tres naves, con [[cruceru (arquiteutura)|cruceru]] y [[girola]]. Empecipióse la construcción de grandes [[catedral]]es, que va siguir mientres el góticu. Como principales amueses tenemos: el [[Monesteriu de Cluny]], [[Catedral d'Autun|San Llázaro d'Autun]], [[Ilesia abacial de Sainte-Foy|Santa Fe de Conques]], [[Basílica de San Sernín|San Saturnino de Toulouse]], [[Périgueux|San Front de Périgueux]] y [[Abadía de los Homes|San Esteban de Caen]] en [[Francia]]; les catedrales de [[Catedral de Durham|Durham]], [[Catedral de York|York]] y [[Catedral de Canterbury|Canterbury]] n'[[Inglaterra]]; [[Basílica de san Ambrosio (Milán)|San Ambrosio de Milán]], [[Como#Basílica de San Abbondio|San Abundio de Como]], [[Basílica de San Zenón|San Zenón de Verona]] y les catedrales de [[Catedral de Parma|Parma]], [[Catedral de Módena|Módena]], [[Catedral de Pisa|Pisa]] y [[Catedral de Lucca|Lucca]] n'[[Italia]]; les catedrales de [[Catedral d'Espira|Spira]], [[Catedral de Maguncia|Maguncia]] y [[Catedral de Worms|Worms]] n'[[Alemaña]]; les catedrales de [[Catedral de Braga|Braga]] y [[Catedral Vieya de Coímbra|Coimbra]] en [[Portugal]]; y [[Sant Pere de Roda]], [[San Isidoro de Lleón]], [[San Martín de Frómista]], [[San Juan de Douru]] ([[Soria]]), [[Monesteriu de Santu Domingu de Silos Santu Domingu de Silos]] y les catedrales de [[Catedral de Faca|Faca]], [[Catedral de Solsona|Solsona]] y [[Catedral de Santiago de Compostela|Santiago de Compostela]] n'[[España]]. La [[Escultura románica|escultura]] desenvolvióse principalmente nel marcu arquiteutónicu, de calter relixosu, con figures esquematizadas, ensin realismu, de signu simbólicu, con un marcáu calter didácticu, debíu al [[analfabetismu]] de la dómina. Los principales ciclos escultóricos producir nos [[Tímpanu (arquiteutura)|tímpanos]] de los portales d'accesu a les ilesies y catedrales, como en [[Basílica de Vézelay|Santa Madalena de Vézelay]], [[Catedral d'Autun|San Llázaro d'Autun]], [[Ilesia abacial de Sainte-Foy|Santa Fe de Conques]] y el [[Catedral de Chartres#El Pórticu Real|Pórticu Real de Chartres]]. N'Italia destacó la figura de [[Benedetto Antelami]], que trabayó na [[Catedral de Parma]], como nel so magníficu ''Descendimiento'' (1178). N'España destacaron en primer llugar los talleres [[Cataluña|catalanes]] de [[Ripoll]] y la zona pirenaica, los talleres de marfil de [[Lleón (España)|Lleón]] (''Crucifixu de Fernandu I''), los talleres del [[Camín de Santiago]], la [[Fachada de les Plateríes]] de la Catedral de Santiago y el [[claustru]] de Silos; nel sieglu&nbsp;XII produciéronse diverses escueles rexonales: la catalana (portal del [[monesteriu de Santa María de Ripoll]]), l'[[Aragón|aragonesa]] ([[monesteriu de San Pedro'l Viejo (Huesca)|monesteriu de San Pedro'l Viejo]] de [[Huesca]]), la [[navarra]] (portada de [[Sangüesa#Monumentos_relixosos|Sangüesa]]) y la [[Castiella|castellana]] ([[monesteriu de Santa María la Real de Nájera]]). La [[Pintura románica|pintura]] yera preferentemente mural, de signu relixosu y figures esquemátiques al igual que la escultura. Tuvo una fuerte influencia bizantina, espublizada sobremanera pola orde benedictina. Desenvolvióse preferentemente nel [[ábside]] de les ilesies, con un programa iconográfico onde destacaba la figura del [[Pantocrátor]], alredor del cual atópense la [[María (madre de Xesús)|Virxe]] y los [[apóstol]]es, dexando al pie el [[Xuiciu Final]]. Vemos esta disposición na [[Abadía de Sant'Angelo in Formis]] ([[Capua]]), [[Ilesia de San Clemente de Tahull|San Clemente de Tahull]] y [[San Isidoro de Lleón]]. Tamién se produció pintura sobre tabla, al [[Pintura al temple|temple]], xeneralmente en [[retablu|retablos]] pal altar; y la miniatura, onde destacaron les escueles inglesa ya italiana. Tuvieron gran relevancia nesta dómina les [[artes aplicaes]],<ref group="nota">El términu [[artes aplicaes]] ye sinónimu d'[[artes decoratives]] o [[artes industriales]] —tamién llamaes [[artes menores]]—, refiriéndose a les obres realizaes con una ellaboración [[Industria|industrial]] o [[Artesanía|artesanal]] pero escorriendo una cierta finalidá estética, xeneralmente de tipu ornamental. Guillermo Fatás y Gonzalo Borrás, ''Diccionariu de términos d'arte y elementos d'arqueoloxía, heráldica y numismática'', Alianza, Madrid, 1990, ISBN 84-206-0292-2, p. 30.</ref> especialmente la [[orfebrería]] en [[oru]] y [[piedres precioses]] (''Arca de les reliquies de los Reis Magos'', [[catedral de Colonia]]; ''Cáliz de doña Urraca'', [[San Isidoro de Lleón]]); l'[[esmalte]], desenvueltu notablemente pol taller de [[Limoges]]; y los llabores testiles (''[[Tapiz de Bayeux]]'', ''[[Tapiz románicu de la Creación|Tapiz de la Creación]]'' de la [[catedral de Girona]]).<ref>Azcárate (1983), páxs. 188-234.</ref> Nesta dómina, la [[lliteratura medieval|lliteratura]] siguió preferentemente en manes eclesiástiques, calteniendo la tradición llatina, anque adulces fueron surdiendo obres en llingua vernácula y empezó la producción lliteraria d'ámbitu profanu, principalmente col xéneru [[trovador]]esco. Les principales innovaciones producir en Francia, onde los círculos artísticos cortesanos fueron ganando pesu y moviendo al poder eclesiásticu: destaca la gran epopeya del ''[[Cantar de Roldán]]'', de finales del sieglu&nbsp;XI. La poesía trovadoresca desenvolvióse especialmente en [[llingua provenzal]], aponderando l'amor cortesano (''fin'amors''), representada por [[Guillermo de Poitiers]], [[Jaufré Rudel]], [[Bernart de Ventadorn]], [[Marcabrú (trovador)|Marcabrú]], [[Arnaut Daniel]], [[Bertran de Born]], etc. Otru xéneru relevante foi la [[novela de caballería]] (''roman courtois''), en [[Idioma francés|francés]], representada principalmente por [[Chrétien de Troyes]] y les sos noveles del ciclu [[Rei Arturu|artúrico]]. N'España, los primeros testos escritos en [[llingua romance]] fueron les [[glosa|gloses]] del monesteriu de [[San Millán de la Cogolla]], a les que siguieron les [[jarcha|jarches]] mozárabes; darréu surdieron los «[[cantares de xesta]]», como'l ''[[Cantar de Mio Cid]]'' (1140).<ref>Lladó-García (1999), páxs. 72-78.</ref> [[Ficheru:Ut queant.jpg|thumb|upright=1.5|Notación musical colos versos del ''[[Ut queant laxis|Himnu a San Juan Bautista]]'', que dieron nome a los siete [[notes musicales]], innovación realizada por [[Guido d'Arezzo]].<ref group='nota'>'''''Ut''' queant laxis, '''re'''sonara fibris, '''el mio'''ra gestorum, '''fa'''muli tuorum, '''sol'''ve polluti, '''la'''bii reatum, '''S'''ancte '''I'''oannes''. Más tarde, camudóse ''ut'' por ''do'' —sacante en Francia—. Nos países anglogermánicos caltúvose la notación poles lletres del alfabetu: a=la, b=si, c=do, d=re, y=el mio, f=fa, g=sol.{{cita web|url= http://eloviparo.wordpress.com/2010/01/20/historia-de-les notes musicales-guido-de-arezzo/|títulu=Historia de les notes musicales|fechaaccesu=4 de setiembre de 2010}}</ref>]] El [[teatru medieval]] yera de cai, lúdicu, festivu, con trés principales tipoloxíes: «llitúrxicu», temes relixoses dientro de la Ilesia; «relixosu», en forma de ''[[Misteriu (teatru)|misterios]]'' y ''pasiones''; y «profanu», temes non relixoses. Taba subvencionáu pola Ilesia y, más palantre, por [[gremiu|gremios]] y [[confrería|confreríes]]. Los actores yeren en principio sacerdotes, pasando más tarde a actores profesionales. Les obres fueron en primer llugar en llatín, pasando de siguío a llingües vernácules. El primer testu que se caltién ye'l ''Regularis Concordia'', de san Æthelwold, qu'esplica la representación de la obra ''[[Quem quaeritis?]]'', diálogu estrayíu del Evanxeliu ente dellos [[clérigu|clérigos]] y un [[ánxel]].<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), páxs. 78-88.</ref> Mientres el románicu surdió la [[Música medieval|música]] tal como ye practicada anguaño, gracies a la creación del [[pentagrama]] y a la [[Notación musical|nomenclatura]] de les [[notes musicales]] ellaborada por [[Guido d'Arezzo]]. Les principales obres musicales se circunscriben al [[cantar gregoriano]], anque empezó a desenvolvese la [[polifonía]] y la música profana, en redol a [[trovador]]es y [[xuglar]]es. Los xuglares yeren trotamundos, metá poetes y metá [[saltimbanqui]]s, entemeciendo nes sos actuaciones la declamación y el [[malabarismu]], la música y la sátira, la llírica y les xestes épiques. El trovadores yeren de clase social más elevada (el mesmu rei [[Ricardo Corazón de Lleón]] foi trovador), y componíen y cantaben les sos propies obres. Ente les formes trovadoresques destaquen: el ''[[rondó|rondeau]]'' (alternanza de coples y estribillu), el ''[[virelai]]'' (en que l'estribillu nun ataya'l desenvolvimientu de les estrofes), y la ''[[Balada (música)|ballade]]'' (estribillu alternante cada trés estrofes). N'Alemaña, el trovadores recibieron el nome de ''[[minnesänger]]''.<ref>Beltrando-Patier (1996), páxs. 88-129.</ref> La [[danza medieval]] tuvo escasa relevancia, por cuenta de la marxinación a la que la sometió la Ilesia, que la consideraba un ritu paganu. A nivel eclesiásticu, la única muerte yeren les «[[dances de la muerte]]», que teníen una finalidá moralizadora. Nes cortes aristocrátiques diéronse les «[[Basse danse|dances baxes]]», llamaes asina porque abasnaben los pies, de les que se tien poca constancia. Fueron más importantes les dances populares, de tipu folclóricu, como'l ''[[pasacalle]]'' y la ''[[farándula]]'', siendo famoses les dances morisques», que llegaron hasta Inglaterra (''[[Danza Morris|Morris dances]]'').<ref>Abá (2004), páxs. 17-18.</ref> <gallery mode=packed> Ficheru:Cathedral and Campanary - Pisa 2014 (2).JPG|[[Catedral de Pisa]]. Ficheru:Chartres2006 079.jpg|Detalle del Pórticu Real de [[Catedral de Chartres|Chartres]]. Ficheru:Meister des Hildegardis-Codex 004.jpg|''Códiz de Santa Hildegarda'' (1165), Abadía de Santa Hildegarda, Eibingen ([[Alemaña]]). Ficheru:Tapís de la Creació- Tapís restaurat. Anvers.jpg|''[[Tapiz románicu de la Creación|Tapiz de la Creación]]'', [[Catedral de Girona]]. </gallery> === Arte góticu === {{AP|Arte góticu}} [[Ficheru:Notre Dame dalla Senna.jpg|upright=1.5|thumb|[[Catedral de La nuesa Señora de París]].]] L'[[arte góticu]]<ref group="nota">La denominación góticu» foi introducida polos artistes [[italia]]nos del [[Renacimientu]], en sentíu despreciatible, pos lo víen como daqué bárbaru y atrasáu, como les realizaciones de los godos» qu'acabaron col [[Imperiu romanu]]. Chilvers (2007), p. 419.</ref> desenvolver ente los sieglos&nbsp;[[Sieglu XII|XII]] y [[Sieglu XVI|XVI]], dómina de gran desenvolvimientu económicu y cultural. El fin de la dómina feudal supunxo l'afianzamientu de los estaos centralizaos, con mayor predominiu de les ciudaes sobre'l campu, de la que un sector cada vez mayor de la sociedá tenía accesu a la cultura, que dexó de ser patrimoniu esclusivu de la Ilesia. La puxanza de les [[universidá|universidaes]] portó un aumentu de los estudios científicos, filosóficos y lliterarios, sentando les bases de la cultura moderna. L'[[Arquiteutura gótica|arquiteutura]] sufrió un fondu tresformamientu, con formes más llixeres, más dinámiques, con un meyor analís estructural que dexó faer edificios más estilizados, con más abertures y, por tanto, meyor llume. Apaecieron nueves tipoloxíes como'l [[arcu apuntáu]] y la [[bóveda de crucería]], y l'usu de [[contrafuerte]]s y [[arbotante]]s pa sostener la estructura del edificiu, dexando interiores más amplios y decoraos con [[vitral]]es y [[Rosetón|rosetones]]. Ye la dómina de les grandes catedrales, ente les que cabo destacar: [[Catedral de Laon|Laon]], [[Catedral de Chartres|Chartres]], [[Catedral d'Amiens|Amiens]], [[Catedral de Reims|Reims]], [[Catedral de Bourges|Bourges]] y [[Catedral de La nuesa Señora de París|Notre-Dame de París]], en Francia; [[Catedral de Canterbury|Canterbury]], [[Catedral de Salisbury|Salisbury]] y [[Catedral de Gloucester|Gloucester]], n'Inglaterra; [[Catedral de Siena|Siena]], [[Catedral d'Orvieto|Orvieto]], [[Catedral de Florencia|Florencia]], [[Basílica de San Petronio|Bolonia]] y [[Catedral de Milán|Milán]], n'Italia; [[Catedral de Colonia|Colonia]], [[Catedral d'Estrasburgo|Estrasburgu]], [[Catedral d'Ulm|Ulm]] y [[Catedral de Magdeburgo|Magdeburgu]] n'Alemaña; [[Catedral de San Esteban de Viena|San Esteban de Viena]] n'Austria; [[Catedral de Barcelona|Barcelona]], [[Catedral de Girona|Girona]], [[Catedral de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Catedral de Sevilla|Sevilla]], [[Catedral de Toledo|Toledo]], [[Catedral de Burgos|Burgos]], [[Catedral de Lleón|Lleón]], [[Catedral de Zamora|Zamora]] y [[Catedral de Sigüenza|Sigüenza]], n'España; y los monesterios de [[Monesteriu de Batalha|Batalha]] y [[Monesteriu d'Alcobaça|Alcobaça]] en Portugal. N'España cabo destacar tamién el desenvolvimientu del [[arte mudéxar]], fuertemente influyíu poles formes islámiques, y que se caracteriza pol emplegu del lladriyu, el yelsu y la madera de pequeña [[escuadría]]: [[Ilesia de Santa Leocadia (Toledo)|Cristu de la Vega]] ([[Toledo]]), [[Sahagún (España)#Ilesia de San Llorienzo|San Llorienzo de Sahagún]], [[Monesteriu de Santa María la Real de Les Fuelgues|Les Fuelgues]] ([[Burgos]]), [[Real Monesteriu de Santa Clara de Tordesillas|Santa Clara de Tordesillas]], [[Real Monesteriu de Santa María de Guadalupe|Conventu de Guadalupe]] ([[Cáceres]]), [[Alcázar de Sevilla]], etc. La [[Escultura gótica|escultura]] siguió enmarcada na obra arquitectónica, anque empezó a desenvolvese la escultura exenta, con formes más realistes, inspiraes na naturaleza. Los artistes buscaben la guapura ideal, en formes sencielles y diáfanas, con cierta murria y nobleza nos sentimientos, y con escenes de calter narrativu. En Francia destaquen el Pórticu Real y les portaes del cruceru de la Catedral de Chartres, según los conxuntos d'Amiens y Reims. N'Italia destaca'l taller de [[Nicola Pisano|Nicola]] y [[Giovanni Pisano]] en Pisa, mientres n'Alemaña descuella la obra de [[Veit Stoss]] y [[Tilman Riemenschneider]]. N'España destaca'l [[Pórticu de la Gloria]] de la [[Catedral de Santiago de Compostela]], les portaes de la [[Colexata de Toru]] y de les catedrales de [[Catedral de Tui|Tui]] y [[Catedral de Ciudad Rodrigo|Ciudad Rodrigo]], los conxuntos de Burgos, Lleón y Toledo, según la obra de [[Pere Johan]] y [[Gil de Siloé]]. La [[Pintura gótica|pintura]] dexó de ser mural pa pasar a [[retablu|retablos]] asitiaos nos altares de les ilesies, y empezó a desenvolvese la pintura en [[llenzu]], al [[Pintura al temple|temple]] o al [[Pintura al oliu|oliu]]. Asocediéronse cuatro estilos pictóricos: * [[Pintura gótica#Estilu góticu-llinial o francu-góticu|Góticu llinial o francu-góticu]]: desenvolver dende'l [[sieglu&nbsp;XIII]] hasta principios del [[Sieglu XIV|XIV]], carauterizáu pol dibuxu llinial, el fuerte [[gama cromática|cromatismu]], un naturalismu de llinies sencielles y l'idealismu de les temes representaes. Esti estilu desenvolvióse sobremanera en vidreres y miniatures. * [[Pintura gótica#Estilu italo-góticu|Góticu itálicu o trecentista]]: surdíu nel sieglu&nbsp;XIII n'Italia, carauterizar pol aproximamientu realizáu a la representación de la fondura —que va cristalizar nel [[Renacimientu]] cola [[perspeutiva]] llinial—, los estudios sobre [[anatomía]] y l'analís de la lluz pa consiguir la matización tonal. Destaquen dos escueles: la [[Escuela florentina|florentina]] ([[Cimabue]], [[Giotto]], [[Andrea Orcagna]]) y la [[Escuela sienesa|sienesa]] ([[Duccio]], [[Simone Martini]], [[Ambrogio Lorenzetti]]). * [[Pintura gótica internacional|Góticu internacional]]: correspuende a finales del sieglu&nbsp;XIV y primer metá del XV, suponiendo una fusión de los estilos anteriores. Carauterízase pola estilización de la figura y el predominiu de la llinia curva, el detallismu téunicu y el naturalismu simbólicu de la narración. Destaquen el pintores [[Hermanos Limbourg|Paul de Limbourg]], [[Stefan Lochner]], [[Conrad Soest]], [[Bernat Martorell]] y [[Lluís Borrassà]]. * [[Pintura gótica#Estilu flamencu|Góticu flamencu]]: surdió en [[Flandes]] a principios del [[sieglu&nbsp;XV]], predominando a lo llargo d'esi sieglu&nbsp;na mayor parte d'Europa —sacante Italia, onde yá descollaba la Renacencia—. La so principal aportación ye la téunica al oliu, que da colores más brillosos y dexa la so gradación en diverses games cromátiques, al empar que dexa mayor minuciosidad nos detalles. Hai de solliñar a [[Jan van Eyck|Jan]] y [[Hubert van Eyck]], [[Robert Campin]], [[Rogier van der Weyden]], [[Hans Memling]], [[Gerard David]], [[Hugo van der Goes]] y [[el Bosco]]; nel restu d'Europa, [[Jean Fouquet]], [[Conrad Witz]], [[Martin Schongauer]], [[Hans Holbein el Viejo]], [[Nuno Gonçalves]], [[Lluís Dalmau]], [[Jaume Huguet]], [[Bartolomé Bermejo]], [[Fernando Gallego]], etc. Les artes aplicaes tamién tuvieron gran relevancia mientres el góticu, favorecíes poles nuevu clases urbanes de [[mercader]]es y [[artesanu|artesanos]]. Destacó la [[ebanistería]], la [[Tapiz|tapicería]] —siendo famosos los tapices d'[[Arres]]—, la [[orfebrería]] —especialmente les [[custodia|custodies]] y los [[relicariu|relicarios]], onde sobresal el nome d'[[Enrique d'Arfe]]—, les obres en [[esmalte]] —en particular les procedentes de [[Limoges]]—, la [[cerámica]] —onde destaca la de [[Faenza]] y [[Manises]]—, la [[Vitral|vidriería]] —sobromanera la veneciana y catalana—, etc.<ref>Azcárate (1983), páxs. 243-337.</ref> [[Ficheru:Dante Domenico di Michelino Duomo Florence.jpg|thumb|left|[[Dante Alighieri]] y l'universu de ''[[La Divina Comedia]]'', representaos por [[Domenico di Michelino]] na [[Catedral de Florencia]].]] La [[lliteratura medieval|lliteratura tardomedieval]] mover ente les obres escrites inda en llatín —xeneralmente de signu relixosu—, y les escrites en llingües vernácules, que van dir ganando protagonismu y popularidá. El centru creador pasó de Francia a Italia, onde les cortes de los pequeños estaos que se partíen el territoriu de la [[península itálica]] favorecieron les artes y les lletres, dando orixe a lo que va ser la Renacencia. Practicóse sobremanera'l xéneru del ''canzone'', escritu en [[endecasílabu]] —del que va surdir el [[sonetu]]—, ente qu'en [[Florencia]] surdió'l llamáu ''[[Dolce Stil Novo]]'', xéneru poéticu de signu más suxetivu, qu'apondera l'amor, pero un amor más puro, más simbólicu que'l trovadorescu. Destaquen especialmente trés nomes: [[Francesco Petrarca]], [[Giovanni Boccaccio]] y [[Dante Alighieri]], autor de ''[[La Divina Comedia]]'' (1304-1320), una de les grandes obres de la lliteratura universal. N'Inglaterra destacó [[Geoffrey Chaucer]] colos sos ''[[Cuentos de Canterbury]]'' (1386-1400). En Francia, [[François Villon]] foi'l primera gran poeta en llingua francesa. N'España, nel sieglu&nbsp;XIII surdió la poesía del [[mester de clerecía]] ([[Gonzalo de Berceo]]), según la [[llírica galaicu-portuguesa]] ([[Alfonsu X el Sabiu]]) y la catalana ([[Ramon Llull]]); nel sieglu&nbsp;XIV destacaron el [[Arcipreste de Hita]], [[don Juan Manuel]] y [[Pedro López de Ayala]]; ente que nel sieglu&nbsp;XV ye de remarcar les figures de [[Jorge Manrique]] y el [[Marqués de Santillana]], según del poeta catalán [[Ausiàs March]].<ref>Lladó-García (1999), páxs. 88-97.</ref> El teatru desenvolver en trés principales tipoloxíes: «[[Misteriu (teatru)|misterios]]», sobre la vida de [[Xesucristu]], con testos de gran valor lliterariu y elementos juglarescos; «milagros», sobre la vida de los santos, con diálogos y partes danciaes; y «[[Moralidá (teatru)|moralidaes]]», sobre personaxes simbólicos, alegóricos, con mázcares tipificadas. Nesta dómina nació'l teatru profanu, con trés posibles oríxenes —según los historiadores—: la imitación de testos llatinos de Terencio y Plauto; l'arte polivalente de los xuglares; o los pequeños divertimentos escritos por autores de signu relixosu pa safase un pocu de la rixidez eclesiástica.<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), páxs. 88-103.</ref> En música, mientres el góticu desenvolvióse la [[polifonía]], surdiendo per vegada primera una música profana separada de la música relixosa realizada hasta entós (''Le jeu de Robin et Marion'', d'[[Adam de Topar]], 1285). Surdió'l [[contrapuntu]], voces paraleles que se funden o se contraponen, y desenvolviéronse les téuniques compositivas y la notación. De la primer fórmula compositiva por [[Ritornello|repetición]] pasar a la [[imitación (música)|imitación]] nel sieglu&nbsp;XIV, y a la [[variación (música)|variación]] nel XVI. El primer compositor conocíu ye [[Leoninus]], organista de Notre-Dame de París de mediaos sieglu&nbsp;XIII. Nel sieglu&nbsp;XIV surdió'l ''[[Ars Nova]]'', con [[Guillaume de Machaut]] y [[Francesco Landino]], ente que nel XV destaquen [[Josquin des Prés]], [[Guillaume Dufay]], [[Gilles Binchois]], [[Johannes Ockeghem]], [[Jacob Obrecht]], [[John Dunstable]] y [[Bartolomé Ramos de Pareja]]. En danza, les principales modalidaes fueron: el ''[[Carol (villancicu)|carol]]'', el ''[[estampie]]'', el ''[[branle]]'', el ''[[saltarello]]'' y la ''[[tarantela]]''.<ref>Beltrando-Patier (1996), páxs. 134-206.</ref> <gallery mode=packed> Ficheru:68VeneziaPalazzoDucale.jpg|[[Palaciu Ducal de Venecia]]. Ficheru:Pórtico de la Gloria - Catedral de Santiago de Compostela.jpg|[[Pórticu de la Gloria]] de la [[Catedral de Santiago de Compostela]]. Ficheru:Giotto - Scrovegni - -18- - Adoration of the Magi.jpg|''L'adoración de los Reis Magos'' (1305-1306), de [[Giotto]], [[Capiya de los Scrovegni]] ([[Padua]]). Ficheru:Van Eyck - Arnolfini Portrait.jpg|''[[Semeya de Giovanni Arnolfini y la so esposa|El matrimoniu Arnolfini]]'' (1434), de [[Jan van Eyck]], [[National Gallery de Londres]]. </gallery> === América === {{AP|Arte precolombino}} [[Ficheru:Before Machu Picchu.jpg|thumb|upright=1.5|[[Machu Picchu]].]] L'[[arte precolombino]] florió con gran brillantez hasta'l [[descubrimientu d'América]]. El invasores destruyeron numberoses obres d'arte precolombino (mázcares, códices ilustraos, pieces de plumes y, especialmente, obres d'oru y plata, que fueron fundíes). Aun así, la buelga precolombina perduró en numberoses producciones artístiques posteriores. En [[Méxicu]] desenvolviéronse delles cultures: la primera foi la de [[Teotihuacan]], ciudá construyida ente los sieglos&nbsp;I y VII, de sistema reticular —con un trazáu de base [[Astroloxía|astrolóxica]]—, onde destacaba una gran avenida flanqueada de templos en forma de [[Pirámide (arquiteutura)|pirámide]] gradiada, decoraos con escultures en [[relieve (arte)|relieve]] y pintures al [[frescu]]. Los [[Cultura maya|mayes]] ocupaben la península del [[Yucatán]] y les actuales [[Belice]] y [[Guatemala]] (sieglos&nbsp;II-IX), desenvolviendo un arte de signu relixosu, onde destacaben igualmente los templos, concebíos so midíes [[Astronomía|astronómiques]], de forma piramidal ([[Tikal]], [[Uxmal]], [[Templu de Kukulcán]] en [[Chichén Itzá]]). La escultura yera en relieve, xeneralmente d'animales mitolóxicos, culiebres, páxaros y figures humanes, de cutiu con [[xeroglíficu|xeroglíficos]]. Los [[cultura tolteca|tolteques]] (sieglos&nbsp;VII-VIII), nel [[estáu d'Hidalgo]], construyeron el Templu del Dios de la Estrella Matutina en [[Tollan-Xicocotitlan|Tula]], y dexáronnos una de les meyores amueses d'escultura precolombina: el ''[[Chac Mool]]''. Na [[Altiplanicie Mexicanu|pandu mexicanu]] desenvolvióse la cultura [[azteca]] (sieglos&nbsp;XIII-XV), que recoyó diverses tradiciones anteriores nun arte sintético consagráu a la espresión del poder. Na so capital, [[Tenochtitlán]], construyeron una gran ciudá con grandes palacios y xardinos, y templos de forma piramidal, dedicaos al sacrificiu humanu. Nos [[Andes]] florió l'arte [[Inques|inca]], surdíu igual que l'azteca nel [[sieglu&nbsp;XIII]], tomando los actuales [[Ecuador]], [[Perú]], [[Bolivia]], [[Chile]] y parte d'[[Arxentina]]. Los inques teníen una cultura bien desenvuelta, con adelantraos procedimientos metalúrxicos, cerámicos y testiles. Al igual que los romanos desenvolvieron una notable arquiteutura ya inxeniería civil, con ciudaes planiaes y carreteres bien trazaes, como'l Camín Real de los Montes, de 6000 quilómetros, cercáu y con un anchu de 9 metros. La so capital, [[Cuzco]], taba fortificada con muralles de sillares [[Polígonu|poligonales]], téunica igualmente emplegada en [[Machu Picchu]]. Los sos edificios yeren rectangulares o circulares, con puertes y ventanes de forma [[Trapezoide|trapezoidal]]. Amás de la so arquiteutura, destacó la so cerámica y arte testil, xeneralmente decoráu con motivos xeométricos. En Bolivia destacó la ciudá de [[Tiahuanaco]].<ref>Honour-Fleming (2002), páxs. 521-530.</ref> La lliteratura precolombina yera predominantemente oral, polo que nos llegaron poques muertes. En Méxicu caltienen delles espresiones en llingua [[náhuatl]]: escritos de signu relixosu, [[Cosmoloxía|cosmolóxicu]] y adivinatorio (''[[Códiz Borgia]]''); documentos alministrativos y rellatos históricos (''Códiz Xólotl''); y composiciones poétiques, como los himnos rituales recoyíos por [[Bernardino de Sahagún]] en ''[[Historia xeneral de les coses de la Nueva España|Cantares de los Dioses]]''. En [[idioma maya|llingua maya]] destaquen los llibros de ''[[Chilam Balam]]'', trescripción d'obres xeroglífiques sobre tradiciones orales, y el ''[[Popol Vuh]]'', llibru sagráu de los indios [[quiché (etnia)|quiché]]. En Perú, la lliteratura inca ta representada por una serie d'obres de poesía relixosa, según llargos poemes narrativos de temática histórica o mitolóxica. Al paecer, foi la única cultura precolombina onde se desenvolvió daqué paecíu al teatru, como puede apreciase nel drama en [[llingua quechua]] ''[[Ollantay]]''.<ref>{{cita web|url= http://llingua.laguia2000.com/lliteratura/lliteratura-precolombina|títulu=Lliteratura precolombina|fechaaccesu=4 de setiembre de 2010}}</ref> === África === {{AP|Arte africano}} [[Ficheru:Bet Giyorgis church Lalibela 01.jpg|thumb|Ilesia de San Jorge, del conxuntu d'[[ilesies tallaes na roca de Lalibela]] ([[Etiopía]]).]] El norte d'[[África]] tuvo más rellación col arte europeo y asiáticu, introduciéndose'l [[cristianismu]] nel [[sieglu&nbsp;IV]], especialmente n'[[Etiopía]]. Darréu, el [[isllamismu]] espandir con fuercia por tolos países del [[Magreb]]. El [[África subsaḥariana]], sicasí, tuvo más aisllada, con pequeños reinos sumíos en frecuentes disputes. Les sos primeres manifestaciones artístiques, en materiales perecederos, nun llegaron hasta nós. Les primeres muertes son talles en madera, como les de los pueblos [[tellem]] y [[dogon]], nel actual [[Malí]]. Los oxetos en bronce apaecen n'África occidental y meridional alredor del [[sieglu&nbsp;X]], como delles vasíes del pueblu [[Igbo-Ukwu]] en [[Nixeria]]. En [[Zimbabue]] florió la [[Gran Zimbabue|cultura Monomotapa]] (sieglos&nbsp;XI-XV), que la so capital, [[Gran Zimbabue]], foi una de les ciudaes más grandes de toa África. En [[Ife]] (igualmente en Nixeria), de cultura [[yoruba]], surdió nos sieglos&nbsp;XII-XIII una notable escuela de figures en [[terracota]], de gran naturalismu. D'esta dómina daten les [[ilesies tallaes na roca de Lalibela]], n'Etiopía, onde tamién destaca la pintura de temes cristianes. Ente los sieglos&nbsp;XII y XV dar en [[Djenné]] (Malí) un estilu de figures de terracota más esquemáticu, de figures masculines con una carauterística barba apuntiada. A lo último, ente los sieglos&nbsp;XV y XVI, diose otra notable escuela escultórica en [[Benín]], destacando la so magnífica coleición de [[Bronces de Benín|bronces]].<ref>Honour-Fleming (2002), páxs. 530-536.</ref> === Asia === ;India {{AP|Arte de la India}} [[Ficheru:Khajuraho Dulhadeo 2010.jpg|thumb|upright=1.5|Templu de [[Khajurāhō]].]] * Arte gupta (sieglos&nbsp;IV-VIII): nel [[Imperiu gupta]] espandióse'l [[budismu]], con un arte carauterizáu pol purismu formal, l'harmonía de proporciones y l'idealización de la figura humana. Destaquen los grandes santuarios rupestres o [[vihara]] ([[Ajantā]], [[Ellorā]], [[Elephanta]]) y los templos al campu (Bhitargaon, Bodhagaya, Deogarth, Sirpur). L'arte gupta estender por casi tol [[Deccán]]: los [[Dinastía Chalukya|Chālukya]] emplegar nos templos d'Ahiōlē y Bādāel mio ([[550]]-[[750]]), y los [[Pallava]] poner de manifiestu nel so complexu arquiteutónicu-escultóricu de Mahābalipuram. A estos estilos suélse-yos denominar «posgupta». * Arte hindú (sieglos&nbsp;VIII-XII): mientres esti periodu perviven los estilos anteriores, acentuando les formes [[Brahmanismu|brahmánicas]]. El tipu de santuariu más espublizáu ye'l ''[[Sikhara|śikhara]]'', como'l d'[[Udaipur]]. L'arquiteutura estremar en dos tipología: «l'edificiu cubiertu y la pirámide» ([[vimāna]] de Tanjore, [[sieglu&nbsp;XI]]), y «l'edificiu con teyáu curvilliniu» (templu de [[Gujarāt]]). Ente los sieglos&nbsp;X XI produció l'arte de [[Khajuraho|Khajurāhō]], máxima espresión del arte indoario pola elegancia formal y estética de los sos templos, lo mesmo que de la escultura que los afata. N'[[Orissa|Orissā]], na parte nororiental de la India, desenvuélvense nueves tipoloxíes que convirtieron los śikhara y los vimāna en representaciones arquiteutóniques de los dioses hindús, como en [[Bhuvaneshvara|Bhubaneshwar]] y [[Kōnārka]].<ref>Onians (2008), páxs. 134-135.</ref> La [[lliteratura india]] d'esta dómina realizar en diverses modalidaes: el [[drama]] siguió coles [[epopeya|epopeyes]] mitolóxiques, con un fuerte sellu d'imaxinación, destacando [[Bhavabhuti|Bhavabhūti]], autor de ''Malatimadhava'', historia sobre l'amor de dos nuevos que foi comparada con ''[[Romeo y Julieta]]''; el poema épicu ye herederu del ''[[Rāmāyana]]'', nun nuevu xéneru denomináu ''mahakavya'', de temes históriques y mitolóxicos, destacando'l ''Rajatarangini'' de [[Kalhana]] (escontra [[1150]]); la poesía llírica ta representada poles ''Sataka'' de [[Bhartrihari]], conxuntu de poesíes sobre'l conceutu indiu de la vida, y la ''Gītāgovinda'' de [[Jāyādeva]], poemes d'amor de tipu alegóricu; a lo último, la [[fábula]] carauterizar por cuentos curtios d'aire popular, de calter didácticu y aleccionador, destacando'l autores [[Narayana]] y [[Sivadasa]]. Tamién cabo citar al famosu ''[[Kama Sūtra|Kama-sutra]]'', compilado nel [[sieglu&nbsp;VI]] por [[Vātsyāyana]], que ye un conxuntu de preceptos y conseyos relativos al amor y el sexu.<ref>Riquer-Valverde (2007), vol. I, páxs. 17-24.</ref> El teatru evolucionó ensin grandes signos de rotura dende dómina antigua, n'espectáculos onde, xunto a drames de tipu mitolóxicu sobre la [[cosmogonía]] hindú, destacaben el cantar, la danza y la mímica. Nesta dómina destacaron dos modalidaes principales: el ''mahanataka'' (gran espectáculu), sobre les grandes epopeyes indies; y el ''dutangada'', en qu'un actor recita'l testu principal mientres otros lo escenifican con ayuda del mimu y la danza.<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), p. 20.</ref> La música foi nesta dómina predominantemente vocal, con acompañamientu de diversos preseos, principalmente [[cítara|cítules]] y [[llaúd]]es. Escribiéronse dellos trataos sobre música: el ''Brihad deshi'' de [[Matamga]] ([[sieglu&nbsp;VIII]]), el ''[[Brihad Naradiya Purana|Naradiya-siksa]]'' de [[Nārada]] ([[sieglu&nbsp;X]]) y el ''Samgita-Ratnakara'' de [[Śārngadeva]] ([[sieglu&nbsp;XIII]]). Teníen siete [[Notes musicales|notes]] (''svaras''): sa, ri, ga, ma, pa, dha, nin; con 22 graos [[Microtono|microtonales]] (''srutis''). La [[melodía]] componer de delles estructures de ciclos tonales (''ragas''), qu'inclúin diversos ornamientos (''gamakas''). De la mesma, cada ''raga'' ta rellacionáu con un ''balta'' o midida de tiempu, pa marcar el [[ritmu]], que puede ser lentu (''vilambita''), mediu (''madhya'') o rápido (''druta''). A lo último, el ''kharaja'' (pedal) ye un soníu calteníu que sostién el centru tonal, exerciendo de guía mientres la execución de la obra.<ref>Robertson-Stevens (2000), páxs. 39-50.</ref> ;China {{AP|Arte de China}} [[Ficheru:2a Zhao Mengfu Autumn Colors on the Qiao and Hua Mountains (central part)Handscroll, ink and colors on paper, 28.4 x 93.2 cm National Palace Museum, Taipei.jpg|thumb|upright=2|''Colores de la seronda nos montes Qiao y Hua'', de [[Zhao Mengfu]].]] * [[Dinastía Tang]] (618-907): este foi unu de los periodos más florecientes del arte chino, destacando pola so escultura y les sos célebres figures de cerámica. La figura más representada siguió siendo Buda, según los ''[[bodhisattva|bodhisattves]]'' (místicos budistes), destacando la estatua en madera policromada de ''[[Guan Yin]]'' (o ''Bodhisattva de la Misericordia''), de 2,41 metros d'altor. N'arquiteutura la tipoloxía principal foi la [[pagoda]] (Hua-yen, Hsiangchi). En pintura apaeció'l [[Pintura de paisaxe|paisaxe]], xéneru primeramente de signu elitista, destináu a amenorgaos círculos culturales. Desafortunadamente, los paisaxes Tang nun llegaron hasta los nuesos díes, y namái se conocen por copies, como ''Templu budista nes llombes dempués de l'agua'', de [[Li Cheng]] ([[sieglu&nbsp;X]]). * [[Dinastía Song]] (960-1279): dómina de gran florecimientu de les artes, algamóse un nivel d'elevada cultura que sería recordáu con gran almiración en posteriores etapes. Apaeció'l [[grabáu]] sobre madera, trescalada de [[tinta]] sobre [[seda]] o [[papel]]. N'arquiteutura siguió la construcción de pagodes, como la pagoda [[Hexágonu|hexagonal]] de Kuo-Hsiang-El so (960), o la pagoda de madera de Chang-Tiu-Fu. En cerámica destaquen dos tipología: la cerámica d'[[esmalte]] blancu de Ting-tcheu, y la cerámica d'esmalte rosa o azul de Kin-tcheu. En pintura siguió'l paisaxe, con dos estilos: el septentrional, de dibuxu precisu y colores nítidos, con figures de [[monxu|monxos]] o [[filósofu|filósofos]], [[flor|flores]] y [[inseutu|inseutos]]; y el meridional, de pincelaes rápides, colores llixeros y esleíos, con especial representación de paisaxes borrinosos. * [[Dinastía Yuan]] (1280-1368): dinastía d'orixe [[Mongolia|mongol]] (el so primer emperador foi [[Kublai]], nietu de [[Gengis Khan]]), China abrióse más escontra Occidente, como queda patente nel famosu viaxe de [[Marco Polo]]. N'arquiteutura destaca la Pagoda Blanca de [[Beixín]]. Desenvolviéronse especialmente les artes decoratives: se manufacturaron alfombres, producióse cerámica con nueves formes y colores, y ellaboráronse obres de metalistería de gran riqueza. En pintura abondaron les temes relixoses, especialmente los taoístes y budistes, destacando les pintures murales del templu de Yonglegong ([[Shanxi]]), y artistes como [[Huang Gongwang]], [[Wang Meng]] y [[Nin Zan]].<ref>Honour-Fleming (2002), páxs. 557-560.</ref> [[Ficheru:ConcertGroupPano.jpg|thumb|upright=1.5|left|Representación d'un conciertu de música tradicional china nel Muséu Provincial de [[Hubei]] ([[Wuhan]]).]] La [[lliteratura china]] d'esta dómina tuvo marcada pola continuidá al respeutive de la producción anterior. La dómina Tang foi la edá dorada de la poesía china, destacando [[Li Bai]] y [[Du Fu]], ente qu'en prosa tender a un estilu más simplificáu, representáu por [[Han Yu]] y [[Liu Zongyuan]]. Tamién apaeció un nuevu xéneru, el ''pienhuen'', amiestu de versu y prosa, de signu budista. Mientres la dinastía Song apaeció la imprenta de [[tipos móviles]] (inventada por [[Bi Sheng]]), que favoreció l'espardimientu de la lliteratura. La poesía taba íntimamente rellacionada cola música (xéneru ''ts'y''), como en [[Liu Yu-Hui]] y [[El so She]]; en prosa destacó'l tratáu históricu ''Tsê-che T'ong-kien'', de [[Ssê Ma-kuang]]. En dómina Yuan cobró relevancia'l teatru, destacando [[Kuan-Han-K'ing]] y [[Po-Yeu-Fu]], ente qu'en poesía descolló [[San-K'iu]].<ref>Riquer-Valverde (2007), vol. II, páxs. 838-840.</ref> Nesti periodu produció la edá d'oru musical china: destacaron los rituales confucianistes, onde un coru cantaba l'himnu, con preseos de vientu y campanielles, un [[órganu (preséu)|órganu]] sopláu pal [[contrapuntu]], y diversos xuegos de [[cítara|cítules]] (''ch'in'', de 5 cuerdes, y ''sê'', de 26 cuerdes), pa definir la duración (''tsao-man''). Yera una música predominantemente [[Timbre musical|tímbrica]], con una [[harmonía]] senciella y elemental. Mientres el reináu del emperador [[Xuan Zong|Hsüan-tsung]] (713-756) hai constancia de qu'esistía na corte una orquesta d'unos 1300 músicos. Los poetes recitaben al ritmu d'un llaúd curtiu (''[[Pipa (preséu)|p'i-p'a]]''), música de la que nos llegaron composiciones como ''La última batalla de Hsiang Yü'' y ''Nueve canciones pa Yüeh''. Mientres la dinastía Song popularizáronse los espectáculos músicu-teatrales, como ''Nan-ch'ü'' (''Cantares del sur'') y ''Pei-ch'ü'' (''Cantares del norte''). En dómina Yuan surdieron los drames musicales o [[Ópera china|óperes]], con dos escueles: septentrional y meridional, que llegaron hasta los nuesos díes.<ref>Robertson-Stevens (2000), páxs. 72-79.</ref> ;Xapón {{AP|Arte del Xapón }} [[Ficheru:Horyu-ji11s3200.jpg|thumb|upright=1.5|Templu de [[Hōryū-ji]], en [[Nara (Xapón)|Nara]].]] * [[Periodu Asuka]] (552-646): la llegada del budismu produció en Xapón un gran impautu a nivel artísticu y estéticu, con fuerte influencia del arte chino. Como edificiu más destacable d'esti periodu hai que mentar el templu de [[Hōryū-ji]] ([[607]]), representante del estilu Kudara. Les primeres imáxenes de [[Buda Gautama|Buda]] fueron importaes del continente, pero depués instaláronse en Xapón gran númberu d'artistes chinos y [[corea]]nos (''Kannon de Kudara'', sieglu&nbsp;VI). La pintura denota un gran sentíu del [[dibuxu]], con obres de gran orixinalidá, como'l [[relicariu]] de Tamamushi. * [[Periodu Nara]] (646-794): nesta dómina tuvo'l so apoxéu l'arte budista, siguiendo con gran intensidá la influencia china. Caltiénense pocos exemplos d'arquiteutura: Pagoda del Este de Yakushi-ji, templu de [[Tōdai-ji]], templu de [[Kōfuku-ji]], Shōsoin de [[Nara (Xapón)|Nara]]. Llogró gran desenvolvimientu n'escultura la representación de Buda: ''Sho Kannon'', ''Buda de Tachibana'', ''Bodhisattva Gakko'' de Tōdai-ji. La pintura ta representada pola decoración mural de Hōryū-ji (finales del [[sieglu&nbsp;VII]]) y por ''kakemonos'' y ''makimonos'', hestories pintaes nun llargu rollu de [[papel]] o [[seda]], con testos rellatando les diverses escenes o ''sutras''. * [[Periodu Heian]] (794-1185): la [[iconografía]] budista tuvo un nuevu desenvolvimientu cola importación de dos nueves [[secta|sectes]] del continente: [[Tendai]] y [[Shingon]]. L'arquiteutura sufrió un cambéu na planta de los [[monesteriu|monesterios]], que s'alzaben en llugares apartaos, pensaos pa la [[meditación]]: templos d'Enryaku-ji, Kongōbu-ji y [[santuariu]]-[[pagoda]] de Muriu-ji. Mientres el periodu [[Clan Fujiwara|Fujiwara]] ([[897]]-[[1185]]), el templu volvió asitiase na ciudá, siendo centru de xunta de les clases dirixentes. Construyir según el modelu de los grandes [[palaciu|palacios]], con una decoración bien desenvuelta (monesteriu de [[Byōdō-in]], tamién llamáu del ''Fénix''). En pintura, l'apaición de la escuela de Yamato-e supunxo la independencia de la pintura xaponesa de la influencia china; carauterizar pola so harmonía y lluminosidá, con colores brillosos. * [[Periodu Kamakura]] (1185-1333): nesta dómina introducir en Xapón la secta [[zen]], qu'influyó poderosamente nel arte figurativo. N'escultura destacó la Escuela de [[Nara (Xapón)|Nara]], cola figura más remarcada d'[[Unkei]] (estatues de los montes Muchaku y Seshin). L'arquiteutura yera más senciella, más funcional, menos luxosa y recargada; la influencia zen provocó'l llamáu estilu Kara-yo. Destaquen el conxuntu de cinco grandes templos de [[Sanjūsangen-dō]] ([[1266]]). La pintura carauterizar por un mayor realismu y pola so introspeición [[Psicoloxía|psicolóxica]], desenvolviéndose principalmente'l [[Semeya|retratismu]] y el [[Arte de paisaje|paisajismu]]. * [[Periodu Muromachi]] o Ashikaga (1333-1573): nesti periodu florió notablemente la pintura, enmarcada dientro de la estética zen. Predominó la téunica de la [[Enaguada (pintura)|enaguada]], perfecta trescripción de la doctrina zen, que pretendía reflexar nos paisaxes lo que signifiquen, más que lo que representen, destacando [[Sesshū]], autor de semeyes y paisaxes. Cabo mentar tamién la [[Escuela Kanō]], qu'aplicó la téunica de l'aguada a temes tradicionales. L'arquiteutura estremar pola so elegancia, destacando les casones señoriales: el Pabellón d'Oru y el Pabellón de Plata, en [[Kioto]]; tamién hai que mentar el monesteriu de Zuiho-ji. Desenvolvióse notablemente l'arte de la [[Xardín xaponés|xardinería]], en cerámica destaca la de Sebe, y cobraron importancia los oxetos de [[laca]] y [[metal]].<ref>Onians (2008), páxs. 140-141.</ref> [[Ficheru:春日神社ー篠山ー翁奉納P1011774.jpg|thumb|left|Interpretación de teatru [[nō]] nel [[Kasuga-taisha|Gran Santuariu Kasuga]] ([[Nara (Nara)|Nara]]).]] La [[lliteratura xaponesa]] siguió col influxu de la china, sobremanera en poesía, onde la mayor producción foi en llingua china, considerada más culta: tenemos asina'l ''Kaifuso'' (''Tienres alcordances de poesía'', 751), antoloxía de dellos poetes. En dómina Heian hubo un renacer de les lletres xaponeses, destacando la narrativa: ''[[Genji Monogatari]]'' (''Rellatu de Genji''), de [[Murasaki Shikibu]], ye un clásicu de la lliteratura nipona, describiendo'l mundu de la nobleza nun llinguaxe senciellu, de tonu dacuando [[Erotismu|eróticu]]. La poesía de la dómina foi compilada na antoloxía imperial ''[[Kokinshu]]'', onde s'aponderaba preferentemente la naturaleza, escrita en ''[[waka]]'' (composición de 31 sílabes). Nel periodu Kamakura la lliteratura viose afeutada poles constantes guerres feudales, reflexaes nuna narrativa de tonu pesimista y afaráu: ''Hojoki'' (''Narración de la mio cabaña''), de [[Kamo no Chomei]]. Del periodu Muromachi cabo destacar el ''[[Tsurezuregusa]]'' (''Ensayos n'ociu''), de [[Yoshida Kenkō]], y el ''Sannin Hoshi'' (''Los trés sacerdotes''), anónimu.<ref>Riquer-Valverde (2007), vol. II, páxs. 844-847.</ref> En [[Teatru xaponés|teatru]] apaeció nel [[sieglu&nbsp;XIV]] la modalidá denomada ''[[nō]]'', drama llíricu-musical en prosa o versu, de tema histórica o mitolóxicu. El so orixe asitiar nel antiguu baille ''kakura'' y na lliturxa sintoísta, anque darréu foi asimiláu pol budismu. Ta carauterizáu por una trama esquemática, con tres personaje principales: el protagonista (''waki''), un monxu itinerante y un intermediariu. La narración ye recitada por un coru, mientres los actores principales desendolcar de forma xestual, en movimientos rítmicos. Los decoraos son austeros, frente a la magnificencia de vistíos y mázcares. El so principal esponente foi [[Chikamatsu Monzaemon]].<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), p. 435.</ref> En música la llegada del budismu portó la influencia estranxera, surdiendo dos corrientes: la ''música esquierda'', d'orixe indiu y chinu; y la ''música derecha'', d'orixe [[Manchuria|manchú]] y [[corea]]nu. Estes modalidaes emplegaben preseos como'l ''[[biwa]]'' (llaúd de pescuezu curtiu), el ''[[taiko]]'' (tambor xaponés), el ''kakko'' (tambor chinu), el ''shôko'' (gong), el ''sô-non-koto'' (cítara), el ''koma-bue'' (flauta), el ''hichiriki'' (oboe), el ''ôteki'' (flauta trevesera) y el ''shô'' (órganu sopláu). Coles mesmes había una gran variedá de tipos de música tradicional: dos de los estilos más antiguos yeren ''[[shōmyō]]'' («home gordu que canta») y ''[[gagaku]]'' («música graciosa»), dambos provenientes de los periodos Nara y Heian. Adicionalmente, el ''gagaku'' estremar en ''sōgaku'' (música instrumental) y ''bugaku'' (música y danza).<ref>Robertson-Stevens (2000), páxs. 89-96.</ref> ;Sudeste asiáticu [[Ficheru:Angkor Wat.jpg|thumb|upright=1.5|Templu d'[[Angkor Wat]], principal realización del [[Cultura de Camboya|arte jemer]].]] Nel sudeste asiáticu l'arte tuvo a caballu ente la tradición hinduista y budista, introduciéndose l'isllamismu nel [[sieglu&nbsp;XV]], principalmente n'[[Indonesia]]. Nes cultures autóctones de la edá del bronce y del fierro —de les que se caltienen escasos restos— se denota la influencia china, siendo a partir del [[sieglu&nbsp;VI]] que va empezar progresivamente la influencia india. * [[Cultura de Camboya|Arte jemer]]: el reinu [[Imperiu jemer|jemer]] asítiase en [[Camboya]], teniendo'l so apoxéu ente los sieglos&nbsp;VIII y XII. La so principal manifestación ye'l magníficu conxuntu d'[[Angkor Wat]] (1113-1150), ciudadela-templo dedicáu a [[Vishnú]], que la so planimetría representa'l [[universu]]. El templu central ta arrodiáu de cuatro santuarios más pequeños, coronaos por aguyes inspiraes nes ''[[Sikhara|śikhara]]'' indies, construyíos con piedra [[caliar]] con abrazaderes de fierro. Destaca igualmente la decoración esculpida en relieve. * [[Cultura de Tailandia|Arte thai]]: ye'l desenvueltu en [[Siam]] ([[Tailandia]]), carauterizáu por una arquiteutura vertical de formes allargaes y apuntiaes, con una torre-relicariu (''prang''), como'l templu de Vat Sri Sampet ([[sieglu&nbsp;XVI]]). Destaquen les imáxenes de Buda, como la de [[Sukhothai]] ([[sieglu&nbsp;XIV]]), en [[bronce]] y [[pan d'oru]]. * [[Vietnam#Cultura|Arte cham]]: dar nel reinu de [[Champa]] ([[Vietnam]]). Nos sieglos&nbsp;VIII-IX recibió la influencia hindú (monesteriu de Dông-Dương). Nel sieglu&nbsp;XII predominó la influencia jemer, afigurada nuna arquiteutura harmónica de sobria decoración. * [[Cultura de Birmania#Arte|Arte birmanu]]: en [[Birmania]] ye más bultable la influencia china, como nel usu de la [[bóveda de crucería]]. Utilizábase'l lladriyu recubiertu d'[[estuco]], sobre'l que se realizaba la decoración. El so periodu clásicu foi la dómina de Pagan (sieglos&nbsp;X-XIII), onde destaquen les [[Estupa|stūpas]], que pueden ser de forma cilíndrica, cónica, hemisférica, en bulbu o en campana (templu d'Ananda, sieglu&nbsp;XII). * [[Cultura d'Indonesia|Arte indonesio]]: recibióse una primer influencia india —principalmente gupta—, constatable nes stūpas con cúpules de campana. El periodu más floreciente dar ente los sieglos&nbsp;VII y X, principalmente en [[Xava (islla)|Xava]], onde la dinastía Sailendra adoptó'l budismu, construyendo'l templu de [[Borobudur]], la stūpa más grande del mundu, con 120 metros de llongura per cada llau y 35 metros d'altor, cuntando con 1500 baxorrelieves y 400 estatues de Buda. Ente los sieglos&nbsp;X y XV predominó nuevamente l'hinduismu, con una arquiteutura más vertical, con decoración en relieve, destacando los monumentos funerarios (''chandi''), como los de Shwentar y Kidal. Nel sieglu&nbsp;XV introdució l'isllamismu, destacando los cercos sepulcrales y les nueves tipoloxíes arquiteutóniques, como la mezquita de Sendang Duwur.<ref>Onians (2008), páxs. 142-143.</ref> <gallery mode=packed> Ficheru:Grand Palace Bangkok.jpg|[[Cultura de Tailandia|Arte thai]]: templu de [[Wat Phra Kaew]], [[Bangkok]]. Ficheru:Po Klong Garai.jpg|[[Vietnam#Cultura|Arte cham]]: templu de Po Klaung Garai, Phan Rang ([[Vietnam]]). Ficheru:Shwedagon-Pano.jpg|[[Cultura de Birmania#Arte|Arte birmanu]]: pagoda de Shwedagon, [[Rangún]] ([[Birmania]]). Ficheru:Borobudur-Nothwest-view.jpg|[[Cultura d'Indonesia|Arte indonesio]]: templu de [[Borobudur]] ([[Indonesia]]). </gallery> === Oceanía === {{AP|Arte d'Oceanía }} [[Ficheru: Moai Rano raraku.jpg|thumb|[[Moái]] en Rano Raraku, [[islla de Pascua]].]] Nesti periodu siguió la espansión [[polinesia]] escontra la periferia oceánica ([[Nueva Zelanda]], [[islles Kermadec]], [[islles Chatham]]). Producióse una gran diversificación cultural y artística: namái en [[Melanesia]], por casu, había más de 1000 grupos étnicos distintos. La mayoría de manifestaciones artístiques yeren de calter ritual, rellacionaes con dances y ceremonies de tipu [[Animismu|animista]] o [[Politeísmu|politeísta]]. En [[Micronesia]] produciéronse ellaboraos complexos arquiteutónicos con escultures de piedra y [[megalitu|megalitos]]. En [[Yap]] ([[islles Carolines]]), apaeció un tipu de [[moneda]] de piedra compuesta por grandes discos con un furacu central. En [[Guam]] y les [[islles Marianes]] destaquen les cases sobre columnes de piedra (''latte''). En [[Ḥawai]] construyéronse grandes templos (''heiau''), con escultures de madera d'hasta tres metros que representaben a los sos dioses. Nes [[islles Marqueses]] diéronse un tipu de construcciones de cases megalítiques sobre plataformes de piedra, con grandes estatues antropomórficas. En Nueva Zelanda, los [[maorís]] desenvolvieron un tipu de talla de madera con figures de líderes políticos y relixosos, según colgantes de [[nefrita]] tallada (''hei tiki''). A lo último, cabo destacar la construcción na [[islla de Pascua]] de les famoses cabeces monolítiques (''[[moái]]''), de les que s'alzaron unes 600 ente l'añu [[900]] y el [[1600]]. Son figures de 4 o 5 metros, que s'asitiaben sobre plataformes de piedra que sirvíen de base a los templos (''ahu'') de cultu a los ancestros.<ref>Onians (2008), páxs. 144-145.</ref> == Arte de la Edá Moderna == [[Ficheru:Sandro Botticelli - La nascita di Venere - Google Art Project - edited.jpg|thumb|upright=1.5|left|''[[La nacencia de Venus (Botticelli)|La nacencia de Venus]]'' (1485), de [[Sandro Botticelli]], [[Uffizi]] ([[Florencia]]).]] {{AP|Arte de la Edá Moderna}} L'[[arte de la Edá Moderna]] —nun confundir con [[arte moderno]], que se suel emplegar como sinónimu d'[[arte contemporáneo]]—<ref group="nota">El términu «[[arte moderno]]» provién del conceutu de «[[modernidá]]», teoría filosóficu-cultural que postula l'actual vixencia d'un periodu históricu marcáu no cultural pola [[Ilustración]], no político pola [[Revolución Francesa]] y no económico pola [[Revolución Industrial]], y que supondría'l raigañu social propia de la [[Edá Contemporánea]]. El proyeutu modernu carauterizar pol fin del [[determinismu]] y de la supremacía de la [[relixón]], sustituyíos pola [[razón]] y la [[ciencia]], el obxetivismu y l'individualismu, l'enfotu na [[teunoloxía]] y el [[progresu]], nes mesmes capacidaes del ser humanu. Esta era moderna» llegaría hasta l'actualidá, tando dafechu vixente según un escritores, ente qu'otros defenden que ye anguaño una fase superada na evolución de la humanidá, falándose de «[[posmodernidad]]» como periodu socesor d'esti proyeutu modernu. [[Valeriano Bozal]]: ''Modernos y postmodernos'', Historia 16, [[Madrid]], 1993.</ref> desenvolver ente los sieglos&nbsp;[[Sieglu XV|XV]] y [[Sieglu XVIII|XVIII]]. La [[Edá Moderna]] supunxo cambeos radicales a nivel políticu, económicu, social y cultural: l'afitamientu de los estaos centralizaos supunxo la instauración del [[absolutismu]]; los nuevos descubrimientos xeográficos —especialmente'l [[Descubrimientu d'América|continente americanu]]— abrieron una dómina d'espansión territorial y comercial, suponiendo l'entamu del [[colonialismu]]; la invención de la [[imprenta]] traxo un mayor espardimientu de la [[cultura]], que s'abrir a tou tipu de públicu; la [[relixón]] perdió la preponderancia que tenía na dómina medieval, a lo que coadyuvó el surdimientu del [[protestantismu]]; al empar, l'[[Humanismu renacentista|humanismu]] surdió como nuevu enclín cultural, dexando pasu a una concepción más científica del home y del universu. L'orixe de la historia del arte como tal data del [[sieglu&nbsp;XVI]], considerándose les ''[[Le vite de' più eccellenti pittori, scultori y architettori|Vides]]'' de [[Giorgio Vasari]] el testu inaugural del [[Estudiu de la Historia del Arte|estudiu del arte]] con calter [[Historiografía|historiográficu]]. El métodu que siguió l'eruditu [[Florencia|florentín]] yera la [[biografía]] del artista. Esta [[metodoloxía]] foi la que s'impunxo hasta'l [[sieglu&nbsp;XVIII]], cuando'l [[historiador]] [[Alemaña|alemán]] [[Johann Joachim Winckelmann]] empecipió un nuevu tipu d'analís del arte buscando nel desenvolvimientu de les [[civilización|civilizaciones]] una evolución estilística.<ref group="nota">Esta ye una simplificación del estudiu históricu del arte, pos ye difícil establecer nun nome o una fecha l'entamu de la [[Estudiu de la Historia del Arte|historiografía del arte]]. Suelse citar a [[Giorgio Vasari|Vasari]] como iniciador d'esta ciencia, anque los sos escritos —xeneralmente cróniques, inventarios, biografíes o otros escritos más o menos lliterarios— escarecíen de perspeutiva histórica y el rigor científico necesarios pa ser consideraos historiografía del arte. Sicasí, [[Johann Joachim Winckelmann|Winckelmann]] creó una [[metodoloxía]] científica pa la clasificación de les artes, polo que suel ser consideráu'l padre de la historia del arte. [[Valeriano Bozal]] (y otros): ''Historia de les idees estétiques y de les teoríes artístiques contemporánees'' (vol. I). Visor, Madrid, 2000, ISBN 84-7774-580-3.</ref> === Renacimientu === {{AP|Renacimientu}} Surdíu n'[[Italia]] nel [[sieglu&nbsp;XV]] (''[[Quattrocento]]''), espandir pol restu d'[[Europa]] dende finales d'esi sieglu&nbsp;y entamos del [[Sieglu XVI|XVI]]. Los artistes inspirar nel [[Arte y cultura clásica|arte clásico grecorromanu]], polo que se faló de renacencia artística tres l'oscurantismu medieval. Estilu inspiráu na [[naturaleza]], surdieron nuevos modelos de representación, como l'usu de la [[perspeutiva]]. Ensin arrenunciar a la temática relixosa, cobró mayor relevancia la representación del ser humanu y la so redolada, apaeciendo nueves temátiques como la [[Mitoloxía|mitolóxica]] o la [[Historia|histórica]], o nuevos xéneros como'l [[Arte de paisaje|paisaje]], el [[bodegón]] y, inclusive, el [[Desnudu#Desnudu nel arte|desnudo]]. La guapura dexó de ser simbólica, como na era medieval, pa tener un componente más racional y mesurado, basáu na [[harmonía]] y la [[proporción]]. [[Ficheru:Santa Maria Novella.jpg|thumb|upright=1.5|[[Ilesia de Santa Maria Novella]], en [[Florencia]], diseñada por [[Leon Battista Alberti]].]] L'[[Arquiteutura del Renacimientu|arquiteutura]] recuperó los modelos clásicos, reelaborados con un conceutu más [[Naturalismu|naturalista]] y con bases científiques: recuperóse l'usu del [[arcu de mediu puntu]], la [[bóveda de cañón]], la [[Cúpula|cúpula de media naranxa]] y los órdenes clásicos ([[Orde dóricu|dóricu]], [[Orde xónicu|xónicu]], [[Orde corintiu|corintiu]] y [[Orde compuestu|compuestu]]). La estructura del edificiu basar en proporciones [[matemátiques]], que buscaben la perfeición de les formes, al empar que se potenció la lluminosidá y la diafanidad de los espacios. Nel Quattrocento destacó l'arquiteutura desenvuelta en [[Florencia]]: [[Filippo Brunelleschi]] (cúpula de [[Santa María del Fiore]], [[Basílica de San Llorienzo de Florencia|Basílica de San Llorienzo]]), [[Leon Battista Alberti]] ([[Basílica de San Andrés (Mantua)|San Andrés de Mantua]]); ente que nel [[Cinquecento]] el centru artísticu pasó a ser [[Roma]]: [[Bramante]] ([[San Pietro in Montorio]], [[Basílica de San Pedro del Vaticanu]]), [[Antonio da Sangallo el Mozu|Antonio da Sangallo]] ([[Palaciu Farnesio]]). Nesta dómina cobró una progresiva puxanza la [[xardinería]], qu'empezó a ser concebida por aciu un diseñu estructurado; surdió asina'l llamáu «[[xardín italianu]]», de composición xeométrica, construyíu sobre terraces con escalinates (Xardín del Belvedere, Bramante; [[Villa Madama]], [[Rafael Sanzio|Rafael]]). Fora d'Italia, la Renacencia desenvolvióse sobremanera en [[Francia]], cola obra de [[Philibert Delorme]]; n'[[Alemaña]] nun llegó hasta mediaos del sieglu&nbsp;XVI, col [[castiellu de Heidelberg]] y, sobremanera a finales de sieglu, en [[Baviera]]; nos [[Países Baxos]] la influencia italiana se denotó especialmente na decoración, sobre estructures inda de signu góticu; n'[[Inglaterra]] producióse'l [[estilu Tudor]], desenvueltu sobremanera na construcción de palacios civiles, carauterizáu pol usu del [[arcu Tudor]]; en [[Rusia]], la Renacencia italiana —introducíu por [[Aristotile Fioravanti]]— foi afechu al estilu bizantín típicamente rusu, como nel magníficu conxuntu del [[Kremlin]]. N'[[España]] desenvolviéronse dellos estilos: el [[platerescu]], carauterizáu pol usu de panales [[almohadillados]], columnes [[Balaustrada|abalaustradas]] y profusa decoración de [[grutescos]] ([[Alonso Covarrubias]], [[Diego de Siloé]]); y el [[purismu (arquiteutura)|purismu]], más esmolecíu pola estructura racional del edificiu, abandonando la decoración exuberante del platerescu ([[Rodrigo Gil de Hontañón]], [[Andrés de Vandelvira]]). La [[Escultura del Renacimientu|escultura]] buscó igualmente la idealizada perfeición del clasicismu, anque perduraron hasta'l sieglu&nbsp;XVI la elegancia curvillinia y la esbeltez de proporciones del góticu internacional. Utilizábense materiales nobles, como'l [[mármol]] y el [[bronce]], con un especial gustu pola forma monumental. Al pie de la temática relixosa desenvolvióse la semeya, en [[bustu]] o en figures ecuestres, al estilu de l'antigua Roma. Destacaron especialmente: [[Lorenzo Ghiberti]], [[Jacopo della Quercia]], [[Luca della Robbia]], [[Andrea Verrocchio]] y, especialmente, [[Donatello]] (''[[David de Donatello|David]]'', 1409; ''[[Judith y Holofernes (Donatello)|Judit y Holofernes]]'', 1455-1460); y, fora d'Italia, [[Michel Colombe]] en Francia, [[Peter Vischer]] n'Alemaña, y [[Felipe Bigarny]], [[Bartolomé Ordóñez]] y [[Damián Forment]] n'España. La [[Pintura renacentista|pintura]] sufrió una notable evolución dende les formes medievales, con formes naturalistes y temátiques profanes o mitolóxiques xunto a les relixoses. Los estudios de perspeutiva dexaron faer obres de gran efeutu realista, basaes en proporciones matemátiques, con especial usu de la seición áurea» tres l'estudiu publicáu por [[Luca Pacioli]] (''De Divina Proportione'', 1509). Utilizóse'l [[frescu]] y el [[Pintura al temple|temple]], ente que s'introdució'l [[Pintura al oliu|oliu]] a mediaos del sieglu&nbsp;XV por influencia flamenca. Unu de los sos principales esponentes foi [[Leonardo Da Vinci]], xeniu polifacéticu qu'introdució'l ''[[sfumato]]'' o «perspeutiva aérea», con obres como ''[[La Virxe de les Roques]]'' (1483), ''[[La Última Cena (Leonardo)|La Última Cena]]'' (1495-1497), ''[[La Gioconda]]'' (1503), etc. Otru nome de relevancia foi [[Rafael Sanzio|Rafael]], maestru del clasicismu sele y equilibrao, con una perfecta execución pictórica, como se demuestra nos sos frescos de les [[Estancies del Vaticanu]]. Otros artistes destacaos fueron: [[Masaccio]], [[Fra Angelico]], [[Paolo Ucello]], [[Andrea del Castagno]], [[Perugino]], [[Piero della Francesca]], [[Benozzo Gozzoli]], [[Domenico Ghirlandaio]], [[Botticelli]], [[Andrea del Verrocchio]], [[Luca Signorelli]], [[Andrea Mantegna]], [[Giovanni Bellini]], [[Antonello da Messina]], etc. Nel restu d'Europa: [[Matthias Grünewald]], [[Alberto Durero]], [[Hans Holbein el Mozu]] y [[Lucas Cranach el Viejo]] n'Alemaña; [[Quentin Metsys]] y [[Pieter Brueghel el Viejo|Pieter Brueghel]] n'Holanda; y [[Pedro Berruguete]], [[Alejo Fernández]], [[Vicente Masip]], [[Juan de Juanes]], [[Pedro Machuca]] y [[Luis de Morales]] n'España. Les [[artes industriales]] tuvieron una gran puxanza debida al gustu pol luxu de les nueves clases adineraes: desenvolvióse la [[ebanistería]], sobremanera n'Italia y Alemaña, destacando la téunica de la intarsia, embutíos de madera de dellos tonos pa producir efeutos lliniales o de ciertes imáxenes. La [[Tapiz|tapicería]] destacó en Flandes, con obres basaes en bocetos desenvueltos por pintores como [[Bernard van Orley]]. La [[cerámica]] ellaborar n'Italia con [[Barniz|barnices]] vidraos, consiguiendo tonos brillosos de gran efeutu. El [[vidriu]] desenvolvióse notablemente en [[Venecia]] ([[Murano]]), decoráu dacuando con filos d'oru o con filamentos de vidrios de colores. La [[orfebrería]] foi cultivada por escultores como [[Lorenzo Ghiberti]], con pieces de gran virtuosismu y elevada calidá, destacando especialmente los [[esmalte]]s y [[camaféu|camafeos]]. Cola invención de la imprenta desenvolviéronse les [[artes gráfiques]], apaeciendo o perfeccionándose la mayoría de les téuniques de [[grabáu]]: [[Grabáu#Grabáu calcográficu|calcografía]] ([[aguafuerte]], [[aguatinta]], [[grabáu al buril]], [[grabáu a media tinta]] o [[grabáu a punta seca]]), [[linograbado]], [[xilografía]], etc.<ref>Pérez Sánchez (1983), páxs. 347-409.</ref> [[Ficheru:Miguel de Cervantes (1605) El ingenioso hidalgo Don Quixote de la Mancha.png |thumb |upright |left |''[[Don Quixote]]'' (1605), de [[Miguel de Cervantes]].]] La [[lliteratura renacentista]] desenvolvióse en redol al [[Humanismu renacentista|humanismu]], la nueva teoría que destacaba'l papel primordial del ser humanu sobre cualesquier otra considerancia, especialmente la relixosa. Nesta dómina'l mundu de les lletres recibió un gran impulsu cola invención de la [[imprenta]] por [[Gutenberg]], fechu que favoreció l'accesu a la lliteratura por un públicu más mayoritariu. Ello traxo a una mayor esmolición pola [[ortografía]] y la [[llingüística]], surdiendo los primeros sistemes de [[gramática]] en [[Vernáculu|llingües vernácules]] (como la [[Idioma español|española]] d'[[Elio Antonio de Nebrija]]) y apaeciendo les primeres [[academia|academies]] de llingües nacionales. Ente los lliteratos d'esta dómina destaquen: [[Angelo Poliziano]], [[Matteo Maria Boiardo]], [[Ludovico Ariosto]], [[Jacopo Sannazaro]], [[Pietro Bembo]], [[Baldassare Castiglione]], [[Torquato Tasso]], [[Tomás Moro]], [[Erasmu de Rotterdam]], [[François Rabelais]], [[Pierre de Ronsard]], [[Michel de Montaigne]], [[Edmund Spenser]], [[Luís de Camões]], etc. N'España empezó una edá dorada de les lletres, que s'enllargaría hasta'l [[sieglu&nbsp;XVII]]: la poesía, influyida pola italiana del ''stil nuovo'', cuntó coles figures de [[Garcilaso de la Vega]], frai [[Luis de León]], [[San Juan de la Cruz]] y [[Santa Teresa de Jesús]]; en prosa surdieron los llibros de caballería (''[[Amadís de Gaula]]'', 1508) y empecipióse el xéneru de la [[picaresca]] col ''[[Lazarillo de Tormes]]'' (1554), ente qu'espuntó la obra de [[Miguel de Cervantes]], el gran xeniu de les lletres españoles, autor del inmortal ''[[Don Quixote]]'' (1605).<ref>Lladó-García (1999), páxs. 119-128.</ref> El teatru renacentista tamién acusó'l pasu del [[teocentrismu]] al [[antropocentrismu]], con obres más naturalistes, d'aspeutu históricu, intentando reflexar les coses tal como son. Buscábase la recuperación de la realidá, de la vida en movimientu, de la figura humana nel espaciu, nos trés dimensiones, creando espacios d'efeutos ilusionísticos, en ''[[Trampantojo|trompe-l'œil]]''. Surdió la reglamentación teatral basada en tres unidad (aición, espaciu y tiempu), basándose na ''[[Poética (Aristóteles)|Poética]]'' d'[[Aristóteles]], teoría introducida por [[Lodovico Castelvetro]]. En redol a [[1520]] surdió nel norte d'Italia la ''[[Commedia dell'arte]]'', con testos improvisaos, en [[dialeutu]], predominando la [[mímica]] ya introduciendo personaxes arquetípicos como [[Arlequín]], [[Colombina]], [[Polichinela|Pulcinella]] (llamáu en Francia [[Marioneta#El guiñol|Guignol]]), [[Pierrot]], [[Pantaleón (comedia del arte)|Pantalone]], [[Payasu|Pagliaccio]], etc. Como principales dramaturgos destacaron [[Niccolò Machiavelli]], [[Pietro Aretino]], [[Bartolomé Torres Naharro]], [[Lope de Rueda]] y [[Fernando de Rojas]], cola so gran obra ''[[La Celestina]]'' (1499). N'Inglaterra descolló el [[teatru isabelín]], con autores como [[Christopher Marlowe]], [[Ben Jonson]], [[Thomas Kyd]] y, especialmente, [[William Shakespeare]], gran xeniu universal de les lletres (''[[Romeo y Julieta]]'', 1597; ''[[Hamlet]]'', 1603; ''[[Otelo]]'', 1603; ''[[Macbeth]]'', 1606).<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), páxs. 109-162.</ref> {{Multimedia|archivu= Orfeo - Toccata.ogg|títulu=Orfeo - Toccata|descripción=''Toccata'', de ''La favola d'Orfeo'', una de les primeres [[ópera|óperes]] (1607), compuesta por [[Claudio Monteverdi]].|formatu=[[Ogg]]}} La [[música renacentista]] supunxo la consagración de la [[polifonía]], según l'afianzamientu de la música instrumental, que diría evolucionando escontra la [[orquesta]] moderna. Apaeció'l [[Madrigal (música)|madrigal]] como xéneru profanu qu'aunía testu y música, siendo la espresión paradigmática de la música renacentista. En [[1498]] [[Ottaviano Petrucci]] escurrió un sistema d'imprenta afechu a la música, en [[pentagrama]], colo que s'empezar a editar música. Como compositores renacentistes destacaron [[Orlando di Lasso|Orlandus Lassus]], [[Carlo Gesualdo]], [[Giovanni Gabrieli]], [[Tomás Luis de Victoria]], [[Cristóbal de Morales]], [[Claudio Monteverdi]] y [[Giovanni Pierluigi da Palestrina]]. A finales del sieglu&nbsp;XVI nació la [[ópera]], iniciativa d'un círculu d'eruditos (la ''[[Camerata Florentina|Camerata Fiorentina]]'') que, al afayar que'l [[Teatru de l'Antigua Grecia|teatru griegu]] antiguu yera cantáu, tuvieron la idea de musicalizar testos dramáticos. La primer ópera foi ''Dafne'' (1594), de [[Jacopo Peri]], a la que siguió ''[[Eurídice (ópera)|Euridice]]'' (1600), del mesmu autor; en [[1602]] [[Giulio Caccini]] escribió otra ''Euridice''; y, en [[1607]], Claudio Monteverdi compunxo ''[[Orfeo (ópera)|La favola d'Orfeo]]'', onde añedió una introducción musical que denominó ''[[sinfonía]]'', y estremó les estructures cantaes en ''[[aria|aries]]''.<ref>Beltrando-Patier (1996), páxs. 219-283.</ref> La [[danza renacentista]] tuvo una gran revitalización, debida de nuevu al papel preponderante del ser humanu sobre la relixón, de tal manera que munchu autores consideren esta dómina la nacencia de la danza moderna. Desenvolvióse sobremanera en Francia —onde foi llamáu ''[[Comedia-balé|balé-comique]]''—, en forma d'hestories baillaes, sobre testos mitolóxicos clásicos, siendo impulsáu principalmente pola reina [[Catalina de Médicis]]. Suelse considerar que'l primera [[balé]] foi'l ''Ballet comique de Reinar Louise'' (1581), de [[Balthazar de Beaujoyeulx]]. Les principales modalidaes de la dómina yeren la ''[[Galliard|gayarda]]'', la ''[[pavana]]'' y el ''[[tourdion]]''. Nesta dómina surdieron los primeres trataos sobre danza: [[Domenico da Piacenza]] escribió ''D'arte saltandi et choreas ducendi'', siendo consideráu'l primera [[Coreografía|coreógrafu]] de la historia; [[Thoinot Arbeau]] fixo una escoyeta de dances populares franceses (''Orchesographie'', 1588).<ref>Abá (2004), páxs. 20-24.</ref> <gallery mode = packed> Ficheru:San Pietro in Montorio; Tempietto del Bramante.jpg|[[Templete de San Pietro in Montorio]], de [[Bramante]] (1502-1510). Ficheru:Donatello - David - Florença.jpg|''[[David (escultura de Donatello)|David]]'' (c. 1440), de [[Donatello]], [[Muséu Bargello]], [[Florencia]]. Ficheru:Mona_Lisa,_by_Leonardo_da_Vinci,_from_C2RMF_retouched.jpg|''[[La Gioconda]]'' (1503-1506), de [[Leonardo da Vinci]], [[Muséu del Louvre]]. Ficheru:Hamlet.jpg|[[Frontispiciu (parte del llibru)|Frontispiciu]] de la edición de ''[[Hamlet]]'' de 1605, de [[William Shakespeare]]. </gallery> === Manierismu === {{AP|Manierismu}} [[Ficheru:David von Michelangelo.jpg|thumb|''[[David de Miguel Ángel|David]]'' ([[1501]]-[[1504]]), de [[Michelangelo]], [[Galería de l'Academia de Florencia|Galería de l'Academia]], [[Florencia]].]] Surdíu igualmente n'[[Italia]] a mediaos del [[sieglu&nbsp;XVI]] como evolución de les formes renacentistes, el [[manierismu]]<ref group="nota">La pallabra deriva del términu [[Idioma italianu|italianu]] ''maniera'', que significaba «estilu», y que foi introducíu por [[Giorgio Vasari]] nes sos biografíes d'artistes pa denotar l'estilu grácil y equilibráu de los artistes del so tiempu. Chilvers (2007), p. 593.</ref> abandonó la naturaleza como fonte d'inspiración pa buscar un tonu más emotivu y espresivu, cobrando importancia la interpretación suxetiva que l'artista fai de la obra d'arte. L'[[arquiteutura manierista|arquiteutura]] adquirió un signu más efeutista y de tirante equilibriu, destacando'l polifacéticu artista [[Michelangelo]], autor del [[ábside]] y la [[cúpula]] de [[San Pedro del Vaticanu]]; [[Jacopo Vignola]] ([[Ilesia del Gesù]]); y [[Andrea Palladio]], creador d'un estilu propiu ([[paladianismu]]), como vemos na [[Basílica Palladiana|Basílica de Vicenza]], la [[Villa Capra]] (llamada la ''Rotonda''), [[San Giorgio Maggiore]] de [[Venecia]], etc. En Francia surdió la notable [[Escuela de Fontainebleau]]. N'España produció l'[[arquiteutura herreriana]] (por [[Juan de Herrera]]), estilu sobriu y senciellu, de formes simples y desnudes de decoración, d'alcuerdu a la doctrina [[Contrarreforma|contrarreformista]] qu'entós imperaba; tuvo la so máxima realización nel [[Monesteriu d'El Escorial]]. La escultura ye nuevamente reflexu del pesimismu qu'apoderaba la sociedá italiana de la segunda metá del sieglu&nbsp;XVI, con un arte onde se deforma la realidá a caprichu, predominando la espresión sentimental del artista, con figures estilizadas, en posiciones violentes y actitúes dramátiques. Descuella nuevamente la obra de [[Michelangelo]], con obres de tirante dinamismu onde resalta la espresión de la persona representada: ''[[Piedá del Vaticanu|Piedá]]'' (1501), ''[[David de Miguel Ángel|David]]'' (1501-1504), ''[[Moisés de Miguel Ángel|Moisés]]'' (1513-1515), Sepulcru de los Médicis (1520-1534), etc. Otros importantes escultores fueron: [[Baccio Bandinelli]], [[Benvenuto Cellini]], [[Giambologna]] y [[Jacopo Sansovino]]; y, fora d'Italia, [[Jean Goujon]] y [[Germain Pilon]] en Francia, [[Adriaen de Vries]] en Flandes, [[Hubert Gerhard]] n'Alemaña, y [[Alonso Berruguete]], [[Juan de Juni]] y [[Gaspar Becerra]] n'España. La [[pintura manierista]] tuvo un sellu más caprichosu, estravagante, con gustu pola forma tropezosa y estilizada, deformando la realidá, con perspectives aburuyaes y atmósferes efeutistas. Destacó en primer llugar —como nes otres artes— [[Michelangelo]] (autor de la decoración de la [[Capiya Sixtina]]), siguíu de [[Bronzino]], [[Andrea del Sarto]], [[Pontormo]], [[Antonio Allegri da Correggio|Correggio]], [[Parmigianino]], [[Giorgione]], [[Ticianu]], [[Paolo Veronese|Veronese]], [[Tintoretto]], [[Jacopo Bassano]], [[Giuseppe Arcimboldo]], etc. Cabo mentar a [[Maarten van Heemskerck]] y [[Abraham Bloemaert]] nos Países Baxos, y [[Bartholomeus Spranger]] n'Alemaña. N'España destacaron [[Juan Fernández de Navarrete]], [[Alonso Sánchez Coello]], [[Juan Pantoja de la Cruz]] y, especialmente, [[El Greco]], artista escepcional creador d'un estilu personal y único, de fuerte sentíu espresionista.<ref>Onians (2008), páxs. 154-155.</ref> <gallery mode = packed> Ficheru:Villa Rotonda side.jpg|[[Villa Capra|Villa La Rotonda]], d'[[Andrea Palladio]]. Ficheru:Michelangelo Moses.jpg|''[[Moisés de Miguel Ángel|Moisés]]'' (1513-1515), de [[Michelangelo]], ilesia de [[San Pietro in Vincoli]]. Ficheru:Tizian 102.jpg|''[[Venus d'Urbino]]'' (1538), de [[Ticianu]], [[Galería Uffizi]] ([[Florencia]]). Ficheru:El Greco - The Burial of the Count of Orgaz.JPG|''[[L'entierru del Conde d'Orgaz]]'' (1587), [[el Greco]], ilesia de Santu Tomé ([[Toledo]]). </gallery> === Barrocu === {{AP|Barrocu}} [[Ficheru:Las Meninas 01.jpg|thumb|''[[Les Meninas]]'' (1656), de [[Velázquez]] ([[Muséu del Prado]]), foi un alegatu de la figura del pintor como artista inspiráu, frente a la condición de simple artesanu qu'hasta entós se tenía del oficiu de pintor.]] El [[barrocu]]<ref group="nota">El términu barrocu» provién d'un vocablu d'orixe [[Idioma portugués|portugués]], onde a les [[perlla|perlles]] que teníen dalguna deformidá denominar perlles ''barruecas'', siendo n'orixe una pallabra despreciatible que designaba un tipu d'arte caprichoso, grandilocuente, descomanadamente recargáu. Chilvers: (2007), p. 83.</ref> desenvolver ente'l [[sieglu&nbsp;XVII]] y principios del [[Sieglu XVIII|XVIII]]. Foi una dómina de grandes disputes nel terrén políticu y relixosu, surdiendo una división ente los países [[Catolicismu|católicos]] [[Contrarreforma|contrarreformistas]], onde s'afitó l'estáu [[Absolutismu|absolutista]], y los países [[Protestantismu|protestantes]], de signu más [[Democracia|parllamentariu]]. L'arte volvióse más refináu y afatáu, con pervivencia d'un ciertu racionalismu clasicista pero con formes más dinámiques y efeutistas, con gustu polo sorprendente y anecdótico, poles ilusiones [[óptica|óptiques]] y los golpes d'efeutu. L'[[arquiteutura barroca|arquiteutura]], so unes llinies clásiques, asumió unes formes más dinámiques, con una exuberante decoración y un sentíu [[Escenografía|escenográficu]] de les formes y los volumes. Cobró relevancia la modulación del espaciu, con preferencia poles curva [[Cóncavu|cóncaves]] y [[Convexu|convexes]], poniendo especial atención nos xuegos ópticos (''[[Trampantojo|trompe-l'œil]]'') y el puntu de vista del espectador. Al igual que na dómina anterior, el motor del nuevu estilu volvió ser Italia: [[Gian Lorenzo Bernini]] foi unu de los sos meyores esponentes, siendo'l principal artífiz de la Roma monumental que conocemos güei día (columnata de la [[Plaza de San Pedro]], [[baldaquino de San Pedro]], [[San Andrés del Quirinal]], Palaciu Chigi-Odescalchi); [[Francesco Borromini]] ye otru gran nome de la dómina, autor de les ilesies de [[Ilesia de San Carlo alle Quattro Fontane|San Carlo alle Quattre Fontane]] y [[Sant'Ivo alla Sapienza]]; tamién destacaron [[Pietro da Cortona]], [[Baldassare Longhena]], [[Filippo Juvara]] y [[Guarino Guarini]]. En Francia, sol reináu de [[Lluis XIV]], empecipiáronse una serie de construcciones de gran fastuosidad: fachada del [[Palaciu del Louvre]], de [[Louis Le Vau]] y [[Claude Perrault]]; [[Palaciu de Versalles]], de Le Vau y [[Jules Hardouin-Mansart]]. N'Austria destacó [[Johann Bernhard Fischer von Erlach]], autor de la [[Ilesia de San Carlos Borromeo (Viena)|Ilesia de San Carlos Borromeo]] en [[Viena]]. N'Inglaterra cabo mentar la [[Catedral de San Pablo de Londres]], de [[Christopher Wren]]. N'España, l'arquiteutura acusó na primer metá del sieglu&nbsp;XVII l'heriedu herreriana, con [[Juan Gómez de Mora]] como figura destacada, ente que na segunda metá de sieglu&nbsp;diose l'estilu [[churrigueresco]] (por [[José Benito Churriguera]]), carauterizáu pol exuberante decorativismu y l'usu de [[Columna salomónica|columnes salomóniques]] (Retablu Mayor de [[Conventu de San Esteban (Salamanca)|San Esteban de Salamanca]]). La [[Escultura barroca|escultura]] adquirió'l mesmu calter dinámicu, tropezosu, espresivu, ornamental, destacando'l movimientu y l'espresión, con una base naturalista pero deformada a caprichu del artista. N'Italia destacó nuevamente Bernini, autor d'obres como ''[[Apolo y Dafne (escultura de Bernini)|Apolo y Dafne]]'' (1622-1625), ''[[Éxtasis de Santa Teresa]]'' (1644-1652), ''Muerte de la beata Ludovica Albertoni'' (1671-1674), etc. En Francia destacaron [[François Girardon]], [[Antoine Coysevox]] y [[Pierre Puget]]. N'España perduró la [[imaginería]] relixosa d'heriedu góticu, destacando [[Gregorio Fernández]], [[Juan Martínez Montañés]], [[Alonso Cano]], [[Pedro de Mena]], [[Francisco Salzillo]], etc. La [[Pintura barroca|pintura]] desenvolver en dos tendencies contrapuestes: el [[Caravagismu|naturalismu]], basáu na estricta realidá natural, con gustu pol [[clarescuru]] —el llamáu [[tenebrismu]]—, onde cabo citar a [[Caravaggio]], [[Orazio Gentileschi|Orazio]] y [[Artemisia Gentileschi]], [[Pieter van Laer]], [[Adam Elsheimer]], [[Georges de La Tour]] y los [[hermanos Le Nain]]; y el [[Pintura clasicista|clasicismu]], que ye igualmente realista pero con un conceutu de la realidá más intelectual ya idealizáu, englobando a [[Annibale Carracci]], [[Guido Reni]], [[Domenichino]], [[Guercino]], [[Giovanni Lanfranco]], [[Nicolas Poussin]], [[Claude Lorrain]], [[Hyacinthe Rigaud]], etc. Nel llamáu «[[Pintura barroca d'Italia#El plenu Barrocu|plenu barrocu]]» (segunda metá del sieglu&nbsp;XVII), d'estilu decorativu y predominiu de la pintura mural, destacaron [[Pietro da Cortona]], [[Andrea Pozzo]], [[Luca Giordano]] y [[Charles Le Brun]]. Amás d'estes corrientes, hubo infinidá d'escueles, estilos y autores de bien diversu signu, destacando dos escueles rexonales: la [[Flandes|flamenca]] ([[Peter Paul Rubens]], [[Anton Van Dyck]], [[Jacob Jordaens]], [[Frans Snyders]]), y la [[Países Baxos|holandesa]] ([[Rembrandt]], [[Jan Vermeer]], [[Frans Hals]]). N'[[España]] destacó la figura escepcional de [[Diego Velázquez]] (''[[La fragua de Vulcano]]'', 1630; ''[[La rindición de Breda]]'', 1635; ''[[Venus del espeyu]]'', 1650; ''[[Les Meninas]]'', 1656; ''[[Les filanderes]]'', 1657), según [[José de Ribera]], [[Francisco Ribalta]], [[Alonso Cano]], [[Francisco de Zurbarán]], [[Juan de Valdés Leal]] y [[Bartolomé Esteban Murillo]]. Nel terrén de les artes industriales, destaca especialmente la ebanistería, que llegó a cotes de peralta calidá sobremanera en Francia, gracies a la obra d'[[André-Charles Boulle]], creador d'una nueva téunica d'aplicación de metales ([[cobre]], [[estañu]]) sobre materiales orgánicos ([[carey]], [[Nácare|madreperla]], [[marfil]]) o viceversa. Ente les sos obres destaquen los dos [[cómoda|cómodes]] del Trianón, en [[Versalles]], y el [[reló]] de pendilexu col ''Carru d'Apolo'' en [[Fontainebleau]]. Tamién destacaron la tapicería, la orfebrería —especialmente les piedres dures» en Florencia—, la cerámica y el vidriu —que cobró relevancia en [[Bohemia]]—.<ref>Pérez Sánchez (1983), páxs. 479-598.</ref> [[Ficheru:Portada Manuscrito Chacón.jpg|thumb|upright|left|Portada del ''Manuscritu Chacón'', que tresmitió la obra poética de [[Luis de Góngora]].]] La [[Lliteratura del Barrocu|lliteratura barroca]] carauterizar pol pesimismu, con una visión de la vida plantegada como llucha, suañu o mentira, onde tou ye fugaz y perecederu. El so estilu yera suntuosu y recargáu, con un llinguaxe bien [[Axetivu|axetiváu]] y [[Metáfora|metafóricu]]. Nun primer momentu produciéronse diverses corrientes: l'[[eufuismu]] n'Inglaterra ([[John Lyly]], [[Robert Greene]]), el [[preciosismu]] en Francia ([[Vincent Voiture]]), el [[marinismu]] n'Italia ([[Giambattista Marín]]), la [[Primer escuela de Silesia|primer]] ([[Martin Opitz]], [[Angelus Silesius]], [[Andreas Gryphius]]) y [[segunda escuela de Silesia]] ([[Daniel Casper von Lohenstein]], [[Hans Jakob Christoph von Grimmelshausen]]) n'Alemaña. Más palantre surdió'l [[clasicismu]] en Francia, con autores como [[François de la Rochefoucauld]], [[Jacques-Bénigne Bossuet]], [[Nicolas Boileau-Despréaux]], [[Jean de La Fontaine]], [[François de Malherbe]], [[Cyrano de Bergerac]] y [[Madeleine de Scudéry]]. N'Inglaterra destacó la obra poética de [[John Milton]] (''[[El paraísu perdíu]]'', 1667). N'España, onde'l sieglu&nbsp;XVII sería denomináu'l [[Sieglu d'Oru]], produciéronse dos corrientes: el [[culteranismu]], lideráu por [[Luis de Góngora]], onde destacaba la guapura formal, con un estilu suntuosu, metafóricu, con proliferación de [[llatinismu|llatinismos]] y xuegos gramaticales; y el [[conceutismu]], representáu por [[Francisco de Quevedo]] y [[Baltasar Gracián]], onde predominaba l'inxeniu, l'agudez, con un llinguaxe concisu pero [[Polisemia|polisémicu]], con múltiples significaos en poques pallabres.<ref>Riquer-Valverde (2007), vol. II, páxs. 9-106.</ref> Nel teatru barrocu desenvolvióse sobremanera la [[traxedia]], basada na ineluctabilidad del destín, con un tonu clásicu, siguiendo los trés unidaes de Castelvetro. La escenografía yera más recargada, siguiendo'l tonu ornamental carauterísticu del Barrocu. Destaquen [[Pierre Corneille]], [[Jean Racine]] y [[Molière]], representantes del clasicismu francés. N'España'l teatru yera básicamente popular («[[corrolada de comedies]]»), cómicu, con una personal tipoloxía, estremándose: ''[[bululú]]'', ''[[ñaque]]'', ''[[gangarilla]]'', ''[[cambaleo]]'', ''[[garnacha (teatru)|garnacha]]'', ''[[bojiganga]]'', ''[[farándula]]'' y ''[[compañía de teatro|compañía]]''. Destacaron [[Tirso de Molina]], [[Guillén de Castro]], [[Juan Ruiz d'Alarcón]] y, principalmente, [[Lope de Vega]] (''[[El perro del hortelano]]'', 1615; ''[[Fuenteovejuna]]'', 1618) y [[Pedro Calderón de la Barca]] (''[[La vida ye suañu]]'', 1636; ''[[L'alcalde de Zalamea]]'', 1651).<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), páxs. 165-233.</ref> {{Multimedia|archivu=Toccata et Fugue BWV565.ogg|títulu=Tocata y fuga en re menor, BWV 565|descripción=de [[Johann Sebastian Bach]]|formatu=[[Ogg]]}} La [[música barroca]] destacó pol contraste, los acordes violentos, los volumes móviles, la ornamentación esaxerada, la estructura variao y oldeao. Caracterizóse especialmente pol usu del [[so continuu]], seición instrumental grave que sostenía ininterrumpidamente la parte melódica cimera. Nesta dómina la música algamó cotes de gran brillantez, desvenceyándose dafechu de la voz y el testu, surdiendo les formes instrumentales pures ([[suite]], [[sonata]], [[tocata]], [[conciertu]], [[sinfonía]]). Cola sonata nacieron los nomes de velocidá: ''[[allegro]]'', ''[[Tempo#Adaxu|adaxu]]'', ''[[empresto (música)|empresto]]'', ''[[vivace]]'', ''[[andante]]'', etc. Na música relixosa nacen l'[[Oratoriu (música)|oratoriu]] y la [[cantata]], ente que la música coral trunfó especialmente nel mundu protestante. N'España nacieron la [[zarzuela]] y la [[tonadilla]] como manifestaciones de la música popular. Ente les grandes figures de la música barroca convien recordar a [[Antonio Vivaldi]], [[Tommaso Albinoni]], [[Arcangelo Corelli]], [[Marc-Antoine Charpentier]], [[Johann Pachelbel]], [[Heinrich Schütz]], [[Johann Sebastian Bach]], [[Georg Philipp Telemann]], [[Georg Friedrich Haendel]], etc. N'ópera destacó la escuela [[venecia]]na, primer llugar onde la música se desligó de la proteición relixosa o aristocrática pa ser representada en llugares públicos: en [[1637]] fundóse'l Teatru di San Cassiano, primer centru operísticu del mundu. Empezó'l gustu poles voces solistes, principalmente les agudes ([[tenor]], [[sopranu]]), apaeciendo'l fenómenu de los ''[[castrati]]''. La ópera barroca destacó pola escenografía complicada, afatada, recargada, con cambeos repentinos. Destaquen [[Pier Francesco Cavalli]], [[Antonio Cesti]], [[Jean-Baptiste Lully]], [[Henry Purcell]], [[Georg Friedrich Haendel]], etc. A finales del sieglu&nbsp;XVII, la escuela [[Nápoles|napolitana]] introdució un estilu más purista, más clasicista, simplificando los argumentos y faciendo óperes más cultes y sofisticaes. [[Alessandro Scarlatti]] introdució l'aria en trés partes (''[[aria da capo]]'').<ref>Beltrando-Patier (1996), páxs. 349-383.</ref> En Francia, la [[danza barroca]] (''[[Balé cortesanu|balé de cour]]'') fixo evolucionar la música instrumental, de melodía única pero con una rítmica afecha a la danza. Foi patrocinada especialmente por [[Lluis XIV]], que convirtió la danza en grandes espectáculos (''Ballet de la Nuit'', [[1653]], onde intervieno'l rei carauterizáu de sol), creando en [[1661]] l'[[Academia real de Danza]]. Como coreógrafu destacó [[Pierre Beauchamp]], creador de la ''danse d'école'', el primer sistema [[Pedagoxía|pedagóxicu]] de la danza. Les principales tipoloxíes fueron: ''[[minuet]]'', ''[[bourrée]]'', ''[[Polonesa|polonaise]]'', ''[[rigaudon]]'', ''[[allemande]]'', ''[[Zarabanda|zarabande]]'', ''[[passepied]]'', ''[[Giga|gigue]]'', ''[[gavotte]]'', etc. N'España tamién se dieron diverses modalidaes de danza: ''[[seguidilla (música)|seguidilla]]'', ''[[zapateado (España)|zapateado]]'', ''[[chacona]]'', ''[[fandangu (baille)|fandangu]]'', ''[[xota (música)|xota]]'', etc.<ref>Abá (2004), páxs. 25-35.</ref> <gallery mode = packed> Ficheru:Interiorvaticano8baldaquino.jpg|[[Baldaquino de San Pedro]] (1624-1633), de [[Gianlorenzo Bernini]]. Ficheru:Ecstasy St Theresa SM della Vittoria.jpg|''[[Éxtasis de Santa Teresa]]'' ([[1647]]-[[1651]]), de [[Gianlorenzo Bernini]], [[ilesia de Santa María de la Victoria]], [[Roma]]. Ficheru:Claude Lorrain 008.jpg|''[[Puertu col embarque de la Reina de Saba]]'' ([[1648]]), de [[Claude Lorrain]], [[National Gallery de Londres]]. Ficheru:The_Three_Graces,_by_Peter_Paul_Rubens,_from_Prado_in_Google_Earth.jpg|''[[Los trés Gracies (Rubens)|Los trés Gracies]]'' ([[1636]]-[[1639]]), de [[Peter Paul Rubens]], [[Muséu del Prado]]. </gallery> === Rococó === {{AP|Rococó}} [[Ficheru:Fragonard, The Swing.jpg|thumb|''[[El xingadoriu (Fragonard)|El xingadoriu]]'' (1767), de [[Jean-Honoré Fragonard]], [[Coleición Wallace]], [[Londres]].]] Desenvueltu nel [[sieglu&nbsp;XVIII]]<ref group="nota">El [[rococó]] surdió en [[Francia]] mientres la rexencia del [[Felipe II d'Orleans|duque d'Orleáns]], na minoría d'edá de [[Lluis XV]], y pervivió mientres el reináu d'ésti. El términu ''rococó'' formar cola conxunción del [[Idioma italianu|italianu]] ''ba'''rocco''''' y ''rocaille'', elementu decorativu paecencia a una [[concha]], bien usáu na ornamentación mientres esti periodu. Chilvers (2007), p. 818.</ref> —en convivencia a principios de sieglu col [[barrocu]], y a finales col [[neoclasicismu]]—, supunxo la pervivencia de les principales manifestaciones artístiques del barrocu, con un sentíu más enfatizado de la decoración y el gustu ornamental, que son llevaos a un paraxismu de riqueza, sofisticación y elegancia. La progresiva puxanza social de la [[burguesía]] y los adelantos científicos, según l'ambiente cultural de la [[Ilustración]], traxeron l'abandonu de les temes relixoses a favor de nueves temátiques y actitúes más mundanes, destacando'l luxu y la ostentación como nuevos factores de prestíu social. L'arquiteutura pasó de la grandilocuencia barroca a un gustu más delicáu, de formes gráciles y con preponderancia d'espacios pequeños, d'ambientes de recogimiento pensaos pal bienestar y el confort. Poner de moda lo exótico, especialmente'l gustu pol arte oriental. El rococó desenvolvióse sobremanera en [[Francia]] y [[Alemaña]], representáu principalmente por [[Ange-Jacques Gabriel]] ([[Pequeñu Trianón|Petit Trianon]] de Versalles, Hotel Biron de París), [[François de Cuvilliés]] (Pabellón d'[[Amalienburg]] del [[Palaciu de Nymphenburg]] en [[Múnich]]), [[Johann Balthasar Neumann]] (Palaciu Episcopal de [[Würzburg]]) y [[Dominikus Zimmermann]] ([[Ilesia de Wies]]). En [[xardinería]], al xardín italianu» asocedió'l xardín francés», de composición xeométrica igual que l'italianu, pero con una perspeutiva más llarga, composición más simple, mayores zones de [[verde]] y un nuevu detalle ornamental: el [[parterre]]; destaquen los xardinos de [[Xardinos de Versalles|Versalles]] (diseñaos por [[André Le Nôtre]]) y [[Xardinos d'Aranjuez|Aranjuez]]. La escultura tien un aire grácil, refináu, con cierta pervivencia de les formes barroques, especialmente por influencia de Bernini. N'Italia cabo destacar la [[Fontana de Trevi]], de [[Pietro Bracci]] y [[Filippo della Valle]]. En Francia destacó la obra d'[[Edmé Bouchardon]], [[Jean-Baptiste Pigalle]] y [[Étienne-Maurice Falconet]]. N'Alemaña tenemos la presencia de [[Georg Rafael Donner]], [[Franz Ignaz Günther]] y los hermanos Asam ([[Cosmas Damian Asam|Cosmas Damian]] y [[Egid Quirin Asam|Egid Quirin]]). N'España podemos reseñar a [[Juan Pascual de Mena]] y [[Luis Salvador Carmona]]. La [[Pintura rococó|pintura]] mover ente la esaltación relixosa o'l paisaxismu [[Vedutismu|vedutista]] n'[[Italia]] ([[Giambattista Tiepolo]], [[Canaletto]], [[Francesco Guardi]]), y les escenes cortesanes de [[Jean-Antoine Watteau]], [[François Boucher]], [[Jean-Baptiste-Siméon Chardin]] y [[Jean-Honoré Fragonard]] en Francia, pasando pol retratismu [[Reinu Xuníu|inglés]] de [[Joshua Reynolds]] y [[Thomas Gainsborough]]. Figura aparte ye l'inclasificable pintor español [[Francisco de Goya]], qu'evolucionó dende un sellu más o menos rococó hasta un ciertu [[prerromanticismu]], pero con una obra personal y espresivo de fuerte tonu intimista. Cultivó tanto la pintura como'l grabáu, siendo igualmente de destacar los sos cartones pa tapices. Ente les sos obres destaquen: los ''[[Caprichos]]'' (1799), ''[[La familia de Carlos IV]]'' (1800), ''[[El trés de mayu de 1808 en Madrid]]'' (1814), les ''[[Pintures negres]]'' (1820), etc. Les artes decoratives tuvieron especial relevancia, yá que, como se señaló, el rococó foi un arte d'aire burgués dedicáu a la ostentación y el luxu. Desenvolvióse notablemente'l [[interiorismu]], con especial énfasis nel [[moblame]], los [[espeyu|espeyos]], les [[seda|sedes]], los [[Tapiz|tapices]] y los oxetos de [[porzolana]]. Esta postrera tuvo un gran espardimientu, sobremanera la de [[Saxonia]] y la de [[Sèvres]], con delicaos motivos ornamentales, preferentemente d'estilu oriental. En porzolana fabricáronse tamién pequeñes talles escultóriques con motivos galantiadores, pastorales o de la [[Commedia dell'arte]]. En moblame desenvolvióse'l «estilu Chippendale» (por [[Thomas Chippendale]]), carauterizáu pol [[eclecticismu (arte)|eclecticismu]], con amiestu d'elementos góticos, rococó, [[Palladianismu|palladianos]] y [[Chinoiserie|chinescos]]. N'España adquirieron notoriedá los tapices de la [[Real Fábrica de Santa Bárbara]], dalgunos d'ellos diseñaos por Goya. Nesta dómina apaeció la [[litografía]], nueva modalidá de [[grabáu]] sobre piedra [[caliar]], inventada por [[Aloys Senefelder]] en [[1778]].<ref>Pérez Sánchez (1983), páxs. 607-640.</ref> [[Ficheru:Encyclopedie de D'Alembert et Diderot - Premiere Page - ENC 1-NA5.jpg|thumb|left|Portada de ''[[L'Encyclopédie]]'' (1751).]] A nivel lliterariu, el [[sieglu&nbsp;XVIII]] foi'l de la [[Ilustración]], proyeutu empecipiáu con ''[[L'Encyclopédie]]'' de [[Diderot]] y [[D'Alembert]] y que supunxo la consagración del [[racionalismu]] a nivel filosóficu, poniendo l'acentu na idea de progresu del ser humanu y la so capacidá ilimitada, conceutu qu'estableció'l xerme de la era moderna. Los sos principales representantes fueron [[Montesquieu]], [[Voltaire]], [[Denis Diderot]], [[Jean-Jacques Rousseau]], el [[Ablaya Prévost]], [[André Chénier]], [[Giambattista Vico]], [[Alexander Pope]], [[Daniel Defoe]], [[Jonathan Swift]], etc. N'España se denotó la influencia francesa nuna lliteratura crítico y especulativo, ganando gran puxanza'l xéneru del [[ensayu]]; destacaron [[Benito Jerónimo Feijoo]], [[Diego de Torres Villarroel]], [[Ignacio Luzán]] y [[José Francisco d'Islla]]. Ye de remarcar la fundación nesta dómina de la [[Biblioteca Nacional d'España|Biblioteca Nacional]] y la [[Real Academia Española]].<ref>Lladó-García (1999), páxs. 154-161.</ref> El teatru nel sieglu&nbsp;XVIII siguió modelos anteriores, cuntando como principal innovación la reforma qu'efeutuó [[Carlo Goldoni]] de la comedia, qu'abandonó la vulgaridá ya inspiróse en costumes y personaxes de la vida real. Tamién se desenvolvió'l [[drama]], asitiáu ente la traxedia y la comedia. La escenografía yera más naturalista, con un mayor contautu ente públicu y actores. Los montaxes solíen ser más populares, atrayendo un mayor públicu, dexando'l teatru de tar acutáu a les clases altes. Al entamase espectáculos más complexos, empezó a cobrar protagonismu la figura del direutor d'escena. Como dramaturgos destaquen [[Pietro Metastasio]], [[Pierre de Marivaux]], [[Pierre-Augustin de Beaumarchais]] y [[Voltaire]]. N'España, [[Nicolás Fernández de Moratín]] enmarcar na comedia de salón» dieciochesca, con base en Molière.<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), páxs. 237-243.</ref> Al rococó en música correspuende la llamada «[[música galantiadora]]», que yera más sele que la barroca, más llixera y senciella, atenta, decorativa, destacando'l sentimentalismu. Sumió'l gustu pol contraste y buscóse la gradación sonora (''[[crescendo]]'', ''[[diminuendo]]''). Na llamada [[Escuela de Mannheim]] desenvuélvese la [[música sinfónica]], cola primera gran orquesta moderna (40 preseos), iniciativa del [[eleutor]] [[Carlos Teodoro del Palatináu y Baviera|Carlos Teodoro de Wittelsbach]]. El so principal representante, [[Johann Stamitz]], ye consideráu'l primera [[direutor d'orquesta]]. D'ente los músicos de la dómina destaquen los fíos de Bach: [[Wilhelm Friedemann Bach|Wilhelm Friedemann]], [[Carl Philipp Emanuel Bach|Carl Philipp Emanuel]], [[Johann Christoph Friedrich Bach|Johann Christoph Friedrich]] y [[Johann Christian Bach|Johann Christian]] —esti últimu introductor del [[pianu]] na música sinfónica, inventáu en [[1711]] por [[Bartolomeo Cristofori]]—. N'ópera, xunto a la culta apaez la «[[ópera bufa]]», d'aire risible, destinada a un públicu más popular, con influencia de la [[Commedia dell'arte]] ([[Niccolò Piccinni]], [[Baldassare Galuppi]]).<ref>Beltrando-Patier (1996), páxs. 507-516.</ref> La danza siguió desenvolviéndose sobremanera en Francia, onde en [[1713]] creóse la Escuela de Balé de la [[Ópera de París]], la primer academia de danza. [[Raoul-Auger Feuillet]] creó en [[1700]] un sistema de notación de danza, pa poder trescribir por escritu la diversa variedá de pasos de danza. Nesta dómina la danza empezó a independizase de la poesía, la ópera y el teatru, consiguiendo autonomía propia como arte, y formulando un vocabulariu propiu. Empezar a escribir obres musicales namái pa balé, destacando [[Jean-Philippe Rameau]] —creador de la ''[[Ópera-balé|opéra-balé]]''—, y empezaron a surdir nomes de baillarinos destacaos, como [[Gaetano Vestris]] y [[Marie Anne de Cupis de Camargo|Marie Camargo]]. A nivel popular, el baille de moda foi'l [[valse]], de compás ¾, ente que n'España surdió'l [[flamencu]].<ref>Abá (2004), páxs. 37-66.</ref> <gallery mode = packed> Ficheru:Ottobeuren-basilika flickr-2.jpg|[[Abadía d'Ottobeuren|Basílica d'Ottobeuren]] ([[Baviera]]). Ficheru:Fontana di Trevi di notte.JPG|[[Fontana de Trevi]] (1732-1762), de [[Pietro Bracci]] y [[Filippo della Valle]], [[Roma]]. Ficheru:Francisco de Goya y Lucientes 054.jpg|''[[La familia de Carlos IV]]'' (1800), de [[Francisco de Goya]], [[Muséu del Prado]] ([[Madrid]]). Ficheru:Gau1878.jpg|Interior rococó del [[palaciu de Gatchina]], cerca de [[San Petersburgu]], en [[Rusia]]. </gallery> === Neoclasicismu === {{AP|Neoclasicismu}} [[Ficheru:Jacques-Louis David - Oath of the Horatii - Google Art Project.jpg|thumb|upright=1.5|''[[Xuramentu de los Horacios]]'' (1784), de [[Jacques-Louis David]], [[Muséu del Louvre]].]] La puxanza de la [[burguesía]] tres la [[Revolución francesa]] favoreció'l resurdimientu de les formes clásiques, más pures y austeres, en contraposición a los escesos ornamentales del barrocu y rococó, identificaos cola [[aristocracia]]. A esti ambiente de valoración del [[Arte y cultura clásica|legáu clásicu grecorromanu]] influyó l'afayu [[Arqueoloxía|arqueolóxicu]] de [[Pompeya]] y [[Herculano]], xunto a l'espardimientu d'un ideariu de perfeición de les formes clásiques efeutuáu por [[Johann Joachim Winckelmann]], quien postuló que na [[antigua Grecia]] diose la guapura perfecta, xenerando un mitu sobre la perfeición de la guapura clásica qu'entá condiciona la perceición del arte güei día.<ref group="nota">En ''Reflexón sobre la imitación de les obres d'arte griegu'' (1755), [[Johann Joachim Winckelmann]] afirmó que los griegos llegaron a un estáu de perfeición total na imitación de la naturaleza, polo que nós namái podemos asonsañar a los griegos. Coles mesmes, rellacionó l'arte coles etapes de la vida humana (infancia, maduror, vieyera), estableciendo una evolución del arte en tres estilos: arcaicu, clásicu y helenísticu. [[Valeriano Bozal]] (y otros): ''Historia de les idees estétiques y de les teoríes artístiques contemporánees'' (vol. I). Visor, Madrid, 2000, ISBN 84-7774-580-3, páxs. 150-154.</ref> L'[[arquiteutura neoclásica]] yera más racional, de signu funcional y un ciertu aire [[Utopía|utópicu]], como vemos nos postulaos de [[Claude-Nicolas Ledoux]] y [[Étienne-Louis Boullée]]. Convien estremar dos tipos d'arquiteutura neoclásica: la d'heriedu barrocu, pero desaposiada d'escesiva decoración pa estremase de l'arquiteutura rococó; y la puramente neoclásica, de llinies austeres y racionales, sobria y funcional. A la primera pertenecen obres como'l [[Panteón de París]], de [[Jacques-Germain Soufflot]], o la [[Staatsoper Unter dean Atiesten|Ópera de Berlín]], de [[Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff]]; tamién s'enmarca nesta llinia'l [[Palladianismu#Neopalladianismu inglés|neopalladianismu]] británicu y estauxunidense. Na nueva llinia más racional puede mentase'l proyeutu urbanísticu de les [[Tullerías]], de [[Pierre-François-Léonard Fontaine]] (iniciador del llamáu «[[estilu Imperiu]]»); la [[Piazza del Popolo]] de Roma, de [[Giuseppe Valadier]]; el [[Walhalla (Monumentu)|Walhalla]] de [[Ratisbona]], de [[Leo von Klenze]]; y el [[Muséu del Prado]] de Madrid, de [[Juan de Villanueva]]. La [[Escultura neoclásica|escultura]], de lóxicu referente grecorromanu, tuvo como principales figures a: [[Jean-Antoine Houdon]], retratista de la sociedá prerrevolucionaria ([[Rousseau]], [[Voltaire]], [[Marqués de La Fayette|Lafayette]], [[Honoré Gabriel Riqueti|Mirabeau]]); [[Antonio Canova]], que trabayó pa los papes y la corte de [[Napoleón]] (''Paulina Borghese como Venus'', 1805-1807); y [[Bertel Thorvaldsen]], bien influyíu pola escultura griega, consagráu a la mitoloxía y la historia antigües (''Jasón col vellocino d'oru'', 1803). Otros nomes destacables seríen [[John Flaxman]], [[Johann Gottfried Schadow]], [[Johan Tobias Sergel]] y [[Damià Campeny]]. La [[Pintura neoclásica|pintura]] caltuvo un sellu austero y equilibrao, influyíu pola escultura grecorromana o figures como [[Rafael Sanzio|Rafael]] y [[Poussin]]. Destacó especialmente [[Jacques-Louis David]], pintor «oficial» de la [[Revolución Francesa]] (''[[Xuramentu de los Horacios]]'',1784; ''[[La muerte de Marat]]'', 1793; ''[[Napoleón cruciando los Alpes]]'', 1800). Al pie de él convien recordar a: [[François Gérard]], [[Antoine-Jean Gros]], [[Pierre-Paul Prud'hon]], [[Anne-Louis Girodet-Trioson]], [[Jean Auguste Dominique Ingres]], [[Joseph Wright of Derby]], [[Johann Zoffany]], [[Angelika Kauffmann]], [[Anton Raphael Mengs]], [[Joseph Anton Koch]], [[Asmus Jacob Carstens]], [[José de Madrazo]], etc.<ref>Honour-Fleming (2002), páxs. 640-645.</ref> Les artes decoratives desenvolver en diversos estilos, dalgunos de los cualos perduraron a lo llargo del sieglu&nbsp;XIX: l'[[estilu direutoriu|estilu Direutoriu]] surdió en Francia na dómina del [[Direutoriu (Francia)|Direutoriu]] (1795-1805), carauterizáu peles llinia sencielles, clásiques, sobries, ensin adornos escesivos; l'[[estilu Imperiu]] desenvolver na Francia napoleónica y de la [[Restauración Francesa|Restauración]], d'onde pasó al restu d'Europa, sustituyendo la sobriedá pola ostentación y el luxu, con un estilu suntuosu, con preferencia de temes exótiques y orientales; en contraposición, l'estilu [[Biedermeier]] alemán presentó un diseñu más práuticu y cómodu, de llinies sencielles y llariegues. Estos estilos influyeron nel [[Sabela II d'España|isabelín]] español y el [[Dómina victoriana|victoriano]] inglés, d'aire burgués, dedicaos al luxu y la ostentación, anque ensin arrenunciar al confort y la funcionalidad. A nivel lliterariu, a finales del sieglu&nbsp;XVIII produció una vuelta a premises clasicistes, cola pretensión d'establecer un tipu de lliteratura preceptiva, ordenadora, con una base [[ética]] ya intelectual. Munchos de los autores d'esta dómina tuvieron a caballu ente'l neoclasicismu y el [[prerromanticismu]], destacando: [[Friedrich Gottlieb Klopstock]], [[Christoph Martin Wieland]], [[Henry Fielding]], [[Laurence Sterne]], etc. N'España, se denotó la influencia del clasicismu francés y los preceptos fitos por [[Boileau]], destacando [[José Cadalso]], [[Juan Meléndez Valdés]] y [[Gaspar Melchor de Xovellanos]], según los fabulistes [[Tomás d'Iriarte]] y [[Félix María Samaniego]].<ref>Riquer-Valverde (2007), vol. II, páxs. 110-235.</ref> El teatru neoclásicu tuvo poques variaciones respeuto al desenvueltu a lo llargo del sieglu&nbsp;XVIII, siendo'l so principal carauterística la inspiración en modelos clásicos grecorromanos, seña d'identidá d'esta corriente. Destaquen: [[Vittorio Alfieri]], [[Richard Brinsley Sheridan]] y [[Gotthold Ephraim Lessing]] y, n'España, [[Leandro Fernández de Moratín]] y [[Vicente García de la Huerta]].<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), páxs. 243-250.</ref> {{Multimedia|archivu=Wolfgang Amadeus Mozart - Don Giovanni - Overtüre.ogg|títulu=K527|descripción=Obertura de ''[[Don Giovanni]]'', una de les pieces más famoses de [[Wolfgang Amadeus Mozart]] (1787).|formatu=[[Ogg]]}} La [[Música del Clasicismu música clásica]]<ref group="nota">Anque güei día suelse xeneralizar como «música clásica» la [[música sinfónica]] de tipu [[orquesta]]l, en realidá fai referencia a un periodu concretu de la [[historia de la música]], carauterizáu pol [[Música del Clasicismu|clasicismu]], correspondiente al postreru terciu del [[sieglu&nbsp;XVIII]] y principios del [[Sieglu XIX|XIX]]. El términu música clásica» apaeció per primer vegada nel ''[[Oxford English Dictionary]]'' en [[1836]], y señalaba les composiciones europees más destacaes del sieglu&nbsp;anterior. Col tiempu significó lo opuesto a la [[música popular]] nel llinguaxe corriente: ye'l nome habitual de la [[música culta]], académica o [[música docta|docta]].{{cita web|autor=The Oxford English Dictionary|editor=The OED Online|url=http://dictionary.oed.com/cgi/entry/50040930?single=1&query_type=word&queryword=classical&first=1&max_to_show=10|fechaaccesu=10 de mayu de 2007|títulu=Classical|añu=2007}}</ref> supunxo ente'l postreru terciu del [[sieglu&nbsp;XVIII]] y principios del [[Sieglu XIX|XIX]] la culminación de les formes instrumentales, consolidaes cola definitiva estructuración de la orquesta moderna. El clasicismu manifestar nel equilibriu y la serenidá de la composición, la busca de la guapura formal, de la perfeición, en formes harmonioses ya inspiradores d'altos valores. Nació'l ''[[Forma sonata#Desenvuelvo|desenvolvimientu]]'', nueva forma de composición que consistía en desmontar la tema, coyendo'l ritmu o la melodía, pero camudando la tonalidá al traviés de la modulación. Evolucionó la [[música de cámara]] al sumir el [[so continuu]], en distintos formatos: ''dúu'', ''tríu'', ''cuartetu'', ''quintetu'', etc. La música clásica ta representada principalmente por: [[Franz Joseph Haydn]], [[Wolfgang Amadeus Mozart]], [[Christoph Willibald Gluck]], [[Luigi Boccherini]] y [[Domenico Cimarosa]]. La ópera clásica yera menos recargada que la barroca, con una música austera, ensin ornamientos vocales, aries llindaes, [[recitativo]] con acompañamientu orquestal, argumentos más sólidos y personaxes más verídicos. Destaquen: [[Jean-Philippe Rameau]], [[Christoph Willibald Gluck]] y, especialmente, [[Wolfgang Amadeus Mozart]], autor de delles de les meyores óperes de la historia (''[[Les bodes de Fígaro|Le Nozze di Figaro]]'', 1786; ''[[Don Giovanni]]'', 1787; ''[[La flauta máxica]]'', 1791).<ref>Beltrando-Patier (1996), páxs. 516-532.</ref> El balé clásicu tamién esperimentó un gran desenvolvimientu, sobremanera gracies al apurra teóricu del coreógrafu [[Jean-Georges Noverre]] y el so ''[[Balé d'aición|balé d'action]]'', que destacaba'l sentimientu sobre la rixidez xestual del baille académicu. Buscóse un mayor naturalismu y una meyor compenetración de música y drama, fechu perceptible nes obres del compositor Gluck, qu'esanició munchos convencionalismos de la danza barroca. Otru coreógrafu relevante foi [[Salvatore Viganò]], que dio mayor vitalidá al cuerpu de balé», el conxuntu qu'acompaña a los baillarinos protagonistes, que cobró independencia al respeutive d'estos.<ref>Abá (2004), páxs. 37-56.</ref> <gallery mode=packed> Ficheru:Facade of the Panthéon, Paris 24 January 2016.jpg|[[Panteón de París]] (1757-1791), de [[Jacques-Germain Soufflot]]. Ficheru:Perseus Canova Pio-Clementino Inv969.jpg|''Perseo cola cabeza d'Aguamala'' (1800), d'[[Antonio Canova]], [[Museos Vaticanos]]. Ficheru:Madrazo Viriatus HighRes.jpg|''La muerte de Viriato'' (1806-1807), de [[José de Madrazo]], [[Muséu d'Arte Moderno de Madrid]]. Ficheru:Wolfgang-amadeus-mozart 1.jpg|[[Wolfgang Amadeus Mozart]]. </gallery> === América === {{AP|Arte colonial hispanoamericanu}} [[Ficheru:Mexico Dic 06 045 1.jpg|thumb|upright=1.5|[[Catedral Metropolitana de la Ciudá de Méxicu]].]] Dende'l [[descubrimientu d'América]] por [[Cristóbal Colón]] en [[1492]] hasta la [[Guerres d'independencia hispanoamericanes|independencia]] de los diversos países americanos a lo llargo del [[sieglu&nbsp;XIX]] (los postreros [[Cuba]] y [[Puertu Ricu]] en [[1898]]) diose'l denomináu [[Arte colonial hispanoamericanu|arte colonial]], que foi un fiel reflexu del arte efeutuáu na [[ciudá metrópolis|metrópolis]], desenvolviéndose los mesmos [[Movimientu artísticu|estilos artísticos]] que nel continente européu, principalmente'l [[Renacimientu]], el [[Barrocu]] y el [[Rococó]]. Les principales amueses d'arte colonial producir nos dos centros xeográficos de más relevancia na era precolombina: [[Méxicu]] y [[Perú]]. L'[[arquiteutura]] basar nes mesmes tipoloxíes d'edificios propios de la cultura europea, principalmente [[Ilesia (edificiu)|ilesies]] y [[catedral]]es, dau la rápida meyora del llabor d'[[evanxelización]] de los pueblos nativos americanos, pero tamién edificios civiles como [[conceyu|conceyos]], [[hospital]]es, [[universidá|universidaes]], [[palaciu|palacios]] y villes particulares. Mientres la primer metá del [[sieglu&nbsp;XVI]] fueron les [[órdenes relixoses]] les encargaes de la edificación de numberoses ilesies en Méxicu, preferentemente un tipu d'ilesies fortificaes llamaes «capiyes d'indios». A mediaos de sieglu&nbsp;empezar a construyir les primeres grandes catedrales, como les de [[Catedral Metropolitana de la Ciudá de Méxicu|Méxicu]], [[Catedral de Puebla|Puebla]], [[Catedral de Guadalaxara (Méxicu)|Guadalaxara]], [[Catedral de Cuzco|Cuzco]] y [[Catedral de Córdoba (Arxentina)|Córdoba]]. L'arquiteutura barroca carauterizar por una profusa decoración, que resultaría exacerbada nel llamáu «ultrabarroco» (Fachada del Sagrariu de la Catedral de Méxicu). En Perú, les construcciones desenvueltes en [[Lima]] y [[Cuzco]] dende [[1650]] amuesen unes carauterístiques orixinales que s'adelantren inclusive al barrocu européu, como nel usu de murios almohadillados y de [[Columna salomónica|columnes salomóniques]] ([[Cuzco#Ilesia de la Compañía|Ilesia de la Compañía]], Cuzco). Nel [[sieglu&nbsp;XVIII]] l'arquiteutura empobinar a un estilu más exuberante, otorgando un aspeutu inconfundible al barrocu limeñu ([[Palaciu de Torre Tagle|Palaciu del Marqués de Torre-Tagle]]. Les primeres amueses de pintura colonial fueron les d'escenes relixoses ellaboraes por maestros anónimos, como les imáxenes de la ''Virxe col Neñu''. La producción artística fecha en [[Nueva España]] por indíxenes nel sieglu&nbsp;XVI ye denomada [[arte indocristiano]]. La pintura barroca recibió la influencia del [[tenebrismu]] sevillanu, principalmente de [[Zurbarán]], como puede apreciase na obra de los mexicanos [[José Juárez]] y [[Sebastián López d'Arteaga]], y del [[bolivia]]nu [[Melchor Pérez de Holguín]]. A finales del sieglu&nbsp;XVI destacó la [[Escuela cuzqueña de pintura]], representada principalmente por [[Luis de Riañu]] y [[Marcos Zapata (pintor)|Marcos Zapata]]. Nel sieglu&nbsp;XVIII la principal influencia sería la de [[Bartolomé Esteban Murillo|Murillo]], y en dalgún casu —como en [[Cristóbal de Villalpando]]— la de [[Valdés Leal]]. Destaquen [[Gregorio Vásquez de Arce y Ceballos|Gregorio Vázquez de Arce]] en [[Colombia]] y [[Juan Rodríguez Juárez]] y [[Miguel Cabrera]] en Méxicu. N'escultura les primeres amueses fueron nuevamente nel terrén relixosu, en [[Talla de madera|talles]] exentes y [[retablu|retablos]] pa ilesies, iguaes xeneralmente en [[madera]] recubierta con [[yelsu]] y decorada con encarnación —aplique direutu del color— o [[Estofado (arte)|estofado]] —sobre un fondu de [[plata]] y [[oru]]—. A principios del [[sieglu&nbsp;XVII]] nacieron les primeres escueles locales, como la [[Quitu|quiteña]] y la [[Cuzco|cuzqueña]], destacando'l llabor patrocinador de la [[orde xesuita]]. Nel barrocu destacó la obra escultórica desenvuelta en Lima, como la sillería de la Catedral de Lima. En [[Brasil]] destacó la obra del [[Aleijadinho]].<ref>Onians (2008), páxs. 150-153.</ref> === África === {{AP|Arte africano}} [[Ficheru:Great Mosque of Djenné 1.jpg|thumb|upright=1.5|[[Gran Mezquita de Djenné]], [[Malí]].]] Nesta dómina siguió la diversidá d'estilos y manifestaciones artístiques nel continente africanu, por cuenta de la multiplicidá étnico y relixoso, y a les distintes organizaciones sociales, dende pueblos nómades hasta estaos centralizaos como [[Benín]], [[Reinu de Dahomey|Dahomey]], el [[El Congu|Congo]] y [[Ashanti]]. Los principales materiales yeren la madera, la piedra, el marfil, el metal, el magre, pieles, plumes, conches, etc. Nos montes [[Drakensberg]] ([[Sudáfrica]]), los [[San]] (o [[bosquimanos]]) realizaron miles de pintures rupestres ente los sieglos&nbsp;XVIII y XIX, rellacionaes con rituales [[xamán]]icos. Na rexón d'Owerri ([[Nixeria]]) construyéronse una serie d'edificios votivos llamaos ''mbari'', decoraos con pintures y escultures. En [[Malí]] destacaron les construcciones en [[adobe]], como la [[Gran Mezquita de Djenné]], datada primeramente del [[sieglu&nbsp;XIII]] pero reconstruyida delles vegaes. En Ashanti (actual [[Ghana]]) adquirieron notoriedá los texíos llamaos ''kente'', d'[[algodón]] o [[seda]], decoraos con motivos xeométricos. La escultura foi la principal actividá artística nel continente polo xeneral, carauterizada pol so gran espresividá y fuercia emotivo, que llegó a influyir nel arte de [[Vanguardismu|vanguardia]] européu cuando'l [[colonialismu]] favoreció la creación de museos [[Etnoloxía|etnolóxicos]] que llevaron les obres d'arte africanu por toa Europa. En Benín faíense figures de [[latón]] dende'l sieglu&nbsp;XV hasta'l XIX. En Ashanti diose un estilu naturalista de pequeñes escultures de metal (sieglos&nbsp;XVII-XX). Na cultura [[yoruba]] (ente Nixeria, Benín y [[Togu]]) abondaron los relieves en madera tallao, como nes puertes del palaciu d'Ikere, del escultor Olowe d'Ise. Otres tipoloxíes fueron: los [[fetiche]]s o «figures de poder» (''nduda''), rellacionaes con ritos ultraterrenales, de figures antropomórficas recubiertes de tela, cueru o plumes; los ''pfemba'', dedicaos a la [[maternidá]], xeneralmente una muyer con un neñu en brazos; y los ''mbulu-ngulu'', [[relicariu|relicarios]] proteutores. Tamién se forxaron figures en fierro, como la del rei Glele de Dahomey, de tamañu natural, obra d'Akate Akpele Kendo (1860). A lo último, destacaron les [[mázcara|mázcares]], destinaes a ritos de distinta índole (funerarios, agrícoles, de fertilidá, etc.).<ref>Honour-Fleming (2002), páxs. 764-777.</ref> === Asia === ;India {{AP|Arte de la India}} [[Ficheru:Taj Mahal 2012.jpg|thumb|upright=1.5|[[Taj Mahal]].]] Mientres esti periodu introducir na India'l [[arte islámico]]. La invasión musulmana, que tuvo la so culminación nel [[Imperiu mogol]], provocó una gran convulsión na sociedá india y, por tanto, nel so arte. A les formes tradicionales añediéronse elementos carauterísticos del arte islámico, con nueves tipoloxíes como la [[mezquita]]. Esti [[sincretismu]] artísticu manifestar en construcciones como les mezquites de [[Lahore]] y [[Delhi]] y nes [[sepultura|sepultures]] d'[[Agra]], sobremanera nel famosu [[Taj Mahal]] ([[sieglu XVII]]). Tamién se desenvolvieron la [[xardinería]] y la [[miniatura]], dambes d'influencia [[Arte persa|persa]], y adquirieron gran relevancia les artes testiles y les xoyes engarzadas (como'l ''Tronu d'Aurangzeb''). L'arte tradicional hindú tuvo la so manifestación nel magníficu templu de Meenakshi ([[Madurai]]), según na escuela miniaturista de [[Rajput]], onde vivía una comunidá [[xainismu|xainista]] que creó un arte que tuvo gran espardimientu n'Occidente, afiguráu nun conxuntu de templos y escultures de [[mármol]] con incrustaciones de piedres de colores, decoraos con gran preciosismu. A partir del [[sieglu XII]] la escultura realizóse más en [[bronce]] qu'en piedra, destacando les representaciones del dios [[Shivá|Śivá]] n'actitú danzante; dempués seríen carauterísticos les semeyes de guerreros y cortesanos, tradición que llegó hasta'l [[sieglu&nbsp;XVIII]]. L'arquiteutura de finales d'esti periodu evolucionó escontra formes cada vez más complexes, con gran riqueza decorativa, na que podría denominase una fase barroca» del arte indio (anque ensin faer paralelismos col barrocu européu).<ref>Onians (2008), páxs. 198-199.</ref> En [[lliteratura india|lliteratura]] la principal particularidá d'esta dómina foi l'espunte de les llingües vernácules, surdiendo una lliteratura n'[[idioma hindi|hindi]], [[idioma bengalí|bengalí]], [[idioma tamil|tamil]], [[idioma maratí|maratí]], [[idioma guyaratí|guyaratí]], [[idioma télugu|télugu]], [[idioma rayastaní|rayastaní]], etc. Nel xéneru dramáticu destacó [[Anandarayamakhin]], autor de ''Jiva-nandana'' (hacia 1700), drama alegóricu que representa l'alma humana como un rei encarceláu nel so palaciu (el cuerpu); y nel poema épicu destaca'l ''Ram-chari-esquites'' de [[Tulsidas]], reelaboración del ''[[Rāmāyana|Ramaiana]]'' con gran pureza llingüística y estilística. El teatru derivó en tiempos más recién del antiguu ''dutangada'' —onde predominaba la danza y la mímica— nuna nueva modalidá denomada ''[[kathakali]]'', qu'igualmente ponía énfasis na música y la gestualidad. Nesta interpretación adquirió gran relevancia'l llinguaxe de les manes (''mudras'', con 24 posiciones básiques y otres combinaes), según la espresión de la cara y los movimientos de los güeyos (''navarasya''). Tamién tenía importancia'l maquillaxe, onde'l colores yeren simbólicos, identificando al rol o personaxe.<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), p. 434.</ref> La [[música india|música]] recibió igualmente la influencia musulmana, anque subsistieron les antigües formes tradicionales, basaes nos ''ragas''. Sicasí, la convivencia de dambes modalidaes provocó una división en dos tradiciones musicales estremaes: la septentrional o [[música clásica indostaní|indostánica]], más influyida pola [[música árabe]]; y la meridional o [[música carnática|carnática]], más conservadora de l'antigua tradición. La primera yera más elegante, decorativa, romántica, ente que la segunda yera más austera, intelectual. Dos de les [[dances clásiques de la India]] que ejemplifican lo anterior son el [[kathak]], nel norte, y el [[bharatanatyam]], nel sur.<ref>Robertson-Stevens (2000), páxs. 50-53.</ref> ;China {{AP|Arte de China}} [[Ficheru:La cité interdite 0244.JPG|thumb|upright=1.5|El Palaciu de la Suprema Harmonía, nel centru de la [[Ciudá Prohibida]] de [[Beixín]].]] * [[Dinastía Ming]] (1368-1644): supunxo la restauración d'una dinastía autóctona tres el periodu mongol, retornando a les antigües tradiciones chines. El tercer emperador de la dinastía, [[Yongle]], treslladó la capital de [[Nankín]] a [[Beixín]] (1417), construyendo un Palaciu Imperial (la [[Ciudá Prohibida]]), con trés grandes patios arrodiaos d'una muralla de 24 quilómetros, y un ampliu complexu d'edificios onde destaquen la Sala de la Suprema Harmonía (col tronu imperial) y el Templu del Cielu. La pintura d'esta dómina yera tradicional, de signu naturalista y cierta opulencia, como na obra de [[Lü Ji]], [[Shen Zhou]], [[Wen Zhengming]], etc. Tamién destacó la porzolana, bien llixera y de tonos brillosos, xeneralmente en blancu y azul, y empezó la decoración de vasíes de bronce en [[esmalte]] ''cloisonné''. * [[Dinastía Qing]] (1644-1911): dinastía d'orixe [[Manchuria|manchú]], nel arte supunxo la continuidá de les formes tradicionales. La pintura yera bastante ecléctica, dedicada a temes florales ([[Yun Shouping]]), relixosos ([[Wu Li]]), paisaxes ([[Gai Qi]]), etc. N'arquiteutura, siguióse la construcción —y, en dellos casos, restauración— de la cortil imperial, col mesmu sellu estilísticu, de la que s'edificaben nuevos templos y villes aristocrátiques, destacando la riqueza de los materiales (balaustraes de mármol, cerámica nos teyaos, etc.). Siguió igualmente la tradición nes artes aplicaes, especialmente ebanistería, porzolana, texíos de seda, laques, esmalte, jade, etc. Cabo mentar que les manufactures chines influyeron na decoración del rococó européu (les llamaes ''[[chinoiserie]]s'').<ref>Honour-Fleming (2002), páxs. 699-704.</ref> La [[Lliteratura china|lliteratura]] siguió siendo de corte tradicional, destacando en dómina Ming la producción teatral, con obres como ''El círculu de tiza'' de [[Li-Hsing-Tau]], ''La guitarra'' de [[Kao Ming]] y ''El pabellón'' de [[T'ang-Hien-Tsu]]. En prosa destacó ''El monu'', de [[Wu Cheng'en]], de signu alegóricu; y ''La ciruela del vasu d'oru'', de [[Wang Shih-chên]], narración de tonu eróticu. En dómina Qing la poesía destacó pol so virtuosismu, detectándose per vegada primera l'influxu occidental na obra de [[Huang-Tuen-Hien]]. La narrativa yera más humanista, como puede percibise en [[P'o-Song-Ling]] y [[Ts'ao-Sine-K'in]], autor de ''Hong-leu-mon'', la más famosa novela d'amor chino; ''Los lletraos'', de [[Wu-Ching-Tzu]], ye una novela de tonu satíricu.<ref>Riquer-Valverde (2007), vol. II, páxs. 840-841.</ref> La [[Música china|música]] siguió les tradiciones anteriores, arrexuntaes nel ''Manual de música'' de [[Tsai Yü]] (1596). D'esta dómina destaquen les tonaes pa [[cítara]], con dos vertientes: tonaes curties (''hsiao-ch'ü''), de lletra con acompañamientu musical; y tonaes llargues (''ta-ch'ü''), puramente instrumentales. Na dinastía Ming destacó'l compositor [[Wei Liang-fu]], creador d'un nuevu estilu dramáticu con óperes de 30 actos (''k'un-ch'ü''), con partes cantaes y partes declamadas. El preséu principal yera la [[flauta trevesera]] (''ti''), xunto a la [[guitarra]] (''san-hsien''), el [[llaúd]] curtiu (''p'i-p'a'') y el [[tambor]] (''pan-ku''). Mientres la dinastía Qing surdió un nuevu tipu d'ópera (''ching-hsi''), más popular, con acompañamientu de [[violín]] d'una cuerda (''hu'chpin''). Nesi periodu empezó la influencia occidental, de la que la música china llegó a Occidente, como se repara na obertura de ''Turandot'', de [[Carl Maria von Weber]] (1809).<ref>Robertson-Stevens (2000), páxs. 79-84.</ref> ;Xapón {{AP|Arte del Xapón }} [[Ficheru:Hiroshige Atake sous une averse soudaine.jpg|thumb|''[[La ponte Ōhashi en Atake so una agua repentino]]'' (1857), d'[[Utagawa Hiroshige]], [[Muséu Brooklyn|Brooklyn Museum of Art]], [[Nueva York]].]] * [[Periodu Azuchi-Momoyama|Periodu Momoyama]] (1573-1615): l'arte d'esta dómina alloñar de la estética budista, remarcando los valores tradicionales xaponeses, anque mientres esti periodu recibieron les primeres influencies d'Occidente. Construyéronse grandes castiellos y palacios: palaciu de Fushimi, castiellos de [[Himeji]] y [[Osaka]]. En pintura, la escuela de Tusa siguió la tradición épica xaponesa (Mitsuyoshi, Mitsunori). La cerámica algamó un momentu de gran apoxéu: Sebe siguió siendo unu de los primeros centros de producción, ente qu'en Mino nacieron dos escueles bien importantes: Shino y Oribe. Na producción de laca destaca'l nome de [[Honami Kōetsu]]. * [[Periodu Edo]] o Tokugawa (1615-1868): esti periodu artísticu corresponder col históricu de [[Tokugawa]], nel que Xapón se cerró a tou contautu esterior. Los edificios más importantes son el [[mausoléu]] de Toshogu en [[Nikkō]] y el palaciu de Katsura en [[Kioto]]. Tamién son carauterístiques d'esta dómina les cases de [[té]] (''chashitsu''). Desenvolvióse notablemente la pintura, qu'adquirió gran vitalidá, destacando [[Tawaraya Sōtatsu]] y [[Ogata Kōrin]], según la escuela d'[[Ukiyo-e]], que destacó pola representación de tipos y escenes populares ([[Utamaro|Kitagawa Utamaro]], [[Hokusai|Katsushika Hokusai]], [[Hiroshige|Utagawa Hiroshige]]). La cerámica tuvo unu de los sos mayores centros de producción en Kioto, con influencia del arte chino y coreanu; el so principal artista ye Nonomura Ninsei. Nesti periodu producieron les primeres porzolanes, con un primer centru productor en Arita; destaquen les escueles de Kakiemon, Nabeshima y Ko-Kutami.<ref>Onians (2008), páxs. 204-205.</ref> La [[Lliteratura xaponesa|lliteratura]] evolucionó escontra un mayor realismu, xeneralmente de tonu [[Costumismu|costumista]] y con una sutil vena [[humor]]ística, como s'aprecia na obra de [[Saikaku Ihara]], [[Jippensha Ikku]] y [[Ejima Kiseki]]. En poesía, la principal modalidá ye'l ''[[haiku]]'', composición de 17 sílabes, xeneralmente de tonu bucólicu, centraes na naturaleza y el paisaxe, destacando [[Matsuo Bashō]], [[Yosa Buson]] y [[Kobayashi Issa]]. Siguió'l xéneru de la ''[[waka]]'', xeneralmente en chinu, representada principalmente por [[Rai Sanyo]]. Nel [[sieglu&nbsp;XIX]] destacó'l novelista [[Takizawa Bakin]], autor de ''Satomi Kakkenden'' (''Vides d'ocho perros'').<ref>Riquer-Valverde (2007), vol. II, páxs. 847-848.</ref> En [[Teatru xaponés|teatru]] surdió la modalidá del ''[[kabuki]]'', que sintetizó les antigües tradiciones tantu musicales ya interpretatives como de mímica y danza, con temátiques dende les más mundanes hasta les más místiques. Según el ''[[nō]]'' yera de tonu aristocráticu, el ''kabuki'' sería la espresión del pueblu y la burguesía. La puesta n'escena yera de gran riqueza, con decoraos onde destacaba la composición cromática, vistíos de luxu y maquillaxe de tonu simbólicu, representando según el color diversos personaxes o estaos anímicos. La dicción yera de tipu ritual, amiestu de cantar y recitativo, n'ondulaciones qu'espresaben la posición o'l calter del personaxe.<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), páxs. 435-436.</ref> La [[Música xaponesa|música]] foi nesta dómina principalmente de cámara, de tipu profanu, desenvuelta con diversos preseos ente los que destaquen el ''[[shamisen]]'' (llaúd de trés cuerdes), el ''[[shakuhachi]]'' (flauta de bambú) y el ''[[koto]]'' (cítara de 13 cuerdes). El ''koto'', principalmente, tuvo una gran puxanza a partir del sieglu&nbsp;XVII, siendo popularizáu pol músicu ciegu Yatsushashi. Tocábase solo, con diverses variaciones (''dan'') de 52 compases (''hyoshi''), o acompañáu de voz (''kumi'').<ref>Robertson-Stevens (2000), páxs. 96-100.</ref> === Oceanía === {{AP|Arte d'Oceanía }} [[Ficheru:Polynesian_Cultural_Centre_Fiji_Temple.jpg|thumb|upright|Casa de xunta [[melanesia]].]] L'arte siguió siendo predominantemente indíxena, anque se dieron los primeros contactos cola civilización occidental. Nos viaxes de [[James Cook]] pol [[Océanu Pacíficu|Pacíficu]] (1768-1780) axuntó una serie d'obres d'arte qu'incluyíen texíos, escultures, xoyes, muebles, armes, ferramientes, preseos musicales, etc. En [[Melanesia]] destaquen les grandes cases de xunta o «cases de los espíritos», dedicaes a ceremonies rellacionaes col cultu a los antepasaos. Siguió la talla de figures antropomórficas —principalmente deidaes locales—, como la de Kukailimoku, dios de la guerra [[ḥawai]]anu ([[British Museum]]), o'l dios A'a, de [[Rurutu]] ([[islles Australes]]). Tamién siguió la tradición de les mázcares, especialmente en [[Nueva Guinea]] (''mai''), [[Nueva Irlanda]] (''malanggan'') y [[Nueva Caledonia]] (''apuema''). Los [[asmat]], tribu d'[[Irian Jaya]] (Nueva Guinea), construyíen unos postes conmemorativos (''bisj'') d'ente 5 y 10 metros d'altor, tallaos con figures antropomórficas, una enriba d'otra. Nes [[islles Salomón]] danse estatues de madera (''indalo'') de figures humanes o animales, con incrustaciones de conches. N'Australia siguió la tradición de les pintures rupestres, según les ''[[churinga|churingues]]'', pieces de madera, piedra o concha, decoraes con motivos xeométricos.<ref>Onians (2008), páxs. 208-209.</ref> == Arte contemporáneo == [[Ficheru:Caspar David Friedrich - Wanderer above the sea of fog.jpg|thumb|left|''[[Viaxeru frente al mar de borrina]]'' (1818), de [[Caspar David Friedrich]], [[Kunsthalle de Hamburgu]].]] {{AP|Arte contemporáneo}} === Sieglu XIX === {{AP|Historia del Arte del sieglu XIX}} Ente finales del [[sieglu&nbsp;XVIII]] y principios del [[Sieglu XIX|XIX]] sentáronse les bases de la sociedá [[Edá Contemporánea|contemporánea]], marcada nel terrén políticu pol fin del [[absolutismu]] y la instauración de gobiernos [[Democracia|democráticos]] impulsu empecipiáu cola [[Revolución francesa]]—; y, no económico, pola [[Revolución Industrial]] y l'afianzamientu del [[capitalismu]], que va tener respuesta nel [[marxismu]] y la [[llucha de clases]]. Nel terrén del arte, empieza una dinámica evolutiva d'estilos que s'asoceden cronológicamente cada vez con mayor celeridad, que va rematar nel [[sieglu&nbsp;XX]] con una atomización d'estilos y corrientes que conviven y se contraponen, inflúyense y enfréntense. Surde'l [[arte moderno]] como contraposición al [[arte académico]], asitiándose l'artista a la vanguardia de la evolución cultural de la humanidá. ==== Arquiteutura ==== :''<span style="font-size:87%">Artículu principal:</span> [[Historia de l'arquiteutura#Sieglu XIX|Arquiteutura del sieglu&nbsp;XIX]] [[Ficheru:Tour eiffel at sunrise from the trocadero.jpg|thumb|upright|[[Torre Eiffel]], diseñada por [[Alexandre Gustave Eiffel]] pa la [[Esposición Universal de París (1889)]].]] L'arquiteutura decimonónica sufrió una gran evolución por cuenta de les meyores téuniques que portó la Revolución Industrial, cola incorporación de nuevos materiales como'l [[fierro]], el [[aceru]] y el [[formigón]], que dexaron la construcción d'estructures más sólides y diáfanas. Cobró cada vez mayor importancia'l [[urbanismu]], la esmolición pola redolada habitable, que se tradució n'obres de saneamientu, [[infraestructura|infraestructures]], mayor atención a los [[medios de tresporte]] y apertura d'espacios verdes pa buscar meyores ambientes y condiciones de vida pal ciudadanu. Dempués d'unos primeros planteamientos de signu [[Utopía|utópicu]], como los de [[Robert Owen]] o [[Charles Fourier]], produciéronse los grandes tresformamientos urbanos del sieglu&nbsp;XIX: [[París]] ([[plan Haussmann]]), [[Londres]], [[Bruxeles]], [[Viena]], [[Florencia]], [[Madrid]], [[Barcelona]] ([[Plan Cerdá|plan Cerdà]]), etc. Otru gran motor de l'arquiteutura de la dómina fueron les [[esposiciones universales]], festivales económicu-sociales que pretendíen incentivar y espublizar el [[comerciu]], la [[industria]], la [[cultura]], les meyores [[Teunoloxía|teunolóxicos]], etc. Estos eventos fueron un campu de pruebes pa les nueves tipoloxíes arquiteutóniques, como se punxo de manifiestu na [[Gran Esposición|Esposición de Londres]] de [[1851]], la de [[Esposición Universal de París (1889)|París]] de [[1889]] (cola famosa [[Torre Eiffel]]), etc. En [[xardinería]], apaeció'l llamáu «[[xardín inglés]]» —qu'introdució'l conceutu de «[[Paisajismu|arquiteutura paisaxística]]»—, que, frente al geometrismu del italianu y el francés, defendía una mayor naturalidá na so composición, interviniendo namái nuna serie de detalles ornamentales, como [[templete]]s o [[pérgola|pérgoles]], o inclusive l'allugamientu de ruines naturales o artificiales—, d'acordies colos conceutos románticos de lo [[sublime]] y lo [[pintorescu]] ([[Regent's Park]], de [[John Nash]]; [[Kew Gardens]], de [[William Chambers (arquiteutu)|William Chambers]]). Estilísticamente, la primer metá de sieglu&nbsp;vio un ciertu [[Eclecticismu (arte)|eclecticismu]] de les formes, según un ''revival'' d'estilos anteriores reinterpretados según conceutos modernos: ye'l llamáu [[Arquiteutura historicista|historicismu]], que produció movimientos como'l [[neorrománicu]], el [[neogóticu]], el [[neobarrocu]], etc. Ente los sos principales artífices cabo recordar a: [[John Nash]], [[Augustus Pugin]], [[Viollet-le-Duc]], etc. N'[[Estaos Xuníos]] surdió una nueva tipoloxía d'edificiu, el [[rascacielos]], fomentáu pola denomada [[Escuela de Chicago (arquiteutura)|Escuela de Chicago]] ([[William Le Baron Jenney]], [[Louis Sullivan]]). A finales de sieglu&nbsp;surdió'l [[Modernismu (arte)|modernismu]],<ref group="nota" name="Modernismu">El [[Modernismu (arte)|modernismu]] recibió diversos nomes según el llugar de procedencia: ''[[Art Nouveau]]'' en [[Francia]], ''[[Modern Style]]'' en [[Reinu Xuníu]], ''[[Jugendstil]]'' n'[[Alemaña]], ''[[Sezession]]'' n'[[Austria]], ''[[Modernismu (arte)|Liberty]]'' n'[[Italia]], etc. Chilvers (2007), p. 61.</ref> que supunxo una gran revolución nel terrén del [[diseñu]], con nomes como [[Victor Horta]], [[Henry van de Velde]], [[Hector Guimard]], [[Charles Rennie Mackintosh]], [[Otto Wagner]], [[Adolf Loos]], [[Joseph Maria Olbrich]], [[Hendrik Petrus Berlage]], [[Antoni Gaudí]], [[Lluís Domènech i Montaner]], [[Josep Puig i Cadafalch]], etc.<ref>Ramírez Domínguez (1983), páxs. 663-702.</ref> <gallery mode=packed heights=175> Ficheru:Brighton royal pavilion Qmin.jpg|[[Royal Pavilion|Pabellón Real]] de [[Brighton]] (1815-1822), de [[John Nash]]. Ficheru:Crystal Palace Centre transept & north tower from south wing.jpg|[[The Crystal Palace]], de [[Joseph Paxton]], [[Gran Esposición|Esposición de Londres de 1851]]. Ficheru:Home Insurance Building.JPG|[[Home Insurance Building]] (1884), de [[William Le Baron Jenney]], [[Chicago]] ([[Illinois]]). Ficheru:SF - lago1.jpg|[[Templu Espiatoriu de la Sagrada Familia]] (empezáu en 1882), d'[[Antoni Gaudí]], [[Barcelona]]. </gallery> ==== Romanticismu ==== {{AP|Romanticismu}} [[Ficheru:Eugène Delacroix - Le 28 Juillet. La Liberté guidant le peuple.jpg|thumb|upright=1.5|''[[La Llibertá guiando al pueblu]]'' (1830), d'[[Eugène Delacroix]], [[Muséu del Louvre]], [[París]].]] Movimientu de fonda renovación en tolos [[Tema artística|xéneros artísticos]], los románticos punxeron especial atención nel terrén de la [[espiritualidá]], de la [[imaxinación]], la fantasía, el [[sentimientu]], la evocación ensoñadora, l'amor a la [[naturaleza]], al pie d'un elementu más escuru d'irracionalidá, d'atraición pol [[ocultismu]], la [[llocura]], el [[suañu]]. Valoróse especialmente la cultura popular, lo exótico, la torna a formes artístiques feches de menos del pasáu —especialmente les medievales—, y adquirió notoriedá'l [[Arte de paisaje|paisaje]], que cobró protagonismu por sigo solo. Cobraron tamién importancia les [[artes gráfiques]], principalmente la [[litografía]] y el [[grabáu]] en madera. En [[Pintura romántica|pintura]], dempués d'una fase [[Prerromanticismu|prerromántica]] onde podríamos citar a [[William Blake]] y [[Johann Heinrich Füssli]], destacaron [[Hubert Robert]], [[Eugène Delacroix]], [[Théodore Géricault]], [[Francesco Hayez]], [[John Constable]], [[Joseph Mallord William Turner]], [[Caspar David Friedrich]], [[Karl Friedrich Schinkel]], [[Philipp Otto Runge]], etc. Una derivación del romanticismu foi'l movimientu alemán de los [[Nazarenos (arte)|Nazarenos]], inspiraos nel [[Quattrocento]] italianu y nel [[Renacimientu]] alemán, principalmente [[Durero]] ([[Friedrich Overbeck]], [[Peter Cornelius]], [[Franz Pforr]]). N'España destacaron [[Genaro Pérez Villaamil]], [[Valeriano Domínguez Bécquer]], [[Leonardo Alenza]] y [[Eugenio Lucas]]. N'escultura prevalecen les formes neoclásiques, reinterpretadas según les nueves temátiques romántiques. Cabría citar en Francia a: [[François Rude]], qu'evolucionó del neoclasicismu al romanticismu (''La Marsellesa'', 1832); [[Antoine-Louis Barye]], especializáu en figures d'animales; [[Jean-Baptiste Carpeaux]], artista polivalente con gustu polo espectacular; y [[David d'Angers]], autor del relieve del frontón del [[Panteón de París]] (1830-1837). N'Alemaña destacaron: [[Christian Daniel Rauch]], [[Rudolf Schadow]] y [[Johann Heinrich Dannecker]].<ref>Honour-Fleming (2002), p. 652-670.</ref> [[Ficheru:Lord Byron in Albanian dress.jpg|thumb|upright|left|[[Lord Byron]], unu de los meyores poetes románticos.]] La [[lliteratura del Romanticismu]] estableció la idea d'un arte que surde bonalmente del individuu, destacando la figura del xeniu» —l'arte ye la espresión de les emociones del artista—. Aponderó la naturaleza, l'individualismu, el sentimientu, la pasión, con un nuevu gustu por formes íntimes y suxetives d'espresión como lo [[sublime]], y dando valor a nuevos aspeutos como lo escuro, lo tenebroso, lo irracional. Nun prerromanticismu afiguráu nel movimientu alemán ''[[Sturm und Drang]]''— destacaron [[Johann Christoph Friedrich von Schiller]] y [[Johann Wolfgang von Goethe]], según el poeta inglés [[William Blake]]. Darréu ye de remarcar la obra de: [[Johann Christian Friedrich Hölderlin]], [[Novalis]], [[Heinrich Heine]], [[August Wilhelm von Schlegel]], [[Friedrich von Schlegel]], [[Heinrich von Kleist]], [[Johann Ludwig Tieck]], [[Y. T. A. Hoffmann]], [[Walter Scott]], [[William Wordsworth]], [[Samuel Taylor Coleridge]], [[John Keats]], [[Lord Byron]], [[Percy Shelley]], [[Mary Wollstonecraft Shelley]], [[Jane Austen]], [[Alphonse de Lamartine]], [[Madame de Staël]], [[François-René de Chateaubriand]], [[Alfred de Vigny]], [[Victor Hugo]], [[George Sand]], [[Prosper Mérimée]], [[Alexandre Dumas (padre)]], [[Ugo Foscolo]], [[Giacomo Leopardi]], [[Alessandro Manzoni]], [[Aleksandr Pushkin]], [[Nikolai Gogol]], [[Adam Mickiewicz]], [[Washington Irving]], [[James Fenimore Cooper]], [[Ralph Waldo Emerson]], [[Nathaniel Hawthorne]], [[Edgar Allan Poe]], [[Gustavo Adolfo Bécquer]], [[Ramón de Campoamor]], [[José d'Espronceda]], [[Mariano José de Larra]], [[Fernán Caballero]], [[Rosalía de Castro]], [[Bonaventura Carles Aribau]], [[Andrés Bello]], [[Domingo Faustino Sarmiento]], [[José Hernández]], [[Gertrudis Gómez de Avellaneda]], etc.<ref>Lladó-García (1999), páxs. 182-191.</ref> El teatru románticu tuvo dos notables antecedentes nuevamente nel ''Sturm und Drang'' con Schiller (''Don Carlos'', 1787; ''Guillermo Tell'', 1804) y Goethe (''[[Fausto (Goethe)|Fausto]]'', 1808). Como nel restu de la lliteratura romántica, destaca pol sentimentalismu, el dramatismu, la predilección por temes escures y escabrosos, la esaltación de la naturaleza y del folclor popular. Surdió un nuevu xéneru, el [[melodrama]], y popularizáronse los espectáculos de [[variedaes]] (''[[Vodevil|vaudeville]]''). Los sos meyores esponentes fueron: [[Georg Büchner]], [[Christian Dietrich Grabbe]], [[Juliusz Słowacki]], [[Alfred de Musset]], [[Victor Hugo]], [[Francisco Martínez de la Rosa]], el [[Duque de Rivas]], [[Antonio García Gutiérrez]], [[José Echegaray]], [[José Zorrilla]] (''[[Don Juan Tenorio]]'', 1844), etc.<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), páxs. 253-277.</ref> {{Multimedia|archivu=Anthem of Europe (US Navy instrumental short version).ogg|títulu=Oda a l'allegría|descripción=De la ''[[Sinfonía n.º 9 (Beethoven)|Novena Sinfonía]]'' de [[Beethoven]].|formatu=[[Ogg]]}} La [[música romántica]] caracterízase como nel restu de les artes pol predominiu del sentimientu y la pasión, de la suxetividá y emotividá del artista, aponderando la música nacional y popular. Amplíase notablemente la [[orquesta]], pa poder satisfaer dafechu la espresividá del artista, los nuevos sentimientos que nél añeren (lo sublime, lo patético). El [[pianu]] foi'l preséu de moda, pos el so rexistru, la intensidá de la pulsación, son fiel reflexu d'esa emotividá, amestada al nuevu cultu a la personalidá que se desenvuelve nel romanticismu. Nació la [[musicoloxía]] como ciencia aplicada a la música, según la [[crítica]] y la [[estética musical]]es, y apaecieron los primeres [[conservatoriu|conservatorios]]. Los sos principales representantes fueron: [[Ludwig van Beethoven]], [[Carl Maria von Weber]], [[Franz Schubert]], [[Felix Mendelssohn-Bartholdy]], [[Robert Schumann]], [[Franz Liszt]], [[Frédéric Chopin]], [[Niccolò Paganini]], [[Johann Strauss (fíu)|Johann Strauss]], [[Johannes Brahms]], [[Anton Bruckner]], [[Hector Berlioz]], [[Jules Massenet]], etc. Nesta dómina desenvolvióse notablemente la ópera, sobremanera n'Italia, onde recibió'l nome de ''[[bel cantar]]''. Destacó pol rellumu de les sos voces, la [[coloratura]], la ornamentación, ganando importancia'l papel de la [[sopranu]] —dende [[1840]] poner de moda'l ''do de pechu''—. La ópera romántica tuvo dos vertientes: la cómica —o ''bufa''— y la dramática, sobre los grandes drames lliterarios románticos. Destaquen: [[Luigi Cherubini]], [[Gaetano Donizetti]], [[Vincenzo Bellini]], [[Gioacchino Antonio Rossini]], [[Charles Gounod]], [[Georges Bizet]] y, especialmente, [[Giuseppe Verdi]] (''[[Rigoletto]]'', 1851; ''[[Il trovatore]]'', 1853; ''[[La Traviata]]'', 1853; ''[[Aida]]'', 1870). N'Alemaña, [[Richard Wagner]] dio a la ópera cotes de gran brillantez, cola pretensión de faer una «[[obra d'arte total]]» (''gesamtkunstwerk'') qu'auniera música, poesía, filosofía, escenografía, etc. (''[[Tannhäuser (ópera)|Tannhäuser]]'', 1845; ''[[Lohengrin]]'', 1850; ''[[Tristán y Isolda (ópera)|Tristán y Isolda]]'', 1865; ''[[Parsifal]]'', 1882).<ref>Beltrando-Patier (1996), páxs. 538-639.</ref> La danza romántica recuperó'l gustu polos bailles populares, les dances folclóriques, munches de les cualos sacó del olvidu. Surdió'l clásicu vestuariu de balé (el ''[[tutú]]''), apaecíu per vegada primera nel ''Balé de les Monxes'' de ''Robert le Diable'' (1831), de [[Giacomo Meyerbeer]]. Empezar a componer música puramente pa balé, destacando ''[[Coppélia]]'' (1870), de [[Léo Delibes]]. Nel aspeutu teóricu, destacó la figura del coreógrafu [[Carlo Blasis]], principal creador del balé modernu en cuanto codificó tolos aspeutos téunicos tocantes a la danza: en ''El códigu de Terpsícore'' (1820) rellacionó la danza coles otres artes, efeutuando estudios d'[[anatomía]] y movimientos corporales, ampliando'l vocabulariu relativu a la danza, y estremando dellos tipos de baillarinos según el so físicu. Tamién introdució'l baille sobre les puntes de los pies, nel que destacaron [[Maria Taglioni]] y [[Fanny Elssler]]. En bailles populares, siguió la moda del [[valse]], y apaecieron la [[mazurca]] y la [[polca]].<ref>Abá (2004), páxs. 57-90.</ref> <gallery mode=packed heights=175> Ficheru:John Henry Fuseli - The Nightmare.JPG|''[[La velea]]'' (1781), de [[Johann Heinrich Füssli]], [[Detroit Institute of Arts]]. Ficheru:JEAN LOUIS THÉODORE GÉRICAULT - La Balsa de la Medusa (Museo del Louvre, 1818-19).jpg|''[[La balsa de l'Aguamala]]'' ([[1819]]), de [[Théodore Géricault]], [[Muséu del Louvre]]. Ficheru:Paris July 2011-16a.jpg|''La Marsellesa'' (1832), de [[François Rude]], [[Arcu de Trunfu de París]]. Ficheru:BeethovenSinfonia5autografo.jpg|Primer páxina de la ''[[Sinfonía n.º 5 (Beethoven)|Quinta sinfonía]]'' (1808), de [[Ludwig van Beethoven]]. </gallery> ==== Realismu ==== {{AP|Realismu pictóricu}} [[Ficheru:JEAN-FRANÇOIS MILLET - El Ángelus (Museo de Orsay, 1857-1859. Óleo sobre lienzo, 55.5 x 66 cm).jpg|thumb|upright=1.5|''[[El Ángelus]]'' (1857), de [[Jean-François Millet]], [[Muséu d'Orsay]], [[París]].]] Dende mediaos de sieglu surdió un enclín que punxo énfasis na realidá, la descripción del mundu circundante, especialmente d'[[clase obrera|obreros]] y [[llabrador|llabradores]] nel nuevu marcu de la era industrial, con un ciertu componente de denuncia social, amestáu a movimientos políticos como'l [[socialismu utópico]]. En pintura destacaron [[Camille Corot]], [[Gustave Courbet]], [[Jean-François Millet]], [[Honoré Daumier]], [[Adolph von Menzel]], [[Hans Thoma]], [[Ilya Repin]] y [[Marià Fortuny]]. Amestáu al realismu tuvieron dos escueles paisaxístiques: la francesa de [[Barbizon]] ([[Théodore Rousseau]], [[Charles-François Daubigny]], [[Narcisse-Virgile Díaz de la Peña]]), marcada por un sentimientu [[Panteísmu|panteísta]] de la naturaleza; y l'italiana de los [[Macchiaioli]] ([[Silvestro Lega]], [[Giovanni Fattori]], [[Telemaco Signorini]]), de corte antiacadémico, carauterizada pol usu de llurdios (''macchia'' n'[[Idioma italianu|italianu]], d'ende'l nome del grupu) de color y formes inacabadas, afilvanaes. En [[Gran Bretaña]] surdió la escuela de los [[Prerrafaelismu|prerrafaelitas]], que s'inspiraben —como'l so nome indica— n'el pintores italianos anteriores a [[Rafael Sanzio|Rafael]], según na acabante surdir [[fotografía]], destacando [[Dante Gabriel Rossetti]], [[Edward Burne-Jones]], [[John Everett Millais]] y [[Ford Madox Brown]].<ref>Ramírez Domínguez (1983), páxs. 730-740.</ref> La escultura basóse igualmente nel fiel reflexu de la sociedá, con predilección por figures d'obreros y personaxes marxinales. Destaquen: [[Max Klinger]], [[Adolf von Hildebrand]], [[Aimé-Jules Dalou]], los hermanos [[Agapito Vallmitjana|Agapito]] y [[Venancio Vallmitjana]], [[Ricardo Bellver]], [[Mariano Benlliure]] y, especialmente, [[Constantin Meunier]], principal evocador de la figura del proletariu, con ciertu aire idealizáu, l'obreru como héroe modernu (''El Pudelador'', 1884-1888). La [[lliteratura realista]] oponer al suxetivismu románticu, defendiendo la descripción rigoroso y detallao de la realidá, con influencia de la filosofía [[Positivismu|positivista]], que consideraba al artista como parte indisoluble de la sociedá, siendo la obra artística un fiel reflexu de los condicionamientos sociales qu'envolubren al artista. El principal formatu realista foi la [[novela]], que destacó por un estilu naturalista que enfatizaba l'aspeutu cotidianu de la realidá, que yera descrita en tola so minuciosidad y fidelidá al mundu real, con descripciones temperamentales de los personaxes, de gran prospección [[Psicoloxía|psicolóxica]]. L'autor ye un cronista», que presenta de forma oxetiva los fechos, con un eleváu componente críticu, d'enfotu reformador. Destaquen figures como: [[Honoré de Balzac]], [[Stendhal]], [[Gustave Flaubert]], [[Guy de Maupassant]], [[Émile Zola]], [[Giovanni Verga]], [[Giosuè Carducci]], [[Charles Dickens]], [[Alfred Tennyson]], les hermanes [[Emily Brontë|Emily]], [[Charlotte Brontë|Charlotte]] y [[Anne Brontë]], [[George Eliot]], [[Fiodor Dostoievski]], [[Lev Tolstoi]], [[Maksim Gorki]], [[Mark Twain]], [[Herman Melville]], [[Henry James]], [[Emily Dickinson]], [[Joseph Conrad]], [[Benito Pérez Galdós]], [[Pedro Antonio d'Alarcón]], [[Marcelino Menéndez y Pelayo]], [[Emilia Pardo Bazán]], [[Leopoldo Alas (Clarín)]], [[Vicente Blasco Ibáñez]], [[Ignacio Manuel Altamirano]], [[José María Eça de Queirós]], etc. Tamién destaquen les noveles d'[[Novela d'aventures|aventures]] y [[suspense]], como les de [[Alexandre Dumas (fíu)]], [[Emilio Salgari]], [[Jules Verne]] y [[Arthur Conan Doyle]].<ref>Lladó-García (1999), páxs. 199-211.</ref> Col teatru realista nació'l teatru modernu, pos sentó les bases del que sería'l teatru del [[sieglu&nbsp;XX]]. Púnxose énfasis nel [[naturalismu]], la descripción minuciosa de la realidá, non yá na temática y el llinguaxe, sinón tamién en [[decoráu|decoraos]], [[vestuariu]], [[atrezzo]], etc. La interpretación yera más veraz, ensin grandes gesticulaciones nin [[dicción]] grandilocuente, como na representación antiteatral» —actuar como na vida real, como si nun se tuviera nun teatru— d'[[André Antoine]] y el so ''Théâtre Llibre'' —onde per primer vegada allumóse namái l'escenariu, dexando al públicu a escures—. A un periodu prenaturalista correspuenden [[Eugène Scribe]], [[Victorien Sardou]] y [[Eugène Labiche]]. Destacó especialmente'l teatru nórdicu, con figures como [[Björnstjerne Björnson]], [[August Strindberg]] y [[Henrik Ibsen]]. Otru autores fueron: [[Frank Wedekind]], [[Anton Chejov]], [[Adelardo López de Ayala]], [[Manuel Tamayo y Baus]], [[Àngel Guimerà]], etc.<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), páxs. 309-332.</ref> {{Multimedia|archivu=Leo Slezak, Tosca, E lucevan le stelle.ogg|títulu=Y lucevan le stelle|descripción=Acto III de ''[[Tosca (ópera)|Tosca]]'', ópera de [[Giacomo Puccini]].}} Nel terrén de la música, en paralelu al realismu surdió'l llamáu [[nacionalismu musical]], que supunxo'l renacer de diverses rexones europees hasta entós pocu destacaes culturalmente. Herederu de les formes musicales romántiques, revalorizóse'l [[folclor]] y la música popular como portadores d'ancestrales valores culturales de tolos pueblos. Destacaron figures como: [[Mijaíl Glinka]], [[Modest Mussorgski]], [[Aleksandr Borodin]], [[Nikolai Rimski-Korsakov]] y [[Piotr Chaikovski]] en [[Rusia]]; [[Antonín Dvořák]], [[Bedřich Smetana]] y [[Leoš Janáček]] en [[Checoslovaquia]]; [[Jean Sibelius]] en [[Finlandia]]; [[Edvard Grieg]] en [[Noruega]]; [[Carl Nielsen]] en [[Dinamarca]]; [[Karol Szymanowski]] en [[Polonia]]; [[Béla Bartók]] y [[Zoltán Kodály]] n'[[Hungría]]; [[Edward Elgar]] y [[Ralph Vaughan Williams]] en [[Gran Bretaña]]; [[Isaac Albéniz]], [[Enrique Granados]] y [[Manuel de Falla]] n'[[España]]. Tamién n'[[América]] surdieron les primeres escueles nacionales: [[John Philip Sousa]] n'[[Estaos Xuníos]]; [[Heitor Villa-Lobos]] en [[Brasil]]; [[Manuel M. Ponce|Manuel María Ponce]] en [[Méxicu]]; [[Guillermo Uribe Holguín|Guillermo Uribe]] en [[Colombia]]; [[Prósperu Bisquertt Prado|Prósperu Bisquertt]] en [[Chile]]; [[Juan Bautista Plaza]] en [[Venezuela]]; [[Amadeo Roldán]] en [[Cuba]]; y [[Eduardo Fabini]] n'[[Uruguái]]. N'ópera, el [[verismu]] italianu buscaba n'igual midida reflexar la realidá, con argumentos más populares, n'ambientes rurales y [[proletariu|proletarios]], onde los protagonistes son personaxes corrientes. Ta representáu por [[Arrigo Boito]], [[Amilcare Ponchielli]], [[Ruggero Leoncavallo]], [[Umberto Giordano]] y, principalmente, [[Giacomo Puccini]] (''[[La Bohème]]'', 1896; ''[[Tosca (ópera)|Tosca]]'', 1900; ''[[Madama Butterfly]]'', 1903).<ref>Beltrando-Patier (1996), páxs. 639-655.</ref> Na danza, el centru xeográficu tocantes a creación ya innovación pasó de [[París]] a [[San Petersburgu]], onde'l Balé Imperial algamó cotes de gran brillantez, con un centru neurálxicu nel [[Teatru Mariinski]] —y, darréu, nel [[Teatru Bolshói|Bol'šoj]] de [[Moscú]]—. La figura principal na conformanza del balé rusu foi [[Marius Petipa]], qu'introdució un tipu de coreografía narrativa onde ye la mesma danza la que cunta la historia. Fixo ballets más llargos, d'hasta cinco actos, convirtiendo'l balé nun gran espectáculu, con esllumantes puestes n'escena, destacando la so collaboración con Chaikovski en trés obres escepcionales: ''[[La bella durmiente (balé)|La bella durmiente]]'' (1889), ''[[El cascanueces]]'' (1893) y ''[[El llagu de los cisnes]]'' (1895). A nivel popular, el baille más famosu de la dómina foi'l [[cancán]], ente que n'España surdieron la [[habanera]] y el [[chotis]].<ref>Abá (2004), páxs. 92-122.</ref> <gallery mode=packed heights=175> Ficheru:Gustave Courbet - A Burial at Ornans - Google Art Project 2.jpg|''[[Entierru en Ornans]]'' (1849), de [[Gustave Courbet]], [[Muséu d'Orsay]], [[París]]. Ficheru:Rossetti_Annunciation.jpg|''Ecce Ancilla Domini'' (1850), de [[Dante Gabriel Rossetti]], [[Tate Gallery]], [[Londres]]. Ficheru:Constantin_Meunier001.jpg|''El Pudelador'' (1884-1888), de [[Constantin Meunier]], [[Museos Reales de Belles Artes de Bélxica]]. Ficheru:Snowdance.jpg|Representación de ''[[El cascanueces]]'', de [[Piotr Chaikovski]]. </gallery> ==== Impresionismu ==== [[Ficheru:Claude Monet, Impression, soleil levant.jpg|thumb|upright=1.5|''[[Impresión, sol naciente]]'' (1872-1873), de [[Claude Monet]], [[Muséu Marmottan Monet]], [[París]]. Cuadru al que debe'l so nome'l movimientu.]] * [[Impresionismu]]: foi un movimientu fondamente innovador, que supunxo una rotura col [[arte académico]] y un tresformamientu del llinguaxe artísticu, empecipiando'l camín escontra los movimientos de [[Vanguardismu|vanguardia]]. Los impresionistes inspirar na naturaleza, de la que pretendíen captar una impresión visual, la plasmación d'un intre nel [[llenzu]] —por influxu de la [[fotografía]]—, con una téunica de pincelada suelta y tonos claros y lluminosos, valorando especialmente la lluz. Surdió una nueva temática, derivada de la nueva forma de reparar el mundu: xunto a los paisaxes y marines, apaecen vistes urbanes y nocherniegues, interiores con lluz artificial, escenes de [[cabaré]], [[circu]] y [[music-hall]], personaxes de la [[bohemia (cultura)|bohemia]], méndigos, marxinaos, etc. Cabo mentar como principales representantes a [[Édouard Manet]] —consideráu un precursor—, [[Claude Monet]], [[Camille Pissarro]], [[Alfred Sisley]], [[Pierre-Auguste Renoir]] y [[Edgar Degas]]. Igual de renovador foi nel terrén de la escultura'l papel d'[[Auguste Rodin]], que sentó les bases de la escultura del sieglu&nbsp;XX (''[[El pensador]]'', 1880-1900; ''[[El burgueses de Calais]]'', 1884-1886). Tamién destacó [[Medardo Rosso]], que conduciría la escultura escontra la desintegración de la forma. * [[Neoimpresionismu]]: evolucionando dende l'impresionismu, los neoimpresionistes esmoleciéronse más de los fenómenos ópticos, desenvolviendo la téunica del [[puntillismu]], consistente en componer la obra por aciu una serie de puntos de colores puros, que s'asitien al pie d'otros de colores complementarios, fundiéndose na [[retina]] del espectador nun nuevu tonu. Los sos principales representantes fueron [[Georges Seurat]] y [[Paul Signac]]. Otra variante foi'l [[divisionismu]], surdíu n'Italia n'ambientes d'inconformismu social cercanos al [[anarquismu]]. Esta téunica carauterizar pola proximidá de colores descompuestos, con llargues pincelaes que, reparaes a llarga distancia, producen un efeutu de composición. Esti estilu foi practicáu principalmente por [[Giovanni Segantini]], [[Giuseppe Pellizza da Volpedo]] y [[Gaetano Previati]], ya influyó nel [[futurismu]] italianu. * [[Postimpresionismu]]: fueron una serie d'artistes que, partiendo de los nuevos afayos téunicos efeutuaos polos impresionistes, los reinterpretaron de manera personal, abriendo distintes víes de desenvolvimientu de suma importancia pa la evolución del arte nel sieglu&nbsp;XX. Asina, más qu'un determináu estilu, el postimpresionismu foi una forma d'arrexuntar a diversos artistes de distintu signu: [[Henri de Toulouse-Lautrec]], autor d'escenes de circu y cabaré esbozaes con rápidos apuntes del natural; [[Paul Gauguin]] esperimentó cola fondura dando un nuevu valor al planu pictóricu, con colores planos de calter simbólicu; [[Paul Cézanne]] estructuraba la composición en formes xeométriques ([[cilindru]], [[conu (xeometría)|conu]] y [[esfera]]), nuna síntesis analítica de la realidá precursora del [[cubismu]]; [[Vincent van Gogh]] foi autor d'obres de fuerte dramatismu y prospección interior, con pincelaes tropezoses y trupes, d'intensu coloríu, deformando la realidá, a la qu'dio un aire onírico. N'España podemos reseñar a [[Joaquín Sorolla]], autor d'escenes populares onde destaca l'usu de la lluz.<ref>Ramírez Domínguez (1983), páxs. 759-772.</ref> En paralelu a la pintura, la [[música impresionista]] fai primar la [[harmonía]] sobre la [[melodía]], igual que na pintura prevalez el color sobre la llinia. Dexar al espectador la reconstrucción d'una composición musical, fecha a base de partes, de suxerencies. El so principal representante, [[Claude Debussy]], refugó'l cromatismu tónicu, introduciendo nuevos acordes de cinco y seis tonos, opuestos a les escales habituales. Frente a la melodía continua wagneriana, volvió a la tonalidá estática, aquietando l'harmonía y potenciando la testura, la tímbrica, la irregularidá rítmica (''Preludiu al pigazu d'un faunu'', 1894). [[Maurice Ravel]] retornó a la espresión llinial, anque con notes y acordes daqué fora de contestu (''[[Boleru (Ravel)|Boleru]]'', 1928). Otros representantes fueron [[Paul Dukas]] y [[Florent Schmitt]].<ref>Beltrando-Patier (1996), páxs. 738-263.</ref> <gallery mode = packed> Ficheru:Edgar Germain Hilaire Degas 021.jpg|''Clase de baille'' (1875), d'[[Edgar Degas]], [[Musée d'Orsay]], [[París]]. Ficheru:Georges Seurat 031.jpg|''[[Tarde de domingu na islla de la Grande Jatte]]'' (1884), de [[Georges Pierre Seurat]], [[Institutu d'Arte de Chicago]]. Ficheru: Vincent Willem van Gogh 128.jpg|''[[Los xirasoles]]'' (1888), de [[Vincent van Gogh]], [[Neue Pinakothek]], [[Múnich]]. Ficheru:Paris 2010 - Le Penseur.jpg|''[[El pensador]]'' (1902), d'[[Auguste Rodin]]. </gallery> ==== Simbolismu ==== {{AP|Simbolismu}} [[Ficheru:The Kiss - Gustav Klimt - Google Cultural Institute.jpg|thumb|right|''[[El besu (Gustav Klimt)|El besu]]'' (1908), de [[Gustav Klimt]], [[Österreichische Galerie Belvedere]] ([[Viena]]).]] Estilu de corte fantásticu y oníricu, surdió como reaición al naturalismu de la corriente realista ya impresionista, poniendo especial énfasis nel mundu de los suaños, según n'aspeutos [[Satanismu|satánicos]] y [[terror]]íficos, el [[sexu]] y la [[perversión]]. Una carauterística principal del simbolismu foi'l [[esteticismu]], reaición al utilitarismu imperante na dómina y a la feúra y materialismu de la era industrial. Frente a ello, el simbolismu dio al arte y a la guapura una autonomía propia, sintetizada na fórmula de [[Théophile Gautier]] «l'arte pol arte» (''L'art pour l'art''), llegando inclusive a falase de relixón estética». La guapura alloñar de cualesquier componente moral, convirtiéndose nel fin últimu del artista, que llega a vivir la so propia vida como una obra d'arte —como puede apreciase na figura del ''[[Dandi|dandy]]''—. Destacaron: [[Gustave Moreau]], [[Odilon Redon]], [[Pierre Puvis de Chavannes]], [[James McNeill Whistler]], [[Lawrence Alma-Tadema]], [[Arnold Böcklin]], [[Ferdinand Hodler]] y [[Gustav Klimt]], según el grupu de los [[Nabis (artistes)|Nabis]] ([[Maurice Denis]], [[Paul Sérusier]], [[Pierre Bonnard]], [[Félix Vallotton]] y l'escultor [[Aristide Maillol]]). Amestáu al simbolismu tuvo tamién el llamáu [[arte naïf]], que los sos autores yeren [[autodidacta|autodidactes]], con una composición daqué inocente y desestructurada, instintiva, con ciertu primitivismu, anque dafechu consciente y espresiva ([[Henri Rousseau]], [[Séraphine Louis]], [[Anna Mary Robertson Moses|Grandma Moses]]).<ref>Honour-Fleming (2002), páxs. 729-733.</ref> La [[Simbolismu|literatura simbolista]] destacó pol so esteticismu y [[decadentismu]], llevando la sensibilidá romántica a la desaxeración, sobremanera nel gustu polo morboso y terrorífico, surdiendo una estética del mal», apreciable na atraición pol [[Satanismu tradicional|satanismu]], la [[maxa]] y los [[fenómenos paranormales]], o la fascinación pol viciu y les esviaciones sexuales. Los escritores estremar del mundu y les convenciones sociales, surdiendo la figura del «poeta malditu». El so principal vehículu d'espresión foi la poesía, que yera ellaborada, formalmente esixente, con un sentíu rítmicu casi musical, con un llinguaxe evocador y suxerente, simbólicu, destacando'l so calter [[Polisemia|polisémicu]]. Tuvo un antecedente nel [[parnasianismu]] de [[Leconte de Lisle]], [[José María de Heredia]] y [[Charles Baudelaire]], destacando darréu autores como [[Oscar Wilde]], [[Algernon Charles Swinburne]], [[Arthur Rimbaud]], [[Paul Verlaine]], [[Stéphane Mallarmé]], el [[Conde de Lautréamont]], [[Jean Moréas]], [[Anatole France]], [[Frédéric Mistral]], [[Joris-Karl Huysmans]], [[Walt Whitman]], [[Dmitri Serguéievich Merezhkovski]], etc.<ref>Lladó-García (1999), páxs. 226-235.</ref> El teatru simbolista recibió la influencia del espectáculu total» wagneriano, destacando por un llinguaxe de fuerte fonderada [[Metafísica|metafísicu]] y trascendente, buscando la esencia humana al traviés de la intuición y la meditación, con preferencia poles temes míticos y les lleendes, d'influxu [[Esoterismu|esotéricu]] y [[Teosofía|teosóficu]]. Destacaron [[Auguste Villiers de l'Isle-Adam]], [[Paul Claudel]], [[Maurice Maeterlinck]] y [[Émile Verhaeren]].<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), páxs. 289-302.</ref> En música, [[Gabriel Fauré]] anovó con un llinguaxe sonoru preciosista, minuciosu y personal, na llinia de la poesía simbolista. Fixo una música estática, difusa, d'harmoníes líquides, dando importancia a los preseos solistes: ''El bonu cantar'' (1892), sobre poemes de Verlaine. <center><gallery> Ficheru:Jupiter and Semele by Gustave Moreau.jpg|''Xúpiter y Semele'' (1894-1895), de [[Gustave Moreau]], [[Gustave Moreau#Muséu Gustave Moreau|Muséu Gustave Moreau]], [[París]]. Ficheru:The Roses of Heliogabalus.jpg|''Les roses de Heliogábalo'' (1888), de [[Lawrence Alma-Tadema]], coleición particular, [[Méxicu]]. Ficheru:Aristide_Maillol_la_nuit_1902-1.jpg|''La nueche'' ([[1902]]), d'[[Aristide Maillol]], Schlossplatz, [[Stuttgart]]. Ficheru:Oscar Wilde portrait.jpg|[[Oscar Wilde]]. </gallery></center> ==== Modernismu ==== {{AP|Modernismu (arte)}} [[Ficheru:Rusinyol el valle de los naranjos.jpg|thumb|upright=1.2|''El valle de les naranxales, Biniaraix (Mallorca) '' (1901), de [[Santiago Rusiñol]].]] En paralelu a l'arquiteutura, el [[Modernismu (arte)|modernismu]]<ref group="nota" name="Modernismu" /> tamién se desenvolvió en pintura, surdiendo una notable escuela en [[Modernismu catalán|Cataluña]], con artistes como [[Ramon Cases]] y [[Santiago Rusiñol]], con un estilu carauterizáu por una temática naturalista d'ambiente aveseo, con una cierta influencia del [[impresionismu]] francés. Más tarde recibióse la influencia del [[simbolismu]], practicáu pol mesmu Rusiñol y por artistes como [[Alexandre de Riquer]], [[Adrià Gual]] y [[Joan Llimona]]. N'escultura cabo mentar a [[Eusebi Arnau]], [[Josep Llimona]] y [[Miguel Blay]]. Nun llamáu «posmodernismu»<ref group="nota">Convien nun confundir con [[arte postmoderno]], aplicáu a los últimos enclinos artísticos del [[sieglu&nbsp;XX]] y principios del [[Sieglu XXI|XXI]]. Francesc Fontbona: ''El modernisme i el noucentisme'', en ''El llibre d'or de l'art català'', Edicions Primer Plana, Barcelona, 1997, páxs. 171-172.</ref> atópense nomes como [[Isidre Nonell]] y [[Joaquim Mir]], según topamos la presencia d'un mozu [[Pablo Picasso]], que s'enfusó nel ambiente modernista alredor del añu [[1900]], fechu que supunxo un cambéu na so trayeutoria y la so adscripción al [[Vanguardismu|arte de vanguardia]], como podemos ver na so etapa [[Fauvismu|fauvista]] ([[1900]]-[[1901]]) y nel simbolismu de la «[[Pablo Picasso#Ente Barcelona y París. El periodu azul)|dómina azul]]» ([[1901]]-[[1904]]), pa desaguar finalmente nel [[cubismu]]. Nel restu d'Europa, la pintura modernista tuvo bien amestada al mundu del [[diseñu]] y la [[ilustración]], especialmente al [[cartelu]]ismo, nuevu xéneru artísticu a caballu ente la pintura y les [[artes gráfiques]], yá que se basaba nun diseñu realizáu por un pintor o ilustrador, pa ser depués reproducíu en serie. Na so xénesis foi determinante l'aspeutu [[Publicidá|publicitario]] del cartelu, anque llueu se dedicó tamién a la divulgación d'eventos y a la [[propaganda]] política ya institucional. Ente los diversos artistes dedicaos a la pintura o'l cartelu convien recordar a [[Alfons Enforma]], [[Aubrey Beardsley]], [[Jan Toorop]], [[Fernand Khnopff]], etc. El modernismu, pol so calter ornamental, supunxo una gran revitalización de les artes aplicaes, especialmente la [[carpintería]], la [[forxa]], la [[Vitral|vidriería]], la [[cerámica]], el moldiáu en [[yelsu]], la [[impresión]] ([[llibru|llibros]], [[revista|revistes]], [[postal]]es), la [[xoyería]], el [[mosaicu]], etc.<ref>{{cita web|url = http://www.xtec.es/~mpuigpe1/art_catala/modernisme.htm|títulu = El modernisme|fechaaccesu = 14 d'avientu de 2008|autor =}}</ref> A ello ayudaron los nuevos procedimientos [[industria|industriales]], que dexaben la fabricación en serie. Cobró especial relevancia'l diseñu, el procesu creador del artista, que materializa la so creación na esquisa de la obra, que puede ser depués realizada por diversu artesanos. Ente los sos principales artífices destacaron [[Émile Gallé]] (ceramista y vidreru), [[René Lalique]] (orfebre), [[Koloman Moser]] (diseñador), [[Louis Comfort Tiffany]] (xoyeru y vidreru), [[Gaspar Homar]] (ebanista), etc. Tamién tuvo especial relevancia'l movimientu inglés ''[[Arts and Crafts]]'' («Artes y Oficios»), promovíu por [[John Ruskin]] y [[William Morris]], que defendía una revalorización del trabayu artesanal y defendía la torna a les formes tradicionales de fabricación, axustando que l'arte tien de ser tan útil como bellu.<ref>Dempsey (2002), páxs. 33-37.</ref> En lliteratura, suelse venceyar el [[Lliteratura española del Modernismu|modernismu]] a la obra del [[Nicaragua|nicaragüense]] [[Rubén Darío]], inaugurador de les lletres modernes españoles con un llinguaxe esteticista de gran riqueza formal, d'influxu simbolista. Otros esponentes fueron el [[cuba|cubanu]] [[José Martí]], el [[Méxicu|mexicanu]] [[Amado Nervo]], el [[Perú|peruanu]] [[José Santos Chocano]], l'[[Arxentina|arxentín]] [[Leopoldo Llugones]] y el [[colombia]]nu [[José Asunción Silva]], según los españoles [[Salvador Rueda]] y [[Eduardo Marquina]]. Col mesmu enfotu modernizador podemos asitiar tamién equí la denomada [[Xeneración del 98]] que, frente al pesimismu pola perda de les últimes colonies españoles, supunxo un gran impulsu na renovación de la lliteratura española, especialmente tocantes a conteníu. Destacaron autores como [[Ramón María del Valle-Inclán]], [[Antonio Machado]], [[Jacinto Benavente]], [[Juan Ramón Jiménez]], [[Azorín]], [[Pío Baroja]], [[Miguel de Unamuno]], [[Ramiro de Maeztu]], [[Ramón Menéndez Pidal]], etc. En [[Cataluña]] diose'l movimientu de la [[Renaixença]], destacando [[Jacinto Verdaguer]] y [[Joan Maragall]], ente qu'en [[Galicia]] el [[Rexurdimento]] cuntó con figures como [[Manuel Curros Enríquez]] y [[Eduardo Pondal]].<ref>Lázaro-Tusón (1982), páxs. 308-335.</ref> <gallery mode=packed heights=175> Ficheru:Ramon Casas Charge.jpg|''[[La carga]]'' (1899), de [[Ramon Cases]], [[MNCARS]], [[Madrid]]. Ficheru:Angel de Llimona 002.JPG|''[[L'Ángel Exterminador (Llimona)|L'Ángel Exterminador]]'' (1895), de [[Josep Llimona]], campusantu de [[Comillas (Cantabria)]]. Ficheru:Alfons Mucha - 1896 - Biscuits Lefèvre-Utile.jpg|''Biscuits Lefèvre-Utile'' (1896), [[litografía]] d'[[Alfons Enforma]]. Ficheru:Tiara de Lalique - Calouste Gulbenkian.jpg|Tiara con forma de [[Gallus gallus|gallu]], de [[René Lalique]]. </gallery> ==== Fotografía ==== {{AP|Historia de la fotografía}} [[Ficheru:Thomson, Island Pagoda.jpg|thumb|upright=1.5|''Islla Pagoda na desaguada del ríu Min'' (1870), de [[John Thomson (fotógrafu)|John Thomson]]. La [[fotografía]] supunxo una gran revolución a la de concebir l'arte nel sieglu&nbsp;XIX y el XX.]] Nel [[sieglu&nbsp;XIX]] apaeció una nueva [[teunoloxía]] que dexaba captar imáxenes del natural, al traviés del principiu de la [[cámara escura]]. Magar ser una realización puramente téunica, llueu s'acolumbró la artisticidad d'esti nuevu mediu, pos la obra resultante podía ser considerada artística en cuanto suponía la intervención de la creatividá de la persona que capta la imaxe, derivada del llabor de perceición, diseñu y narratividad efeutuada en tomar de la imaxe. Asina, llueu la [[fotografía]] pasó a ser considerada una de les artes, concretamente la [[Arte#Clasificación|octava]].<ref group="nota">Anque la [[fotografía]] ye anterior al [[cine]], ésti considérase'l séptimu arte y la fotografía l'octavu, pos adquirió tal categoría primero que la fotografía algamara dichu estatus.</ref> Esta nueva téunica empezó coles investigaciones de [[Joseph Nicéphore Niépce]], que llogró la primer fotografía en [[1816]], en negativu sobre papel, a partir d'onde se fueron perfeccionando los procedimientos téunicos pa la so captación y reproducción. La construcción del [[daguerrotipu]] por [[Louis-Jacques-Mandé Daguerre]] supunxo un nuevu adelantu, consiguiendo impresionar plaques metáliques y afitar la imaxe con un bañu de [[sal]] y [[mercuriu (elementu)|mercuriu]]. Otru de los pioneros foi [[William Fox Talbot|William Henry Fox Talbot]], qu'en [[1835]] inventó'l [[Negativu fotográficu|negativu]], que dexaba sacar diverses copies de la imaxe llograda. [[Hippolyte Bayard]] llogró en [[1840]] la fotografía en positivu direutu. Otru precursor, [[John Frederick William Herschel]], foi'l creador del términu ''fotografia'', según ''negativu'' y ''positivu'', y ''instantánea'' cuando s'amenorgó'l tiempu d'esposición (25/100 de segundu). En [[1888]] [[George Eastman]] llanzó la película de [[celuloide]] y l'aparatu [[Kodak]], pequeña cámara cargada con 100 clixés. La primer fotografía en color foi llograda por [[James Clerk Maxwell]] en [[1861]]; sicasí, la primer placa fotográfica en color ([[Autochrome]]) nun llegó a los mercaos hasta [[1907]]. A partir d'entós la fotografía popularizóse, yá que yera un mediu que nun riquir grandes cualidaes personales, a cencielles el dominiu de la téunica, apaeciendo numberosos aficionaos que se llanzaron a afigurar el mundu n'imáxenes. Surdieron los primeros estudios y llaboratorios fotográficos, dedicaos en principiu sobremanera a la semeya, anque darréu a tou tipu d'eventos y a imáxenes del natural. Tamién apaeció la [[fotomecánica]] y les primeres publicaciones ilustraes, siendo pioneros los álbumes de ''Excursions Daguerriennes'' (1841-1842) y, como primer llibru ilustráu, ''Pencil of Nature'' (1844), de Fox Talbot. Igualmente apaeció la fotografía documental, especialmente tocantes a la plasmación de conflictos bélicos, siendo les guerres de [[Guerra de Crimea|Crimea]] y de [[Guerra de Secesión|Secesión]] americana les primeres en ser retrataes. A finales de sieglu&nbsp;empezar a considerar la fotografía como un arte, surdiendo'l [[pictorialismu]] como primer movimientu artísticu fotográficu; este tenía la pretensión de faer fotografíes con una composición de tipu pictóricu, con influencia del impresionismu. Ente los fotógrafos más destacaos del sieglu&nbsp;XIX puede citase a [[Gaspard-Félix Tournachon]], [[Louis Désiré Blanquart-Evrard]], [[André Adolphe Eugène Disdéri]], [[David Octavius Hill]], [[John Thomson (fotógrafu)|John Thomson]], [[Julia Margaret Cameron]], [[Oscar Gustav Rejlander]], [[Eadweard Muybridge]], [[Étienne-Jules Marey]], [[Jacob August Riis]], etc.<ref>Sougez (2007), páxs. 39-261.</ref> === Sieglu XX === {{AP|Arte del sieglu XX}} [[Ficheru:Duchamp Fountaine.jpg|thumb|''Fonte'', de [[Marcel Duchamp]]. El [[sieglu&nbsp;XX]] supunxo una perda del conceutu de guapura clásica pa consiguir un mayor efeutu nel diálogu artista-espectador.]] L'[[arte]] careció un fondu tresformamientu: nuna sociedá más [[Materialismu|materialista]], más [[Consumismu|consumista]], l'arte dirixir a los sentíos, non al intelectu. Igualmente, cobró especial relevancia'l conceutu de [[moda]], una combinación ente la rapidez de les comunicaciones y l'aspeutu consumista de la civilización actual. Surdieron asina los movimientos de [[Vanguardismu|vanguardia]], que pretendíen integrar l'arte na [[sociedá]], buscando una mayor interrellación artista-espectador, yá que ye esti postreru'l qu'interpreta la obra, pudiendo afayar significaos que l'artista nin conocía. Los últimos enclinos artísticos perdieron inclusive l'interés pol [[Obra d'arte|oxeto artísticu]]: l'arte tradicional yera un arte d'oxetu, l'actual de [[conceutu]]. Hai una revalorización del [[Arte d'aición|arte activu]], de l'aición, de la manifestación bonal, efímera, del arte non comercial ([[arte conceptual]], ''[[happening]]'', ''[[Arte ambiental|environment]]'').<ref>[[Valeriano Bozal]]: ''Los oríxenes del arte del sieglu&nbsp;XX'', Historia 16, Madrid, 1993, páxs. 6-13.</ref> ==== Arquiteutura ==== :''<span style="font-size:87%">Artículu principal:</span> [[Arquiteutura moderna|Arquiteutura del sieglu&nbsp;XX]] [[Ficheru:Wrightfallingwater.jpg|thumb|left|[[Casa de la catarata]] (1939), de [[Frank Lloyd Wright]], Bear Run, [[Pennsylvania]].]] L'[[arquiteutura]] sufrió un fondu tresformamientu dende les formes tradicionales hasta los movimientos de vanguardia, que supunxeron un nuevu conceutu constructivu basáu nuna idea más racional del espaciu, estructurado de forma más depurada y funcional, con especial atención a les nueves [[teunoloxía|teunoloxíes]] y al so allugamientu [[Mediu ambiente|medioambiental]]. Cobró gran importancia'l [[urbanismu]], fomentáu pol nuevu aspeutu consumista de la civilización occidental, al empar que la puxanza de les comunicaciones derivó nun desenvolvimientu de los estudios d'[[inxeniería]] aplicaos a l'arquiteutura. L'[[Arquiteutura moderna|arquiteutura del sieglu&nbsp;XX]] tuvo un desenvolvimientu independiente del restu de les artes, anque n'ocasiones foi en paralelu a dalgún determináu movimientu artísticu. Tenemos asina l'[[arquiteutura espresionista]], carauterizada pol usu de nuevos materiales y la so fabricación en masa ([[lladriyu]], [[aceru]], [[vidriu]]), con nomes como [[Bruno Taut]], [[Erich Mendelsohn]], [[Hans Poelzig]] y [[Fritz Höger]]. El [[futurismu]] tamién tuvo dalguna manifestación arquitectónica, anque lo [[Utopía|utópicu]] de les sos formulaciones torgó en munchos casos la so realización material; destaca la obra d'[[Antonio Sant'Elia]]. Nel [[neoplasticismu]] [[Países Baxos|holandés]] tenemos la obra de [[Jacobus Johannes Pieter Oud]] y [[Gerrit Thomas Rietveld]]. A lo último, cabo reseñar l'aguada arquitectónica del [[Constructivismu (arte)|constructivismu]] [[Rusia|rusu]], onde s'empecipió un programa amestáu a la [[revolución]] que buscaba una arquiteutura funcional que satisfixera les necesidaes reales de la población; tuvo representáu principalmente por [[Konstantin Melnikov]]. Pero'l principal enclín artísticu del sieglu&nbsp;XX foi'l [[Arquiteutura racionalista|racionalismu]] (1920-1950) —tamién llamáu «[[Estilu Internacional|estilu internacional]]»—, representáu fundamentalmente pola [[Escuela de la Bauhaus]]. Esta corriente buscaba una arquiteutura encontada na razón, de llinies sencielles y funcionales, basaes en formes [[Xeometría|xeométriques]] simples y materiales d'orde industrial ([[lladriyu]], [[aceru]], [[formigón]], [[vidriu]]), arrenunciando a la decoratividad escesiva y otorgando gran importancia al [[diseñu]], que ye igualmente senciellu y funcional. Ente les sos figures sobresalen: [[Walter Gropius]], [[Ludwig Mies van der Rohe]], [[Le Corbusier]], [[José Luis Sert]], [[Frank Lloyd Wright]], [[Eliel Saarinen]], [[Oscar Niemeyer]], [[Alvar Aalto]], etc. Ente los últimos enclinos arquiteutónicos producióse una gran diversidá d'estilos y movimientos, como nel restu d'artes plástiques: nos [[años 1950]] surdió'l denomináu [[brutalismu]] en paralelu al [[espresionismu astractu]] [[Estaos Xuníos|norteamericanu]], carauterizáu poles formes austeres, basaes na pureza del material, primando la estructura sobre l'acabáu ([[Alison Smithson|Alison]] y [[Peter Smithson]]); el [[Movimientu Metabolista|metabolismu]] [[Xapón|xaponés]] respondía a les necesidaes d'una sociedá masificada, con grandes escales, estructures flexibles y formes orgániques ([[Kenzō Tange]], [[Kishō Kurokawa]]); l'[[Pop-art|arquiteutura pop]] destacó'l calter urbanu y les tipoloxíes populares, tomando como referencia los ambientes nocherniegos de [[Las Vegas]], coles sos lluces de [[neón]] y el so [[escenografía]] decorativista ([[Robert Venturi]], [[Denise Scott Brown]]); el llamáu «diseñu científicu y estructural» punxo énfasis nes nueves posibilidaes de la téunica, especialmente l'usu de formigón y les formes orgániques ([[Félix Candela]], [[Pier Luigi Nervi]], [[Frei Otto]], [[Jørn Utzon]], [[Eero Saarinen]], [[Richard Buckminster Fuller]]); nos [[años 1960]] apaeció'l ''[[high-tech]]'', basáu nes posibilidaes daes poles nuevu teunoloxíes, tantu a nivel práuticu como estéticu ([[Norman Foster]], [[Richard Rogers]], [[Renzo Piano]]); ente los años 1960 y [[Años 1970|1970]] surdió'l [[antidiseño]], opuestu al racionalismu y a la primacía del diseñu sobre la función social y cultural de l'arquiteutura, representáu pol grupu inglés [[Archigram]] y los italianos [[Archizoom]] y [[Superstudio]]; el neorracionalismu supunxo nos años 1970 la torna a les premises funcionalistes, representáu pol grupu italianu [[Tendenza]] y l'estauxunidense [[Five Architects]]; dende [[1975]] desenvolvióse l'[[Arte postmoderno|arquiteutura posmoderna]], que como nes otres artes basar nel [[eclecticismu (arte)|eclecticismu]] y la reinterpretación d'estilos anteriores ([[James Stirling (arquiteutu)|James Stirling]], [[Aldo Rossi]], [[Ricardo Bofill|Ricard Bofill]], [[Arata Isozaki]]); nos [[años 1980]] diose'l [[deconstructivismu]], carauterizáu pola fragmentación, el procesu de diseñu non llinial y la manipulación de les estructures ([[Frank Gehry]], [[Peter Eisenman]], [[Rem Koolhaas]]). Ente otros arquiteutos contemporáneos convien destacar igualmente a [[Jean Nouvel]], [[Glenn Murcutt]], [[Peter Zumthor]], [[Jacques Herzog]], [[Pierre de Meuron]], [[Sverre Fehn]], [[Ieoh Ming Pei]], [[Zaha Hadid]], [[Santiago Calatrava]], [[Rafael Moneo]], [[Luis Barragán]], [[Álvaro Siza]], etc.<ref>Delfín Rodríguez Ruiz: ''L'arquiteutura del sieglu&nbsp;XX'', Historia 16, Madrid, 1993, páxs. 51-112.</ref> <gallery mode = packed> Ficheru:The Barcelona Pavilion, Barcelona, 2010.jpg|[[Pabellón alemán (Barcelona)|Pabellón d'Alemaña]] pa la [[Esposición Internacional de Barcelona (1929)]], obra de [[Ludwig Mies van der Rohe]]. Ficheru:Chandigarh High Court.jpg|Corte Suprema de [[Chandigarh]] (1952), de [[Le Corbusier]]. Ficheru:Sydney Opera House Sails.jpg|[[Ópera de Sydney]] (1956), de [[Jørn Utzon]]. Ficheru:Biosphere montreal.JPG|Pabellón estauxunidense de la [[Expo 67]], de [[Richard Buckminster Fuller]], llamáu anguaño ''Biosphère'', en [[Île Sainte-Hélène]], [[Montreal]]. </gallery> ==== Vanguardismu ==== {{AP|Vanguardismu}} [[Ficheru:'Unique Forms of Continuity in Space', 1913 bronze by Umberto Boccioni.jpg|thumb|''[[Formes úniques de continuidá nel espaciu]]'' (1913), d'[[Umberto Boccioni]], Galleria d'Arte Moderno, [[Milán]].]] Nos primeros años del [[sieglu&nbsp;XX]] forxáronse les bases del llamáu [[Vanguardismu|arte de vanguardia]]: el conceutu de realidá foi cuestionáu poles nuevu teoríes científiques (la suxetividá del tiempu de [[Bergson]], la [[Teoría de la relatividá|relatividá]] d'[[Albert Einstein|Einstein]], la [[mecánica cuántica]]); tamién influyó la teoría del [[psicoanálisis]] de [[Freud]]. Per otra parte, les nueves teunoloxíes provocaron que l'arte camudara de función, una y bones la [[fotografía]] y el [[cine]] yá s'encargaben d'afigurar la realidá. Gracies a les coleiciones [[Etnografía|etnográfiques]] fomentaes pol [[colonialismu]] européu los artistes tuvieron contautu col arte d'otres civilizaciones ([[Arte africano|africanu]], [[Asia|asiáticu]], [[Arte d'Oceanía|oceánicu]]), qu'apurrió una visión más suxetiva y emotiva del arte. Toos estos factores portaron un cambéu de sensibilidá que se tradució na busca de nueves formes d'espresión per parte del artista. * [[Fauvismu]] (1905-1908): primer movimientu vanguardista<ref group="nota">Denominar «vanguardies históriques» a les producíes dende la preguerra de primeros de sieglu&nbsp;(en redol a 1910) y el fin de la [[Segunda Guerra Mundial]]. Javier Arnaldo: ''Vanguardies históriques (I)'', Historia 16, Madrid, 1993, p. 6.</ref> del sieglu&nbsp;XX, el fauvismu supunxo una esperimentación nel terrén del color, que ye concebíu de manera suxetiva y personal, aplicándo-y valores emotivos y espresivos, independientes al respeutive de la naturaleza. Destaquen [[Henri Matisse]], [[Albert Marquet]], [[Raoul Dufy]], [[André Derain]], [[Maurice de Vlaminck]] y [[Kees van Dongen]]. * [[Espresionismu]] (1905-1923): surdíu como reaición al [[impresionismu]], los espresionistes defendíen un arte más personal ya intuitivu, onde predominara la visión interior del artista —la espresión»— frente a la plasmación de la realidá —la impresión»—, reflexando nes sos obres una temática personal ya intimista con gustu polo fantástico, deformando la realidá p'acentuar el calter espresivu de la obra. Con precedentes nes figures d'[[Edvard Munch]] y [[James Ensor]], formóse principalmente en redol a dos grupos: ''[[Die Brücke]]'' ([[Ernst Ludwig Kirchner]], [[Erich Heckel]], [[Karl Schmidt-Rottluff]], [[Emil Nolde]]), y ''[[Der Blaue Reiter]]'' ([[Vasili Kandinski]], [[Franz Marc]], [[August Macke]], [[Paul Klee]]). Otros esponentes fueron el Grupu de [[Viena]] ([[Egon Schiele]], [[Oskar Kokoschka]]) y la [[Escuela de París (arte)|Escuela de París]] ([[Amedeo Modigliani]], [[Marc Chagall]], [[Georges Rouault]], [[Chaïm Soutine]]). Figures individuales seríen: [[José Gutiérrez Solana]], [[Constant Permeke]], [[Cândido Portinari]], [[Oswaldo Guayasamín]], etc. Tamién se suel considerar como una derivación del espresionismu'l grupu [[Nueva Oxetividá]] ([[George Grosz]], [[Otto Dix]], [[Max Beckmann]]). En [[Méxicu]] tuvo la so espresión nel [[Muralismu mexicanu|muralismu]] de [[José Clemente Orozco]], [[Diego Rivera]], [[David Alfaro Siqueiros]] y [[Rufino Tamayo]], ya influyó na obra de [[Frida Kahlo]]. N'escultura destacaron [[Ernst Barlach]], [[Wilhelm Lehmbruck]] y [[Käthe Kollwitz]]. * [[Cubismu]] (1907-1914): esti movimientu basar na deformación de la realidá por aciu la destrucción de la [[perspeutiva]] espacial d'orixe [[Renacimientu|renacentista]], entamando l'espaciu acordies con una trama xeométrica, con visión simultánea de los oxetos, una gama de colores fríos y apagaos, y una nueva concepción de la obra d'arte, cola introducción del ''[[colax]]''. La figura principal d'esti movimientu foi [[Pablo Picasso]], unu de los grandes xenios del sieglu&nbsp;XX, xunto a [[Georges Braque]], [[Jean Metzinger]], [[Albert Gleizes]], [[Juan Gris]] y [[Fernand Léger]], según [[Alexander Archipenko]], [[Jacques Lipchitz]], [[Pablo Gargallo]] y [[Julio González]] n'escultura. Una derivación del cubismu foi'l [[Orfismu (arte)|orfismu]] de [[Robert Delaunay]], según el [[rayonismu]] rusu, síntesis de cubismu, futurismu y orfismu ([[Mijaíl Larionov]], [[Natalia Goncharova]]). Igualmente, el [[Purismu (arte)#Purismu del s XX|purismu]] foi un movimientu poscubista ([[Amédée Ozenfant]], [[Le Corbusier]]). * [[Futurismu]] (1909-1930): movimientu [[Italia|italianu]] qu'aponderó los valores del progresu téunicu ya industrial del sieglu&nbsp;XX, destacando aspeutos de la realidá como'l movimientu, la velocidá y la simultaneidá de l'aición. El futurismu aspiraba a tresformar el mundu, a camudar la vida, amosando un conceutu idealista y daqué utópicu del arte como motor de la sociedá. Foi'l primer movimientu que se proclamó con un [[manifiestu]] (redactáu por [[Filippo Tommaso Marinetti]]), sellu distintivu de los futuros movimientos de vanguardia, que denotaba amás la interrellación ente les diverses artes. Destaquen en pintura [[Giacomo Balla]] y [[Gino Severini]], y [[Umberto Boccioni]] n'escultura.<ref>Ramírez Domínguez (1983), p. 773-786.</ref> * [[Arte astracto]] (1910-1932): cuestionáu'l conceutu de realidá poles nuevu teoríes científiques, y col surdimientu de nueves teunoloxíes como la [[fotografía]] y el [[cine]], que yá s'encargaben d'afigurar la realidá, producióse la xénesis del arte astracto: l'artista yá nun intenta reflexar la realidá, sinón el so mundu interior, espresar los sos sentimientos. L'arte pierde tou aspeutu real y d'imitación de la naturaleza pa centrase na simple espresividá del artista, en formes y colores qu'escarecen de cualesquier componente referencial. Empecipiáu por [[Vasili Kandinski]], foi desenvueltu pol movimientu [[Neoplasticismu|neoplasticista]] ([[De Stijl]]), con figures como [[Piet Mondrian]] y [[Theo Van Doesburg]] en pintura, y [[Georges Vantongerloo]] n'escultura. * [[Constructivismu (arte)|Constructivismu]] (1914-1930): surdíu na [[Rusia]] [[Revolución rusa de 1917|revolucionaria]], foi un estilu comprometíu políticamente que pretendía al traviés del arte realizar un tresformamientu de la sociedá, por aciu una reflexón sobre les formes pures artístiques concebíes dende aspeutos como'l [[espaciu (física)|espaciu]] y el [[tiempu]], que xeneren una serie d'obres d'estilu astractu, con enclín a la geometrización. Destaquen [[Vladimir Tatlin]], [[El Lissitzky|Lissitzky]], [[Anton Pevsner]] y [[Naum Gabo]]. Una variante foi'l [[suprematismu]] de [[Kasimir Malevich]]. * [[Dadaísmu]] (1916-1922): movimientu de reaición a los desastres de la [[Primer Guerra Mundial|guerra]], el dadaísmu supunxo un planteamientu radical del conceutu d'arte, que pierde cualesquier componente basáu na lóxica y la razón, reivindicando la dulda, l'azar, lo absurdo de la esistencia. Esto traduzse nun llinguaxe subversivu, onde se cuestionen tantu les temátiques como les téuniques tradicionales del arte, esperimentando con nuevos materiales y nueves formes de composición, como'l ''[[colax]]'', el [[fotomontaje]] y los ''[[ready-made]]''. Destaquen [[Hans Arp]], [[Francis Picabia]], [[Kurt Schwitters]] y [[Marcel Duchamp]]. * [[Surrealismu]] (1924-1955): con un claru precedente na [[pintura metafísica]] ([[Giorgio de Chirico]], [[Carlo Carrà]]), el surrealismu<ref group="nota">El términu «surrealismu» foi escurríu por [[Apollinaire]] en [[1917]], refiriéndose a lo que ta «percima de la realidá». N'[[Idioma español|español]] traducióse direutamente del [[Idioma francés|francés]] ''surréalisme'', anque lo correcto sería «sobrerrealismu» o «superrealismu».</ref> punxo especial énfasis na imaxinación, la fantasía, el mundu de los suaños, con una fuerte influencia del [[psicoanálisis]], como se percibe nel so conceutu de «[[escritura automático]]», pola qu'intenten espresase lliberando la so mente de cualquier atadura racional, amosar la pureza del inconsciente. La pintura surrealista mover ente la figuración ([[Salvador Dalí]], [[Paul Delvaux]], [[René Magritte]], [[Max Ernst]]) y l'astraición ([[Joan Miró]], [[André Masson]], [[Yves Tanguy]]). N'escultura destaquen [[Henry Moore]], [[Constantin Brâncuşi]], [[Alberto Giacometti]] y [[Alexander Calder]].<ref>Ramírez Domínguez (1983), p. 807-837.</ref> <gallery mode=packed heights=190> Ficheru:Kirchner_-_Fränzi_vor_geschnitztem_Stuhl.jpg|''Fränzi ante una siella tallada'' (1910), d'[[Ernst Ludwig Kirchner]], [[Muséu Thyssen-Bornemisza]], [[Madrid]]. Ficheru:Juan Gris - Portrait of Pablo Picasso - Google Art Project.jpg|''Semeya de [[Picasso]]'' ([[1912]]), de [[Juan Gris]], [[Institutu d'Arte de Chicago]]. Ficheru:Theo van Doesburg Composition VII (the three graces).jpg|''Composición VII (Los Trés Gracies)'' (1917), de [[Theo van Doesburg]], Mildred Lane Kemper Art Museum, [[Saint Louis, Missouri]]. Ficheru:Henry Moore, Family Group (1950).jpg|''Family Group'' (1950), de [[Henry Moore]], [[Stevenage]] ([[Hertfordshire]]). </gallery> ==== Últimos enclinos ==== [[Ficheru:Chillida - Elogio del agua.jpg|thumb|upright=1.5|''Aponderamientu de l'agua'' (1987), d'[[Eduardo Chillida]], [[Parque de la Creueta del Coll]], [[Barcelona]].]] Dende la [[Segunda Guerra Mundial]] l'arte esperimentó una vertixinosa dinámica evolutiva, con estilos y movimientos que s'asoceden cada vez más rápidu nel tiempu. El proyeutu modernu aniciáu coles vanguardies históriques llegó a la so culminación con diversos estilos antimátericos que destacaben l'orixe intelectual del arte por sobre la so realización material, como'l [[arte d'aición]] y l'[[arte conceptual]]. Algamáu esi nivel de prospección analítica del arte, producióse l'efeutu inversu —como sueli ser habitual na historia del arte, onde los diversos estilos enfréntense y se contraponen, el rigor d'unos asocede al escesu d'otros, y viceversa—, retornando a les formes clásiques del arte, aceptando'l so componente material y estéticu, y arrenunciando al so calter revolucionariu y tresformador de la sociedá. Surdió asina'l [[arte postmoderno]], onde l'artista transita ensin pudor ente diverses téuniques y estilos, ensin calter reivindicativu, volviendo al trabayu artesanal como esencia del artista. A lo último, hai que remarcar a finales de sieglu&nbsp;l'apaición de nueves téuniques y soportes nel terrén del arte: [[videu]], [[informática]], [[internet]], [[láser]], [[holografía]], etc.<ref>González (1991), páxs. 3-5.</ref> * [[Informalismu]] (1945-1960): conxuntu d'enclinos basaos na espresividá del artista, arrenunciando a cualquier aspeutu racional del arte (estructura, composición, aplicación preconcebida del color). Ye un arte eminentemente astracto, onde cobra relevancia'l soporte material de la obra, qu'asume'l protagonismu percima de cualquier temática o composición. Inclúi diverses corrientes como'l [[tachismu]], l'[[Arte marxinal|art brut]] y la [[pintura matérica]]. Destaquen [[Georges Mathieu]], [[Hans Hartung]], [[Jean Fautrier]], [[Jean Dubuffet]], [[Lucio Fontana]], etc. N'España surdieron los grupos ''[[El Paso (grupu)|El Paso]]'' ([[Antonio Saura]], [[Manolo Millares]]) y ''[[Dau al set]]'' ([[Antoni Tàpies]], [[Modest Cuixart]]). N'escultura cabo citar a [[Jorge Oteiza]] y [[Eduardo Chillida]]. N'[[Estaos Xuníos]] desenvolvióse'l [[espresionismu astractu]] —tamién llamáu ''[[action painting]]''—, carauterizáu pol usu de la téunica del ''[[dripping]]'', el remexáu de pintura sobre la tela, sobre la qu'intervenía l'artista con diversos instrumentos o col so propiu cuerpu. Ente los sos miembros figuren [[Jackson Pollock]], [[Mark Rothko]], [[Franz Kline]] y [[Willem de Kooning]]. * [[Nueva figuración]] (1945-1960): como reaición a l'astraición informalista surdió un movimientu que recuperó la figuración, con cierta influencia espresionista y con total llibertá de composición. Anque se basaben na figuración nun quier dicir qu'ésta fora realista, sinón que podía ser deformada o esquematizada a gustu del artista. Na xénesis d'esti estilu tuvo decisiva influencia la filosofía [[Esistencialismu|esistencialista]] y la so visión pesimista del ser humanu, y entroncaron col movimientu ''[[Xeneración beat|beat]]'' y los ''[[angry young men]]''. Ente les sos figures puede mentase a [[Francis Bacon (pintor)|Francis Bacon]], [[Lucian Freud]], [[Bernard Buffet]], [[Nicolas de Staël]] y los miembros del grupu [[COBRA]] ([[Karel Appel]], [[Asger Jorn]], [[Guillaume Cornelis van Beverloo|Corneille]] y [[Pierre Alechinsky]]), según [[Germaine Richier]] y [[Fernando Botero]] n'escultura. * [[Arte cinético]] (dende 1950): tamién llamáu [[op-art]] (arte óptico), ye un estilu que pon énfasis nel aspeutu visual del arte, especialmente nos efeutos ópticos, que son producíos bien por ilusiones óptiques (figures ambigues, imáxenes persistentes, efeutu de [[Patrón de moiré|moiré]]), bien por aciu el movimientu o los xuegos de lluces. Ye un arte astracto pero racional, compositivo, al contrariu que'l informalismu. Destaquen [[Victor Vasarely]], [[Jesús Rafael Sotu]], [[Yaacov Agam]], [[Julio Le Parc]], [[Eusebio Sempere]], etc. * ''[[Pop art]]'' (1955-1970): surdió n'Estaos Xuníos como movimientu de refuga al espresionismu astractu, englobando una serie d'autores que retornaron a la figuración, con un marcáu componente d'inspiración popular, tomando imáxenes del mundu de la [[publicidá]], la [[fotografía]], el [[Historieta|cómic]] y los medios de comunicación de mases. Con un precedente nel llamáu [[Neodadaísmu|New Dada]] ([[Robert Rauschenberg]], [[Jasper Johns]]), destacaron nel ''pop art'' [[Andy Warhol]], [[Roy Lichtenstein]], [[Tom Wesselmann]], [[James Rosenquist]], [[Eduardo Paolozzi]], [[Richard Hamilton (artista)|Richard Hamilton]] y, n'escultura, [[Claes Oldenburg]]. * [[Nuevu realismu]] (1958-1970): movimientu francés inspiráu nel mundu de la realidá circundante, del [[consumismu]] y la sociedá industrial, del qu'estrayen —al contrariu que nel ''pop art''— el so aspeutu más desagradable, con especial predilección polos materiales [[Detrito|detríticos]]. Los sos representantes fueron [[Armen]], [[César Baldaccini]], [[Yves Klein]], [[Jean Tinguely]], [[Piero Manzoni]], [[Daniel Spoerri]], [[Niki de Saint Phalle]], etc. Klein y Manzoni fueron antecedentes del [[arte conceptual]]: Klein colos sos ''antropometrías'' y los sos ''cosmogoníes'' (pintures espuestes a los elementos: fueu, agua) o cola so esposición ''Vacíu'' (1958, Galería Iris Clert), onde vendió l'espaciu vacíu d'una galería; y Manzoni envasando los sos [[escrementu|escrementos]] en llata (''Merda d'artista'', 1961). [[Ficheru:Vostell klaus skulptur01 malpartida.jpg|thumb|upright|''¿Por qué'l procesu ente Pilatos y Jesús duró solamente dos minutos?'' (1996), de [[Wolf Vostell]], [[Muséu Vostell Malpartida|Muséu Vostell]], [[Malpartida de Cáceres]].]] * [[Arte d'aición]] (dende 1960): son diversos enclinos basaos nel actu de la creación artística, onde lo importante nun ye la obra en sí, sinón el procesu creador, nel qu'amás del artista intervién de cutiu el públicu, con un gran componente d'improvisación. Engloba diverses manifestaciones artístiques como'l ''[[happening]]'', la ''[[performance]]'', el ''[[Arte ambiental|environment]]'', la [[Instalación artística|instalación]], etc. Ente les sos figures destaquen [[Joseph Beuys]], [[Allan Kaprow]], [[Wolf Vostell]], [[Yoko Ono]], [[Nam June Paik]] y los grupos [[Fluxus]] y [[Gutai]]. * [[Pintura minimalista|Minimalismu]] (1963-1980): con un antecedente na [[Nueva astraición]] o [[Astraición postpictórica]] ([[Barnett Newman]], [[Frank Stella]], [[Ellsworth Kelly]], [[Kenneth Noland]]) el minimalismu foi una corriente que supunxo un procesu de desmaterialización que desaguaría nel [[arte conceptual]]. Son obres de calter astractu, d'acusada simplicidá, amenorgaes a un mínimu motivu, depuráu al planteamientu inicial del autor, la base sobre la que desenvolvería la idea que, sicasí, queda afigurada na so fase inicial. Destacaron el pintores [[Robert Mangold]] y [[Robert Ryman]], y el escultores [[Carl Andre]], [[Dan Flavin]], [[Donald Judd]] y [[Sol LeWitt]]. * [[Hiperrealismu]] (dende 1965): como reaición al minimalismu surdió esta nueva corriente figurativa, carauterizada pola so visión superlativa y esaxerada de la realidá, que ye afigurada con gran exactitú en tolos sos detalles, con un aspeutu casi fotográficu. Destaquen [[Chuck Close]], [[Richard Estes]], [[Don Eddy]], [[John Salt]], [[Ralph Goings]], [[Antonio López García]] y, n'escultura, [[George Segal (artista)|George Segal]], famosu poles sos figures humanes en [[yelsu]]. * [[Arte conceptual]] (1965-1980): tres el despojamiento matérico del minimalismu, l'arte conceptual arrenunció al sustratu material pa centrase nel procesu mental de la creación artística, afirmando que l'arte ta na idea, non nel oxetu. Inclúi diversos enclinos: l'arte conceptual [[Llingüística|llingüísticu]], el más purista de la conceptualidad, centráu na rellación arte-llinguaxe ([[Joseph Kosuth]]); l'[[arte povera]], centráu nes instalaciones, xeneralmente de materiales detríticos ([[Mario Merz]], [[Jannis Kounellis]]); el [[body art|body-art]], col cuerpu humanu como soporte ([[Gilbert and George]], [[Dennis Oppenheim]]); el [[land art|land-art]], qu'utiliza la naturaleza como soporte, con un marcáu componente efímeru ([[Christo]], [[Walter de Maria]], [[Robert Smithson]], [[Richard Serra]]); el [[Bioarte|bio-art]], qu'usa téuniques [[Bioloxía|biolóxiques]] ([[Joe Davis]], [[Estéfano Viu]]), etc. Tamién podríen enmarcase nesta corriente diversos xéneros de reivindicación social como'l [[arte feminista]] ([[Jenny Holzer]], [[Barbara Kruger]], [[Cindy Sherman]], [[Judy Chicago]]) y l'[[arte homoeróticu]] ([[Paul Cadmus]], [[Robert Mapplethorpe]], [[Deborah Cherena]]). * Nueves teunoloxíes (dende 1965): l'apaición de nueves [[teunoloxía|teunoloxíes]] dende los [[años 1960]] ([[televisión]], [[videu]], [[informática]]) supunxo una gran revolución pal arte non yá tocantes a nuevos soportes y materiales, sinón a nueves formes d'espresión qu'ampliaron les llendes del arte. El [[videoarte]] surdió en [[1965]] cola apaición de la primera [[cámara de videu]] portátil (la ''Portapak'' de [[Sony]]). Nesta modalidá destaca non yá el so componente físicu —la emisión d'imáxenes, xeneralmente nel marcu d'instalaciones o performances—, sinón el mensaxe inherente a la imaxe filmada, fundiendo'l mundu de la comunicación cola cultura popular. Esponentes d'esta modalidá son [[Nam June Paik]], [[Dan Sandin]], [[Bill Viola]], [[Tony Oursler]], etc. El ''sound art'' (o ''audiu art'') basar nel [[soníu]], yá seya natural, musical, teunolóxicu o acústicu, ya intégrase nel arte al traviés d'[[Assemblage|ensamblaxes]], instalaciones, performances, videoarte, etc. ([[Laurie Anderson]], [[Brian Eno]]). La informática y [[internet]] supunxeron igualmente un gran impulsu pal arte, non yá como soporte sinón poles sos nuevu posibilidaes creatives y, especialmente, pol so aspeutu interactivo, suponiendo una nueva forma de collaboración ente l'artista y el públicu ([[Olia Lialina]], [[Heath Bunting]], [[Jake Tilson]]). * [[Arte postmoderno]] (dende 1975): por oposición al denomináu [[arte moderno]], ye l'arte propio de la [[postmodernidad]]. Asumen el fracasu de los movimientos de vanguardia como'l fracasu del proyeutu modernu: les vanguardies pretendíen esaniciar la distancia ente l'arte y la vida, universalizar l'arte; l'artista postmoderno, sicasí, ye autorreferencial, l'arte fala del arte, nun pretenden faer un llabor social. Destaquen artistes individuales como [[Jeff Koons]], [[David Salle]], [[Jean-Michel Basquiat]], [[Keith Haring]], [[Julian Schnabel]], [[Eric Fischl]], [[Miquel Barceló]], etc.; o tamién diversos movimientos como la [[transvanguardia]] italiana ([[Sandro Chia]], [[Francesco Clemente]], [[Enzo Cucchi]], [[Nicola De Maria]], [[Mimmo Paladino]]), el [[neoexpresionismu]] alemán ([[Anselm Kiefer]], [[Georg Baselitz]], [[Jörg Immendorff]], [[Markus Lüpertz]], [[Sigmar Polke]]), el [[neomanierismu]], la [[figuración llibre]], etc.<ref>González (1991), páxs. 7-61.</ref> <center><gallery> Ficheru:'Man on Horse', bronze sculpture by Fernando Botero (Colombian), 1992, Israel Museum, Jerusalem, Israel.JPG|''Home a caballu'', de [[Fernando Botero]], [[Muséu d'Israel]], [[Xerusalén]]. Ficheru:Klein Beaubourg 2007.jpg|''Lliberación de 1001 globos azules'', «escultura aerostática» de [[Yves Klein]]. Ficheru:Umbrella Project1991 10 27.jpg|''The Umbrella Project'' (1991), [[instalación artística]] de [[Christo]], [[Prefeutura d'Ibaraki|Ibaraki]] ([[Xapón]]). </gallery></center> ==== Globalización del arte ==== [[Ficheru:Gutai_Venice1.jpg|thumb|[[Instalación artística|Instalación]] del grupu [[Xapón|xaponés]] [[Gutai]], na [[Bienal de Venecia]] de [[2009]].]] Mientres el procesu de [[Colonialismu|colonización]] empecipiáu poles potencies europees nel [[sieglu&nbsp;XIX]], y sobremanera nel [[Sieglu XX|XX]] cola puxanza de los [[medios de comunicación]] ([[Radio (mediu de comunicación)|radio]], [[televisión]], [[internet]]) y el procesu de [[globalización]] cultural producíu a nivel mundial, l'arte haise estandarizado progresivamente escontra la universalización d'estilos, calteniendo en munchos llugares les formes autóctonu y tradicional, pero adquiriendo un sellu estilísticu común perceptible en diversos puntos del planeta. Antigües formes artístiques basaes en materiales y tipoloxíes tradicionales abrazaron les nueves teunoloxíes y un nuevu sentíu estéticu apoderáu por factores como la moda y la rapidez d'espardimientu de los diversos movimientos artísticos. Nel [[África|continente africanu]] entá perduren ciertes formes tradicionales d'arte, magar la colonización europea introdució l'arte occidental, produciéndose cierta mezcolanza de dambos estilos. En munches partes d'África l'arte ta marcáu pola relixón [[Isllamismu|islámica]], ente que n'otres ye más de signu [[Cristianismu|cristianu]], pero entá perduren les antigües formes [[Animismu|animistas]]. L'interés pol [[arte africano]] n'Europa llevó a la so producción con fines d'esportación, principalmente [[mázcara|mázcares]] y escultures ornamentales d'[[ébanu]] o [[marfil]]. Ente los artistes más destacaos puede citase a [[Ashira Olatunde]] (de [[Nixeria]]), [[Nicholas Mukomberanwa]] (de [[Zimbabue]]), [[Henry Tayali]] (de [[Zambia]]) y [[Eric Adjetey Anang]] (de [[Ghana]]). Na [[India]], l'arte abrir a mediaos del sieglu&nbsp;XX a les formes de vanguardia, como puede apreciase na intervención d'arquiteutos estranxeros como [[Le Corbusier]] en [[Chandigarh]] y [[Bangalore]]. Anguaño la India ta viviendo una puxanza nel campu de la creación emerxente y les artes plástiques contemporánees, siendo l'artista indiu más cotizáu l'escultor [[Anish Kapoor]], xuntu al que destaquen nomes como [[Ram Kinker Baij]], [[Sankho Chaudhuri]], [[Ajit Chakravarti]] y [[Nek Chand]]. El fin de la era imperial supunxo la modernización de [[China]], que s'abrir más a la influencia occidental. El trunfu de la [[Guerra Civil China|revolución]] [[Comunismu|comunista]] impunxo como arte oficial el [[realismu socialista]], magar apocayá la nueva política aperturista favoreció la llegada de los últimos enclinos artísticos, amestaes a les nueves teunoloxíes. En [[1989]] tuvo gran resonancia la esposición ''China/Vanguardia'', na Galería Nacional China de [[Beixín]], qu'amosaba les últimes creaciones del momentu, incluyendo tantu obra pictórica como fotografíes, instalaciones y performances. Desgraciadamente, los sucesos de [[Tiananmen]] provocaron un nuevu retrocesu, hasta una nueva apertura en [[1992]]. Los artistes chinos contemporáneos más relevantes son: [[Qi Baishi]], [[Wu Guanzhong]], [[Pan Yuliang]], [[Zao Wou Ki]] y [[Wang Guangyi]]. En [[Xapón]], el periodu [[Dómina Meiji|Meiji]] ([[1868]]-[[1912]]) supunxo una fonda renovación cultural, social y teunolóxica, abrir más al esterior y empezando a incorporar los nuevos adelantos consiguíos n'Occidente. La pintura presentó entós dos corrientes: una tradicional (''Nihonga''), y otra occidentalista (''Yōga''). N'escultura esiste igualmente la dualidá tradición-vanguardia. Más apocayá destaca la presencia nel terrén del [[happening|arte d'aición]] del grupu [[Gutai]], qu'asimiló la esperiencia de la [[Segunda Guerra Mundial]] al traviés d'aiciones cargaes d'[[ironía]], con un gran sentimientu de crispadura y una agresividá latente. Artistes destacaos del Xapón contemporaneu son: [[Tsuguharu Foujita]], [[Kuroda Seiki]], [[Tarō Okamoto]], [[Chuta Kimura]], [[Leiko Ikemura]], [[Michiko Noda]], [[Yasumasa Morimura]], [[Yayoi Kusama]], [[Yoshitaka Amano]], [[Shigeo Fukuda]], [[Shigeko Kubota]], [[Yoshitomo Nara]], [[Isamu Noguchi]] y [[Etsuro Sotoo]].<ref>Onians (2008), páxs. 290-315.</ref> ==== Artes decoratives ==== [[Ficheru:Maurice_Ascalon_Pal-Bell_Art_Deco.jpg|thumb|Diseño d'oxetos d'usu ''[[art déco]]'' ''Pal-Bell'', de [[Maurice Ascalon]].]] Nel [[sieglu&nbsp;XX]] les [[artes decoratives]] tuvieron una rápida evolución, marcada pol usu de nuevos materiales y teunoloxíes más avanzaes, y con un claru apueste pol [[diseñu]] como base creadora, remarcando l'aspeutu intelectual d'estes creaciones frente a la mera realización material dada tradicionalmente a l'[[artesanía]]. La gran revitalización d'esta actividá artística provieno del ''[[art déco]]'',<ref group="nota">El términu ''[[art déco]]'' ye diminutivu de ''arts décoratifs'' («artes decoratives» en [[Idioma francés|francés]]), y provién de la [[Esposición d'Artes Decoratives de 1925]] (Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels Modernes) en [[París]]. AA. VV.: ''Enciclopedia del Arte Garzanti'' (1991), p. 59.</ref> movimientu surdíu en [[Francia]] a mediaos de los [[años 1920]] que supunxo una revolución pal [[interiorismu]] y les [[artes gráfiques]] y [[Artes industriales|industriales]]. Esti estilu carauterizar pola predilección pela llinia curva y el floriáu simétricu n'artes gráfiques, y les formes cuadráu y xeométricu en moblame y decoración interior. Dirixíu principalmente a un públicu [[Burguesía|burgués]], destacó pola ostentación y el luxu, y desenvolvióse notablemente n'ilustración publicitaria ([[Erté]]) y [[cartelu]]ismo ([[Cassandre]]). El ''art déco'' tamién se dio n'arquiteutura (el [[Chrysler Building]] de [[William van Alen]]) y pintura ([[Tamara de Lempicka]], [[Santiago Martínez Delgado]]). Otru gran adelantu nel terrén del diseñu producir cola [[Escuela de la Bauhaus|Bauhaus]], que frente a la escesiva ornamentación del ''art déco'' introdució un conceutu de diseñu más racional y funcional, más afechu a les necesidaes reales de la xente. Esta institución pretendía romper les barreres ente arte y artesanía, con un claru apueste pola producción industrial. El so diseñu basar na simplicidá, l'astraición xeométrica y l'usu de colores primarios y de nueves teunoloxíes, como se fixo patente nel moblame d'[[aceru]] tubular creáu por [[Marcel Breuer]], o les [[llámpara|llámpares]] diseñaes por [[Marianne Brandt]]. Nesta escuela destacaron creadores como [[László Moholy-Nagy]], [[Oskar Schlemmer]], [[Johannes Itten]], [[Paul Klee]], [[Josef Albers]], etc. Igualmente, el grupu [[Neoplasticismu|neoplasticista]] ''[[De Stijl]]'' desenvolvió un estilu interiorista basáu na simplicidá, les formes xeométriques y los colores primarios, como la famosa ''[[siella colorada y azul]]'' de [[Gerrit Thomas Rietveld]] (1923). Dende entós el diseñu industrial y d'interior siguió pela vía de la creación intelectual y el diseñu funcional, con un progresivu aumentu de la esperimentación con nuevos materiales ([[plásticu]], [[fibra de vidriu]]), atendiendo a les necesidaes de mercáu ensin arrenunciar al procesu de modernización de la sociedá, lo que xeneró una llinia llamada ''[[styling]]'' (representada fundamentalmente por [[Raymond Loewy]]).<ref>Dempsey (2002), páxs. 130-139.</ref> ==== Lliteratura contemporánea ==== {{AP|Historia de la lliteratura moderna}} Nel sieglu&nbsp;XX la lliteratura tuvo —como'l restu de les artes— una gran diversidá estilística, partiendo de premises anteriores y cánones clásicos en dellos casos, y rompiendo col pasáu y esperimentando nueves formes y estilos n'otros. L'enfotu d'innovación llevó a la busca de la esencia lliteraria, d'un llinguaxe trascendente y metafísicu, como ye'l casu de la denomada «[[poesía pura]]» ([[Paul Valéry]], [[William Butler Yeats]], [[Ezra Pound]], [[T. S. Eliot]], [[Eugenio Montale]], [[Fernando Pessoa]], [[Konstantinos Kavafis]]). El principal campu d'esperimentación foi'l de les vanguardies artístiques: el [[futurismu]] destacó pol so enfotu modernizador, aponderando los adelantos téunicos, la velocidá, l'aición, inclusive la violencia (tuvo estrechos contactos col [[fascismu]] italianu), defendiendo la destrucción de la [[sintaxis]] y la llibertá de les pallabres; tuvo representáu principalmente por [[Filippo Tommaso Marinetti]] y [[Vladimir Maiakovski]]. El [[cubismu]] buscó nueves formes sintáctiques, desfaciendo los poemes y dándo-yos un aspeutu gráficu, con distintos tipos de lletra y apaición de signos extralingüísticos, suprimiendo los signos de puntuación («colax llingüísticu»), destacando [[Guillaume Apollinaire]]. El [[dadaísmu]] introdució l'[[anarquía]] na xénesis lliteraria, buscando deliberadamente un llinguaxe caóticu y absurdu, que pierde'l so aspeutu lóxico y comunicativo, como na obra de [[Tristan Tzara]]. L'[[Expresionismu#Literatura|espresionismu]] criticó la sociedá burguesa de la so dómina, el militarismu, la alienación del individuu na era industrial y la represión familiar, moral y relixosa. Yá nun s'asonsaña la realidá, nun s'analicen causes nin fechos, sinón que l'autor busca la esencia de les coses, amosando la so particular visión. Destacaron [[Franz Kafka]], [[Gottfried Benn]], [[Alfred Döblin]], [[Georg Heym]], [[Franz Werfel]], [[Georg Trakl]] y [[Rainer Maria Rilke]]. El [[surrealismu]] tuvo gran influencia de la [[psicoloxía]] [[freud]]iana, remembrando nes sos obres el mundu del inconsciente, de los suaños, de la suxetividá, nun estilu que buscaba l'asociación insólita de pallabres, de [[metáfora|metáfores]] oníriques y delirantes, que se tradució na téunica de la «[[escritura automático]]». Destacaron [[André Breton]], [[Paul Éluard]] y [[Louis Aragon]]. [[Ficheru:Ulysses, 1922.djvu|thumb|upright|left|''[[Ulises (novela)|Ulises]]'', de [[James Joyce]]. Portada de la primer edición (1922).]] Nel ámbitu de la [[narrativa]], l'amargosa esperiencia bélica na [[Primer Guerra Mundial|guerra mundial]] provocó una serie d'obres de crítica de la guerra, de reflexón, d'introspeición psicolóxica, de busca d'unos nuevos valores morales, con un llinguaxe simbólico y metafórico; asina s'aprecia na obra de [[Marcel Proust]], [[André Gide]], [[François Mauriac]], [[Thomas Mann]], [[Hermann Hesse]], etc. Más palantre surdió un mayor compromisu social, con obres de denuncia de los valores burgueses que llevaren a la guerra; esta corriente ta representada por [[André Malraux]], [[Antoine de Saint-Exupéry]], [[George Orwell]] y [[Aldous Huxley]]. En contraposición, hai una corriente más innovadora, más centrada na téunica lliteraria, nel virtuosismu estilísticu y la profundización de los personaxes, como podemos apreciar en [[James Joyce]], [[Lawrence Durrell]] y [[Virginia Woolf]]. N'Estaos Xuníos surdió la llamada «[[xeneración perdida]]», carauterizada igualmente pola crítica social y la busca d'unos nuevos valores humanos: [[John Dos Passos]], [[F. Scott Fitzgerald]], [[John Steinbeck]], [[William Faulkner]], [[Gertrude Stein]], [[Henry Miller]] y [[Ernest Hemingway]]. La segunda metá del sieglu&nbsp;XX tuvo marcada pol eclecticismu y la diversidá d'enclinos, con un ciertu continuismu d'estilos anteriores, sobremanera en poesía, onde autores como [[Jacques Prévert]], [[Dylan Thomas]] y [[Wystan Hugh Auden]] faen una poesía inconformista y intelectualizada. La narrativa ye más innovadora, carauterizada pola esmolición esistencial y el compromisu social: [[Jean-Paul Sartre]], [[Albert Camus]], [[Simone de Beauvoir]], [[Jean Genet]], [[Cesara Pavese]], [[Italo Calvino]], [[Alberto Moravia]], etc. Nos [[años 1950]] surdió en Francia'l ''[[nouveau roman]]'' («nueva novela»), centráu nel analís fríu y oxetivu de la realidá ([[Alain Robbe-Grillet]], [[Nathalie Sarraute]]). Nesos años hai un renacer de la «[[novela histórica]]», con [[Marguerite Yourcenar]], [[Robert Graves]] y [[Umberto Eco]]. N'Alemaña, apaecieron escritores anticonvencionales como [[Peter Handke]] y [[Günther Grass]], ente que n'Estaos Xuníos surdió la xeneración ''[[Xeneración beat|beat]]'' ([[Allen Ginsberg]], [[William Burroughs]], [[Jack Kerouac]]), según una nueva serie de novelistes encabezada por [[Truman Capote]], [[J. D. Salinger]] y [[Norman Mailer]]. Ente otros grandes autores del sieglu&nbsp;XX merecen destacar igualmente: [[H. G. Wells]], [[Rudyard Kipling]], [[J. R. R. Tolkien]], [[Salvatore Quasimodo]], [[Nikos Kazantzakis]], [[Halldór Laxness]], [[Pär Lagerkvist]], [[Mika Waltari]], [[Jaroslav Haišek]], [[Boris Pasternak]], [[Mijaíl Sholojov|Mihail Šolohov]], [[Aleksandr Solzhenitsyn]], [[José Saramago]], [[Sholem Asch]], [[Rabindranath Tagore]], [[Jalil Gibran]], [[Naguib Mahfuz]], [[Wen Yiduo]], [[Yukio Mishima]], [[Kenzaburo Oé]], [[Wole Soyinka]], [[Orhan Pamuk]], etc.<ref>Lladó-García (1999), páxs. 249-329.</ref> N'España, la [[lliteratura del sieglu&nbsp;XX]] empezó col llamáu [[novecentismu]], representáu por [[José Ortega y Gasset]], [[Ramón Pérez de Ayala]], [[Ramón Gómez de la Serna]] y [[Eugeni d'Ors]]. Más palantre surdió la [[Xeneración del 27]], con un mayor enfotu vanguardista, qu'escuerre l'ideal de poesía pura», con cierta influencia del surrealismu ([[Federico García Lorca]], [[Rafael Alberti]], [[Vicente Aleixandre]], [[Pedro Salinas]], [[Jorge Guillén]], [[Dámaso Alonso]], [[Gerardo Diego]], [[Luis Cernuda]], [[Miguel Hernández]]). Los años de la [[Dictadura franquista|dictadura]] producen una dixebra: per un sitiu, una lliteratura afecta al réxime qu'apondera los valores nacionales ([[Luis Rosales]], [[Leopoldo Panero]]); por otra, una lliteratura desarraigada, de tonu angustiosu ([[Camilo José Cela]], [[Ramón J. Sénder]], [[Miguel Delibes]], [[Gonzalo Riega Ballester]], [[Carmen Laforet]], [[Ana María Matute]]). Nos [[años 1950]] surdió'l [[Poesía social|realismu social]], lliteratura más comprometida que denuncia la inxusticia y la falta de llibertá ([[Blas de Otero]], [[Gabriel Celaya]], [[León Felipe]]). Dende los [[años 1970]] surde una nueva vitalidá nes lletres, con enfotu reformador (los llamaos «[[Nueve novísimos poetes españoles|Novísimos]]» en poesía), destacando figures como [[Manuel Vázquez Montalbán]], [[Juan Marsé]], [[Antonio Gala]], [[José Hierro]], [[Jaime Gil de Biedma]], [[José Agustín Goytisolo]], etc. Nel sieglu&nbsp;XX desenvuélvense la [[lliteratura catalana]] ([[Josep Carner]], [[Carles Riba]], [[Salvador Espriu]], [[Josep Pla]], [[Mercè Rodoreda]], [[Josep Maria de Sagarra]]), [[Lliteratura gallega|gallega]] ([[Celso Emilio Ferreiro]], [[Ramón Otero Pedrayo]], [[Alfonso Rodríguez Castelao]], [[Álvaro Cunqueiro]]) y [[Lliteratura vasca|vasca]] ([[Lauaxeta|Esteban Urkiaga]], [[Gabriel Aresti]], [[Txillardegi|José Luis Álvarez Enparantza]]). N'[[Hispanoamérica]] destaquen: [[Alfonsina Storni]], [[Gabriela Mistral]], [[Vicente Huidobro]], [[César Vallina]], [[Pablo Neruda]], [[Jorge Luis Borges]], [[Nicolás Guillén]], [[Rómulo Gaḷḷegos]], [[Miguel Ángel Asturias]], [[Alejo Carpentier]], [[Juan Rulfo]], [[Carlos Fuentes]], [[Julio Cortázar]], [[Mario Vargas Llosa]], [[Gabriel García Márquez]], [[Octavio Paz]], [[Guillermo Cabrera Infante]], [[Augustu Roa Bastos]], [[Ernesto Sabato]], [[Mario Benedetti]], [[Isabel Allende]], etc.<ref>Lázaro-Tusón (1982), páxs. 377-487.</ref> ==== Teatru contemporaneu ==== [[Ficheru:Bertolt-Brecht.jpg|thumb|upright|[[Bertolt Brecht]], creador del [[teatru épicu]].]] El [[teatru]] del [[sieglu&nbsp;XX]] tuvo una gran diversificación d'estilos, evolucionando en paralelu a les corrientes artístiques de vanguardia. Ponse mayor énfasis na direición artística y na [[escenografía]], nel calter visual del teatru y non yá el lliterariu. Avanzar na téunica interpretativa, con mayor profundización psicolóxica ([[Sistema Stanisllavski|métodu Stanisllavski]], [[Actors Studio]] de [[Lee Strasberg]]), y reivindicando el xestu, l'aición y el movimientu. Abandónense los trés unidaes clásiques y empieza el teatru esperimental, con nueves formes de faer teatru y un mayor énfasis nel [[espectáculu]], retornando al ritu y a les manifestaciones de cultures antigües o exótiques. Cobra cada vez mayor protagonismu'l [[direutor teatral]], que munches vegaes ye l'artífiz d'una determinada visión de la puesta n'escena ([[Vsevolod Meyerhold]], [[Max Reinhardt]], [[Erwin Piscator]], [[Tadeusz Kantor]]). Ente los diversos movimientos teatrales convien reseñar: l'[[Espresionismu#Teatru|espresionismu]] ([[Georg Kaiser]], [[Fritz von Unruh]], [[Hugo von Hofmannsthal]]); el «[[teatru épicu]]» ([[Bertolt Brecht]], [[Peter Weiss]], [[Rainer Werner Fassbinder]]); el «[[teatru del absurdu]]», venceyáu al [[esistencialismu]] ([[Antonin Artaud]], [[Eugène Ionesco]], [[Samuel Beckett]], [[Albert Camus]]); y los ''[[Angry young men]]'', de signu inconformista y antiburgués ([[John Osborne]], [[Harold Pinter]], [[Arnold Wesker]]). Otru autores destacaos son: [[George Bernard Shaw]], [[Luigi Pirandello]], [[Alfred Jarry]], [[Tennessee Williams]], [[Eugene O'Neill]], [[Arthur Miller]], [[John Boynton Priestley]], [[Dario Fo]], etc. N'España destaquen [[Federico García Lorca]], [[Miguel Mihura]], [[Alejandro Casona]], [[Antonio Buero Vallina]], [[Alfonso Paso]] y [[Fernando Arrabalde]]. Dende los [[años 1960]] el teatru reaccionó contra la distanciación del teatru épicu, buscando una comunicación dramática establecida al traviés d'aiciones reales qu'afecten al espectador ([[The Living Theatre]], teatru-llaboratoriu de [[Jerzy Grotowski]], aiciones de ''[[happening]]''). Los nuevos direutores amestaron a esti teatru de provocación» una conciencia estilística basada na ceremonia, el divertimento y l'exhibicionismu ([[Peter Brook]], [[Giorgio Strehler]], [[Luca Ronconi]]). El llinguaxe oral queda asina dobláu pol visual, y l'arte dramáticu recupera en cierta forma la so antigua ambición de teatru total». Esto ponse de manifiestu en dellos grupos españoles, como [[Els Joglars]], [[Els Comediants]] y [[La Fura dels Baus]], o'l grupu [[Canadá|canadiense]] [[Cirque du Soleil]].<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), páxs. 363-432.</ref> ==== Música contemporánea ==== {{AP|Música clásica contemporánea}} {{Multimedia|archivu= Mahler S5M4 100506 16b.ogg|títulu=Adagietto|descripción=''Adagietto'', cuartu movimientu de la ''Quinta Sinfonía'' de [[Gustav Mahler]].|formatu=[[Ogg]]}} Nel terrén musical la transición de sieglu tuvo marcada pol [[postromanticismu]] de [[Richard Strauss]], [[Gustav Mahler]] y [[Aleksandr Skriabin]], introduciéndose darréu nel ámbitu de les vanguardies artístiques: el [[cubismu]] tendió a la deshumanización, a la esquematización y a les construcciones lliniales, ensin ornamientos ([[Erik Satie]]); l'[[Espresionismu#Música|espresionismu]] pretendía desligarse de los fenómenos oxetivos esternos, siendo preséu namái de l'actividá creadora del compositor y reflexando principalmente'l so estáu anímicu, fora de toa regla y toa convención ([[Darius Milhaud]], [[Francis Poulenc]], [[Arthur Honegger]]); el [[futurismu]] esperimentó col ruiu y los soníos de la naturaleza y la vida cotidiana ([[Luigi Russolo]], [[Edgar Varèse]]); el [[Neoclasicismu musical del sieglu XX|neoclasicismu]] —amestáu en [[Rusia]] al [[realismu socialista]], tamién llamáu «sinfonismu soviéticu»— recuperó les formes clásiques, pero reinterpretándolas, y ensin arrenunciar a los nuevos adelantos vanguardistas ([[Carl Orff]], [[Gustav Holst]], [[Igor Stravinski]], [[Sergei Prokofiev]], [[Dimitri Shostakovich]], [[Sergéi Rajmáninov]]); el [[dodecafonismu]] foi un sistema basáu nos dolce tonos de la [[escala cromática]], que s'utilizaben en cualesquier orde, pero en series, ensin repitir una nota antes de sonar les otres, evitando la polarización, l'atraición a centros tonales ([[Arnold Schönberg]], [[Alban Berg]], [[Anton von Webern]]); otramiente, l'[[Microtonalismu|ultracromatismu]] amplió la escala musical a graos inferiores al [[semitonu]] —cuartos o sestos de tonu— ([[Alois Hába]], [[Ferruccio Busoni]]); la [[Nueva Oxetividá]] apurrió una visión más realista y social de la música, surdiendo'l conceutu de ''Gebrauschmusik'' («música utilitaria»), basada nel conceutu de consumu de mases pa ellaborar obres de senciella construcción y accesibles a tol mundu ([[Paul Hindemith]], [[Kurt Weill]]). Dende mediaos de sieglu siguió la esperimentación y la diversidá de conceutos musicales, produciendo nueves téuniques y efeutos sonoros, como la [[música electrónica]] de [[Karlheinz Stockhausen]]; la [[música concreta]] de [[Pierre Schaeffer]] y [[Pierre Henry]]; el [[serialismu]] d'[[Olivier Messiaen]], [[Luigi Dallapiccola]], [[Pierre Boulez]] y [[Luis de Pablo]]; el [[Música clásica contemporánea#Poliestilismu|poliestilismu]] de [[Luciano Berio]]; los ámbitos sonoros» de [[Luigi Nonu]]; la [[música aleatoria]] de [[John Cage]], [[Charles Ives]], [[Witold Lutoslawski]] y [[Cristóbal Halffter]]; el [[neotonalismu]] d'[[Arvo Pärt]] y [[Henryk Górecki]]; la música estadística» d'[[Iannis Xenakis]], [[Krzysztof Penderecki]] y [[György Ligeti]]; el [[minimalismu#Música|minimalismu]] de [[Philip Glass]]; y el ''[[New age (música)|new age]]'' de [[Michael Nyman]] y [[Wim Mertens]].<ref>Beltrando-Patier (1996), páxs. 746-862.</ref> [[Ficheru:Porgy and Bess1.jpg|thumb|left|''[[Porgy and Bess]]'', de [[George Gershwin]], pol New York Harlem Theater.]] La ópera nel sieglu&nbsp;XX caltuvo vixente'l repertoriu anterior, que se sigue representando con ésitu nos meyores teatros y auditorios del mundu, ente que a nivel granible, magar esistió una bayurosa y escelente producción, les innovaciones producíes nesti terrén nun gociaron de gran ésitu ente'l públicu mayoritariu. A principios de sieglu, el [[verismu]] italianu siguió nun llamáu «posverismu» representáu principalmente por [[Riccardo Zandonai]] (''Francesca da Rimini'', 1914; ''[[Giulietta y Romeo (Zandonai)|Giulietta y Romeo]]'', 1922). El [[postromanticismu]] cuntó cola gran figura de [[Richard Strauss]] (''[[Salomé (ópera)|Salomé]]'', 1905; ''[[Ariadne auf Naxos]]'', 1912). El [[Neoclasicismu musical del sieglu XX|neoclasicismu]] dexó obres como ''[[Edipo rei (ópera)|Edipo rei]]'' (1925), d'[[Igor Stravinski]]; ''[[Lady Macbeth de Mtsensk (ópera)|Lady Macbeth de Mtsensk]]'' (1936), de [[Dimitri Shostakovich]]; y ''[[Guerra y paz (ópera)|Guerra y paz]]'' (1946), de [[Sergei Prokofiev]]. A nivel [[Vanguardismu|vanguardista]], destacaron l'[[Expresionismu#Ópera|espresionismu]] y el [[dodecafonismu]]: ''[[Moisés y Aarón]]'' (1926), d'[[Arnold Schönberg]]; ''[[Wozzeck]]'' (1925) y ''[[Lulú (ópera)|Lulú]]'' (1935), d'[[Alban Berg]]; ''[[Jonny spielt auf]]'' (1927), d'[[Ernst Krenek]]. Más apocayá destaca la obra de [[Benjamin Britten]], de gran valor dramáticu (''[[Peter Grimes]]'', 1945; ''[[A Midsummer Night's Dream (ópera)|A Midsummer Night's Dream]]'', 1961; ''[[Muerte en Venecia (ópera)|Muerte en Venecia]]'', 1973). Otros esponentes son: [[Kurt Weill]] (''[[Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny]]'', 1930), [[George Gershwin]] (''[[Porgy and Bess]]'', 1935), [[Paul Hindemith]] (''[[Matías el pintor]]'', 1938), [[Francis Poulenc]] (''-yos mamelles de Tirésias'', 1947), [[Gian Carlo Menotti]] (''La médium'', 1946; ''El teléfonu'', 1947; ''El cónsul'', 1950), [[Alberto Ginastera]] (''[[Bomarzo (Ginastera)|Bomarzo]]'', 1967), etc. Tamién tuvo muncha importancia la [[música popular]], que xeneró diversos estilos musicales como'l ''[[jazz]]'', el ''[[soul]]'', el ''[[blues]]'', el ''[[rock]]'', el [[pop]], el ''[[heavy]]'', el ''[[punk]]'', el ''[[reggae]]'', el ''[[rap]]'', el ''[[ska]]'', etc. Nel sieglu&nbsp;XX tamién tuvieron una gran puxanza los espectáculos musicales, como'l ''[[cabaré]]'' y el ''[[music hall]]'', de la que cobró un creciente protagonismu la [[banda sonora]] [[Cinematografía|cinematográfica]] ([[John Williams (compositor)|John Williams]], [[Ennio Morricone]], [[Henry Mancini]], [[Andrew Lloyd Webber]], [[Leonard Bernstein]], [[Maurice Jarre]], [[Vangelis]], [[Nino Rota]]). L'aspeutu [[Consumismu|consumista]] de la civilización actual, l'apaición de nueves tipoloxíes ([[Radio (mediu de comunicación)|radio]], filo musical, [[videu-clip]]) y l'introducción de nuevos soportes de grabación musical ([[discu de vinilu]], [[casete]], [[discu compactu]], formatos [[Informática|informáticos]] d'audiu, [[MP3]]) favorecieron la popularización de la música, que se convirtió nun aspeutu indispensable del ociu modernu, cola proliferación de conciertos y recitales, y auténticos fenómenos de mases en redol a diversos grupos ya intérpretes ([[Elvis Presley]], [[The Beatles]], [[Rolling Stones]], [[Bob Dylan]], [[Bruce Springsteen]], [[Michael Jackson]], [[Madonna]], etc.). Nos últimos tiempos, la industria discográfico sufrió un progresivu cayente por cuenta de les [[Historia de les aplicaciones P2P#Llei, condenes y aiciones contra les descargues illegales via P2P|descargues illegales n'internet]], fechu que xeneró un fuerte discutiniu qu'entá perdura.<ref>{{cita web| url=http://www.iridiaestudio.com/blog/descargues-illegales|fechaaccesu=28 d'agostu de 2010|títulu=Descargues illegales}}</ref> ==== Danza contemporánea ==== {{AP|Danza contemporánea}} [[Ficheru:Macke Russisches Ballett 1.jpg|thumb|''Balé rusu'' (1912), d'[[August Macke]], [[Galería d'arte de Bremen|Kunsthalle]], [[Bremen]].]] La [[danza contemporánea]] empecipióse nuevamente col lideralgu del balé rusu adquiríu a finales del sieglu&nbsp;XIX: [[Michel Fokine|Mihail Fokin]] dio más importancia a la espresión sobre la téunica; la so obra ''[[Les Sílfides|Chopiniana]]'' (1907) inauguraría'l balé atmosféricu» —namái danza, ensin filo argumental—. [[Sergéi Diágilev]] foi l'artífiz del gran trunfu de los ''[[Ballets Rusos]]'' en [[París]], introduciendo la danza nes corrientes de vanguardia: el so primera gran ésitu llograr coles ''[[Dances polovtsianas]]'' de ''[[El Príncipe Igor]]'' de [[Borodin]] (1909), al que siguieron ''[[El páxaru de fueu]]'' (1910), ''[[Petrushka]]'' (1911) y ''[[La consagración de la primavera (Balé)|La consagración de la primavera]]'' (1913), de [[Stravinski]]; a lo último, ''Parade'' (1917) foi un finxu dientro de la vanguardia, con música d'[[Erik Satie]], [[coreografía]] de [[Léonide Massine]], llibretu de [[Jean Cocteau]] y decoraos de [[Pablo Picasso]]. Nel grupu de Diágilev destacaron los baillarinos [[Vaslav Nijinsky]], [[Anna Pavlova]] y [[Tamara Karsavina]]. Cola [[Revolución soviética]] el balé rusu pasó a ser un preséu de propaganda política, perdiendo gran parte de la so creatividá, anque surdieron grandes baillarinos como [[Rudolf Nureyev]] y [[Mijaíl Baryshnikov|Mihail Baryshnikov]], y produciéronse obres memorables como ''[[Romeo y Julieta (Prokófiev)|Romeo y Julieta]]'' (1935) y ''Cenicienta'' (1945), de [[Prokofiev]], y ''Espartaco'' (1957), d'[[Aram Khachaturian]]. Tamién algamó notoriedá'l sistema [[Pedagoxía|pedagóxicu]] escurríu por [[Agrippina Vagánova]]. La [[Espresionismu#Danza|danza espresionista]] supunxo una rotura col balé clásicu, buscando nueves formes d'espresión basaes na llibertá del xestu corporal, lliberáu de les atadures de la [[métrica]] y el [[ritmu]], onde cobra mayor relevancia la autoexpresión corporal y la rellación col espaciu. El so principal teóricu foi'l coreógrafu [[Rudolf von Laban]], quien creó un sistema que pretendía integrar cuerpu y alma, poniendo énfasis na enerxía que emanan los cuerpos, y analizando el movimientu y la so rellación col espaciu. Esti nuevu conceutu quedaría afiguráu cola baillarina [[Mary Wigman]]. De forma independiente, la gran figura de principios de sieglu foi [[Isadora Duncan]], qu'introdució una nueva forma de baillar, inspirada n'ideales griegos, más abierta a la improvisación, a la espontaneidá. Nel [[periodu d'entreguerras]] destacaron les escueles [[Francia|francesa]] y [[Reinu Xuníu|británica]], según l'espuntar de los [[Estaos Xuníos]]. En Francia, el [[Balé de la Ópera de París]] volvió a la rellumanza de la era romántica, gracies sobremanera al llabor de [[Serge Lifar]], [[Roland Petit]] y [[Maurice Béjart]]. En Gran Bretaña destacaron figures como [[Marie Rambert]], [[Ninette de Valois]], [[Frederick Ashton]], [[Antony Tudor]], [[Kenneth MacMillan]], [[Margot Fonteyn]], etc. N'Estaos Xuníos, onde había escasa tradición, consiguir en poco tiempu llegar a un altu nivel de creatividá y profesionalización, gracies en primer llugar a pioneres como [[Ruth Saint Denis]], [[Martha Graham]], [[Doris Humphrey]] y [[Agnes De Mille]]. El rusu [[George Balanchine]] —surdíu de la compañía de Diágilev— instalóse ellí en [[1934]], onde fundó la School of American Balé, y produció espectáculos que lo renombraron como unu de los meyores coreógrafos del sieglu. Nos años 1950 y 1960 destacó l'actividá innovadora de [[Merce Cunningham]] que, influyíu pol [[espresionismu astractu]] y la [[música aleatoria]] de [[John Cage]], introdució la danza basada na casualidá, el caos, la aleatoriedad (''chance choreography''). Otru gran finxu de la dómina foi'l ''[[West Side Story]]'' (1957) de [[Jerome Robbins]]. Con [[Paul Taylor]] la danza entró nel ámbitu de la [[posmodernidad]], con un manifiestu inicial nel so ''Duet'' (1957), onde permanecía inmóvil al pie d'un pianista que ''non'' tocaba'l pianu. La danza posmoderna introdució lo corriente y lo cotidiano, los cuerpos ordinarios frente a los estilizados de los baillarinos clásicos, con una mezcolanza d'estilos ya influencies, dende les orientales hasta les folclóriques, incorporando inclusive movimientos d'[[aerobic]] y [[kickboxing]]. Otros coreógrafos posmodernos fueron [[Glen Tetley]], [[Alvin Ailey]] y [[Twyla Tharp]]. Nes últimes décades del sieglu destacaron coreógrafos como [[William Forsythe (coreógrafu)|William Forsythe]] y [[Mark Morris]], según la escuela [[Países Baxos|holandesa]], representada por [[Jiří Kylián]] y [[Hans van Esquiten]], y onde tamién se formó l'español [[Nacho Duato]]. A nivel de bailles populares, nel sieglu&nbsp;XX esistió una gran diversidá d'estilos, ente los que puede remarcase: [[Foxtrot (baille)|foxtrot]], [[charlestón]], [[claqué]], [[chachachá]], [[tangu]], [[boleru]], [[pasudoble]], [[rumba]], [[Samba (baille)|samba]], [[Conga (baille)|conga]], [[merengue (baille)|merengue]], [[Mueyu (baille)|mueyu]], ''[[Twist (baille)|twist]]'', ''[[Rock 'n' roll (baille)|rock and roll]]'', ''[[Moonwalk (baille)|moonwalk]]'', ''[[Hustle (baille)|hustle]]'', ''[[break dance]]'', etc.<ref>Abá (2004), páxs. 124-363.</ref> ==== Fotografía del sieglu XX ==== {{AP|Historia de la fotografía}} [[Ficheru:Heroico1.jpg|thumb|La fotografía del [[Che Guevara]] (1960), d'[[Alberto Korda]], ye una de les fotografíes más famoses y reproducíes del sieglu&nbsp;XX.]] Nel sieglu XX estendióse notablemente l'usu de la [[fotografía]], una y bones les continues meyores téuniques en cámares portátiles dexaben un usu xeneralizáu d'esta téunica a nivel amateur. La so presencia foi esencial en [[revista|revistes]] y [[Prensa escrita|periódicos]], asumiendo los medios de comunicación de mases un papel preponderante na cultura visual del sieglu&nbsp;XX. Mientres la [[Primer Guerra Mundial]] y la siguiente posguerra nació'l [[periodismu fotográficu]], orixinalmente n'[[Alemaña]], con revistes como ''[[Berliner Illustrierte Zeitung]]'' y ''[[Münchner Illustrierte Presse]]'', destacando la obra d'[[Erich Salomon]] y [[Stefan Lorant]], creador del reportaxe fotográficu». Llueu esta forma de fotoperiodismu espandir per tol mundu, favorecida pola apaición d'una nueva cámara —la [[Leica]] (1925)— con oxetivos intercambiables y rollos de 36 tomes. En [[1947]] apaeció la [[Polaroid]], de película instantánea. Nel sieglu&nbsp;XX la fotografía tamién tuvo bien xunida a la [[moda]] y la [[publicidá]]. La fotografía integróse dafechu a los movimientos de vanguardia: asina, los fotógrafos [[Espresionismu#Fotografia|espresionistes]] alemanes ([[August Sander]], [[Karl Blossfeldt]], [[Albert Renger-Patzsch]]) crearon un tipu de fotografía basada na nitidez de la imaxe y l'usu de la lluz como mediu espresivu, modelando les formes y destacando les testures. Esti tipu de fotografía tuvo una importante resonancia internacional, xenerando movimientos paralelos como la ''photographie pure'' francesa y la ''straight photography'' estauxunidense. El [[futurismu]] italianu tuvo amestáu a la fotografía en movimientu (fotodinamismu), representáu por [[Anton Giulio Bragaglia]]. En Gran Bretaña surdió'l [[vorticismu]], amestáu al [[cubismu]], destacando [[Alvin Langdon Coburn]]. Cola [[Revolución soviética]], en [[Rusia]] impúnxose'l [[realismu socialista]], cola figura predominante d'[[Aleksandr Rodchenko]]. N'Estaos Xuníos, [[Alfred Stieglitz]] fundó la ''[[Photo-Secession]]'', qu'amosó la vida urbana con una emotividá artística, y venceyóse a movimientos como'l [[dadaísmu]]. Nesti postreru destacó [[Man Ray]], que llegó a faer fotografíes ensin cámara, poniendo oxetos sobre la película y esponiéndolos unos segundos a la lluz, creando imáxenes ambigues ente la figuración y l'astraición. Otra innovación del dadaísmu foi'l [[fotomontaje]], como los ellaboraos por [[John Heartfield]] y [[Hannah Höch]]. A lo último, el [[surrealismu]] introdució en fotografía'l mundu del inconsciente, de los suaños, les imáxenes oníriques ([[Eugène Atget]], [[Jacques-André Boiffard]], [[Raoul Ubac]]). Nel [[periodu d'entreguerras]] surdieron una serie de fotógrafos que retrataron la crudeza de la realidá circundante, especialmente tres la [[Crack del 29|crisis económica]] de [[1929]], como ye'l casu de [[Lewis Hine]], [[Margaret Bourke-White]] y [[Dorothea Lange]]. Dende la [[Segunda Guerra Mundial]] la fotografía siguió xunida al periodismu —especialmente cola puxanza d'axencies como [[Axencia Magnum|Magnum]]—, según a la fotografía documental, predominando'l [[Realismu en fotografía|realismu fotográficu]]. Tamién tuvo fuertemente venceyada a los últimos enclinos artísticos, especialmente'l ''[[pop art]]'', el [[hiperrealismu]] y l'[[arte conceptual]]. Ente los más afamaos fotógrafos d'esti sieglu destaquen: [[Werner Bischof]], [[Brassaï]], [[René Burri]], [[Robert Capa]], [[Henri Cartier-Bresson]], [[Agustí Centelles]], [[Imogen Cunningham]], [[Robert Doisneau]], [[Robert Frank]], [[Raoul Hausmann]], [[André Kertész]], [[William Klein]], [[Alberto Korda]], [[Jacques-Henri Lartigue]], [[Annie Leibovitz]], [[Dora Maar]], [[Inge Morath]], [[Helmut Newton]], [[Irving Penn]], [[Joe Rosenthal]], [[Sebastião Salgado]], [[Jeanloup Sieff]], [[William Eugene Smith]], [[Emmanuel Sougez]], [[Otto Steinert]], [[Gerda Taro]], [[Spencer Tunick]], [[Edward Weston]], etc. Dende [[1990]], fecha d'apaición de la [[fotografía dixital]], la creación fotográfica venceyóse fuertemente a les nueves teunoloxíes, preferentemente nel diseñu por [[ordenador]] y los programes de retoque fotográficu, como [[Photoshop]].<ref>Sougez (2007), páxs. 299-358.</ref> ==== Cine ==== {{AP|Historia del cine}} {{Multimedia|archivu=Le Voyage Dans La Lune.ogv|títulu=Viaxe a la lluna|descripción=''[[Viaxe a la lluna]]'' (1902), de [[Georges Méliès]].}} Una de les grandes revoluciones artístiques y [[audiovisual]]es del sieglu&nbsp;XX foi'l [[Cinematografía|cine]]: a partir de la invención del [[cinematógrafu]] en [[1895]] polos [[hermanos Lumière]], el cine tuvo una rápida evolución tantu artística como teunolóxica que lo convirtió nun auténticu fenómenu de mases, siendo rápido consideráu como'l «[[Arte#Clasificación|séptimu arte]]».<ref group="nota">Denominación introducida pol críticu [[Ricciotto Canudo]] en [[1911]].{{cita web|url= http://www.infoamerica.org/teoria/canudo1.htm|títulu= Ricciotto Canudo|fechaaccesu=4 de setiembre de 2010}}</ref> El cine ye quiciabes unu de los medios artísticos más completos, yá que aúna [[imaxe]] con [[soníu]], [[guión (xéneru lliterariu)|guión]] [[Lliteratura|lliterariu]], [[interpretación]], [[decoráu|decoraos]], [[maquillaxe]], [[vestuariu]], etc. Amás introduz una nueva dimensión, el [[tiempu]], la socesión [[Cronoloxía|cronolóxica]] de los fechos, onde cobra un papel relevante'l [[montaxe]]. Nos sos entamos el cine yera [[Cine mudu|mudu]], ensin soníu, fechu que nun torgar la creación d'una auténtica [[gramática]] visual qu'apurrió la base principal de la narración cinematográfica. Cola incorporación d'elementos tomaos del [[teatru]] como los decoraos y los [[efeutos especiales]] —procesu empecipiáu por [[Georges Méliès]]—, el cine algamó un grau d'auténtica artisticidad. De calter netamente [[industria]]l tocantes al so aspeutu granible, el cine tuvo una primera y rápida implantación n'Estaos Xuníos, onde se forxó una poderosa industria cinematográfico que cristalizaría en [[Hollywood]]. Ellí surdieron dalgunos de los primeros xenios del cine: [[Edwin S. Porter]], primero en rodar escenes planu-contraplano; [[David Wark Griffith]], qu'introdució'l montaxe narrativu y los efeutos de lluz; y [[Charles Chaplin]], qu'amás de ser iniciador del ''[[star system]]'' hollywoodiense, foi pioneru en numberosos aspeutos interpretativos y argumentales, como los xéneros y los personaxes arquetipu, amás d'introducir la [[psicoloxía]] na interpretación. [[Ficheru:Das Cabinet des Dr. Caligari.JPG|thumb|left|''[[El gabinete del doctor Caligari]]'' (1919), de [[Robert Wiene]], obra maestra del [[cine espresionista alemán]].]] Los siguientes pasos del cine van en paralelu a les vanguardies artístiques de la dómina: el [[cine espresionista alemán]] introdució un estilu suxetivista qu'ufiertaba n'imáxenes una deformación espresiva de la realidá, traducida en términos dramáticos por aciu la distorsión de decoraos y maquillaxes, según efeutos de lluz, y la consiguiente recreación d'atmósferes terroríficas o, cuandoquier, esmolecedores. Hai de solliñar a [[Robert Wiene]], [[Friedrich Wilhelm Murnau]], [[Fritz Lang]], [[Georg Wilhelm Pabst]], [[Josef von Sternberg]] y [[Ernst Lubitsch]]. En Francia, tuvieron reflexu cinematográficu tantu'l [[impresionismu]] como'l [[surrealismu]]: el primeru traducir n'obres d'eleváu conteníu intelectual y moral, de temática refinada y gran simplicidá estilística, y un [[naturalismu]] contrapuestu a l'artificiosidá espresionista, con recursos como'l ''[[Flou artísticu|flou]]'' y el ''[[flashback]]''; tuvo representáu por [[Louis Delluc]], [[Abel Gance]] y [[Jean Epstein]]. El cine surrealista foi un fiel reflexu del calter oníricu d'esta corriente, con obres onde predominaba una cierta atmósfera de suañu, de deliriu, sinón de llocura; fueron los sos meyores representantes [[Salvador Dalí]] y [[Luis Buñuel]]. El [[cubismu]] tamién tuvo'l so reflexu na esperimentación rítmicu-plástica del ''Balé mecánicu'' (1924) de [[Fernand Léger]]. Llegar inclusive a realizar dellos filmes [[Cine astractu|astractos]], obra de direutores como [[Viking Eggeling]] (''Sinfonía Diagonal'', 1921), [[Hans Richter]] (''Rythmus'', 1921), [[Oskar Fischinger]] (''Composición n'azul'', 1927) y [[Germaine Dulac]] (''Arabesque'', 1930). Unu de los grandes apurras al cine mudu foi'l del [[cine soviéticu]]: conscientes del valor divulgativu del nuevu arte, los líderes revolucionarios rusos fomentaron la industria cinematográfico, qu'algamaría cotes elevaes cola obra de [[Sergei Eisenstein]], [[Lev Kuleshov]], [[Dziga Vertov]], [[Vsevolod Pudovkin]], [[Aleksandr Dovzhenko]], etc. Ye un cine que aúna pureza visual con elegancia estética, anovando'l llinguaxe cinematográficu al traviés del montaxe, col que consiguen [[metáfora|metáfores]] visuales de gran impautu y calidá, con un gran componente d'introspeición psicolóxica y espresión sentimental. En [[1926]] introducióse'l soníu, cola película ''[[Don Juan (1926)|Don Juan]]'', a la que siguió al añu siguiente ''[[The Jazz Singer]]'', dambes d'[[Alan Crosland]]. Esta nueva particularidá portó per una parte la meyora de los guiones, que podíen ser más ricos en [[diálogu|diálogos]] —lo que llevó a nuevos rexistros interpretativos per parte de los actores— y, per otru llau, la introducción de la [[música]], que sería primordial p'acompañar numberoses escenes. La siguiente meyora teunolóxica foi la introducción del [[color]] en [[1935]] con ''La feria de la vanidá'', de [[Rouben Mamoulian]]. Foi esta la dómina dorada del cine estauxunidense, con direutores como [[King Vidor]], [[Frank Capra]], [[John Ford]], [[William Wyler]], [[Elia Kazan]], [[George Cukor]], [[Billy Wilder]], [[Cecil B. DeMille]], [[Howard Hawks]], [[Alfred Hitchcock]], [[Michael Curtiz]], [[Raoul Walsh]], [[Orson Welles]], etc. N'Europa, asoceder nesos años diversos movimientos de gran relevancia: en Francia apaeció'l naturalismu poéticu», carauterizáu pola [[simbiosis]] ente'l realismu descriptivu y el llinguaxe poéticu, representáu por [[Jean Vigo]], [[René Clair]] y [[Jean Renoir]]; y la ''[[nouvelle vague]]'', influyida pol [[esistencialismu]], de signu antiintelectual, surdiendo'l llamáu «[[cine d'autor]]» ([[Claude Chabrol]], [[François Truffaut]], [[Alain Resnais]], [[Jean-Luc Godard]]). N'Italia surdió'l [[Neorrealismu italianu|neorrealismu]], que se nutrió de la estricta realidá, con obres de denuncia social realizaes xeneralmente n'ambientes obreros y rurales; destaquen [[Luchino Visconti]], [[Roberto Rossellini]], [[Vittorio de Sica]], [[Federico Fellini]] y [[Pier Paolo Pasolini]]. En Gran Bretaña produció'l ''[[Free cinema]]'', carauterizáu por una estética realista y temátiques de compromisu social ([[Lindsay Anderson]], [[Tony Richardson]], [[Karel Reisz]]). Espuntó'l cine nórdicu cola obra de [[Carl Theodor Dreyer]], [[Ingmar Bergman]] y [[Victor Sjöström]]. N'España producieron les primeres obres d'importancia de la mano de [[Luis García Berlanga]], [[Juan Antonio Bardem]], [[Carlos Saura]], etc. [[Ficheru:Orson Welles-Citizen Kane1.jpg|thumb|''[[Ciudadanu Kane]]'' (1940), d'[[Orson Welles]], considerada como la obra maestra de la [[historia del cine]].<ref>{{cita web|url=https://www.elpais.com/articulo/cultura/Ciudadanu/Kane/sigue/siendo/meyor/pelicula/historia/elpepucul/20070621elpepucul_5/Tes|fechaaccesu=20 d'agostu de 2010|títulu=''Ciudadanu Kane'' sigue siendo la meyor película de la historia}}</ref>]] A mediaos de sieglu empezaron a cobrar importancia les cinematografíes de países non occidentales, qu'apurriríen nueves formes d'entender el cine y una mayor frescura tantu en temátiques como en particularidaes estétiques. En [[Brasil]] producióse una escuela (''cinema nôvo'') qu'apiguraba'l legáu folclóricu cola denuncia social: [[Glauber Rocha]], [[Nelson Pereira do Santos]], [[Ruy Guerra]], [[Lima Barreto (direutor)|Vítor Lima Barreto]]. En [[Cuba]] l'impulsu [[Revolución cubana|revolucionariu]] favoreció la creación d'una industria de signu [[documental]]ista pero gran calidá estética ([[Humberto Solás]], [[Tomás Gutiérrez Alea]]). Tamién espuntaron les cinematografíes [[Méxicu|mexicana]] ([[Juan Bustillo Oro]], [[Emilio Fernández]]) y [[arxentina]] ([[Hugo del Carril]], [[Leopoldo Torre Nilsson]], [[Mario Soffici]]). En [[Xapón]] aunióse la moderna teunoloxía cola temática tradicional, con un particular sentíu estéticu que daba gran importancia a la llírica visual ([[Akira Kurosawa]], [[Kenji Mizoguchi]], [[Nagisa Ōshima]]). Otres cinematografíes emerxentes son l'[[África|africana]] y la [[Isllamismu|islámica]] (especialmente n'[[Irán]] con [[Abbas Kiarostami]]). Na [[India]] xeneróse una fuerte industria cinematográfico que se denominó [[Bollywood]] —emulando la meca del cine estauxunidense pero con B, por [[Bombay]]—, con preferencia pola tema [[Mitoloxía|mitolóxicu]] y la presencia de música y danza tradicionales, destacando [[Satyajit Ray]], [[Raj Kapoor]], [[Farah Khan]] y [[Sanjay Leela Bhansali]]. Nes últimes décades del sieglu XX la producción cinematográfica bazcuyó ente'l cine comercial y el cine artísticu, siendo de remarcar la obra de direutores como [[Woody Allen]], [[Pedro Almodóvar]], [[Adolfo Aristarain]], [[Bernardo Bertolucci]], [[Tim Burton]], [[Mario Camus]], [[Francis Ford Coppola]], [[Constantin Costa-Gavras]], [[Brian De Palma]], [[Clint Eastwood]], [[Miloš Forman]], [[José Luis Garci]], [[John Huston]], [[Stanley Kubrick]], [[Ang Lee]], [[David Lynch]], [[George Lucas]], [[Joseph L. Mankiewicz]], [[Vincente Minnelli]], [[Max Ophüls]], [[Roman Polanski]], [[Sydney Pollack]], [[Otto Preminger]], [[Carol Reed]], [[Arturo Ripstein]], [[Martin Scorsese]], [[Ridley Scott]], [[Steven Spielberg]], [[Oliver Stone]], [[Andréi Tarkovski]], [[Guillermo del Toro]], [[Fernando Trueba]], [[Andrzej Wajda]], [[Wim Wenders]], [[Zhang Yimou]], [[Franco Zeffirelli]], [[Fred Zinnemann]], etc. Unu de los últimos movimientos cinematográficos foi [[Dogma 95]] ([[Lars von Trier]], [[Søren Kragh-Jacobsen]]), cine [[Ascetismu|ascético]] y llibre, en llocalizaciones esteriores, ensin decoraos nin más lluz que la natural, con soníu direutu y color, ensin trucajes, xéneros nin aición superficial.<ref>Porter-González (1988), páxs. 17-123.</ref> ==== Historieta ==== {{AP|Historieta}} [[Ficheru:Little Nemo 1905-12-03.jpg|thumb|''[[Little Nemo in Slumberland]]''. La [[historieta]] foi una de les últimes incorporaciones a la categoría de [[belles artes]].]] La [[historieta]] —o cómic— ye una narración ilustrada per mediu de [[viñeta|viñetes]], que presenta imáxenes y —opcionalmente— testu (ensertáu al traviés de los llamaos «[[Globu (historieta)|bocaos]]» pa diálogos, y «[[Cartela (historieta)|cartuchos]]» pa testu al pie d'imaxe), narrando una historia en sentíu [[Argumentu|argumental]] y [[Cronoloxía|cronolóxicu]]. Basáu na reproducción en serie, apaeció per primer vegada en periódicos y revistes, pa cobrar autonomía propia n'ediciones independientes. Tien pos el so orixe nos [[medios de comunicación de mases]] apaecíos a finales del sieglu&nbsp;XIX y principios del XX. Suelse considerar como primer historieta la de ''[[The Yellow Kid]]'', de [[Richard Felton Outcault]], apaecía en [[1896]] nel diariu ''[[New York World]]'' (la camisa mariella del personaxe dio nome a la llamada «[[prensa mariella]]»). En [[1905]] apaeció ''[[Little Nemo in Slumberland]]'', de [[Winsor McCay]], qu'alzó la historieta a grandes cotes artístiques, destacando pola so fantasía y creatividá. Darréu destacaron [[Rudolph Dirks]], [[George Herriman]], [[George McManus]], etc.<ref>Ramírez Domínguez (1983), páxs. 794-797.</ref> Pasada la [[Primer Guerra Mundial]] apaecieron los primeres ''[[comic-book]]s'' o revistes d'historietes, y empezó la rellación del cine cola historieta, que s'influyeron mutuamente, destacando la obra de [[Walt Disney]], que les sos películes de [[dibuxos animaos]] convertir n'auténticos clásicos. Nos [[años 1930]] apaecieron dalgunos de los personaxes y autores más reconocíos del mundu de la historieta: ''[[Buck Rogers]]'' de [[Dick Calkins]] (1929), [[Hergé]] y el so ''[[Les aventures de Tintín|Tintín]]'' (1930), [[Chester Gould]] y ''[[Dick Tracy]]'' (1931), [[Alex Raymond]] con ''[[Flax Gordon]]'' (1933), ''[[Terry y los pirates]]'' de [[Milton Caniff]] (1934), [[Burne Hogarth]] y ''[[Tarzán]]'' (1936), [[Harold Foster]] con ''[[Príncipe Valiente]]'' (1937), etc. Un gran filón pal cómic fueron los [[superhéroe]]s, con figures mítiques como [[Superman]] (1938), [[Batman (superhéroe)|Batman]] (1939) o'l [[Captain America]] (1941). La edá d'oru de la historieta foi nos años posteriores a la [[Segunda Guerra Mundial]] (1945-1960): na prensa impúnxose la llamada ''daily strip'' («tira diaria»), con personaxes como ''Nancy'' (1938) d'[[Ernie Bushmiller]], ''Pogo'' (1948) de [[Walt Kelly]], y ''[[Peanuts]]'' (1950) de [[Charles Schulz]], col so mundialmente famosu [[Snoopy]]; nel comic-book algamóse una gran variedá temática, trunfando los de [[Historieta de ciencia ficción|ciencia ficción]], [[Historieta d'aventures|aventures]], [[Historieta de terror|terror]], [[Historieta romántica|romance]] y [[Historieta del Oeste|western]]. Nesta dómina apaecieron personaxes como ''[[Lucky Luke]]'' de [[Morris (historietista)|Morris]] (1946), ''[[Los pitufos]]'' de [[Peyo]] (1958), ''[[Astérix el Galu]]'' de [[René Goscinny|Goscinny]] y [[Albert Uderzo|Uderzo]] (1960), etc. Siguió l'ésitu de los superhéroes, con ''[[Fantastic Four]]'' (1961) y ''[[L'Home Gatuña|Spiderman]]'' (1962), destacando la obra de [[Stan Lee]], [[Jack Kirby]] y el sellu [[Marvel Comics|Marvel]]. N'España, descuella la obra de [[Francisco Ibáñez]], con personaxes como ''[[Mortadelo y Filemón]]'' (1958). Ente los [[años 1960]] y [[Años 1980|1980]] hubo una gran diversificación del mediu, con una nueva sensibilidá onde predominaba la estética y el sellu calidable, y empezaron a abondar los títulos empobinaos a un públicu más adultu. Destaquen personaxes como ''[[Barbarella]]'' (1962), ''[[Blueberry]]'' (1963), ''[[Mafalda]]'' de [[Quino]] (1964), ''[[Valentina (historieta)|Valentina]]'' (1965), el ''[[Curtiu Maltés]]'' de [[Hugo Pratt]] (1967), ''[[Conan el Bárbaru|Conan]]'' de [[Roy Thomas]] y [[John Buscema]] (1970), etc. Surdió'l [[Historieta erótica y pornográfica|cómic eróticu]] ([[Guido Crepax]], [[Milo Esquitara]]), la [[historieta d'autor]] ([[Jacques Tardi]], [[Carlos Giménez (historietista)|Carlos Giménez]], [[Enki Bilal]], [[Vittorio Giardino]]), y sellos más vanguardistas, como ''[[Métal Hurlant]]'' de [[Jean Giraud|Moebius]]. Dende los años 1980 tuvo gran ésitu'l [[manga]] xaponés, carauterizáu por llargues [[epopeya|epopeyes]] de gran dinamismu, con abondosos efeutos sonoros. Anque'l so entamu venceyar a la revista ''Manga Shōnen'' (1947), d'[[Osamu Tezuka]], sería a finales de los 1980 cuando algamaría la so mayor repercusión, con ''[[Akira]]'' de [[Katsuhiro Otomo]] (1982-93) y ''[[Dragon Ball]]'' d'[[Akira Toriyama]] (1984-95). A lo último, les nueves teunoloxíes supunxeron grandes innovaciones pa la historieta, como'l [[webcómic]] n'[[internet]].<ref>Ramírez Domínguez (1983), páxs. 855-864.</ref> ==== Arte efímero ==== [[Ficheru:Fashion Plate 1909.jpg|thumb|Diseño de [[moda]] de [[1909]].]] {{AP|Arte efímero}} Nel sieglu&nbsp;XX adquirió gran puxanza l'arte efímero, que pol so calter perecederu y transitoriu nun dexa una obra perdurable, o si dexar —como sería'l casu de la [[moda]]— yá nun ye representativa del momentu en que foi creada. Nestes espresiones ye decisivu'l criteriu del gustu social, que ye'l que marca los enclinos, pa lo cual ye imprescindible'l llabor de los medios de comunicación. * [[Moda]]: ye l'arte del [[vistíu]], de la confección de prendes según parámetros funcionales y estilísticos, tantu en ropa como accesorios ([[sombreru|sombreros]], [[guantes]], [[bolsu|bolsos]], [[zapatu|zapatos]], [[gafes]]). L'enclín dende entamos del sieglu&nbsp;XX foi escontra una mayor funcionalidad y comodidá (eliminación del [[corsé]]), apaeciendo nos [[años 1920]] la [[minifalda]], ente que a partir de [[1950]] predomina la ropa informal y xuvenil, marcada pol usu del [[pantalón vaqueru]]. Ente los más afamaos alfayates destaquen: [[Coco Chanel]], [[Cristóbal Balenciaga]], [[Christian Dior]], [[Manuel Pertegaz]], [[Yves Saint Laurent]], [[Giorgio Armani]], [[Paco Rabanne]], [[Gianni Versace]], [[Karl Lagerfeld]], [[Calvin Klein]], [[Jean Paul Gaultier]], etc. * [[Peluquería]]: ye l'arte del [[peñáu]], realizáu según parámetros estilísticos que van evolucionando según la moda. Ta fuertemente rellacionada col [[maquillaxe]], según col [[Body art|arte corporal]] ([[tatuaxe]], [[piercing]]). A principios de sieglu llevó'l pelo curtiu con [[flequillu]], que recibió diversos nomes: ''bob cut'', ''shingle bob'' o ''eton crop'', carauterísticu d'un tipu de muyer llamada ''[[flapper]]''; a mediaos de sieglu volvió'l pelo llargu, ente que nos [[años 1960]] llevóse'l pelo curtiu con cortes xeométricos; dende entós hubo múltiples enclinos, con una mayor proliferación del pelo tiñíu. Crearon enclín peluqueros como: [[Luis Llongueras]], [[Frank Bongiovi]], [[Jamal Hammadi]], [[Teddy Charles]], [[George Westmore]], etc. * [[Perfumería]]: ye l'arte d'iguar [[arume]]s, líquidos arumosos que s'utilicen pa producir un bon golor corporal. Dende la [[Edá Media]], [[Francia]] ye'l centru européu de diseñu y comerciu en perfumería. Basada sobremanera nel golor de les [[flor|flores]], na actualidá producen munchos arumes con productos [[Química|químicos]]. La perfumería actual ta bien rellacionada cola moda, y ye frecuente qu'alfayates famosos comercialicen los sos propios arumes. Como perfumistas cabo destacar a [[Pierre-François-Pascal Guerlain]], [[François Coty]], [[Ernest Beaux]] (creador de [[Chanel Nº5]]), [[Eugène Schueller]] (fundador de [[L'Oréal]]), [[Yves Rocher]], [[Estée Lauder]], etc. * [[Gastronomía]]: ye l'arte de la [[Arte culinario|cocina]], con un claru componente práuticu en cuanto l'[[alimentación]] ye indispensable pal ser humanu, pero con una gran faceta de creatividá derivada de la combinación d'alimentos y de la innovación tocantes a la creación de nueves [[Receta de cocina|recetes]]. Los diversos enclinos gastronómicos son debíes sobremanera a variantes rexonales, yá que cada país tien el so propiu sellu distintivu. Apocayá surdió la llamada ''[[nouvelle cuisine]]'', que pon énfasis tantu na comida como na so presentación. Como cocineros de relevancia podría citase a: [[Auguste Escoffier]], [[Joël Robuchon]], [[Paul Bocuse]], [[Heston Blumenthal]], [[Donato de Santis]], [[Karlos Arguiñano]], [[Juan María Arzak]], [[Ferran Adrià]], [[Santi Santamaria]], etc.<ref>{{cita web|url= http://www.lavanguardia.es/premium/publica/publica?COMPID=53639082547&ID_PAGINA=22088&ID_FORMATU=9&turbourl=false|títulu=La gastronomía y l'arte, más cerca que nunca|fechaaccesu=4 de setiembre de 2010}}</ref> <gallery mode = packed> Ficheru:Lauren bacall promo photo.jpg|L'[[actriz]] [[Lauren Bacall]] con [[peñáu]] [[Peñáu onduláu|onduláu]]. Ficheru:CHANEL No5 parfum.jpg|[[Chanel Nº5]], quiciabes el [[arume]] más famosu de la historia. Ficheru:Esferificación de Té.jpg|[[Esferificación]] de [[té verde]], platu innovador de [[Ferran Adrià]]. Ficheru:Beach Fireworks FLL 2014 4x6 JTPI 8673 Crop (14602266435).jpg|La [[pirotecnia]] ye otru arte efímero. </gallery> == Ver tamién == {{Llista de columnes|3| * [[Arte]] * [[Métodos de la Historia del Arte|Métodos d'investigación de la Historia del Arte]] * [[Crítica d'arte]] * [[Estética]] * [[Estudiu de la Historia del Arte]] * [[Historia de l'arquiteutura]] * [[Historia del cine]] * [[Historia de la danza]] * [[Historia del desnudu artísticu]] * [[Historia de la escultura]] * [[Historia de la estética]] * [[Historia de la fotografía]] * [[Historia de la historieta]] * [[Historia de la xardinería]] * [[Historia de la lliteratura]] * [[Historia de la música]] * [[Ópera#Historia|Historia de la ópera]] * [[Historia de la pintura]] * [[Historia del teatru]] * [[Patrimoniu de la Humanidá]] * [[Psicoloxía del arte]] * [[Socioloxía del arte]] * [[Tema artística]] * [[Teoría del arte]] }} == Notes == {{llistaref|grupu="nota"}} == Referencies == {{llistaref|3}} == Bibliografía == * {{cita llibru|autor=AA.VV.|títulu=Enciclopedia del Arte Garzanti|añu=1991|editorial=Ediciones B|ubicación=Barcelona|isbn=84-406-2261-9}} * {{cita llibru|autor=Abá Carlés, Ana|títulu=Historia del ballet y de la danza moderna|añu=2004|editorial=Alianza Editorial|ubicación=Madrid|isbn=84-206-5666-6}} * {{cita llibru|autor=Azcárate Ristori, José María de; Pérez Sánchez, Alfonso Emilio; Ramírez Domínguez, Juan Antonio|títulu=Historia del Arte|añu=1983|editorial=Anaya|ubicación=Madrid|isbn=84-207-1408-9}} * {{Cita llibru|autor=Beltrando-Patier, Marie-Claire|títulu=Historia de la música|añu=1996|editorial=Espasa|ubicación=Madrid|isbn=84-239-9610-7}} * {{cita llibru|autor=Chilvers, Ian|títulu=Diccionariu d'arte|añu=2007|editorial=Alianza Editorial|ubicación=Madrid|isbn=978-84-206-6170-4}} * {{Cita llibru|autor=Cirlot, Lourdes|títulu=Los últimos enclinos pictóricos|añu=1990|editorial=Vicens-Vives|ubicación=Barcelona|isbn=84-316-2726-3}} * {{cita llibru|autor=Dempsey, Amy|títulu=Estilo, escueles y movimiento|añu=2002|editorial=Blume|ubicación=Barcelona|isbn=84-89396-86-8}} * {{cita llibru|autor=González, Antonio Manuel|títulu=Les claves del arte. Últimos enclinos|añu=1991|editorial=Planeta|ubicación=Barcelona|isbn=84-320-9702-0}} * {{Cita llibru|autor=Honour, Hugh y Fleming, John|títulu=Historia mundial del arte|añu=2002|editorial=Akal|ubicación=Madrid|isbn=84-460-2092-0}} * {{cita llibru|autor=Lázaro Carreter, Fernando y Tusón, Vicente|títulu=Literatura española|añu=1982|editorial=Anaya|ubicación=Madrid|isbn=84-207-1758-4}} * {{cita llibru|autor=Lladó, Mariantònia y García, Montserrat|títulu=Breu història de la lliteratura universal|añu=1999|editorial=La Magrana|ubicación=Barcelona|isbn=84-8264-198-0}} * {{cita llibru|autor=Oliva, César y Torres Monreal, Francisco|títulu=Historia básica del arte escénico|añu=2002|editorial=Cátedra|ubicación=Madrid|isbn=84-376-0916-X}} * {{cita llibru|autor=Onians, John|títulu=Atles del arte|añu=2008|editorial=Ed. Blume|ubicación=Barcelona|isbn=978-84-9801-293-4}} * {{cita llibru|autor=Porter, Miquel y González, Palmira|títulu=Les claves de la historia del cine|añu=1988|editorial=Ariel|ubicación=Barcelona|isbn=84-344-0453-2}} * {{cita llibru|autor=Riquer, Martín de y Valverde, José María|títulu=Historia de la lliteratura universal I|añu=2007|editorial=Gredos|ubicación=Madrid|isbn=978-84-249-2875-9}} * {{cita llibru|autor=Riquer, Martín de y Valverde, José María|títulu=Historia de la lliteratura universal II|añu=2007|editorial=Gredos|ubicación=Madrid|isbn=978-84-249-2876-6}} * {{cita llibru|autor=Robertson, Alec y Stevens, Denis|títulu=Historia xeneral de la música I. De les formes antigües a la polifonía|añu=2000|editorial=Ismu|ubicación=Madrid|isbn=84-7090-034-X}} * {{cita llibru|autor=Sougez, Marie-Loup|títulu=Historia xeneral de fotografiar|añu=2007|editorial=Cátedra|ubicación=Madrid|isbn=978-84-376-2344-3}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Art history}} * [http://www.metmuseum.org/toah/ Heilbrunn Timeline of Art History], [[Muséu Metropolitanu d'Arte]] de Nueva York {{en}} * [http://www.artehistoria.com/ Artehistoria] * [http://historia-arte.com/ HAI! (Historia del arte y los artistes)] * [http://www.spanisharts.com/history/index_historia.html Curtia Historia de la pintura] {{en}} * [http://www.abcgallery.com/ Olga's Gallery] {{en}} * [http://www.wga.hu/ Web Gallery of Art] {{en}} * [http://www.historia-del-arte-erotico.com/ Historia del arte erótico: el desnudu nel arte] {{Tradubot|Historia del arte}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Historia del arte| ]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Arte]] 3mff71uu5ecvx0szrygt46o9wcyn1dh Historia del cine 0 90442 3707552 3702036 2022-08-16T15:16:13Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{Referencies adicionales|t=20161007|cine}} [[Ficheru:Institut Lumière - CINEMATOGRAPHE Camera.jpg|thumb|200px|Cámara de los [[hermanos Lumière]].]] [[Ficheru:Fratelli Lumiere.jpg|thumb|Los [[hermanos Lumière]]]] La '''historia del cine''' como [[artes escéniques|espectáculu]] empezó en [[París (Francia)|París, Francia]], el [[28 d'Avientu]] de [[1895]]. Dende entós esperimentó una serie de cambeos en dellos sentíos. Per un sitiu, la teunoloxía del [[cinematógrafu]] evolucionó enforma, dende'l primitivu [[cine mudu]] de los [[hermanos Lumière]] hasta'l cine [[señal dixital|dixital]] del [[sieglu XXI]]. Per otru llau, evolucionó'l llinguaxe cinematográficu, incluyíes les convenciones del xéneru, y surdieron asina distintos [[xéneru cinematográficu|xéneros cinematográficos]]. De terceres, evolucionó cola sociedá, colo que se desenvolvieron distintos [[movimientu artísticu|movimientos cinematográficos]]. == Causes téuniques y sociales que dieron llugar a la nacencia del cine == * L'apaición de nueves fontes d'enerxía mineral y l'aplicación de la eletricidá a usos industriales. * La erradicación de les [[epidemia|epidemies]] y el [[historia de la medicina|desenvuelvo de la medicina]]. * Los [[historia del tresporte nuevos medios de tresporte]] ([[barcu de vapor|buque a vapor]], [[ferrocarril]]), según les [[historia de les comunicaciones|innovaciones empobinaes a la comunicación]] ([[telégrafu]], [[cable submarín]], [[telegrafía ensin filos]]), traxeron consigo una amplia y rápidu espardimientu de la [[información]], lo que condució a una [[globalización]] efeutiva. * L'[[historia de la ciudá|afitamientu de les ciudaes]]: apaición d'un [[mediu de comunicación de mases#Les mases como públicu|públicu de mases]]. == Entamu del cine y fundación de la industria fílmica == === Primeros pasos del cine: creación del cinematógrafu === {{AP|Cine mudu}} La idea de prindar, crear y reproducir el movimientu per medios mecánicos ye bien antigua, esistieron antecedentes tales como la [[cámara escura]], o'l [[taumatropo]], la llinterna máxica, el fusil fotográficu. La téunica pa captar la realidá per medios lluminosos fuera yá desenvuelta polos inventores del [[daguerrotipu]] y la [[fotografía]], a mediaos del [[sieglu XIX]]. [[Thomas Alva Edison]], inventor de la [[llámpara incandescente]] y el [[fonógrafu]], tuvo mui cerca tamién d'inventar el cine, al patentar el [[kinetoscopio]] creáu nel so llaboratoriu por [[William Dickson]], que, sicasí, solo dexaba funciones bien llindaes. Inspirándose nésti ya integrándolo a diversos inventos y descubrimientos de la dómina, como'l rollu de semeyes de Eastman. Los [[hermanos Lumière]], fíos del fotógrafu [[Antoine Lumière]], crearon el [[cinematógrafu]]: esti dispositivu que desenvolvieron dexaba tomar, proyeición y hasta el copiáu d'imáxenes en movimientu; l'espectáculu públicu deriváu de la exhibición del funcionamientu del aparatu. La primer presentación foi'l [[28 d'avientu]] de [[1895]], en París, y consistió nuna serie d'imáxenes documentales, de les cualos recuérdense aquella na qu'apaecen los trabayadores d'una fábrica (propiedá de los mesmos Lumière), y la d'un tren (na estación de [[La Ciotat]]) que paecía balanciar sobre'l espectadores, ante estes imáxenes les persones reaccionaron con una instintiva medrana, creyendo que'l tren pillar. La función de les primeres "películes" yera mayormente documental, col agregáu del movimientu. Tiempu dempués llograron el primer filme argumental de la historia, ''[[L'arroseur arrosé (película de 1895)|El regador regáu]]''. [[Ficheru:Le Voyage dans la lune.jpg|thumb|205px|''El viaxe a la Lluna'']] Por un tiempu, el cine foi consideráu una atraición menor, inclusive un númberu de feria, pero'l puntapié inicial pa realizar hestories y esperimentar recursos narrativos visuales foi cuando [[Alice Guy]] una ilusionista qu'en principiu, usó'l cinematógrafu como un elementu más pa los sos espectáculos, pero depués desenvolver nel cine, creando rudimentarios —pero eficaces— [[efeutu especial|efeutos especiales]]. Los noveles realizadores captaron les grandes posibilidaes que l'inventu ufiertaba y foi según na primer década del [[sieglu XX]] surdieron múltiples pequeños estudios fílmicos, tantu n'[[Estaos Xuníos]] como n'[[Europa]]. Na dómina, los filmes yeren de pocos minutos y metraxe, trataben temes más o menos simples, y tantu por decoraos como por vestuariu, yeren de producción relativamente barata. Amás, la téunica nun resolviera'l problema del soníu, polo que les funciones acompañar con un pianu y un relator (ver [[cine mudu]]). Pero nesti tiempu surdieron la casi totalidá de los xéneros cinematográficos ([[cine de ciencia ficción|ciencia ficción]], [[cine históricu|históriques o de dómina]]); el xéneru ausente foi, poques gracies, la [[comedia musical]], que tendría d'esperar hasta l'apaición del [[cine sonoru]]. Tamién na dómina producieron los primeros xuicios en redol a los [[derechu d'autor derechos d'autor]] de les adautaciones de noveles y obres teatrales al cine, lo que llevaría col tiempu a la creación de les [[franquicia (medios de comunicación)|franquicies]] cinematográfiques basaes en personaxes o sagues. ==== Discutiniu alrodiu de la perceición de movimientu aparente ==== Magar mientres l'entamu del cine tomóse como cierta y concreta la teoría de que podemos percibir movimientu aparente a partir d'una socesión de fotografíes fixes que s'agospien na nuesa retina (vease [[Persistencia de la visión]]), delles teoríes de la perceición descubiertes mientres los entamos de la escuela de la Gestalt y otres posteriores relatives a la psicoloxía de la perceición contradicen dicha teoría. Según [[Max Wertheimer]] hai dellos efeutos que pueden producir apariencia de movimientu. L'espardimientu de la teoría de la persistencia retiniana como única esplicación del funcionamientu del cine ye un error que ta demostráu por Miguel Ángel Martín Pascual.{{ensin referencies}} Según el so artículu'l movimientu aparente nun asocede direutamente nel güeyu sinón nun rápidu y complexu procesu que se produz ente la perceición visual direuta, la memoria y la capacidá d'interpretación de la imaxe. ==== Otros pioneros na historia del cine ==== Amás de Edison, los hermanos Lumière y Méliès, hubo otros pioneros na historia del cine como: * '''[[Charles chaplin]]''': Tomando como referencia'l [[cinematógrafu]] de los hermanos Lumière, como asina tamién el [[kinetoscopio]] de Edison, fabricó una cámara tomavistas cola qu'empecipió les sos producciones. Los sos esperimentos consistieron nel enfotu de combinar el [[fonógrafu]] col cinematógrafu, pero les resultaos resultaben de mala calidá polo que nun tuvo ésitu. Depués Pathé va venceyase nel campu empresarial del cine, polo que se desvenceya de los aspeutos artísticu y creativu, quedando encargáu asalariaos como Ferdinand Zecca. [[Pathé Frères]] sería la primer compañía n'integrar los trés grandes cañes nes que s'estrema la industria del cine: [[Producción audiovisual|producción]], [[Distribución (negocios)|distribución]] y [[Sala de proyeición|exhibición]]. * '''[[miera Zecca]]''': Desenvolvióse dientro de la compañía Pathé con una actividá cinematográfica bien diversa como actor, guionista, direutor y decorador. Zecca enceta'l cine de fantasía, anque introduciendo un enclín realista.el so llinguaxe cinematográficu vuélvese axilosu, los sos [[Planu cinematográficu|planos cinematográficos]] yá nun son planos xenerales sinón qu'empieza a emplegar planos cinematográficos más cercanos. En 1913 Zecca abandona la producción cinematográfica pa incorporase a los servicios alministrativu y comercial y dirixir la construcción de los estudios Pathé en Berlín y Jersey City. * '''[[Escuela de Brighton]]''': grupu de fotógrafos qu'utilizaben cámares filmadoras pa esperimentar. Afayen la fragmentación del rellatu y a la temporada afayen la fragmentación de la escena cinematográfica, que ye lo que se denomina "principiu de [[montaxe]]". Tamién afayen la variedá nos puntos de vista nuna mesma aición. Son los primeres en filmar una persecución en trés [[Toma (cine)|toma]]s (''lladrón de frutes''). Les sos producciones vuélvense más comerciales. * '''[[Edwin S. Porter]]''': La so esmolición y desempeñu centrar en cuntar una historia cinematográfica meyor ellaborada, con mayor cantidá d'escenarios. La so intención yera crear un [[rellatu]] que s'entendiera por sigo mesmu yá que los filmes hasta'l momentu yeren acompañaes por un explicador. Afaya'l montaxe paralelu, el montaxe simultáneu y fai intentos de montaxe alternu. Siéntanse les bases del cine d'aición. Porter ufierta al públicu un nuevu mundu de rellaciones: físiques y psicolóxiques. * '''[[Léon Gaumont]]''': Interesar nos aspeutos téunicos mecánicos del cine. De primeres foi fabricante y vendedor d'aparatos cinematográficos y depués empobinóse a la producción cinematográfica. La so secretaria Alice Guy, empecipió con esta producción en 1898, al arrenunciar, Gaumont contrata a Louis Feuillade. [[Ficheru:Alice Guy.jpg|thumb|Alice Guy (1913)|120px]] * '''[[Alice Guy]]''': Empezó como secretaria de Léon Gaumont, depués d'unos años Guy pasó a escribir [[Guiones cinematográficos|guiones]] y dirixir películes pa la creada compañía Gaumont. En 1896 presenta la so primer película narrativa, ''La fada de les coles'', onde combinó les imáxenes en movimientu col arte teatral. Depués d'unos años, en 1906 rodó ''La vida de cristu'' (utilizando'l [[cronófono]]). Depués de morar en Nueva Jersey construyó unu de los estudios cinematográficos meyor forníos de la historia. Considerar como la primer narradora de cine, amás de ser la fundadora del cine como narración cultural. Foi la primera en poner tintura a les sos películes por que se vieren en color. Foi tamién pionera al utilizar téuniques de mázcara de doble espresión y secuencies en retrocesu. Tornó a Francia en 1922. * '''[[Louis Feuillade]]''': De primeres trabayó nos estudios de Gaumont como asistente de Alice Guy, cuando ella retira se convierte en xefe de producción de la compañía. Feuillade foi reconocíu pol cine d'episodios y el serial cinematográficu. Encetó tamién temes infantiles y realistes, evítase la fantasía representando les coses y les persones como son. Feuillade algama la fama tando al mandu de un grupu de seriales centraes en criminales, dexando un absoluta distinción ente'l bien y el mal. El so periodu de mayor creatividá coincidió colos años que duró la [[Primer Guerra Mundial]], que foi onde'l públicu demostraba mayor interés nel xéneru. === Hollywood y el ''Star System'' === N'[[Estaos Xuníos]], el cine tuvo un ésitu arrollador, por una peculiar circunstancia social: al ser un país d'inmigrantes, munchos de los cualos nun falaben l'[[Idioma inglés|inglés]], tantu'l teatru como la prensa o los llibros táben-yos vedaos pola barrera idiomática, y asina el [[cine mudu]] tresformar nuna fonte bien importante d'esparcimientu pa ellos. Viendo les perspectives d'esti negociu, y basándose na so patente sobre'l [[kinetoscopio]], [[Thomas Alva Edison]] intentó tomar el control de los derechos sobre la esplotación del cinematógrafu. L'asuntu non solo llegó a xuiciu, de Edison contra los llamaos productores independientes, sinón que se llibró inclusive a tiru llimpiu. De resultes, los productores independientes emigraron dende [[Nueva York]] y la mariña este, onde Edison yera fuerte, escontra l'oeste, apocayá pacificado. Nun pequeñu pobláu llamáu [[Hollywood]], atoparon condiciones ideales pa rodar: díes soleyeros casi tol añu, ensame de paisaxes que pudieren sirvir como llocalizaciones, y la cercanía cola frontera de [[Méxicu]], en casu de que tuvieren d'escapar de la xusticia. Asina nació la llamada Meca del Cine, y Hollywood tresformar nel más importante centru cinematográficu del mundu. La mayor parte de los estudios fueron a Hollywood ([[20th Century Fox|Fox]], [[Universal Studios|Universal]], [[Paramount]]) controlaos por ([[Darryl F. Zanuck]], [[Samuel Bronston]], [[Samuel Goldwyn]], etcétera), y miraben al cinematógrafu más como un negociu que como un arte. Llucharon ente sigo con tesón, y dacuando, pa competir meyor, fundiéronse: asina nacieron [[20th Century Fox]] (de l'antigua Fox) y [[Metro-Goldwyn-Mayer]] (unión de los estudios de Samuel Goldwyn con [[Louis B. Mayer]]) Estos estudios buscaron controlar íntegramente la producción fílmica. Asina, non solo financiaben les [[película|películes]], sinón que controlaben a los medios de distribución, al traviés de cadenes de sales destinaes a exhibir namás que les sos propies películes. Tamién contrataron a [[direutor de cine direutores]] y [[actor|actores]] como si fueren meros emplegaos a sueldu, so contratos leoninos; foi inclusive común la práutica d'emprestase direutores y actores ente sigo, nun pasando y pasando, ensin que nin unos nin otros tuvieren nada que dicir al respeutu, amarraos como taben polos sos contratos. Esto marcó l'apaición del ''[[star-system]]'', el sistema d'estrelles, nel cual les estrelles del cine yeren promocionaes en serie, igual que cualesquier otru productu comercial. Solo{{ensin referencies}} [[Charles Chaplin]], [[Douglas Fairbanks]] y [[Mary Pickford]] remontar contra esto, pudiendo faelo pol so gran ésitu comercial, y la salida qu'atoparon foi solo crear un nuevu estudiu pa ellos solos: [[United Artists]]. === Cine mudu === [[Ficheru:Intolerancia.jpg|thumb|250px|Fotograma del filme ''[[Intolerancia (película)|Intolerancia]]'', de [[David Wark Griffith]].]] Suel falase de cine mudu, de la dómina silente o muda, y esto nun ye del tou exactu, anque ye ciertu que les proyeiciones nun podíen por sigo mesmes sinón amosar imáxenes en movimientu ensin soníu dalgunu. Pero les proyeiciones nes sales diben acompañaes de la música tocada por un pianista o una pequeña orquesta y amás comentada pola voz d'un explicador, imprescindible figura que faía posible qu'ensames analfabetos o inmigrantes desconocedores del idioma entendieren la película. === El cine mudu européu === Mentanto, el cine siguía otros caminos n'Europa. Ellí, el sentíu del negociu basar nel monopoliu del celuloide. Surdieron grandes empreses cinematográfiques que, con [[Francia]] a la cabeza, apoderaron el mercáu mundial hasta la [[Gran Guerra]], en que la so hexemonía foi reemplazada pola de la industria [[Estaos Xuníos d'América|estauxunidense]]. Hasta 1914, Europa, con productores como la [[Gaumont Film Company|Gaumont]], la [[Pathé]] o la [[Itala films]], apoderaron los mercaos internacionales. Asina, el cine risible francés, con [[André Deed]] y [[Max Linder]] o'l [[peplum|colossal]] italianu, con grandes escenografíes y participación d'extras, en películes como ''[[Quo Vadis? (película)|Quo vadis?]]'' ([[1912]]) o ''[[Cabiria]]'' ([[1914]]) fueron la escuela onde aprendieron [[Charles Chaplin]] y el cine risible norteamericanu o [[David W. Griffith]] qu'asumió los presupuestos del ''[[peplum]]'' en ''[[Judith de Betulia]]'' o ''[[Intolerancia (película)|Intolerancia]]''. Más tarde Europa sufrió una patente decadencia por cuenta de la [[Primer Guerra Mundial]], que marcó la perda de la preponderancia internacional del so cine. Aun así, tres la guerra, creáronse obres maestres que diben faer escuela. Nestos años el movimientu más importante foi'l [[Espresionismu (cine)|Espresionismu]], que'l so puntu de partida suel afitase cola película ''[[El gabinete del doctor Caligari]]'' ([[1919]]), y que la so estética estraña y alienada respondía a los mieos de la Europa de posguerra, siguida dempués por ''[[Nosferatu, el vampiru]]'' ([[1922]]). Tamién, en paralelu al [[surrealismu|movimientu surrealista]] en pintura y lliteratura, surdió un [[cine surrealista]], que'l so esponente más célebre ye ''[[Un perro andaluz]]'' empobinada por [[Luis Buñuel]]. Pela so parte el cine nórdicu cuntaba coles figures de [[Victor Sjöström]] y [[Mauritz Stiller]] en Suecia y Finlandia respeutivamente. === La creación del llinguaxe cinematográficu === [[Ficheru:Vintage Potemkin.jpg|thumb|''[[L'acorazáu Potemkin]]'', de [[Sergéi Eisenstein]].]] Nesos años, la téunica de cuntar una historia n'imáxenes sufrió una gran evolución. Los primeros cineastes concebíen al cine como teatru filmado. Arriendes d'ello, los escenarios yeren simples telones pintaos, y utilizábase una cámara estática. A midida que pasó'l tiempu, los direutores aprendieron téuniques que lo que ye güei paecen básiques, como mover la cámara (por casu, el ''[[travelling]]'') o utilizala n'ángulu [[Planu (llinguaxe audiovisual)|picáu]] o [[Planu (llinguaxe audiovisual)|contrapicado]], pero que nesa dómina yeren idees revolucionaries. Tamién se pasó dende'l telón pintáu al escenariu tridimensional, por obra especialmente de los [[cine históricu|filmes históricos]] rodaos n'[[Italia]] na década de los años diez (''[[Quo Vadis? (película)|Quo vadis?]]'' o ''[[Cabiria]]''). Dos cineastes fueron claves nesti procesu. N'[[Estaos Xuníos]], [[David W. Griffith]], con ''[[The Birth of a Nation]]'' y ''[[Intolerancia (película)|Intolerancia]]'', camudó'l cine pa siempres, hasta'l puntu que s'afirma que con él naz de verdá el llinguaxe cinematográficu. Na [[Xunión Soviética]], otru tantu realiza [[Sergéi Eisenstein]], con películes clave como ''[[L'acorazáu Potemkin]]'' o ''[[Ochobre (película)|Ochobre]]'', ente otres; a Eisenstein débese-y el llamáu [[montaxe d'atraiciones]], que busca entemecer imáxenes chocantes pa provocar una asociación emocional o intelectual nel públicu. Gracies a ellos, y a los espresionistes alemanes yá mentaos, el llinguaxe fílmico algama'l so maduror na década de 1920. == Corrientes cinematográfiques == El cine, como manifestación artística, cuenta con diversos movimientos o corrientes a lo llargo del sieglu XX. Les escueles estétiques constitúin un conxuntu de movimientos espresivos innovadores de la historia del cine. En dellos casos, supón la rotura colos estilos anteriores, sobremanera del cine clásicu de Hollywood,y n'otros casos suponen un desenvolvimientu de los estilos predecesores. El cine de [[vanguardia]] supón una rotura na narrativa del cine convencional. Xuntu cola lliteratura y l'arte apoderaron el primer terciu del sieglu XX. Les corrientes vanguardistas cuestionen les maneres tradicionales de producción, espardimientu, exhibición y consumu de los oxetos artísticos; y recurren a cuestiones relatives a la modernidá. En cuanto al cine, estrémense tres etapes nel movimientu vanguardista. De primeres, alcuéntrase'l cine impresionista, representáu por [[Abel Gance]] y [[René Clair]]. En segundu llugar ta'l cine surrealista francés y el cine astractu alemán. A lo último, tópase'l cine independiente o documental. * [[Impresionismu]]- Esti estilu valora'l naturalismu, l'estilu direutu, y dir más allá de los esquemes melodramáticos. El cine impresionista foi llamáu asina porque'l autores pretendíen que la narración representara la conciencia de los protagonistes, n'otres pallabres, el so interior. Otorguen importancia a la emoción y a la narración psicolóxica, la espresión de sentimientos y los estaos d'ánimu de los personaxes. Destaquen nesti ámbitu los siguientes autores: [[Henri Chomette]], [[Marcel L'Herbier]], [[Germaine Dulac]] y [[Jean Epstein]]. Una de les películes más representatives del movimientu ye ''[[La Rueda]]'' (1922) d'[[Abel Gance]]. * [[Cine surrealista|Surrealista]]- Combina la imaxe, cola busca de sensaciones y l'espresión de sentimientos. Predominen imáxenes absurdes que ruempen cola lóxica temporal. El surrealismu preséntase como un mediu de lliberación del espíritu y una revolución qu'ataca al orde lóxicu, estéticu y moral. Asina mesmu, ataca les pilastres de la sociedá burguesa y los sos valores incuestionados. Trátase de faer valir el llau escuru de la vida, como l'azar, lo esotérico y lo onírico, de forma que la realidá definir pol suañu llibre y pola imaxinación del subconsciente. Los dos películes de referencia del cine surrealista son ''[[Un perro andaluz]]'' (1929) y ''[[La edá_de_oru_(película)|La edá d'oru]]'' (1930), dambes empobinaes por [[Luis Buñuel]], en collaboración col pintor surrealista catalán, [[Salvador Dalí]]. * [[Cine espresionista alemán]]-(1905) Grupu de producciones en contraste col impresionismu en pintura, nel que prima la espresión suxetiva sobre la representación oxetiva de la realidá. Ye'l cine que se realiza na [[República de Weimar|Alemaña de Weimar]]. Apréciase la espresión de sentimientos y l'emoción percima de la representación de la imparcialidá; pa ello utilizaba la deformación de les coses, el mundu interior, la congoxa y les allucinaciones del artista. Destaca la película ''[[El gabinete del doctor Caligari]]'' (1919). Al pie de estos movimientos amestaos a les vanguardies históriques de principios del sieglu XX esisten otres manifestaciones cinematográfiques, ente les que cabo destacar: * [[Cine-Güeyu|Cine Güeyu]]- (Años 20) Teoría cinematográfica creada pol documentalista soviéticu [[Dziga Vertov]]. Les carauterístiques principales son la oxetividá, el refugu al guión y a la puesta d'escena, y l'usu de la cámara como güeyu humanu. * ''[[Cinéma Pur]]''- (Años 20) Corriente francesa, que se centra nos elementos puros del arte cinematográfico, como la forma, el movimientu, el campu visual y el ritmu. * Realismu Poéticu Francés- (Años 30, 40) Movimientu de cine que les sos carauterístiques son producciones que s'asemeyen cada vez más a la realidá, magar les sos temátiques son ficcionales yá nun recurren a la fantasía, el xéneru más recurrente va ser el melodrama. Esistía la necesidá de representar una realidá llibre, calteniendo un equilibriu ente la velocidá y la guapura estética. * [[Neorrealismu italianu]]- (Años 40) Movimientu de cine que les sos carauterístiques fundamentales son la trama ambientada en sectores desfavorecidos, rodaxe n'esteriores y actores non profesionales. L'oxetivu d'esti estilu ye representar la situación moral y económico de la Italia de posguerra. * [[Cine underground estauxunidense|''Underground'' estauxunidense]]- (Años 40) Cine artesanal, non necesariamente narrativu con autoconciencia artística, y opuestu al cine clásicu de Hollywood. * [[Cine de realidá|''Cinéma verité'']]- (Años 50) Apaez en Francia paralelamente a la Nouvelle Vague. Tien un enclín documentalista y busca captar la vida tal como ye. * ''[[Nouvelle Vague]]''- (Años 50) Corriente francesa crítica frente a establecer, y que la so máxima aspiración ye la llibertá d'espresión y téunica. * ''[[Free Cinema]]''- (Años 50) Movimientu británicu qu'enllanta una estética realista na ficción y nel documental. Amás, retrata hestories cotidianes y ta comprometíu cola realidá social de la dómina. * ''[[Nueva Fola Checoslovaca]]'' - (Años 60) Movimientu cinematográficu que tuvo llugar en Checoslovaquia con gran espresión artística, no visual como no narrativo, que foi la edá d'oru del cine del país. * ''[[Blaxploitation]]''- (Años 70) Cine estauxunidense que'l so tema protagonista ye la comunidá afroamericana y nel que ye recurrente l'usu de bandes sonores de conocíos artistes de la dómina. * [[Nuevu cine alemán]] (''Neuer Deutscher Film'')- (Años 70) La industria alemano crea'l so propiu star-system, nel qu'utiliza llargos travellings que favorez a la improvisación de los actores y simplifica el montaxe. Amás, tien ciertu calter documental, al estilu naturalista francés. * ''[[New Queer Cinema]]''- (Años 90) Cine independiente norteamericanu carauterizáu pol so aproximamientu a la cultura queer. * [[Cine posmoderno]] - (años 80) Basáu nel eclecticismu y entemez les carauterístiques de distintos estilos yá creaos. * [[Dogma 95]]- (Añu 1995) Movimientu fílmico que la so meta ye producir películes simples, ensin cambeos na post-producción y poniendo énfasis nel desenvolvimientu dramáticu. * Cine negru- Surde n'Estaos Xuníos como critica al modelu clásicu y arriendes de la influencia europea. Esti tipu de cine déxanos falar de la contemporaneidad social dende distintes perspectives, nun sentíu más direutu, de la estensión de los crímenes y la corrupción de la sociedá y nun sentíu más ampliu, del tresformamientu de valores que "solmenaba" a un país que fuera sosprendíu de primeres por un creciente meyora industrial y en segundu llugar pol desenvolvimientu de la segunda Guerra Mundial. Les películes del xéneru son claros testimonios de lo que ta viviendo la sociedá naquel momentu, tienen un fuerte conteníu espresionista na formación de les sos imáxenes, reflexando tantu na fotografía como na escenografía. Les escenes carauterizar por pasar d'un llume solombra en claru-escuru, onde se xuega col usu de les solombres p'aponderar la psicoloxía de los personaxes. === Cine de propaganda política === Mientres dómines de grandes enfrentamientos políticos y militares el cine foi utilizáu como fuerte ferramienta d'espardimientu d'ideoloxíes y propuestes d'aición. Los regimenes totalitarios de tol sieglu XX fixeron un gran usu del montaxe y les téuniques del cine pa la propaganda. Asina, la [[cine soviéticu|Xunión Soviética]] fomentó un tipu de cine que remarcaba'l poder del pueblu como imaxe dignificadora y potenciadora de la patria soviética. Realizáronse delles producciones relatives a la [[Revolución de 1917]], y en contra de l'antigua [[burguesía]] [[zar]]ista. Tamién en contra de les invasiones alemanes mientres la [[Segunda Guerra Mundial]] (por casu, ''[[Alexander Nevski (película)|Alexander Nevski]]'', de [[Sergéi Eizenshtéin|Serguéi Eisenstein]]). N'[[Italia]], el réxime [[fascismu|fascista]] de [[Benito Mussolini|Mussolini]] ordenó a los estudios [[Cinecittà]] crear una serie de películes campanudes, na tradición del ''colossal'' italianu de la década de 1910, que sirvieren pa eponderar l'antiguu grandor romanu, de la que Mussolini sentíase herederu; el representante más fiel d'esti cine fascista ye probablemente'l ''[[:en:Scipio Africanus: The Defeat of Hannibal|Escipión l'Africanu]]'', rodáu en [[1937]]. N'Alemaña, magar nun hubo un fuerte control sobre'l cine, sí se rodaron numberosos documentales eponderando a los nazis, como por casu ''[[El trunfu de la voluntá]]''; dellos cineastes contrarios al réxime, pela so parte, prefirieron colar al exiliu, como por casu [[Fritz Lang]]. === El cine sonoru === El '''cine sonoru''' ye aquel qu'incorpora nes películes [[soníu sincronizáu]] o tecnológicamente apareyáu cola imaxe. Pela so parte, el [[cine mudu]] ye aquel que nun tener [[soníu]], y consiste namái n'imáxenes. Antes de la esistencia del cine sonoru, los [[cineasta|cineastes]] y proyeutistes esmoleciérense de crealo, pos el cine naz con esa voluntá. Rares vegaes exhibíase la película en silenciu. Por casu, los hermanos [[Lumière]], en [[1897]], contrataron un [[cuartetu (música)|cuartetu]] de [[saxofón|saxofones]] por qu'acompañara a la proyeición de la película nel so llocal de [[París]]. Escontra [[1926]], el cine mudu algamara un gran nivel de desenvolvimientu tocantes a estética de la imaxe y movimientu de la cámara. Había una gran producción cinematográfica en [[Hollywood]], y el públicu contentar coles películes producíes. Nun s'esixía que los personaxes empezaren a falar, una y bones la música apurría'l dramatismu necesariu. Los primeros esperimentos col soníu nel cine llegaron de la mano del físicu francés [[Démeny]], quien en [[1893]] inventó la fotografía parlante. [[Charles Pathé]] combinó [[fonógrafu]] y [[cinematógrafu]]. Na mesma dómina, [[Lleón Gaumont]] desenvolvió un sistema de [[cine sonoru|sonorización]] de películes, que presentó na [[Esposición Universal de París de 1900]]. Según la publicación ''Where Else but Pittsburgh'', la primer película de cine épica llamóse [[Fotodrama de la Creación]], y anque apaeció 15 años primero que se produxeren otres películes sonores, ufiertó una combinación de películes cinematográfiques y fotografíes sincronizaes con un discursu grabáu. Estremar en cuatro partes, duraba un total d'ocho hores y ver aprosimao 8 millones de persones. Esta producción taba compuesta de diapositives fotográfiques y película cinematográfica, acompañaes de discos fonográficos de discursos y música. El "Anuariu De Los Testigos De Jehova" de [[1979]] aseguró: «Hubo que pintar a mano toles diapositives y películes de color. La semeya-drama duraba ocho hores, y, en cuatro partes, llevaba a los auditorios dende la creación, al traviés de la historia humana, y hasta la culminación del propósitu de [[Jehová]] pa la Tierra y el xéneru humanu a la fin del reináu milenariu de [[Xesucristu]]». Foi una producción de la entós llamada Asociación Internacional de los Estudiantes de la Biblia y güei llamada [[Testigos de Xehová]]. Tolos asientos yeren gratis y enxamás se faía una coleuta. Amás, esta producción de color y soníu apinada de fechos bíblicos, científicos y históricos entró na escena años primero que les películes cinematográfiques comerciales de color y de [[llargumetraxe]] acompañaes de diálogu grabáu y música fueren vistes polos auditorios polo xeneral hasta principios de la década de 1920. En [[1918]], patentóse'l sistema sonoru [[TriErgon]], que dexaba la grabación direuta nel [[celuloide]]. Pero l'inventu definitivu surdió en [[1923]], el [[Phonofilm]], creáu pol inxenieru [[Lee de Forest]], quien resolvió los problemes de sincronización y [[amplificación de soníu]], yá que lo grababa enriba de la mesma película; asina, rodó 18 [[curtiumetraxe|curtios]] pa promover la téunica, ente ellos unu de 11 minutos de [[Concha Piquer]], que se considera la primer película sonora n'español. Sicasí, por falta de financiamiento l'inventu retardar hasta [[1925]], añu en que la compañía [[Western Electric]] apostó por él. En [[1927]], los estudios [[Warner Bros]] atopar nuna situación financiera delicada y apostaron por integrar el nuevu sistema de soníu [[Vitaphone]], sistema nel cual la [[banda sonora]] taba presente en discos sincronizaos cola proyeición. Incorporar por primer vegada nuna producción comercial titulada ''[[Don Juan]]'' ([[1926]]) d'[[Alan Crosland]], según n'otra de les sos películes, ''[[Old San Francisco]]'' (1927). Nésta incorporó per primer vegada ruios y [[efeutos de sonido|efeuto sonoros]]. Sicasí, la película sonora más esitosa foi ''[[The Jazz Singer]]'' (1927) na que [[Al Jolson]] se inmortalizó pronunciando les pallabres inaugurales: «Ustedes entá nun escucharon nada». Ante l'ésitu, puestu tolos grandes estudios montaron les sos propies [[cine sonoru|películes sonores]], y el cine mudu quedó escaecíu. L'apaición del [[cine sonoru]] introdució grandes cambeos na téunica y espresión cinematográfica, por casu: la cámara perdió movilidá, quedó apostrada a la posición fixa del cine primitivu y l'imaxe perdió la so estética frente a la mayor importancia del diálogu. Los [[actor|actores]] tamién se vieron implicaos nesti cambéu téunicu. Delles grandes estrelles fílmicas de [[Hollywood]] vieron naufragar les sos carreres ante la so mala dicción, la so pésima voz o la so escesiva mímica. Por cuenta de esto, surdieron nuevos actores nel so reemplazu. Dos películes que retraten esta transición del [[cine mudu]] al [[cine sonoru|sonoru]] son el famosu [[musical (xéneru)|musical]] ''[[Singin' in the Rain]]'' ([[1952]]) y tamién la película ''[[The Artist|L'artista]]'' ([[2011]]), esta postrera col estilu d'una película muda en blancu y negru. Quiciabes l'únicu de los grandes del cine mudu que siguió faciendo filmes ensin soníu foi [[Charles Chaplin]], con ''[[Tiempos modernos]]'' ([[1936]]). Y, sicasí, a partir de [[1940]] empezó a realizar películes con soníu, la primera de les cualos foi ''[[The Great Dictator]]''. Asina mesmu, [[Sergei Eisenstein]], [[Vsévolod Pudovkin]] y [[:en:Grigori Aleksandrov|Grigori Aleksandrov]] manifestaron en [[1928]] por escritu la so negativa al cine sonoru. El cine sonoru fixo sumir la función que cumplía'l conxuntu musical al acompañar el visionado del cine mudu. El [[silenciu (soníu)|silenciu]] cobra importancia como nuevu elementu dramáticu desconocíu pol cine mudu. Introduzse'l conceutu de [[banda sonora]]. === Los xéneros cinematográficos === La industrialización del cine fixo nacer tamién les llamaes ''[[convención de género|convenciones de xéneru]]'', y poro, los [[xéneru cinematográficu|xéneros cinematográficos]] puramente dichos. El primer cine yera documental: escenes d'obreros saliendo de les fábriques y coses asina. Pero'l [[cine documental]] en cuanto tal, recién vieno nacer en [[1922]], col filme ''[[Nanook l'esquimu]]''. Anque nunca demasiáu popular, de ralo en ralo rodaríense dellos clásicos, como por casu ''[[El mundu somorguiáu]]'', de [[Jacques Cousteau]]. El [[cine históricu]] y [[cine bíblicu|bíblicu]], pela so parte, caminaríen de la mano, na busca de la espectacularidá. Dende antiguu rodárense películes sobre la vida de [[Cristu]] (por casu, ''[[Del preselbe a la cruz]]'' ([[1912]]). Sicasí, el cineasta que-y dio verdadera carta de naturaleza al cine históricu o bíblicu foi [[Cecil B. DeMille]], con finxos como ''[[The Ten Commandments (película de 1923)|The Ten Commandments]]'' (la versión orixinal de [[1923]] y [[The Ten Commandments (película)|el ''remake'']] de [[1956]]), ''[[Rei de reis (1927)|Rei de reis]]'' ([[1927]]) o ''[[Cleopatra (película de 1934)|Cleopatra]]'' ([[1934]]). Otru clásicu de dómina ye ''[[Gone with the Wind (película)|Gone with the Wind]]'', estrenada tres delles peripecies en [[1939]]. Na [[década de 1930]] surden tamién, estrechamente hermanaos, el [[cine de gángsters]] y el [[cine negru]]. Afitaos claves del cine gangsteril fueron el ''[[Scarface (película de 1932)|Scarface]]'' de [[1932]] o ''[[Hampa dorada]]'', y un direutor clave foi [[Howard Hawks]]. El so ésitu esplicar pola dosis de crítica social que dichos filmes envolubraben, sobre la situación posterior a la [[Gran Depresión]] de [[1929]]. Amás, fueron campu d'esperimentos formales col llume, con fuerte influencia de los cineastes europeos herederos del [[Espresionismu]], munchos de los cualos llegaren a [[Hollywood]] fuxendo del [[Tercer Reich]], por esi entós ascendente. Quiciabes l'actor más acomuñáu col xéneru ye [[Humphrey Bogart]], con clásicos como ''[[Casablanca (película)|Casablanca]]'', ''[[El ferre maltés (película)|El ferre maltés]]'' o ''[[El suañu eternu (película de 1946)|El suañu eternu]]''. El cine fantásticu y de [[cine de ciencia ficción|ciencia ficción]] había tamién esperimentáu'l so propiu desenvolvimientu, paralelu a un elementu que-y yera indispensable: el desenvolvimientu de los efeutos especiales. Yá [[Georges Méliès]] diseñara una interesada fantasía llamada ''[[Le Voyage dans la Lune|De la Tierra a la Lluna]]'', vagamente basada na novela de [[Jules Verne]]. La gran película del cine mudu de ciencia ficción foi ''[[Metrópolis (película)|Metrópolis]]'', de [[Fritz Lang]] ([[1927]]), que marcó estéticamente a munchos cineastes posteriores, pero que nel so tiempu foi un fracasu de taquilla, costosu pa los cánones de la dómina, y que poro, apostró a la ciencia ficción fílmica al planu de meru entretenimientu, ensin mayor trescendencia intelectual, estigma que pesaría sobre'l xéneru hasta ''[[2001: A Space Odyssey (película)|2001: Odisea del espaciu]]'' ([[1968]]). Na década de 1930, coincidiendo cola [[Gran Depresión]] y el [[Nazismu]], poner de moda'l cine de terror, con clásicos como ''[[Dracula (película 1931/I)|Dracula]]'' (con [[Béla Lugosi]], dirixida por [[Tod Browning]], en [[1931]]), o ''[[El doctor Frankenstein]]'' de [[James Whale]], con [[Boris Karloff]] ([[1931]]). Con éstos y otros filmes, los [[Estudios Universal]] crearon la imaxe moderna de les clásiques bisarmes de la lliteratura de terror. La llegada del soníu dexó tamién el desenvolvimientu de la [[comedia musical]], xéneru fartu más atentu, inclusive de fuximientu, onde primaba'l pesu de los númberos musicales y cantares per sobre la historia, y que foi'l vehículu de llucimientu pa diversos baillarinos. Los más importantes fueron la dupla conformada por [[Ginger Rogers]] y [[Fred Astaire]]. El gran clásicu del xéneru ye ''[[Singin' in the Rain]]'' ([[1952]]). Un xéneru típicu de los Estaos Xuníos que se desenvolvió naquellos años foi'l [[Western]]sobremanera gracies al trabayu de cineastes como [[John Ford]]. El gran actor de westerns de la dómina foi [[John Wayne]]. El xéneru foi bien esitosu n'[[Estaos Xuníos]], por construyir una mitoloxía fílmica de calter nacionalista. La so importancia tuvieron tamién los filmes d'aventures y de [[cine históricu|capa y espada]]. Bien esitosu nesi tiempu foi'l [[cine de pirates]]. Quiciabes el más recordáu héroe posterior a [[Douglas Fairbanks]] seya [[Errol Flynn]] (''[[Capitán Blood]]'', [[1935]]), quien más o menos tomó'l so relevu na década de [[1930]]. Tocantes a la comedia, la so edá d'oru empezó colos [[Keystone Cops]], los allocaos curtios con policías de [[Mack Sennett]], qu'inventaron el conceutu de [[gag]], incluyendo unu clásicu: llanza-y pasteles de crema a la cara de la xente. Pero'l primera gran personaxe risible foi'l vagamundu ensin nome que [[Charles Chaplin]] interpretara en numberosos curtios, y más tarde en llargumetraxes como ''[[The Kid (película de 1921)|The Kid]]'' ([[1921]]) o en ''[[City Lights]]'' ([[1927]]). Otru cómicu importante foi [[Buster Keaton]]. Más tarde llegaron [[El gordu y el flacu]], [[Los Trés Chiflados]] y [[Jerry Lewis]]. El [[cine d'animación]] foi esperimentáu dende los empiezos del cine mesmu. Dende [[1889]] [[Émile Reynaud]] trabayó nesti campu, y presentó en [[1892]] la so serie de curtios ''[[Pantomimes Lumineuses]]''; [[Stuart Blackton]] creó en [[1906]] ''[[Humorous Phases of Funny Cares]]'', una animación realizada nun pizarrón; el [[Stop Motion]] foi afayáu por [[Segundo de Chomón]] (''[[La casa encantada]]'', de [[1906]] o [[1907]]) y por [[Émile Cohl]] (''[[La carrera de les calabaces]]'', de [[1908]]), quien amás trabayaba entemeciendo actores y dibuxos. Y, anque'l primer llargumetraxe animáu foi ''[[L'apóstol (película de 1917)|L'apóstol]]'' ([[1917]]), producida n'[[Arxentina]] por [[Quirino Cristiani]], quien impulsó definitivamente la industria del cine d'animación foi [[Walt Disney]], colos llargumetraxes ''[[Blancanieves y los siete naninos]]'' ([[1937]]) y ''[[Fantasía (película)|Fantasía]]'' ([[1940]]). [[Ficheru:Orson Welles 1937.jpg|thumb|El direutor [[Orson Welles]]]] Posiblemente'l cumal de les posibilidaes del cine de la dómina, en términos de llinguaxe cinematográficu, fuera algamada pol filme ''[[Ciudadanu Kane]]'', d'[[Orson Welles]], en [[1941]]. Película polémica na so dómina, foi reconocida en retrospectiva como unu de los grandes afitaos fílmicos de tolos tiempos, y sumó tolos esperimentos conceptuales de la dómina, cerró caminos y abrió otros, razón pola cual figura regularmente como una de les meyores películes de tolos tiempos, en llistaos y reseñes crítiques. === Distribución de les películes === Siendo'l cine l'únicu [[multimedia]] de la dómina, y tando la so producción bien controlada polos grandes estudios, desenvolvióse tou un mecanismu de producción industrial de películes. Asina, programábase non la exhibición d'una película pura, sinón de verdaderos rotativos qu'ufiertaben, pol mesmu preciu, una serial y dos películes. A la película principal sumábase una de menor costo, y producción barata y azotada, que pola so condición de rellenu, pasó a ser llamada [[Clase B (cine)|serie B]]. Darréu la serie B evolucionaría hasta ser un xéneru por derechu propiu, pero naquel tiempu, diba adosada al cine normal. Les llamaes [[serie dominical|seriales dominicales]] yeren hestories empobinaes al públicu infantil o xuvenil, y que poro, ufiertaben hestories de vaqueros, d'aventures o de [[ciencia ficción]]. Constaben d'una docena de capítulos, de dellos minutos d'estensión cada unu, y terminaben en ''[[cliffhanger]]s'' qu'obligaben al espectador a allegar al cine'l domingu siguiente, pa saber cómo'l protagonista saldría del peligru de muerte. Histories dominicales de matinée como por casu ''[[Flax Gordon contra l'universu]]'' non solo diéron-y carta de naturaleza nel cine a personaxes daquella recién como [[Flax Gordon]], [[Superman]] o [[Batman]], sinón que son la evidente fonte d'inspiración p'afitaos fílmicos posteriores como [[Star Wars]] o [[Indiana Jones]]. Na dómina empezó tamién la rellación ente'l negociu del cine y el de la música. Personaxes tan disímiles como [[Mario Lanza]], [[Frank Sinatra]], [[Marlene Dietrich]], [[Jorge Negrete]] o [[Carmen Miranda]], por mentar unos pocos exemplos casi al azar, desenvolvieron carreres paraleles como cantantes y actores, con ésitu variable según la dómina y el país. === Cine per país === Pa la historia del cine de cada país o cada cultura (xeográficamente) o en llingua non inglesa, vease: {{llista de columnes|4| *[[cine budista]] *[[cine d'Alemaña]] *[[cine d'América Llatina]] *[[cine d'Arxentina]] *[[cine d'Asia Central]] *[[cine d'Asia del Sudeste]] *[[cine d'Asia del Sur]] *[[cine de Axgabat]] *[[cine d'Armenia]] *[[cine de Bélxica]] *[[cine de Bolivia]] *[[cine de Bosnia y Herzegovina]] *[[cine de Brasil]] *[[cine de Burkina Fasu]] *[[cine de Cantabria]] *[[cine de China]] *[[cine de Chile]] *[[cine de Colombia]] *[[cine de Corea]] *[[cine de Cuba]] *[[cine de Dinamarca]] *[[cine d'Ecuador]] *[[cine d'El Salvador]] *[[cine d'Eslovaquia]] *[[cine d'España]] *[[cine de Francia]] *[[cine de Gran Bretaña]] *[[cine de Grecia]] *[[cine d'Hondures]] *[[cine de Hong Kong]] *[[cine d'Hungría]] *[[cine de la India]] *[[cine d'Irán]] *[[cine d'Irlanda]] *[[cine d'Italia]] *[[cine de Xapón]] *[[cine de Kazakstán]] *[[cine de Chequia]] *[[Cine de la República Dominicana]] *[[cine de la Xunión Soviética]] *[[cine de los Países Baxos]] *[[cine de los países escandinavos]] *[[cine de Méxicu]] *[[cine de Moldavia]] *[[cine de Perú]] *[[cine de Polonia]] *[[cine de Portugal]] *[[cine de Puertu Ricu]] *[[cine de Rumanía]] *[[cine de Rusia]] *[[cine de Taiwán]] *[[cine de Turkmenistán]] *[[cine de Turquía]] *[[cine de Venezuela]] *[[cine de Yugoslavia]] *[[cine en catalán]] *[[cine n'esperantu]] *[[cine tamil]] }} == Crisis de Hollywood y nuevos aldos del cine == === Hollywood entra en crisis === Pa la [[Segunda Guerra Mundial]], la maquinaria granible de [[Hollywood]] taba tan bien engrasada, que munchos estudios pudieron emprestar activos servicios creando filmes más o menos propagandísticos de sofitu a los [[Aliaos de la Segunda Guerra Mundial|Aliaos]], y en contra del [[Potencies de la Exa na Segunda Guerra Mundial|Exa]]. Pero una vegada terminada la conflagración, Hollywood esperimentó problemes. De primeres, hubo xuicios contra los estudios pol monopoliu qu'exercíen. En [[1948]], los tribunales de xusticia obligar a esprendese de les cadenes de cine, teniendo de llindase a la producción de les películes, perdiendo la distribución. Coles mesmes, los artistes, cada vez más célebres, empezaron a remontase contra les imposiciones de los estudios. [[Olivia de Havilland]] llevó'l so contratu a xuiciu, y tres un llargu tiempu litigando, ganó. Con esto, el control que los estudios exercíen sobre actores y direutores sedóse. Pa cuelmu, Hollywood tuvo d'encarar un nuevu enemigu: la popularización de la [[televisión]]. Les series de televisión barrieron coles [[serie dominical|series de matinée]], y los noticiarios televisivos reemplazaron a los cinematográficos. Nun tiempu, pensóse que la televisión acabaría col cine. Hollywood respondió reforzando los aspeutos nos cualos la televisión nun podía competir, concretamente la espectacularidá. Asina, el xéneru [[cine épicu|épicu]] esperimentó una nueva puxanza, con filmes como ''[[El mantu sagráu]]'', ''[[Sinuhé l'exipciu]]'' o ''[[Ben-Hur (1959)|Ben-Hur]]''. Toos ellos beneficiáronse de meyores téuniques como la pantalla panorámica, gracies a innovaciones como'l [[cinerama]] o'l [[cinemascope]]. Nesta dómina se estandarizó el [[cine en color]]. [[Technicolor]] yá naciera nel añu 1917, anque nun procesu más rudimentariu que solo utilizaba dos colories, qu'evolucionó a lo llargo de los años 20 y primeros 30, hasta qu'en 1934 estrenóse la primer película con una escena d'aición real en Technicolor de trés colories, [[El gatu y el violín]]. Poco dempués [[Becky Sharp]] (1935) sería'l primer llargumetraxe íntegramente rodáu en color. Con too y con eso ello, los entueyos de rodar en color (riquíase'l triple de lluz que col sistema en blancu y negru y cámares trés vegaes más grandes y pesaes) fixo que'l cine en blancu y negru siguiera predominando una década y media más. Cola evolución y simplificación de Technicolor según l'apaición d'otres compañíes de cine en color como [[Eastmancolor]] ente otres qu'aguiyaron la competencia, el cine en blancu y negru quedó apostráu a películes de baxu presupuestu o nes que yera necesariu por razones puramente artístiques. === Cine d'autor contra cine de productor === Mientres [[Hollywood]] lluchaba por superar la crisis, nel restu del mundu imponíense nueves idees fílmicas. Trescalaos del espíritu de les [[vanguardia|vanguardies artístiques]] de la primer metá del XX, n'[[Europa]] empezó la esperimentación formal, que llevó a la creación de nueves formes fílmicas. La primera d'elles, na [[Europa]] posterior a la [[Segunda Guerra Mundial]], foi'l [[Neorrealismu italianu|Neorrealismu]]. Nació n'[[Italia]], como reaición al cine fascista del [[Fascismu|réxime de Mussolini]], y buscaba la máxima naturalidá, con actores non profesionales, llume natural, etcétera, y con un cine de fuerte crítica social. Considérase inauguráu'l xéneru con ''[[Roma, ciudá abierta]]'' ([[1945]]), anque suel considerase como'l so mayor representante'l ''[[Ladri di biciclette]]'' de [[Vittorio de Sica]] ([[1948]]). El [[neorrealismu italianu|neorrealismu]] escosóse llueu, pero munchos cineastes formaos o desenvueltos nésti, siguieron rodando dempués ([[Federico Fellini]], [[Luchino Visconti]], [[Roberto Rossellini]], etcétera). Esti enclín escontra un cine más realista y menos espectacular foi recoyida n'otros llugares d'[[Europa]]. En [[Francia]], [[François Truffaut]] dio-y el definitivu emburrie a la [[nouvelle vague]], con filmes como ''[[Les quatre cents coups]]''; los cineastes arrexuntáronse en redol a la revista [[Cahiers du Cinéma]], qu'utilizaron como vehículu de les sos idees sobre'l cine. Destaca, amás de [[François Truffaut|Truffaut]], [[Jean-Luc Godard|J. L. Godard]] (''[[A la fin de la escapada]]''). Esti fenómenu atopó paralelu nel ''[[free cinema]]'' inglés, y dempués proyeutóse en [[Llatinoamérica]], bien en particular nel ''[[cinema novo]]'' de [[Brasil]], con filmes como ''[[Dios y el diañu na tierra del sol]]''. Gran parte de l'actividá intelectual en redol al cine desenvolvíase non nos estudios de productores, sinón nos foros, onde se proyeutaben filmes, y aldericábase sobre ellos ente'l públicu comenenciudu. ''[[Cahiers du Cinéma]]'' definió'l so propiu cine como un [[cine d'autor]], esto ye del direutor, frente al cine hollywoodense, que yera consideráu cine de productor, y poro, reivindicaba la mirada artística y personal del direutor, percima de les esixencies comerciales. Esto abrió-y les puertes a cineastes con propuestes tan personales como [[Ingmar Bergman]] (''[[El séptimu sellu]]''), [[Luis Buñuel]] (''[[Los escaecíos (película)|Los escaecíos]]'', ''[[Viridiana]]'', ''[[Belle de jour|Bella de día]]''), [[Stanley Kubrick]] (''[[2001: Odisea del Espaciu]]'' o ''[[A Clockwork Orange (película)|La naranxa mecánica]]''), [[Pier Paolo Pasolini]] (''[[Salò o los 120 díes de Sodoma]]''), [[Werner Herzog]] (''[[Aguirre, la roxura de Dios]] ''), o [[Andréi Tarkovski]] (''[[Stalker]]''), por casu, amás de allanar el camín pa cineastes non europeos, como por casu el xaponés [[Akira Kurosawa]] (''[[Rashōmon]]''). Tamién hubo filmes que trataron xéneros consideraos como típicamente hollywoodenses y plantegar nos sos propios términos, como por casu ''[[Barbarella]]'' (la [[cine de ciencia ficción|ciencia ficción]]), ''[[Los paragües de Cherburgu]]'' (la [[comedia musical]]), ''[[L'Evanxeliu según San Mateo]]'' (el [[cine bíblicu]]) o ''[[El bonu, el feu y el malu]]'' (el [[western]]). La ironía ye que munchos actores y actrices d'estos movimientos, col tiempu convertir n'estrelles tan resplandioses como les hollywoodenses: foi'l casu de [[Brigitte Bardot]], [[Catherine Deneuve]], [[Isabelle Adjani]], [[Jean-Paul Belmondo]], etcétera. Parte del so encantu aniciaba en que se dexaben munches llibertaes sexuales que les estrelles d'Estaos Xuníos nun podíen o nun queríen pola censura imperante en [[Hollywood]]. Tampoco sumió n'Europa'l cine comercial. L'esplegue de colosalismo per parte de Hollywood atopó respuesta nel desenvolvimientu del [[peplum]] primero, y cuando ésti escosóse, nel [[spaghetti western]]. Fora d'Europa tamién hubo otres manifestaciones fílmicas que se fixeron prontamente comerciales, como por casu el [[cine d'artes marciales]] procedente de [[Ḥong Kong]]. Toes esti productores trabayaben artesanalmente, y nun podíen competir cola alta calidá téunica de [[Hollywood]], polo que s'esforciaron na cantidá, redefiniendo asina'l cine de [[Clase B (cine)|serie B]]. === La renovación del cine n'Estaos Xuníos === {{AP|Nuevu cine estauxunidense}} Toos estos cambeos nel cine, que siguíen de cerca a la sociedá, diben cutir al cine d'Estaos Xuníos. Asina ye como nes décades de 1960 y 1970 formáronse una serie de nuevos cineastes, que redefinieron la noción de cine hollywoodense. A pesar de los sos bien desemeyaos temátiques y esmoliciones, o quiciabes por eso mesmu, toos teníen de mancomún el privilexar una mirada personal o autoral de les sos películes, por sobre'l cine comercial. Suelse considerar como'l pioneru d'esti movimientu a [[John Cassavetes]], xunto a otros nomes como Shirley Clarke, Barbara Loden, [[Paul Morrissey]], Elaine May, Mark Rappaport y Robert Kramer. Direutores como [[Woody Allen]], [[Martin Scorsese]], [[Francis Ford Coppola]], [[Robert Altman]] o [[Peter Bogdanovich]] tamién contribuyeron a esi pasu del cine americanu, pero siempres más amparaos pola industria y ensin algamar los estremos de marginalidad que caracterizaron al grupu de [[John Cassavetes|Cassavetes]]. Los nomes de [[Steven Spielberg]] y [[George Lucas]] son acomuñaos con frecuencia al cine comercial que imperó dende la década de 1980 d'equí p'arriba, pero non siempres se recuerda que nos sos entamos, yeren cineastes independientes que les sos propuestes (''[[American Graffiti]]'' nel casu de Lucas, o ''[[Jaws (película)|Jaws]]'' nel de Spielberg) yeren consideraes como excéntricas. Tamién prendió con fuercia, na [[Clase B (cine)|serie B]], el cine [[explotation]], en respuesta al cine de baxu presupuestu que llegaba dende l'estranxeru. El xéneru más autóctonu na serie B estauxunidense de la dómina foi'l [[Blaxploitation]], que trataba hestories de peaes y maleantes negros, con altes dosis de violencia y sexu pa la censura de la dómina. == El cine recién == === La llegada de los ''blockbuster'' === Marcáu en parte polos sucesu de la década de 1970 ([[Escándalu Watergate|Watergate]], [[Vietnam]], el fin del movimientu [[hippie]]), el cine d'esi tiempu habíase vueltu más escuru, con filmes llexendarios como ''[[The Godfather (película)|The Godfather]]'', ''[[Apocalypse Now]]'' o ''[[Cabaré (película)|Cabaré]]'', por mentar exemplos concretos. Tocantes a películes de simple entretenimientu, poner de moda les [[cine catástrofe|de catástrofes]], como por casu ''[[Aeropuertu (película)|Aeropuertu]]'' y ''[[The Towering Inferno]]'', col productor [[Irwin Allen]] esplotando'l xéneru hasta l'escosamientu. Sicasí, en [[1977]], el cineasta [[George Lucas]], cola so película ''[[Star Wars: Episode IV - A New Hope|La guerra de les galaxes]]'', camudó esto pa siempres. [[George Lucas|Lucas]] fixo un tratu con Fox, que los executivos del estudiu consideraron bien ventaxosu, pol cual la Fox llevábase les ganancies pola película, y [[George Lucas|Lucas]] pola [[mercadotecnia]]; poles resultaos posteriores, enforma ameyores para [[George Lucas|Lucas]] que pa la Fox, los estudios entendieron que les películes podíen ser esplotaes económicamente de manera muncho más amplia qu'hasta la fecha. Surdió asina'l conceutu modernu de [[blockbuster]], una película que se viende como "estrenu de la temporada", que va suponer un gran golpe de taquilla, y que va ser el vehículu principal pa la venta d'una estensa mercadotecnia, al traviés de la concesión d'una [[franquicia]] sobre la película y los sos personaxes, a jugueterías que van vender figures col personaxe, cadenes de comida rápida que van faer promociones, etcétera. Dalgunos d'estes primeres películes esplotaes con mayor o menor habilidá como modernos blockbuster fueron ''[[Close Encounters of the Third Kind]]'' de [[Steven Spielberg]] o ''[[Superman (película)|Superman]]'' de [[Richard Donner]]; en [[1981]] [[George Lucas]] y [[Steven Spielberg]] xunieron fuercies pa una nueva franquicia, la d'[[Indiana Jones]]. El conceutu de la película como una franquicia desenvolvió tamién el conceutu de [[Remortina (arte)|secuela]]. Esistíen dalgunes primeramente (''[[The Godfather Part II|The Godfather II]]'', ''[[Bride of Frankenstein]]'', etcétera), ya inclusive una franquicia fílmica como [[James Bond]] atropara la respetable cantidá d'una decena d'entregues, pero con remortines como ''[[Superman II]]'', ''[[Rocky II]]'' o ''[[The Empire Strikes Back]]'', el pensar les películes como eventos con posible continuación pa esplotar la franquicia dexó de ser daqué escepcional, pa pasar a ser la norma. Per otru llau el cine fíxose más llixeru, perdiendo fondura. temática. === Cine comercial y cine d'arte === A midida que les películes de Hollywood faíense cada vez más grandes en forma, y más escases de conteníu, el cine d'otres rexones foi reaccionando de la mesma. Asina, afondóse'l resquiebru ente'l llamáu cine comercial, que la so principal factoría siguió siendo [[Estaos Xuníos]], y el cine arte, ellaboráu en mayor bayura n'otres rexones del mundu. Esto debió a delles razones. Per una parte, el cine comercial fíxose cada vez más caru de producir, y poro, menos productores podíen incursionar nél (fundamentalmente d'Estaos Xuníos); anque esti enclín revertir en parte cola puxanza de la computación, como lo prueben filmes europeos comerciales como los manufacturados por [[Luc Besson]] (''[[Nikita (película)|Nikita]]'', ''[[Le Cinquième Élément]]''), por casu. De segundes, realizar películes con conteníu artístico tresformar pa los círculos culturales europeos, llatinoamericanos o asiáticos nuna especie d'estandarte cultural, pa oponese a la cultura de los Estaos Xuníos. De toes formes, esta llinia divisoria, bien marcada nes décades de 1980 y 1990, foise esleiendo entráu'l sieglu XXI, porque les nueves posibilidaes de los efeutos especiales por ordenador y el cine dixital dexaron abaratar los costos de les películes comerciales. Amás, el cine arte nunca sumió por completu d'Estaos Xuníos, como lo prueba un cineasta como [[David Lynch]] (''[[Blue Velvet]]'', ''[[Twin Peaks]]''), que, de toes formes, pa munches de les sos películes tuvo de recurrir a capitales europeos. Esta llinia divisoria reparar en particular nel ámbitu de los premios. Les películes "comerciales" aspiraben a ganar principalmente'l [[Premios Óscar|Óscar]], ente que aquelles realizaes con vocación de "cine arte" tendíen a buscar reconocencia en [[Festival de Cannes|Cannes]], [[Festival de Cine de Berlín|Berlín]], o [[Festival de Cine de Venecia|Venecia]]. Anque esto sigue ensin ser una regla absoluta, yá que hubo películes "comerciales" que buscaron reconocencia artística en Cannes (por casu, ''[[Shakespeare in Love]]''), y cineastes "artísticos" que buscaron publicidá en Hollywood (por casu, [[Pedro Almodóvar]]). El movimientu más importante rellacionáu col cine européu de la dómina foi'l movimientu [[Dogma 95]]. Plantegándose como reaición al cine comercial, postulaben un cine naturalista, ensin efeutos de soníu nin banda sonora, con actuaciones más bien bonales, y filmadas con llume natural. Esto foi posible en bona midida gracies a l'apaición de la [[cámara dixital]]. Ideológicamente, Dogma 95 inscribir na llinia intelectual de la crítica a la burguesía, tan cara al cine européu posterior a la Segunda Guerra Mundial. Nada d'esto yera nuevu, porque nel so tiempu, el [[Neorrealismu italianu|Neorrealismu]] adoptara presupuestos bien paecíos, y por análogues razones. Y por similar motivos tamién, Dogma 95 tuvo una bien curtia vida, y les sos cultores volvieron amodo a los usos del cine de siempre, anque los cineastes formaos al so bistechu exercieron una marcada influencia cultural. El más conocíu d'ellos ye [[Lars von Trier]], quien seya comoquier dempués se desmarcó del movimientu. === Bollywood, el Hollywood de la India === Mención estreme merez el surdimientu de [[Bollywood]] na [[India]]. Yá en [[1913]] fundárase un estudiu empobináu por [[Dadahaseb Phalké]], que produció unos trenta películes en diez años. Sicasí, foi con ''[[Alam Ara]]'' ([[1931]]), la primer película sonora de la India, la que marcó un antes y un dempués, al crear una de les más carauterístiques tradiciones de Bollywood: el pesu de los númberos musicales dientro de los filmes. A partir d'entós tremáronse pola India dellos centros de producción que s'especializaron: cine históricu y superproducciones en [[Bombay]], drames románticos en [[Poona]], fantasía en [[Calcuta]]. La barrera idiomática nun subcontinente con centenares de llingües fixo que'l cine occidental malapenes llegara a diches tierres, pero la gran población dexó-y a esti mercáu cinematográficu ser práuticamente autosuficiente, de cuenta que Bollywood creció de manera paralela y autónoma al cine hollywoodense, européu o soviéticu, desenvolviendo los sos propios códigos y cánones, dacuando por demás estraños pal espectador occidental, pero que-y confieren un sabor único dientro de la cinematografía mundial.<ref>Ver artículu "[http://www.quintadimension.com/televicio/index.php?id=193 El cine de Bollywood]", robláu por Darío Lavia, en andreshito [http://www.quintadimension.com/televicio/ Televicio Webzine].</ref> == Cine nel sieglu XXI == === Cine y postmodernidad === Pa ciertu sector de la crítica, el cine ingresó escontra la [[década de 1980]] nel [[postmodernismo]]. D'ende que se falara del escosamientu de les vanguardies, de la imposición del conceutu de simultaneidá per sobre'l de continuidá, del reciclaje de vieyos materiales. Finxos d'esti cine [[postmoderno]] seríen filmes como ''[[Blade Runner]]'' ([[1982]]) o ''[[Pulp Fiction]]'' ([[1994]]), filmes armaos a partir de la recreación de vieyos códigos fílmicos y lliterarios que perdieron vixencia como tales, como por casu el [[cine negru]] o'l [[Pulp (lliteratura)|pulp]]. Contribúi a esta impresión, la dilución que les películes fueron esperimentando debíu al fenómenu del [[blockbuster]], nel cual éstes vender como parte d'un gran paquete promocional d'otros productos rellacionaos, como por casu la [[banda sonora]], la [[novela]] o'l [[videoxuegu]] de la película. Estos ensamblaxes multimedia fueron particularmente visibles en fenómenos como ''[[El proyeutu de la bruxa de Blair]]'' o ''[[Matrix]]'', que buscaben ser non solo películes, sinón esperiencies totales que tomaren tamién [[Internet]]. Considerar al "cine postmoderno" como una categoría nueva de cine o non, el casu ye que la esperiencia de ver un filme a finales del [[sieglu XX]] y empiezos del [[sieglu XXI]], yera radicalmente distintu a la de les xeneraciones anteriores. === El cine ya Internet === La xeneralización de les teunoloxíes rellacionaes col [[ordenador]] camudó al cine pa siempres. Los antiguos [[efeutu especial|efeutos especiales]] a base de maquetes y sobreimpresiones pasaron a ser desenvueltos por aciu ordenadores. La primer película con efeutos dixitales foi ''[[Tron]]'' ([[1982]]), pero dende ende'l desenvolvimientu foi fulminante, hasta'l puntu qu'en [[1995]] la compañía [[Pixar]] pudo realizar el primer llargumetraxe íntegramente realizáu por ordenador (''[[Toy Story]]''), y en [[2004]], la película ''[[Sky Captain and the World of Tomorrow]]'' yera dafechu virtual, siendo reales solo los actores protagonistes, quien rodaron íntegramente frente a una pantalla azul. Un pasu bien simbólicu dar los Estudios [[The Walt Disney Company|Disney]], cuando dempués del fracasu del so filme n'animación tradicional ''[[Home on the Range]]'', cerraron esta división y concentráronse nel mercáu de l'animación por ordenador. Internet supunxo tamién un desafíu mayúsculu pa los grandes estudios, por cuenta de que la brutal crecedera de la capacidá d'almacenaxe en discos duros y portátiles ([[CD-ROM]] y [[DVD]] ente otros) llevó a que per primer vegada pudiera reproducise de manera virtualmente ilimitada una película íntegra, ensin perda significativa calidable. El siguiente pasu vieno col surdimientu de les redes [[P2P]] ("peer to peer"), que dexen intercambiar información de too tipu ensin un servidor central, y que munchos usuarios empezaron a emplegar pa descargar películes gratuitamente dende la rede, compartiéndoles ente ellos. Tou lo anterior abrió un intensu alderique, qu'entá nun termina, en redol al problema de la [[propiedá intelectual]] n'Internet. Los grandes estudios quexar de les perdes qu'esti intercambiu anicia, y los usuarios pela so parte contraataquen remanando'l principiu de [[democracia]] na rede. Esta democratización, pela so parte, llevó a que munchos realizadores independientes optaren pol [[cine dixital]], grabando les sos películes y editándoles por ordenador, pa depués colgar en sitios d'intercambiu d'información, como por casu [[YouTube]] o [[Vimeo]], esti postreru bien utilizáu por cineastes independientes. Tamién se simplificó'l procesu de convocatoria a festivales de cine, colo cual el [[cine independiente]], realizáu al marxe de los grandes estudios, viose fuertemente potenciáu. Tou lo anterior llevó a una fuerte democratización del cine. Toes estos enclinos son incipientes, y entá ye demasiáu puestu pa determinar cómo va ser el nuevu mercáu del cine que va remanecer nun futuru cercanu. Tamién Internet sirvió pal espardimientu del cine clásicu. Una coleición de películes de [[dominiu públicu]] atopar nel [[Internet Archive]], una completa base de datos pa la preservación de la historia del cine. [[Prelinger Archives]] contenía, en [[2005]], 1.969 películes, toes elles de llibre usu, yá seya personal o comercial. Les modernes téuniques de producción dixitales, acomuñaes a internet, favorecieron lo que se conoz como ''cine unipersonal'' o ''solo filmmaking'', esto ye, películes feches casi íntegramente por una sola persona, circunstancia que puede dase sobremanera nel [[cine d'animación]]. Exemplos como ''Killer Bean Forever'', de [[Jeff Lew]], con una producción qu'emplega a en redol a seis persones, o ''La ruta de los elefantes'', de [[Pedro Alonso Pablos]], fecha íntegramente por él mesmu con ayuda d'una actriz de doblaxe, empiecen a abondar.<ref>{{cita web |url=http://www.fotogramas.es/peliculas-para-ninos-cine-infantil/Que-ye-el-solu-filmmaking-El cine-y-la pintura-xunir en-La ruta-de-los elefantes|títulu=Artículu en revista Fotogrames |fechaaccesu=17 de setiembre de 2016}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.audiovisual451.com/estrenu-en-filmin-de-la serie animada-el-lazarillo-de-tormes-realizada-por-pedro-alonso-pablos-con-la-tecnica-solo-filming/|títulu=Artículu en revista Audiovisual451 |fechaaccesu=1 de mayu de 2017}}</ref> === Cine dixital === El 2 de febreru de 2000, en París, Philippe Binant realizó la primer proyeición pública de cine dixital d'Europa, fundada sobre l'aplicación d'un [[MEMES]] (DLP CINEMA) desenvueltu per Texas Preseos.<ref>{{cita web |url=http://www.texasbusiness.com/planu-cinema-firm-to-open-theater-with-dixital-projection-self-serve-snacks-cms-2820 |títulu=Texas Business |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.texasbusiness.com/planu-cinema-firm-to-open-theater-with-dixital-projection-self-serve-snacks-cms-2820 |fechaarchivu=24 d'abril de 2017}}</ref> Col rápidu espardimientu del dixital y la proliferación de formatos, el Dixital Cinema Iniciatives (DCI), trabayando xuntu con miembros del comité SMPTE de protocolos, publicó un sistema d'especificaciones qu'adoptaron les mayores productores estauxunidenses. Resumiendo, los protocolos indiquen que les imáxenes sían codificadas col estándar ISO/IEC 15444-1 "JPEG2000" (.jp2) y que s'use l'espaciu de color CIE XYZ a 12 bits por componentes codificado nuna gama de 1/2.6; que pal audiu utilice'l formatu “Broadcast Wave” (.wav) a 24 bits; tamién falen del cifráu y otros detalles téunicos.<ref>{{cita web |url=http://www.dcimovies.com/|títulu=Dixital Cinema Iniciatives}}</ref> == Ver tamién == * [[:Categoría:Corrientes cinematográfiques|Corrientes cinematográfiques]] * [[Estudiu de cine|Estudio cinematográficos]] * [[Teoría cinematográfica]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|History of cinema}} * [https://www.imdb.com Internet Movie Data Base] * [https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-19423951 World's first colour moving pictures discovered] * [http://www.cinebit.com/articulo/10-peliculas-imprescindibles-de-los-pioneros/ Llistáu de les 10 películes de los pioneros del cine] * [http://listas.20minutos.es/lista/les-meyores-peliculas-del cine negru-38312/ Les meyores películes del xéneru Cine Negru] * [http://www.2000peliculassigloxx.blogspot.com/ Llistáu de les 2000 meyores películes del sieglu XX] {{Tradubot|Historia del cine}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Historia del cine]] [[Categoría:Direutores de cine de Francia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] ny0fmenm1b0shzj0w6wdi5noxwayx1m Historia de la música 0 90446 3707592 3706634 2022-08-16T18:24:40Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibía => qu'exhibía wikitext text/x-wiki {{Ficha xenérica}} La '''historia de la música''' ye l'estudiu de les distintes tradiciones na [[música]] y el so orde nel mundu. Puesto que toa [[cultura]] conocida tuvo dalguna forma de manifestación musical, la historia de la música abarca a toles sociedaes y dómines. Nun se llinda —como ye habitual en dellos ámbitos académicos— a occidente, onde de cutiu s'utiliza la espresión «historia de la música» pa referise puramente a la historia de la música europea y la so evolución nel mundu occidental. La música d'una determinada sociedá ta estrechamente rellacionada con otros aspeutos de la so cultura, como la so organización [[economía|económica]], el so desenvolvimientu teunolóxicu, tradiciones, creencies relixoses, etcétera. Nel so sentíu más ampliu, la música naz col ser humanu, y yá taba presente, según dellos estudios, muncho primero de la migración de los primeros grupos que dexaron África, fai más de 50&nbsp;000&nbsp;años.<ref>Wallin, Nils Lennart; Steven Brown, Björn Merker: [https://books.google.com/books?id=vYQEakqM4I0C&printsec=frontcover ''The origins of music''.] ISBN 0-262-73143-6</ref> Ye por tantu una manifestación cultural universal. == Música na Prehistoria (50 000 e.C. -5000 e.C. ) == {{AP|Música na prehistoria}} Demostróse la íntima rellación ente la especie humana y la música, y ente que delles interpretaciones tradicionales venceyaben el so surdimientu a actividaes intelectuales venceyaes al conceutu de lo sobrenatural (faciéndola cumplir una función de finalidá supersticiosa, máxica o relixosa), anguaño rellacionar colos rituales d'apareyamientu y col trabayu coleutivu.<ref>[[Marvin Harris]]: ''La nuesa Especie''.<br />[[Juan Luis Arsuaga]]: ''El collar del Neandertal'', y ''L'enigma de la esfinxe''.</ref> Pal home primitivu había dos señales que evidenciaban la separación ente vida y muerte: el movimientu y el soníu. Los ritos de vida y muerte desenvolver nesta doble clave. Nel llamáu [[arte prehistórico]] danza y cantar fúndense como símbolos de la vida ente qu'apaciguadura y silenciu confórmense como símbolos de la muerte. L'home primitivu atopaba música na naturaleza y na so propia voz. Tamién aprendió a valise de rudimentarios oxetos (güesos, cañes, tueros, conches...) pa producir soníos. Hai constancia de qu'escontra'l 3000 e.C. en [[Sumeria]] yá cuntaben con instrumentos de percusión y cuerda (llira y arpa). Los cantares cultos antiguos yeren más bien llamentos sobre testos poéticos. Na [[prehistoria]] apaez la música nos rituales de caza o de guerra y nes fiestes onde, alredor del fueu, danzar hasta l'escosamientu. La música ta basada principalmente en ritmos y movimientos qu'asonsañen a los animales. Les manifestaciones musicales del home consisten na exteriorización de los sos sentimientos al traviés del soníu emanado de la so propia voz y col fin d'estremalo de la fala qu'utiliza pa comunicase con otros seres. Los primeros instrumentos fueron oxetos, instrumentos o'l mesmu cuerpu del home que podíen producir soníos. Estos instrumentos podemos clasificalos en: ''a)'' '''Autófonos''': aquellos que producen soníos per mediu de la materia cola que tán construyíos. Son instrumentos de percusión; por casu, güesu contra piedra. ''b)'' '''Membranófonos''': serie de instrumentos más senciellos que los construyíos pol home. Tambores: fechos con una membrana tirante, sobre una nuez de cocu, un recipiente cualesquier o una verdadera y auténtica caxa de resonancia. ''c)'' '''Cordófonos''': son aquellos de cuerda; por casu, l'arpa. ''d)'' '''Aerófonos''': el soníu aniciar nellos por vibraciones d'una columna d'aire. Unu de los primeros instrumentos ye la flauta, nun principiu construyida con un güesu con furacos. === Oríxenes de la música === Ye difícil precisar con exactitú l'orixe de la música y enmarcalo nuna dómina precisa de la historia. L'orixe de la música, entiéndese como la creación de soníos complexos. == Mundu antiguu (5000 e.C. -476&nbsp;d.&nbsp;C.) == {{AP|Música na Antigüedá}} === Antiguu Exiptu y Mesopotamia === La música n'Exiptu tenía avanzaes conocencies que yeren acutaos pa los sacerdotes. Nel [[Imperiu Nuevu (Exiptu)|Imperiu Nuevu]] utilizaben yá la escala de siete sonidos. Esti pueblu cuntó con un instrumentario ricu y variáu; dalgunos de los más representativos son l'arpa como instrumentu de cuerdes y l'oboe doble como instrumentu de vientu. En Mesopotamia los músicos yeren consideraos persones de gran prestíu; acompañaben al monarca non solo nos actos de cultu, sinón tamién nes suntuoses ceremonies de palaciu y nes guerres. L'arpa ye unu de los instrumentos más apreciaos en Mesopotamia. La espresión musical de Mesopotamia ye considerada orixe de la cultura musical occidental. === Antigua Grecia === [[Ficheru:IndoGreekBanquet.JPG|thumb|Escena d'una llacuada escontra'l sieglu&nbsp;II e.C. Esti baxorrelieve vien de la [[cultura indogriega]]. Yera habitual atopar a un músicu tocando una [[siringa (instrumentu musical)|siringa]] o similar. ''Ancient Oriental Museum'' de [[Tokiu]].]] Na [[Antigua Grecia]], la música viose influyida por toles civilizaciones que la arrodiaben, dada la so importante posición estratéxica. Cultures como la [[Mesopotamia|mesopotámica]], [[Etruscos|etrusca]], [[Historia d'Exiptu|exipcia]] o inclusive les indoeuropees fueron d'importante influencia tantu nes sos músiques como nos sos instrumentos musicales. Los griegos daben muncha importancia al valor educativo y moral de la música. Por ello ta bien rellacionada col [[poema épicu]]. Apaecen los [[bardu (oficiu)|bardos]] o [[Aedo (poeta)|aedos]] que, acompañaos d'una llira, analayen de pueblu en pueblu pedimiando y guardando memoria oral de la historia de Grecia y les sos lleendes. Foi entós cuando se rellacionó la música estrechamente cola [[filosofía]]. Los sabios de la dómina resalten el valor cultural de la música. [[Pitágores]] considerar «una medicina pa l'alma», y [[Aristóteles]] utilizar pa llegar a la catarsis emocional. Darréu apaez n'[[Atenes]] el [[ditirambu]], cantares empobinaos a [[Dionisos]], acompañaos de dances, y l'[[aulós (instrumentu musical)|aulós]], un instrumentu paecíu a la flauta. Surden coles mesmes [[drama|drames]], [[traxedia|traxedies]] y [[comedia|comedies]] d'una manera combinada pero ensin perder la danza, la música y la poesía. Los principales instrumentos utilizaos en Grecia fueron la [[llira (instrumentu musical)|llira]], la [[cítara]], l'[[aulós (instrumentu)|aulós]], la [[siringa (instrumentu musical)|siringa]] (tamién llamada [[flauta de Pan]], pola so creación mitolóxica qu'arreya a [[Pan (mitoloxía)|Pan]] y [[Siringa (mitoloxía)|Siringa]]), dellos tipos de tambores como por casu el [[tympanon]] (siempres en manes de muyeres), el [[crótalo]], el [[címbalu]], el [[sistro]] y les [[castañueles]]. === Antigua Roma === [[Ficheru:Euterpe sarcophagus Louvre Ma475.jpg|thumb|110px|[[Euterpe]] con una [[flauta]]. ''Sarcófagu de les [[musa|muses]]''. [[Muséu del Louvre]], en [[París]].]] Roma conquistó Grecia, pero la cultura d'ésta yera bien importante y, anque dambes cultures fundiéronse, Roma nun apurrió nada a la música griega. Eso sí, evolucionó a la manera romana, variando n'ocasiones la so estética. Davezu utilizábase la música nes grandes fiestes. Yeren bien valoraos los músicos virtuosos o famosos, añediendo aguaes humorístiques y distendíes a les sos actuaciones. Estos músicos vivíen d'una manera [[bohemia (cultura)|bohemia]], arrodiaos siempres de fiestes. Nos [[teatru romanu|teatros romanos o anfiteatros]] representábense [[comedia griega|comedies al estilu griegu]]. Los autores más famosos fueron ente otros [[Plauto]] y [[Terencio]]. La traxedia tuvo trescendencia siendo'l so máximu cultivador [[Séneca]]. La música tenía un papel trascendental nestes obres teatrales. A partir de la fundación de Roma asocede un finxu musical, los ''ludiones''. Estos yeren unos actores d'orixe etruscu que baillaben al ritmu de la ''[[tibia (instrumentu musical)|tibia]]'' (una especie de ''[[aulo (instrumentu musical)|aulós]]''). Los romanos intenten asonsañar estos artes y añeden l'elementu de la música vocal. A estos nuevos artistes denominóse-yos ''histriones'' que significa ''baillarinos'' n'etruscu. Nenguna música d'esti estilu llegó hasta nós salvo un pequeñu fragmentu d'una comedia de Terencio. Cuando l'imperiu romanu consolídase, llega la inmigración qu'arriquez considerablemente la cultura romana. Fueron relevantes les aportaciones de Siria, Exiptu y les que proveníen de la Península Ibérica, actual España. Vuelven apaecer antiguos estilos como la ''citarodia'' (versos con cítara) y la ''citarística'' (cítara sola virtuosa). Yeren habituales los certámenes y competiciones nesta disciplina. === La música na China Antigua: simboloxía y testura na música tradicional china === {{AP|Cultura de China}} [[Ficheru:Ancient Chinese instrumentalists.jpg|thumb|300px|Representación de los instrumentos tradicionalmente utilizaos na música tradicional china.]] Dende los tiempos más antiguos, en China la música yera tenida en máxima considerancia. Toles dinastíes dedíquen-y un apartáu especial. Entá güei la música China ta trescalada de la tradición secular, llexendaria y misteriosa d'una de les filosofíes más antigües del mundu. [[Ficheru:Mandarin tones in musical notation.svg|thumb|300px|Representación d'una cadencia típica na música china.]] La esplicación acústica que sofita esti sistema musical ye'l de la quinta soplada. Si soplamos con fuercia nun tubu zarráu, correspondiente, por casu, a ''fa<sub>4</sub>'' va llograse una quinta xusta cimera, ye dicir ''do<sub>5</sub>''. Pero esti ''do<sub>5</sub>'' tamién puede llograse soplando de normal n'otru tubu que mida dos tercios del llargor del primeru. Al cortase un tercer tubu, que mida dos tercios de ''do<sub>5</sub>'' va llograse una quinta xusta cimera a ''do<sub>5</sub>'', esto ye, ''sol<sub>5</sub>''. Como esti soníu ta bien alloñáu de ''huang-chung'', dóblase'l so llargor y llógrase ''sol<sub>4</sub>'', yá que la rellación doble correspuende a la octava. Pero los teóricos chinos diéronse cuenta de que podíen llograr esi mesmu ''sol<sub>4</sub>'', cortando un tubu que midiera cuatro tercios de ''do<sub>5</sub>''. Trabayando asina, y siempres socesivamente con rellacionar dos tercios y cuatro tercios, llegaron a la escala de los 12&nbsp;lu, cola cual algámase la octava. Non la octava xusta, a éstes una y bones la razón 1:2 nunca equival a la ecuación 12&nbsp;2/3. Llograron entós, una escala dodecafónica de temperamentu desigual. El peligru d'esta escala cíclica ye que, por más precuros que s'adopten, les fracciones fáense cada vez más complicaes y irreductibles a númberos enteros. Si damos el númberu ochenta y uno al ''huang-chung'' y aplicámos-y el principiu cíclicu (2/3-4/3) al llegar al sestu lu empiecen númberos con fracciones, y cada vez se faen más complicaes les ecuaciones a realizar: ''81-54-72-48-64-42,666-56,888-etc.'', meros lu pa la so escala avezada. [[Ficheru:ChinesischesTonsystemGesamt2.png|thumb|350px|Sistema tonal chinu tradicional.]] Nel sieglu IV e.C. los teóricos chinos trataron d'archivar les quintes p'algamar la octava, esto ye, intentaron el temperamentu igual, pero solu nel añu 1596 el príncipe Tsai-Yu propón afinar los tubos según un principiu equivalente al temperamentu igual. Cada vez qu'un tubu masculín produz unu femenín, el masculín, ye maríu y el femenín esposa. Cada vez qu'un tubu femenín produz unu masculín, el tubu femenín ye la madre y el masculín el fíu. Los cinco primeros soníos del ciclu de quintes constitúin la escala avezada básica, pentatónica anhemitonal (ensin semitonos). == Música de la Edá Media (476-1450) == {{AP|Música medieval}} {{AP|Compositores medievales|l1=Compositores medievales}} Los oríxenes de la música medieval confundir colos últimos desarrollos de la música del periodu tardíu romanu. La evolución de les formes musicales apegaes al cultu resolver a finales del [[sieglu VI]] nel llamáu [[cantar gregoriano]]. La música [[Monodia (música)|monódica]] profana empezó colos llamaos cantares de [[Goliardos (lliteratura)|goliardos]] (ss. [[Sieglu XI|XI]] y [[Sieglu XII|XII]]) y algamó la so máxima espresión cola música de los ''menestrelli'', [[xuglar]]es, [[trovador]]es y [[troveru|troveros]], xunto a los ''[[minnesinger]]'' alemanes. Cola apaición nel [[sieglu XIII]] de la [[escuela de Notre Dame|escuela de Nôtre-Dame]] de París, la [[polifonía]] algamó un altu grau de sistematización y esperimentó un gran tresformamientu nel [[sieglu XIV]] col llamáu [[Ars Nova]], que constituyó la base de la que se sirvió'l [[Humanismu renacentista|humanismu]] pal procesu que remató na [[música del Renacimientu]]. === La música na Ilesia católica primitiva === {{AP|Ritu llitúrxicu católicu}} [[Constantín I el Grande|Constantino]] dio llibertá de cultu a los cristianos en Roma col Edictu de Milán escontra l'añu 325&nbsp;d.&nbsp;C. Esti nuevu espíritu de llibertá impulsó a los primeres [[cristianu|cristianos]] a allabar a [[Dios]] per mediu de cantaraes. Estos cristianos primixenios, buscando una nueva identidá nun deseyaben utilizar los estilos musicales predominantes paganos de la Roma d'aquella dómina. Pa unificar los criterios musicales cristianos, San Pedro introdució melodíes orientales. Cabo recordar que la música en Grecia alcuéntrase más rellacionada con Asia que con Europa. Los [[Llibru de los Salmos|Salmos]] son cantares llitúrxicos conteníos nel ''[[Antiguu testamentu]]'' dientro del ''[[Llibru de los salmos]]'', ellos son d'orixe [[idioma hebréu|hebréu]] y los [[himnu|himnos]] son cantares d'allabancia de tradición helénica. Son estes formes de música d'orixe oriental y basaes nuna melodía cantada solo cola voz humana y ensin acompañamientu instrumental de nengún tipu, les que dieron forma a la música dende entós y hasta principios del segundu mileniu. Nun documentu escritu por [[Plinio el Mozu]] col enfotu de informar al emperador [[Traxanu]] alrodiu de los costumes de los cristianos, atopamos una interesante referencia de la so música: «... ellos (los cristianos) teníen el costume d'axuntase nun día específicu a l'alba, p'allabar a [[Cristu]] como si d'un dios tratárase, con un cantar alterno». El cantar alterno ye aquel que se desenvuelve ente dos coros, unu de los cualos canta una estrofa y l'otru respuéndelu. Na lliturxa católica conózse-y como [[antífona]], y puede cantase cola participación de dos coros o d'un solista y la congregación. [[Ambrosio de Milán|San Ambrosio]], obispu de Milán, introdució en [[Antioquía]] cantaraes en forma d'antífona. Compunxo al empar himnos. Los sos himnos xuntu con otros yá esistentes llueu s'arrobinaron por toa Italia. Por cuenta de les frecuentes amenaces contra'l [[Imperiu romanu]] per parte de les tribus bárbares esistió un gran baturiciu que provocó una dispersión de les melodíes y l'alteración de les mesmes en cada rexón. === El cantar gregoriano === {{AP|Cantar gregoriano}} El cantar gregoriano ye un cantar llitúrxico de la Ilesia católica. Ye utilizáu como espresión y mensaxe dientro del cultu y coles mesmes como mediu d'espresión relixosa. Les principales carauterístiques xenerales d'esti estilu musical son les siguientes: de normal son obres d'autor desconocíu, son cantaes solo por homes, [[monofonía|monódicas]] cantaes [[a capella]] ensin ornamientos instrumentales, son obres escrites en [[llatín]] cultu, el [[ritmu]] ye llibre, l'[[ámbitu (música)|ámbitu]] de la so interpretación ye amenorgáu a poques persones, la [[melodía]] muévese [[graos conxuntos]] y los llamaos '''ocho modos gregorianos''', tien forma de diálogu oratoriu de rezos y pollo son cantares austeros. Estos cantares monódicos pueden clasificase según: el momentu de la lliturxa o del día nel que son interpretaes, según el ''[[incipit]]'' lliterariu pueden ser himnos, salmos, cantaraes d'allabancia, etc.; según el modelu d'interpretación, si son de tracto solista o congregatorio, antifonal (alternación de dos coros), responsorios de solista y coru o d'estilu coral direutu. ==== Otros tipos de cantar ==== * [[Cantar ambrosiano]] propiu de la [[lliturxa ambrosiana]] o milanesa: cantar de finales del sieglu IV, que crean l'himnu ya inflúi nel cantar gregoriano que va ser el nuevu cantar oficial. * [[Cantar hispánico]] o mozárabe propiu de la [[lliturxa mozárabe|lliturxa del mesmu nome]]: cantar calteníu nes rexones d'[[Al-Ándalus]], los centros van ser [[Córdoba (España)|Córdoba]], [[Sevilla]], [[Toledo]] y [[Zaragoza]]. En 1076, ye sustituyíu pol cantar gregorianu, menos naquelles ciudaes que solicitaben una dispensa pa caltener el so propiu cantar, como foi la ciudá de Toledo. * [[Galicanismu|Galicanu]]: cantar propio de la Ilesia franca que foi sustituyíu pola lliturxa romana. ===== Ver tamién ===== * [[Lliturxa católica]] * [[Secuencia (lliturxa)]] * [[Misa (música)]] * [[Cantar mozárabe]] == Música del Renacimientu (1450-1600) == {{AP|Música renacentista}} {{AP|Compositores renacentistes|l1=Compositores del Renacimientu}} === Escuela flamenca === Ye na [[rexón flamenca]] (nos [[Países Baxos]]) onde, pol so desenvolvimientu económicu, la polifonía recibió un mayor impulsu y algamó la so máxima rellumanza ente los sieglos XV y XVI. Los músicos de [[Flandes]] llueu s'estremaron por una téunica de contrapuntu escelsa, y una inspiración cuasi-divina. En poco tiempu, esto viose reflexáu nuna mayor influencia per parte de los músicos flamencos en toos o casi tolos centros musicales d'Europa. Onde había polifonía podía atopase a un músicu flamencu. Esto viose, amás, potenciáu gracies a la edificación d'enormes catedrales onde foi creada una gran cantidá de ''schola cantorum''. Yá pa finales de sieglu XV, apaeció na escena musical un gran personaxe, de quien se diz salvó a la música polifónica de los designios del santu padre: [[Josquin Des Pres]]. Anque de nacionalidá francesa, vivió dende bien nueva n'Italia. Col so estilu cautivó a más d'unu, amosó gran maestría nel manexu del [[contrapuntu]] y fixo usu del [[semitonu]]. Dizse que Des Pres escribía tan solo cuando-y daba la gana: daqué raru na so dómina y l'empiezu d'una gran llibertá pa los compositores. === Música renacentista francesa === La [[chanson]], música de tipu cordal que va desaguar nel [[madrigal (música renacentista)|madrigal]]. Nél destaquen [[Pierre Attaignant]], [[Clement Janequín]] y [[Claude Le Jeune]] (1528-1600). Les peculiaridaes d'esti compositores son l'enorme rellumu y fuercia rítmico que dan a la so música un calter descomanadamente estravertíu, estremar por tener realismu espresivu, describe la naturaleza y resalta la espresión del testu; unu de los sos esponentes ye Clement Janequin. Escribió un de los cantares populares llamáu ''L'Ahutte''. Esta melodía describe escenes de cacería, cuadros de batalla, parllotéu de muyeres y el dir y venir de la xente de los mercaos. Describir como si quixera pintalos nun frescu p'amosar na vida común. El cantar de la reforma relixosa aplicar a melodíes de cantares populares y utilízase pal serviciu relixosos onde interveníen grandes grupos de persones. [[Xuan Calvino]] utilizó esi cantar masivo al unísonu y harmonizar a cuatro voces. === Música renacentistes italianes === La música italiana viose condicionada pol papel qu'ocuparon el compositores flamencos como: [[Adrián Willaert]] y los sos discípulos que tresplantaron l'estilu polifónicu holandés. En menos d'un sieglu, Italia reemplazó a los Países Baxos como centru de la vida musical europea. Esistíen dos tipos de formes musicales: * la ''[[fróttola]]'', que yera un tipu de cantar estróficu, silábicamente musicalizada a cuatro voces, con esquemes rítmicos marcaos, harmoníes diatóniques y un estilu homófonu cola melodía na voz cimera. Tien dellos subtipos como la ''barzelleta'', el ''capitolo'', el ''estrambotto'', etc. Solíase executar cantando la voz cimera y tocar les otres trés voces a manera d'acompañamientu. Los sos testos yeren amatorios y satíricos. Los sos principales compositores fueron italianos. * la ''[[lauda (música)|lauda]]'', contrapartida relixosa de la ''fróttola''; cantar en xuntes relixoses semipúbliques ''a capella'', o con instrumentos que tocaben los trés voces cimeres. Yera nel so mayor parte silábica y homófona, cola melodía na voz cimera, llamada música. === Música renacentista inglesa === Na música de la renacencia inglesa, destácase'l compositor William Byrd, quien desempeñó un papel crucial na música de clave; otru compositor d'alta relevancia ye John Dowland, compositor d'arrogantes y reconocíes melodíes pa llaúd. === Música renacentista alemana === Mientres el sieglu XVII, Alemaña vivía la guerra de los 30 años, el Sacru Imperiu Xermánicu a cargu del Emperador Felipe II y del so hermanu Fernandu I, enfrentaba una guerra contra'l protestantismu n'Alemaña, por tantu les artes n'Alemaña sufríen una fuerte represión per parte del cleru antes y mientres la guerra; ente otros, nun yera dexáu componer n'alemán, sicasí diose la paz de Westfalia, pola intervención del cardenal Richelieu na guerra, y les artes floriaron n'Alemaña, ente los primeros compositores en destacar tán [[Esaías Reusner]], [[Johann Pachelbel]] y [[H. Schütz|Heinrich Schütz]], anque estos nun escribieron la música relixosa n'alemán, unu de los primeres en componer n'alemán fueron los organistes [[Johann Sebastian Bach]] y [[Diderik Buxtehude]]. === Música renacentista española === Como nes lletres, el sieglu XVI ye tamién el [[Sieglu d'Oru]] de la música española. Destaquen les obres de los compositores [[Tomás Luis de Victoria]], [[Cristóbal de Morales]] y [[Francisco Guerrero]]. Ente les obres más importantes de la renacencia destáquense: el ''[[Cancioneru de palaciu]]'', música de la corte de los Reis Católicos (Sabela I de Castiella y Fernandu II d'Aragón), el cancioneru ''[[Al-Ándalus]]'', los llibros en cifres pa [[vihuela española|vihuela]] d'[[Alonso Mudarra]], el compositores [[Luis de Narváez]], [[Gaspar Sanz]] y el [[madrigalista]] [[Juan del Encina]]. == Música del periodu de la práutica común o "clásica" (1600-1900) == === Barrocu (1600-1750) === {{AP|Música barroca|l1=Corriente musical del periodu barrocu}} {{AP|Compositores del Barrocu|l1=Músicos barrocos}} La música barroca ye'l periodu musical qu'apodera a Europa mientres tol sieglu XVII y primer metá del siguiente, siendo reemplazada pol clasicismu hacia 1750-1760. Considérase que nació n'Italia y algamó la so máxima rellumanza n'Alemaña mientres el barrocu tardíu. Ye unu de los periodos más ricos, fértiles, creativos y revolucionarios de la historia de la música. Nesti periodu desenvolviéronse nueves formes y operáronse grandes meyores téuniques tantu na composición como nel virtuosismu; asina tenemos: cromatismu, espresividá, baxu cifráu y baxu continuu, intensidá, ópera, oratoriu, cantata, sonata, tocata, suite, fuga y la sinfonía. ==== El baxu continuu ==== Tamién llamáu so cifráu, designa'l sistema d'acompañamientu escurríu a empiezos del periodu barrocu, y ye amás un sistema estenográfico o taquigráficu d'escritura musical. Como téunica de composición dexaba al compositor trazar tan solo la contorna de la melodía y el baxu cifráu, dexando les voces medies, esto ye el rellenu harmónicu, a la invención del continuista. La execución del continuu rique dos instrumentistes: un instrumentu melódicu grave (viola, gamba, violoncelo, contrabaxu, fagó, etc.) qu'executa les notes del baxu y un instrumentu harmónicu (laud, clavecín, órganu) a cargu del continuista, quien desendolca improvisadamente les harmoníes, acordies coles cifres del baxu cifráu, na forma d'acordes arpexos o otres figuraciones, tou ello de conforme al estilu y les necesidaes espresives del testu musical. ==== El sistema tonal ==== El sistema tonal foi una evolución dende los postreros maestros de la música medieval hasta la so máxima rellumanza dende Bach a los últimos compositores tonales del [[posromanticismo]]. Nos sos empiezos, definióse una harmonía musical compuesta por siete asuntos distintos: les notes, los intervalos, los xéneros, los sistemes d'escala, los tonos, la modulación y la composición de melodíes. === Barrocu tempranu (1600-1650) === La música n'Italia mientres los sieglos XVI, XVII y principios del XVIII taba viviendo'l so apoxéu y amás taba en busca de la máxima rellumanza artística, de lo escelso a lo sublime; la gayola de lo relixoso apostar ente lo humano y lo divino nel campu de batalla que yera'l Barrocu. El ''theatrum mundi'' italianu vivía sol preceptu de ''«delectare et movere»'' (‘allantar y emocionar'). La ''sprezzatura'' italiana, daba pasu a lo que sería'l más grande espectáculu de la voz humana: la [[ópera]]. El [[alcuerdo grosso]] italianu y la [[orquesta italiana]] fueron el prototipu de composición y d'execución a siguir por toa Europa occidental. Los [[castrati]] xueguen un rol preponderante mientres el Barrocu italianu, yeren el Barrocu humanu, lo formoso estravagante y al empar lo grotesco, lo confuso o manierista, lo bello colo monstruoso, la moral y l'escayencia contra la rellumanza suprema de la sociedá de la Italia barroca ([[Caffarelli]], [[Senesino]], [[Carestini]]) inmortalizados por una voz que trescendía'l conceutu de «perfeición», qu'inclusive a dalgunos llevó a la llocura. El ''[[violino]]'' italianu, una puesta n'escena del manierismu barrocu, yera un vehículu más pal virtuosismu del ejecutante que del compositor, que namái indicaba pautes que los intérpretes tomaben con gran llibertá. Exemplos d'esta dómina son los dolce conciertos de [[Pietro Locatelli]], y el ''alcuerdo grosso'' d'[[Arcangelo Corelli]]. * [[Jan Pieterszoon Sweelinck]] (1562-1621). * [[Claudio Monteverdi]] (1567-1643) foi un perimportante compositor italianu, unu de los primeres en desenvolver los recursos barrocos, los qu'aplicó estensamente a la ópera, el madrigal y la música relixosa. Dominó tantu los nuevos estilos d'empiezos del sieglu&nbsp;XVII, como los más avanzaos recursos de la [[polifonía francu-flamenca]]. Participó intensamente nel desenvolvimientu de la ópera veneciana. Compunxo gran cantidá de música relixosa y más de 250&nbsp;madrigales. Gran parte de les sos óperes perdiéronse. Caltiénense solu trés ''Orfeo'' (1607), ''El regresu de Ulises'' y la 'Coronación de Popea'' (1624). Monteverdi sobresalió pola so llibertá creadora nel usu de les formes, estilos y testures antigües y nueves, del poder espresivu de l'harmonía y les disonancies y del poder caracterizador de los instrumentos de la orquesta. * [[Girolamo Frescobaldi]] (1583-1643). * [[Heinrich Schütz]] (1585-1672). === Barrocu mediu (1650-1700) === * [[Jean Baptiste Lully]] (1632-1687). * [[Dietrich Buxtehude]] (1637-1707). * [[Johann Pachelbel]] (1653-1706). * [[Arcangelo Corelli]] (1653-1713), compositor y violinista italianu, unu de los primeres grandes impulsores de la escuela italiana del violín y de la música instrumental n'Italia. Foi unu de los creadores de la forma llamada [[alcuerdo grosso]]. Compunxo tamién [[Sonates]] tantu de cámara como d'ilesia. Corelli foi unu de los primeros compositores qu'aplicó sistemáticamente los procedimientos derivaos del Sistema tonal. * [[Henry Purcell]] (1659-1695). * [[Alessandro Scarlatti]] (1660-1725). === Barrocu tardíu (1700-1750) === [[Ficheru:JSBach.jpg|thumb|150px|Bach ye unu de los compositores más importantes de la música universal y el visu de la era barroca.]] El barrocu na música, al contrariu d'otres cañes del arte, pervive un pocu más nel tiempu y estiéndese hasta la década de los 50 y 60 del sieglu XVIII, cuando muerren los postreros grandes esponentes de la dómina barroca: [[Antonio Vivaldi]], [[Georg Philipp Telemann]], [[Jean Philippe Rameau]], [[Johann Sebastian Bach]], [[Doménico Scarlatti]] y [[Georg Friedrich Händel]]. La última xeneración importante nacen toos ente 1668 y 1685 onde munchos d'ellos representen el cenit nacional y de la era nel país onde vivieron: Vivaldi n'Italia, Bach y Telemann n'Alemaña, Händel n'Inglaterra, Rameau y Couperin en Francia y Scarlatti n'España. Anque dalgunos d'ellos non solo apéguense a la so escuela nacional y faen una síntesis y resume de toles escueles como ye'l casu de Bach, Handel y Telemann, toos nacíos n'Alemaña, anque Handel colar a Italia en 1706 pa nun volver enxamás y asitiándose n'Inglaterra en 1713 hasta la so muerte, convirtiéndose'l mayor esponente de la escuela inglesa. Ye con esta xeneración alemana, especialmente por Bach, cuando'l mundu musical xermánicu convertir na patria musical de primer orde, superando Italia y moviendo en ser la máxima potencia musical, que durara hasta principios del sieglu XX, dende Bach hasta Schonberg y la segunda escuela de Viena. Nesta última etapa del barrocu, qu'empieza hacia 1700-1710 cuando esta xeneración empieza a ser activa nel mundu musical de la dómina, la música adquier y avanza a una nueva dimensión ensin romper l'estilu barrocu en tolos ámbitos, dende los xéneros y formes, hasta la forma d'escuchar la música pasando polos instrumentos ya instrumentación. El barrocu musical adquier equí un arrogante maduror, apoxéu y una gran refinación inédita nos dos etapes anteriores que va rematar especialmente na obra de Bach y Händel, los dos grandes figures dominantes d'esti periodu. [[Ficheru:Attribué_à_Joseph_Aved,_Portrait_de_Jean-Philippe_Rameau_(vers_1728)_-_001.jpg|thumb|150px|[[Jean Philippe Rameau]] ye'l más importante teóricu musical del sieglu XVIII y xuntu con Bach estableció'l sistema tonal que perduraría hasta'l sieglu&nbsp;XX. Les sos obres son el cume del Barrocu francés.]] La téunica de la polifonía y el contrapuntu entá tien una especial importancia nesta dómina, de forma más notable n'Alemaña y sobremanera en Bach, pero la homofonía adquier cada vez más puxanza ya importancia, conviviendo los dos téuniques mientres delles décades de forma al par mientres esta xeneración de compositores, dalgunos d'ellos como Bach o Handel, apoderándolos con gran maestría. Unu de los finxos más importantes del últimu estilu del Barrocu ye'l definitivu asentamientu de la tonalidá na música occidental con una de les obres más importantes de la música universal, la clave bien temperado BWV 846-893, de Bach, una coleición en dos llibros publicaos en 1722 y 1744 que se compón de 24 preludios y fugues cada llibru nos tonos del sistema tonal, siendo una demostración del sistema tonal que va tar vixente hasta principios del sieglu XX. Nel mesmu añu del primer llibru, 1722, de forma simultánea anque independiente, publicárase tamién el primer gran tratáu del sistema tonal: "Tratáu d'harmonía amenorgada a los sos principios naturales" de [[Jean Philippe Rameau]], qu'anque esti tratáu ye imperfectu, utilizar de referencia hasta principios del sieglu&nbsp;XX. Les formes musicales del barrocu tardíu son práuticamente les mesmes del periodu anterior, pero con pequeñes novedaes que van ser precedentes importantes y van abrir un camín de dalgunos de los xéneros más queríos del clasicismu vienés de la segunda metá d'esi sieglu: El conciertu pa tecláu y la sonata con acompañamientu ensin baxu continuu. [[Ficheru:George_Frideric_Handel_by_Balthasar_Denner.jpg|thumb|150px|Handel ye una gran figura del postreru Barrocu. Les sos óperes son la máxima espresión del xéneru nesa era, siendo conxuntamente con Mozart, el compositor más importante del xéneru nel sieglu&nbsp;XVIII.]] Tocantes a instrumentos, fáense dellos cambeos y dellos instrumentos d'etapes precedentes nun aguanten hasta'l final del barrocu y cayen en desusu muncho primero, el laud y violar la gamba, polo xeneral remplazados por otros más nuevos que nesta dómina algamen una gran puxanza téunica y de prestíu, como'l violín, la guitarra o'l violonchelu. La clave va siguir omnipresente en tola música d'esti periodu rematando la so llarga trayeutoria de los sieglos anteriores nes obres de Bach, Rameau, Händel, y Scarlatti, anque va tar en boga hasta 1770. L'órganu va siguir teniendo un pesu importante n'Alemaña, onde con Bach algama'l so más alta espresión en tola historia. Conforme pasa'l tiempu l'estilu Barrocu, que llevaba yá enforma tiempu como l'estilu dominador de la música occidental, ye refugáu poles xeneraciones posteriores a los postreros grandes esponentes del Barrocu, que practicaren un estilu más senciellu, con apenes contrapuntu, l'estilu Galantiador, en boga dende 1730. La nueva xeneración ilustrada, nacida a partir de 1700, refugar por complicada, recargada, por abusar del contrapuntu, por greba y antigua, y l'estilu quedara apegáu a partir de 1730 a les xeneraciones más vieyes del momentu, escastándose práuticamente ente 1741 y 1767, cola muerte de Vivaldi, Bach, Händel, Rameau y Telemann. == Clasicismu (1750-1800) == {{AP|Música del clasicismu}} [[Ficheru:Joseph Haydn.jpg|thumb|150px|[[Franz Joseph Haydn]]]] Ye l'estilu carauterizáu pola transición de la música barroca escontra una música equilibrada ente estructura y melodía. Ocupa la segunda metá del sieglu XVIII. [[Franz Joseph Haydn]], [[Wolfgang Amadeus Mozart]] y [[Ludwig van Beethoven]] son trés de los sos representantes más destacaos === La orquesta y nueves formes musicales === [[Ficheru:Wolfgang-amadeus-mozart 1.jpg|thumb|150px|[[Wolfgang Amadeus Mozart]]]] * [[Carl Philipp Emanuel Bach]] (1714-1788), foi un músicu y compositor alemán. Ye de cutiu referíu como C. P. Y. Bach. Ta consideráu unu de los fundadores del estilu clásico y uno de los compositores más importantes del periodu galantiador, amás de ser el postreru gran maestru de la clave hasta'l sieglu XX. Carl Philipp Emanuel Bach compunxo ventidós Pasiones, dos oratorios, diecinueve sinfoníes, quince conciertos, unes doscientes obres de cámara y diverses pieces pa tecláu, cantares ya himnos. * [[Franz Joseph Haydn]] (1732-1809), compositor austriacu, una de les figures más influyentes nel desenvolvimientu de la música del clasicismu (c. 1750-1820). En 1755 trabayó pal barón Karl Josef von Fürnberg, dómina en que compunxo los sos primeros cuartetos pa cuerda. En 1759 foi nomáu direutor musical del conde Fernando Maximilian von Morzin. Dende 1761 hasta la so muerte, trabayó al serviciu de los príncipes Esterhazy ―primeru Paul Anton y depués Nikolaus―, onde tuvo a la so disposición una de les meyores orquestes d'Europa. * [[Wolfgang Amadeus Mozart]] (1756-1791), compositor austriacu del periodu clásicu. Unu de los más grandes ya influyentes na historia de la música occidental. Estudió con [[Leopold Mozart]], el so padre, conocíu violinista y compositor que trabayaba na orquesta de la corte del arzobispu de Salzburgu. Dende pequeñu foi neña maravía y un xeniu musical. Dizse que yera'l compositor perfectu, por cuenta de qu'en los sos borradores casi nun se detectaba error dalgunu. Carauterizar por el so estilu senciellu, claro y equilibráu, anque ensin fuxir la intensidá emocional. Na so enorme producción musical (más de 600 obres, a pesar de la so curtia vida) destaquen, ente munchos otros xéneros musicales, los sos conciertos pa pianu y les sos óperes. [[Ficheru:Beethoven.jpg|thumb|150px|[[Ludwig van Beethoven]]]] * [[Ludwig van Beethoven]] (1770-1827), compositor alemán, consideráu unu de los más grandes de la cultura occidental. Formar nun ambiente aparente pal desenvolvimientu de les sos facultaes anque descomanadamente ríxidu. Los sos primeros biltos de talentu musical fueron dirixíos de forma tiránica pola disciplina del so padre, que yera tenor na capiya de la corte. En 1789 Beethoven empezó a trabayar como músicu de la corte pa caltener a la so familia. Les sos primeres obres so tutelar del compositor alemán [[Christian Gottlob Neefe]], especialmente la cantata aciaga pola muerte del emperador José II, amosaben yá una gran intelixencia, y pensóse na posibilidá de que se fora a Viena pa estudiar con Wolfgang Amadeus Mozart. Anque la muerte de Mozart en 1791 fixo qu'estos planes nun pudieren realizase, Beethoven coló a Viena nel añu 1792 pa estudiar col compositor austriacu Joseph Haydn. Beethoven foi reconocíu tantu polos sos principios clásicos como pola so llibertá d'espresión, polo que-y lo asitia como'l postreru de los clásicos y el primeru de los románticos. === Escuela de Mannheim === La escuela más importante mientres el primer clasicismu foi, ensin batura a duldes, la escuela de Mannheim. Nesta ciudá empieza a desenvolvese esta escuela orquestal. A partir de 1740 establezse una orquesta reconocida como la meyor de la dómina onde allegaron los músicos más sobresalientes d'Europa, lideraos pol compositor Johann Stamitz y sobre que'l so modelu y composición estableceríen toles orquestes clásiques del periodu. Esta escuela contribuyó a afitar les formes clásiques y a esplorar y desenvolver los efeutos orquestales qu'hasta entós se llindaron a les obertures de les óperes. Amás estremó la orquesta en dos partes iguales que dialoguen ente sigo. === Otres escueles === La Escuela de Viena. La particularidá d'esta escuela ye l'usu de temes de calter contrastante. Tuvo como representantes a [[Gassmann (músicu)|Florian Leopold Gassmann]], [[Georg Monn]] y [[Georg Christoph Wagenseil]]. La escuela de Berlín. La importancia d'esta escuela anicia en que foi'l primer llugar onde s'empecipia la téunica del desenvolvimientu. Como representante ta [[Carl Philipp Emmanuel Bach]]. === Clasicismu mediterraneu === * [[Luigi Boccherini]] * [[Ferran Sors]] * [[Antonio Soler (compositor)|Antonio Soler]] == Romanticismu (1800-1860) == [[Ficheru:Frederic Chopin photo.jpeg|miniaturadeimagen|150px|[[Frederic Chopin]] foi'l pianista más carauterísticu del periodu y unu de los más importantes compositores del instrumentu]] [[Ficheru:RichardWagner.jpg|miniaturadeimagen|150px|[[Richard Wagner]] foi'l compositor que llevó al so apoxéu'l xéneru de la ópera]] {{AP|Romanticismu}} {{AP|Música del Romanticismu}} === El pianu románticu === * [[Franz Schubert]] (1797-1828), compositor austriacu, gran incomprendido nel so tiempu, que los sos ''[[lieder]]'' (cantares pa voz solista y pianu basaes en poemes alemanes) tán ente les obres maestres d'esti xéneru, y que los sos trabayos instrumentales son una ponte ente'l clasicismu y el romanticismu del sieglu XIX. Escribió obres pa pianu, música sinfónica, relixosa y numberoses óperes. * [[Félix Mendelssohn]] (1809-1847), compositor alemán, una de les principales figures d'empiezos del romanticismu européu del sieglu XIX. A los 9 años debutó como pianista y a los 11 años interpretó la so primer composición. Compunxo la obertura ''Suañu d'una nueche de branu'' cuando tenía 17 años y l'obra que contién la famosa ''[[Marcha nupcial (Mendelssohn)|Marcha nupcial]]'' 17&nbsp;años dempués. Tuvo como profesores al compositor y pianista checu [[Ignaz Moscheles]] y al compositor alemán [[Carl Friedrich Zelter]]. A Mendelssohn atribúyese-y l'haber redescubierto la obra de Johann Sebastián Bach, al estrenar en 1829 el so ''[[BWV 244|Pasión según San Mateo]]''. * [[Frédéric Chopin]] (1810-1849), empezó a estudiar pianu a los cuatro años. Aprendió la téunica del instrumentu práuticamente de forma autodidacta, anque más tarde estudió harmonía y contrapuntu nel conservatoriu de la capital polaca. Tamién foi precoz como compositor: la so primer obra publicada data de 1817. Dende bien nuevu caltuvo estrecha rellación coles altes esferes sociales, ante quien tocaba nes sos xuntes musicales. A los 20 años d'edá dexó la so Polonia natal nun viaxe d'estudios, pero nunca tornó. La so obra carauterizar pol intimismu, la delicadeza, la facilidá melódica, y una revolucionaria téunica d'execución. El pianu foi'l so instrumentu por excelencia, y tuvo gran popularidá ya influencia n'el compositores de la so dómina. * [[Robert Schumann]] (1810-1856), compositor alemán del Romanticismu. Dende neñu, yá demostraba les sos cualidaes musicales, y el so padre sofitar mientres la so formación procurándo-y un profesor de pianu. La dedicación a la so carrera musical viose atayada pola muerte del so padre, anque darréu reemprendería los sos estudios. Foi un brillosu compositor y críticu musical, lo que-y dexó afayar a Johannes Brahms cuando yera un mozu de venti años. En 1839, Robert casóse con Clara Wieck, y tuvieron ocho fíos. Finalmente, mientres los sos últimos años acentuáronse les depresiones, crisis, intentos de suicidios y periodos de reclusión. Morrió de tifus nun sanatoriu. * [[Franz Liszt]] (1811-1886), compositor austro-húngaru, pianista y profesor. * [[Johannes Brahms]] (1833-1897). Dempués d'estudiar violín y violonchelu col so padre, contrabajista del teatru de la ciudá, Brahms especializar nel pianu y empezó a componer baxu tutelar del maestru alemán [[Eduard Marxsen]], que'l so conservador gustu musical dexó una fonda buelga nél. En 1853 empecipió una xira de conciertos como pianista acompañante del violinista húngaru [[Eduard Reményi]]. Mientres esta xira conoció al violinista, tamién húngaru, [[Joseph Joachim]], quien lo presentó al compositor alemán [[Robert Schumann]]. Schumann quedóse tan sosprendíu coles composiciones de Brahms, obres entá non editaes, qu'escribió un apasionáu artículu nuna revista de la dómina sobre'l nuevu compositor. Brahms cobró un sinceru ciñu a Schumann y la so muyer, la famosa pianista Clara Josephine Schumann, y esta amistá y l'aliendu que recibió d'ellos apurriéron-y enerxíes pa trabayar ensin fuelgu. === Música programática === ==== El lied ==== El '''[[lied]]''' ye la forma vocal menor del [[romanticismu]] más destacada. Consiste na interpretación d'un poema realizada por un cantante y [[pianu]]. La estructura xeneral ye A B A onde la primera y l'última estrofa tienen la mesma [[melodía]]. El principal compositor del lied ye [[Schubert]], que los sos temes esenciales yeren la muerte, l'amor y la naturaleza. === Sinfonía romántica === === Los nacionalismos (1850-1950) === ==== Rusia ==== El [[nacionalismu musical|nacionalismu]] ye una corriente empecipiada en [[Rusia]]. [[Mikhail Glinka]] famosu pola so ópera ''Una vida pal zar'' afaló a [[Aleksandr Dargomyzhski]] p'ayudar a convencer a un grupu de cinco compositor rusos a coordinar los sos trabayos basaos na cultura rusa. Más tarde fueron conocíos como [[El Grupu de los Cinco]]. La ópera de Dargomyzhski ''El convidáu de piedra'' foi la piedra angular sobre la que se basó esta nueva escuela. Glinka ye comúnmente recordáu como'l fundador de la música nacionalista rusa. Una vegada depuráu'l so estilu de composición en rellación colos sos estudios posteriores, espertó una gran atención tantu nel so país como nel estranxeru. Los sos operes ruses ufiertaben una síntesis de composición occidental pero con melodía rusa, ente que la so música orquestal, con una instrumentación escelente, ufiertaba una combinación de lo tradicional y lo exótico. ==== El Grupu de los Cinco ==== {{AP|Los Cinco (compositores)}} D'esti grupu de cinco, solu dos yeren músicos profesionales, [[César Cui]] y [[Mili Balákirev]], dambos pocu conocíos. Un terceru [[Borodin|Aleksandr Borodin]] ye más conocíu pola so composición ''Nes estepes d'Asia Central'' y por ''Bailles polovtsianos'' de la so ópera ''Príncipe Ígor''. Otru componente d'esti grupu foi [[Modest Mussorgski]] quien introduz ritmos del folclor rusu y escales inusuales procedentes de la música de la [[ilesia ortodoxa]], tan carauterístiques nes sos obres. Ente los sos trabayos atopamos dos obres pa pianu ''[[La nueche nel Monte Calvo]]'' y ''[[Cuadros nuna exhibición|Cuadros d'una esposición]]'', que darréu llamaron l'atención a [[Maurice Ravel]] quien fixo dos talos arreglos orquestales de dambes. El quintu y últimu miembru del grupu foi [[Nikolai Rimsky-Korsakov]], qu'encontó'l so trabayu n'obres dramátiques de fuercia rítmico y color orquestal. Les sos obres más improtantes fueron la ópera ''[[El gallu d'oru (ópera)|El gallu d'oru]]'' y la so famosa suite orquestal ''[[Scheherazada (Rimski-Kórsakov)|Scheherezade]]''. Tamién utiliza elementos de la ilesia rusa na so obertura ''Gran Pascua rusa'' ya influencies de la música tradicional asturiana o andaluza na so ''[[Caprichu español]].'' [[Piotr Ilich Chaikovski]] foi otru de los compositores rusos qu'usaben un tonu y color brillosos. La so sesta sinfonía ''Pathetique'' ye bien conocida, y realizó, tamién la música de trés famosos ballets: ''[[El cascanueces]]'', ''[[La bella durmiente del monte (ballet)|La Bella Durmiente]]'' y ''[[El llagu de los cisnes]]''. Obres como la obertura de ''Marcha eslava'', y ''[[Caprichu italianu]]'' alluguen definitivamente a Tchaikovsky dientro del nacionalismu. Estes obres fueron programaes tan de cutiu que se consideren ente les obres más famoses enxamás construyíes. ==== Bohemia ==== * [[Smetana]] ''([[Má vlast|La mio patria]])'' * [[Antonín Dvořák]] ''([[Dances eslaves]], [[Sinfonía n.º 9 (Dvořák)|Sinfonía del Nuevu Mundu]])'' ==== Escandinavia ==== * [[Jan Sibelius]] ''(Finlandia)'' * [[Edvard Grieg]] ''(Peer Gynt)''. ==== España ==== * [[Isaac Albéniz]] ''(Suite Iberia)'' * [[Enrique Granados]] ''(Goyesques)''. ==== Francia ==== * [[Georges Bizet]] ''(Carmen, L'Arlésienne)'' == Impresionismu (1860-1910) == [[Ficheru:Claude Debussy ca 1908, foto av Félix Nadar.jpg|150px|miniaturadeimagen|[[Claude Debussy]] foi'l principal compositor d'esti movimientu]] El [[Impresionismu musical]] ye un movimientu musical surdíu a finales del sieglu XIX y principios del XX sobremanera na música francesa, cola necesidá de los compositores de probar nueves combinaciones de instrumentos pa consiguir una mayor riqueza tímbrica. Nel Impresionismu musical dase muncha importancia a los timbres, colos que se consiguen distintos efeutos. Tamién se caracteriza porque los tiempos nun son lliniales sinón que s'executen en socesión d'impresiones. Rellacionar d'esta manera col Impresionismu pictóricu, que consiguía les imáxenes por aciu pequeñes pincelaes de color. Dos de los principales compositores d'esti movimientu son Claude Debussy y Maurice Ravel. * [[Gabriel Fauré]] * [[Claude Debussy]] * [[Maurice Ravel]] ** El ''[[Boleru de Ravel]]'' * [[Erik Satie]] * [[Isaac Albéniz]] ** ''Suite española'' y ''Suite ibérica'' * [[Enrique Granados]] * [[Manuel de Falla]] * [[Joaquín Rodrigo]] ** El ''[[Conciertu d'Aranjuez]]'' * [[Jesús Guridi]] ** ''El caserío''. * [[Joaquín Turina]] == Música moderna y contemporánea (1910-presente) == {{AP|Música del sieglu XX|Música modernista|Música académica contemporánea|jazz|música popular}} El sieglu XX tuvo marcáu por dos grandes acontecimientos que fueron bien decisivos na historia de la música occidental, y marcaron la meyora posterior que va siguir la música hasta llegar a los nuesos díes. El primeru ye l'abandonu de la tonalidá y la total rotura de les formes y téuniques que se veníen faciendo dende los principios de la era barroca a partir de 1910, en concordia coles otres rotures totales de les otres cañes de les artes. A partir d'ende, la música occidental vuélvese bien esperimental y el compositores empeñar en topar nuevos caminos tantu nes formes, los instrumentos, los colores, la tonalidá, el ritmu pa faer una música totalmente nueva y alloñada del periodu de la práutica común de los postreros trescientos años. El segundu gran fenómenu ye la puxanza y masificación d'un tipu de música que se desenvolvió nes ciudaes mientres el sieglu anterior en contautu colos dos grandes cañes en que s'estremaba hasta esi momentu la música (la étnica y l'académica): la [[música popular]]. Esti tipu de música, consumida pola creciente clase media urbana, va esperimentar un gran desenvolvimientu gracies a la posibilidá de grabar soníu por aciu les nueves teunoloxíes de principios del sieglu XX (lo que va dar llugar a la industria del discu) y l'apaición de medios de comunicación de mases como la radio y el cine sonoru. L'efeutu de la música popular y la [[industria musical]] que se desenvuelve en redol a ella van camudar drásticamente los vezos musicales que taben presentes dende la Edá Media. == Música modernista y contemporánea == {{AP|Música modernista}} {{AP|Música académica contemporánea}} === Futurismu === {{AP|futurismu}} El ''futurismu'' foi unu de los movimientos iniciales de vanguardia na Europa del Sieglu XX. Esta corriente artística foi fundada n'Italia pol poeta italianu [[Filippo Tommaso Marinetti]], quien redacta'l ''[[Manifiestu Futurista]]'', y publicar el 20 de febreru de 1909 nel diariu [[Le Figaro]] de París. Esti movimientu buscaba la rotura coles tradiciones artístiques del pasáu y los signos convencionales de la [[historia del arte]]. Intentó emponderar la vida contemporánea, esto per mediu de dos tarrezas principales: la máquina y el movimientu. Los principales compositores futuristes fueron los italianos [[Francesco Balilla Pratella]] y [[Luigi Russolo]]. === Crisis de la tonalidá y atonalismo === {{AP|Atonalidad|Cromatismu (música)}} Los primeros antecedentes de la música europea ensin un centru tonal atópase en [[Franz Liszt]] col so ''Bagatella ensin tonalidá'' de [[1885]], periodu que yá se falaba d'una "crisis de la tonalidá". Esta crisis xenerar a partir del usu cada vez más frecuente d'acordes ambiguos, inflexones harmóniques menos probables, y les inflexones melódicu y rítmicu más inusuales posibles dientro de la [[sistema tonal (música)|música tonal]]. A principios del sieglu XX compositores como [[Claude Debussy]], [[Aleksandr Skriabin]], [[Béla Bartók]], [[Paul Hindemith]], [[Serguéi Prokófiev]], [[Carl Ruggles]], [[Ígor Stravinsky]] y [[Edgard Varèse]], escribieron música que se describió, total o parcialmente, como atonal. La primer fase del atonalismo (antecesora del [[dodecafonismu]]), conocida como "atonalidad llibre" o "cromatismu llibre", implicó un intentu consciente d'evitar l'harmonía [[Escala diatónica|diatónica tradicional]]. Les obres más importantes d'esti periodu son la ópera ''[[Wozzeck]]'' (1917-1922) d'[[Alban Berg]] y ''[[Pierrot Lunaire]]'' (1912) d'[[Arnold Schönberg]]. === Primitivismu === {{Ap|primitivismu}} [[Ficheru:Igor Stravinsky LOC 32392u.jpg|thumb|200px|[[Ígor Stravinsky]] (1882-1971), la so obra ''[[La consagración de la primavera]]'' ye considerada la obra más importante del sieglu XX.]] El primitivismu foi un movimientu de les artes que pretendía rescatar el folclor más arcaicu de ciertes rexones con un llinguaxe modernu. Similar al nacionalismu nel so enfotu por rescatar lo local, el primitivismu incorporó amás [[métrica (música)|métriques]] y [[acentu musical|acentuaciones]] irregulares, un mayor usu de la [[Instrumentu de percusión|percusión]] y otros [[timbre musical|timbres]], [[Manera (música)|escales modales]], y harmonía [[Politonalidad|politonal]] y [[Atonalidad|atonal]]. Dientro de la música los dos xigantes d'esti movimientu fueron el rusu [[Ígor Stravinsky]] y l'húngaru [[Bela Bartok]], anque la obra de dambos devasa en demasía la denominación "primitivista". === Microtonalismo === {{AP|microtonalismo}} El microtonalismo ye la música qu'utiliza [[microtonos]] (los intervalos musicales menores qu'un semitonu). El músicu d'Estaos Xuníos [[Charles Ives]] definía a los microtonos de manera humorística como “les notes ente les tecles del pianu”. El mexicanu [[Julián Carrillo]] (1875-1965) estrema dieciséis soníos claramente distintos ente los llanzamientos de G y A emitida pola cuarta cuerda de violín, lo que foi'l so puntu de partida pa componer una gran cantidá de música microtonal. El microtonalismo ta presente nes obres de [[George Enescu]], [[Bela Bartok]] y [[Miguel Oblitas Bustamante]]. Dellos otros autores emplegaron tamién esta téunica. La música microtonal nunca tuvo demasiada aceptación y foi considerada d'equí p'arriba casi puramente polos músicos de [[Vanguardia]]. === Neoclasicismu === {{AP|Neoclasicismu musical del sieglu XX|l1=Neoclasicismu musical del sieglu XX}} El [[Música neoclásica|neoclasicismu]] en música refier al movimientu del sieglu XX que retomó una práutica común de tradición tocantes a l'harmonía, la melodía, la forma, los timbres y los ritmos, pero entemecida con grandes disonancies atonales y ritmos sincopados, como puntu de partida pa componer música. [[Ígor Stravinski]], [[Paul Hindemith]], [[Serguéi Prokófiev]], [[Dmitri Shostakóvich]] y [[Béla Bartók]] son los compositores más importantes usualmente mentaos nesti estilu, pero tamién el prolíficu [[Darius Milhaud]] y los sos contemporáneos [[Francis Poulenc]] y [[Arthur Honegger]]. === Música electrónica y concreta === {{AP|Música académica electrónica|música electroacústica|música concreta}} Les meyores teunolóxiques nel sieglu XX dexaron a los compositores utilizar medios electrónicos pa producir soníos. En [[Francia]] desenvolvióse la [[música concreta]] escuela que producía soníos esistentes nel mundu. Llámase concreta porque según [[Pierre Schaeffer]], el so inventor, plantegaba que ta producida por oxetos concretos y non polos astractos que seríen los [[instrumentos musicales]] tradicionales. El primeru que dispunxo d'esos medios foi [[Edgar Varese]], quien presentó ''[[Poème électronique]]'' nel pabellón Philips de la Esposición de Bruxeles en 1958. En 1951, Schaeffer, xunto a [[Pierre Henry]], crearon el Grupu d'Investigación de Música Concreta en París. Llueu atraxo un gran interés, y ente los que s'averaron atopábense distintos compositores significativos como [[Olivier Messiaen]], [[Pierre Boulez]], [[Jean Barraqué]], [[Karlheinz Stockhausen]], [[Edgard Varese]], [[Iannis Xenakis]], [[Michel Philippot]] y [[Arthur Honegger]]. N'[[Alemaña]] sicasí la forma d'usar la teunoloxía llamóse [[Música académica electrónica|música electrónica]], que ye aquella qu'utiliza solamente soníos producíos electrónicamente. El primer conciertu tendría llugar en [[Darmstadt]] en 1951, sicasí la primer obra d'importancia sería ''[[El cantar de los adolescentes]]'' de [[Karlheinz Stockhausen]] de 1956. [[Iannis Xenakis]] ye otru compositor modernu qu'usó ordenadores y instrumentos electrónicos (incluyíu unu inventáu por él) en munches composiciones. === Música aleatoria y vanguardismu radical === [[Ficheru:Stockhausen March 2004 excerpt.jpg|thumb|200px|El compositor alemán [[Karlheinz Stockhausen]] (1928-2007) foi pioneru en munches de les formes musicales vanguardistas del sieglu XX.]] {{AP|Vanguardismu|música aleatoria|música esperimental}} Magar el modernismu en sí ye música de vanguardia, el vanguardismu dientro d'ella refierse a los movimientos más radicales y controversiales, onde'l conceutu de música llega hasta los sos llendes —si non yá los devasa— utilizando elementos como [[Ruiu (soníu)|ruios]], [[grabación|grabaciones]], el [[sentíu del humor]], el [[azar]], la [[improvisación]], el [[teatru]], el [[absurdu]], el [[ridículu]], o la [[sorpresa]]. Dientro de los xéneros xeneralmente allugaos dientro d'esta corriente radical alcuéntrase la música aleatoria, la música electrónica en vivu, el teatru musical, la música ritual, la composición de procesos, el ''happening'' musical, o la música intuitiva, ente munches otres. Ente los compositores más trascendentales que incursionaron nestes aventures alcuéntrase [[John Cage]] n'América y [[Karlheinz Stockhausen]] n'Europa. === Micropolifonía y mases sonores === {{AP|micropolifonía|masa sonoro}} En pallabres de David Acope la micropolifonía tratar de «una simultaneidá de distintes llinies, ritmos y timbres».<ref name="Acope1">Acope, 1997, p. 101.</ref> La téunica foi desenvuelta por [[György Ligeti]], quien la esplicó asina: «La complexa [[polifonía]] de les voces individuales ta enmarcada nun fluxu [[harmonía|harmónicu]]-musical, nel que les harmoníes nun camuden sópitamente, sinón que se van convirtiendo n'otres; una combinación [[intervalos musicales|interválica]] discernible ye gradualmente faciéndose borrosa, y de esta nubosidad ye posible sentir qu'una nueva combinación interválica ta tomando forma». Intrínsecamente rellacionada cola micropolifonía esta la masa de soníu o masa sonoro que ye una [[testura musical]] que la so [[composición musical|composición]], en contraste con otres testures más tradicionales, «embrive la importancia de les [[altor musical|altores musicales]] individuales pa preferir la testura, el [[timbre musical|timbre]] y la [[dinámica musical|dinámica]] como principales formadores del xestu y l'impautu».<ref name="Edwards">Edwards 2001, pp. 326-327.</ref> === Minimalismu === {{AP|Música minimalista}} [[Ficheru:Philip Glass 1 crop.jpg|thumb|200px|[[Philip Glass]] (1937) foi unu de los aniciadores del movimientu minimalista n'Estaos Xuníos, y ye anguaño unu de los compositores doctos más famosos del mundu.]] Dellos compositores de la década de los sesenta empezaron a esplorar lo qu'agora llamamos minimalismu. La más específica definición de minimalismu refier al dominiu de los procesos en música onde los fragmentos se superponen en capes unos a otros, de cutiu repitir, pa producir la totalidá de la trama sonora. Exemplos tempranos inclúin ''En do'' (de [[Terry Riley]]) y ''Tamborileando'' (de [[Steve Reich]]). La onda minimalista de compositores —[[Terry Riley]], [[Philip Glass]], [[Steve Reich]], [[El Monte Young]], [[John Adams]] y [[Michael Nyman]], pa nomar los más importantes— deseyaben faer la música accesible pa los oyentes comunes, espresando cuestiones específiques y concretes de la forma dramática y musical, ensin despintales so la téunica, sinón más bien faciéndoles esplícites, volviendo a les tríadas mayores y menores de la música tonal, pero ensin utilizar la funcionalidad harmónica tradicional. === Música cinematográfica === {{AP|Música cinematográfica|Banda sonora}} Dende la llegada del [[cine sonoru]] a finales de la década de los 1920, la música cumplió un rol crucial na industria y l'arte del cine. Munchos de los grandes compositores que vivieron nesa primer dómina, tales como los rusos Prokofiev y Shostakovic, incursionaron tamién nesta área. Darréu, hubo numberosos compositores que dedicaron la so carrera total o mayormente a trabayar al traviés del cine. Dientro de los grandes compositores de música de cine atópense: * [[Max Steiner]] con: ''[[The Informer]]'' (1935), ''[[Now, Voyager]]'' (1942), y ''[[Since You Went Away]]'' (1944), ''[[King Kong (película de 1933)|King Kong]]'' (1933), ''[[Little Women (película)|Little Women]]'' (1933), ''[[Jezebel (película)|Jezebel]]'' (1938), ''[[Casablanca (película)|Casablanca]]'' (1942), y ''[[Gone with the Wind (película)|Gone with the Wind]]'' (1939). * [[Erich Wolfgang Korngold]] con: ''[[The Adventures of Robin Hood]]''. * [[Alfred Newman]] con; ''[[How the West Was Won]]'',''[[The Greatest Story Ever Told]]''. * [[Bernard Herrmann]] con: ''[[North by Northwest]]'', ''[[The Man Who Knew Too Much (película de 1956)|The Man Who Knew Too Much]]'', ''[[Citizen Kane]]'', ''[[The Ghost and Mrs. Muir]]'', y ''[[Taxi Driver]]''. * [[Ennio Morricone]] con: ''[[The Good, The Bad And The Ugly]]'' (1966), ''[[Once Upon a Time in the West]]'', ''[[The Mission]]'' (1986), ''[[The Untouchables]]'' (1987), y ''[[Cinema Paradiso]]''. * [[Jerry Goldsmith]] con: ''[[Planet of the Apes]]'', ''[[Chinatown (película)|Chinatown]]'', ''[[The Wind and the Lion]]'', ''[[The Omen]]'', ''[[Alien]]'', ''[[Poltergeist]]''. * [[John Williams (compositor)|John Williams]] con: los dos triloxíes de ''[[Star Wars]]'', ''[[Jaws (película)|Jaws]]'', ''[[Superman: The Movie|Superman]]'', ''[[Indiana Jones]]'', ''[[E.T. the Extra-Terrestial]]'', ''[[Hook (película)|Hook]]'', ''[[Jurassic Park (película)|Jurassic Park]]'', ''[[Schindler's List]]'', y ''[[Películes de Harry Potter|Harry Potter]]'' ente bien de otres. Otros de los grandes compositores, especialmente del postreru cuartu de sieglu d'equí p'arriba, fueron [[Nino Rota]], [[Howard Shore]], [[Alan Silvestri]], [[Danny Elfman]], [[Hans Zimmer]] y [[Henry Mancini]]. === Poliestilismo === {{AP|Poliestilismo}} Poliestilismo (tamién llamáu "eclecticismu") ye l'usu de múltiples estilos o téuniques musicales, y ye consideráu una carauterística posmoderna qu'empieza a finales del sieglu XX y acentúase nel sieglu XXI. Compositores poliestilísticos son, por casu, [[Llera Auerbach]], [[Luciano Berio]], [[William Bolcom]], [[Sofia Gubaidulina]], [[Hans Werner Henze]], [[George Rochberg]], [[Arturo Rodas]], [[Magaly Ruiz]], [[Frederic Rzewski]], [[Alfred Schnittke]], [[Dmitri Silnitsky]], [[Valentín Silvestrov]], [[Santiago Sosa Rolón]], [[Ezequiel Viñao]], [[Frank Zappa]] o [[John Zorn]]. === Espectralismo === {{AP|Espectralismo}} El '''espectralismo''' ye un xéneru musical aniciáu en [[Francia]] na década de los [[años 1960|años sesenta|sesenta]] alredor d'un grupu de compositores arrexuntaos en redol al [[Ensemble l'Itinéraire]] ([[Gérard Grisey]], [[Tristan Murail]] y [[Hughes Dufourt]]). La música espectral, nun sentíu restrictivu, básase principalmente nel descubrimientu de la naturaleza del [[timbre musical]] y na descomposición espectral del soníu musical, nel orixe de la perceición del timbre. El movimientu foise enanchando ya inflúi nes más importantes enclinos contemporáneos de composición y en munchos de los compositores más nuevos: [[Philippe Hurel]], [[Philippe Leroux]], [[Marc-André Dalbavie]], [[Jean-Luc Hervé]], [[Fabien Lévy]] o [[Thierry Blondeau]], en Francia; [[Kaija Saariaho]] o [[Magnus Lindberg]] en Finlandia; [[George Benjamin]] o [[Julian Anderson]] nel Reinu Xuníu: [[Marcu Stroppa]] n'Italia; y Joshua Fineberg, en EE. XX., por citar dalgunos. Y como nel casu del impresionismu y munchos otros estilos musicales, aquel compositores que la so música considérase espectral nun acepten xeneralmente tal denominación. === Nueva simplicidá === {{AP|Nueva Simplicidá}} La Nueva Simplicidá foi un enclín estilísticu surdida ente dalgunos de los componentes de la xeneración más nueva de compositores alemanes d'empiezos de los ochenta del [[sieglu XX]], y que supunxo una reacción non solamente contra la [[vanguardia]] musical europea de les décades de los cincuenta y sesenta, sinón tamién contra la más ampliu enclín escontra la oxetividá d'empiezos de sieglu. Polo xeneral, esti compositores defendieron una inmediatez ente l'impulsu creativu y la so resultancia musical (en contraste cola ellaborada planificación precompositiva carauterística del vanguardismu), col enfotu de crear una comunicación más fácil coles audiencies. En dellos casos, ello significó una vuelta al [[sistema tonal (música)|llinguaxe tonal]] del [[sieglu XIX]] y n'otros significó trabayar con testures más simples o l'empléu d'[[harmonía|harmoníes]] triádicas en contestos [[atonalidad|non tonales]]. D'ente los compositores identificaos d'una forma más cercana con esti movimientu, solamente [[Wolfgang Rihm]] consiguió una reputación significativa fuera d'Alemaña. === Llibre improvisación === {{AP|Llibre improvisación}} La improvisación llibre ye [[música]] improvisada ensin regles previes establecíes, secuencies d'acordes o melodíes primeramente alcordaes. Dacuando los músicos realicen un esfuerciu activu pa evitar referenciar a xéneros musicales reconocibles. La improvisación llibre, como estilu de música, desenvolver n'[[Europa]] y [[EE. XX.]] na metá y fines de la década de [[1960]] en respuesta o inspiráu pol movimientu del ''[[free jazz]]'' según pola [[música clásica contemporánea]]. Ente los artistes más reconocíos dientro d'esti estilu tán los saxofonistas [[Evan Parker]] y [[Peter Brötzmann]], el guitarrista [[Derek Bailey]], y el grupu improvisacional británicu [[AMM]]. === Nueva Complexidá === {{AP|Nueva complexidá}} La Nueva Complexidá ye una corriente dientro del escenariu contemporaneu surdida na década de 1980 nel [[Reinu Xuníu]] que puede definir lo "complexu" como; "de múltiples capes d'interacción de los procesos evolutivos qu'asoceden simultáneamente en toles dimensiones del material musical". Ye bien astracta, disonante y atonal, carauterizada pol usu de téuniques que lleven hasta la llende les posibilidaes de la [[Notación musical|escritura musical]]. Ente los compositores más importantes atópense [[Brian Ferneyhough]], [[Michael Finnissy]], [[Chris Dench]], [[James Dillon]], [[Roger Redgate]] y [[Richard Barrett]]. == ''Jazz'' == {{AP|Oríxenes del jazz|Jazz|Jazz contemporaneu}} === ''Jazz'' de Nueva Orleans === {{AP|Hot}} Anque nel periodu que va dende'l final de la [[Guerra de Secesión]] hasta'l fin del [[sieglu XIX]], yá esistíen delles bandes que tocaben daqué paecíu a un ''jazz'' rudimentariu, como les de los cornetistas [[Sam Thomas]], [[Louis Ned]], [[James L. Harris]] o [[Robert Baker]] o la banda que usualmente tocaba nel [[Kelly's Stables]] de Nueva Orleans,<ref>{{harvnb|Ortiz Oderigo|1958|pp=119-121}}</ref> suel considerase a [[Buddy Bolden]] como la primera gran figura y l'aniciador del primer estilu definíu de ''jazz''.<ref group="nota">Autores como [[Robert Goffin]] (''Nouvelle histoire du jazz'', Bruxeles, 1948) o André Hodeir (''Introduction a la musique de jazz'', París, 1948), aseguren que'l cornetista [[Manuel Pérez (músicu)|Manuel Pérez]] yá yera un músicu conocíu cuando Bolden algamó la fama, polo que nun sería'l primeru.</ref> Convencionalmente, denominar «estilu Nueva Orleans» a esta forma inicial del ''jazz''. Entá nun s'esprendió de les influencies del ''[[minstrel]]'' y contién toles carauterístiques propies del ''[[hot]]''. Les improvisaciones, nel sentíu que güei les conocemos, nun esistíen; ello ye que los solistes ellaboraben llargues variaciones melódiques sobre la tema principal (usualmente integráu por dos cantares distintos), en [[tempos]] bien lentos o medios, nunca rápidos. Les bandes yeren ambulantes y solíen preferir siempres interpretar [[espiritual]]es, ''[[ragtime]]s'', [[marcha|marches]] y cantares d'orixe afrocubano. El pesu sonoro y conceptual de la música recayía na [[corneta (instrumentu musical)|corneta]], que yera quien desenvolvía les [[melodía|melodíes]], sofitada pol [[trombón]] y el [[clarinete]], qu'ellaboraben variaciones improvisaes sobre la melodía base. Ye lo que Peter Clayton llama «la Santísima Trinidá del jazz de Nueva Orleans».<ref>{{harvnb|Clayton|Gammond|1990|p=253}}</ref> El restu de los instrumentos (usualmente [[banjo]], [[tuba]], [[caxa (instrumentu musical)|caxa]] y [[bombu]], anque pasu ente pasu fueron introduciéndose'l [[contrabaxu]], el [[pianu]] y la [[batería (instrumentu musical)|batería]]) teníen una función puramente rítmica. N'ocasiones usaba'l [[violín]] como complementu na seición de metales. Ye una escuela de bandes célebres, como la de [[Johnny Schenk]] (1893), la de [[John Robechaux]] (1895), la del [[Corneta (instrumentu)|cornetista]] [[Freddie Keppard]] (1900-1909), y otres de sonadía histórica como la [[Onward Brass Band]], la [[Eagle Band]] o la [[Tuxedo Brass Band]] del trompetista [[Papa Celestin]], ésta anterior al cambéu de sieglu. Tamién taben les bandes del cornetista [[Papa Mutt Carey]], que se reputa como'l introductor de la [[sordina]] de «desatrancador» (''plunger'') y el so típicu efeutu de ''[[wah-wah]]'', y que tenía a [[Sidney Bechet]] nel clarinete; la banda de [[Lorenzo Tio]], o la [[Orixinal Creole Orchestra]], etc. === Dixieland === {{AP|Dixieland}} A pocu d'empezar el [[sieglu XX]], los blancos y [[criollu|criollos]] probes del [[Ríu Mississippi|Delta del Mississippi]] empezaron a interesase pol ''Hot'' y la so influencia produció delles variaciones na forma de tocar de les bandes de Nueva Orleans: desenvolviéronse más les improvisaciones, entaináronse los [[tempos]] y buscáronse estructures rítmiques menos "africanes".<ref>{{harvnb|Ortiz Oderigo|1958|pp=184}}</ref> El nuevu estilu yera "menos espresivu, pero con mayores recursos téunicos", con melodíes más pulíes y harmoníes "llimpies".<ref>{{harvnb|Berendt|1988|pp=27}}</ref> Amás, introduciéronse'l [[pianu]] y el [[saxofón]], y desenvolviéronse téuniques instrumentales nueves, como l'estilu ''[[tailgate]]'' de los trombonistas. Les sos principales figures fueron, nuna primer dómina, la corneta [[Papa Jack Laine]], que se reputa como'l "padre del dixieland";<ref>{{harvnb|Arnau|1984|pp=24}}</ref> el trompetista [[Nick La Rocca]] y les sos [[Orixinal Dixieland Jazz Band|Orixinal Jass]]; los [[Luisiana Five]] d'[[Anton Lada]]; el trombonista [[Kid Ory|Edward "Kid" Ory]]; o los "[[New Orleans Rhythm Kings]]" del [[corneta (instrumentu)|cornetista]] [[Paul Mares]]. Na década de los [[años 1940|40]], el Dixieland esfrutó d'un poderosu ''revival'', llogrando ésitu mundial grupos como los [[Dukes of Dixieland]], de los hermanos [[Frank Assunto|Frank]] y [[Fred Assunto]], y entá anguaño esisten bandes con nomes tan rancios como [[Tuxedo (jazz)|Tuxedo Jass Band]] o Onward Jazz Band. === El ''jazz'' de Chicago y New York === El zarru poles autoridaes de [[Nueva Orleans]] del [[barriu]] de [[Storyville]] en [[1917]], supunxo un importante contratiempu pa la mayor parte de los músicos de jazz de la zona, pos nesti distritu d'ociu concentrábense casi tolos locales de música en vivu.<ref>{{harvnb|Clayton|Gammond|1990|pp=270}}</ref> Esti fechu empecipió la gran migración de los músicos de jazz escontra les ciudaes del norte, y especialmente escontra [[Chicago]], que gociaba daquella d'una solmenada vida nocherniega,<ref>Hughes, Langston (1940): ''The Big Sea'', Nueva York</ref> con una poderosa escena de [[blues]] y ''[[ragtime]]'', dende una década antes. [[King Oliver]], [[Louis Armstrong]], [[Sidney Bechet]], [[Jelly Roll Morton]] o [[Johnny Dodds]], ente otros munchos, treslladar a la ciudá del vientu» y grabaron ellí los sos primeros discos, a empiezos de la [[década de 1920]]. En Chicago desenvolvióse un estilu más crudu y dinámicu, con un llinguaxe curtio y lacónico, rozáu d'adornos, económicu en recursos, bañáu «nuna atmósfera exasperada, d'un dinamismu encaloráu, d'una ríxida tensión ''[[hot]]''».<ref>{{harvnb|Ortiz Oderigo|1958|pp=203}}</ref> El soníu perdió plasticidad al afaese la afinación por influencia de los músicos blancos y abandonase la desincronización propia de la [[Rítmica en cruz rítmica africana]] pero, otra manera, desenvolvióse descomanadamente'l conceutu d'[[improvisación]] individual y les melodíes paraleles, dexando los pasaxes polifónicos pal ciclu final (''[[Sock|sock chorus]]''). El material temático tendió escontra un abandonu de los ''[[Ragtime|rags]]'' y ''[[stomp]]s'' y la so sustitución por ''[[blues]]'' y cantares d'influencia europea, con arreglos musicales escritos. Ello ye que esta dómina ye la de la esplosión del llamáu «blues clásicu», con artistes como [[Bessie Smith]], que s'arrodiaben de bandes de jazz en sustitución del tradicional acompañamientu de [[guitarra]] o [[pianu]] namái. [[Ficheru:Duke Ellington at the Hurricane Club 1943.jpg|thumb|170px|[[Duke Ellington]] unu de los principales compositores de swing.]] L'estilu de Chicago desenvolvióse de resultes de la conxunción de los músicos negros de Nueva Orleans y de mozos estudiantes y aficionaos blancos qu'asonsañaben a aquellos,<ref>{{harvnb|Berendt|1988|pp=33}}</ref> y supunxo dellos cambeos importantes inclusive na instrumentación típica, al empezar a asitiase'l [[saxofón]]. Un bon númberu de músicos de gran relevancia son representativos del estilu: [[Erskine Tate]], [[Eddie Condon]], [[Muggsy Spanier]], [[Wingy Manone]], [[Pee Wee Russell]] o, como figura más relevante, [[Bix Beiderbecke]]. Dende bien ceo, el ''jazz'' introducióse tamién en [[Nueva York]], primeramente al traviés de los pianistes que tocaben ''[[ragtime]]'' y ''[[boogie woogie]]'' nos ''[[honky tonk]]s'', como [[James P. Johnson]], [[Willie "The Lion" Smith]] o [[Luckey Roberts]], pero tamién gracies a bandes, como la de [[Jimmy Reese Europe]] o "The Memphis Students", dirixida por [[Will Dixon]] y [[Will Marion Cook]], en dómina tan temprana como [[1905]].<ref>{{harvnb|Ortiz Oderigo|1958|pp=209}}</ref> Dellos autores destaquen tamién el papel que músicos como [[Nick La Rocca]] o'l [[baterista]] [[Louis Mitchell]], orixinariu de [[Filadelfia]], tuvieron na estensión del jazz na ciudá.<ref>Goffin, Robert (1944): ''Jazz: From The Congo to the Metropolitan'', New York</ref> Sicasí, el verdaderu estilu de Nueva York, o ''High Brow'', como se-y denominó nel so momentu, empezó cola orquesta de [[Fletcher Henderson]], na que tocaron toles grandes figures del jazz de los [[años 1920]]. Sería precisamente Henderson quien meyor representó la nueva forma de tocar un tipu de ''jazz'' estilizado, menos alcontráu y más universal, «realizáu sobre la base d'una fórmula de transaición que finca n'orquestaciones preparaes de mano y escrites pa conxuntos que'l so númberu de instrumentos nun faía posible la polifonía ''hot''».<ref>{{harvnb|Ortiz Oderigo|1958|pp=214}}</ref> Pero la escuela de Nueva York dio un nome de mayor proyeición entá, [[Duke Ellington]], procedente de [[Washington D.&nbsp;C.]], qu'algamó gran fama coles sos sesiones nel [[Cotton Club]] de [[Harlem]]. Otros referentes importantes del estilu fueron [[Red Nichols]] y les sos "Five Pennies", los McKinney's Cotton Pickers de [[William McKinney]] y [[Don Redman]], según la banda del pianista [[Sam Wooding]] o la del [[Panamá|panamiegu]] de nacencia, [[Luis Russell]]. L'estilu de Nueva York, col impulsu que supunxo a les ''[[big band]]s'', foi la corriente principal de desenvolvimientu del jazz a finales de la década de 1920, desaguando nel ''[[Swing (jazz)|swing]]''. === La era del ''swing'' === {{AP|Swing (jazz)}} Nel postreru terciu de la [[década de 1920]], los estilos de ''[[Two Beat jazz|two beat]]'' escosaren les sos posibilidaes de desenvolvimientu, ente qu'en Nueva York taba desenvolviéndose una nueva forma de faer ''jazz'', que se consolidó sobremanera como resultáu de la migración masiva de músicos de [[Chicago]] escontra la "ciudá de los rascacielos".<ref>{{harvnb|Berendt|1988|p=34}}</ref> Les bandes de [[Fletcher Henderson]], [[Duke Ellington]], [[Jimmie Lunceford]] y [[Chick Webb]], fueron les que marcaron l'aldu d'esti nuevu estilu que la so principal carauterística foi la formación de grandes orquestes, les ''[[big band]]s''. Amás, apurrieron elementos novedosos respectu de la tradición ''[[hot]]'': la conversión de los ritmos de dos golpes (''two beat'') a ritmos regulares de cuatro acentos rítmicos por compás; l'usu, como recursu de tensión, del ''[[riff]]'', frase curtia repitida con crescendo final; la predominancia de pasaxes melódicos interpretaos ''[[straight]]'', esto ye, conforme a partitura; la estensión del fenómenu del "solista"; la revalorización del ''[[blues]]''; etc. Esti procesu nun se desenvolvió puramente en Nueva York, yá que n'otros llugares, como [[Kansas City]] tuvo llugar una evolución similar en ''[[big band]]s'' como les de [[Bennie Moten]] o [[Count Basie]]. L'estilu toma'l so nome d'una de les carauterístiques del nuevu ''jazz'': el ''[[Swing (cualidá musical)|swing]]'' como elementu rítmicu. Trátase d'una operación comercial de los axentes de [[Benny Goodman]], que dirixía una de les bandes más populares de la dómina, al designalo como "Rei del swing". Esto llevó al públicu, pero tamién a munchos críticos, a creer que ''"swing"'' yera'l tipu de música que faía esta banda, consolidándose'l nome.<ref>{{harvnb|Clayton|Gammond|1990|pp=275}}</ref> Dalgunes de les bandes de la dómina algamaron un enorme ésitu popular y de ventes, xenerando un subestilo comercial que, a la llarga, acabaría por lastrar les posibilidaes de desenvolvimientu del ''swing'': [[Artie Shaw]], [[Harry James]], [[Glenn Miller]], [[Tommy Dorsey]]... Sicasí, non toes derivaron escontra esi camín, y dalgunes d'elles establecieron les bases de los grandes cambeos conceptuales del jazz de la [[década de 1940]]: [[Woody Herman]], [[Stan Kenton]], [[Lionel Hampton]] o [[Jay McShann]]. En dellos casos, desenvolviéronse escenes rexonales con gran proyeición y personalidá estremada, como ye'l casu del ''[[western swing]]'' (que fundió músiques d'orixe [[Música folclórica d'Estaos Xuníos|folclóricu]]) y, n'Europa, del llamáu [[jazz manouche]], impulsáu por [[Django Reinhardt]]. El ''swing'' foi, amás, un estilu ricu en grandes improvisadores, munchos de los cualos establecieron verdaderos [[canon (arte)|cánones]] nos sos respeutivos instrumentos: [[Coleman Hawkins]], [[Art Tatum]], [[Chu Berry]], [[Gene Krupa]], [[Teddy Wilson]], [[Fats Waller]], [[Johnny Hodges]], [[Benny Carter]], [[Rex Stewart]], [[Harry Edison]] y munchos otros. Foi tamién, paralelamente, un estilu que favoreció la proyeición de los [[cantante]]s, especialmente de les cantantes femenines: [[Ella Fitzgerald]], [[Ivy Anderson]] (que permaneció casi doce años na banda de Ellington, a partir de 1932), [[Billie Holiday]], [[June Christy]], [[Anita O'Day]], [[Lena Horne]] o [[Peggy Lee]]. Dalgunos d'estos instrumentistes fueron determinantes nel procesu d'evolución que llevó dende'l ''swing'' al ''[[be bop]]'' y al ''[[cool]]'', destacando ente ellos el trompetista [[Roy Eldridge]] y el saxofonista [[Lester Young]]. === ''Bebop'' === {{ap|Bebop}} Tres la era del ''swing'', el ''jazz'' yera conocíu y apreciáu en tol mundu, reconocíu inclusive por compositores clásicos de la talla de [[Stravinsky]]. Sicasí, el términu ''swing'' gociaba de mala reputación ente los músicos: considerábase que namái los profesionales de menor talentu dedicar a esti tipu de música comercial, de cuenta que los músicos más "serios" —como [[Duke Ellington]]— taben alloñándose del estilu. El cayente de les ''[[big band]]s'' de ''swing'' dio llugar a un nuevu tipu de música radicalmente distinta, que los sos úniques traces de mancomún consistíen nuna instrumentación similar y nel interés pola [[improvisación]]. Los músicos ''[[bebop]]'' poníen l'acentu nel papel del solista, que'l so papel yá nun yera'l de ''entertainer'' de dómines pasaes, sinón un artista creador al serviciu namái de la so propia música. La [[síncopa (música)|síncopa]] carauterística del ''[[Swing (jazz)|swing]]'' quedaba destinada a favorecer la interpretación de les melodíes; la [[seición rítmica]] simplificábase, apostrándola namái al [[contrabaxu]] —que crecía n'importancia— y a la [[batería (instrumentu musical)|batería]],<ref group="nota">El pianu o la guitarra quedaben lliberaos nel ''[[bop]]'' de la so función de marcaje rítmicu.</ref> —que dexaba a un llau el so antiguu papel de pixín [[metrónomu]]—, amontando con ello la llibertá de baxistes y bateristas; introduciéronse [[disonancia|disonancies]], [[polirritmia|polirritmos]], nueves paletes tonales y fraseos más irregulares; abandonóse la melodía en favor de la improvisación, y el formatu de ''[[big band]]'' pol de [[Agrupación musical|combu]], formáu por bien pocos músicos; y adoptóse, inclusive un ''look'' carauterísticu nel que nun podía faltar sombreru, gafes de sol y pería. [[Ficheru:Dizzy Gillespie 4.jpg|thumb|150px|right|Dizzy Gillespie retratáu en [[Buffalo (Nueva York)]], en 1977.]] La nacencia del estilu tuvo llugar en [[1941]] cuando [[Dizzy Gillespie]], [[Milt Hinton]], [[Charlie Parker]], [[Thelonious Monk]] y [[Kenny Clarke]] axuntar nel [[Minton's Playhouse]] de [[Nueva York]] pa una serie de conciertos informales. [[Dizzy Gillespie]] foi unu de los líderes del movimientu, con un estilu trompetístico que resumía perfectamente les carauterístiques de la nueva música y una serie de temes qu'entraron a formar parte aína del repertoriu básicu de los músicos ''bop'', como "[[A Night In Tunisia]]" o "[[Salt Peanuts]]". [[Charlie Parker]] foi l'otru gran padre del ''[[bebop]]'' introduciendo un nuevu llinguaxe d'improvisación, estendiendo l'aspeutu melódicu y el rangu rítmicu del jazz hasta esi momentu, y con un estilu emocional y sorprendente que quedó inmortalizado en clásicos como "[[Yardbird Suite]]", "[[Ornithology]]", "[[Donna Lee]]", "[[Billie's Bounce]]" o "Anthropology", ente otros munchos. Otros músicos d'importancia dientro del estilu fueron los saxofonistas [[Dexter Gordon]], quien afixo l'estilu de Parker col altu al [[saxo tenor]], y [[Sonny Stitt]]; el trompetista [[Fats Navarro]]; los trombonistas [[J. J. Johnson]] —quien afixo'l llinguaxe ''bop'' al [[trombón]]—, [[Benny Green]] o [[Kai Winding]]; los pianistes [[Bud Powell]], [[Thelonious Monk]], [[Lennie Tristano]], [[Oscar Peterson]], [[Ahmad Jamal]], [[George Shearing]], [[Erroll Garner]], [[Herbie Nichols]] o [[Tommy Flanagan]]; los baxistes [[Oscar Pettiford]] o [[Paul Chambers (músicu)|Paul Chambers]]; los bateristas [[Kenny Clarke]] o [[Max Roach]]; o la cantante [[Sarah Vaughan]]. Nel campu de les ''big bands'', dalgunes d'elles, como les de [[Charlie Barnett]], [[Woody Herman]], [[Lionel Hampton]] o [[Stan Kenton]], supieron afaer la so sonoridá a les nueves esixencies, y otres, como la d'[[Earl Hines]] establecieron pontes ente'l vieyu y el nuevu soníu. Namái dalgunes llograron convertise en verdaderes ''big bands'' de ''be-bop'', como ye'l casu de les orquestes de [[Boyd Raeburn]], [[Billy Eckstine]] y [[Dizzy Gillespie]]. === Cool jazz === {{AP|Cool}} La nacencia formal del movimientu ''[[cool]]'' tuvo llugar en [[1948]] cola publicación del álbum ''[[Birth of the Cool]]'' de [[Miles Davis]], tou un manifiestu autodefinitorio y una de les grabaciones más influyentes de la historia. El nuevu estilu derivábase direutamente del ''[[bebop]]'', pero resultaba una música más cerebral, que tenía como principal oxetivu l'establecimientu d'una atmósfera "aselu" y "meditativa".<ref group="nota">Cool, n'inglés, nun tien equí una traducción direuta; puede significar nesti contestu, "tranquilidá", "aselu", "aselu"..., anque tamién s'utilizaba na xíriga jazzístico pa referise a lo que "taba de moda"</ref> El ''cool jazz'' resultó particularmente popular ente músicos blancos como [[Lennie Tristano]], en parte pol so alloñamientu de los raigaños africanos del jazz, pero tamién atopó un buecu ente les preferencies de músicos negros que taben pasando de ser simples ''entertainers'' a adoptar un papel más activu y seriu na busca de la so identidá musical. Miles Davis, quien empezara la so carrera con [[Charlie Parker]], dio entamu al movimientu con ''[[Birth of the Cool]]'' (1948), el primeru d'una serie d'álbumes —''Walkin'' (1954), ''Miles'' (1955), ''Cookin''',''Relaxing'', ''Working'' o ''Steaming'', toos de (1956)— que sentaben les bases del estilu. [[The Modern Jazz Quartet]] —orixinalmente la [[seición rítmica]] de [[Dizzy Gillespie]], integrada por [[Milt Jackson]], [[John Lewis (músicu)|John Lewis]], [[Percy Heath]] y [[Kenny Clarke]]— publicó ''Modern Jazz Quartet with Milt Jackson'' (1953), ''Modern Jazz Quartet Volume 2'' (1953), y ''Django'' (1956), onde presentaben les sos elegantes composiciones, na llende ente lo [[música barroca|barrocu]] y lo jazzístico. [[Gunther Schuller]] foi l'aniciador oficial del ''[[third stream]]'', una corriente qu'establecía una ponte ente la [[música clásica]] y el ''jazz'', que tien como exemplu paradigmáticu'l so ''Jazz Abstractions'' (1959), y que cunta tamién ente los sos principales representantes a [[Bob Graettinger]]. [[Gil Evans]] produció ''Gil Evans and Ten'' (1957), ''Out of the Cool'' (1959), o ''Into The Hot'' (1961), [[Bill Evans (pianista)|Bill Evans]] —xuntu a [[Scott LaFaro]] y [[Paul Motian]]— introdució un nuevu soníu nel tríu de jazz influyíu pola música clásica europea, y [[George Russell]] sobresalió como intérprete de [[jazz modal|temes modales]]. Otres figures destacables fueron el [[vibrafonista]] [[Teddy Charles]], el pianista [[Ran Blake]] o la cantante [[Betty Carter]]. === West Coast jazz === {{AP|West Coast jazz}} Nesa mesma dómina, na [[Costa Oeste de los Estaos Xuníos|Costa Oeste]], la evolución del jazz desenvolver por caminos menos influyíos polos músicos neoyorquinos de ''bebop'', direutamente herederos de [[Lester Young]] y de la evolución que tuvieren ''big bands'' como les de [[Woody Herman]], [[Conrad Gozzo]], [[Stan Kenton]] o [[Wardell Gray]]. El nuevu estilu, qu'acabaría conformándose como la llinia principal de desenvolvimientu del ''cool'', foi impulsáu especialmente por músicos como [[Howard Rumsey]], [[Shorty Rogers]] o [[Shelly Manne]], y xeneró obres que tuvieron una enorme repercusión comercial, como ye'l casu de ''[[Time Out]]'', de [[Dave Brubeck]] y [[Paul Desmond]], que se convirtió nel primer discu de ''jazz'' en vender más d'un millón de copies, gracies a la tema "[[Take Five]]".<ref>{{Cita llibru | apellíos = Dimery |nome= Robert |editorial= Grijalbo |títulu= 1001 discos qu'hai qu'escuchar antes de morrer |añu= 2005 |ubicación= Barcelona |isbn= 84-253-3978-2 |páxina=45}}</ref> Tamién llogró un importante ésitu comercial [[Stan Getz]], otru de los líderes del movimientu ''cool'', que venía de les orquestes de [[Stan Kenton]], [[Benny Goodman]] y [[Woody Herman]] y que terminaría popularizando la [[bossa nova]], colos sos discos ''West Coast Jazz'', ''Early Autumn'' (1948) y ''Quartets'' (1950), ente que [[Llei Konitz]] ye consideráu por dellos críticos como la quintaesencia del músicu ''cool''. [[Gerry Mulligan]], otru de los principales representantes d'esta corriente, editó ''Mulligan Plays Mulligan'' (1951), ''Gerry Mulligan Quartet'' (1952), y ''Mulligan Quartet'' (1952); [[Art Pepper]] grabó ''Discoveries'' (1954), ''Art Pepper Quartet'' (1956), ''Meets the Rhythm Section'' (1957) y ''Omega Alpha'' (1957); [[Jimmy Giuffre]] llanzó ''Jimmy Giuffre 3'' (1956) o ''Western Suite'' (1958); [[Chet Baker]] publicó ''Grey December'' (1953), ''Chet Baker & Strings'' (1954) o ''Chet Baker Sextet'' (1954); [[Chicu Hamilton]] grabó ''Spectacular'' (1955), ''Quintet In Hi Fi'' (1956) o ''Mr Jo Jones on Quintet'' (1956); [[Jim Hall]], a lo último, destacó por un soníu llimpiu y tranquil —xustu l'antítesis de [[Charlie Christian]]— qu'antemanaba la llegada d'un tipu de ''jazz'' más nidiu y relaxáu. === ''Hard bop'' === {{AP|Hard bop}} Como reacción ante'l intelectualismo del ''bebop'', los músicos del ''hard bop'' reivindicaron la torna del ''jazz'' a los sos oríxenes, con especial acentu na enerxía y l'espontaneidá de la música. L'[[ritmu|elementu rítmicu]] quedaba reforzáu, y los [[Solo (música)|solos]], derivaos del llinguaxe de los músicos ''[[bebop]]'', adquirieron más fuercia y vitalidá, conformando una música agresiva ya intensa. Ello ye que l'axetivu "hard" (duru) tien nesta espresión la connotación de "intensu".<ref>{{harvnb|Clayton|Gammond|1990|pp=138}}</ref> Tuvo especial incidencia ente los músicos de la [[Mariña Este de los Estaos Xuníos|Mariña Este]], y ta especialmente venceyáu a los músicos negros de les ciudaes de los [[Rexón de los Grandes Llagos|Grandes Llagos]], como [[Chicago]] o [[Detroit]]. A ellos, "gustáben-yos les improvisaciones a plenu pulmón, los soníos templaos, les frases d'ángulos puros, los ritmos esplosivos".<ref>Gerber, Alain: ''Jazzmen from Detroit''. Linernotes. BYG- Actuel S-26065. 1979</ref> Pa munchu autores, el ''hard bop'' foi una relectura del ''bebop'' "en pro d'una vía que s'abrir a la prosecución d'una tradición ininterrumpida na que los raigaños más fondos siguíen teniendo un pesu específicu importante".<ref>{{harvnb|Riambau|1995|pp=71}}</ref> [[Max Roach]] foi unu de los aniciadores del movimientu, xunto a [[Art Blakey]] o [[Sonny Rollins]]. Destacaron coles mesmes los saxofonistas [[Cannonball Adderley]], [[Phil Woods]], [[Tina Brooks]], [[Hank Mobley]], [[Joe Henderson]], [[Pepper Adams]], [[Benny Golson]] o [[Jackie McLean]]; los trompetistas [[Woody Shaw]], [[Llei Morgan]], [[Freddie Hubbard]], [[Donald Byrd]], [[Blue Mitchell]], [[Art Farmer]] o [[Clark Terry]]; los pianistes [[Mal Waldron]], [[Bobby Timmons]], [[Horace Parlan]] o [[Duke Pearson]]; la vocalista [[Abbey Lincoln]]; el guitarrista [[Kenny Burrell]]; los contrabajistas [[Reginald Workman]], [[Paul Chambers (músicu)|Paul Chambers]] y [[Charles Mingus]]; la batería [[Pete La Roca]]; o les [[big band]]s de [[Thad Jones]] o [[Maynard Ferguson]]. === ''Soul jazz'' y ''Funky jazz'' === {{AP|Funky jazz}} Íntimamente rellacionáu col ''[[hard bop]]'', desenvolvióse un estilu de jazz, quiciabes más específicamente una forma de tocar ''jazz'', basada nel usu d'estructures ''[[blues]]'' en tempo lentu o mediu, con un "beat" firme y sosteníu, con emoción interpretativa, que se dio en llamar ''[[funky jazz|funky]]'' o, más tarde, ''[[soul jazz]]''.<ref>{{harvnb|Berendt|1988|pp=49}}</ref><ref>{{harvnb|Clayton|Gammond|1990|pp=265}}</ref> Un subxéneru qu'exhibía al [[Hammond B3]] y a los sos pioneros ([[Wild Bill Davis]], [[Jimmy Smith (músicu)|Jimmy Smith]] o [[Jimmy McGriff]]) como protagonistes, y que fundía tamién los sos raigaños nos trabayos de músicos como [[Horace Silver]], [[Junior Mance]], [[Les McCann]], [[Gene Harris]], [[Ramsey Lewis]] o'l cantante y pianista [[Ray Charles]]. Otres figures destacables del xéneru fueron los organistes [[Brother Jack McDuff]], [[Shirley Scott]], [[Charles Earland]], [[Larry Young]] o [[Richard "Groove" Holmes]]; los guitarristes [[Wes Montgomery]], [[Grant Green]] o [[George Benson]]; o los saxofonistas [[Stanley Turrentine]], [[Willis "Gator" Jackson]], [[Eddie "Lockjaw" Davis]], [[David "Fathead" Newman]], [[Gene Ammons]], [[Houston Person]], [[Jimmy Forrest]], [[King Curtis]], [[Rede Holloway]], [[Eddie Harris]] y [[Hank Crawford]]. <ref name=souljazz>{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/explore/style/soul-jazz-d297 |títulu= AExplore Music - Soul Jazz |autor= Scott Yanow |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=11 de mayu de 2011}}</ref> === ''Free jazz'' === {{AP|Free jazz}} El ''bop'' evolucionó bien rápido mientres la década de los cincuenta y dellos músicos ([[George Russell]] o [[Charles Mingus]] ente ellos) desenvolvieron, a partir de los conceutos d'intuición y digresión qu'anunciara la música de [[Lennie Tristano]], formulaciones similares a les que yá se dieron na [[música clásica]] nos años venti, cola irrupción, por casu, de l'[[atonalidad]] nel ''jazz'' de los años sesenta. Ta xeneralmente aceptáu pola crítica que, al marxe de los antecedentes yá citaos, el ''free jazz'' toma carta de naturaleza en 1960, cola publicación del [[Free Jazz (discu)|discu homónimu]] d'[[Ornette Coleman]] y el so doble [[Cuartetu (música)|cuartetu]], que supón una [[revolución]] [[Xéneru musical|estilística]] nel jazz, pero "non solamente eso, sinón una puesta en crisis, una relectura y una superación virtual de too lo que fuera'l jazz, cuestionando los fundamentos socioculturales tanto como'l so desenvolvimientu históricu".<ref>{{harvnb|Carles|Comolli|1991|pp=348}}</ref> Coleman había yá editáu enantes dellos discos qu'antemanaben esta esplosión, como ''[[The Shape of Jazz to Come]]'' o ''[[This Is Our Music]]'', dambos para [[Atlantic Records]].<ref>{{harvnb|Sáenz|1971|pp=36}}</ref> El ''[[free jazz]]'' prescindió d'elementos hasta entós esenciales nel jazz, como'l ''[[Swing (cualidá musical)|swing]]'', el [[fraseo]] o la entonación, abrir amás a influencies de [[músiques del mundu]] y politizándose de forma bien ostensible.<ref>{{harvnb|Sáenz|1971|pp=79 y ss.}}</ref> Nos primeres [[años 1960|años sesenta]] asistir a una, aparentemente, irresistible ascensión del ''free jazz'' que, paralelamente, recibió una ingente cantidá de refugos resumibles nuna sola frase: «Esto nun ye música». Crítiques que, per otra parte, provinieron non solo del públicu o de [[periodista|periodistes]] especializaos, sinón de músicos de jazz, como [[Roy Eldridge]] o [[Quincy Jones]].<ref>{{Cita llibru | apellíos = Williams |nome= Martin |editorial= Collier Books |títulu= Jazz Panorama |añu= 1964 |allugamientu= Nueva York |isbn= B001MBZO8Y}}</ref> A mediaos de la década, práuticamente tolos músicos nuevos de jazz taben influyíos pol "free". [[Cecil Taylor]], [[Eric Dolphy]] y [[Don Cherry]] fueron los principales aniciadores d'esta llinia, pero a ellos sumáronse [[Carla Bley]], [[Mike Mantler]], [[Muhal Richard Abrams]], [[Dollar Brand]], [[Anthony Braxton]], [[Marion Brown]], [[Jimmy Giuffre]], [[Eddie Gómez]], [[Charlie Haden]], [[Steve Lacy]], [[Yusef Lateef]], [[Gary Peacock]], [[Sun Ra]], [[Archie Shepp]], [[Sonny Sharrock]], [[Manfred Schoof]], [[John Surman]], ente otros. A mediaos de la década, el ''free jazz'' convirtiérase nuna manera d'espresión ricamente articulada que tomaba toles temátiques y comandaba toles víes de desenvolvimientu del ''jazz''. Sicasí, a partir de [[1967]] empezó a apreciase una clara recesión del favor del públicu respectu del ''free jazz''.<ref>{{harvnb|Sáenz|1971|pp=93}}</ref> === ''Post-bop'' === {{AP|Post-bop}} Un ciertu númberu de músicos de ''[[bop]]'' desenvolvieren conceutos d'improvisación más avanzaos a finales de los [[años 1950]], realizando un "[[jazz modal]]" direutamente impulsáu por figures como [[Miles Davis]] o, bien especialmente, [[John Coltrane]] yá a empiezos de la [[década de 1960]]. Los sos "sábanes de soníu", según bautizó'l críticu [[Ira Gitler]] al soníu del cuartetu del [[Saxofón|saxofonista]],<ref>{{harvnb|Sáenz|1971|pp=49}}</ref> abrieron el camín a un estilu que se dio en llamar ''[[post-bop]]''. Ésti adoptó a les esperiencies ''[[hard bop]]'' un bon númberu de les innovaciones que traxera'l ''[[free jazz]]'', convirtiéndose na llinia de desenvolvimientu principal (''[[mainstream]]'') del ''jazz'' modernu, filo conductor hasta llegar al ''[[neo bop]]'' o "neo-tradicionalismu" de los [[años 1980]], encabezáu por [[Wynton Marsalis]]. Salvo esceiciones, como [[Bill Evans (pianista)|Bill Evans]], el [[sellu discográficu]] [[Blue Note Records|Blue Note]] recoyó a los principales músicos del estilu: [[Wayne Shorter]], [[McCoy Tyner]], [[Herbie Hancock]] o [[Llei Morgan]]. === ''Jazz rock'' y ''jazz'' fusión === {{AP|Jazz fusión|Jazz rock}} [[Ficheru:Miles Davis 22.jpg|thumb|170px|left|[[Miles Davis]] actuando nel North Sea Jazz Festival.]] El llanzamientu en [[1970]] de ''[[Bitches Brew]]'', un álbum de [[Miles Davis]] que cuntaba con [[Tony Williams (baterista)|Tony Williams]], [[Ron Carter]], [[Herbie Hancock]], [[Wayne Shorter]] o [[John McLaughlin]], ente otros, supunxo una nueva revolución nel soníu del jazz, introduciendo una instrumentación y unos esquemes rítmicos más cercanos al [[rock]] y marcando l'entamu d'un nuevu xéneru que recibiría darréu la denominación de ''[[jazz fusion]]''. La influencia de los grupos de rock que taben esperimentando col ''jazz'' na dómina ([[Soft Machine]], [[Blood, Sweat & Tears]], [[Colosseum]], [[Caravan (banda inglesa)|Caravan]], [[Nucleus]], [[Chicago (banda)|Chicago]] y, sobre toos ellos, les distintes formaciones de [[Frank Zappa]]), terminó de perfilar un xéneru que daría llugar darréu a otros munchos subestilos, siendo particularmente evidente n'aspeutos como la instrumentación de les nueves bandes de ''[[jazz rock]]'' —que reemplazaron el [[contrabaxu]] pol [[baxu llétricu]] y onde la [[guitarra]] o'l [[órganu Hammond|órganu]] abandonaben la [[seición rítmica]] p'asitiase como instrumentos solistes de plenu derechu— o na mayor importancia de los grupos al respeutive de los sos miembros, otra carauterística heredada del mundu del rock. Unu de los primeres representantes de la nueva corriente del ''[[jazz rock]]'' foi [[Gary Burton]], quien, cola ayuda de [[Steve Swallow]], [[Larry Coryell]] y [[Roy Haynes]], empezara a esperimentar con rítmos de rock en ''The Time Machine'' (1966), ya introduxera elementos ''[[country]]'' en ''Tennessee Firebird'', editáu esi mesmu añu. [[Tony Williams (baterista)|Tony Williams]], quien se fixera famosu nel quintetu de [[Miles Davis]], yá editara sol so nome ''Life Time'' (1964) y ''Spring'' (1965) antes de poner en marcha la so [[The Tony Williams Lifetime|Lifetime]], una banda que cuntaba orixinalmente con [[Larry Young]] y John McLaughlin y que se convertiría n'unu de los grupos más relevantes del xéneru. [[Herbie Hancock]] nun tardó n'alzase como unu de los máximos representantes del xéneru a la cabeza del so grupu [[The Headhunters]] —una banda que, inspirada nos ritmos ''[[funk]]y''-sicodélicos de [[Sly Stone]], llogró'l mayor ésitu de ventes{{ensin referencies}} de la historia del ''jazz'' col so álbum homónimu editáu en [[1973]]—, ente que [[Chick Corea]] fixo lo propio colos sos ''[[Return To Forever]]'', orixinalmente con [[Flora Purim]], [[Joe Farrell]], [[Stanley Clarke]] y [[Airto Moreira]]. [[Keith Jarrett]] publicó ''Gary Burton & Keith Jarrett'' en 1970, y fixo incursiones nel [[latin jazz]] en '''Expectations'' (1971), ente que [[McCoy Tyner]] collaboró con músicos como [[Bennie Maupin]], [[Bobby Hutcherson]], [[Gary Bartz]], [[Wayne Shorter]], [[Alice Coltrane]] o [[Ron Carter]] en ''Expansions'' (1968), ''Cosmos'' o ''Extensions'', dambos de 1970. Dende la área del ''[[free jazz]]'', músicos como [[Charlie Haden]], [[Carla Bley]], [[Michael Mantler]] o [[Paul Motian]] atopábense ellaborando una música complexa y personal, con raigaños bien diversos ya influencies bien heterogénas. [[Larry Coryell]] foi otru de los pioneros del ''[[jazz rock]]'', cola so participación nel álbum de 1966 ''Out of Sight And Sound'', del grupu Free Spirits. L'álbum marcó l'entamu d'una serie de grabaciones sol so nome que remataríen en ''Introducing The Eleventh House'' (1974), primer discu d'una banda —[[The Eleventh House]]— que s'asitiaría ente les más famoses de los grupos de jazz rock de la [[década de 1970]]. [[Weather Report]], formáu orixinalmente por [[Joe Zawinul]], [[Wayne Shorter]], [[Miroslav Vitous]], [[Airto Moreira]] y [[Alphonso Mouzon]] non yá convirtióse nel grupu más importante del movimientu. La banda llogró un considerable ésitu dende los sos entamos, pero la llegada del baxista [[Jaco Pastorius]] en [[1976]] supunxo un nuevu emburrie pa l'agrupación, que con álbumes como ''Black Market'' (1976) o ''Heavy Weather'' (1977) algamó un notable ésitu comercial. [[John McLaughlin]] recoyó'l testigu del ''revival'' del ''[[blues]]'' que tuviera llugar nel [[Reinu Xuníu]] con grupos como [[The Rolling Stones]] o [[Cream]], pero n'editando un primer álbum sol so nome (''Extrapolation'', 1969) con [[John Surman]] y [[Tony Oxley]], foi convocáu por [[Miles Davis]] pa la grabación de ''[[Bitches Brew]]''. El so ''My Goal's Beyond'', de [[1971]] amuesa yá abiertamente la pasión del músicu pola [[música hindú]], un interés que va desenvolver cola [[Mahavishnu Orchestra]] a lo llargo de la década n'álbumes como ''The Inner Mountain Flame'' (1971) o ''Birds of Fire'' (1972), y, especialmente con [[Shakti (banda)|Shakti]], una banda que cuntaba cola participación de músicos hindús. El baterista y pianista [[Jack DeJohnette]] ye otra figura clave del movimientu, con una serie d'álbumes —''Have You Ever Heard'' (1970), ''Collect'' (1974), ''Untitled'' (1977)...— colos que quixo efeutuar una nueva llectura de los clixés del [[jazz rock]] y nos que participaron músicos como [[John Abercrombie (guitarrista)|John Abercrombie]] o [[David Murray (saxofonista)|David Murray]]. [[Gary Bartz]] debutara con ''Llibra'' (1967), un álbum nel qu'amosaba'l so estilu guañáu na tradición del ''[[bebop]]'' y les sos cualidaes como compositor, pero en reemplazando a [[Wayne Shorter]] nel grupu de [[Miles Davis]], formó los sos "NTU Troop" en [[1970]], pa publicar un discu (''Harlem Bush Music - Taifa'', de 1970) nel que presentaba una música enérxica, con elementos del [[soul]], del [[funk]], del jazz y del [[música rock|rock]]. [[Billy Cobham]] —que participara en [[Dreams (banda)|Dreams]] xunto a [[Randy Brecker|Randy]] y [[Michael Brecker]] y a [[John Abercrombie (guitarrista)|John Abercrombie]], y que tamién pasara de volao pol grupu de [[Miles Davis]]— editó ''Spectrum'' y ''Crosswinds'' en [[1973]], y ''Total Eclís'' en [[1974]], toos ellos álbumes importantes na historia del subxéneru. [[John Abercrombie (guitarrista)|John Abercrombie]] debutó discográficamente en [[1974]] con ''Timeless'', con [[Jack DeJohnette]] y [[Jan Hammer]] pa siguir editando álbumes na mesma llinia con músicos como [[Marc Johnson]], [[Peter Erskine]], o [[Dave Holland]]. Los hermanos [[Randy Brecker|Randy]] y [[Michael Brecker]] formaron en [[1975]] [[The Brecker Brothers]], pa editar una música de gran complexidá a mediu camín ente'l ''[[hard bop]]'' y el ''[[funky]]'' antes d'entamar les sos respeutives carreres en solitariu. [[Oregon (banda)|Oregon]] publicó en [[1972]] un primer álbum —''Music Of Another Present Yera''— qu'amosaba una sofisticada combinación de jazz, música clásica, improvisación, complexidá compositiva y elementos étnicos. [[Lonnie Liston Smith]] editó en [[1973]] el so ''Astral Travelling'', primer discu d'una banda —The Cosmic Echoes— que llueu derivaría escontra'l ''[[funk|funky soul]]'' con álbumes como ''Expansions'' (1974). [[Steps Ahead]], un [[supergrupo]] de virtuosos con [[Mike Mainieri]] a la cabeza publicó'l so primer trabayu —''Step By Step''— en 1980, el mesmu añu que [[Ronald Shannon Jackson]] publicó ''Eye On You'' col so grupu Decoding Society; o que [[Joseph Bowie]], hermanu de [[Lester Bowie|Lester]], publicó ''"Defunkt"'' primer álbum del so [[Defunkt|banda homónima]]. [[Jean Luc Ponty]] foi'l responsable de llevar el [[violín]] a la era de la electrónica, dende l'empiezu de la so carrera al llau de [[Frank Zappa]] en fecha tan temprana como [[1968]], pasando poles sos collaboraciones con John McLaughlin y rematando na so carrera en solitariu con álbumes como ''Upon The Wings Of Music'', de [[1975]]. El baxista y violonchelista [[Ron Carter]] publicara ''Uptown Conversation'' (1969) col [[contrabaxu]] como protagonista, antes d'editar ''Piccolo'' (1977), un álbum nel qu'emplegaba'l baxu piccolo, un híbridu ente'l [[contrabaxu]] y el [[cello]]. El virtuosu checu [[Miroslav Vitous]] destacó tamién nel [[contrabaxu]] n'álbumes como ''Infinite Search'' (1969), o ''Purple'' (1970), pero foi [[Stanley Clarke]] l'encargáu de poner el [[baxu llétricu]] nel puntu de mira de los aficionaos, con ''Stanley Clarke'' (1974) y ''School Days'' (1976). [[Jaco Pastorius]] foi, sicasí'l gran revolucionariu d'esi instrumentu, tantu nes sos tempranes collaboraciones con [[Pat Metheny]] (''Bright Size Life'', 1976) o [[Weather Report]] (''Heavy Weather'', 1977) como, sobremanera, col so debú en solitariu que, llanzáu en [[1976]] col títulu de ''Jaco Pastorius'', foi'l discu que, non yá popularizó'l [[so fretless]], sinón que lo asitió como unu de los instrumentos más espresivos del [[jazz fusión]]. Destaca igualmente, nuna llinia bien [[funky]], el baxista [[Jamaaladeen Tacuma]] (''Show Stopper'', 1983). Otres figures importantes, dientro d'un estilu de fusión que provién del [[free jazz]] ya incorpora elementos de la música [[third stream]], fueron el contrabajista [[David Tostaren]] (''Color Pool'', 1975), [[Collin Walcott]] (percusionista d'[[Oregon (banda)|Oregon]] y unu de los músicos más innovadores nel so instrumentu), el saxofonista [[John Klemmer]] (''Touch'', 1975), los pianistes [[Art Lande]] (''Rede Lanta'', 1973), y [[Steve Kuhn]] (''Ecstasy'', 1974), y el baxista [[Steve Swallow]] (''Swallow'', 1991). La [[guitarra llétrica]] algamara gracies a la influencia del [[rock]] una popularidá ensin precedentes, que nun tardó en trate reflexada nel mundu del [[jazz fusión]] cola apaición d'un bon númberu de músicos, que la víen como'l instrumentu dominante na escena del jazz, tal que el saxofón haber sío en dómines anteriores. [[Sonny Sharrock]] (''Black Woman'', 1969; ''Monkie-Pockie-Boo'', 1970) o [[James Blood Ulmer]] (''Revealing'', 1977) atopar ente los primeres representantes d'esta corriente, al igual que [[Ralph Towner]] (''Diary'', 1973), el guitarrista de la banda Oregon. [[Pat Metheny]] publicara en [[1976]] el so ''Bright Size Life'' con [[Jaco Pastorius]] y [[Bob Moses]], un discu que tenía a la guitarra llétrica como principal protagonista pero que, tamién, introducía'l [[baxu llétricu]] nel soníu del jazz, y amosaba l'estilu naturalista y orixinal, típicamente "blancu", que Metheny desenvolvería en posteriores álbumes yá cola so banda [[Pat Metheny Group]] (''Group'' 1978; ''American Garage'', 1979). El xaponés [[Kazumi Watanabe]] grabó una serie d'afamaos discos, que s'empecipió con ''Endless Way'' (1975), ente que [[John Scofield]], que collaborara con [[Billy Cobham]] y [[Charles Mingus]], editó'l so primer trabayu en solitariu en [[1977]], col títulu ''East Meets West''. El virtuosu [[Al DiMeola]], publicó tamién los sos primeros trabayos a mediaos de la década (''Land of the Midnight Sun'', 1976; ''Elegant Gipsy'', 1977), al igual que [[Steve Tibbetts]] (''Steve Tibbets'', 1976; ''Yr'', 1980), [[Steve Khan]] (''Tightrope'', 1977; ''The Blue Man'', 1978) y [[Mike Stern]], qu'asitiaría la so carrera a empiezos de la década siguiente, al llau de [[Billy Cobham]] y de [[Miles Davis]] (1981-1983). Nel ámbitu [[Europa|européu]] destacaron los británicos [[Neil Ardley]], [[Mike Westbrook]], [[Mike Gibbs]], [[Kenny Wheeler]], [[John Surman]], [[Keith Tippett]], [[Elton Dean]], [[Basil Kirchin]] o'l grupu [[Nucleus]]; los noruegos [[Jan Garbarek]] y [[Terje Rypdal]]; el danés [[Niels-Henning Orsted-Pedersen]]; los alemanes [[Wolfgang Dauner]], [[Joachim Kühn]] y [[Eberhard Weber]]; l'italianu [[Enrico Rava]]; el polacu [[Michal Urbaniak]]; o'l rusu [[Serguéi Kuriokhin]]. === ''Jazz'' llatín y ''jazz'' afrocubano === {{AP|Latin jazz}} Nos primeros tiempos del ''jazz'' yá se produció una temprana incorporación d'elementos llatinos a la música ''[[hot]]''. Ello ye que los [[ritmu|ritmos]] de [[habanera]], [[calinda]], [[contradanza]] o [[Fandangu (baille)|fandangu]] yeren avezaos na música de [[Nueva Orleans]].<ref>Bauzá, José: ''Jazz: Grabaciones maestres'', Institutu de Estudio Juan Gil-Albert, Alicante, 1986, páx. 184</ref> La presencia d'elementos llatinos caltener nel ''jazz'' de los [[años 1920|años 20]] y [[años 1930|30]], anque ensin la intensidá necesaria pa xestar una verdadera fusión. Sicasí, a metá de los [[años 1940]], la influencia cubana sobre'l ''[[bop]]'' xeneró un estilu de fusión que'l so meyor esponente fueron la ''[[big band]]'' de [[Machucu (músicu)|Machucu]], y los trabayos de [[Dizzy Gillespie]], qu'integraben elementos carauterísticos del ''[[bebop]]'' con [[Instrumentu de percusión|ritmo afrocubanos]]. De tolos estilos que surdieron tres la [[Swing (jazz)|yera del ''swing'']], el [[latin jazz]] foi unu de los qu'esfrutó de mayor popularidá, y los sos esquemes básicos nun camudaron demasiáu a lo llargo de la so historia, al traviés del trabayu —por citar namái a trés de les más importantes— de les orquestes de [[Tito Puente]], [[Poncho Sánchez]] o [[Mario Bauzá]].<ref name="alllatin">{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/explore/style/smooth-jazz-d4447 |títulu= Explore Music - Smooth Jazz |autor= Scott Yanow |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de mayu de 2011}}</ref> A partir de mediaos la [[década de 1960]] y, especialmente, mientres los [[años 1970]], esti estilu de fusión con músiques llatines, asitiar de forma definitiva na escena del jazz. Dientro de l'amplia denominación de "jazz llatín", suelen incluyise músiques tan distintes como les d'orixe [[Brasil|brasilanu]] ([[bossa nova]], especialmente), les d'orixe [[cuba|cubanu]] y otres de [[jazz fusión|fusión]] con otres músiques de calter llatín (y de forma especial, el tangu). Ente los munchos artistes que desenvolvieron la so obra nes distintes variantes d'esti xéneru, cabo citar, dientro del jazz de fusión d'orixe brasilanu, a [[Flora Purim]], [[Airto Moreira]], [[Charlie Byrd]], [[Antonio Carlos Jobim]], [[Joao Gilberto]], [[Baden Powell (músicu)|Baden Powell]], [[Hermeto Pascoal]], [[Dom Um Romão]], [[Egberto Gismonti]] o [[Claudio Roditi]] . Y, na redolada de la fusión de jazz cola música afro-cubana y [[Puertu Ricu|portorriqueña]], atopamos a [[Irakere]], [[Arturo Sandoval]], [[Ray Barretto]], [[Emiliano Salvador]], [[Cal Tjader]], [[Mozu O'Farrill]], [[Mongo Santamaría]], [[Cándido Cameru|Cándido]], [[Sabú Martínez]], [[Chano Pozu]], [[Chucho Valdés]], [[Steve Turrie]] o [[Paquito D'Rivera]], amás de pianistes como [[Hilton Ruiz]], [[Gonzalo Rubalcaba]] y [[Michel Camilo]], nos que l'elementu llatín incorporar de forma indistinguible al so orixe [[post-bop|bop]]. Muncho más apegaos a los estilos tradicionales cubanos, inclusive a la [[mueyu (música)|mueyu]], atopamos a músicos como [[Willie Bobo]], [[Cachao]], [[Carlos "Patato" Valdes]], [[Tata Güines]], [[Willie Colón]], [[Jesús Alemany]] o [[Francisco Aguabella]], amás d'orquestes qu'históricamente tuvieron una gran proyeición comercial, como les de [[Xavier Cugat]] y [[Pérez Prau]]. Fora del mundu [[Antilles|antillanu]], destaquen músicos que desenvolvieron trabayos d'acercamientu ente'l jazz y músiques tradicionales d'otros llugares d'[[América llatina]]: [[Astor Piazzolla]] (colos sos discos en solitariu o con [[Gerry Mulligan]]), [[Gatu Barbieri]], [[Osvaldo Tarantino]], [[Alex Acuña]].<ref>{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/explore/style/latin-jazz-d332/artists |títulu= Explore Music - Latin Jazz Artists |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de mayu de 2011}}</ref> L'estilu dio orixe a lo llargo de los años a toa una serie de subxéneros rellacionaos ente los que s'atopen el [[boogaloo]], el ''jazz'' cubanu, el ''jazz'' brasilanu, el [[Big Band|Latin Big Band]] y, percima de toos en popularidá ya importancia, la [[bossa nova]].<ref name="alllatin"/> === ''Jazz'' flamencu y otres fusiones étniques === El ''jazz'' flamencu tien el so orixe na [[década de 1960]], cuando empezaron a surdir delles propuestes primitives de fusión ente'l [[flamencu]] de parte d'artistes como [[Miles Davis]] (''Sketches of Spain'', 1960; ''Flamencu Sketches'', incluyíu en ''[[Kind of Blue]]'', 1959) o [[John Coltrane]] (''Olé'', 1961). Sicasí, n'España hubo d'esperar hasta [[1967]], añu en que'l saxofonista [[Pedro Iturralde]] editó'l so ''Jazz Flamencu'' (MPS), un discu que cuntaba cola collaboración de [[Paco de Lucía]] y que se considera usualmente como la obra fundacional del xéneru. Discos como ''My Spanish Heart'' de [[Chick Corea]] (1976) o ''[[Friday Night in San Francisco]]'', una grabación de 1980, en tríu, de los guitarristes [[Al DiMeola]], [[John McLaughlin]] y [[Paco de Lucía]], abondaben na idea de la fusión de dambos xéneros, dientro d'una corriente de renovación nel [[flamencu]], que dempués se denominó [[nuevu flamencu]], un conceutu que De Lucía reelaboró nos sos trabayos col sestetu integráu por él mesmu, el so hermanu [[Pepe de Lucía]], [[Ramón de Algeciras]], [[Carles Benavent]], [[Rubem Dantas]] y [[Jorge Pardo]] (''Live... One Summer Night'', 1984). A partir de mediaos d'esa década, Benavent, Dantas y Pardo empecipiaron les sos carreres en solitariu, ayudando a consolidar un estilu onde nun tardaron n'apaecer trabayos de figures del [[Jazz n'España|jazz español]] y el [[flamencu]], como [[Joan Albert Amargós]], [[Antonio Vargas Cortés|El Potito]], [[Antonio Carmona]], [[Chano Domínguez]], [[Ángel Rubio (guitarrista)|Ángel Rubio]], [[Guillermo McGill]], [[Gerardo Núñez]], [[Jerry González]], [[Juan Manuel Cañizares]], [[Agustín Carbonell|Agustín Carbonell "La Bola"]], [[Pericu Sambeat]] o [[Javier Llomba]], artistes que siguen esplorando'l camín abiertu por Davis, Coltrane, Iturralde y Paco de Lucía más de mediu sieglu tras.<ref>"Especial: El Jazz Flamencu güei" en {{Cita web |url= http://www.flamenco-world.com/magazine/about/jazz_flamencu/ejaz.htm |títulu= Crucies sonoros de la interculturalidad 1 |autor= Ezequiel Paz |fecha=febreru de 2003 |editorial= flamencu-world.com|fechaaccesu=6 de mayu de 2011 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.flamenco-world.com/magazine/about/jazz_flamencu/ejaz.htm|fechaarchivu=2 d'avientu de 2015}}{{Cita web |url= http://www.flamenco-world.com/magazine/about/jazz_flamencu/ejaz2.htm |títulu= Crucies sonoros de la interculturalidad 2 |autor= Ezequiel Paz |fecha=febreru de 2003 |editorial= flamencu-world.com|fechaaccesu=6 de mayu de 2011 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.flamenco-world.com/magazine/about/jazz_flamencu/ejaz2.htm|fechaarchivu=2 d'avientu de 2015}}</ref> Nel restu del mundu distintos músicos de tradiciones bien diverses siguen ellaborando fusiones estilístiques que de cutiu tienen al ''jazz'' como coprotagonista. Esta orientación parte na [[década de 1950]], con artistes como [[Dizzy Gillespie]], [[Dollar Brand]], [[Sun Ra]] o [[Yusef Lateef]], y afítase, más tarde, a finales de los años 1960 y na [[década de 1970]], cuando [[Don Cherry]], [[John McLaughlin]], [[Don Ellis]] o [[Andy Narell]] empezaron a fundir elementos étnicos tales como instrumentación, harmoníes o ritmos, de distintes procedencies ([[África]], la [[India]], [[Bulgaria]], [[Francia]], [[Brasil]], [[Xapón]], la [[Polinesia]], [[Marruecos]], el [[Caribe (rexón)|Caribe]]...), en trabayos onde la improvisación carauterística del jazz tenía un llugar importante.<ref name="allworldfusion">{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/explore/style/world-fusion-d185 |títulu= Explore Music - World Fusion |autor= Mark C. Gridley |editorial= allmusic.com|fechaaccesu=6 de mayu de 2011}}</ref> Esta familia de xéneros de "[[Jazz fusión#La fusión étnica|fusión étnica]]", que la so cercanía al jazz varia d'un artista a otru, suel arrexuntase dientro del términu xeneralista "[[world music]]", denominación qu'inclúi amás otros estilos de calter pocu o nada rellacionaos col jazz. Ente los artistes que desenvolvieron el so trabayu nesta llinia, amás de los citaos, atópense [[Shakti (banda)|Shakti]], [[Babatunde Olatunji]], [[Zakir Hussain]], [[Paul Winter]], [[David Amram]], [[Rabih Abou-Khalil]], [[Anouar Brahem]], [[Paul Horn]], [[Lou Harrison]], [[Codona]], [[Harry Partch]], [[Trilok Gurtu]], [[Manu Dibango]], [[Lakshminarayanan Shankar]], [[Alpha Blondy]], [[Strunz & Farah]], [[Toshinori Kondo]], [[M'Lumbo]], [[Elek Bacsik]], [[Najma Akhtar]], [[Richard Bona]] o [[Hugh Masekela]].<ref name="allworldfusion"/> === La crisis del ''jazz'' y el nuevu tradicionalismu === La puxanza del "neo-tradicionalismu" que tuvo llugar cola llegada de la [[década de 1980]] marcó'l puntu más altu de la crisis qu'afectara al jazz dende la popularización masiva del ''[[rock]]'', na [[década de 1960]]. El jazz representaba pa los negros norteamericanos l'alternativa popular a la música clásica, pero nel momentu que empezó a derivar, primero escontra'l ''free jazz'' y depués escontra les distintes fusiones que tuvieron llugar na década de 1970, foi alloñar cada vez más de los sos oríxenes, entrando nuna crisis d'identidá qu'a finales d'esa década entá nun fuera resuelta. Nesi periodu'l términu "jazz" solíase identificar, a cencielles cola [[música instrumental]], los músicos blancos taben llogrando más ésitu que los negros y el panorama creativu polo xeneral yera bastante descuayante. Sicasí, la llegada de los [[neo bop|neo-tradicionalistes]] camudó l'orde de les coses: en llugar d'abanderar una nueva revolución nel xéneru, reivindicaron una vuelta a los sos oríxenes treslladando los términos del alderique dende la dicotomía ''[[Free jazz]]''/[[Jazz fusión]] al bancia ente el defensores de la pureza del estilu ([[neo tradicionalismu]]) y los partidarios de la so evolución. [[Scott Hamilton]], col so ''A Is a Good Wind Who Is Blowing Us Non Ill'' (1977) inauguró'l ''revival'' del jazz clásicu, el mesmu añu en que se publicar el primer discu del quintetu [[V.S.O.P.]], lideráu por [[Herbie Hancock]]. Una vuelta a los principios del ''[[bop]]'', que se vio siguida na obra de los pianistes [[Kenny Barron]], [[Joanne Brackeen]], [[Jessica Williams]], [[Mulgrew Miller]], [[Fred Hersch]], [[Marcus Roberts]] o [[Brad Mehldau]]; de los saxofonistas [[Ernie Krivda]], [[Joe Lovano]], [[Bobby Watson]], [[Dave Liebman]], [[Joshua Redman]], [[James Carter]] o [[Courtney Pine]]; de los trompetistas [[Jack Walrath]], [[Tom Harrell]], [[Terence Blanchard]], y [[Roy Hargrove]]; o del trombonista [[Steve Turrie]]. Mención estreme merez [[Wynton Marsalis]], el principal representantes d'una saga familiar de [[Nueva Orleans]] que s'empecipia na obra d'[[Ellis Marsalis]], padre del anterior (y de [[Branford Marsalis|Brandford]], [[Delfeayo Marsalis|Delfeayo]] y [[Jason Marsalis|Jason]], toos ellos destacaos músicos de ''jazz''), y un importante educador que tuvo ente los sos alumnos más destacaos a [[Terence Blanchard]], [[Donald Harrison]], [[Harry Connick, Jr.]], [[Nicholas Payton]], o a [[Kent Jordan|Kent]] y [[Marlon Jordan]], ente otros.<ref>{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/artist/ellis-marsalis-p7057/biography |títulu= Ellis Marsalis |autor= Scott Yanow |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=9 de mayu de 2011}}</ref> La llegada a la escena de [[Wynton Marsalis]], consideráu pola crítica como'l músicu de ''jazz'' más famosu dende [[1980]], supunxo la inauguración del movimientu de los ''Young Lions'' (nuevos lleones), un movimientu que tuvo como resultáu la contratación per parte de les grandes compañíes discográfiques —inclusive d'aquelles que nunca amosaren interés dalgunu nesti tipu de música— de los nuevos talentos del jazz. Con una conocencia enciclopédica de la tradición del so instrumentu, Marsalis foi criticáu pol so papel conservador como direutor de la [[Lincoln Center|Lincoln Center Jazz Orchestra]], una banda dedicada a caltener la identidá musical del jazz de los afroamericanos, pero tamién destacó pol so papel de divulgador de la cultura del jazz, y como introductor de nuevos talentos.<ref>{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/artist/wynton-marsalis-p102096/biography |títulu= Wynton Marsalis |autor= Scott Yanow |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=9 de mayu de 2011}}</ref> === El ''jazz'' contemporaneu === A mediaos de la [[década de 1980]] surdió en [[Nueva York]] el coleutivu [[M-Base]], un grupu de músicos inspiraos poles idees harmóniques d'[[Ornette Coleman]] que les sos obres xiraben en redol al ''[[free jazz]]'' y al ''[[funk]]'', con elementos procedentes de la música, la filosofía y l'espiritualidá del [[África Occidental]]. Ente los representantes más destacaos del coleutivu atopen los saxofonistas [[Steve Coleman]], [[Gary Thomas]] y [[Greg Osby]]; el trompetista [[Graham Haynes]]; el trombonista [[Robin Eubanks]]; el guitarrista [[Jean-Paul Bourelly]]; los pianistes [[Geri Allen]] y [[Jason Moren]]; la baxista [[Meshell Ndegeocello]]; o la cantante [[Cassandra Wilson]]. En [[1988]] apaez, de la mano del [[Disc jockey|DJ]] británicu [[Gilles Peterson]] (dedicáu nesa dómina a editar remezclas de clásicos del ''jazz'' con bases ''[[hip hop]]'') el términu ''[[acid jazz]]'', aplicáu a un nuevu estilu musical qu'integraba elementos del jazz, del ''[[funk]]'' y del ''[[hip hop]]''. El términu pasó a ser el nome d'una [[sellu discográficu|discográfica]] creada pol mesmu Peterson pa dar salida a grupos del estilu y, finalmente, impúnxose como denominación del propiu xéneru. Ente'l so primeres representantes atópense'l guitarrista [[Charlie Hunter]] o'l tríu [[Medeski Martin & Wood]], pero nun tardaron en surdir derivaciones más enfocaes a les pistes de baille como [[Stereo MCs]], [[James Taylor Quartet]], [[Brand New Heavies]], [[Groove Collective]], [[Galliano (banda)|Galliano]], [[Incognito (banda)|Incognito]] o los esitosos [[Jamiroquai]]. Otres bandes importantes del movimientu fueron [[Mondu Grosso]], [[United Future Organization]], [[The Jazz Warriors]], [[Count Basic]], o'l guitarrista [[Ronny Jordan]], que desenvolvieron el gruesu de la so discografía yá entrada la [[década de 1990]].<ref>{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/explore/style/acid-jazz-d513 |títulu= Explore Music - Acid Jazz |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=10 de mayu de 2011}}</ref> En [[1975]] el guitarrista norteamericanu [[William Ackerman]] acuñara'l términu ''[[new age (música)|new age]]'' pa definir un estilu de música instrumental de corte atmosféricu, que'l so orixe poder rastrexar nes fronteres del ''jazz'' cola [[música clásica]], el ''[[folk]]'', ya inclusive cola [[música sicodélica]], la [[música electrónica|electrónica]] y les filosofíes orientales. La nueva música, dirixida a un públicu acomodao y urbano, yera una música genuinamente blanca, que'l so centru neurálxicu asítiase na [[Costa Oeste de los Estaos Xuníos]]. Yá [[Tony Scott]] col so ''Music For Zen Meditation'' (1964) y [[Paul Horn]] (''In India'', 1967), ente otros, esperimentaren cola fusión del ''jazz'' coles tradiciones musicales d'oriente, pero'l xéneru tuvo qu'esperar hasta mediaos de la [[década de 1970]] por que músicos como [[Mark Isham]] o [[David Darling]] empezaren a trazar les sos llinies definitives, que quedaron bien establecíes a lo llargo de tola década siguiente na obra de [[George Winston]], [[Michael Hedges]], [[Daniel Kobialka]], [[Michael Jones (pianista)|Michael Jones]], [[David Lanz]], [[Liz Story]], [[Mark Nauseef]], [[Glen Vélez]], [[Rob Wasserman]] o'l grupu [[Shadowfax]]. Dende mediaos de la [[década de 1970]] la ciudá de [[Nueva York]] taba esperimentando una "nueva fola" de creatividá musical, tantu nel mundu del rock como nel mundu del ''jazz'' y la música de vanguardia. La revolución neoyorquina nacía de diversos raigaños, y la cuestión racial yera una d'elles: los músicos blancos lideraben el movimientu, y los músicos negros fueren estremaos ''de facto'' tantu de la escena de la música ''[[rock]]'' como de la [[música clásica|clásica]]. El ''jazz'' cruciárase enantes con otres músiques negres —el ''blues'', el ''funk'', el ''soul''...—, pero hasta entós nun lo fixera con estilos como'l ''rock'' o la música clásica de vanguardia, tradicionalmente apoderaes por músicos blancos. La revolución neoyorquina camudó l'orde de les coses. Ente los primeros músicos en catalizar toa esta serie d'elementos tuvieron el saxofonista [[John Zorn]]; el guitarrista [[Elliott Sharp]], que les sos composiciones son un exemplu de síntesis de [[disonancia]], repetición y [[improvisación]]; [[Eugene Chadbourne]], qu'integraba elementos del ''jazz'' de vanguardia cola música blanca d'orixe rural; el guitarrista [[Henry Kaiser]] ; el violoncelista [[Tom Cora]]; el guitarrista irlandés [[Christy Doren]]; el baterista xudíu [[Joey Baron]]; y otros munchos músicos de la mesma xeneración. La revolución neoyorquina dexóse sentir tantu nel tipu de material nel que los músicos taben embarcándose como nel tipu de téuniques qu'emplegaben pa improvisar, recoyendo influencies de too tipu y fundiéndoles ensin llimitaciones conceptuales. Asina, el saxofonista [[Ned Rothenberg]] establecer ente la primer llinia de les nueves xeneraciones de improvisadores. Otros músicos, como'l trombonista [[Jim Staley]], o [[Tom Varner]], un virtuosu del [[corno francés]], asitiar ente los más orixinales de la so xeneración. Muncho más conocíu, el guitarrista [[Bill Frisell]] asimiló na so obra inflúis del jazz y del ''rock'', pero tamién del ''folk'', de la música de les ''marching bands'' o inclusive de la música eclesiástica. Solistes el violonchelista [[Hank Roberts]], o [[Michael Shrieve|Mike Shrieve]] (ex baterista de [[Santana (banda)|Santana]]) punxeron tamién la so capacidá integradora en primer llinia. La segunda metá de la [[década de 1990]] conoció un ''revival'' de la música pa ''[[big band]]s'', un enclín que s'aniciara na década anterior, na obra de músicos como'l baxista [[Saheb Sarbib]] o'l cornetista [[Butch Morris]]. El teclista [[Wayne Horvitz]] desenvolvió la so idea del "''jazz'' progresivu de cámara", ente que'l veteranu multinstrumentista [[Marty Ehrlich]] recoyía la influencia del jazz tradicional, la improvisación, la música llixera y la música clásica de vanguardia, y l'estauxunidense [[Maria Schneider (músicu)|María Schneider]], alumna de [[Gil Evans]], resucitó l'estilu del so maestru en diversos álbumes pa orquesta. Mientres la década de 1990 la ciudá de [[Chicago]] convertir nun focu de creatividá musical onde surdieron figures d'interés como la pianista [[Myra Melford]], que debutara en [[1984]]. El saxofonista [[Ken Vandermark]] ufiertó ''Big Head Heddie'' n'honor a [[Thelonious Monk]] y al gurú del ''[[funk]]'' [[George Clinton]], antes d'embarcase nuna carrera singular na qu'esperimentaría con distintos formatos y aproximamientos. El violonchelista [[Fred Lonberg-Holm]], pupilu d'[[Anthony Braxton]] xunir a la nueva fola de improvisadores creativos, ente que'l saxofonista/clarinetista [[Scott Rosenberg]], otru alumnu de Braxton, espandió'l vocabulariu del jazz con una cierta anarquía polifónica, yá nos alboreceres del sieglu XXI. Antes de rematar la última década del sieglu XX, apaeció na escena de Nueva York una nueva xeneración de mozos músicos qu'atoparon na improvisación l'elementu clave de la so música: l'[[arpa|arpista]] [[Zeena Parkins]], el flauteru [[Robert Dick]], el trompetista [[Toshinori Kondo]], o'l guitarrista [[Alan Licht]]. Otros, como'l pianista [[Uri Caine]] o'l trompetista [[Dave Douglas]], esploraron la rellación ente'l ''[[hard bop]]'', el ''free jazz'' y la música clásica. A finales del sieglu XX el legáu del ''[[free jazz]]'' yera bien visible ente la comunidá negra de músicos de jazz, particularmente na escena de [[Nueva York]], onde destacaben nomes como'l saxofonista [[David Ware]], l'irreverente trombonista [[Craig Harris]], o'l pianista [[Matthew Shipp]], quien coqueteaba col [[hip hop]]. El clarinetista de formación clásica [[Don Byron]] fixera la so apaición na escena neoyorquina a principios de la [[década de 1990]], al igual que'l saxofonista [[Roy Nathanson]] o'l trombonista [[Curtis Fowlkes]], dambos exmiembros de [[Jazz Passengers]]. A lo último, el grupu [[B Sharp Jazz Quartet]] ensertó la so obra ente'l ''[[hard bop]]'' y el ''free jazz''. Más allá de les fronteres de [[Nueva York]], siguíen apaeciendo nos últimos años del sieglu pasáu una serie d'artistes, que desenvolveríen el gruesu del so trabayu —nel que reelaboraban los conceutos establecíos por xeneraciones de ''jazzistas'' anteriores de múltiples y creatives maneres— yá nel nuevu sieglu. Por casu, el baxista [[Michael Formanek]] debutara en 1990, y l'arxentín [[Guillermo Gregorio]] o'l canadiense [[Paul Plimley]], yá editaren discos a mediaos de la mesma década. El yugoslavu [[Stevan Tickmayer]], pela so parte, colideró [[The Science Group]], un intentu de fundir la música de cámara cola improvisada. Otros músicos destacaos d'esta primer xeneración del nuevu sieglu, son [[Greg Kelley]], y el violinista canadiense [[Eyvind Kang]], unu de los más eclécticos músicos de la so xeneración. Tamién a empiezos de los [[años 2000]], apaecieron los discos de confirmación de músicos como'l trombonista [[Josh Roseman]], el contrabajista [[Ben Allison]], el saxofonista [[David Binney]], o'l pianista [[Jason Lindner]], toos ellos norteamericanos. Destaquen tamién los trabayos del [[Francia|francés]] [[Erik Truffaz]] y del trompetista [[israelín]] [[Avishai Cohen (trompeta)|Avishai Cohen]]. La revolución que traxera consigo la [[música electrónica]] exerció tamién la so influencia nel desenvolvimientu del ''jazz'', qu'asistió al surdimientu d'una nueva xeneración de improvisadores, que veníen de la tradición del ''free jazz'' pero que recoyíen la influencia de la vanguardia clásica y de la electrónica: [[Ben Neill]], el guitarrista y teclista [[Kevin Drumm]], el percusionista suizu [[Günter Müller]], o [[Miya Masaoka]], d'orixe xaponés pero nacida en [[Washington D.&nbsp;C.]]. Otru creadores, como [[Tyondai Braxton]], o'l trompetista [[Noruega|noruegu]] [[Nils Petter Molvær]], esperimentaron cola manipulación de ''[[Loop (música)|loops]]'' orquestales y, casu tamién de [[Greg Headley]], manipoliaron electrónicamente los soníos de los sos instrumentos ente que, a lo último, grupos como [[Triosk]] efeutuaron contribuciones importantes na mesma direición. Nel campu del ''[[jazz rap]]'', que yá se desenvolvió abondo nes últimes décades del [[sieglu XX]], y empiezos del [[sieglu XXI|XXI]], produzse una gran cantidá d'obres, per parte de grupos y músicos provenientes del ''[[hip hop]]'', como [[Kanye West]], [[Crown City Rockers]], [[Nujabes]], [[A Tribe Called Quest]], [[Madlib]], el dúu inglés [[The Herbaliser]], o'l franceses [[Hocus Pocus (banda)|Hocus Pocus]], ente otros. == Música popular == {{AP|Música popular}} La '''música popular''', nel so sentíu más ampliu, referir a una serie de [[xéneros musicales]] que tienen un gran curiosu y que xeneralmente son distribuyíos a grandes audiencies al traviés de la [[industria musical|industria de la música]]. Esto ta en contraste tantu cola [[música culta]], como cola [[música tradicional]], que de normal espublizar académicamente o per vía oral, a audiencies locales, o más pequeñes. L'aplicación orixinal del términu foi adoptada na [[década de 1880]] nel periodu conocíu como [[Tin Pan Alley]] nos [[Estaos Xuníos]].{{ensin referencies}} === Historia === Hasta finales del sieglu XVIII, n'Europa, los dos grandes corrientes musicales qu'había yeren la qu'anguaño conocemos como [[música clásica]], de tradición escrita y venceyada a l'aristocracia, y la [[música tradicional|música folclórica]] (daquella música popular), de tradición oral y venceyada a una población fundamentalmente rural. Esta dualidá artística, que nun faía sinón reflexar la clara división social y cultural del públicu, va empezar a camudar col desenvolvimientu de la [[Revolución Industrial]]. En países como [[Reinu Xuníu]] y [[Francia]], la crecedera de les ciudaes, la burguesía y el florecimientu d'una clase media urbana comenenciuda na cultura, promueven l'apaición d'espectáculos músicu-teatrales dirixíos a esti públicu.<ref name="NewGrovev15p87">''[[The New Grove Dictionary of Music and Musicians]]'', volume 15, p. 87.</ref> Estos espectáculos van representar de forma regular en llugares como les tabiernes, xardinos y salones de baille de Londres, o los teatros y los ''café-concert'' de París, y van ser el caldu de cultivu pa la creación y divulgación de cantares y otres composiciones que van dir conformando una nueva corriente, la música popular urbana. Los primeros espectáculos d'esti tipu son el ''[[ópera de balaes|ballad opera]]'' y el ''[[music hall]]'' nel Reinu Xuníu, el [[teatru de variedaes]] y el [[vodevil|vaudeville]] en Francia, y a la temporada el [[minstrel|minstrel show]] en EE. XX. A éstos sumaríense nes siguientes décades nuevos formatos d'[[teatru de variedad|espectáculo de variedaes]] como'l [[cabaré]], la [[Revista (xéneru)|revista]], el [[burlesque]], etc. Al pie de esti desenvolvimientu del mundu del espectáculu produzse tamién un progresivu acercamientu de la música a los llares de la xente, basáu per un sitiu nel abaratamientu de los [[instrumentu musical|instrumentos musicales]], y por otru nuna disponibilidad cada vez mayor de [[partitura|partitures]] creaes pal consumu domésticu. Esti nuevu mercáu dexó que munchos [[compositor]]es, qu'en dómines anteriores namái podíen trabayar sol encargu d'una institución relixosa o como emplegaos d'una corte o un importante mecenes, pudieren agora convertise en profesionales lliberales. Les sos creaciones van ser comercializaes por editores musicales que se van encargar tamién de tutelar los derechos de la composición. Exemplos d'estes creaciones pueden atopase nos ''[[lied]]er'' alemanes de Schumann o les canzonette italianes de Donizetti, pa voz y pianu, nes cualos hai de cutiu una estructura similar a la de munchos cantares pop modernes. Un fenómenu similar asocede en EE. XX. cola industria musical del [[Tin Pan Alley]] —con fuertes raigaños en folclor angloamericanu— y el so autor más conocíu, [[Stephen Foster]]. A lo último, na segunda metá del sieglu XIX tamién cobra fuercia la ópera llixera o [[opereta]], primero en París (con figures como Jacques Offenbach y el so popular cancán), dempués en Viena (d'onde surdieron los famosos valses de los Strauss) y Londres. N'España tamién se practicó'l xéneru de la opereta, sol nome de [[zarzuela]]. ==== Sieglu XX ==== Anque los estilos de música popular del XIX van siguir teniendo vixencia mientres el sieglu XX (especialmente na primer metá), el nuevu sieglu va vese sacudíu por dos grandes movimientos musicales de repercusión internacional: el ''[[jazz]]'' (na primer metá del sieglu) y el ''[[rock]]'' (na segunda metá). Dambos tienen el so orixe en EE. XX. y dambos tán fuertemente influyíos pola música de la población negra. Los estilos de la música popular occidental del sieglu XIX, que se nutrieron tantu de fontes cultes como folclóriques, siguieron el so desenvolvimientu nel sieglu XX paralelamente a l'apaición de les nueves corrientes como'l ''jazz'' o'l ''rock''. Hasta la década de 1960, nel terrén vocal prevaleció la [[música llixera|cantar llixeru]] popularizada polos espectáculos de variedaes y polos empiezos de la radio y del cine sonoru, calteniendo ciertos calteres propios en cada país. Asina asocedió col [[pop tradicional]] estauxunidense (con creaciones de [[Cole Porter]], [[George Gershwin]] o [[Irving Berlin]]), la [[chanson|cantar francés]] o "chanson" (con artistes como [[Edith Piaf]] o [[Jacques Brel]]), la [[cantar italianu]] (onde destaca la [[cantar napolitán]], con Renato Carosone) o la [[cantar alemán]] (representada pol [[cabaré|Kabarett]] y el [[Schlager]]). Igualmente asocede n'España cola [[cantar español]], que'l so xéneru más representativu ye primero'l [[cuplé]] y dempués la [[Copla andaluza|copla]] (con figures como [[Concha Piquer]], [[Antonio Molina]] y darréu [[Lola Flores]] o [[Rocío Jurado]]). Llatinoamérica pela so parte esportó xéneros como'l [[boleru]] (con [[Antonio Machín]] y otros) o los ritmos de baille tan populares como'l [[tangu]] (con [[Carlos Gardel]]), la [[rumba]] o'l [[mambo]]. Na segunda metá del sieglu los espectáculos de variedaes entren en franca decadencia, y anque el cantar llixeru va siguir gociando de notable popularidá hasta los nuesos díes, va dir venciendo terrenal −sobremanera ente la xente nuevo− ante la meyora de la moderna música pop/rock, de la cual va recibir una considerable influencia llegando inclusive a confundise con ella. La resultancia ye'l xéneru conocíu como [[cantar melódicu]], representada nel mundu hispanu por artistes como [[Raphael (cantante)|Raphael]], [[Julio Iglesias]], [[Luis Miguel]], [[Il Divo]] o'l brasilanu [[Roberto Carlos (cantante)|Roberto Carlos]], mientres nel mundu anglosaxón pueden destacar les figures de [[Frank Sinatra]] o [[Barbra Streisand]]. Otros artistes destacables d'esta etapa son los franceses Charles Aznavour y Serge Gainsbourg, la griega Nana Mouskouri o l'italianu Domenico Modugno. Señalar d'últimes la pervivencia en tol sieglu XX d'un xéneru mistu ente teatru, música popular y baille que, con oríxenes nel XIX, va caltener la so fortaleza hasta los nuesos díes: el [[musical]]. Con epicentru creativu en [[Broadway]] (Nueva York) y [[West End (Londres)|West End]] (Londres), de la mano d'autores como [[Leonard Bernstein]] o [[Andrew Lloyd Weber]], el musical fructificó tamién n'otres capitales europees, llatinoamericanes y asiátiques, y tuvo el so reflexu tamién nel séptimu arte con adautaciones o creaciones orixinales dientro del [[cine musical]]. ==== El pop y el ''rock'' ==== [[Ficheru:The Beatles in America.JPG|miniaturadeimagen|250px|[[The Beatles]]]] [[Ficheru:Michael Jackson 1984.jpg|thumb|200px|[[Michael Jackson]].]] El ''[[rock and roll]]'' nació nos años 50 como una música animada y de ritmu rápidu que surdía fundamentalmente d'un maridaje interracial ente'l ''[[rhythm and blues]]'' negru y el country blancu. Pioneros d'esti xéneru fueron mayormente artistes de color como [[Chuck Berry]] o [[Little Richard]], anque tamién cantantes blancos como [[Bill Haley]] y especialmente [[Elvis Presley]], que llevaría'l fenómenu del ''rock and roll'' a les sos máximes cotes de popularidá. El nuevu xéneru, qu'enraigonó fundamentalmente ente la xente nuevo, combinar na década siguiente con otros estilos de música popular dando llugar a una serie de variantes conocíes genéricamente como ''[[rock]]'', que terminaríen espandiéndose polos cinco continentes. Na década de los 60, les figures dominantes del ''rock'' primixeniu americanu tuvieron que dexar protagonismu ante la meyora d'una nueva folada de grupos británicos que recibieren la influencia del ''[[rock and roll]]''. Surde lo que se denominaría como [[Invasión británica]]. Bandes como [[The Beatles]], [[The Rolling Stones]], [[The Who]] o [[The Animals]], que tuvieron respuesta n'América con grupos como [[The Beach Boys]] o [[The Byrds]], contribuyiríen notablemente a la evolución del ''rock'' y al surdimientu de la nueva cara de la música popular blanca: la [[pop|música pop]]. Per otra parte, a la fin de la década artistes estauxunidenses como [[Jimi Hendrix]] o [[The Doors]] tamién xugaríen un papel fundamental nel desenvolvimientu de la música rock. Coles mesmes, consolidáronse nuevos enclinos ente los norteamericanos de color, como'l ''[[soul]]'' y el ''[[funk]]'', cola figura destacada de [[James Brown]]. Producióse tamién n'Estaos Xuníos un revival de la [[música folk]] col cantar protesta, representada ente otros por [[Bob Dylan]]. Los años 70 vieron nacer nuevos estilos, como'l ''[[hard rock]]'' (una variante del ''rock'' más dura y de guitarres llétriques más aburuyaes), el ''[[reggae]]'' d'orixe xamaicanu, el [[rock progresivu]], el ''[[punk]]'', el ''[[rap]]'', la [[música discu]] (qu'apoderó les pistes de baille), o los primeros pasos de la [[música electrónica]] nel ámbitu de lo popular, onde van espuntar compositores como [[Jean-Michel Jarre]] o [[Vangelis]]. Al nivel más comercial, los mayores ésitos pertenecieron a artistes pop como [[Elton John]] o'l grupu suecu [[ABBA]]. Coles mesmes algamaben repercusión internacional nuevos [[música d'América Llatina|ritmos llatinos]] como la [[Mueyu (xéneru musical)|mueyu]] cubana o la [[bossa nova]] brasilana, y, en distintes zones del mundu, remanecíen estilos qu'entemecíen elementos del pop/rock occidental cola música popular local (asina tomen forma'l [[música popular africana|Afropop]], el [[rock llatín]], el [[J-Pop]], el [[pop rusu]], etc.). A lo último, foi esta década la dómina dorada de la [[cantautor|canción d'autor]] en países del sur d'Europa (España, Francia, Italia...) y Llatinoamérica. La incorporación de los soníos sintetizaos y la popularidá del videoclip marcaron la estética de la música pop de los 80, onde destacaron figures como [[Michael Jackson]] o [[Madonna]], xunto a grupos pop-rock europeos d'una nueva fola ([[New wave|New Wave]]) que buscaben soníos alternativos, como [[U2]] o [[The Police]]. Nes discoteques, la música discu dexaba pasu a la [[dance|música electrónica de baille]] como'l [[post-discu]], l'[[house (música)|house]] o'l [[techno]]. Ente los amantes de la música lento y relaxante consolidábase'l [[New age (música)|new age]] y, nel otru estremu del espectru musical, el [[heavy metal]] algamaba la so mayor popularidá a entrambos llaos del Atlánticu. Nos años 90, el [[grunge]] de [[Nirvana (banda)|Nirvana]] y el [[rock alternativu]] comparten protagonismu col ''[[britpop]]'' de [[Blur]] y [[Oasis (banda)|Oasis]] nes llistes d'ésitos, mientres la escena ''[[dance]]'', venceyada a les pistes de baille, desenvuelve una cada vez más variada prole de subxéneros electrónicos (''trance'', ''drum and bass'', ''chill-out''...). Una multiplicación similar consolidar dende la década anterior nel ámbitu del ''heavy metal'', con derivaciones como'l [[thrash metal]] (lideráu pela banda [[Metallica]]) y otros subxéneros como'l metal progresivo o'l death metal. Con tou, les ventes de discos nesta década van tar lideraes por artistes musicalmente más conservadores como [[Mariah Carey]] y otres estrelles angloamericanes del [[adult contemporary|pop melódicu]]. La música popular entra asina finalmente nel sieglu XXI con un yá ampliu bagaxe a los sos llombos, carauterizáu pol ensame de xéneros y estilos que fueron tomando forma década tres década, y conformando un estensu y variáu cuerpu de música apreciáu por xente de distintos gustos, edaes, ideoloxíes y estracciones sociales a lo llargo y anchu de tol mundu. == Notes == {{llistaref|grupu="nota"}} == Referencies == {{llistaref|3}} == Bibliografía == * {{Cita llibru | apellíos = Comellas |nome= José Luis |enllaceautor= José Luis Comellas |títulu= Historia senciella de la música |añu= 2006 |editorial= Ediciones Rialp |isbn= 978-84-321-3594-1 }} * {{Cita llibru | apellíos = Izquierdo Anrubia |nome= José |enllaceautor= José Izquierdo Anrubia |títulu= Joaquín García d'Antonio. Maestru de capiya. Anna, 1710-Les Palmes, 1779 |url= http://www.historiadeanna.com/LLIBROS/Joaquin%20Garcia.pdf |añu= 2009 |isbn= 978-84-613-6912-6 }} == Enllaces esternos == {{Tradubot|Historia de la música}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Historia de la música|Historia de la música]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] tieaoyohky357vzpbc0rb47kexs3wyp CBS 0 91751 3707665 3666934 2022-08-16T18:50:25Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibió => qu'exhibió wikitext text/x-wiki {{organización}} '''CBS Broadcasting Inc.''' ye una gran cadena de [[televisión]] comercial n'[[Estaos Xuníos]], qu'empezó como una cadena de [[Radio (mediu de comunicación)|radio]]. El so nome deriva de les iniciales del nome anterior de la cadena, '''''Columbia Broadcasting System'''''. Ye la tercer cadena de radiodifusión más grande nel mundu, detrás de l'[[American Broadcasting Company]] (ABC) y de la brasilana [[Rede Globo]]. A la cadena denominar dacuando como la "Eye Network", en referencia a la forma del logo de la compañía, que representa a un güeyu. Tamién s'hai llamada la "Tiffany Network", un nome qu'alude a l'alta calidá de la programación percibida na CBS mientres la tenencia del so fundador, William S. Paley (1901–1990).<ref>{{cita web|url=http://www.iht.com/articles/1995/08/02/cbs_0.php|títulu=Westinghouse Bids for Role In the Remake : CBS Deal Advances TV's Global Reach|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080618064106/http://www.iht.com/articles/1995/08/02/cbs_0.php|fechaarchivu=18 de xunu de 2008}}</ref> Tamién puede referise a unes de les primeres demostraciones de [[televisión en color]] pola CBS, que fueron llevaes a cabu nun antiguu edificiu de [[Tiffany & Co.]] na Ciudá de Nueva York en 1950,<ref>Según un artículu de ''The New York Times'' publicáu'l 9 de payares de 1950: "Les primeres demostraciones locales públiques de televisión en color van ser empecipiaes esti martes pola Columbia Broadcasting System. Diez receptores en color estaránn instalaos na planta baxa del antiguu edificiu de Tiffany nel 401 de Fifth Avenue, cerca de Thirty-Seventh Street, onde dellos cientos de persones pueden ser afeches per cada presentación."</ref> lo cual atraería-y el nome ''"Color Broadcasting System"'' mientres una dómina en qu'una tal fazaña yera innovadora.{{ensin referencies}} La cadena tien los sos oríxenes en ''United Independent Broadcasters, Inc.'', una coleición de 16 emisores de radio que yera mercada por William S. Paley en [[1928]] y renombrada como la ''Columbia Broadcasting System''.<ref>{{Cita noticia|url=http://www.nytimes.com/1990/10/28/obituaries/william-s-paley-who-built-cbs-into-a-communications-empire-dies-at-89.html?pagewanted=all|títulu=William S. Paley, Who Built CBS Into a Communications Empire, Dies at 89|fecha=28 d'ochobre de 1990|nome=Jeremy|apellíu=Gerard|obra=The New York Times}}</ref> So la direición de Paley, la CBS convertiríase primeramente nuna de les cadenes de radio más grandes nos Estaos Xuníos, y darréu nuna de les trés cadenes de televisión estauxunidenses más grandes. En [[1974]], la CBS retiró'l so nome completu y se hiza conocida como a cencielles ''CBS, Inc.'' La [[Westinghouse Electric|Westinghouse Electric Corporation]] adquirió la cadena en [[1995]], y finalmente adoptó'l nome de la compañía qu'había mercada pa convertise en ''CBS Corporation''. En [[2000]], la CBS quedó sol control de [[Viacom]], que coincidentalmente empezara como un spin-off de la CBS en [[1971]]. A finales de [[2005]], Viacom estremóse, restableciendo [[CBS Corporation]] cola cadena de televisión CBS nel so centru. CBS Corporation ye controlada por [[Sumner Redstone]] al traviés de National Amusements, la so empresa matriz. Na actualidá, la compañía ta constituyida por delles divisiones: televisión, radio, noticiarios, deportes y entretenimientos, ente otres. La cadena de televisión CBS suministra la so programación a más de 200 estaciones independientes y 5 mesmes n'Estaos Xuníos, según a otros afiliaos en países estranxeros. == Historia == === Años de radio === Los oríxenes de la CBS daten al 21 de xineru de 1927, cola creación de la cadena "United Independent Broadcasters" en Chicago por [[Arthur Judson]], un [[axente de talentos]] en Nueva York. Sicasí, la incipiente cadena llueu precisó inversionistas adicionales, y la Columbia Phonograph Company, los proprietarios de [[Columbia Records]], rescatar n'abril de 1927; como resultancia, la cadena foi renombrada como "Columbia Phonographic Broadcasting System". Columbia Phonographic salió al aire'l 18 de setiembre de 1927, con una presentación pola Howard Barlow Orchestra<ref name="bartow">[[Erik Barnouw|Barnouw, Erik]] (1966). ''A Tower in Babel: A History of Broadcasting in the United States to 1933''. Nueva York: [[Oxford University Press]]. ISBN 978-0-19-500474-8. p. 222 </ref> dende la so emisora principal, [[WOR (AM)|WOR-AM]] en [[Newark (Nueva Jersey)|Newark, Nueva Jersey]], y quince afiliaos.<ref> ''Radio Digest'', setiembre de 1927, citáu en: McLeod, Elizabeth (20 de setiembre de 2002). [https://web.archive.org/web/20070107060232/http://members.aol.com/jeff560/cbs.html CBS—In the Beginning], ''History of American Broadcasting''. Consultáu'l 01-01-2007. Los dieciséis emisores fueron [[WOR (AM)|WOR]] en [[Newark (Nueva Jersey)|Newark, Nueva Jersey]]; [[WPHT|WCAU]] en [[Filadelfia]]; [[WARF|WADC]] n'[[Akron (Ohio)]]; [[WTVN|WAIU]] en [[Columbus (Ohio)|Columbus, Ohio]]; [[WCAO]] en [[Baltimore]]; [[WPRV|WEAN]] en [[Providence (Rhode Island)|Providence, Rhode Island]]; [[WFBL]] en [[Syracuse (Nueva York)|Syracuse, Nueva York]]; [[WWNY-TV|WDIV-TV]] en [[Detroit]]; [[WJAS]] en [[Pittsburgh (Pennsylvania)|Pittsburgh, Pennsylvania]]; [[WKRC (AM)|WKRC]] en [[Cincinnati]]; [[WBEN (AM)|WMAK]] en [[Buffalo (Nueva York)|Buffalo-Lockport, Nueva York]]; [[WMAQ (AM)|WMAQ]] en [[Chicago]]; [[WRKO|WNAC]] en [[Boston]]; [[WOWO]] en [[Fort Wayne (Indiana)|Fort Wayne, Indiana]]; [[KMOX (AM)|KMOX]] en [[Saint Louis (Missouri)|Saint Louis, Missouri]]; y [[KKAR|KOIL]] en [[Council Bluffs (Iowa)|Council Bluffs, Iowa]].</ref> Los costos operacionales yeren elevaos, particularmente por cuenta de los pagos a AT&T pal usu de les sos llinies terrestres, y a la fin de 1927, Columbia Phonograph quería salise.<ref name=bartow223>Barnouw, ''Tower'', p. 223</ref> A principios de 1928, Judson vendió la cadena a los hermanos Isaac y Leon Levy (propietarios de [[WPHT|WCAU]], l'afiliáu de la cadena en Filadelfia), y el so sociu Jerome Louchenheim. Nengún de los trés taba interesáu n'asumir la xestión cotidiana de la cadena, asina que s'instaló como presidente [[William S. Paley]], el fíu d'un fabricante de cigarros en Filadelfia y un pariente de la familia Levy. Cola compañía de discos fuera de la escena, Paley rápido camudó'l nome a "Columbia Broadcasting System".<ref name=bartow223/> Creyó nel poder de publicidá na radio, porque la llinia de cigarros de la so familia, "La Palina", dobló les sos ventes dempués de que'l mozu William convenció a los sos mayores anunciar na radio.<ref name=bartow224>Barnouw, ''Tower'', p. 224</ref> En setiembre de 1928, Paley mercó la cuota de Louchenheim na CBS y convirtióse nel so propietariu mayoritariu, con un 51% de la empresa.<ref name="berg">[[Laurence Bergreen|Bergreen, Laurence]] (1980). ''Look Now, Pay Later: The Rise of Network Broadcasting''. Nueva York: Doubleday and Co. ISBN 978-0-451-61966-2. p. 59. NOTA: Númberos de páxines nesti llibru referenciaes nesti artículu refieren a la primer edición en rústica, publicada en mayu de 1981.</ref> ==== Entrega: El primer añu de Paley ==== Mientres el réxime curtiu de Louchenheim, Columbia pagó $410.000 a la Atlantic Broadcasting Company, encargada por [[Alfred H. Grebe]], pa una emisora pequeña en Brooklyn—WABC, que se convertiría na emisora principal de la cadena. WABC foi rápido ameyorada, y la señal actualizó a una frecuencia más fuerte, 860 [[Herciu|kHz]].<ref name=berg56>Bergreen, p. 56. La emisora treslladó a una nueva frecuencia, 880 kHz, cuando la FCC reasignó emisores en 1941; en 1946, WABC foi renombrada como [[WCBS (AM)|WCBS]].</ref> La planta física foi re-allugada tamién—a [[Steinway Hall]] en West 57th Street en Manhattan. Foi ellí onde enforma de la programación de la CBS anició. Les otres emisores teníes y operaes fueron [[KNX (AM)|KNX]] en Los Angeles, [[KCBS (AM)|KQW]] (agora KCBS) en San Francisco, [[WPHT|WCAU]] (agora WPHT) en Filadelfia, [[WJSV]] en Washington, D.C. (darréu WTOP, que treslladó a la esfera en 2005; la facilidá de AM anguaño tenida la CBS nesta área ye [[WFED]], tamién un afiliáu secundariu de la CBS), [[WWNY-TV|WWNY]] en Saint Louis, y [[WCCO (AM)|WCCO]] en Minneapolis. Estos permanecen como los afiliaos principales de [[CBS Radio Network]] anguaño, y WABC (agora conocida como WCBS) permanez como la emisora principal. Col cambéu de 1929, la cadena podría jactarse a los sos patrocinadores que tuvo 47 afiliaos.<ref name=berg59>Bergreen, p. 59</ref> Paley treslladó darréu pa poner la so cadena nuna posición financiera más firma. Na seronda de 1928, entró en negociaciones con [[Adolph Zukor]] de [[Paramount Pictures]], quien planió mover esa compañía escontra la radio en respuesta a RCA planiando incursiones a la industria de películes col advenimiento del cine sonoru.<ref name=berg61>Bergreen, p. 61</ref> L'alcuerdu vieno a la fruición en setiembre de 1929: Paramount llogró un 49 per cientu de la CBS en pagu d'una porción de la so cuota que yera digna de $3.800.000 nesi tiempu.<ref name=bartow224/> L'alcuerdu especificó que Paramount volvería mercar esa mesma cuota'l 1 de marzu de 1932 por un costo fixu de $5.000.000, a condición de que la CBS ganara $2.000.000 mientres 1931 y 1932.<ref name=berg61/> Por un tiempu curtiu, hubo fales que la cadena podría ser renombrada como "Paramount Radio", pero eses duraron por namái una mes—el [[crac de 1929]] traxo la totalidá del mercáu de valores a una cayida. Galvanizó Paley y les sos tropes, sicasí. Según Paley, "Nun tuvimos cualesquier alternativa salvu por revertir la suerte de la nuesa cadena y ganar el costo de $2.000.000 en dos años.... Esta ye l'atmósfera na cual la CBS foi convertida no que ye güei."<ref name=berg61/> Cuasi en bancarrota, l'estudiu de películes re-vendió les sos cuotes a la CBS en 1932; mientres Paramount taba n'apuru, esto nun foi'l casu cola CBS.<ref name=bartow251>Barnouw, ''Tower'', p. 261</ref> Nel primer añu de la xestión de Paley, los ingresos brutos de la CBS triplicaron, pasando de $1.400.000 a $4.700.000.<ref name="halfirst">[[David Halberstam|Halberstam, David]] (1979). ''[[The Powers That Be]]''. Nueva York: Alfred A. Knopf. ISBN 978-7-02-527021-2. p. 25</ref> [[Ficheru:WmSPaley1939.jpg|thumb|left|Los ingresos brutos de William S. Paley y la so xunta de direutores vieron un aumentu mientres la so primer década de xestión.]] La mayoría del aumentu foi un resultáu cuando Paley fixo la so segunda meyora al plan empresarial de la CBS—rellaciones ameyoraes colos sos afiliaos. Hubo dos tipos de programes nesi tiempu: ''patrocinaos'' y ''nutritivos'', i.y., ensin patrociniu. El rival de la CBS, la [[National Broadcasting Company]] (NBC), pagó los sos afiliaos pa cada programa patrocináu qu'emitieron, y encargólos pa cada programa nutritivu qu'emitieron.<ref name="bargoldfirst">[[Erik Barnouw|Barnouw, Erik]] (1968). ''The Golden Web: A History of Broadcasting in the United States, 1933–1953''. Nueva York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-500475-5. p. 57</ref> Foi oneroso pa emisores pequeñes y medies, y resultó en tantu afiliaos infelices como realización llindada de programes nutritivos. Paley tuvo una idea distinta, diseñada p'asegurar que los programes de la CBS emanaban dende la mayor cantidá posible d'aparatos de radio:<ref name=hal25>Halberstam, p. 25</ref> ''regalaría'' los programes nutritivos de forma gratuita, a condición de que la emisora emitiría cada programa patrocináu, y aceptaría el cheque de la CBS pa faer esto.<ref name=bargold57>Barnow, ''Golden'', p. 57</ref> CBS llueu tuvo más afiliaos que la [[NBC Red Network]] o la [[NBC Blue Network]].<ref>En 1943, la FCC obligaría-y a la NBC vender la so Blue Network, que depués se convirtió na ABC. Barnouw, ''Golden'', p. 190</ref> Paley foi un home quien valoró estilu y gustu,<ref name=hal26>Halberstam, páxs. 26–27</ref> y en 1929, una vegada qu'había felices afiliaos y una compañía con solvencia en víes de recuperación, re-allugó'l so inequitud al 485 de Madison Avenue: "el corazón de la comunidá publicitaria, xusto onde Paley quería asitiar la so compañía",<ref name=berg60>Bergreen, p. 60</ref> y onde la CBS quedaría hasta'l so treslláu a [[CBS Building|Black Rock]] en 1965. Cuando los sos terratenientes nuevos espresaron escepticismu sobre la cadena y la so reputación, Paley superó los sos escupulicios mercando un arriendu de $1.500.000.<ref name=berg60/> ==== Años 1930: CBS enfrentar a les Rede y Blue Networks ==== [[Ficheru:Kate Smith.jpg|thumb|upright|right|La saludable Kate Smith, escoyida por Paley pa ''La Palina Hour'', taba inofensiva a les vides de muyeres estauxunidenses.]] Porque la NBC foi la división de radiodifusión del fabricante [[Radio Corporation of America]] (RCA), el so xefe, [[David Sarnoff]], averó a les sos decisiones nos negocios de tanta radiodifusión como ferretería; los afiliaos de la NBC tuvieron los equipos más recién de RCA, y frecuentemente fueron el emisores meyor establecíes, o taben en frecuencies de "[[Estación de canal clara|clear channel]]". Sicasí, los afiliaos de Sarnoff fueron resabiaos d'él. Paley nun tuvo tales llealtaes estremaes: el so ésitu, y el de los sos afiliaos, xubía y baxaba cola calidá de programación na CBS. Paley tuvo un sentíu innatu de tonu perfectu, que, como escritu por [[David Halberstam]], yera "un regalu dende los dioses, y totalmente puru,<ref name=hal26a>Halberstam, p. 26</ref> porque conocía lo que yera bonu y diba ser vendida, lo que yera malu y diba ser vendida, y lo que yera bonu pero nun diba ser vendida, y nunca confundió unu col otru."<ref name=hal24>Halberstam, p. 24</ref> A midida que la década de 1930 apaeció, Paley entamó crear l'establu de talentos de la CBS. La cadena convertir nel llar de munches estrelles populares de música y comedia, ente ellos [[Jack Benny]] (tamién denomináu "Your [[Canada Dry]] Humorist"), [[Al Jolson]], el dúu de [[George Burns]] y [[Gracie Allen]], y [[Kate Smith]], quien Paley personalmente escoyó pal so programa familiar ''[[La Palina]] Hour'' porque nun taba'l tipu de muyer quien provocaría celos en muyeres estauxunidenses.<ref name=berg69>Bergreen, p. 69</ref> Cuando, nun viaxe en mediu del océanu, Paley escuchó un discu fonográficu d'un "crooner" mozu, corrió a la sala de radio del barcu y cablegrafió Nueva York pa roblar [[Bing Crosby]] darréu a un contratu pa un programa radiofónicu diariu.<ref>Halberstam, p. 26, and Barnouw, ''Tower'', p. 273</ref> Mientres l'alliniación d'horariu estelar de la CBS cuntó con programes de música, comedia, y variedá, l'horariu diurnu foi un conductu direutu nos llares d'estauxunidenses—y nos corazones y mentes de muyeres estauxunidenses; pa munchos, foi la mayor parte del so contautu humanu adultu mientres l'intre del día. El vendedores d'horarios de la CBS reconocieron dende'l principiu qu'esta conexón íntima podría ser una bonanza p'anunciantes de productos que yeren interesantes pa les muyeres.<ref name=berg63>Bergreen, p. 63</ref> Empezando en 1930, l'astróloga [[Evangeline Adams]] consultaría los cielos por cuenta d'oyentes quien unviaron los sos díes de nacencia, una descripción de los sos problemes—y un box-top del patrocinador, Forhan's Toothpaste.<ref name=bartow240>Barnouw, ''Tower'', p. 240</ref> El murmuriu de baxu perfil de Tony Wons, sofitáu por un violín tienru, "facer un compañeru de l'alma a millones de muyeres"<ref name=bartow2401>Barnouw, ''Tower'', páxs. 240–241</ref> por cuenta de la [[R.J. Reynolds]] Tobacco Company, que los sos pitos [[Camel (tabacu)|Camel]] taben "tan frescos como la rosada que l'alba derrama nun campu de tréboles."<ref name=bartow241>Barnouw, ''Tower'', p. 241</ref> La personalidá más popular na radio nesa era foi M. Sayle Taylor, de ''The Voice of Experience'', anque'l so nome nunca yera pronunciáu nel aire.<ref name=bartow241/> Muyeres unviaron decenes de miles de descripciones de los problemes de rellación más íntimos a ''The Voice'' cada selmana; los sos patrocinadores, Musterole Ointment y Haley's M–O Laxative, esfrutaron aumentes de ventes de dellos cientos per cientu en namái'l primer mes de ''The Voice of Experience.''<ref name=bartow242>Barnouw, ''Tower'', p. 242</ref> [[Ficheru:Chaplin cbs 1933.jpg|thumb|left|Nes ondes de la CBS, [[Charlie Chaplin]] finalmente espunxo'l mundu a la so voz dempués de viente años de pantomima.]] A midida que la década progresó, un xéneru nuevu a l'alliniación de programes diurnos: seriales dramáticos (denominaos n'inglés ''soap operes'', un nome que se derive de los productos que los sos fabricantes lo patrocinieron, per mediu de les axencies de publicidá que lo producieron). Anque la forma (usualmente n'episodios de cuartu d'hora) abondó estensamente a mediaos y a finales de los años 1930, toos tuvieron el mesmu premiso básicu—los personaxes "cayeron en dos categoríes: 1) aquellos en problemes, y 2) el ayudantes d'aquellos que tuvieron problemes. Los personaxes de ''mano amiga'' foi usualmente más vieyos."<ref name=bargol96>Barnouw, ''Golden'', p. 96</ref> Na CBS, ''[[Just Plain Bill]]'', que traxo perceición humana nos llares, cuntó col patrociniu de la marca d'analxésicos [[Anacin]]; ''[[Your Family and Mine]]'', que se centró nes vicisitúes nes vides d'una familia ordinaria, fíxose posible por cortesía de los productos de [[Sealtest Dairy]]; ''[[Bachelor's Children]]'' apregonó primeramente Old Dutch Cleanser, y darréu [[Wonder Bread]]; y ''[[Aunt Jenny's Real Life Stories]]'' foi patrocionado por [[Spry Vegetable Shortening]]. ''[[Our Gal Sunday]]'' (tamién patrocináu por Anacin), ''[[The Romance of Helen Trent]]'' (patrocináu pola marca de productos cosméticos Angélus), ''[[Big Sister]]'' (patrocináu pola marca del xabón de llavadura [[Rinso]]), y munchos otros programes xunieron a l'alliniación de programes diurnos.<ref>Barnouw, ''Golden'', p. 94n9</ref> [[Ficheru:CBS radio hollywood.JPG|thumb|200px|La sede de la CBS na Mariña Oeste.]] Gracies a la programación nos sos horarios diurnos y estelares, la CBS espolletó nos años 1930. En 1935, les sos ventes brutes xubieron a $19.300.000, produciendo un provechu de $2.270.000.<ref name=bargol62>Barnouw, ''Golden'', p. 62</ref> En 1937, la cadena ganó un total de $28.700.000 y tuvo 114 afiliaos,<ref name=hal25/> cuasi toos de los cualos esclariaron la totalidá de la programación suministrada pola cadena, asina calteniendo tantu les sos calificaciones como los sos ingresos nun nivel altu. En 1938, la CBS entá adquirió l'[[American Record Corporation]], la empresa matriz del so inversor anterior [[Columbia Records]].<ref>[http://www.musicinthemail.com/audiohistoryLP.html LPs historic]</ref> En 1938, tantu la NBC como la CBS abrieron estudios en [[Hollywood]], [[California]], el centru de la industria cinematográfico, p'atraer los meyores talentos nesi distritu a les sos cadenes respeutives. La NBC allugó'l so estudiu en [[Radio City]] na interseición de [[Sunset Boulevard]] y [[Vini Street]], mientres la CBS allugó'l so estudiu dos cuadres fuera d'esi llugar, en [[CBS Columbia Square|Columbia Square]].<ref name=berg99>Bergreen, p. 99</ref> ==== CBS llanza la so división independiente de noticies ==== El potencial estraordinariu de noticies na radio amosó a si mesmu en 1930, cuando la CBS sópito atopóse con una conexón telefónicu en direuto a un prisioneru llamáu "The Deacon", quien describió, dende l'interior y en tiempu real, una revuelta y conflagración en Ohio State Penitentiary; pa la CBS, foi "un golpe chocante pal periodismu".<ref name=berg105>Bergreen, p. 105</ref> Sicasí, tan tarde como 1934, nun esistía un noticieru regularmente previstu na radio: "La mayoría de patrocinadores nun queríen programación de noticies nes sos cadenes; los que lo fixeron inclinar a esperar derechos de vetu sobre ella."<ref name=bargol17>Barnouw, ''Golden'', p. 17</ref> Tamién esistiera hai enforma tiempu un precuru ente la radio y los periódicos; los periódicos había acertadamente concluyíu que la industria advenedizo de la radio competiríen con ellos por dos motivos—dólares publicitarios y cobertoria informativa. En 1933, defendieron sí mesmos, munchos yá nun publicar horarios de radio pa la conveniencia de los sos llectores, o-y dexar a ''los sos'' noticies ser lleíos nel aire pal provechu de la radio.<ref name=bargol18>Barnouw, ''Golden'', p. 18</ref> La radio, socesivamente, retrasó cuando les tiendes departamentales urbanes, los anunciantes mayores de los periódicos, que de la mesma fueron los propietarios de munchu emisores de radio, amenaciaron retener los sos anuncios de la prensa.<ref name=bargol22>Barnouw, ''Golden'', p. 22</ref> Una tregua efímera prevista en 1933 entá vio los periódicos proponiendo que seya prohibe la execución de noticieros na radio sacante nos intervalos de 09:00-10:00 y 21:00-22:00, y l'emisión de cuentos informativos que teníen menos de doce hores.<ref name=bargol21>Barnouw, ''Golden'', p. 21</ref> [[Ficheru:CBSNewsRemote1937.jpg|thumb|left|Los inxenieros de CBS News prepararen un remote: En 1937, el xuez Hugo Black negó cualesquier conexón al Ku Klux Klan.]] Foi nesti clima que Paley propunxo "ameyorar el prestíu de la cadena de radio CBS, pa faer que paez más avanzada, digna, y socialmente consciente na mente del públicu".<ref name=berg90>Bergreen, p. 90</ref> Facer al traviés de programación nutritiva como rendimientos de la [[Orquesta Filarmónica de Nueva York]], el drama reflexivu de [[Norman Corwin]]—y una división interna de noticies pa recoyer y presentar les noticies, llibre de suministradores inconstantes como periódicos y servicios cablegráficos.<ref name=berg90/> Na seronda de 1934, CBS llanzó la so propia división de noticies, formada nos sos primeros años pol vicepresidente, Ed Klauber, y el direutor de noticies, [[Paul White]]. Porque nun hubo un anteproyectu o prototipu pa cobertoria informativa en tiempu real, los esfuercios tempranos de la división usaron la vinculación d'onda curtia que la CBS tuviera usando por cinco años<ref name=bartow2456>Barnouw, ''Tower'', páxs. 245–246</ref> pa llevar tresmisiones en direuto d'eventos europeos a les ondes d'Estaos Xuníos. En 1935, [[Edward R. Murrow]] foi contratáu como Direutor de Negociaciones. Foi tuteláu na téunica del micrófonu por [[Robert Trout]], y rápido enfrentóse a una creciente rivalidá col so xefe, Paul White.<ref name=berg107>Bergreen, p. 107</ref> Murrow allegróse "dexando l'atmósfera ivernadera de la oficina en Nueva York"<ref name=berg109>Bergreen, p. 109</ref> cuando yera espacháu a Londres como'l Direutor Européu de la CBS en 1937, cuando [[Adolf Hitler]] y la so creciente amenaza sorrayó la necesidá pa una oficina robusta que cubriría noticies n'Europa. Murrow, quien yera descritu por Halberstam como "l'home fayadizu nel sitiu fayadizu na era fayadiza",<ref name=hal38>Halberstam, p. 38</ref> empezó ensamblar el personal de periodistes—incluyendo [[William L. Shirer]], [[Charles Collingwood]], y [[Eric Sevareid]]—quien seríen conocíu como "[[Murrow's Boys]]". Fueron "n'el mesmu imaxe de Murrow",<ref name=berg110>Bergreen, p. 110</ref> cubriendo historia en marcha y (dacuando) faciendo historia por sigo mesmos: el 12 de marzu de 1938, Hitler valientemente anexu [[Austria]] y una cobertoria estensa foi rápido establecida, con Shirer en Londres, [[Edgar Ansel Mowrer]] en París, [[Pierre J. Huss]] en Berlín, [[Frank Gervasi]] en Roma, y Trout en Nueva York.<ref name=bargol78>Barnouw, ''Golden'', p. 78</ref> Gracies a "Murrow and Boys", concibióse'l formatu de ''[[CBS World News Roundup|The CBS World News Round-Up]]'', que ta inda ubicuu na emisión de noticies. Murrow galvanizó los sos oyentes estauxunidenses colos sos reportes nocherniegos dende los teyaos mientres los díes del "[[Blitz|London Blitz]]": entá antes del [[ataque a Pearl Harbor]], el conflictu convertir en "la historia de la sobrevivencia de la civilización occidental, la más heroica de toes histories posibles sobre cualesquier guerra. Ello ye que taba reportando sobre la sobrevivencia de les xentes anglófonos."<ref name=hal39>Halberstam, p. 39</ref> Col so "voz masculín y acoradáu",<ref name=berg112>Bergreen, p. 112</ref> Murrow contuvo y apoderó la llerza y peligru que sintió, asina comunicándolo inda más eficiente a la so audiencia.<ref name=berg112/> Usando'l so autu-referencia carauterística "Esti reporteru",<ref name=bargol140>Barnouw, ''Golden'', p. 140</ref> nun informó de les noticies tanta como la interpretó, y combinó simplicidá d'espresión con sotileza de matice.<ref name=berg112/> El mesmu Murrow dixo, "Tratu de describir eventos en términos que tienen sentíu al camioneru, ensin faltar la intelixencia del profesor."<ref name=berg112/> Cuando tornó a casa pa una visita a finales de 1941, Paley refundió una "receición extraordinariamente ellaborada"<ref name=berg114>Bergreen, p. 114</ref> pa él nel hotel [[Waldorf-Astoria]]. De xacíu, el so oxetivu yera más que namái honrar la "estrella" más nueva de la CBS—foi un anunciu al mundu que Paley había finalmente tresformó la so cadena d'una tubería mera pa la emisión de programación creada por otros a una verdadera fuercia cultural.<ref name=berg1145>Bergreen, páxs. 114–115</ref> Una vegada que la guerra terminara y Paley tornó pa siempres, foi como "una superestrella con prestíu y llibertá y respectu, dende'l so oficiu y dende la so compañía".<ref name=hal40>Halberstam, p. 40</ref> Tuvo una capital enorma dende esa compañía, y a midida que les noticies televisives cobraron muncha importancia, diba pasar llibremente, tantu nes noticies radiofóniques como nes noticies televisives, confrontando el Senador [[Joseph McCarthy]] y eventualmente inclusive William S. Paley,<ref name=bargol276>Barnouw, ''Golden'', p. 276</ref> y con un enemigu tan terrible, entá la cuenta vasta de Murrow llueu ensugaría. ==== Llerza: Emisión radiofónica de ''The War of the Worlds'' ==== [[Ficheru:Orson Welles 1937.jpg|thumb|upright|right|Orson Welles asustó'l país cola so emisión radiofónica de ''The War of the Worlds''.]] El 30 d'ochobre de 1938, la CBS ganó una amuesa de infamia cuando [[Orson Welles]] y ''[[Mercury Theatre|The Mercury Theatre on the Air]]'' emitieron una [[La guerra de los mundos (radio)|adautación radiofónica]] de la novela ''[[La guerra de los mundos (novela)|The War of the Worlds]]'' (''La guerra de los mundos'' n'español), escrita por [[H.G. Wells]]. El so formatu esclusivu, una versión contemporánea de la historia na forma de noticieros falsos, traxo un estáu de llerza nes mentes de munchos oyentes de la CBS, faciéndo-yos creer qu'invasores del planeta [[Marte (planeta)|Marte]] taben afarando [[Grover's Mill]] en [[Nueva Jersey]], a pesar de tres avisos mientres la emisión qu'afirmaron que tou aquello yera una obra de ficción. L'ábanu de publicidá dempués de la emisión tuvo dos efeutos: la FCC prohibiría boletinos informativos llevaren noticies falses mientres programación dramática, y ''The Mercury Theatre on the Air'' vio un aumentu en patrociniu, convirtiéndose en ''[[The Campbell Playhouse]]'', que vendió sopa.<ref name=bargol88>Barnouw, ''Golden'', p. 88</ref> Welles, pela so parte, resumió la emisión como "la versión radiofónica per parte de ''The Mercury Theatre'' de vistise con una fueya y saltando d'un parrotal y diciendo '¡Bú!'"<ref name=berg96>Bergreen, p. 96</ref> ==== Llegada de Edmund A. Chester ==== Antes del empiezu de la [[Segunda Guerra Mundial]], CBS reclutó a [[Edmund A. Chester]], quien exercía como Xefe de la Oficina p'América Llatina en [[Associated Press]], pa sirvir como'l Direutor de Rellaciones Llatinoamericanes y el Direutor d'Emisiones d'Onda Curtia pa la cadena de radio CBS (empezando en 1940). Nesti rol, Chester coordinó'l desenvolvimientu de ''La Cadena de les Amériques'' ("The Network of the Americas" n'inglés) col [[Departamentu d'Estáu de los Estaos Xuníos]], la [[Coordinador d'Asuntos Interamericanos|Oficina del Coordinador d'Asuntos Interamericanos]] (presidíu por [[Nelson Rockefeller]]), y [[Voz d'América]]. Esta cadena apurrió noticieros vitales y programación cultural a lo llargo d'América del Sur y América Central mientres la era crucial de la Segunda Guerra Mundial, y fomentó rellaciones diplomátiques ente los Estaos Xuníos d'América y les naciones menos desenvueltes nel continente. Cuntó con tales emisiones populares radiofóniques como ''[[Viva América]]'', qu'exhibió talentu musical importante a tanto América del Norte como América del Sur, acompañáu pola ''CBS Pan-American operó so la direición musical d'[[Alfredo Antonini]].<ref>[https://web.archive.org/web/20120206070142/http://radiogoldindex.com/cgi-local/p2.cgi?ProgramName=Viva+America Copyright 2011 J. David Goldin]</ref> La era posguerra tamién marcó l'empiezu de la dominación pola CBS nel campu de la radio.<ref>{{cita web|url=http://www.museum.tv/archives/etv/C/htmlC/columbiabroa/columbiabroa.htm|títulu=Columbia Broadcasting System}}</ref>'' ==== Años 1940: Cenit de la radio ==== A midida que 1939 tocó al so fin, Bill Paley anunció que 1940 sería "l'añu más grande na historia de radio nos Estaos Xuníos".<ref name=bargol139>Barnouw, ''Golden'', p. 139</ref> Foi correutu—diez vegaes más: la década de 1940 verdaderamente sería l'apoxéu de la radio per cada calibre. Cuasi la totalidá de los anunciantes de 1939 anovaron los sos contratos pa 1940; los fabricantes de tractores agrícoles fizo que los equipos de radio sían estándares nes sos máquines.<ref name=bargol138>Barnouw, ''Golden'', p. 138</ref> El racionamientu de papel mientres esti tiempu de guerra llindó'l tamañu de los periódicos—y poro, los anunciantes—y cuando los periódicos refugar, emigraron a patrociniu radiofónicu.<ref name=bargol165>Barnouw, ''Golden'', p. 165</ref> En 1942, un actu del Congresu convirtió los gastos de publicidá nun beneficiu tributariu<ref name=bargol165/> y eso causó que los fabricantes d'automóviles y neumáticos—que nun tuvo productos pa vender, porque se convirtieren en fabricantes de productos de guerra—corriquien pa patrocinar orquestes sinfóniques y drames serios na radio.<ref name=bargol166>Barnouw, ''Golden'', p. 166</ref> En 1940, solamente un terciu de los programes radiofónicos fueron patrocinaos, mientres dos tercios fueron nutritivos; a mediaos de la década, les estadístiques había intercambiaes—agora, dos de cada trés programes tuvieron patrocinadores que pagaron dineru, y namái un terciu fueron nutritivos.<ref name=berg167>Bergreen, p. 167</ref> Na década de 1940, la CBS foi vastamente distinta de los sos primeros díes; munchos de los veteranos vieyos proteutores finaren, retiráu, o pasáu.<ref name=berg168>Bergreen, p.168</ref> Nengunos d'estos cambeos taben más grande que'l nel mesmu Paley: convirtiérase nun emplegador difícil, quien "había gradualmente camudó d'un líder a un déspota".<ref name=berg168/> Pasó enforma del so tiempu en busca de conexones sociales y en práutiques culturales; el so "esperanza foi que la CBS podría aprender, de dalguna manera, cómo funcionar por sí mesmu".<ref name=berg168/> El so espediente a un decorador d'interiores remocicando'l so adosáu incluyó un requisitu pa clósets qu'afadríen 300 traxes y 100 camises, y tuvieron bastidores especiales pa un centenar de corbates.<ref name=hal31>Halberstam, p. 31</ref> [[Ficheru:FrankStantonCBSPrez.jpg|thumb|right|El Dr. Frank Stanton, en segundu llugar solamente a Paley nel so impautu na CBS, sirvió como presidente dende 1946 hasta 1971.]] A midida que Paley creció más remotu, instaló una serie d'executivos amortiguadores quien secuencialmente asumieron más y más poder na CBS: primeramente Ed Klauber, depués Paul Kesten, y finalmente [[Frank Stanton]]. En segundu llugar solamente a Paley como l'autor del estilu y ambiciones de la CBS n'el so primera mediu sieglu, Stanton yera "un mandarín magníficu quien funcionó como'l superintendente, voceru, y imaginero de la compañía".<ref name=berg169>Bergreen, p. 169</ref> Viniera a la cadena en 1933 dempués d'unviar copies de la so tesis doctoral ''Una crítica de los métodos del presente y un plan nuevu pa estudiar el comportamientu de los oyentes de la radio'' a los altos mandos de la CBS, y respondieron con un trabayu.<ref name=berg170>Bergreen, p. 170</ref> Anotó un golpe tempranu col so estudiu ''Memoria pa copies publicitarios presentaos visualmente en comparición coles orales'', que los vendedores de la CBS usaron a gran efeutu mientres trayendo patrocinadores nuevos.<ref name=berg170/> En 1946 Paley nomó Stanton como'l Presidente de la CBS, y promovió a sigo mesmu a la posición de Direutor Executivu. A pesar de l'arribación de los anunciantes y el so dineru, o quiciabes por cuenta de ellos, la década de 1940 nun fueron ensin golpes pa les cadenes de radio. El mayor desafíu vieno na forma d'una investigación de ''radiodifusión per cadena'' realizada pola FCC.<ref name=bargol168>Barnouw, ''Golden'', p. 168</ref> Anque yera empezáu en 1938, namái recogó vapor en 1940 sol so nuevu direutor executivu, [[James Lawrence Fly]].<ref name=bargol1689>Barnouw, ''Golden, páxs. 168–169</ref> En 1943, cuando'l fumu había estenu, la NBC taba desaposiáu de la so Blue Network, que se convirtiera na [[American Broadcasting Company|ABC]]. La CBS tamién foi afeutada, anque non tan severamente: el contratu brillosu robláu en 1928 por Paley pa los sos afiliaos, que-y diera a la CBS la primer reclamación nes ondes d'emisores locales mientres el tiempu patrocináu—la ''opción de cadena''—foi oxetu d'ataques como restrictiva a la programación llocal.<ref name=bargol171>Barnouw, ''Golden'', p. 171</ref> El compromisu final dexó la ''opción de cadena'' pa trés de cada cuatro hores mientres franxes horaries determinaes, pero les regulaciones nueves virtualmente nun tuvieron un efeutu práutica, porque cuasi toes de los emisores aceptaron les alimentaciones de la cadena, especialmente les hores patrocinaes que-yos ganaron dineru.<ref name=bargol171/> La CBS tamién-y foi obligáu pola panela de Fly vender la so oficina pa representación d'artistes a la [[Music Corporation of America]], y como tal, convertir na Management Corporation of America.<ref name=bargol172>Barnouw, ''Golden'', p. 172</ref> [[Ficheru:GodfreyCBS1938.jpg|thumb|upright|220px|Arthur Godfrey faló direutamente a los oyentes individualmente, faciéndo-y un feriante principal na era de la televisión.]] Nel aire, la guerra tuvo un impautu en cuasi toos de los programes. Los programes de variedá texeron el patriotismu a lo llargo de los sos segmentos de comedía y música; les seriales dramátiques tuvieron histories nes que personaxes ingresaron nel serviciu pa participar na guerra. Inclusive primero que les hostilidaes empezaron n'Europa, un de los cantares más interpretaos na radio foi "[[God Bless America]]", escritu por [[Irving Berlin]] y popularizada na CBS por Kate Smith.<ref name=bargol155>Barnouw, ''Golden'', p. 155</ref> Anque una Oficina de Censures establecer dende díes de l'[[ataque a Pearl Harbor]], la censura sería totalmente voluntaria. Pocos programes presentaron guiones pa revisar; la mayoría nun la fixo.<ref name=bargol156>Barnouw, ''Golden, p. 156</ref> Les normes que la Oficina expedió prohibieron informes meteorolóxicos, incluyendo anuncios d'agua mientres los xuegos deportivos, noticies sobre movimientos de tropes, barcos, o aviones, y entevistes en direuto con homes na cai. El interdicto d'improvisación causó-y a los cuestionarios, los concursos, y les hores de amateur amostalgase pola duración.<ref name=bargol156/> Sorprendente foi "la permanencia de granitu" de los programes na parte cimera de les calificaciones.<ref name=bargol284>Barnouw, ''Golden'', p. 284</ref> Les personalidaes de vodevil y música fueron les mesmes quien habíen estáu populares nos años 1930: Benny, Crosby, Burns y Allen, y Edgar Bergen habíen desempañado na radio mientres ''toa'' la esistencia de la radio.<ref name=bargol285>Barnouw, ''Golden'', p. 285</ref> Una esceición notable a esto foi'l relativamente nuevu [[Arthur Godfrey]] quien, tan tarde como 1942, taba inda presentando un programa mañaneru en Washington, D.C.<ref name=berg179>Bergreen, p. 179</ref> Godfrey, quien fuera un vendedor de cemeterios y un taxista, foi pionera nel estilu de falar direutamente col oyente como un ''individual''.<ref name=berg180>Bergreen, p. 180</ref> Combinaos, los sos programes contribuyeron un 12% de tolos ingresos de la CBS.<ref name=berg179/> En 1947, Paley, inda'l "cazatalentos principal" de la CBS,<ref name=berg169/> llevó una redada de talentu bien espublizada de la NBC. Un día, mientres [[Freeman Gosden]] y [[Charles Correll]] fueron trabayando duru escribiendo'l programa venerable ''[[Amos 'n' Andy|Amos and Andy]]'' pa la NBC, Paley apaeció con una ufierta estelante: "Tou lo que ta ganando agora, yo te voi dar el doble."<ref name=berg181>Bergreen, p. 181</ref> Prindando'l programa principal de la NBC foi un golpe abondu, pero Paley repitió en 1948 con tales emplegaos veteranos de la NBC como [[Edgar Bergen]] y [[Charlie McCarthy]] y [[Red Skelton]], según el desertores anteriores de la CBS [[Jack Benny]] (el meyor comediante na radio) y [[Burns y Allen]]. Paley llogró esta derrota con un alcuerdu llegal con una reminiscencia del so contratu de 1928 que-y causó unos emisores afiliaes a la NBC abandonala y xunir cola CBS:<ref name=berg181/> La CBS mercaría los nomes de les estrelles como una propiedá, en cuenta de una suma global grande y un salariu.<ref name=bargol245>Barnouw, p. 245</ref> El plan invocó les tases d'impuestos vastamente distintos ente los ingresos y les ganancies sobre'l capital, asina que la CBS dio-y a les estrelles más del doble de los sos ingresos, y tamién torgaría cualesquier contraataque pola NBC sobre los nomes de los actores.<ref name=berg181/> Como un resultáu d'esta salida, dempués de venti años, la CBS finalmente ganó la NBC nes calificaciones.<ref name=berg183>Bergreen, p. 183</ref> Pa non puramente foi pa quedar percima'l so rival Sarnoff que Paley dirixó la so incursión de talentu; él, y toa de la radio, tenía los sos güeyos puestos na fuercia proveniente que refundió una solombra sobre la radio a lo llargo de los años 1940—la televisión. ==== Años 1950: La radio dexa pasu a la televisión ==== Na primavera de 1940, un inxenieru nel personal de la CBS, [[Peter Goldmark]], diseñó un sistema pa [[televisión en color]] que l'alministración de la CBS esperó ayudaría a la cadena na so competición cola NBC y el so sistema esistente en blancu y negru.<ref name=berg153>Bergreen, p. 153. Goldmark tamién inventó'l discu fonográficu de microsurco Long-Play, que rápido fixo obsoleto los RCA-Victor 78s.</ref> El sistema de la CBS "dio colores brillosos y estables", mientres el sistema de la NBC foi "crudu ya inestable, pero 'compatible'".<ref name=bargol243>Barnouw, ''Golden'', p. 243</ref> Últimamente, la FCC refugó'l sistema de la CBS porque foi incompatible col de RCA; como un resultáu, la CBS dexóse tras na edá temprana de la televisión.<ref name=berg1557>Bergreen, páxs. 155–157. Poco dempués de refugar en favor de la NBC, el direutor executivu de la FCC, Charles Denny, arrenunció a la FCC pa convertise nel vicepresidente y conseyeru xeneral de la NBC: Barnouw, ''Golden'', p. 243</ref> En 1946, namái 6.000 aparatos de televisión taben n'operación, toos na Área Metropolitana de Nueva York; en 1949, el númberu foi 3.000.000, y en 1951, foi 12.000.000.<ref name=berg1589>Bergreen, páxs. 158–159</ref> Sesenta y cuatro ciudaes estauxunidenses tuvieron estaciones de televisión, anque la mayoría d'elles tuvieron solamente una.<ref name=bargol295>Barnouw, ''Golden'', p. 295</ref> La radio siguió ser l'espinazu de la compañía, a lo menos a ''principios'' de la década de 1950, pero foi un "periodu estrañu, comparable col tapecer".<ref name=bargol285/> [[Fred Allen]], una estrella venerable de la NBC, vio un amenorgamientu nos sos índices d'audiencia cuando s'enfrentó contra'l concursu advenedizu de la ABC ''Stop the Music!''; en cuestión de selmanes, foi refugáu pol so patrocinador vieyu, la [[Ford Motor Company]], y secamente retiráu de la escena.<ref name=bargol2878>Barnouw, ''Golden'', páxs. 287–288</ref> [[Bob Hope]], una vegada una personalidá enérxica de la radio, agora vio una dismunición nos sos índices tamién, de 23.8 en 1949 a 5.4 en 1953.<ref name=bargol288>Barnouw, ''Golden'', p. 288</ref> En 1952, "la muerte paecía inminente pa la radio" na so forma familiar;<ref name=bargol290>Barnouw, ''Golden'', p. 290</ref> más revelador, el patrocinadores mayores taben ansiosos pal cambéu. Gradualmente, a midida que la cadena de televisión foi tomando forma, les estrelles de la radio empezaron emigrar al nuevu mediu. Munchos programes emitir en dambos medios ente que la transición taba siendo fechu. La serial radiofónicu ''[[Guiding Light|The Guiding Light]]'' treslladó a la televisión en 1952 y emitióse nesi mediu cincuenta y siete años más; Burns y Allen, [[Lucille Ball]], y ''[[Our Miss Brooks]]'' tamién fixeron la transición nesi mesmu periodu (anque la postrera siguió simultáneamente na radio pola totalidá de la so vida na televisión). Unu de los programes coles calificaciones más altes, ''[[The Jack Benny Program]]'', terminó les sos emisiones na radio en 1955, y Edgar Bergen retiró d'esi mediu en 1957. Cuando la CBS anunció en 1956 que les sos operaciones na radio habíen perdíu dineru, mientres la cadena de televisión ganara dineru,<ref name=berg230>Bergreen, p. 230</ref> taba claro onde'l futuru de la compañía atopábase. Cuando la serial ''[[Ma Perkins]]'' salió del aire'l 25 de payares de 1960, solamente ocho series relativamente minores permanecieron. Emisiones d'horariu estelar na radio terminaron el 30 de setiembre de 1962, cuando ''[[Yours Truly, Johnny Dollar]]'' y ''[[Suspense (programa de radio)|Suspense]]'' emitir por última vegada.<ref name="dun742">[[John Dunning|Dunning, John]] (1998). ''On The Air: The Encyclopedia of Old-Time Radio''. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-507678-8, p. 742</ref> ==== Programación radiofónica de la CBS dempués de 1972 ==== El retiru d'[[Arthur Godfrey]] n'abril de 1972 marcó'l fin del programa de formatu llargu na radio; la programación radial dempués d'eso consistió en sumarios de noticies presentaes cada hora, conocíos colectivamente nos años 1970 como ''Dimension''; y comentarios, incluyendo la serie ''Spectrum'' qu'evolucionó nel segmentu "Point/Counterpoint" nel programa ''[[60 Minutes]]'' emitíu pola cadena en domingos pela tarde, y tamién en ''First Line Report'', un programa de noticies y analís apurríu polos corresponsales de la CBS. La cadena tamién siguió ufiertar programación tradicional na radio al traviés del so programa nocherniegu ''[[CBS Radio Mystery Theater]]'', que yera l'únicu apartaz de la programación radiofónica dende 1974 hasta 1982.<ref name=dun143>Dunning, p. 143</ref> La [[CBS Radio Network]] sigue al presente, ufiertando informativos cada hora, incluyendo'l so programa central, ''[[CBS World News Roundup]]'' na mañana y na tarde; el so programa hermano nos fines de selmanes, ''[[CBS News Weekend Roundup]]''; ''The Osgood File'', un segmentu rellacionáu coles noticies, presentáu por [[Charles Osgood (presentador)|Charles Osgood]]; ''What's in the News'', un sumariu d'una historia nun minutu; y tales otros segmentos como comentariu de la personalidá de radio [[Dave Ross]] y segmentos de mampurra de dellos otros fontes. CBS Radio ye la postrera de les cuartu cadenes de radio más llargues en ser inda tenida y operada pola so compañía fundadora; ABC Radio foi vendida a [[Citadel Broadcasting]] en 2007, mientres Mutual (agora difuntu) y NBC Radio fueron adquiríos por [[Westwood One]] nos años 1980 (Westwood One y la CBS fueron so propiedá común dende 1993 hasta 2007). === Espansión y crecedera como una cadena de televisión === Les primeres emisiones televisives de la CBS fueron esperimentales, de cutiu duraron namái una hora per día, y algamaron namái una área llindada pela redolada de Nueva York (al traviés de la so estación W2XAB, canal 2, que darréu se renombró como WCBW y agora ye llamada WCBS-TV). Pa ponese al día col so rival RCA, la CBS mercó Hytron Laboratories en 1939, y darréu movió a producción de platós y espardimientu de programes televisivos. Anque esistieron munches patentes y sistemes compitiendo, RCA dictó'l conteníu de los estándares téunicos de la [[Comisión Federal de Comunicaciones]] (''Federal Communications Commission'' o ''FCC'' n'inglés), y tomó el centru d'atención de la CBS, la [[DuMont Television Network]], y otros introduciendo la televisión al mundu na [[Esposición Xeneral de segunda categoría de Nueva York de 1939]]. La FCC empezó llicenciar estaciones de televisión comercial el 1 de xunetu de 1941; la primer llicencia foi dada a la estación de RCA [[WNBT]] (agora conocida como [[WNBC]]); la segunda llicencia, expedida esi mesmu día, foi pa WCBW (agora [[WCBS-TV]]). CBS-Hytron ufiertó un sistema práuticu de color en 1941, pero nun foi compatible colos estándares de negru y blancu establecíos por RCA. Col tiempu, y dempués de interpolación considerable, la FCC refugó la teunoloxía de la CBS en favor de la de RCA. Mientres los años de la Segunda Guerra Mundial, l'espardimientu comercial na televisión foi amenorgada dramáticamente. Escontra'l fin de la guerra, la televisión comercial volvió a entamar les sos tresmisiones, con un nivel aumentáu de programación evidente nel periodu ente 1945 y 1947 nos trés aparques de televisión en Nueva York qu'operaron nesos años (les estaciones locales de NBC, CBS, y DuMont). Sicasí, a midida que RCA y DuMont compitieron pa establecer cadenes y ufiertar programación ameyorada, la CBS arrezagó, abogando un cambéu de tola industria, y provocando un reinicio a UHF pal so sistema de color, que yera incompatible con tresmisiones de blancu y negru. Namái en 1950, cuando la NBC apoderaba la televisión y les tresmisiones en blancu y negru yeren estenses, CBS empezó a mercar o construyir les sos propies estaciones (fora de Nueva York), en [[Los Angeles]], [[Chicago]], y otres ciudaes mayores. Hasta esti momentu, la programación de la CBS ver en tales estaciones como [[KTTV]] en Los Angeles, na cual la CBS—pa garantizar remoción de programación en Los Angeles—adquirió un interés d'un 50%, en collaboración col periódicu ''[[Los Angeles Times|The Los Angeles Times]]''. CBS depués vendió'l so interés en KTTV (que güei ye la estación principal de la cadena Fox) y en 1950, mercó totalmente la estación pionera en Los Angeles, KTSL (Canal 2), renombrándola como KNXT (un nome que se derivió de la propiedá radial esistente de la CBS, KNX), que eventualmente convertir en [[KCBS-TV]]. La "incursión de talentu" que la CBS condució na NBC a mediaos de los años 1940 traxera estrelles establecíes de la radio; elles tamién se convirtieron n'estrelles de televisión na CBS. Una estrella renuente de la CBS negó llevar el so programa de radio, ''My Favorite Husband'', a la televisión nun siendo que la cadena re-fundiría'l programa col so home na vida real. Paley y el presidente [[Frank Stanton]] tuvieron tan poca fe nel futuru de la serie protagonizada por esa estrella, [[Lucille Ball]], que-y concedieron el so deséu, renombrando el programa como ''[[I Love Lucy]]'' y dexándo-y al home, [[Desi Arnaz]], tomar el control financieru de la producción. Esto foi la creación del imperiu [[Desilu Productions]], dirixíu por Ball y Arnaz, y convirtióse na plantía pa producción de series de televisión hasta los nuesos díes. A finales de los años 1940, la CBS ufiertó la primer cobertoria televisiva en direutu del procesu de l'[[Asamblea Xeneral de les Naciones Xuníes]] (en 1949). Esta proeza periodística taba so la direición d'[[Edmund A. Chester]], quien foi designáu pal puestu de "Direutor pa Noticies, Eventos Especiales, y Deportes" en CBS Television en 1948. A midida que la televisión vieno al primer planu d'entretenimientu ya información n'Estaos Xuníos, la CBS apoderó la televisión, como enantes fixera esto a la radio.{{ensin referencies}} En 1953, la cadena de televisión CBS fadría la so primer ganancia,<ref name="CC">{{cita web|url=http://www.museum.tv/archives/etv/P/htmlP/paleywillia/paleywillia.htm|títulu=Paley, William S.}}</ref> y caltendría dominación na televisión nel periodu ente 1955 y 1976 tamién.<ref name="CC"/> A finales de los años 1950, la cadena frecuentemente controló siete o ocho de los espacios na llista de les 10 mayores calificaciones, con tales programes bien respectaos como ''[[Route 66]]''. Esti ésitu siguiría per munchos años, cola CBS sacada del primer puestu solamente pola xubida de la ABC a mediaos de los años 1970. Quiciabes por cuenta del so estáu como la cadena de les calificaciones mayores, a finales de los años 1960 y a principios de los años 1970 la CBS sentió más llibre n'arriesgase con tales propiedaes controversiales como ''[[Smothers Brothers|The Smothers Brothers Comedy Hour]]'' y ''[[All in the Family]]'' y los sos numberosos spin-offs mientres esti periodu. [[Ficheru:CBS Color Logo.svg|200px|right|thumb|Na temporada televisiva de 1965-1966, la CBS amosó esta versión del so logotipu popular, el "Eyemark", antes de programes presentaos en color.]] Unu de los programes más populares de la CBS nesi tiempu foi ''[[M*A*S*H (serie de televisión)|M*A*S*H]]'', una [[comedia dramática]] basada na esitosa película de [[Robert Altman]]. Emitir dende 1972 hasta 1983, y basóse, como la [[M*A*S*H (película)|película del mesmu nome]], mientres la Guerra de Corea, nun [[Hospital Quirúgico Móvil del Exércitu]]. L'episodiu final emitióse'l 28 de febreru de 1983 y duró 2½ hores. Foi vistu por cuasi 70 millones d'estauxunidenses (77% de l'audiencia total) y foi establecíu como l'episodiu más vistu na historia de la televisión d'Estaos Xuníos. ==== Emisiones tempranes en color (1953-1967) ==== Anque CBS-TV foi la primer cadena con un sistema televisiva en funcionamientu, salióse perdiendo por [[Radio Corporation of America|RCA]] en 1953, debíu en parte al fechu que'l sistema de color de la CBS foi incompatible coles televisiones esistentes en blancu y negru. Anque RCA, entós la empresa matriz de la NBC, fixo accesible el so sistema de color a la CBS, la cadena nun foi interesada n'impulsar los provechos de RCA, y pol restu de la década, les sos emisiones en color fueron llindaes a pocos programes especiales, incluyendo ''[[Ford Star Jubilee]]'', qu'introdució a la televisión l'ésitu de MGM ''[[El magu de Oz]]''; una adautación musical de ''[[Cenicienta]]'' por [[Richard Rodgers]] y [[Oscar Hammerstein II]]; y l'adautación musical de ''[[Aladino]]'' por [[Cole Porter]]; y una producción de ''[[El cascanueces]]'' entamada en 1958 cola coreografía de [[George Balanchine]]. [[Red Skelton]] foi'l primer presentador en televisar el so programes selmanales en color, usando un estudiu de cine convertíu, a principios de los años 1960. A partir de 1963, a lo menos un de los programes de la CBS, ''[[The Lucy Show]]'', empezó a filmar en color a la insistencia de la so estrella y productora, [[Lucille Ball]], quien realizó qu'episodios producíos en color comandarían más dineru cuando fueron eventualmente vendíos na sindicación; sicasí, entá esi programa foi emitíu en blancu y negru hasta'l fin de la temporada 1964-1965. Tou esto camudaría a mediaos de los años 1960, cuando la presión del mercáu obligó-y a la CBS añedir programes en color al horariu regular pa la temporada 1965-1966 y completir la transición mientres la temporada 1966-1967. Na seronda de 1967, cuasi toos de los programes de la CBS fueron en color, al igual que los de la NBC y la ABC. Una esceición notable foi ''[[Twentieth Century]]'', que consistió principalmente d'imáxenes d'archivu, anque inclusive esi programa usó a lo menos unes imáxenes en color a finales de los años 1960. ==== 1971-1986: La "Rural Purge" y ésitu nos años 1970 ==== {{AP|Rural Purge}} A finales de los años 1960, la CBS taba emitiendo virtualmente tou del so horariu en color, pero munchos de los sos programes (incluyendo ''[[The Beverly Hillbillies]]'', ''[[Mayberry R.F.D.]]'', ''[[Petticoat Junction]]'', ''[[Hee Haw]]'', y ''[[Green Acres (serie de televisión)|Green Acres]]'') fueron más curiosos a televidentes vieyos y rurales qu'a audiencies nueves, urbanes, y afluentes. Fred Silverman (quien darréu encabezaría la ABC, y depués la NBC) fixo la so decisión p'atayar la mayoría d'esos programes a mediaos de 1971 no que coloquialmente conocióse como la "[[Rural Purge]]", cola estrella de ''Green Acres'', [[Pat Buttram]], remarcando que la cadena atayó "cualquier programa que contuvo un árbol".<ref>{{cita web|url=http://www.kenberry.com/ken_berry_interview.htm|títulu=Ken Berry interview}}</ref><ref>{{cita llibru|apellíu1=Harkins |nome1=Anthony |títulu=Hillbilly: A Cultural History of an American Icon |fechaaccesu=23 de marzu de 2009 |añu=2005|editorial=Oxford University Press US|isbn=0195189507|páxina=203|url=https://books.google.com/?id=dtehLu1cissC&pg=PA203&lpg=PA203&dq=CBS+cancelled+everything+with+a+tree+in+it}}</ref> Mientres los programes "rurales" fueron cancelaos, ésitos nuevos, incluyendo ''[[The Mary Tyler Moore Show]]'', ''[[All in the Family]]'', ''[[MASH (serie de televisión)|M*A*S*H*]]'', ''[[The Bob Newhart Show]]'', ''[[Cannon]]'', ''[[Barnaby Jones]]'', ''[[Kojak (series)|Kojak]]'', y ''[[The Sonny & Cher Comedy Hour]]'' reemplazar y caltuvo la CBS nel parte cimeru de les calificaciones hasta mediaos de los años 1970. La mayoría d'estos ésitos fueron supervisaos pol vicepresidente de la CBS na Mariña Oeste, [[Alan Wagner]].<ref name="NYT">{{Cita noticia| url=http://www.nytimes.com/2007/12/22/arts/22wagner.html?_r=2&pagewanted=print|títulu=Alan Wagner, 76, First President of the Disney Channel, Is Dead |obra=The New York Times|nome=Dennis|apellíu=Hevesi| fecha=22 d'avientu de 2007 | fechaaccesu=22 de xunu de 2009}}</ref> Adicionalmente, en 1976 ''[[60 Minutes]]'' treslladar a les 19:00, Tiempu del Este, nos domingos, y convirtióse nun ésitu inesperáu.{{ensin referencies}} Mientres trabayaba pa la CBS, Silverman tamién primeramente desenvolvió la so estratexa pa crear spin-offs d'ésitos establecíos, como ''The Mary Tyler Moore Show'', ''All in the Family'', y ''Maude'', ente otros programes. Dempués de la salida de Silverman, la CBS quedó detrás de la ABC na temporada 1976-1977, pero inda tuvo calificaciones fuertes, basaes nos sos ésitos anteriores y en tales programes nuevos como ''[[One Day at a Time]]'', ''[[Alice (serie de televisión d'Estaos Xuníos)|Alice]]'', ''[[WKRP in Cincinnati]]'', ''[[Los Dukes de Hazzard]]'', y ''[[Dallas (serie de televisión)|Dallas]]''. En 1982, la ABC foi escosada, la NBC foi nuna situación desesperada con munchos esfuercios fracasaos de programación aprobaos por Silverman mientres la so tenencia con esa cadena, y la CBS una vegada más superó ellos, por cortesía de ''Dallas'' (y el so spin-off ''[[Knots Landing]]''), ''[[Falcon Crest]]'', ''[[Magnum P.I.]]'', ''[[Simon & Simon]]'', y ''60 Minutes''. Tamién esistieron nuevos ésitos – ''[[Kate & Allie]]'', ''[[Newhart]]'', ''[[Cagney & Lacey]]'', ''[[Scarecrow and Mrs. King]]'', ''[[Murder, She Wrote]]'' – pero'l resurdimientu yera efímeru. CBS taba empeñada como resultancia del esfuerciu fracasáu de [[Ted Turner]] en tomar el control de la CBS. La batalla foi encabezada pol direutor executivu de la CBS, Thomas Wyman. CBS vendió la so estación KMOX-TV en Saint Louis, y dexó la compra d'una porción llarga de les sos cuotes (menos d'un 25 per cientu) por Lawrence Tisch, el presidente de Loew's Inc. Consecuentemente, collaboración ente Paley y Tisch condució al despidu lentu de Wyman, Tisch convirtiéndose nel direutor operativu, y Paley tornando como direutor executivu.<ref>Sterling, C. H., & Kittross, J. M. (1990). ''Stay Tuned: A Concise History of American Broadcasting'' (segunda edición). Belmont, CA: Wadsworth.</ref> ==== 1986-2002: Anguista de la Tiffany Network ==== En 1984, ''[[The Cosby Show]]'' y ''[[Miami Vice]]'' debutaron na NBC y llograron calificaciones altes darréu, devolviendo la cadena a la primera puesta na temporada 1985-1986 xuntu con tales otros ésitos como ''[[Family Ties]]'', ''[[The Golden Girls]]'', ''[[L. A. Law]]'', ''[[ALF]]'' y ''[[227 (serie de televisión)|227]]''. De la mesma, la ABC tamién taba recuperada con ésitos como ''[[Dinastía (serie de televisión)|Dinasty]]'', ''[[Who's the Boss?]]'', ''[[Hotel (serie de televisión)|Hotel]]'', y ''[[Growing Pains]]''. Na temporada 1988-1989, la CBS cayera al tercer puestu, detrás de ABC y NBC, y tuvo que reconstruyise sobre una base mayor. Irónicamente, dalgunes de les bases estableciérense a midida que la cadena cayó nes calificaciones, colos ésitos del resurdimientu más recién, incluyendo ''Simon & Simon'', ''Falcon Crest'', ''Murder, She Wrote'', ''Kate & Allie'', y ''Newhart'', inda permaneciendo nel horariu, y colos debúes recién d'ésitos futuros, incluyendo ''[[Designing Women]]'', ''[[Murphy Brown]]'', ''[[Jake and the Fatman]]'', y ''[[48 Hours]]''. Amás, la CBS inda taba recibiendo calificaciones decentes per parte de ''60 Minutes'', ''Dallas'', y ''Knots Landing''. Sicasí, les calificaciones pa ''Dallas'' nesti tiempu tuvieron bien llueñe de les calificaciones que'l programa a principios de los años 1980. Mientres principios de los años 1990, la cadena reforzaría la so alliniación deportiva añediendo tresmisiones de les [[Grandes Lligues de Béisbol]] y los [[Xuegos Olímpicos d'Iviernu]]. So la presidencia de . 3, la cadena foi capaz de llograr calificaciones fuertas a partir de los programes nuevos ''[[Diagnosis: Murder]]'', ''[[Touched by an Angel]]'', ''[[Dr. Quinn, Medicine Woman]]'', ''[[Walker, Texas Ranger]]'', y ''Jake and the Fatman'' mientres esti periodu, y la CBS foi capaz de reclamar la corona de la primera puesta de volao, na temporada 1992-1993, anque los sos demográficos sesgaron como mayores de la ABC, la NBC, o inclusive la incipiente [[Fox Broadcasting Company]]. En 1993, la cadena fixo una rotura n'establecer ''[[Late Night (programa de televisión)|Late Night]]'', una franquicia esitosa de talk shows, pa competir con ''[[The Tonight Show]]'' na NBC cuando robló [[David Letterman]] fuera de la NBC dempués de que'l presentador foi refugáu como'l socesor de [[Johnny Carson]] en ''Tonight'', en favor de [[Jay Leno]]. Sicasí, la CBS llueu sufriría un gran golpe nuna movida que camudaría la televisión d'Estaos Xuníos pa siempres. En 1993, la cadena Fox sobrepuxó la CBS pa los derechos de tresmisión a la [[National Football League]], resultando en delles estaciones camudando les sos afiliaciones y xuniendo con Fox. La perda de la NFL, xuntu con un esfuerciu mallográu pa cortexar espectadores más nuevos, condució a una cayida nes calificaciones de la CBS. La cadena tamién retiró la so cobertoria de les Grandes Lligues de Béisbol (dempués de perder aproximao 500 millones de dólares d'Estaos Xuníos mientres un ralu de cuatro años) en 1993 y la NBC, que yá taba emitiendo los Xuegos Olímpicos de Branu, asumió'l cargu de los Xuegos Olímpicos d'Iviernu, empezando colos [[Xuegos Olímpicos de Salt Lake City 2002]]. Inda, la CBS foi capaz de producir unos ésitos, tales como ''[[Cosby]]'', ''[[The Nanny]]'' y ''[[Everybody Loves Raymond]]'', y repondría la NFL (tomando'l cargu del paquete de la [[Conferencia Americana (NFL)|Conferencia Americana]] de la NBC) en 1998. ==== 2002-presente: Torna a la primer posición, rivalidá con Fox ==== Otru momentu crucial pa la CBS vieno nel branu de 2000 cuando debutaron los programes de telerrealidad ''[[Survivor (Estaos Xuníos)|Survivor]]'' y ''[[Big Brother (programa de televisión)|Big Brother]]'', dambos ésitos sorpreses pa la cadena. En xineru de 2001, la CBS estrenó la segunda temporada del programa dempués de la so tresmisión del Super Bowl y programar pa les nueches de xueves a les 20:00 (Tiempu del Este), y treslladó el drama de procedimientu policial ''[[Franquicia CSI|CSI]]'' (que debutara esa seronda nes nueches de vienres) a les nueches de xueves a les 21:00 (Tiempu del Este), y foi capaz de derrumbar y eventualmente ganar l'alliniación de les nueches de xueves de la NBC, y atraer espectadores más nuevos a la cadena. La CBS tuvo ésitos adicionales colos drames de procedimientu policial ''[[Cold Case]]'', ''[[Without a Trace]]'', ''[[Criminal Minds]]'', ''[[NCIS (serie de televisión)|NCIS]]'', y ''[[The Mentalist]]'', xuntu coles comedies de situación ''[[Everybody Loves Raymond]]'', ''[[The King of Queens]]'', ''[[Mike & Molly]]'', ''[[Two and a Half Men]]'', ''[[How I Met Your Mother]]'', ''[[The Big Bang Theory]]'', ''[[The New Adventures of Old Christine]]'', y ''[[2 Broke Girls]]''. Mientres la temporada 2007-2008, Fox tuvo les más altes [[calificaciones Nielsen]] de cualesquier cadena de televisión, principalmente por cuenta de la so dependencia en ''[[American Idol]]''. Sicasí, la CBS hai acabada como la cadena más valorada cada temporada dende entós.<ref>{{cita web|url=http://tvlistings.zap2it.com/ratings/network.html|títulu=Nielsen Television (TV) Ratings: Network Primetime Averages}}</ref> Los dos cadenes tienden a ser cuasi igual unu al otru nos demográficos de 18–34, 18–49, y 25–54, anque Fox típicamente gana estos pel marxe más estrechu. === Conglomeráu === Mientres los años 1960, la CBS empezó un esfuerciu pa diversificase, y buscó inversiones fayadices. En 1965, adquirió'l fabricante de guitarres llétriques [[Fender]] de [[Leo Fender]], quien alcordó vender la so compañía por cuenta de problemes col so salú. La compra tamién incluyó'l [[pianu Rhodes]], que yá s'adquirió por Fender. Esta y otres alquisiciones conducieron a una reestructuración de la corporación en dellos grupos operativos y divisiones; la calidá de los productos fabricaos por estes compañíes adquiríes foi desaxeradamente más inferior; poro, el términu "pre-CBS" referió a productos calidable mayor, y el términu "CBS" referió a productos calidable más baxa. N'otros intentos pa diversificación, la CBS mercaría (y darréu vendería) equipos deportivos (especialmente'l club de béisbol de los [[New York Yankees]]), editoriales de llibros y revistes (incluyendo [[Fawcett Publications]] y [[Holt McDougal|Holt, Rinehart & Winston]]), empreses de cartografía, fabricantes de xuguetes (Gabriel Toys, Child Guidance, Wonder Products), y otres propiedaes. A midida que William Paley avieyó, trató d'atopar la única persona quien podría siguir nos sos pasos. Sicasí, numberosos socesores d'honor vinieron y fuéronse. A mediaos de los años 1980, l'inversor [[Laurence Tisch]] empezara adquirir esplotaciones sustanciales na CBS. Eventualmente ganó la ficia de Paley, y col so sofitu, asumió'l control de la CBS en 1986. El solu interés de Tisch foi convertir los provechos de la CBS. Mientres la CBS bazcuyó, unidaes de baxu desempeñu fueron zarraes. Ente les primeres propiedaes en ser cerraes foi'l grupu [[Columbia Records]], que fuera parte de la compañía dende 1938. En 1986, Tisch tamién zarró [[CBS Laboratories]] en [[Stamford (Connecticut)|Stamford]], qu'empezara na Ciudá de Nueva York nos años 1930. ==== Columbia Records ==== {{AP|Columbia Records}} Columbia Records foi un sellu discográficu que fuera propiedá de la CBS dende 1938. En 1962, la CBS llanzó ''CBS Records'' pa mercadear grabaciones de Columbia fuera d'América del Norte, onde'l nome de Columbia foi controláu por otros. En 1966, CBS Records foi convertíu nuna subsidiaria separada de Columbia Broadcasting System, Inc.<ref>{{cita publicación |fecha=18 de xunu de 1966 |títulu=Lieverson to Helm Group; Other Changes Made in the CBS Guard |publicación=Billboard |páxines=1, 10 |url=https://books.google.com/books?id=0igEAAAAMBAJ&pg=PA1#v=onepage&q&f=false |fechaaccesu=16 de febreru de 2011 |autor=Nielsen Business Media, Inc.}}</ref> CBS vendió'l CBS Records Group al conglomeráu xaponés [[Sony]] en 1988, empecipiando una xordia de compres por xaponeses de compañíes estauxunidenses ([[Music Corporation of America]], [[Pebble Beach Golf Links|Pebble Beach Company]], el [[Rockefeller Center]], el [[Edificiu Empire State]], et al.) que siguió nos años 1990. La compañía de sellos discográficos foi re-bautizada como [[Sony Music Entertainment]] en 1991, porque Sony tuvo una llicencia de curtiu plazu nel nome de la CBS. Sony mercó d'[[EMI]] los sos derechos al nome de Columbia Records fuera d'Estaos Xuníos, Canadá, España, y Xapón. Sony agora usa ''Columbia Records'' como un nome de sellu en toos países sacante per Xapón, onde Sony Records caltién el so sellu principal. Sony adquirió los derechos n'España cuando Sony Music fundió con [[BMG]], un subsidiaria de [[Bertelsmann]], en 2004, cola nueva marca de [[Sony BMG]], co-propiedá de Sony y Bertelsmann. Sony mercó la cuota de BMG en 2008. [[CBS Corporation]] alicó [[CBS Records]] en 2006. ==== Publicación ==== La CBS entró nel negociu de publicación en 1967 adquiriendo [[Henry Holt and Company|Holt, Rinehart & Winston]], que publicó llibros de comerciu, llibros de testu, y la revista ''[[Field & Stream]]''. El próximu añu, la CBS añedió l'editorial médicu [[Saunders]] a Holt, Rinehart & Winston. En 1971, la CBS adquirió Bond/Parkhurst, el publicador de ''[[Road & Track]]'' y ''[[Cycle World]]''. La CBS descomanadamente espandió'l so negociu de revistes mercando [[Fawcett Publications]] en 1974, trayendo tales revistes como ''[[Woman's Day]]''. Adquirió la mayoría de les publicaciones de [[Ziff Davis]] en 1984. La CBS vendió'l so negociu de publicación de llibros en 1985. La división pa publicación educacional, que retuvo'l nome Holt, Rinehart & Winston, foi vendida a [[Harcourt (editorial)|Harcourt Brace Jovanovich]]; la división pa llibros de comerciu, renombrada [[Henry Holt and Company]], foi vendida al [[Grupu Editorial Holtzbrinck]], un editorial n'Alemaña Occidental. La CBS salió de la empresa de revistes vendiendo la unidá al so executivu, [[Peter Diamandis]]. Diamandis vendió les revistes a [[Hachette Filipacchi Médias]] en 1988, formando [[Hachette Filipacchi Media U.S.]] ==== División ''CBS Musical Instruments'' ==== Formando la división ''CBS Musical Instruments'', la compañía tamién adquirió'l fabricante de pianos [[Steinway & Sons]], el fabricante de flautes [[Gemeinhardt]], el fabricante d'arpes [[Lyon & Healy]], el fabricante d'órganos institucionales [[Rodgers Instruments]], el fabricante d'órganos domésticos Gulbransen, y otres empreses. Ente 1965 y 1985 la calidá de los guitarres y amplificadores de Fender menguó significativamente. Afaláu por fans indignaos de Fender, los executivos de la división CBS Musical Instruments executó una compra apalancada en 1985 y crearon la [[Fender Musical Instruments Corporation]] (FMIC). Coles mesmes, la CBS desaposiar de Rodgers, Steinway, y Gemeinhardt, toes mercaes por Steinway Musical Properties. Les otres propiedaes de preseos musicales tamién fueron liquidaes. ==== Producción de películes ==== {{AP|CBS Films}} La CBS fixo una movida curtio y fracasao na producción de películes a mediaos de los años 1960, creando [[Cinema Center Films]]. Esta unidá ensin provechu foi zarrada en 1973; agora, los derechos a la biblioteca de Cinema Center queden con Paramount Pictures pa videu domésticu (al traviés de [[CBS Home Entertainment]]) y estrenu teatral, y con CBS Paramount Television pa distribución televisiva (la mayoría de los otros derechos auxiliares permanecen cola CBS). Estrenó tales películes como ''[[The Reivers]]'' (1969), protagonizada por [[Steve McQueen (actor)|Steve McQueen]], y la musical ''[[Scrooge]]'' (1970), protagonizada por [[Albert Finney]]. Sicasí, diez años más, en 1982, la CBS fixo otru intentu pa estrenar una película de Hollywood, nuna joint venture con [[Columbia Pictures]] y [[HBO]], llamada [[TriStar Pictures]]. A pesar d'estrenar tales ésitos de cine como ''[[The Natural]]'', ''[[Places in the Heart]]'', y ''[[Rambo: First Blood Part II]]'', la CBS sentió que l'estudiu nun taba hiciendo provechu, y en 1985, vendió la so participación en TriStar a [[The Coca-Cola Company]], el propietariu de Columbia Pictures nesi tiempu.<ref>{{Cita noticia|url=http://www.nytimes.com/1985/11/16/business/cbs-sells-stake-in-tri-star-inc.html|títulu=CBS Sells Stake In Tri-Star Inc. – NY Times.com| obra=The New York Times | fecha=16 de payares de 1985}}</ref> En 2007, CBS Corporation anunció'l so deséu pa volver al negociu de llargumetraxes amodo, llanzando CBS Films y contratando executivos principales na primavera de 2008 pa empecipiar la empresa nueva. El nome ''CBS Films'' anguaño foi usáu una vegada antes, en 1953, cuando'l nome foi de volao usáu pa la distribuidora de programación sindicada pola CBS a estaciones de televisión locales nos Estaos Xuníos y nel estranxeru. ==== Videu domésticu ==== La CBS entró nel mercáu de videu domésticu, cuando xunida con MGM pa formar [[MGM/CBS Home Video]] en 1978, pero la joint venture foi cerrada en 1982. CBS xunió otru estudiu, [[20th Century Fox]], pa formar [[CBS/Fox Videu]]. El deber de la CBS foi estrenar unes de les películes de [[TriStar Pictures]] so la etiqueta [[CBS/Fox Videu]]. ==== Gabriel Toys ==== La CBS entró'l mercáu de vídeojuegos de volao, al traviés de la so adquisición de Gabriel Toys (darréu renombrada como CBS Toys), publicando adautaciones de delles series de televisión de CBS pal arcade y diverses consoles y ordenadores, y tamién produciendo unos de los primeres grabadores de karaoke. CBS darréu vendió Gabriel Toys a [[View-Master]], que eventualmente acabó como parte de [[Mattel]]. ==== Aventura al Reinu Xuníu ==== El 14 de setiembre de 2009, foi reveláu que la división internacional de la CBS, [[CBS Studios International]], llegó a un alcuerdu de joint venture con [[Chellomedia]] pa llanzar seis canales cola marca CBS nel Reinu Xuníu mientres 2009. Les canales nueves reemplazaríen [[Zone Romantica]], [[Zone Thriller]], Zone Horror, y [[Zone Reality]], amás de los servicios de timeshift Zone Horror +1 y Zone Reality +1.<ref>{{cita web|url=http://newsroom.zonemedia.net/Scripts/FileDownload.asp?fPath=D%3A%5CWWW%5FDomains%5CZONE%5FPRESS%5CFiles%5CPress%5CCBS+FINALChello+Zone+partnership+press+release%2Edoc|títulu=CBS FINALChello Zone partnership press release|formatu=DOC|editorial=Chello Zone|fecha=14 de setiembre de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110724023344/http://newsroom.zonemedia.net/Scripts/FileDownload.asp?fPath=D%3A%5CWWW_Domains%5CZONE_PRESS%5CFiles%5CPress%5CCBS+FINALChello+Zone+partnership+press+release.doc|fechaarchivu=24 de xunetu de 2011}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.broadcastnow.co.uk/news/international/cbs-to-launch-uk-channels-with-chellomedia/5005560.article|títulu=CBS to launch UK channels with Chellomedia|editorial=Broadcastnow|fecha=14 de setiembre de 2009}}</ref> El 1 d'ochobre de 2009, foi anunciáu que [[CBS Reality]], CBS Reality +1, CBS Drama, y [[CBS Action]] llanzaríen el 16 de payares de 2009, reemplazando Zone Reality, Zone Reality +1, Zone Romantica, y Zone Thriller, respeutivamente.<ref name=broadcastnow>{{cita web |nome=Chris |apellíu=Curtis |url=http://www.broadcastnow.co.uk/news/international/cbs-channels-to-launch-in-uk/5006298.article |títulu=CBS channels to launch in UK |editorial=Broadcastnow |fecha=1 d'ochobre de 2009}}</ref> El 5 d'abril de 2010, Zone Horror y Zone Horror +1 fueron rellanzaos coles marques respeutives [[Horror Channel]] y Horror Channel +1.<ref>{{cita web|url=http://www.broadbandtvnews.com/2010/03/31/zone-horror-rebrands-as-horror-channel/|títulu=Zone Horror rebrands as Horror Channel|editorial=Broadband TV News|fecha=31 de marzu de 2010}}</ref> === Propietarios nuevos === A principios de los años 1990, los provechos de la CBS había cayíos como resultáu de competición per parte de compañíes de cable, rentes de videu, y el costo altu de programación. A mediaos de los años 1990, alrodiu de 20 afiliaos anteriores de la CBS camudaron les sos afiliaciones, xunieron a la cadena rápido creciente [[Fox Broadcasting Company|Fox]], mientres munchos mercaos de televisión a lo llargo del país (por casu, [[KDFX-CA]] en [[Palm Springs]], [[California]] y [[KECY-TV]] en [[Yuma]], [[Arizona]]) perdieron los sos afiliaos de CBS por un tiempu. Les calificaciones de la CBS fueron aceptables, pero la cadena lluchó con una imaxe de pesadez. Laurence Tisch perdió interés y buscó un nuevu comprador. ==== Westinghouse Electric Corporation ==== [[Ficheru:Ed sullivan theater.jpg|thumb|right|230px|La CBS ye'l propietariu del [[Ed Sullivan Theater]] en Manhattan, y usar pa grabar les sos emisiones de ''[[Late Show with David Letterman|The Late Show with David Letterman]]''.]] En 1995, [[Westinghouse Electric|Westinghouse Electric Corporation]] adquirió la CBS pa 5.4 billones de dólares. Como unu de los propietarios mayores d'estaciones de radiodifusión comercial (como [[Westinghouse Broadcasting|Group W]]) dende 1920, Westinghouse mercó la CBS pa faer la so transición d'un operador d'estaciones a una compañía mayor de los medios de comunicación. L'adquisición de la CBS por Westinghouse tuvo l'efeutu de sópito convertir el emisores radiales de la compañía combinada en Nueva York ([[WCBS (AM)|WCBS]] y [[WINS (AM)|WINS]]) y Los Angeles ([[KNX (AM)|KNX]] y [[KFWB]]) de rivales amargosos a estaciones hermanes. En 1997, Westinghouse adquirió [[Infinity Broadcasting Corporation]], el propietariu de más de 150 emisores de radio, pa 4.9 billones de dólares. Tamién nesi mesmu añu, Westinghouse empezó la división CBS Cable adquiriendo dos canales esistentes de cable ([[The Nashville Network]] y [[Country Music Television]]) y empezando una canal nueva (CBS Eye on People). Dempués de la compra de Infinity, responsabilidá pa les operaciones y ventes de la [[CBS Radio]] foi apurrida a Infinity, qu'apurrió la xestión a [[Westwood One]], una compañía enantes xestionada por Infinity. WWO ye un sindicador mayor de programación radiofónica qu'había primeramente mercada la Mutual Broadcasting System, les cadenes de radio de la NBC, y los derechos pa usar el nome "NBC Radio Networks". Mientres un tiempu, CBS Radio, NBC Radio Networks, y los servicios de noticies radiofóniques de CNN toos fueron propiedaes de WWO. A partir de 2008, Westwood One sigue distribuyir la programación radiofónica de la CBS, pero como una compañía autu-xestionada que se punxo a la venta, y mercóse pa una cantidá significativa de la so cuota. En 1997, Westinghouse camudó'l so nome a [[CBS Corporation]], y treslladó la so sede corporativa de [[Pittsburgh]] a Nueva York. A la fin de 1999, toos elementos del pasáu industrial de Westinghouse antes de la so adquisición pola CBS sumieren. ==== Viacom ==== Nos años 1990, la CBS había convertida nun xigante de la teledifusión, pero en 1999 el conglomeráu d'entretenimientu [[Viacom]]—que irónicamente foi creada pola CBS en 1952 como [[Viacom Enterprises|CBS Films, Inc.]] pa sindicar series vieyes de la CBS, y foi biforcada col nome nuevu de ''Viacom'' en 1971—anunció que taba apoderando'l so matriz anterior nun alcuerdu valoráu a 37 billones de dólares. Dempués de la compleción d'esti esfuerciu en 2000, Viacom foi clasificada como la segunda compañía d'entretenimientu más llarga nel mundu. ==== CBS Corporation y CBS Studios ==== Habiendo ensambleado tolos elementos d'un imperiu de comunicaciones, Viacom atopó que la sinergia propuesta nun taba ellí, y a la fin de 2005, estremó a sigo mesmu en dos empreses. La CBS convertir nel centru d'una compañía nueva, [[CBS Corporation]], qu'incluyó los elementos de teledifusión, les operaciones de producción de Paramount Television (renombrada como [[CBS Television Studios]]), [[United Paramount Network]] (que darréu fundió cola [[WB Television Network]] pa formar [[The CW Network]]), publicidá pa Viacom Outdoor (renombrada [[CBS Outdoor]]), [[Showtime (televisión)|Showtime Networks]], [[Simon & Schuster]], y [[Paramount Parks]], que la compañía vendió en mayu de 2006. Ye'l socesor llegal a la empresa vieya de Viacom. La segunda compañía, calteniendo'l nome de Viacom, caltuvo Paramount Pictures, MTV Networks, BET, y hasta mayu de 2007, [[Famous Music]], que yera vendida a [[Sony/ATV Music Publishing]]. Como resultáu de la división corporativa yá mentada, según otres alquisiciones a lo llargo d'años recién, la CBS (sol llamatu de CBS Studios) ye'l propietariu d'un catálogu masivu de películes y series televisives que toma nueve décades. Esti catálogu inclúi non yá material adquiríu a partir de producciones internes de Viacom y programes de la cadena CBS, pero tamién programes emitíos orixinalmente en cadenes competidores. Tantu CBS Corporation como la empresa nueva de Viacom inda son propiedá de National Amusements, una compañía allugada por Sumner Redstone. Poro, [[Paramount Home Entertainment]] sigue remanar distribución pa la biblioteca de la CBS. == Cobertoria y disponibilidad == En 2003, [[ACNielsen]] envaloró que la CBS puede ser vistu nun 96.98% de llares estauxunidenses, llegando a 103.421.270 llares n'Estaos Xuníos. La CBS tien 204 estaciones afiliaos de VHF y UHF nos Estaos Xuníos y nes sos posesiones. La CBS ye tamién llevada en televisión per cable a lo llargo de Canadá, per vía de los sos afiliaos, según en [[Bermudes]], per vía del so afiliáu local, [[ZBM-TV]]. == Logos y eslóganes == [[Ficheru:CBS Eyemark.svg|thumb|right|125px|Logotipu actual de CBS, que s'asemeya a un güeyu. Conocíu n'inglés como "The CBS Eye" o "The Eyemark", esti logo usóse dende 1951.]] La CBS introdució la so logo popular, el "Eye Device", el 20 d'ochobre de 1951. Antes d'esto, dende los años 1940 hasta 1951, la CBS usó un faru auxiliar llevando les lletres de molde ''C-B-S''.<ref>Vease una ilustración d'esti logo tempranu en {{cita web |url=http://www.pharis-videu.com/cbs-1949.jpg |títulu=cbs-1949.jpg |formatu=[[JPEG]] |editorial=Chuck Pharis Web Page |fechaaccesu=16 de febreru de 2011}}</ref> El "Eye Device" foi concebíu por [[William Golden]], basáu nun [[signu hexagonal]] de los [[Pennsylvania Dutch]] según nun dibuxu de los [[Shakers]]. (Ente que ye comúnmente atribuyíu a Golden, hai especulación que dalgún trabayu nel diseñu del símbolu pudo habese fechu por Georg Olden, otru diseñador nel personal de la CBS, quien yera unu de los primeres afroamericanos n'atraer daqué d'atención nel campu de diseñu de gráficos.) El "Eye Device" fixo'l so debú na teledifusión el 20 d'ochobre de 1951. La temporada siguiente, a midida que Golden preparó una identidá nuevu, el presidente de la CBS, [[Frank Stanton]], aportunó en caltener el "Eye Device" y usalo tanto como seya posible. (Golden finó inesperadamente en 1959, y foi reemplazáu por unu de los sos asistentes principales, [[Lou Dorfsman]], quien pasaría a supervisar toos gráficos de la CBS pa los próximos trenta años.) Un exemplu de la distinción ente les cadenes de televisión y radio de la CBS puede ser vistu nun videu de ''[[The Jack Benny Program]]'' que data a 1953; el videu paez ser convertíu de [[kinescopio]], ensin edición. Unu ve'l programa cuasi práuticamente, yá que se veríen en direuto na CBS. [[Don Wilson]] ye'l llocutor del programa, pero tamién empresta la so voz a una promoción pa ''[[Private Secretary]]'', que yera protagonizáu por [[Ann Sothern]] y alternó selmanalmente con Jack Benny nel horariu de la CBS. Benny siguió apaecer nes cadenes de radio y televisión de la CBS nesi tiempu, y Wilson fai un anunciu de promoción a la fin de la emisión pal programa radiofónicu de Benny na [[CBS Radio Network]]. El programa cierra cola diapositiva de la CBS Television Network, que presenta al "CBS Eye" sobre un campu de nubes, coles pallabres "CBS Television Network" superpuestes sobre'l güeyu. Nun ta claru si taba a cencielles ausento de la grabación, nin entá si foi orixinalmente emitíu n'absolutu. El "CBS Eye" ye agora un iconu n'Estaos Xuníos. Mientres los axustes del símbolu camudaron, el "Eye Device" nun foi rediseñáu na so historia entera.<ref>[http://www.famouslogos.us/cbs-logo/ CBS Logo: Design and History]. FamousLogos.us. Consultáu'l 2 de mayu de 2011.</ref> Na nueva identidá gráfica de la cadena, creada por [[Trollbäck + Company]] en 2006, el "Eye" ta siendo asitiáu nuna posición de "marca" nos títulos de programes, díes de selmana, y obres descriptives, nun enfoque qu'altamente respeta'l valor del "Eye". El logo "Eye" frecuentemente foi copiáu o emprestáu por cadenes de televisión a lo llargo del mundu, colos exemplos notables siendo [[Österreichischer Rundfunk]] n'Austria (qu'enantes usó una versión colorada del logo), [[Associated Television]] nel Reinu Xuníu, [[Frecuencia Llatina]] en Perú, [[Nippon Television]] en Xapón, y [[Rede Bandeirantes]] en Brasil. El logo alternativamente conozse como "The Eyemark", que tamién yera'l nome de les divisiones de [[Redifusión|sindicación]] doméstica ya internacional de la CBS a mediaos y finales de los años 1990. === Años 1980 === A lo llargo de los años, la CBS hai desenvuelta delles campañes d'imaxe notables, y unes de los eslóganes más conocíos de la cadena daten de los años 1980. Una campaña de 1981, llamada "Reach for the Stars", usó una tema espacial pa capitalizar na meyora estelar de la CBS nes calificaciones y conmemorar el llanzamientu de la [[tresbordador espacial]] ''[[Tresbordador espacial Columbia|Columbia]]''. En 1982, "Great Moments" yuxtapuso escenes dende programes clásicos de la CBS, tales como ''I Love Lucy'', con escenes de los ésitos entós actuales, tales como ''Dallas'' y ''M*A*S*H''. Dende 1983 hasta 1986, la CBS (agora firmamente enriba de les calificaciones) cuntó con una campaña basada nel eslogan "We've Got the Touch". Voces pa la sintonía de la campaña fueron contribuyíes por Richie Havens, y darréu por Kenny Rogers. La temporada de programación de 1986-1987 marcó l'empiezu de la campaña "Share in the Spirit of CBS", la primer campaña de la cadena n'usar infografía y videu dixital. A diferencia de la mayoría d'otres promociones de cadenes televisives, la versión completa de "Share the Spirit" amosó una prevista curtia de cada nueva serie, siguida por un mapa de too l'horariu estelar de cada nueche. L'ésitu d'esa campaña condució a la campaña "CBS Spirit" na temporada 1987-1988. La mayoría de promociones nesa campaña utilizaron una procesión de clips de programes una vegada más. Sicasí, el nuevu motivu gráficu foi una llinia azul remolina, que foi usada pa representar "l'espíritu". [[Ficheru:CBS classic logo.svg|thumb|right|Logotipu de CBS, acuñáu en 1966. Agora funciona como logo secundariu.]] Pa la temporada 1988-1989, la CBS reveló la so nueva campaña d'imaxe, oficialmente conocida como "Television You Can Feel" pero más comúnmente identificada como "You Can Feel It On CBS". El objectivo foi comunicar una imaxe más sensual al traviés de infografía distinguida y música calmante, con imáxenes y clips d'escenes y personaxes emotionalmente poderosos no fondero. Sicasí, esta foi la temporada na cual les calificaciones de la CBS empezaron cayer na mayor midida na historia de la cadena. La CBS remató la década con "Get Ready for CBS", una campaña bien ambiciosa qu'intentó alzar la CBS fuera de la postrera puesta (ente les cadenes mayores); el motivu cuntó coles estrelles de la cadena interactuando una cola otra nun plató remotu nel estudiu, preparar pa sesiones de semeyes y grabaciones, según pa la nueva temporada televisiva de la CBS. El cantar de promoción y les práutiques de la campaña vieron munches variaciones a lo llargo del país porque tolos afiliaos de la CBS participaron nella, como por un mandatu de la cadena. Tamién, pela primer vegada na so historia, la CBS convertir na primer cadena de teledifusión en collaborar con un detallista nacional pa fomentar les sos audiencies, col sortéu ''CBS/Kmart Get Ready Giveaway''. === Años 1990 === Pa la temporada 1990-1991, la campaña cuntó con una sintonía—[[The Temptations]] ufiertaron una versión alteriada del so ésitu "[[Get Ready]]". A principios de los años 1990, la CBS utilizó campañes menos memorables, con eslóganes simplificaos como "This is CBS" (1992) y "You're On CBS" (1995). Eventualmente, el departamentu de publicidá ganó ímpetu otra vegada a finales de la década con ''Welcome Home to a CBS Night'' (1996-1997), simplificáu a ''Welcome Home'' (1997-1999) y consiguíu por un spin-off de la campaña, ''The Address is CBS'' (1999-2000). === Años 2000 === [[Ficheru:CBS modern logo wordmark.svg|thumb|right|Logotipu de CBS (2007-2010).]] A lo llargo de la primer década del sieglu 21, el resurdimientu nes calificaciones de la CBS foi sofitáu pola so campaña "It's All Here", y la so estratexa condució, en 2005, a la so proclamación como "America's Most Watched Network". La so campaña más recién, introducida en 2006, proclama "We Are CBS" cola voz de [[Don LaFontaine]]. A partir de 2009, la cadena hai camudada la so campaña a "Only CBS", na cual la cadena proclama unes de les sos calidaes esclusives. En 2011, la CBS hai tornada al usu de "America's Most Watched Network".<ref>[http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/06/13/cbs-americas-most-watched-network-also-posts-the-largest-live-plus-7-day-dvr-lift-during-the-2010-2011-season/95448/ CBS, America's Most Watched Network, Also Posts The Largest Live Plus 7-Day DVR Lift During The 2010–2011 Season – Ratings | TVbytheNumbers]</ref> === Años 2010 === N'ochobre de 2011, la CBS celebró l'aniversariu sesentenu del so usu del logotipu "Eyemark" dempués d'utilizar como logotipu un simple testu que dicía "CBS" ente los años 1920 y 1950. == Programación == === Noticies === {{AP|CBS News}} La cadena de televisión y radio CBS tien una división d'informativos, llamáu [[CBS News]], que ye anguaño xestionada por [[Sean McManus]]. El programa principal d'esta división ye ''[[CBS Evening News|The CBS Evening News]]'', introducíu en 1948, que xeneralmente s'emite diariamente a les 18:30, dempués de noticieros locales, y vien en dos ediciones distintes: la edición de llunes a vienres (anguaño presentada por [[Scott Pelley]]), y la edición de sábadu y domingu (anguaño presentada por [[Russ Mitchell]]). El 5 de setiembre de 2006, el noticieru fizo historia cuando [[Katie Couric]], la co-presentadora anterior del programa mañaneru ''[[Today (programa de televisión)|Today]]'' na [[National Broadcasting Company|NBC]], reemplazó [[Bob Schieffer]] como presentador, convirtiéndose na primer presentadora femenina d'un noticieru televisivu. Otros programes producíos por esta división incluyeron los siguientes: {{Llista de columnes|3| *''[[Face the Nation]]'' (1954–presente) *''[[60 Minutes]]'' (1968–presente) *''[[60 Minutes II]]'' (1999–2005) *''[[See It Now]]'' (1951–1958) *''[[West 57th]]'' (1985–1989) *''[[CBS News Sunday Morning]]'' (1979–presente) *''[[CBS Morning News]]'' (1963–1969, 1982–presente) *''[[48 Hours]]'' (1988–presente) *''[[Up to the Minute]]'' (1992–presente) *''[[CBS News Nightwatch]]'' (1982–1992) *''[[CBS This Morning]]'' (1987–1999; 2012–presente) *''[[The Early Show]]'' (1999–2011) *''[[Eyewitness to History]]'' (1960–1963) *''[[Eye to Eye with Connie Chung]]'' (1993–1995) *''[[Person to Person]]'' (1953–1961; 2012–presente) }} === Deportes === {{AP|CBS Sports}} === Otros programes esitosos === {{AP|Categoría:Series de televisión de CBS}} La CBS presentó una gran variedá de programes a lo llargo de la so historia na televisión, incluyendo los siguientes: {{Llista de columnes|3| *''[[Pyramid (programa de televisión)|The $25,000 Pyramid]]'' (1982-1987; 1988) *''[[Alice (serie de televisión d'Estaos Xuníos)|Alice]]'' (1976–1985) *''[[All in the Family]]'' (1971–1979) *''[[The Amazing Race]]'' (2001–presente) *''[[The Andy Griffith Show]]'' (1960–1968) *''[[As the World Turns]]'' (1956–2010) *''[[Barnaby Jones]]'' (1973–1980) *''[[Becker (serie de televisión)|Becker]]'' (1998–2004) *''[[The Beverly Hillbillies]]'' (1962–1971) *''[[The Big Bang Theory]]'' (2007–presente) *''[[Big Brother (programa de televisión)|Big Brother]]'' (2000–presente) *''[[The Bob Newhart Show]]'' (1972–1978) *''[[The Bold and the Beautiful]]'' (1987–presente) *''[[The Brighter Day]]'' (1954–1962) *''[[Cagney & Lacey]]'' (1982–1988) *''[[Capitol (serie de televisión)|Capitol]]'' (1982-1987) *''[[Card Sharks]]'' (1986-1989) *''[[The Carol Burnett Show]]'' (1967–1978) *''[[Chicago Hope]]'' (1994–2000) *''[[Cold Case]]'' (2003–2010) *''[[Criminal Minds]]'' (2005–presente) *''[[CSI: Crime Scene Investigation]]'' (2000–2015) *''[[CSI: Miami]]'' (2002–2012) *''[[CSI: NY]]'' (2004–2013) *''[[Dallas (serie de televisión)|Dallas]]'' (1978–1991) *''[[December Bride]]'' (1954–1959) *''[[Designing Women]]'' (1986–1993) *''[[Diagnosis: Murder]]'' (1993–2001) *''[[The Dick Van Dyke Show]]'' (1961–1966) *''[[The Doris Day Show]]'' (1968–1973) *''[[Dr. Quinn, Medicine Woman]]'' (1993–1998) *''[[The Ed Sullivan Show]]'' (1948–1971) *''[[The Edge of Night]]'' (1956–1975) *''[[Everybody Loves Raymond]]'' (1996–2005) *''[[Falcon Crest]]'' (1981–1990) *''[[Family Affair]]'' (1966–1971) *''[[Family Feud]]'' (1988–1993) *''[[Father Knows Best]]'' (1954–1962) *''[[The George Burns and Gracie Allen Show]]'' (1950–1958) *''[[Ghost Whisperer]]'' (2005–2010) *''[[Gomer Pyle, U.S.M.C.]]'' (1964–1969) *''[[Good Times]]'' (1974–1979) *''[[Green Acres (serie de televisión)|Green Acres]]'' (1965–1971) *''[[Guiding Light]]'' (1952–2009) *''[[Gunsmoke]]'' (1955–1975) *''[[Have Gun, Will Travel]]'' (1957–1963) *''[[Hawaii Five-0]]'' (2010–presente) *''[[Hawaii Five-O]]'' (1968–1980) *''[[Here's Lucy]]'' (1968–1974) *''[[Hogan's Heroes]]'' (1965–1971) *''[[How I Met Your Mother]]'' (2005–2014) *''[[I Love Lucy]]'' (1951–1957) *''[[I've Got a Secret]]'' (1952–1967; 1976) *''[[The Jack Benny Program]]'' (1950–1964) *''[[JAG]]'' (1997–2005) *''[[Jake and the Fatman]]'' (1987–1992) *''[[The Jeffersons]]'' (1975–1985) *''[[Jericho]]'' (2006–2008) *''[[Joan of Arcadia]]'' (2003–2005) *''[[Kate & Allie]]'' (1984–1989) *''[[The King of Queens]]'' (1998–2007) *''[[Kojak]]'' (1973–1978) *''[[The Late Late Show with Craig Ferguson]]'' (1995–presente) *''[[The Late Show with David Letterman]]'' (1993–presente) *''[[Let's Make a Deal]]'' (2009-presente) *''[[Lou Grant]]'' (1977–1982) *''[[Love is a Many Splendored Thing]]'' (1967–1973) *''[[Love of Life]]'' (1951–1980) *''[[The Lucy Show]]'' (1962–1968) *''[[Magnum, P.I.]]'' (1980–1988) *''[[Mannix]]'' (1967–1975) *''[[The Mary Tyler Moore Show]]'' (1970–1977) *''[[MASH (serie de televisión)|M*A*S*H*]]'' (1972–1983) *''[[Maude (serie de televisión)|Maude]]'' (1972–1978) *''[[Match Game]]'' (1973-1979) *''[[Medical Center]]'' (1969–1976) *''[[The Mentalist]]'' (2008–2015) *''[[Misión: Imposible (serie de 1966)|Mission: Impossible]]'' (1966–1973) *''[[Mister Ed]]'' (1961–1966) *''[[The Munsters]]'' (1964–1966) *''[[Murder, She Wrote]]'' (1984–1996) *''[[Murphy Brown]]'' (1988–1998) *''[[My Three Sons]]'' (1965–1972) *''[[The Nanny]]'' (1993–1999) *''[[Nash Bridges]]'' (1996–2001) *''[[NCIS (serie de televisión)|NCIS]]'' (2003–presente) *''[[Newhart]]'' (1982–1990) *''[[Northern Exposure]]'' (1990–1995) *''[[Numb3rs]]'' (2005–2010) *''[[One Day at a Time]]'' (1975–1984) *''[[Perry Mason (serie de televisión)|Perry Mason]]'' (1957–1966) *''[[Petticoat Junction]]'' (1963–1970) *''[[Press Your Luck]]'' (1983-1986) *''[[The Price is Right (programa estauxunidense)|The Price is Right]]'' (1972–presente) *''[[Rawhide]]'' (1959–1966) *''[[Rescue 911]]'' (1989–1996) *''[[Search for Tomorrow]]'' (1951–1982) *''[[The Secret Storm]]'' (1954–1974) *''[[Simon and Simon]]'' (1981–1988) *''[[Step by Step]]'' (1997–1998) *''[[Survivor (Estaos Xuníos)|Survivor]]'' (2000–presente) *''[[To Tell the Truth]]'' (1956–1968) *''[[Touched by an Angel]]'' (1994–2003) *''[[Trapper John, M.D.]]'' (1979–1986) *''[[The Twilight Zone]]'' (1959–1964) *''[[Two and a Half Men]]'' (2003–2015) *''[[The Unit]]'' (2006–2009) *''[[Walker, Texas Ranger]]'' (1993–2001) *''[[The Waltons]]'' (1972–1981) *''[[Westinghouse Studio One]]'' (1948–1958) *''[[What's My Line?]]'' (1950–1967) *''[[Wheel of Fortune]]'' (1983-presente) *''[[The Wild Wild West]]'' (1965–1970) *''[[Without a Trace]]'' (2002–2009) *''[[Yes, Dear]]'' (2000–2006) *''[[The Young and the Restless]]'' (1973–presente) *''[[Charmed]]'' (1998-2006-2016-presente) *[[Scorpion]] (2014-presente) }} == Emisiones internacionales == [[Ficheru:Cbs-building.jpg|thumb|right|El [[CBS Building]], see na Ciudá de Nueva York.]] Los programes de la CBS amuésense fuera d'Estaos Xuníos. Por casu, CBS News amuésase poques hores per día na canal de satélite [[OSN News]] n'Europa, África, y el Mediu Oriente. ''[[The CBS Evening News]]'' amosar nel Reinu Xuníu, Irlanda, Australia, Nueva Zelanda, ya Italia al traviés de [[Sky News]], a pesar del fechu que Sky ye parte de [[News Corporation]] (el propietariu del Fox News Channel). Nel Reinu Xuníu, la CBS asumió'l control de seis canales de [[Chello Zone]] en 2009. Estos fueron les primeres canales estranxeres cola marca CBS.<ref name=broadcastnow/> Les canales llámense CBS Action, CBS Drama, y CBS Reality, mientres CBS Reality tamién tien un [[canal de timeshift]]. Otres canales incluyíes nel alcuerdu son The Horror Channel y la so canal de timeshift.<ref>{{cita web |url=http://www.digitalspy.co.uk/digitaltv/news/a180007/cbs-to-launch-new-uk-channels.html |títulu=CBS to launch new UK channels |nome=Andrew |apellíu= Laughlin |fecha=1 d'ochobre de 2009 |editorial=[[Digital Spy]] |fechaaccesu=16 de febreru de 2011}}</ref> N'Australia, [[Network Ten]] tien un alcuerdu de salida con CBS Paramount, dándo-y los derechos pa llevar los programes ''[[Jericho]]'', ''[[El show del Dr. Phil|Dr. Phil]]'', ''[[The Late Show with David Letterman]]'', ''[[NCIS (serie de televisión)|NCIS]]'', ''[[Numb3rs]]'', y ''[[60 Minutes]]''. Hai un afiliáu de la CBS en Bermudes—[[ZBM-TV]], que ye propiedá de la [[Bermuda Broadcasting|Bermuda Broadcasting Company]]. En Canadá, la CBS, como toes de les cadenes mayores de la televisión d'Estaos Xuníos, llevar nel paquete básicu de programes pa toos el provisores de cable y satélite. Les emisiones amosar en cuasi esautamente la mesma manera en tanto Canadá como los Estaos Xuníos. Sicasí, la programación de la CBS nos sistemes de cable y satélite canadienses ta suxeta a la práutica de [[sustitución simultánea]], na cual una señal d'una estación canadiense asítiase enriba de la señal de la CBS, si la programación nesi tiempu ye la mesma. Amás, munchos canadienses viven lo suficientemente cerca d'una ciudá importante d'Estaos Xuníos pa recoyer la señal de tresmisión d'un afiliáu estauxunidense de la CBS con una antena. En Hong Kong, ''The CBS Evening News'' emitir en direuto na mañana ceo, y les cadenes locales tienen un alcuerdu pa retresmitir seiciones 12 hores dempués pa enllenar los programes informativos locales cuando tienen conteníu insuficiente pa comunicar. ''The CBS Evening News'' ver nes Filipines per vía de satélite en Q-TV (una cadena hermana de la emisora [[GMA Network]]) mientres ''CBS This Morning'' ver nesi país na Lifestyle Network. Studio 23 y Maxx, dos canales que son propiedá de la emisor ABS-CBN nes Filipines, tresmiten ''[[The Late Show with David Letterman]]''. N'India, la CBS otorgar a Reliance Broadcast Network, Ltd. la llicencia pa usar la so marca en tres canales cola marca CBS, nomaos [[Big CBS Prime]], [[Big CBS Spark]], y [[Big CBS Love]]. == Discutinios == En 1995, la CBS negó emitir un segmentu de ''60 Minutes'' qu'ufiertaría una entrevista con un presidente anterior d'investigación y desenvolvimientu pa Brown & Williamson, la tercera mayor compañía de tabacu na nación. El discutiniu plantegó entrugues sobre les papeles llegal en tomar de decisiones y si los estándares periodísticos tienen de ser comprometíos a pesar de presiones y amenaces llegales. Sicasí, la decisión unviáu ondes de choque a lo llargo de la industria de televisión, la comunidá de periodismu, y los Estaos Xuníos.<ref>{{cita publicación|títulu=The 60 Minutes controversy: What lawyers are telling the news media |apellíu=Russomannno |nome=Joseph A. |apellíu2=Youm |nome2=Kyo Ho. |publicación=Communications and the Law |mes=setiembre|fecha=1996 |volume=18 |númberu=3 |páxina=65 |url=http://heinonline.org/HOL/LandingPage?collection=journals&handle=hein.journals/coml18&div=18&id=&page=}} '''(suscripción riquida)'''</ref> Esti incidente foi la base pa la película de 1999 ''[[The Insider]]'', por [[Michael Mann]]. En 2001, [[Bernard Goldberg]], quien yera un reporteru pa la CBS por 28 años, publicó'l so llibru, ''Bias: A CBS Insider Exposes How the Media Distort the News''. Esti llibru fuertemente criticó los medios de comunicación, y unos reporteros y presentadores de la CBS en particular, como [[Dan Rather]]. Goldberg acusó a la CBS de tener un prexuiciu lliberal na mayoría de les sos noticies. En 2004, la [[Comisión Federal de Comunicaciones]] impunxo una multa de $550.000 na CBS pola so emisión del espectáculu del descansu del [[Super Bowl XXXVIII]] (producíu por MTV, entós una unidá hermana de la CBS) na cual el pechu de la cantante [[Janet Jackson]] foi de volao espuestu, en violación de lleis federales sobre la decencia. Tres l'incidente, la CBS esculpó a los sos espectadores y negó presciencia del eventu, que foi emitíu en vivu. En 2008, una corte federal en Filadelfia anuló la multa impuesta na CBS, etiquetándo-y "arbitraria y caprichosa".<ref>{{Cita noticia|nome= Ann |apellíu= Woolner |títulu= Janet Jackson's Breast Freed, This Time by Court |obra=[[Bloomberg L.P.]] |fecha=25 de xunetu de 2008 |fechaaccesu=25 de xunetu de 2008 |url= http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601039&sid=aKVPpRZ9A3te&refer=home}}</ref> La CBS emitió un episodiu controversial de ''60 Minutes'' que cuestionó si'l Presidente [[George W. Bush]] sirvió na [[Guardia Nacional de los Estaos Xuníos]].<ref>{{Cita noticia|títulu=New Questions On Bush Guard Duty, 60 Minutes Has Newly Obtained Documents On President's Military Service|obra=CBS News| fecha=8 de setiembre de 2004|nome=Rebecca |apellíu=Leung|url=http://www.cbsnews.com/stories/2004/09/08/60II/main641984.shtml}}</ref> Dempués d'allegamientos de falsificación, CBS News almitió que los documentos usaos na historia nun seríen puramente autenticados. El siguiente xineru, la CBS despidió cuatro persones coneutaes a la preparación del segmentu informativu.<ref>{{Cita noticia|títulu=CBS Ousts 4 For Bush Guard Story, Independent Panel Faults 'Myopic Zeal' To Be 1st To Deliver Story|nome=Jarrett |apellíu=Murphy|obra=CBS News| fecha=10 de xineru de 2005 |url=http://www.cbsnews.com/stories/2005/01/10/national/main665727.shtml}}</ref> Un presentador anterior de noticies na cadena, [[Dan Rather]], presentó una demanda de 70 millones de dólares contra la CBS en 2007, delidiando que la historia, y la so terminación, fueron maltrataes.<ref>{{cita web |títulu=Dan Rather Sues CBS for $70 Million |nome=Scott |apellíu=Mayerowitz |obra=ABC News Business Unit |fecha=19 de setiembre de 2007 |url=http://abcnews.go.com/Business/story?id=3625465&page=1}}</ref> Partes de la demanda fueron despidíos en 2008,<ref>{{cita noticia|títulu=Rather's Lawsuit Shows Role of G.O.P. in Inquiry|nome=Jacques |apellíu=Steinberg| fecha=16 de payares de 2008|publicación=New York Times |url=http://www.nytimes.com/2008/11/17/business/media/17rather.html?pagewanted=all}}</ref> y el restu de la demanda foi tornada en 2010, cola so moción p'apelar refugada.<ref>{{cita noticia|títulu=Dan Rather loses bid in CBS lawsuit|fecha=13 de xineru de 2010|nome=Matea |apellíu=Gold|publicación=Los Angeles Times |url=http://articles.latimes.com/2010/jan/13/entertainment/la-et-rather13-2010jan13}}</ref> En 2007, un mayor xeneral retiráu del Exércitu d'Estaos Xuníos, [[John Batisti]], apaeció nun anunciu políticu para [[VoteVets.org]] que yera críticu col Presidente Bush y la guerra n'Iraq.<ref>{{YouTube|aMPIi03wSfY|Xeneral Batisti: "Protect America, Not George Bush"}}</ref> Dos díes depués, la CBS declaró que l'apaición de Batisti nesi anunciu violó'l so contratu cola cadena, y l'alcuerdu foi termináu.<ref>{{Cita noticia |títulu=CBS News Asks Batisti To Step Down As Consultant |fechaaccesu=12 de mayu de 2007 |autor=Montopoli, Brian |fecha=11 de mayu de 2007 |editorial=CBS News |url=http://www.cbsnews.com/blogs/2007/05/11/publiceye/entry2791091.shtml}}</ref> == Ver tamién == * [[CBS Daytime]] * [[CBS Interactive]] * [[CBS News]] * [[CBS Radio]] * [[CBS Studio Center]] * [[CBS Television City]] * [[CBS Television Distribution]] * [[The CW Television Network]] == Notes y referencies == {{llistaref|3}} {{traducíu ref|en|CBS}} == Bibliografía == * {{cita llibru |apellíu=Auletta |nome=Ken |títulu=Three Blind Mice: How the TV Networks Lost Their Way |allugamientu=Nueva York |editorial=Vintage |añu=1992 |isbn=0679741356 }} * {{cita llibru |apellíu=Bagdikian |nome=Ben H. |títulu=The New Media Monopoly |edición=sesta |location=Boston |editorial=Beacon Press |añu=2000 |isbn=0807061794 }} * {{cita llibru |apellíu=Barnouw |nome=Erik |títulu=A Tower in Babel: A History of Broadcasting in the United States to 1933 |allugamientu=Nueva York |editorial=Oxford University Press |añu=1966 |isbn=978-0195004748 }} * {{cita llibru |apellíu=Barnouw |nome=Erik |títulu=The Golden Web: A History of Broadcasting in the United States, 1933–1953 |allugamientu=Nueva York |editorial=Oxford University Press |añu=1968 |isbn=978-0195004755 }} * {{cita llibru |apellíu=Epstein |nome=Edward J. |títulu=News From Nowhere: Television and the News |allugamientu=Nueva York |editorial=Random House |añu=1973 |isbn=0394463161 }} * {{cita llibru |apellíu=Goldberg |nome=Bernard |títulu=Bias: A CBS Insider Exposes How the Media Distorts the News |ubicación=Washington, D.C. |editorial=Regnery |añu=2002 |isbn=0895261901 }} * {{cita llibru |apellíu=Kisseloff |nome=Jeff |títulu=The Box: An Oral History of Television, 1920–1961 |allugamientu=Nueva York |editorial=Viking |añu=1995 |isbn=0670864706 }} * {{cita llibru |apellíu=Matusow |nome=Barbara |títulu=The Evening Stars: The Making of the Network News Anchor |ubicación=Nueva York |editorial=Ballantine Books |añu=1984 |isbn=0345317149 }} * {{cita llibru |apellíu=Paley |nome=William |títulu=As It Happened: A Memoir |allugamientu=Garden City, Nueva York |editorial=Doubleday |añu=1979 |isbn=0385146396 }} * {{cita llibru |apellíu=Paper |nome=Lewis J. |añu=1987 |títulu=Empire: William S. Paley and the Making of CBS |allugamientu=Nueva York |editorial=St. Martin's Press |isbn=0312005911}} * {{cita llibru |apellíu=Robinson |nome=Michael J. |apellíu2=Sheehan |nome2=Margaret |títulu=Over the Wire and On TV: CBS and the UPI in Campaign '80 |allugamientu=Nueva York |editorial=Russell Sage Foundation |añu=1983 |isbn=0871547228 }} * {{cita llibru |apellíu=Smith |nome=Sally Bedell |títulu=In All His Glory: The Life of William S. Paley, the Legendary Tycoon and His Brilliant Circle |allugamientu=Nueva York |editorial=Simon & Schuster |añu=1990 |isbn=0671617354 }} == Enllaces esternos == {{commonscat|CBS}} * [http://www.cbs.com/ Sitio web oficial de CBS] * [http://www.cbsnews.com Sitio web oficial de CBS News] * [http://www.cbsnews.com/sections/eveningnews/main3420.shtml Sitio web oficial de CBS Evening News] * [http://www.cbscorporation.com Sitio web oficial de CBS Corporation] * [https://web.archive.org/web/20010720053239/http://cbs.sportsline.com/ Sitio web oficial de CBS SportLine] * [https://www.youtube.com/user/CBS Canal de la CBS en YouTube] * [http://promonet.cbs.com/external/CBSEyeDentity_Site/toc.html CBS Eye-dentity Logo Guidelines Website] {{Tradubot|CBS}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:CBS|*]] [[Categoría:Empreses fundaes en 1927]] 39vvppkvuub8yjz1zlboy8u706ab1d4 John Gould 0 91753 3707671 3614481 2022-08-16T18:51:13Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibió => qu'exhibió wikitext text/x-wiki {{persona}} {{Intro bio}} La [[Gould League]] n'[[Australia]] lleva'l so nome n'honor a les sos contribuciones a la ornitoloxía. La so identificación de los [[Fringilla|pinzones]] de [[Charles Darwin]] foi básica pal desenvolvimientu de la [[L'orixe de les especies|teoría del orixe de les especies]]. == Biografía == Gould nació en Lyme Regis, [[Dorset]], y yera el fíu d'un xardineru. Poco dempués de la so nacencia'l so padre llogró un puestu nuna finca cerca de Guildford, [[Surrey]], y en [[1818]] foi nomáu capataz de los xardinos reales de Windsor. Gould empecipió la so formación como [[hortalaneru]] y foi entós cuando se convirtió nun espertu en [[taxidermia]]. En [[1824]] empecipió un negociu de taxidermia en [[Londres]] y les sos habilidaes lleváronlu a ser el primer conservador del muséu de la Zoological Society of London en [[1827]]. El so trabayu púnxo-y en contautu colos meyores naturalistes d'Inglaterra, y tamién la oportunidá de ser el primeru en ver les nueves coleiciones d'aves que llegaben a la Sociedá. En [[1830]] llegó una coleición d'aves del [[Himalaya]], de les cualos munches non se describieron con anterioridá. Gould publicó estes aves en ''A Century of Birds from the Himalayas'' ([[1830]]–[[1832]]). El testu foi escritu por [[Nicholas Aylward Vigors]] y les ilustraciones yeren litografíes de la muyer de Gould, Elizabeth. Esti trabayu foi siguíu por cuatro más nos siete años siguientes, con testos del propiu Gould y editaos por Edwin Prince. Dalgunes de les ilustraciones yeren d'[[Edward Lear]]. Cuando [[Charles Darwin]] presentó los especímenes d'aves y mamíferos recoyíos mientres el so viaxe nel [[HMS Beagle|Beagle]] a la [[Geological Society of London]] na so xunta del [[4 de xineru]] de [[1837]], les aves fueron apurríes a Gould pa la so identificación. Dempués de trabayar nello, na siguiente xunta del [[10 de xineru]] informó que les aves de les [[Islles Galápagos]] que Darwin pensaba que yeren mierlos, picogordos y [[Fringillidae|pinzones]], yeren en realidá "''una serie de pinzones tan particulares''" como pa "''formar un grupu dafechu nuevu, que contendría 12 [[especie|especies]]''". La hestoria llegó a los periódicos. En marzu Darwin y Gould atopar de nuevu, afayando que'l "cerrica de Galápagos" de Darwin yera en realidá otra especie de pinzón y que los sos [[Mimidae|"mockingbirds"]] que recoyera en cada islla yeren en realidad especies separaes y non variaciones, con parientes na Suramérica continental. Darréu Gould informó de que'l pequeñu [[ñandú]] del sur que fuera salváu d'una cena de Navidá yera una especie nueva que llamó ''[[Rhea darwinii]]'', con un territoriu que s'asolapaba parcialmente colos el de los ñandús del norte. Darwin nun se fadiara n'etiquetar los sos pinzones indicando la islla de procedencia, pero otros miembros de la espedición tuvieron más curiáu. Darwin buscó los especímenes recoyíos pol capitán [[Robert FitzRoy]] y pola tripulación. A partir d'ellos foi capaz d'establecer que cada especie yera única de ciertes islles, lo que supunxo un importante pasu nel desenvolvimientu de la teoría de la evolución. [[Ficheru:Gould John Duckbilled Platypus 1845-1863.png|thumb|220px|right|Ornitorrincos. Autor: John Gould.]] En [[1838]], el matrimoniu Gould embarcó escontra [[Australia]] col propósitu d'estudiar les aves del país y ser los primeres en publicar un llibru sobre la tema. Xuntu con ellos foi'l naturalista [[John Gilbert]]. Llegaron a [[Tasmania]] en setiembre, conociendo al gobernador [[John Franklin]] y a la so muyer. Gould y Gilbert recoyeron exemplares na islla. En febreru de [[1839]] Gould embarcó escontra [[Sydney]], dexando a la so muyer embarazada colos Franklins. Gould viaxó hasta la estación del so cuñáu en [[Yarrundi]], emplegando tiempu en buscar ''[[Ptilonorhynchidae]]'' nel Liverpool Range. N'abril volvió a Tasmania pa la nacencia del so fíu. En mayu embarcó escontra [[Adelaide (ciudá)|Adelaide]] pa conocer a [[Charles Sturt]], que se taba preparando pa una espedición al [[ríu Murray]]. Gould recoyó especímenes nos montes de la cadena Mount Lofty y en Murray Scrubs, volviendo a [[Hobart]] en xunetu. Dempués viaxó cola so muyer a Yarrundi. Volvieron a Inglaterra en mayu de [[1840]]. La resultancia del viaxe foi ''[[The Birds of Australia]]'' ([[1840]]–[[1848]]) - [http://nla.gov.au/nla.aus-f4773 inclúi delles imáxenes escoyíes de la obra]. El llibru incluyía 600 llámines en siete volúmenes, 328 de les especies yeren nueves pa la ciencia y fueron bautizaes por Gould. Tamién publicó ''A Monograph of the Macropodidae, or Family of Kangaroos'' ([[1841]]–[[1842]]) y ''The Mammals of Australia'' ([[1849]]–[[1861]]) - [http://web.archive.org/web/http://nla.gov.au/nla.aus-f10032 inclúi delles imáxenes escoyíes de la obra]. [[Ficheru:Heliomaster longirostris - Gould.jpg|thumb|left|[[Heliomaster longirostris|Colibrí piquilargo]] ([[litografía]] John Gould).]]Ver tamién (n'inglés): [http://nla.gov.au/nla.pic-an6803903 Digitised album held by the National Library of Australia] Dempués de la muerte de la so muyer en [[1841]] los llibros de Gould fueron ilustraos por distintos artistes incluyendo a [[Henry Constantine Richter]] y [[Joseph Wolf]]. Mientres la so carrera profesional Gould sintió un especial interés polos [[colibrí]]es. Atropó una coleición de 320 especies, qu'exhibió na Gran Exhibición de [[1851]]. A pesar del so interés Gould nunca viera un colibrí vivu. En mayu de 1857 viaxó a los [[Estaos Xuníos]] col so segundu fíu Charles. Llegó a [[Nueva York]] antes de la temporada pa ver colibríes na ciudá; y el [[21 de mayu]] nos xardinos Bartram de [[Filadelfia]] pudo ver el so primer colibrí vivu (''[[Archilochus colubris]]''). Dempués siguió'l so viaxe a [[Washington D. C.|Washington]] onde pudo ver un gran númberu d'ellos nos xardinos del Capitoliu. Gould intentó llegar a Inglaterra con exemplares vivos pero ensin saber les condiciones necesaries pa caltenelos con vida lo máximu que pudo caltener los fueron dos meses. Gould publicó'l so ''Monograph of Trochilidae'' en [[1861]]. La [[Gould League]], fundada n'Australia en [[1909]], foi llamada asina nel so honor. Esta organización da a munchos australianos la so primer introducción a les aves, xuntu con educación ecolóxica y ambiental. Unu de los sos más importantes patrocinadores ye la [[Royal Australasian Ornithologists Union]] (agora conocida como [[Birds Australia]]). == Delles publicaciones == {{wikisource}} :''Fonte: [http://www.austmus.gov.au/research_library/bibliog.htm Australian Museum Research Library]'' * {{Versalita|john Gould}}. ''The birds of Asia''. 1850-83 7 vols. 530 planches. Artistes: J. Gould, [[H. C. Richter]], W. Hart, J. Wolf. Llitógrafos: H. C. Richter, W. Hart. Partes 33-55 completaes postmortem, por R. Bowdler Sharpe. Vol VI : artista y llitógrafu: W. Hart * -----------------. ''[[The Birds of Australia|The birds of Australia]]''. 1840-48. 7 vols. 600 planches. Artistes: J. Gould, Y. Gould, llitógrafu: Y. Gould * -----------------. ''The birds of Australia; Supplement 1851-69''. 1 vol. 81 planches. Artistes: J. Gould, H. C. Richter; llitógrafu: H. C. Richter * -----------------. ''The Birds of Great Britain; 1862-73. 5 vols. 367 planches. Artistes: J. Gould, J. Wolf, H.C. Richter, W. Hart; llitógrafos: H. C. Richter, W. Hart * -----------------. ''The Birds of Great Britain; 1862-73. 5 vols. 367 planches. Artista: J. Wolf; llitógrafu: H. C. Richter * -----------------. ''The birds of New Guinea and the adjacent Papuan Islands, including many new species recently discovered in Australia; 1875-88. 5 vols. 300 planches. Partes 13-25 completaes postmortem por R. Bowdler Sharpe. Artistes: J. Gould, W. Hart; llitógrafu: W. Hart * -----------------. ''A monograph of the Odontophorinae, or partridges of America; 1844-50 1 vol. 32 planches. Artistes: J. Gould, H. C. Richter; llitógrafu: H. C. Richter * -----------------. ''A monograph of the Ramphastidae, or family of toucans; 1833-35. 1 vol. 34 planches. Artistes: J. Gould, Y. Gould, Y. Lear, G. Scharf; llitógrafos: Y. Gould, Y. Lear; * Edición de 1854. Toes planchar atribuyíes a John Gould y H. C. Richter ** nueva impresión con 51 planches: [[Taschen]], [[Colonia (Alemaña)|Colonia]], Alemaña 2011 ISBN 978-3-8365-0524-6 * -----------------. ''A monograph of the Trochilidae, or family of humming-birds Supplement''. Completó postmortem R. Bowdler Sharpe; 1880-87. 5 partes. 58 planches. Artistes: J. Gould, W. Hart; llitógrafu: W. Hart * -----------------. ''A synopsis of the birds of Australia, and the adjacent islands''. 1837-38 1 vol. 73 planches. Artista y llitógrafu: Y. Gould == Honores == Munches [[especies]] fuéron-y dedicada a John Gould : * [[Nicholas Aylward Vigors]] (1785-1840) en 1831, ''[[Aethopyga gouldiae]]'' * [[René Primevère Lesson]] (1794-1849) en 1832, ''[[Lophornis gouldii]]'' * [[Johann Natterer]] (1787-1843) en 1837, ''[[Selenidera gouldii]]'' * [[Philip Lutley Sclater]] (1829-1913) en 1857, ''[[Euphonia gouldi]]'' {{zoólogu|Gould|Gould}} == Referencies == * Tree, I. ''The Ruling Passion of John Gould''. ISBN 0-7126-2158-X * ''Darwin'', Adrian Desmond & James Moore, Michael Joseph, the Penguin Group, Londres [[1991]] ISBN 0-7181-3430-3 == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|John Gould}} * [http://web.archive.org/web/http://www.amonline.net.au/research_library/johngould.htm] {{NF|1804|1881|Gould, John}} {{Tradubot|John Gould}} [[Categoría:Ornitólogos y ornitólogues d'Inglaterra]] [[Categoría:Ornitólogos y ornitólogues d'Australia]] [[Categoría:Naturalistes d'Inglaterra]] [[Categoría:Miembros de la Royal Society]] [[Categoría:Persones de Dorset]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 52bqx7ti88zicpy0bmx0djcaexbhr6f Motivación 0 92480 3707828 3690543 2022-08-17T11:42:32Z Omarete 35 new key for [[Category:Motivación]]: "*" using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{otros usos|1=Motivación (semiótica)|otru=Motivación intrínseca}} {{Ficha xenérica}} [[Ficheru:Comiendo-elote.jpg|thumb|right|270px|La motivación que llevara al [[neñu]] a comer la [[Zea mays|panoya]] pudo ser tantu estrínseca como intrínseca. L'aición de comelo dase porque primeramente sabía cómo faelo.]] La pallabra '''motivación''' deriva del [[llatín]] ''motivus'' o ''motus'', que significa ‘causa del movimientu'. La motivación puede definise como «el señalamientu o énfasis que s'afaya nuna persona escontra un determináu mediu de satisfaer una necesidá, creando o aumentando con ello l'impulsu necesariu por que ponga n'obra esi mediu o esa aición, o bien por que dexe de faelo». Otru autores definen la motivación como «el raigañu dinámicu del comportamientu»; esto ye, «los factores o determinantes internos qu'afalen a una aición».<ref name="Pinillos">{{cita llibru |títulu=Principio de psicología |añu=1977 |editorial=Alianza Universal |autor=José Luis Pinillos |enllaceautor=José Luis Pinillos |isbn=84-206-2100-5 |páxina=503 |ubicación=Madrid, España}}</ref> La motivación ye un estáu internu qu'activa, dirixe y caltién la conducta.<ref>{{cita llibru |apellíu=Woolfolk |nome=Anita |títulu= Psicología Educativa |fechaaccesu=18 d'ochobre de 2011 |edición=Novena |añu=2006 |editorial=Pearson Educación |páxina=669}}</ref> == Según la psicoloxía y filosofía == En [[psicoloxía]] y [[filosofía]], la motivación implica estaos internos que dirixen l'organismu escontra metes o fines determinaos; son los impulsos que mueven a la persona a realizar determinaes aiciones y persistir nelles pa la so culminación. Esti términu ta rellacionáu con «[[voluntá]]» y «[[interés (psicoloxía)|interés]]». == Tipos de teoríes y modelos == Les teoríes de la Motivación pueden ser clasificaes en delles bases. * [[Teoríes naturales y racionales de la motivación|Natural vs. Racional]] basaes en si la teoría subxacente de la [[Cognición]] humana sofitar en fuercies naturales (impulsos, necesidaes, deseos) o dalgún tipu de racionalidá (instrumentalidad, significáu, autoidentidad). * [[Teoría de procesos (Conteníu vs. Procesu)|Conteníu vs. Procesu]] basada en si'l focu ta nel conteníu ("qué") motiva frente al procesu ("cómo") toma llugar la motivación. Les distintes escueles de psicoloxía tienen diverses [[teoría|teoríes]] sobre cómo s'anicia la motivación y el so efeutu na conducta. Toes apurren, dende distintes perspectives, conceutos clarificadores qu'espliquen cómo s'anicia (Pa llograr ésitu, rematar una mira, satisfaer un deséu). == Teoríes y modelos psicolóxicos == La Motivación puede concebise como un ciclu nel cuál los pensamientos inflúin nos comportamientos, los comportamientos lleven al desempeñu, el desempeñu impacta nos pensamientos y el ciclu empieza de nuevu. Cada etapa del ciclu componer de munches dimensiones qu'inclúin estaos, creencies, intenciones, esfuercios, y retiraes, y tou ello puede afectar a la motivación qu'un individuu esperimenta. === Motivaciones racionales === La idea de que los seres humanos somos racionales y que la conducta humana ta empuesta pola razón ye vieya. Sicasí, investigaciones recién (en [[Satisficing]] por casu) debilitó significativamente la idea de [[homo œconomicus]] o d'una [[perfecta racionalidá]] en favor d'una [[racionalidá llindada]]. === Teoríes del incentivu: motivación intrínseca y estrínseca === La motivación puede estremase en dos teoríes distintes conocíes como motivación intrínseca (interna) o motivación estrínseca (esterna). La primera vien del entendimientu personal del mundu y la segunda de la incentivación esterna de ciertos factores. Dellos factores estrínsecos pueden ser: * El dineru * El tiempu de trabayu * Viaxes * Coches * Cenes * Bienes materiales Toos estos factores pueden amontase o menguase nel espaciu alredor del individuu; sicasí, los factores intrínsecos dependen del significáu que-y dea la persona a lo que fai. Magar ye ciertu, los llamaos factores estrínsecos tamién dependen d'esta interpretación de la persona, éstos pueden camudase radicalmente de forma bien rápida, ente que los intrínsecos riquen d'un trabayu d'asimilación más fayadizu a la [[mente]] del individuu. Los factores intrínsecos traten de los deseos de les persones de faer coses pol fechu de considerales importantes o interesantes. Esisten tres factores intrínsecos importantes. Vease'l llibru de Daniel Pink sobre la motivación.<ref>{{cita llibru|apellíos1=Pink |nome1=Daniel H. |títulu=Les sorprendente verdá sobre qué nos motiva |fecha=2010 |editorial=Centro Libro |ubicación=Barcelona |isbn=9788498750782 |edición=1a ed.}}</ref> * Autonomía: l'impulsu que dirixe les nueses vides, llibertá pa tener control sobre lo que faemos. * Maestría: el deséu de ser meyor en daqué que realmente importa. * Propósitu: la intención de faer lo que faemos por serviciu a daqué más grande que nós mesmos. {{VT|Interés}} ==== Motivación intrínseca ==== {{AP|Motivación intrínseca}} La motivación intrínseca foi estudiada dende principios de la década de 1970. La motivación intrínseca podría definise como'l autodeseo de buscar coses nueves y nuevos retos, p'analizar la capacidá d'unu mesmu, reparar y adquirir más conocencia.<ref name="Ryan, R. M. 2000">{{Cita publicación |apellido1= Ryan |nome1= R. M. |apellíu2= Deci |nome2= Y. L. |añu= 2000 |títulu= Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being |publicación= American Psychologist |volume= 55 |númberu= 1 |páxines= 68-78 |doi= 10.1037/0003-066X.55.1.68 }}</ref> Ta impulsada por un interés o prestar pola xera en sí mesma, y mora nel individuu en llugar de depender de presiones esternes o'l deséu de pagu. El fenómenu de la motivación intrínseca foi reconocíu per primer vegada n'estudios esperimentales sobre la conducta animal. Nestos estudios, fíxose evidente que los animales manifestaben comportamientos impulsaos pol interés, n'ausencia de pagu. La motivación intrínseca ye un enclín motivacional natural y ye un elementu fundamental nel desenvolvimientu físicu, social y cognitivu.<ref name="Ryan">{{Cita publicación |apellíu=Ryan |nome=Richard |autor2=Edward L. Deci |títulu=Intrinsic and Extrinsic Motivations: Classic Definitions and New Directions |publicación=[[Contemporary Educational Psychology]] |añu=2000 |volume=25 |númberu= 1 |páxines=54-67 |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2013 |doi=10.1006/ceps.1999.1020}}</ref> Los estudiantes que tán motivaos intrínsecamente participen na xera d'acordies, y trabayen p'ameyorar les sos habilidaes, lo que va amontar, de la mesma, les sos capacidaes.<ref>{{Cita publicación |apellido1= Wigfield |nome1= A. |apellíu2= Guthrie |nome2= J. T. |apellíu3= Tonks |nome3= S. |apellíu4= Perencevich |nome4= K. C. |añu= 2004 |títulu= Children's motivation for reading: Domain specificity and instructional influences |publicación= Journal of Educational Research |volume= 97 |páxines= 299-309 |doi=10.3200/joer.97.6.299-310}}</ref> Los estudiantes tienen más probabilidá de tar motivaos intrínsecamente si: * atribúin les sos resultancies académiques a factores que tán sol so control, tamién conocíu como autonomía o [[locus de control]] * creen que tienen les habilidaes pa ser axentes eficaces nel llogru de los sos oxetivos deseyaos, tamién conocíu como creencies d'[[autoeficacia]] * tán interesaos n'apoderar una tema, y non yá en consiguir bones notes. Qu'un emplegáu convertir nun profesional de IT porque quier aprender cómo los usuarios de los ordenadores interactúan coles redes informátiques, ye un exemplu de motivación intrínseca. L'emplegáu tien la motivación intrínseca d'adquirir más conocencia.<ref>{{Cita web |apellido1=N Root III |nome1=George |títulu=Examples of Intrinsic Workplace Motivation |url=http://smallbusiness.chron.com/examples-intrinsic-workplace-motivation-11382.html |sitiuweb=Chron |fechaaccesu=27 de payares de 2014}}</ref> ;Ventayes: La motivación intrínseca pue ser de llarga duración y autu-sostenible. Los esfuercios pa construyir esti tipu de motivación tamién suelen ser los resultaos de la promoción del aprendizaxe de los estudiantes. Tales resultancies céntrense de cutiu sobre la tema en llugar de pagos o castigos. ;Desventaxes: Per otru llau, los esfuercios pa fomentar la motivación intrínseca pueden ser lentos por qu'afecte nel comportamientu y pueden riquir una llarga preparación especial. Los estudiantes son individuos, polo que pueden ser necesarios distintos enfoques pa motivar a cada estudiante. De cutiu ye útil saber lo qu'interesa a cada estudiante col fin de coneutar estos intereses cola tema. Pa ello ye necesariu conocer a cada estudiante.<ref>{{Cita web |títulu=Motivating Students |url=http://cft.vanderbilt.edu/guides-sub-pages/motivating-students/ |fechaaccesu=3 d'abril de 2015}}</ref> ''' Motivación intrínseca y la teoría de los 16 deseos básicos''' [[Ficheru:Timeline of theorists about student motivation.jpg|thumb|right|300px|Llinia del tiempu de los estudiosos de la motivación.]] A partir d'un estudiu nel que participaron más de 6000 persones Steven Reiss propunxo una teoría qu'atopa 16 deseos básicos qu'empondríen práuticamente tolos comportamientos humanos. Los 16 deseos básicos que motiven les nueses aiciones y definen la nuesa personalidá son: * Aceptación, la necesidá de sentise aprobáu. * Interés, la necesidá d'aprender. * Comer, la necesidá d'alimentase. * Familia, la necesidá de tener fíos. * Honor, la necesidá de ser lleal a los valores tradicionales del nuesu grupu étnicu o cla. * Idealismu, la necesidá de buscar xusticia social. * Independencia, la necesidá d'asegurar la individualidá. * Orde, la necesidá de tener un ambiente entamao y estable. * Actividá física, la necesidá de faer exerciciu. * Poder, la necesidá d'influyir. * Romance, la necesidá sexual. * Aforrar, la necesidá de guardar. * Contautu social, la necesidá de tener amigos. * Posición social, la necesidá de destacar socialmente. * Tranquilidá, la necesidá de sentise seguro. * Vengación, la necesidá de llograr un esquite.<ref>Reiss, Steven (March 5, 2002). Who am I? The 16 Basic Desires that Motivate Our Actions and Define Our Personalities. Berkley Trade. ISBN 978-0-425-18340-3.</ref> ==== Motivación estrínseca ==== La motivación estrínseca referir al desempeñu d'una actividá pa consiguir un resultáu deseyada y ye opuesta a la motivación intrínseca<ref name="Ryan, R. M. 2000"/> La motivación estrínseca xenerar poles influencies esternes al individuu. Na motivación estrínseca, la entruga más difícil de responder ye ¿d'ónde consigue la persona la motivación necesaria pa llevar a cabu una xera y siguir esforciándose con persistencia? Xeneralmente, la motivación estrínseca utilizar pa llograr los resultaos qu'una persona nun podría llograr de la motivación intrínseca.<ref name="ReferenceA">{{Cita publicación |apellido1= Ryan |nome1= R. M. |apellíu2= Deci |nome2= Y. L. |añu= 2000 |títulu= Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being |publicación= American psychologist |volume= 55 |númberu= 1 |páxines= 68-78 |doi=10.1037/0003-066x.55.1.68}}</ref> Les motivaciones estrínseques más comunes son los pagos (por casu dineru o bones notes) por demostrar el comportamientu deseyáu, y l'amenaza de castigu tres una mala conducta. La competición ye un motivador estrínsecu porque fomenta'l ganar y el vencer a los demás, non yá pa esfrutar de los pagos intrínsecos de l'actividá. L'aplausu del públicu y el deséu de ganar un troféu tamién son incentivos estrínsecos.<ref name="Motivation">{{Cita web |apellíu=Dewani |nome=Vijay |títulu=Motivation |url=http://www.slideshare.net/vijaydewani7/motivation-15959567 |editorial=slideshare |fechaaccesu=17 d'agostu de 2015}}</ref> Investigaciones en Psicoloxía Social demostraron que los pagos estrínsecos pueden llevar a un efeutu de [[Sesgos_cognitivos#Sesgu en tomar de decisiones y predisposiciones conductuales| sobrejustificación]] y un consecuente amenorgamientu de la motivación intrínseca. Nun estudiu que demuestra esti efeutu, neños qu'esperaben ser compensaos con un premiu concretu por faer dibuxos, n'observaciones posteriores, pasaron menos tiempu xugando colos materiales de dibuxu qu'aquellos neños a los que nun se-yos especificó un premiu concretu.<ref>Mark R. Lepper, David Greene and Richard Nisbet, "Undermining Children's Intrinsic Interest with Extrinsic Reward; A Test of ‘Overjustification' Hypothesis, " ''Journal of Personality and Social Psychology'' 28, 1973, 129‐37.</ref> Sicasí, otru estudiu demostró qu'estudiantes de tercer grau que fueron compensaos con un llibru, nel futuru amosaron más comportamientos de llectura, lo qu'implica que dellos premios nun debiliten la motivación intrínseca.<ref>Barbara A. Marinak and Linda B. Gambrell, "Intrinsic Motivation and Rewards: What Sustains Young Children's Engagement with Text?, " ''Literacy Research and Instruction'' 47, 2008, 9-26.</ref> Anque les [[sistema de pagos|compenses estrínseques]] podríen amenorgar el deséu d'una actividá, l'usu de coaiciones estrínseques, como l'amenaza de castigu, contra la realización d'una actividá, en realidá, puede amontar l'interés intrínsecu escontra la mesma actividá. Nun estudiu, a unos neños amenacióse-yos llevemente en contra de que xugaren con un determináu xuguete. Atopóse que l'amenaza, en realidá, sirvió p'aumentar l'interés de los neños nel xuguete, que nun yera deseyáu antes de l'amenaza.<ref>{{Cita publicación |apellido1= Wilson |nome1= T. D. |apellíu2= Lassiter |nome2= G. D. |añu= 1982 |títulu= Increasing intrinsic interest with superfluous extrinsic constraints |publicación= Journal of personality and social psychology |volume= 42 |númberu= 5 |páxines= 811-819 |doi=10.1037/0022-3514.42.5.811}}</ref> ==== Condicionamientu operante ==== {{Main| Condicionamientu operante }} [[Burrhus Frederic Skinner]] creía na idea de que la meyor manera d'entender dafechu'l comportamientu d'un individuu ye investigar les causes d'una aición y les sos consecuencies. El condicionamientu operante, la teoría pola que'l Dr. Skinner ye más conocíu, ye un métodu d'aprendizaxe qu'asocede por aciu pagos y castigos por una conducta. El condicionamientu operante de Skinner basar nel trabayu de Edward Thorndike “Llei del Efeutu”,.<ref>{{Cita web |url=http://www.simplypsychology.org/operant-conditioning.html |títulu=Operant Conditioning |fechaaccesu=17 d'agostu de 2015 |apellíu=McLeod |nome=Saul |fecha=2007-2015 |idioma=inglés }}</ref> En 1948, Skinner llevó a cabu un esperimentu de condicionamientu operante por aciu l'usu d'animales, que punxo nuna "caxa de Skinner". Los cambeos nel comportamientu son la resultancia de la reaición d'una persona a la so redolada nun ambiente. "Una respuesta produz una consecuencia como la definición d'una pallabra, cutir una pelota, o resolver un problema de matemátiques.".<ref>{{Cita web |url=http://www.instructionaldesign.org/theories/operant-conditioning.html |editorial=Instructional Design |títulu=Operant Conditioning (B.F. Skinner) |fechaaccesu=17 d'agostu de 2015 }}</ref><ref name="Operant Conditioning">{{Cita web |apellíu=Cherry |nome=Kendra |títulu=Introduction to Operant Conditioning |url=http://psychology.about.com/od/behavioralpsychology/a/introopcond.htm |fechaaccesu=17 d'agostu de 2015 |títulu=Operant Conditioning. How Reinforcement and Punishment Modify Behavior}}</ref> ==== Push and pull ==== <ref>{{Cita web |títulu=Push and Pull Motivation |url= http://www.businessjunkee.com/push-pull-motivations-follow-passion/ /}}</ref> Les motivaciones '''Push''' son aquelles nes que les persones emburriar escontra los sos oxetivos o pa consiguir daqué, como'l deséu de fuximientu, el descansu y la relaxación, el prestíu, la salú y la forma física, l'aventura y l'interaición social.<ref name="Testing the push and pull factors">{{Cita web |títulu=Testing the push and pull factors |url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0160738394900914}}</ref> Sicasí, cola motivación Push tamién ye fácil amurniase cuando se presenten torgues nel camín. La motivación Push fai de fuercia de voluntá y la fuercia de voluntá de les persones ye tan fuerte como'l deséu qu'hai tres la fuercia de voluntá. Amás, hai un estudiu realizáu sobre les redes sociales y el so efeutu “Push & Pull”. Una cosa que se menta ye que “l'arrepentimientu y l'insatisfaición correspuenden a factores d'emburrie (push), porque dambos son factores negativos qu'obliguen a los usuarios a abandonar el so actual provisor de servicios".<ref name="Chang, I. 2014">{{Cita publicación |apellido1= Chang |nome1= I. |apellíu2= Liu |nome2= C. |apellíu3= Chen |nome3= K. |añu= 2014 |títulu= The push, pull and mooring effects in virtual migration for social networking sites |publicación= Information Systems Journal |volume= 24 |númberu= 4 |páxines= 323-346 |doi= 10.1111/isj.12030 }}</ref> Poro, les motivaciones push tamién pueden ser una fuercia negativo (pesar y descontentu). Les motivaciones '''Pull''' son lo opuesto a les push. Ye un tipu de motivación muncho más fuerte. La motivación pull nun ye tantu'l deséu d'algamar una meta como que ye l'oxetivu quien tira de nós escontra él. Ye más fácil ser atraíu por daqué qu'emburriase a unu mesmu escontra daqué qu'unu desea.<ref name="Testing the push and pull factors"/> Tamién puede ser una alternativa cuando se compara con una fuercia negativo. Del mesmu estudiu que se mentó enantes, "L'arrepentimientu y l'insatisfaición con un provisor de servicios actual puede provocar un mayor interés escontra'l cambéu de provisor, pero tal motivu va ser más probable cola presencia d'una bona alternativa. Poro, el curiosu de l'alternativa puede moderar los efeutos de pesar ya insatisfaición con al respective de la intención de camudar "<ref name=" Chang, I. 2014 "/> y asina, la motivación pull puede xenerar un deséu cuando influencies negatives entren n'escena. === Autocontrol === {{main|Autocontrol (habilidá)}} L'autocontrol con al respective de la motivación considérase cada vez más como una subcategoría de la [[intelixencia emocional]]<ref>;{{cita llibru |apellíu1=Kelly |nome1=Theresa |títulu=Empathy: A Quantum Approach - The Psychical Influence of Emotion |fecha=6 de febreru de 2012 |isbn=9781105482885 |páxina=101 |url=https://books.google.com/books?id=NwaVAwAAQBAJ&pg=PA101&lpg=PA101&dq=The+self-control+aspect+of+motivation+is+increasingly+considered+to+be+a+subset+of+emotional+intelligence&source=bl&ots=6i4NbtF1MC&sig=ahNn6yRtokXJ63zC079-jaDpFr8&hl=en&sa=X&ei=tRCFVOLbJ_SHsQTWgILoCg&ved=0CCUQ6AEwAQ#v=onepage&q=The%20self-control%20aspect%20of%20motivation%20is%20increasingly%20considered%20to%20be%20a%20subset%20of%20emotional%20intelligence&f=false |fechaaccesu=8 d'avientu de 2014}}</ref> suxúrese que, magar una persona puede ser clasificada como altamente intelixente (por aciu [[test d'intelixencia|tests d'intelixencia]] tradicionales), pueden permanecer desmotivados pa realizar esfuercios intelectuales. La [[teoría de la esperanza]] de Victor Vroom, describe cómo la xente puede decidir exercer un autocontrol na busca d'un oxetivu concretu. === Teoría del incentivu === La teoría del incentivu ye esautamente como suena, un incentivu o motivu pa faer daqué. L'incentivu más común sería una [[Condicionamientu de pagu|compensa]]. Los pagos pueden ser tanxibles o intanxibles, y preséntense xeneralmente dempués de l'aición o comportamientu que se trata de correxir o faer que vuelva asoceder. Consiguir por aciu [[Conductismo|asociación]] positiva al comportamientu y/o aición. Estudios demuestren que si la persona recibe'l pagu darréu, l'efeutu ye mayor, y mengua a midida que retrásase.<ref>{{cita llibru |apellíu1=Marr |nome1=Bernard |títulu=Managing and Delivering Performance |fecha=2009 |editorial=Routledge |isbn=9780750687102 |páxina=223 |url=https://books.google.com/books?id=Ba02bSav1Y4C&pg=PA223&lpg=PA223&dq=Studies+show+that+if+the+person+receives+the+reward+immediately,+the+effect+is+greater,+and+decreases+as+delay+lengthens.&source=bl&ots=2QxLThF6nh&sig=JjHu4of0IY82nttLafuln2AUzyc&hl=en&sa=X&ei=eBWFVKqCCIyxsAThq4HICg&ved=0CCsQ6AEwAg#v=onepage&q=Studies%20show%20that%20if%20the%20person%20receives%20the%20reward%20immediately%2C%20the%20effect%20is%20greater%2C%20and%20decreases%20as%20delay%20lengthens.&f=false |fechaaccesu=5 d'avientu de 2014}}</ref> Una aición-compensa repetitiva puede causar que l'aición (o comportamientu) convertir nun [[Vezu (psicoloxía)|vezu]].<ref name="Rani_1">{{Cita publicación |apellido1=Rani |nome1=Rekha |apellíu2=Kumar-Lenka |nome2=Sameer |títulu=MOTIVATION AND WORK MOTIVATION: CONCEPTS, THEORIES & RESEARCHES |publicación=International Journal of Research in IT & Management |fecha=agostu de 2012 |volume=2 |númberu=8 |url=http://www.euroasiapub.org/download.php?filename=iWv27FSHKOjyv8v.pdf&new=3.pdf |fechaaccesu=19 d'agostu de 2015}}</ref> La motivación provién de dos fuentes: unu mesmu, y les demás persones (consultar motivación intrínseca y estrínseca pa más información) “Los reforzadores y los principios de [[reforzamientu|refuerzo]] del comportamientu difieren del [[constructo]] hipotéticu de pagu.<ref>{{Cita publicación |apellido1=Rani |nome1=Rekha |apellíu2=Kumar-Lenka |nome2=Sameer |títulu=MOTIVATION AND WORK MOTIVATION: CONCEPTS, THEORIES & RESEARCHES |publicación=International Journal of Research in IT & Management |fecha=agostu de 2012 |volume=2 |númberu=8| |url=http://www.euroasiapub.org/download.php?filename=iWv27FSHKOjyv8v.pdf&new=3.pdf |fechaaccesu=19 d'agostu de 2015}}</ref> Un reforzador ye aquello que sigue a l'aición, col enfotu de que l'aición asoceda más frecuentemente. El '''Refuerzu positivu''' ta demostráu por una medría, nel futuru, de la frecuencia o la magnitú de l'aición, por cuenta de qu'en el pasáu, dicha aición yera siguida por un estímulu de refuerzu. El refuerzu positivu trai un cambéu d'estímulu que consiste na incorporación o l'ampliación d'un estímulu positivu dempués d'una respuesta. El '''Refuerzu negativu''' trai un cambéu d'estímulu que consiste na eliminación del estímulu tres una respuesta. Dende esta perspeutiva, el conceutu d'estremar ente les fuercies intrínsecu y estrínsecu ye irrelevante. Otru principiu de refuerzu ye'l [[reforzamientu|refuerzo]] intermitente. Consiste n'introducir y retirar el refuerzu. Ye bien eficaz pa bloquiar comportamientos que precieden al torgar el pagu por aciu la perda del so valor. El refuerzu intermitente tamién puede faer que sía más difícil modificar un comportamientu dempués. "El Dr. Skinner, ello ye que trazó programes de refuerzu en miles d'estudios qu'amuesen cómo la fuercia de refuerzu camuda en función de la frecuencia con producióse." .<ref>{{Cita web |títulu=Principles of Reinforcement |url=http://www.pendletonpsych.com/doc/principles-of-reinforcement.pdf |sitiuweb=http://www.pendletonpsych.com/ |editorial=Psychological Services of Pendleton, L.L.C. |fechaaccesu=19 d'agostu de 2015}}</ref> En psicoloxía, la teoría d'incentivos trata la motivación y el [[comportamientu]] de la persona, entrín y non ta influyíu por [[creencies]], y ente que participa n'actividaes que s'espera que sían rentables. La teoría d'incentivos ye promovida por [[psicoloxía conductista|psicólogos conductistes]], como [[Burrhus Frederic Skinner|BF Skinner]]. La teoría d'incentivos ta especialmente sofitada por Skinner nel so [[filosofía]] de conductismu radical,<ref>{{Cita web |títulu=Conductismu radical |url= http://es.psicologia.wikia.com/wiki/Conductismo_radical |fechaaccesu=19 d'agostu de 2015 |sitiuweb= http://es.psicologia.wikia.com/}}</ref> lo que significa que les aiciones d'una persona siempres tien repercusiones [[Social (socioloxía)|sociales]]; y si les aiciones son recibíes de forma positiva, hai más probabilidaes de que les persones actúen nesta forma, y al aviesu. La teoría d'incentivos estremar d'otres teoríes de la motivación, como la [[teoría de la pulsión|pulsión]], nel sentíu de la motivación. Na teoría d'incentivos, los [[Estímulu (psicoloxía)|estímulos] ‘atraen' a la persona escontra ellos. En términos de conductismu, la teoría de los incentivos trai un [reforzamientu |refuerzo positivu]]: l'estímulu de refuerzu foi condicionáu pa faer a la persona más feliz. Otra manera, la teoría de pulsión consiste nun refuerzu negativu: un estímulu acomuñóse cola eliminación del [[castigu]] o falta de [[homeostasis]]. Por casu, una persona que llegó a saber que si come cuando tien fame va esaniciar esi sentimientu negativu de la sensación de fame, o que si bebe cuando tienen sei, va esaniciar esi sentimientu negativu de sede.<ref name="Rani_1">{{Cita publicación |apellido1=Rani |nome1=Rekha |apellíu2=Kumar-Lenka |nome2=Sameer |títulu=MOTIVATION AND WORK MOTIVATION: CONCEPTS, THEORIES & RESEARCHES |publicación=International Journal of Research in IT & Management |fecha=agostu de 2012 |volume=2 |númberu=8 |url=http://www.euroasiapub.org/download.php?filename=iWv27FSHKOjyv8v.pdf&new=3.pdf |fechaaccesu=19 d'agostu de 2015}}</ref> === Teoría d'amenorgamientu de pulsiones === La teoría de pulsión naz de la idea de que la xente tien ciertos impulsos biolóxicos, como la fame. Conforme'l tiempu pasa, la fuercia de los impulsos aumenten si nun tán satisfechos (nesti casu comiendo). Al satisfaer l'impulsu, la fuercia del mesmu amenórgase. Creada por [[Clark L. Hull]] y desenvueltu por Kenneth Spence, la teoría fíxose bien conocida mientres les décades de 1940 y 1950. Munches de les teoríes motivacionales que surdieron mientres los años 1950 y 1960 basar na teoría orixinal de Hull o se centraron n'aprovir alternatives a la teoría d'amenorgamientu de pulsión, incluyendo la xerarquía de les necesidaes d'[[Abraham Maslow]], que surdió como una alternativa al enfoque de Hull.<ref>{{Cita web |url=http://psychology.about.com/od/motivation/a/drive-reduction-theory.htm |títulu=http://psychology.about.com/od/motivation/a/drive-reduction-theory.htm |fechaaccesu=1 d'abril de 2017 }}</ref> La teoría de pulsión tien cierta validez intuitiva o popular. Por casu, cuando se preparar comida, el modelu de pulsión paez ser compatible con sensaciones d'aumentu de la sensación de fame y dempués de ser consumida, un amenorgamientu na fame suxetiva.<ref>{{cita llibru |apellíu1=Kamlesh |nome1=M. L. |títulu=Psychology in Physical Education and Sport |fecha=Jan 12, 2011 |editorial=Pinnacle Technology |isbn=9781618202482 |url=https://books.google.com/books?id=up-Bc_Y_w9UC&pg=PT328&lpg=PT328&dq=Drive+theory+has+some+intuitive+or+folk+validity.+For+instance+when+preparing+food,+the+drive+model+appears+to+be+compatible+with+sensations+of+rising+hunger+as+the+food+is+prepared,+and,+after+the+food+has+been+consumed,+a+decrease+in+subjective+hunger&source=bl&ots=q-1sAykMJV&sig=v2gZaeOgLrInZEMZ3H_mnlLJeuk&hl=en&sa=X&ei=LR2FVMPcNcKaNpOog4gC&ved=0CCoQ6AEwAg#v=onepage&q&f=false |fechaaccesu=19 d'agostu de 2015}}</ref> Sicasí, esisten dellos problemes que dexa la validez d'esta teoría abierta al alderique. === Teoría de la disonancia cognitiva === {{Main|Disonancia cognitiva}} Suxurida por [[Leon Festinger]], la disonancia cognitiva produzse cuando un individuu esperimenta dalgún grau de incomodidad que resulta d'una inconsistencia ente dos cogniciones: la so perceición sobre'l mundu que lu arrodia, y los sos propios sentimientos y aiciones personales.<ref name="Rani_1">{{Cita publicación |apellido1=Rani |nome1=Rekha |apellíu2=Kumar-Lenka |nome2=Sameer |títulu=MOTIVATION AND WORK MOTIVATION: CONCEPTS, THEORIES & RESEARCHES |publicación=International Journal of Research in IT & Management |fecha=agostu de 2012 |volume=2 |númberu=8 |url=http://www.euroasiapub.org/download.php?filename=iWv27FSHKOjyv8v.pdf&new=3.pdf |fechaaccesu=19 d'agostu de 2015}}</ref> Por casu, un comprador puede tratar d'aselar, con al respective de una compra, la sensación de qu'otra decisión pudo ser meyor. La so sensación de qu'otra compra sería meyor ye incompatible cola so aición de mercar l'artículu. La diferencia ente los sos sentimientos y creencies causa disonancia, polo que traten d'aselase a sigo mesmu. Anque nun ye una teoría de la motivación, en sí mesma, la teoría de la disonancia cognitiva propón que la xente tien un impulsu motivacional p'amenorgar la disonancia. La miseria cognitivo<ref>{{cita llibru|apellíos1=Grignon |nome1=Lamote de |títulu=Antropología neurofilosófica: un estudiu radical de la conducta humana dende los automatismos neonatales al pensar reflexivu del adultu |fecha=2005 |editorial=Reverté |ubicación=Barcelona |isbn=9788429155570}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=Google Books - Antropoloxía neurofilosófica |url=https://books.google.es/books?id=H8Aw81l29QMC&pg=PA824&lpg=PA824&dq=miseria+cognitivo&source=bl&ots=5-pvA5Kxch&sig=ZTbiOllVggkxUW7S8bhF2VEsbe8&hl=es&sa=X&ved=0CDcQ6AEwA2oVChMI6qHYgLC1xwIVhskUCh1XdQzE#v=onepage&q&f=false}}</ref> fai que la xente xustifique les coses d'una manera senciella col fin d'amenorgar l'esfuerciu cognitivu. Facer por aciu el cambéu de les sos actitúes, creencies o aiciones, en llugar d'encarar les inconsistencies, una y bones la disonancia rique un esfuerciu mental. La disonancia tamién s'amenorga al xustificar, culpar, y negar. Ye una de les teoríes más influyentes y llargamente estudiaes en [[psicoloxía social]]. === Teoríes de conteníu === Les teoría de conteníu foi una de les primeres teoríes de la motivación. Cuidao que la teoría centrar na importancia de lo que nos motiva (necesidaes), la teoría de conteníu tamién fai referencia a la teoría de les necesidaes. N'otres pallabres, trata d'identificar cuálos son les nueses “necesidaes” y cómo se rellacionen cola motivación pa satisfaeles. Otra definición de Pritchard y Ashwood ye'l procesu utilizáu p'asignar la enerxía pa maximizar el prestu de les necesidaes.<ref>{{cita llibru|apellíos1=Ashwood |nome1=Robert D. Pritchard, Elissa L. |títulu=Managing motivation: a manager's guide to diagnosing and improving motivation |fecha=2008 |editorial=Psychology Press |allugamientu=New York |isbn=9781841697895}}</ref><ref>{{Cita web |títulu= Google Books - Managing motivation: a manager's guide to diagnosing and improving motivation |url=https://books.google.es/books?id=-gqOAgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q=allocate%20energy&f=false}}</ref> ==== Xerarquía de necesidaes de Maslow ==== [[Ficheru:Pirámide de Maslow.svg |thumbnail|Pirámide de Maslow]] La teoría de Maslow ye una de les teoríes motivacionales más llargamente aldericaes. Abraham Maslow creía que l'home ye inherentemente bonu y argumentaba que los individuos tienen un impulsu internu de constante crecedera que tien un gran potencial. El sistema de xerarquía de necesidaes, escurríu por Maslow (1954), ye comúnmente usáu pa clasificar les motivaciones humanes.<ref>{{Cita web|apellido1=Pardee |nome1=Ronald L. |títulu=A Literature Review of Selected Theories Dealing With Job Satisfaction and Motivation |url=http://files.eric.ed.gov/fulltext/ED316767.pdf |idioma=inglés |fecha=Febreru de 199 |fechaaccesu=19 d'agostu de 2015}}</ref> El psicólogu norteamericanu Abraham Maslow desenvolvió la xerarquía de necesidaes que consiste en cinco clases xerárquiques. Acordies con Maslow, les persones tán motivaes por cuenta de necesidaes insatisfeches. Les necesidaes numberaes dende les básiques hasta les más complexes son: * [[Fisioloxía|Fisiolóxiques]]: [[fame]], [[sei]], [[suañu]], etc. * [[Seguridá]]: abrigu, abellugu, [[salú]], etc. * [[Social (socioloxía)|Sociales]]: [[amor]], [[amistá]], etc. * [[Autoestima]]: [[respetu]], [[Estatus social|ésitu]], [[enfotu]], etc. * [[Autorrealización]]: [[llogru]] de tol potencial, nunca se cumple dafechu.<ref>{{Cita web |títulu=The Content Theories of Motivation |url=https://sielearning.tafensw.edu.au/MBA/9791F/BusinessServices/LO/1207_020138_605F_02_wi/1207_020138_605F_0204_wi.htm}}</ref> === Otres teoríes sobre la motivación === * [[Teoría de los dos factores]] * [[Teoría X y Teoría Y]] * [[Efeutu Pigmalión]] * [[Teoríes de Clayton Alderfer]] * [[Teoría de la esperanza]] * [[Teoría de la equidad llaboral]] == La motivación nel trabayu == Motivación de trabayu «ye un conxuntu de fuercies enerxétiques que s'anicien tantu dientro como más allá de ser un individuu, pa empecipiar un comportamientu rellacionáu col trabayu y pa determinar la so forma, direición, intensidá y rendimientu».<ref>{{cita llibru |apellíu=Pinder |nome=C. C. |títulu= Work motivation in organizational behavior |fechaaccesu=18 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés |edición=2nd edition |editorial=New York: Psychology Press }}</ref> Ente que la motivación de cutiu puede utilizase como una ferramienta p'ayudar a predicir el comportamientu, varia considerablemente ente los individuos y de cutiu tien de combinase cola capacidá y los factores ambientales pa influyir realmente en rendimientu y comportamientu. Por cuenta de la función de motivación en qu'inflúin nel rendimientu y comportamientu llaboral, ye clave pa les organizaciones a entender y estructurar l'ambiente de trabayu pa fomentar comportamientos granibles y desanimar a aquellos que son improductivos.<ref>{{cita llibru |nome=Jex, S.M. & Britt, T.W. |títulu= Organizational Psychology. |idioma=inglés |edición=2nd edition |editorial=New York: Psychology Press }}</ref><ref>{{cita llibru |nome=Mitchell, T.R.; Daniels, D. |títulu= Motivation. ''Handbook of Psychology''. |idioma=inglés |editorial=W.C. Borman, D.R. Ilgen, R.J. Klimoski }}</ref> La motivación n'el collaboradores d'una [[empresa|compañía]] ye de vital importancia por cuenta de que ellos van dar tou de sigo en pro d'un oxetivu personal o organizacional. La motivación llaboral dar por aciu la rellación de pagos y rendimientu; una y bones esti tipu d'incentivos da-yos méritu o reconocencia a llabores asignaos. Un personal altamente motiváu apúrre-y [[idea|idees]] creatives ya innovadores a la compañía que quiciabes van poder xenera-y ésitu al [[grupu de trabayu]] na organización. == Variables motivacionales == Documentadas per primer vegada por Y. Duffy en 1930, defínense les variables motivacionales como la dual índole enerxética y direccional con frecuencia xuníes nuna sola. Estrémense tres categoríes, que son les siguientes: * Variables enerxétiques: La so función consiste n'activar la conducta. * Variables direccionales: Regulen y empobinen l'actividá. * Variables mistes (o vectoriales): qu'inclúin simultáneamente los dos anteriores y crean un doble efeutu d'intensidá y direición sobre la conducta.<ref name="Pinillos" /> == Rellación del términu cola necesidá == La motivación esixe necesariamente qu'haya dalguna [[necesidá]] de cualquier grau; ésta pue ser absoluta, [[Relativismu|relativa]], de prestar o de luxu. Siempres que se tea motiváu a daqué, considérase qu'esi ''daqué'' ye necesariu o conveniente. La motivación ye'l [[llazu]] que xune o lleva esa aición a satisfaer esa necesidá o conveniencia, o bien a dexar de faelo. == Causes de la motivación == [[Ficheru:Estela Giménez y María Fernández Ostolaza.png|thumb|right|270px|La entrenadora [[María Fernández Ostolaza|María Fernández]] motivando a la ximnasta [[Estela Giménez]]. La maestría ye una de les motivaciones intrínseques principales pa un [[deporte|deportista]].]] Los motivos pueden arrexuntase en diverses categoríes: * En primer llugar figuren los motivos racionales y los emocionales. * Los motivos pueden ser egocéntricos o altruistes. * Los motivos pueden ser tamién d'atraición o de refuga, según muevan a faer daqué en favor de los demás o a dexar de faer daqué que se ta realizando o que podría faese. La [[programación neurolingüística]] sostién pela cueta que nun esiste una manera de motivar al personal de toa una empresa, sinón que los oxetivos tienen de ser afechos a cada grupu o persona acordies coles sos carauterístiques.<ref>{{Cita web |url=http://www.sht.com.ar/archivo/lideralgu/pnl_motivacion.htm |títulu=Motivación y PNL. |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.sht.com.ar/archivo/lideralgu/pnl_motivacion.htm |fechaarchivu=1 d'abril de 2017 }}</ref> == Desmotivación == Un términu opuestu a motivación ye desmotivación, xeneralmente definíu como un sentimientu de desesperanza ante les torgues o como un estáu de [[congoxa]] y perda d'entusiasmu, disposición o enerxía. Anque la desmotivación puede trate como una consecuencia normal nes persones cuando se ven bloquiaos o llindaos los sos pruyimientos por diversu causes, tien consecuencies que tienen de prevenise. Pal Renny Yagosessky, Ph.D en Psicoloxía, conferencista y escritor, la desmotivación ye un estáu interior llendador y complexu, carauterizáu pola presencia de pensamientos limitantes y sensación d'afandu, que s'anicia de resultes de la xeneralización d'esperiencies negatives, mesmes o ayenes, y un autu-perceición d'incapacidá pa xenerar los resultaos deseyaes. Dende'l so [[Perspeutiva|punto de vista]], la desmotivación puede resultar claramente nociva si convertir nun enclín recurrente o estable, pos tiende a afectar la [[salú]], a llindar la capacidá de vinculación y a desfavorecer la productividá por cuanto afecta l'enfotu n'unu mesmu, el fluxu de la [[creatividá]], la capacidá de tomar riesgos y la fuercia de [[voluntá]].{{ensin referencies}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Wikiquote}} {{Tradubot|Motivación}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Motivación|*]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 0v69nw7md5dudtjydzzm2t0r0l9v5aw Métodu comparativu 0 92525 3707681 3686769 2022-08-17T06:00:39Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esiba => qu'exhiba wikitext text/x-wiki {{Ficha xenérica}} El '''métodu comparativu''' ye un procedimientu de busca sistemática de semeyances léxiques y fonétiques nes llingües al envís d'estudiar el so parentescu y finalmente reconstruyir la [[protollingua]] que dio llugar a los dos o más llingües comparaes nel procedimientu. El métodu comparativu ye una parte fundamental de les téuniques de la [[llingüística histórica]]. El métodu ye aplicable cuando atopamos con dos o más llingües ente les que se supón esiste cierta rellación xenética. Si los datos son bonos, el métodu ye capaz non yá d'amosar como yera l'antecesor común de diches llingües, sinón tamién el grau de cercanía ente les distintes llingües y por tantu la secuencia de diferención de les llingües d'una determinada [[familia de llingües]]. Esti métodu utiliza llistes de [[cognáu|cognaos]], pares de pallabres que comparten orixe y tienen significaos y formes fonétiques relacionables ente sigo. Estos cognaos sirven pa determinar el grau de rellación ente distintes llingües dientro d'una mesma familia. El [[indoeuropéu]] foi reconstruyíu principalmente por aciu el métodu comparativu. == Establecimientu del parentescu == L'únicu métodu, universalmente aceptáu, pa probar el parentescu llingüísticu ye buscar una llista abondo amplia de términos [[cognáu|cognaos]], por aciu el métodu comparativu, qu'exhiba correspondencies fonétiques regulares. Nun esiste alcuerdu sobre'l númberu mínimu de cognaos pa dar per establecida una rellación xenética, anque la mayoría de les [[familia de llingües|families de llingües]] cunten con alredor de mil o dos mil cognaos (y nel casu de les families meyor conocíes entá más). Nel casu tentativo de les [[macrofamilia|macrofamilies]] el númberu de cognaos amenorgar a unos pocos centenares. == Reconstrucción del nivel fonéticu-fonolóxicu == El procesu de reconstrucción empieza reconstruyendo'l '''nivel fonéticu-fonolóxicu''' de la llingua madre. Esto fai en tres etapes: # Establécense llistes de [[cognáu|cognaos]] esto ye, pallabres con significáu idénticu o bien paecíu y que tienen formes fonétiques cercanes o relacionables por aciu [[llei fonética|lleis fonétiques]]. # Establécense correlaciones regulares ente soníos en forma de lleis fonétiques. # Pa cada correlación regular conxetúrase'l fonema o fonemes que podíen ser los orixinales na protollingua y que por distintes evoluciones regulares dieron llugar distintos soníos (la regularidá de la evolución ye lo qu'esplicaría l'escurrimientu de correlaciones regulares y lleis fonétiques). === Llistes de cognaos === La rellación xenética ente dos (o más) llingües puede establecese si éstes amuesen correspondencies fonétiques regulares nel vocabulariu. Una correspondencia regular ye un patrón regular de "equivalencia" ente los soníos que s'atopen en términos con significáu similar<ref>Lyovin, 1997, páxs. 2-3</ref> y presumiblemente del mesmu orixe. El primer pasu del métodu comparativu ye, por tanto, recoyer llistes de cognaos pa les llingües que pretenden comparase, y pa les cualos pretendemos n'última instancia reconstruyir les formes orixinales de la [[protollingua]] que les anició. Esto puede ilustrase, por casu, por aciu la [[llingües austronesies|familia austronesia]], una familia de llingües estendida por [[Oceanía]] y el sureste d'Asia. Los datos presentaos de siguío vienen de diverses fontes (Churchward 1959 pal [[idioma tongano|tongano]] y el pukui, Englert 1977 pal [[idioma rapanui|rapanui]], Elbert 1986 pal [[idioma ḥawaianu|ḥawaianu]]) ya ilustren la rellación de parentescu ente los seis llingües mentaes: {| {{tablaguapa}} ! Significáu !&nbsp;unu&nbsp; ! &nbsp;dos&nbsp; ! &nbsp;trés&nbsp; ! &nbsp;cuatro&nbsp; ! &nbsp;cinco&nbsp; ! &nbsp;home&nbsp; ! &nbsp;mar&nbsp; ! &nbsp;tabú&nbsp; ! &nbsp;pulpu&nbsp; ! &nbsp;canoa&nbsp; ! &nbsp;entrar&nbsp; |- | &nbsp;[[idioma tongano|Tongano]] | align=center | taha | align=center | ua | align=center | tolu | align=center | fā | align=center | nima | align=center | taŋarreya | align=center | tahi | align=center | tapu | align=center | feke | align=center | vaka | align=center | hū |- | &nbsp;[[idioma samoanu|Samoanu]] | align=center | tasi | align=center | lua | align=center | tolu | align=center | fā | align=center | llima | align=center | taŋarreya | align=center | tai | align=center | tapu | align=center | feʔy | align=center | vaʔa | align=center | ulu |- | &nbsp;[[Idioma maorí|Māorí]] | align=center | tahi | align=center | rua | align=center | toru | align=center | ɸā | align=center | rima | align=center | taŋarreya | align=center | tai | align=center | tapu | align=center | ɸeke | align=center | waka | align=center | uru |- | &nbsp;[[idioma Rapanui|Rapanui]] | align=center | -tahi | align=center | -rua | align=center | -toru | align=center | -hai | align=center | -rima | align=center | taŋarreya | align=center | tai | align=center | tapu | align=center | heke | align=center | vaka | align=center | uru |- | &nbsp;[[idioma rarotongano|Rarotongano]]&nbsp; | align=center | taʔi | align=center | rua | align=center | toru | align=center | ʔā | align=center | rima | align=center | taŋarreya | align=center | tai | align=center | tapu | align=center | ʔeke | align=center | vaka | align=center | uru |- | &nbsp;[[idioma ḥawaianu|Ḥawaianu]] | align=center | kahi | align=center | lua | align=center | kolu | align=center | hā | align=center | llima | align=center | kanaka | align=center | kai | align=center | kapu | align=center | heʔy | align=center | waʔa | align=center | ulu |} Cuidao que les llingües en contautu sufren fenómenos d'influencia mutua y concretamente de [[préstamu llingüísticu]], la ellaboración d'una llista de cognaos rique precuru pa nun incluyir préstamos llingüísticos, una y bones estos polo xeneral son adoptaos fonéticamente d'una llingua a otra ensin ser afeutaos polos [[cambéu fonéticu|cambeos fonéticos]] de la llingua receptora y l'inclusión masiva de préstamos podría arruinar la xera d'atopar correspondencies fonétiques regulares. Por casu la pallabra española ''[[tabú]]'' guarda una rellación de soníu resalva colos seis llingües polinesies, sicasí, esa similaridad nun se debe a nengún parentescu filoxenéticu históricu ente l'español y les llingües polinesies, sinón a cencielles trátase d'un préstamu léxicu accidental. Igualmente ye importante evitar los [[falsu amigu|falsos amigos]].<ref> Lyovin, 1997, páxs. 3-5</ref><ref>M. Rosenfelder: [http://www.zompist.com/chance.htm "How likely are chance resemblances between languages?"]</ref> En dellos casos grandes árees del léxicu d'una llingua fueron tomaos d'otra(s) llingua(s). Eso asocede, en ciertos [[campu semántico|campos semánticos]] bien concretos y por razones culturales. Por casu colos términos de color secundarios de les llingües semántiques que fueron tomaos de [[llingües xermániques]]. Pa evitar los préstamos esiste la posibilidá d'acutar les llistes de cognaos a árees del léxicu más básiques y menos suxetes a arbitrariedaes culturales. Ente los términos de vocabulariu básicu cúntense de normal conceutos rellacionaos cola vida práutica qu'esisten en toles llingües humanes con independencia del tipu de cultura que tengan les sociedaes, ente les árees más básiques cúntense: los términos de [[parentescu]], los númberos, les partes del cuerpu y los pronomes (Lyovin 1997:3). Anque esti precuru nun ye abondu porque esiste dalguna evidencia de qu'en ciertes llingües dalgunes partes del vocabulariu básicu vienen de préstamos léxicos, el casu nun ye frecuente pero llegar a dar. === Correspondencies regulares === Una vegada estableciéronse llistes de cognaos probables (hasta una completa reconstrucción nun pueden refugase correspondencies espurias), el siguiente pasu ye ver qué soníos apaecen rellacionaos en cada serie dientro la llista de cognaos. La noción de correspondencia regular nun ye trivial: la mera similaridad fonética ente'l [[idioma inglés|inglés]] ''day'' 'día' y el [[llatín]] ''dies'' 'día' nun ye probatoria de que los dos términos deriven de la mesma pallabra.<ref name="ltwo">Lyovin 1997:2</ref> De fechu la ''d-'' inicial del inglés usualmente ''non'' correspuéndese regularmente cola ''d-'' llatina inicial.<ref name="bonetwoseven">Beekes 1995:127</ref> Les coincidencies espurias pueden dase bien por simple azar, bien por [[préstamu llingüísticu|préstamu]] (y.g. el llatín ''diabolus'' y l'inglés ''devil'', son dambos n'última instancia d'orixe griegu).<ref>[http://web.archive.org/web/http://dictionary.oed.com/cgi/entry/50062597 Oxford English Dictionary: Devil]</ref> La [[neogramáticos|escuela neogramática]] yá finales del sieglu XIX enfatizó esti puntu, de fechu el lema "les lleis fonétiques nun almiten esceiciones" permaneció como un axoma fundamental en [[llingüística histórica]] hasta l'actualidá. <!-- For example, although the correspondence ''d-'' : ''d-'' (where the notation "A : B" means "A corresponds to B") in English and Latin ''day'' and ''dies'' above is not regular, English and Latin ''do'' exhibit a very regular correspondence of ''t-'' : ''d-''.<ref name="bonetwoseven" /> For example:<ref>In Latin, <c> represents {{IPA|/k/}}. ''dingua'' is an [[Old Latin]] form of the word later attested as ''lingua''</ref> {| {{tablaguapa}} | align=left | &nbsp;'''English'''&nbsp; | align=center | &nbsp;'''t'''en&nbsp; | align=center | &nbsp;'''t'''wo&nbsp; | align=center | &nbsp;'''t'''ow&nbsp; | align=center | &nbsp;'''t'''ongue&nbsp; | align=center | &nbsp;'''t'''ooth&nbsp; |- | align=left | &nbsp;'''Latin'''&nbsp; | align=center | &nbsp;'''d'''ecem&nbsp; | align=center | &nbsp;'''d'''uo&nbsp; | align=center | &nbsp;'''d'''ūco&nbsp; | align=center | &nbsp;'''d'''ingua&nbsp; | align=center | &nbsp;'''d'''ent-&nbsp; |} Since a truly systematic correspondence is unlikely to be accidental, if alternative possibilities like massive borrowing can be ruled out, then the correspondence can be attributed to common descent. If there are many regular correspondence sets of this kind (the more the better), then common origin becomes a virtual certainty, particularly if some of the correspondences are non-trivial or unusual.<ref name="ltwothree" /> --> == Reconstrucción del nivel morfosintácticu == Esti tipu de reconstrucción rique ver qué [[categoría gramatical|categoríes gramaticales]] tienen les llingües emparentaes y qué morfemes les realicen. Una vegada identificaes les categoríes ye necesariu esaminar les correspondencies d'usu ente les diverses llingües emparentaes pa deducir, cuálos yeren les categoríes orixinales y por tantu decidir qué categoríes son innovaciones desenvueltes darréu en cada llingua y cualos constitúin l'heriedu común a toles llingües emparentaes. En llingües con escasa morfoloxía flexonal esti tipu de reconstrucción resulta más difícil, esto ye lo qu'asocede por casu nel trabayu comparativu sobre la morfoloxía de les [[llingües sino-tibetanes]] y les [[llingües tai-kadai]], pa les que nun ye posible atopar demasiaos afixos comunes dáu'l calter altamente analíticu d'una bona parte de les llingües d'eses families. == Reconstrucción de cultura material y mitos == {{AP|Paleontoloxía llingüística}} La cuidadosa comparanza del léxicu, xuntu col auxiliu d'evidencies arqueolóxiques, puede ilustrar munchos aspeutos de la cultura material de los falantes d'una llingua.<ref>Ramat & Ramat, 1995, p.30</ref> Asina de normal la presencia d'un mesmu cognáu en toles llingües d'una familia puede significar que l'oxetu o elementu material designáu por dichu cognoado formaba parte de la cultura material de los falantes de la [[protollingua]] que dio orixe a dicha familia. Sicasí, lo anterior non siempres ye ciertu; por casu, toles llingües romániques tomaron como préstamu léxicu un términu rellacionáu con ''tabacu'', sicasí, el llatín nun tener una pallabra como ''tabaccu-'' o ''tobaccu-'', polo qu'hai que ser cautelosu con ciertu tipu de préstamos y refugar que sía un préstamu recién antes d'atribuyilo a la protollingua. Tocantes a los mitos y creencies, la reconstrucción puede resultar más delicada. Anque ciertes metáfores comunes paecen ser indicativos de creencies, por casu la pallabra llatina pa 'creer' o 'creo': ''credo'' paez remontase al indoeuropéu ''*krd-dho'' 'pongo'l corazón [nello]' y esisten espresiones paraleles en [[sánscritu]], lo cual suxure que al igual qu'asocedía n'[[Antiguu Exiptu|Exiptu]] y otres cultures antigües, atribuyir al corazón y non al celebru, la capacidá de razonar, pensar, cavilgar, etc. == Referencies == {{llistaref|2}} === Bibliografía === * {{cita llibru | autor = Clackson, James. | títulu = Indo-European linguistics: An Introduction | añu = 2007 | editorial = London: [[Cambridge University Press]] | id = ISBN 978-0-521-65367-1 }} * {{cita llibru | autor = Anna G. Ramat, Paolo Ramat. | títulu = Les llingües indoeuropees | añu = 1995 | editorial = Madrid: Ed. Cátedra | id = ISBN 84-376-1348-5 }} * {{cita llibru | autor = Lyovin, Anatole V. | títulu = An Introduction to the Languages of the World | añu = 1997 | editorial = New York: [[Oxford University Press]], Inc. | id = ISBN 0-19-508116-1 }} === Enllaces esternos === * [http://www.zompist.com/chance.htm How likely are chance resemblances between languages?] * [http://www.tufs.ac.jp/ts/personal/ratcliffe/comp%20&%20method-Ratcliffe.pdf Dificultaes na reconstrucción de gran fondura temporal: el casu del afroasiáticu] (n'inglés) == Ver tamién == * [[Llista Swadesh]] * [[Llingüística histórica]] {{ORDENAR:Metodo comparativu}} {{Tradubot|Método comparativo}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingüística histórica]] [[Categoría:Métodu comparativu]] [[Categoría:Investigación llingüística]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] lfb9jb5ojakru3ufjgqd1zo2dpe0u46 Puntos estremos d'África 0 94191 3707696 3470539 2022-08-17T08:14:00Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{revisáu}} Los '''puntos estremos d'África''' son aquelles llocalizaciones del continente [[África|africanu]] que, en rellación a la so posición xeográfica, altor, accesibilidá o distancia a la mariña o al mar, tienen dimensiones estremes (máximes o mínimes). ==Puntos xeográficos estremos== Los puntos xeográficos estremos d'África son los siguientes: :*'''África''' (incluyíes les tierres insulares): ::* Puntu más al norte: [[Islles La Galite|Islla de La Galita]], [[Túnez]] ({{coord|37|33|N|08|57|E}}) ::* Puntu más al sur: [[Islla Marion]] ([[Islles del Príncipe Eduardo|Islles del Príncipe Eduardu]]), [[Sudáfrica]]({{coord|46|54|45|S|37|44|37|E}}). ::* Puntu más al oeste: [[Islla de Santu Antão]], [[Cabu Verde]] ({{coord|14|52|N|24|44|W}}) ::* Puntu más al este: islla [[Rodrigues (islla)|Rodrigues]], [[Mauriciu|Mauricio]] ({{coord|19|40|S|63|30|E}}). :* '''África continental''': ::* Puntu más al norte: [[Cabu Bon]] a los 37º 21' ::* Puntu más al sur: [[Cabu de les Aguyes]],a los 34º 49' ::* Puntu más al este: [[Cabu Hafun]], a los 67º 31' na península de Somalia ::* Puntu más al oeste: [[Cabu Verde (península)|Península de Cabu Verde en Senegal]] a los 17º 31' == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Puntos estremos del mundu]] [[Categoría:África]] lr5851h9ko92oqoy7kripktabbif5b2 Elsa Lanchester 0 94367 3707710 3628572 2022-08-17T09:29:00Z YoaR 37624 dixebra wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Elsa Lanchester''' {{nym}} foi una actriz británica conocida pol so papel na película ''[[Bride of Frankenstein]]'' (1935), na que yera la novia de la bisarma, y por ser Katie Nanna la neñera a quién Mary Poppins reemplaza na película ''[[Mary Poppins (película)|Mary Poppins]]'' (1964). Mientres los años 1940 foi una de les meyores actrices secundaries de la dómina, destacando les sos interpretaciones en delles películes de [[Tyrone Power]]. Tuvo casada col actor [[Charles Laughton]], apaeciendo xunto a él n'obres de teatru y en films como ''[[La vida privada d'Enrique VIII]]'', ''[[Rembrandt]]'', ''Bandera Mariella'', ''[[Seis destino]]'', ''[[The Big Clock]]'' o ''[[Testigu de cargu]]'', película pola cual dambos fueron nomaos al Oscar. Finó nes [[Navidá|navidaes]] de 1986 a la edá de 84 años. == Filmografía (escoyida)== * ''[[La vida privada d'Enrique VIII]]'' (1933) * ''[[David Copperfield (película de 1935)|David Copperfield]]'' (1935) * ''[[Bride of Frankenstein]]'' (1935) * ''[[Rembrandt]]'' (1936) * ''[[Sullivan's Travels]]'' (1941) * ''[[Son of Fury]]'' (1942) * ''[[Seis destino]]'' (1942) * ''[[Forever and A day]]'' (1943) * ''[[The Razor's Edge]]'' (1946) * ''[[La escalera de cascoxu]]'' (1946) * ''[[The Bishop's Wife]]'' (1947) * ''[[The Big Clock]]'' (1948) * ''[[L'inspector Xeneral]]'' (1949) * ''[[El xardín secretu]]'' (1949) * ''[[Mystery Street]]'' (1950) * ''[[La zapatiella de cristal]]'' (1955) * ''[[Testigu de cargu]]'' (1957) * ''[[Bell, Book and Candle (película)|Namoré d'una bruxa]]'' (1958) * ''[[Mary Poppins (película)|Mary Poppins]]'' (1964) * ''[[El mio amigu la pantasma]]'' (1968) * ''[[Me, Natalie]]'' (1969) * ''[[La revolución de los aguarones]]'' (1971) * ''[[Murder by Death]]'' (1976) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{IMDb nome|0006471}} * [https://www.imdb.com/media/rm223975424/nm0006471 Fotografíes d'Elsa Lanchester en IMDb] * [http://www.ibdb.com/person.php?id=12020 Elsa Lanchester en IBDb - Internet Broadway Database] (n'inglés) {{NF|1902|1986|Lanchester, Elsa}} {{Tradubot|Elsa Lanchester}} [[Categoría:Persones de Londres]] [[Categoría:Actores y actrices de cine d'Inglaterra]] [[Categoría:Actores y actrices de teatru d'Inglaterra]] [[Categoría:Ganadores del premiu Globu d'Oru]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] kibhua19vv158l8z2g9502er8wklw7j 3707723 3707710 2022-08-17T09:36:09Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Elsa Lanchester''' {{nym}} foi una actriz británica conocida pol so papel na película ''[[Bride of Frankenstein]]'' (1935), na que yera la novia de la bisarma, y por ser Katie Nanna la neñera a quién Mary Poppins reemplaza na película ''[[Mary Poppins (película)|Mary Poppins]]'' (1964). Mientres los años 1940 foi una de les meyores actrices secundaries de la dómina, destacando les sos interpretaciones en delles películes de [[Tyrone Power]]. Tuvo casada col actor [[Charles Laughton]], apaeciendo xunto a él n'obres de teatru y en films como ''[[La vida privada d'Enrique VIII]]'', ''[[Rembrandt]]'', ''Bandera Mariella'', ''[[Seis destino]]'', ''[[The Big Clock]]'' o ''[[Witness for the Prosecution]]'', película pola cual dambos fueron nomaos al Oscar. Finó nes [[Navidá|navidaes]] de 1986 a la edá de 84 años. == Filmografía (escoyida)== * ''[[La vida privada d'Enrique VIII]]'' (1933) * ''[[David Copperfield (película de 1935)|David Copperfield]]'' (1935) * ''[[Bride of Frankenstein]]'' (1935) * ''[[Rembrandt]]'' (1936) * ''[[Sullivan's Travels]]'' (1941) * ''[[Son of Fury]]'' (1942) * ''[[Seis destino]]'' (1942) * ''[[Forever and A day]]'' (1943) * ''[[The Razor's Edge]]'' (1946) * ''[[La escalera de cascoxu]]'' (1946) * ''[[The Bishop's Wife]]'' (1947) * ''[[The Big Clock]]'' (1948) * ''[[L'inspector Xeneral]]'' (1949) * ''[[El xardín secretu]]'' (1949) * ''[[Mystery Street]]'' (1950) * ''[[La zapatiella de cristal]]'' (1955) * ''[[Witness for the Prosecution]]'' (1957) * ''[[Bell, Book and Candle (película)|Namoré d'una bruxa]]'' (1958) * ''[[Mary Poppins (película)|Mary Poppins]]'' (1964) * ''[[El mio amigu la pantasma]]'' (1968) * ''[[Me, Natalie]]'' (1969) * ''[[La revolución de los aguarones]]'' (1971) * ''[[Murder by Death]]'' (1976) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{IMDb nome|0006471}} * [https://www.imdb.com/media/rm223975424/nm0006471 Fotografíes d'Elsa Lanchester en IMDb] * [http://www.ibdb.com/person.php?id=12020 Elsa Lanchester en IBDb - Internet Broadway Database] (n'inglés) {{NF|1902|1986|Lanchester, Elsa}} {{Tradubot|Elsa Lanchester}} [[Categoría:Persones de Londres]] [[Categoría:Actores y actrices de cine d'Inglaterra]] [[Categoría:Actores y actrices de teatru d'Inglaterra]] [[Categoría:Ganadores del premiu Globu d'Oru]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 2588foirygxhxigac6ao786vhbt8w81 Biblioteca d'Alexandría 0 94527 3707544 3676929 2022-08-16T15:15:03Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{Edificiu}} La '''Biblioteca Real d'Alexandría''' o '''Antigua Biblioteca d'Alexandría''', foi na so dómina la más grande del mundu. Asitiada na ciudá exipcia d'[[Alexandría]], envalórase que foi fundada a empiezos del [[sieglu III e.C.|sieglu III e.C. ]] por [[Ptolomeo I]] Sóter, y ampliada pol so fíu [[Ptolomeo II]] Filadelfo, llegando a allugar hasta 900&nbsp;000 [[manuscritu|manuscritos]]. La nueva [[Bibliotheca Alexandrina|Biblioteca Alexandrina]], remembrando la orixinal y promovida pola [[Unesco]], foi inaugurada'l 16 d'ochobre de 2002<ref>[http://portal.unesco.org/ci/en/ev.php-URL_ID=4607&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html Fecha d'inauguración]</ref> na mesma ciudá. Escarecer de testimonios precisos sobre los sos aspeutos más esenciales, y nun s'atoparon ruines, amás les ruines del [[Serapeum d'Alexandría|Serapeo]] son bien escases. Pa dellos escritores llatinos, la Gran Biblioteca fundada polos [[Ptolomeos]] apenes resultó afeutada na quema provocada poles tropes de [[Xuliu César]] en [[años 40 e.C.|48 e.C. ]] Probablemente, el fin de la biblioteca tien d'asitiase nun momentu indetermináu del [[sieglu III]] o del [[sieglu IV]], quiciabes en [[273]], cuando l'emperador [[Aureliano]] tomó y escaló la ciudá, o cuando [[Diocleciano]] fixo lo propio en [[297]]. La biblioteca-fía del [[Serapeum d'Alexandría|Serapeo]], socesora de la Gran Biblioteca, foi expoliada, o siquier vaciada, en [[391]], cuando l'emperador [[Teodosio el Grande]] ordenó al patriarca cristianu [[Teófilo d'Alexandría]], la destrucción de los templos paganos de la ciudá de los Ptolomeos. De manera que la Gran Biblioteca yá sumiera nel momentu de la dominación árabe, anque dellos escritores comentaron que'l [[califa]] [[Umar ibn al-Jattab]], que gobernó ente [[634]] y [[644]], ordenó la destrucción de miles de manuscritos, que de xuru veníen de biblioteques posteriores. Dende'l [[sieglu XIX]], los eruditos intentaron entender la organización y estructura de la Biblioteca, y aldericóse enforma sobre la so final. Les conocencies sobre la Biblioteca, cómo foi, cómo trabayaron los sos sabios, el númberu exactu de volumes ya inclusive la so mesma situación, son toos bien escasos, yá que bien pocos testimonios hai al respeutu, y entá éstos son esporádicos y tremaos. Los investigadores y los historiadores de los sieglos [[sieglu XX|XX]] y [[sieglu XXI|XXI]] aportunaron en que se formó una utopía retrospectiva en redol a la Biblioteca d'Alexandría. Nun hai dulda de que la Biblioteca esistió, pero apenes hai certidumes no escrito sobre ella. Fixéronse centenares d'afirmaciones contradictories, dudoses o a cencielles falses, realizando camientos a partir de bien pocos datos que, la mayoría de les vegaes, son namái aproximamientos. == La Biblioteca na Antigüedá == [[Ficheru:Ptolémée II.JPG|260px|thumb|left|<center>Camaféu de [[Ptolomeo II]], impulsor de la Biblioteca.</center>]] La Gran Biblioteca d'Alexandría, llamada asina pa estremala de la pequeña o biblioteca-fía del [[Serapeo]], foi fundada polos primeres [[Dinastía Ptolemaica|Ptolomeos]] col propósitu d'ayudar al caltenimientu de la civilización griega nel senu de la bien conservadora civilización exipcia qu'arrodiaba a Alexandría. Magar ye ciertu que'l treslláu de [[Demetrio de Falero]] a Alexandría (nel añu [[años 290 e.C.|296]]-295 e.C. ) ta rellacionáu cola organización de la Biblioteca, tamién ye seguro que siquier el plan d'esta institución foi ellaboráu baxu [[Ptolomeo I Sóter|Ptolomeo Sóter]] (muertu alredor de [[años 280 e.C.|284 e.C. ]]), y que la finalización de la obra y la so conexón col Muséu foi la obra máxima del so socesor, [[Ptolomeo II Filadelfo]]. Como [[Estrabón]] nun fai mención de la Biblioteca na so descripción de los edificios del puertu, paez evidente que nun taba nesta parte de la ciudá; amás, la so conexón col Muséu dexaría allugala nel Brucheion, el distritu real asitiáu nel nordeste de la ciudá. Esti santuariu acoyía un pequeñu [[zoolóxicu]], [[xardinos]], una gran sala pa xuntes ya inclusive un [[llaboratoriu]]. Les sales que se dedicaron a la [[biblioteca]] acabaron siendo les más importantes de tola institución, que foi conocida nel mundu intelectual de l'Antigüedá al ser única. Mientres sieglos, los Ptolomeos sofitaron y caltuvieron la Biblioteca que, dende los sos empiezos, caltuvo un ambiente d'estudiu y de trabayu. Dedicaron grandes sumes a l'adquisición de llibros, con obres de [[Grecia]], [[Persia]], [[India]], [[Palestina (rexón)|Palestina]], [[África]] y otres cultures, anque predominaba la [[lliteratura griega]] y [[Lliteratura helenística|helenística]]. La biblioteca del Muséu constaba de diez estancies dedicaes a la investigación, caúna d'elles dedicada a una disciplina distinta. Un gran númberu de poetes y filósofos, que aportaron a más de cien nos sos meyores años, ocupar del so caltenimientu, con una dedicación total. En realidá considerábase l'edificiu del Muséu como un verdaderu templu dedicáu al saber. Sábese que dende'l principiu la biblioteca foi un apartáu al serviciu del Muséu. Pero más tarde, cuando esta entidá adquirió gran importancia y volume, hubo necesidá de crear un anexu cercanu. Créese qu'esta segunda biblioteca (la biblioteca fía) foi creada por [[Ptolomeo III]] Evergetes ([[años 240 e.C.|246]]-[[años 220 e.C.|221 e.C. ]]), y establecióse na llomba del barriu de [[Racotis]] (güei llamada Karmuz), nun llugar d'Alexandría más alloñáu del mar; concretamente, nel antiguu templu alzáu polos primeres Ptolomeos al dios [[Serapis (mitoloxía)|Serapis]], llamáu'l [[Serapeo]], consideráu como unu de los edificios más bellos de l'Antigüedá. Na dómina del [[Imperiu romanu]], los [[Emperador romanu|emperadores]] protexer y modernizaron en gran midida, incorporando inclusive calefaición central por aciu tuberíes col fin de caltener los llibros secos nos depósitos soterraños. El redactores de la Biblioteca d'Alexandría yeren especialmente conocíos en [[Grecia]] pol so trabayu sobre los testos [[Homero|homéricos]]. Los redactores más famosos xeneralmente llevaron el títulu de bibliotecariu principal. La diversidá xeográfica de los eruditos amuesa que la Biblioteca yera de fechu un gran centru d'investigación y aprendizaxe. En 2004, un equipu exipciu atopó lo que paez ser una parte de la biblioteca mientres escavaba nel Brucheion. Los arqueólogos afayaron trelce sales de conferencies, caúna con un ''podium'' central. [[Zahi Hawass]], el presidente del Conseyu Supremu d'Antigüedaes d'Exiptu, calcula que nes sales escavaes hasta agora podríase acoyer a unos 5.000 estudiantes,<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3707641.stm La Biblioteca descubierta.]</ref> lo qu'indica que yera una institución bien grande pa la so dómina. Nel [[sieglu II e.C.|sieglu&nbsp;II e.C. ]], [[Eumenes II]] fundó un centru a imitación de la Biblioteca en [[Pérgamo]].<ref>[[Leonard Whibley]] (1916): ''A Companion to Greek Studies'' p. 123.</ref> === Organización === Ptolomeo II encargó a [[Zenódoto d'Éfesu]], ayudáu pol poeta [[Calímaco (poeta)|Calímaco]], la xera de catalogación de tolos volúmenes y llibros. Zenódoto foi'l primer bibliotecariu d'Alexandría, y nestos años les obres catalogaes llegaron al mediu millón.<ref>W.W. 1928. Ptolemy II. ''The Journal of Egyptian Archaeology'', 14 (3/4), 246-260.</ref> La resultancia del so llabor foi'l ''[[Pinakes]]'', primer catálogu temáticu de la historia. Unes presentábense en [[Rollu (manuscritu)|rollos]] de [[papiru]] o [[pergamín]], que ye lo que se llamaba «volumes», y otres en fueyes cortaes, que formaben lo que se denominaba «tomos». Caúna d'estes obres podía estremase en «partes» o «llibros». Faíense copies a mano de les obres orixinales, ye dicir «ediciones», que yeren bien envaloraes (inclusive más que les orixinales) poles correiciones llevaes a cabu. Les persones encargaes de la organización de la Biblioteca y qu'ayudaben a Calímaco restolaben por toles cultures y en toles llingües conocíes y unviaben negociadores que pudieren faese con biblioteques enteres, unes vegaes pa mercales talo como, otres como préstamu pa faer copies.<ref>Erksine, Andrew. 1995. ''Culture and Power in Ptolemaic Egypt: The Museum and Library of Alexandria''. Greece & Rome, 2nd ser., 42(1), 38-48.</ref> Los grandes buques que llegaben al famosu [[puertu d'Alexandría]] cargaos de mercancíes diverses yeren inspeccionaos pola guardia, tantu en busca de contrabandu como de testos. Cuando atopaben dalgún rollu, lo confiscaban y llevar en depósitu a la Biblioteca, onde los [[amanuense]]s encargar de copialo. Una vegada fecha esti llabor, el rollu yera xeneralmente devueltu a los sos dueños. El valor d'estes copies yera peraltu y bien envaloráu. La Biblioteca d'Alexandría aportó a la depositaria de les copies de tolos llibros del [[mundu antiguu]]. Ellí foi onde realmente se llevó a cabu per primer vegada l'arte de la [[edición crítica]]. [[Ficheru:2nd century Hebrew decalogue.jpg|thumb|225px|Fragmentu de la ''[[Septuaginta|Biblia de los Setenta]]'', traducida del hebréu n'Alexandría.]] === Los llibros === Envalórase que na biblioteca llegar a depositar el siguiente númberu de llibros: * 200.000 volumes na dómina de [[Ptolomeo I Sóter|Ptolomeo I]] * 400.000 na dómina de [[Ptolomeo II]] * 700.000 nel añu [[años 40 e.C.|48 e.C. ]], con [[Xuliu César]] * 900.000 cuando [[Marcu Antoniu]] ufiertó 200.000 volumes a [[Cleopatra VII|Cleopatra]], traíos de la [[Biblioteca de Pérgamo]]. Cada unu d'estos volumes yera un manuscritu que podía tratar sobre tarrezas distintos. Créese qu'ellí taben depositaos tres volúmenes col títulu de ''Historia del mundu'', que'l so autor yera un sacerdote [[Historia de Babilonia|babilónicu]] llamáu [[Beroso]], y que'l primer volume narraba dende la [[Creación (mitoloxía)|creación]] hasta'l [[Diluviu universal|diluviu]], periodu que según él durara 432.000 años, esto ye, cien veces más que na cronoloxía que se cita nel [[Antiguu Testamentu]]. Esi númberu dexó identificar l'orixe del saber de Beroso: la [[India]] (ver [[kali yuga|iuga]]). Tamién se sabe qu'ellí taben depositaes más de cien obres del dramaturgu griegu [[Sófocles]], de les que namái perduraron siete.<ref>Leonard Whibley (1916): ''A Companion to Greek Studies'', páxs. 122–123.</ref> === Los bibliotecarios === A finales del [[sieglu XIX]] atopar nel xacimientu d'[[Oxirrinco]], nel pueblu d'El-Bahnasa (pequeñu pueblu a 190&nbsp;km al sur d'[[El Cairu]], n'[[Exiptu]]) miles de papiros que fueron estudiaos a xeitu polos eruditos. N'unu d'ellos falaba de la famosa Biblioteca y dábase una llista de nomes de dellos direutores o bibliotecarios a partir del añu de la so fundación:<ref>Leonard Whibley (1916): ''A Companion to Greek Studies'', páxs. 122–123</ref><ref>Fragmentu de papiru (P.Oxy.1241): [http://www.attalus.org/poetry/lives.html#apollonius3 Llista incompleta de los direutores de la Biblioteca d'Alexandría].</ref> Los nomes griegos de los direutores de la biblioteca fueron variando cola dómina: primero fueron llamaos ''próstates'', depués denominar ''bibliofýlax'', ''epistátes'', y, a lo último, ''tetagménos''. {| {{tablaguapa}} border="1" align = "center" |- bgcolor = "#CCB2CC" align = "center" ! Bibliotecariu !dende !hasta !Principales apurras |- bgcolor = "#FDEAB1" |[[Zenódoto d'Éfesu]] |[[años 280 e.C.|282 e.C.]] |[[años 260 e.C.|260 e.C. ]] (?) |Estableció'l sistema utilizáu pa guardar les esistencies de la Biblioteca. Presumiblemente armó un sistema de categoríes temátiques, depués asignó a los llibros de cada categoría una habitación o parte d'una habitación p'asitiar los rollos nuna estantería por autor según orde alfabéticu. |- bgcolor = "#FDEAB1" |[[Calímaco de Cirene]] (?) |[[años 260 e.C.|260 e.C. ]] (?) |[[años 260 e.C.|240 e.C. ]] (?) |Creó les tables ''[[Pinakes]]'', que'l so títulu completu foi les Tables de Persones Eminentes en caúna de les cañes del aprendizaxe, xuntu con una Llista de los sos escritos».<ref>Casson Lionel: ''Libraries in the Ancient World'', ISBN 0-300-08809-4, [[Yale University Press]], 2001.</ref> |- bgcolor = "#FDEAB1" |[[Andrónico de Rodas]] (?) |[[años 240 e.C.|240 e.C. ]] (?) |[[años 230 e.C.|230 e.C. ]] (?) |Punxo'l nome de «metafísica» a los llibros d'[[Aristóteles]] al asitialos na Biblioteca «más allá» o «detrás» de los llibros de la ''[[Física (Aristóteles)|Física]]''.<ref>Moreno Villa, Mariano. ''Filosofia. Vol. III: Ética, Politica Y Historia de la Filosofia'' (MAD-Eduforma. Sevilla: 2003), p. 456</ref> |- bgcolor = "#FDEAB1" |[[Eratóstenes de Cirene]] |[[años 230 e.C.|230 e.C. ]] (?) |[[años 190 e.C.|195 e.C.]] |Amestó un rexistru significativu del trabayu matemáticu de la Biblioteca del Muséu. Entamó los datos de los rexistros precisos del Mediterraneu guardaos pol navegante [[Piteas]], y pudo construyir el primer [[mapa]] del mundu conocíu basáu en fechos científicamente comprobaos. Amás, fixo aumentar el númberu de volumes de la Biblioteca nuna cantidá considerable.<ref>Padilla Segura, José Antonio. ''Universidá: Xénesis y Evolución'' (Universidá Nac. de la Mariña. San Luis de Potosí, Méxicu: 2000) páxs. 54-55</ref> |- bgcolor = "#FDEAB1" |[[Aristófanes de Bizanciu]] |[[años 190 e.C.|195 e.C.]] |[[años 180 e.C.|180 e.C.]] |Fueron importantes los sos apurras na edición crítica de testos, la [[filoloxía]], la [[gramática]] y la [[lexicografía]].<ref>''Diálogos de Platón''. Tomu VI (Ediciones Ibériques y L.C.L., 1/01/1995), p. 461</ref> |- bgcolor = "#FDEAB1" |[[Apolonio Eidógrafo]] (?) |[[años 180 e.C.|180 e.C.]] |[[años 160 e.C.|160 e.C. ]] (?) |Foi unu de los mayores conocedores de la obra de [[Homero]]. Escribió daqué más d'ochocientos trataos con comentarios críticos.<ref>Martínez Pérez, Patricia Verónica. ''Realidá Bibliotecaria'', «Bibliotecarios famosos de la Biblioteca d'Alexandría» (San Miguel, El Salvador: 2010), p. 9</ref> |- bgcolor = "#FDEAB1" |[[Aristarco de Samotracia]] |[[años 160 e.C.|160 e.C. ]] (?) |[[años 130 e.C.|131 e.C.]] |Ellaboró'l principiu básicu del métodu históricu-gramatical, según el cual, la meyor guía nel usu y na correición de los testos tresmitíos d'un autor, ye'l ''corpus'' de los sos propios escritos; de manera que, siempres que seya posible, les dificultaes de comprensión atopaes na llectura, tendrán de ser esplicaes refiriéndose a otros pasaxes del mesmu autor.<ref>Ferraris, Maurizio. ''Historia de la Hermenéutica'' (Editorial Sieglu XXI, 1/01/2002), p. 16</ref> |} Nun puede falase puramente de [[Demetrio de Falero]] como bibliotecariu, una y bones la biblioteca como tal foi fundada tres la so muerte. La inclusión como bibliotecarios de [[Calímaco de Cirene]] y [[Apolonio de Rodas]] tien poca autoridá y paez cronológicamente imposible.{{ensin referencies}} Más allá del añu [[años 130 e.C.|131 e.C. ]], les feches tórnense abondo inciertes. === Los sabios === Los sabios qu'estudiaben, criticaben y correxíen obres clasificar a sigo mesmos en dos grupos: [[filólogu|filólogos]] y [[filósofu|filósofos]]. * Los filólogos estudiaben a xeitu los testos y la gramática. La [[Filoloxía]] aportó a una ciencia naquella dómina, y entendía otres disciplines, como la historiografía y la mitografía. * Los filósofos yeren tolos demás, una y bones la [[Filosofía]] tomaba les cañes del pensamientu y la ciencia: física, inxeniería, bioloxía, medicina, astronomía, xeografía, matemátiques, lliteratura, y lo que nós llamamos filosofía. [[Ficheru:Wasserschraube.JPG|thumb|left|260px|Torniellu hidráulicu, aplicación de los estudios de Arquímedes.]] Ente ellos atopaben personaxes tan conocíos como [[Arquímedes]], el más notable científicu y matemáticu de l'antigüedá; [[Euclides]] que desenvolvió ellí'l so [[Xeometría euclídea|Xeometría]]; [[Hiparco de Nicea]], qu'esplicó a toos la [[Trigonometría]], y defendió la visión [[Teoría xeocéntrica|xeocéntrica]] del [[Universu]]; [[Aristarco de Samos|Aristarco]], que defendió tou lo contrario, esto ye, el [[Heliocentrismu|sistema heliocéntricu]] sieglos antes de [[Copérnico]]; [[Eratóstenes de Cirene|Eratóstenes]], qu'escribió una [[Xeografía]] y compunxo un mapa bastante exactu del mundu conocíu; [[Herófilo de Calcedonia]], un fisiólogu que llegó a la conclusión de que la intelixencia nun ta nel corazón sinón nel celebru; los astrónomos [[Timócaris]] y [[Aristilo]]; [[Apolonio de Pérgamo]], gran matemáticu, qu'escribió n'Alexandría ''[[Sobre les seiciones cóniques]]''; [[Apolonio de Rodas]], autor de les ''[[Argonáuticas (Apolonio de Rodas)|Argonáuticas]]''; [[Herón d'Alexandría]], un inventor de caxes de engranajes y tamién d'unos aparatos movíos por vapor: ye l'autor de la obra ''Autómata'', la primer obra conocida sobre robots; l'astrónomu y xeógrafu [[Claudio Ptolomeo]]; [[Galeno]], quien escribió bastantes obres sobre l'arte de la [[Farmacia|sanamientu]] y sobre [[anatomía]]. === Testimonios === [[Ficheru:Strabo.jpg|thumb|200px|Estrabón.]] Tou lo que se sabe anguaño sobre la historia de l'antigua biblioteca deber a delles referencies de posteriores escritores, dacuando de xente qu'inclusive la llegó a conocer, pero son alusiones de pasada, nun hai nada dedicáu n'esclusiva a comentar o describir l'edificiu o la vida que nella se desenvolvía. * El xeógrafu y gran viaxeru griegu [[Estrabón]] (c. [[años 60 e.C.|63]] – c. [[años 20 e.C.|24 e.C. ]]) fixo una pequeña descripción, pos paez ser que tuvo en [[Alexandría]] a finales del [[sieglu I e.C.|sieglu I e.C. ]] Falaba del Muséu y diz que consta d'una exedra (εξεδρα), esto ye, una obra fecha al descubiertu, de forma circular y con unos asientos pegaos a la parte interior de la curva. Cuenta que tamién vio una estancia bien amplia onde se celebraben les comíes de los sabios y los emplegaos. Y fala tamién de la biblioteca, de la gran biblioteca, daqué «obligatoriu» nel Muséu. * [[Carta de Aristeas|Aristeas]], nel [[sieglu II e.C.|sieglu II e.C. ]], faló nes cartes empobinaes al so hermanu [[Filócrates]] de la biblioteca y de too l'asuntu de la [[traducción de los LXX]].<ref>Cartes de Aristeas 9–12</ref> * [[Marcu Anneo Lucano]], historiador del [[sieglu I]], natural de [[Hispania]] y sobrín de [[Séneca]], cuenta nel so célebre ''[[Farsalia]]'' cómo asocedió la quema del puertu, cómo s'arrobinaron les llapaes ayudaes pol vientu, que nun cesaba, dende los barcos tamién amburaos y fondiaos nel gran puertu oriental. * [[Titu Liviu]] diz nes sos referencies que la biblioteca d'Alexandría yera unu de los edificios más bellos qu'él había vistu, con munches sales llenes d'estantes pa los llibros y habitaciones onde namái los copistas podíen tar, ensin que fueren fadiaos. Inclusive apunta'l fechu de que cobraben per cada llinia copiada. * [[Lucio Anneo Séneca]], filósofu [[Córdoba (España)|cordobés]] y tíu de [[Lucano]] (poeta cordobés), nel [[sieglu I]], escribió un llibru llamáu ''De tranquilitate animi''. Nél cuenta, al traviés d'una cita de [[Titu Liviu]], que naquella quema llegar a quemar 40.000 llibros. * El biógrafu [[Plutarcu]] (c. [[46]]-[[125]]) viaxó en delles ocasiones a Exiptu, onde n'Alexandría tuvo d'escuchar munches hestories sobre la famosa quema. Escribió una biografía sobre Xuliu César y al tratar sobre la batalla nel mar, en nengún momentu cunta la quema de la biblioteca, yá que nel desastre taba implicáu César y paez ser que nun quixo enllordiar el so nome con aquel fechu. El mesmu [[Xuliu César]], na so obra [[De Bello Civilis|''Bellum civile'']] onde fala d'aquella batalla, omite por completu'l quema de la biblioteca. Otru escritores de la mesma dómina tamién callen la rellación de César cola quema d'Alexandría. * Muncho más tarde, nel [[sieglu IV]], [[San Juan Crisóstomo]] fai una rellación del estáu en que s'atopaba naquellos años la brillosa ciudá d'Alexandría, y comenta que l'ablayamientu y destrucción son tales que nun se puede aldovinar nin el llugar onde s'atopaba'l Soma (el mausoléu d'Alejandro) nin la solombra de la gran Biblioteca. * Nel [[sieglu XV]], una escriba fadiar en traducir al [[llatín]] los comentarios de [[Juan Tzetzes]] (c. [[1110]] – c. [[1180]]), que foi un filólogu [[Imperiu bizantín|bizantín]]. Dichos comentarios taben tomaos de la obra ''Prolegómenos a Aristófanes''. Tzetzes fala nellos alrodiu de la Biblioteca. La enciclopedia bizantina denomada [[Suda]]<ref>[http://www.stoa.org/sol/ Edición on-line] de la [[Universidá de Kentucky]], (n'[[Idioma inglés|inglés]])</ref> arrexunta un conxuntu d'informaciones procedentes de tola Antigüedá grecollatina. == Destrucción == [[Ficheru:Cleopatra and Caesar by Jean-Leon-Gerome.jpg|thumb|left|[[Xuliu César]] y Cleopatra, por [[Jean-Léon Gérôme]].]] === Atribución de la quema a Xuliu César === Suel afirmase que la primera gran [[destrucción de la Biblioteca d'Alexandría]] foi perpetada polos romanos: [[Xuliu César]], en persecución de [[Pompeyu]], ganáu en [[Batalla de Farsalia|Farsalia]], llegó a Exiptu p'atopase con que'l so antiguu compañeru y xenru fuera asesináu por orde de [[Potino]], el [[visir]] del rei [[Ptolomeo XIII Filópator]], pa congraciarse cola so persona. Exiptu carecía una guerra civil pola socesión del tronu, y llueu César inclinóse a favor de la hermana del rei, [[Cleopatra VII]]. Consciente de que nun podría ganar a Roma, pero sí a César, y ganase la gratitud de los sos rivales nel Senáu, Potino declaró-y la guerra. El [[9 de payares]] del [[años 40 e.C.|48 e.C. ]], les tropes exipcies, comandadas por un xeneral mercenariu llamáu [[Aquilas]] (antiguu centurión), asediaron a César nel palaciu real de la ciudá ya intentaron prindar les naves romanes nel puertu. Metanes los combates, tres incendiaries fueron llanzaes por orde de César contra la flota exipcia, amenorgándola a les llapaes en poques hores. Anque según la versión del propiu Xuliu César nel so [[De Bello Alexandrino|''Bellum Alexandrinum'']] la ciudá apenes si viose afeutada, ''"por tar construyíos los edificios ensin maderes en que pudiera cebar el fueu"''. Sicasí, según otres fontes clásiques esta quema estenderíase hasta los depósitos de llibros de la Gran Biblioteca, que s'atopaba nel barriu de Bruquión, cercanu al puertu. [[Séneca]] confirma nel so ''De tranquilitate animi'' la perda de 40.000 rollos nesti desafortunáu incidente ''(«quadraginta milia librorum Alexandriae arserunt»)'', citando la so fonte, el perdíu llibru CXII de [[Titu Liviu]], quien foi contemporaneu del desastre. [[Paulo Orosio]] repite en plenu [[sieglu V]] esta cifra na so ''Historiarum adversum paganos'': ''«...al invadir les llapaes parte de la ciudá consumieron cuarenta mil llibros depositaos por casualidá nos edificios... »''<ref>VI, 16, 31-33.</ref> [[Dión Casio]]<ref>XLII, 38, 2-5.</ref> alude a la destrucción de los almacenes ''(apothekai)'' del puertu, dalgunos de los cualos conteníen rollos. Pela so parte, [[Plutarco de Queronea]]<ref>''César'', XLIX, 3, 2-3.</ref> ye'l primeru en mentar de manera esplícita la estensión del fueu a la gran Biblioteca d'Alexandría como si quedara amenorgada a cenices pa siempres, y non yá una destrucción parcial. Sicasí, tan tayante afirmación de Plutarco avera de la quema de la Biblioteca paez tener orixe nun error filolóxicu, provocáu pol cambéu de significáu de términu griegu ''bibliotheke'' a finales del sieglu I y principios del II. La pallabra perdió la so connotación de «biblioteca» pa significar «coleición de llibros» (como la ''Biblioteca histórica'' de [[Diodoro Sículo]]). Mentanto, «biblioteca» designaríase como ''apothekai tôn bibliôn'' (lliteralmente: 'almacén de llibros'), y el distintu significáu atribuyíu a estos términos daría llugar al tracamundiu. [[Aulo Gelio]],<ref>VII, 17, 3.</ref> y el bien posterior [[Amiano Marcelino]]<ref>XXII, 16, 13.</ref> apurrieron una información similar a l'anterior, siendo víctimes del mesmu error de significáu, probablemente repitíu pola inorancia o la credulidad de los sos contemporáneos. Hai duldes sobre si les ayalgues de la Gran Biblioteca resultaron destruyíos na quema del añu [[años 40 e.C.|48 e.C. ]], como llegaron a afirmar dellos historiadores clásicos. Los famosos 400.000 tomos qu'amburaríen podríen ser en realidá unos 40.000, depositaos n'almacenes del puertu, probablemente n'espera de ser catalogaos pa la Biblioteca, o pa la so esportación a Roma, tal como indiquen el ''Bellum Alexadrinum'', [[Séneca]] y [[Dión Casio]]. [[Ficheru:Alexandria Library Inscription.jpg|thumb|225px|Inscripción de Tiberio Claudio Balbilo, confirmando la esistencia de la Biblioteca nel [[sieglu I]], tal como afirmen les fontes clásiques.]] === Sobrevivencia de la Biblioteca === Dempués de la desastrosa quema, la muerte de César y del ascensu d'[[Augustu]], [[Cleopatra VII]] abelugar na ciudá de [[Tarso]] (na actual [[Turquía]]) xuntu con [[Marcu Antoniu]]. Foi entós cuando'l triunviru ufiertó-y los 200.000 manuscritos traíos dende la [[biblioteca de Pérgamo]] (n'Asia Menor), que Cleopatra depositó na biblioteca como compensación por cualesquier posible perda. La esistencia de la Biblioteca tres la so supuesta destrucción queda confirmada por una inscripción topada a principios del sieglu XX, dedicada a Tiberio Claudio Balbilo ([[56]]). Balbilo desempeñaba un cargu ''«supra Museum et ab Alexandrina bibliotheca»'' combinando la direición del Muséu y la Biblioteca como si tratar d'una academia.<ref>''Handbuch der Bibliothekswissenschaft''. Wiesbaden: Georg Leyh, 1955.</ref> [[Cayo Suetonio Sele]] tampoco diz nada de la destrucción de la Gran Biblioteca. Ye más, na biografía de [[Claudio]] refier que l'Emperador, n'escribiendo en griegu una historia de los etruscos y otru sobre los cartaxineses (güei perdíes), quixo celebrar la escritura d'estos llibros y creó un anexu del Muséu: {{cita|…añedió al antiguu Muséu d'Alexandría otru nuevu que llevaba'l so nome y establecióse que tolos años, en determinaos díes, s'habría lleer nes sales públiques de recitación, n'unu de los museos, la historia de los etruscos, y la de los cartaxineses nel otru, dambes, y camudando de llector a cada llibru...|<ref>Suetonio, ''Claudio'', 42.</ref>}} Ello da a entender de manera más que manifiesta que'l vieyu Muséu siguía esistiendo y en plenu funcionamientu. El mesmu Suetonio, al narrar la vida de [[Domiciano]], indica que mandó restaurar con grandes gastos biblioteques amburaes a lo llargo y anchu del Imperiu, faciendo buscar perdayures nuevos exemplares de les obres perdíes, y «unvió a Alexandría una misión pa sacar esmeradas copies o correxir los testos».<ref>Suetonio, ''Domiciano'', 20.</ref> Un tercer testimoniu ye'l d'[[Atenéu de Naúcratis]] (c. [[200]]) qu'escribió refechamente nel so ''Deipnosophistae'' sobre la riqueza de Ptolomeo II, y el númberu y poderíu de les sos flotes. Pero al llegar al Muséu y a la Gran Biblioteca, diz: {{cita|¿Para qué referise a los llibros, al establecimientu de les biblioteques y les coleiciones nel Muséu, cuando tán na memoria de too home?}} === Los desastres de los sieglos III ya IV === Sicasí, mientres el [[sieglu II]] y a lo llargo del [[Sieglu III|III]], una serie de desastres ablayaron sobre l'antigua capital de los Ptolomeos: de primeres, la [[Guerra de Kitos]] (115-7), en que los rebeldes xudíos estrozaron bona parte de la urbe exipcia. Darréu, la llamada [[Guerra Bucólica]] (172-5) tamién s'estendió hasta Alexandría. A ésta siguieron la rebelión de los usurpadores [[Avidio Casio]] (175) y [[Pescenio Níxer]] (193-4); el brutal saquéu d'Alexandría por caprichu de [[Caracalla]] ([[215]]); la pléyade de balasmes y revueltes civiles y militares qu'hubo mientres l'[[Anarquía Militar]] arriendes de la crisis económica y la aplastante presión fiscal; los ataques de los [[blemmí]]es… La ciudá foi estrozada por [[Valeriano]] ([[253]]); de nuevu en [[269]], cuando se dio la desastrosa conquista de la ciudá por [[Zenobia]], reina de [[Palmira]]; y nel [[273]], cuando [[Aureliano]], al reconquistala pa los romanos, escaló y destruyó dafechu'l Bruchión, desastre que necesariamente hubo d'afectar al Muséu y la Biblioteca, y que probablemente fuera la causa de la so destrucción. Dizse que naquella ocasión los sabios griegos abelugar nel [[Serapeum d'Alexandría|Serapeo]], que nunca sufrió con tales desastres, y otros emigraron a [[Bizanciu]]. Finalmente, en [[297]] la revuelta del usurpador [[Domicio Domiciano|Lucio Domicio Domiciano]] acabó con Alexandría tomada y escalada poles tropes de [[Diocleciano]], tres un asediu d'ocho meses (victoria conmemorada pol llamáu Pilastra de Pompeyo»). Dizse que tres la capitulación de la ciudá, Diocleciano ordenó que la carnicería siguiera hasta que'l sangre llegara a les rodíes del so caballu. L'accidental cayida d'ésti llibró a los alexandrinos de la muerte, y pa conmemorar el fechu alzaron una estatua al caballu. Sábese asmismu que Diocleciano ordenó quemar millares de llibros rellacionaos cola alquimia y les ciencies hermétiques, pa evitar que daquién punxera en peligru la estabilidá monetaria qu'a dures penes consiguiérase restaurar. En [[330]], cola fundación de la nueva capital imperial, [[Constantinopla]], ye probable que lo que restara del so conteníu fuera prindáu poles autoridaes imperiales y treslladáu a la Nueva Roma. Pa cuelmu, ente [[320]] y [[1303]] hubo 23 terremotos n'Alexandría. El del [[21 de xunetu]] de [[365]] foi particularmente devastador. Según les fontes, hubo 50.000 muertos n'Alexandría, y l'equipu de [[Franck Goddio]] del [[Institutu Européu d'Arqueoloxía Submarina]], atopó no fondero de les agües del puertu cientos d'oxetos y cachos de columnes que demuestren que siquier el venti per cientu de la ciudá de los ptolomeos fundir nes agües, incluyendo'l Bruchión, supuestu enclave de la Biblioteca. Ye probable que la Biblioteca orixinal de los Tolomeos fuera destruyida en dalgún d'estos desastres, restando tan solo parte del so conteníu unu 40.000 rollos- curiaos nuna biblioteca secundaria allugada nel complexu del Serapeum, templu dedicáu al dios [[Serapis]], patrón de la ciudá. === Los cristianos === [[Ficheru:Theophil.jpg|left|thumb|200px|Volume del sieglu V qu'ilustra la destrucción del Serapeum por Teófilo.]] Polo que se refier a esta segunda Biblioteca, tamién conocida como Biblioteca-fía o Biblioteca del Serapeo, a finales del [[sieglu IV]], l'emperador [[Teodosio el Grande]], en respuesta a un pidimientu del patriarca d'Alexandría, unvió un decretu de prohibición contra'l paganismu n'Exiptu: nel añu [[391]], el [[patriarca]] [[Teófilo d'Alexandría]] promovió una revuelta mientres la cual el templu de Serapis resultó asaltáu pos nél [[Diocleciano]], tres el saquéu de la ciudá, mandara alzar nel so honor una [[Columna de Pompeyo|columna conmemorativa]] na so calidá de dios viviente, y esti emperador resultaba la personificación de les persecuciones contra los cristianos, polo que nel llugar consagróse como ilesia dedicada a [[San Xuan Bautista]] la cual subsistió hasta la conquista árabe.<ref>Gibbon, Edward; [http://www.ccel.org/g/gibbon/torne/volume1/chap28.htm ''The History of the Torne and Fall of the Roman Empire'' capítulu XXVIII: "Destruction of Paganism", seiciones "The temple of Serapis at Alexandria" y "Its final destruction, A.D. 389"] (n'inglés)</ref> Dellos historiadores afirmen que la Biblioteca del Serapeo foi escalada y tremada o destruyida; otros poner en dulda por culpa de que nun nos llegaron fontes direutes de qu'ello asocediera y nes referencies de la revuelta recuéyense múltiples detalles pero nenguna alusión facer a la Biblioteca. Asina unes décades dempués l'historiador romanu [[Sócrates de Constantinopla]] apurre'l rellatu de la revuelta nel llibru V del so ''[[Sócrates_de_Constantinopla#Historia_ecclesiastica|Historia ecclesiastica]]'', escrita alredor del añu 440: {{cita|A pidimientu de Teófilo, obispu d'Alexandría, l'emperador publicó una orde pa baltar los templos paganos nesa ciudá, ordenando tamién que tenía de ser puestu n'execución so la direición de Teófilo. Aprovechando la oportunidá, Teófilo esforciar al máximu pa esponer los misterios paganos al despreciu públicu. Y pa empezar ordenó que'l Mithreum fuera llimpiadura y exhibiérense los símbolos de los sos sangrientos misterios, que caricaturizó en públicu. Depués escaló'l Serapeum, que tamién amosó llenu de supersticiones estravagantes, y fixo abasnar el falu de [[Príapo]] pol foru. Asina acabaron esos disturbios, col gobernador d'Alexandría, y el comandante en xefe de les tropes d'Exiptu ayudando a Teófilo a baltar los templos paganos.<ref>Socrates Scholasticus, [http://www.searchgodsword.org/his/ad/ecf/pos/socratesscholasticus/view.cgi?file=npnf2-02-10.htm&number=2 ''Historia ecclesiastica'' llibru V, capítulu XVI] (n'inglés)</ref>}} Pa delles comentaristes ye lóxicu pensar que si se produció la destrucción de los llibros por órdenes de Teófilo el rellatu recoyería dalguna referencia, por ello nun hai alcuerdu ente los historiadores en redol a la suerte que corrió la Biblioteca del Serapeo. Dalgunos creen que de xuru se salvaron bona parte de los fondos de la Biblioteca, por culpa de que seríen treslladaos con anterioridá, otros que yá p'aquel tiempu nun esistía la Biblioteca como tal,(el so sobrín y socesor como patriarca cristianu [[Cirilo d'Alexandría]] ye citáu pol historiador [[Sócrates Escolásticu]], como instigador na muerte de la filósofa [[Hipatia]] d'Alexandría, ente [[415]] y [[416]]).. Tamién se llegó a acomuñar la destrucción de la Biblioteca cola muerte de [[Hipatia]] d'Alexandría, magar nun hai nenguna referencia lliteraria que venceye dambos sucesos. El so asesinatu tuvo llugar nel añu [[416]], la Gran Biblioteca nun sobrevivió más allá del sieglu III, o quiciabes del IV, y la so socesora, la Biblioteca-fía del Serapeo seya que non de sumir nesti periodu haber fechu con mayor probabilidá nel añu [[391]]. Per otra parte según les fontes, Hipatia enseñaba a los sos discípulos na so propia casa, nun constando que tuviera un venceyu direutu cola institución, y foi asaltada na cai y llevada al Cesáreo, onde foi asesinada, non al Serapeo. Sía que non, nun sería estrañu que'l conteníu de la Biblioteca del Serapeo fuera estropiáu poles socesives gallaríos que sufrió la ciudá nesta dómina, que yera famosa na antigüedá pola naturaleza llevantina y amarradiega de los sos habitantes. A lo llargo de los sieglos IV y V fueron frecuentes los motinos populares, que provocaron la muerte a dos obispos cristianos, Jorge y Proterio, nel [[361]] y [[457]] respeutivamente, la de la filósofa [[Hipatia]] (415 ó 16) o la del Prefeutu imperial Calisto en [[422]]. Sía como fora, la cuestión falta enforma de tar clara, yá que, magar ye ciertu qu'en [[416]], el teólogu ya historiador hispanorromano [[Paulo Orosio]] vio con muncha murnia los restos de la biblioteca del Serapeo, confirmando que «los sos armarios vacíos... fueron escalaos por homes del nuesu tiempu».;;<ref>[[Paulo Orosio]] [http://www.thelatinlibrary.com/orosius/orosius6.shtml ''Historiarum Adversum Paganos libri septem'', llibru VI] (en llatín)</ref> nun lo ye menos qu'en plenu sieglu VI, el filósofu alexandrín [[Amonio de Hermia]] (c.440-c.520) llega a describir la Biblioteca y los llibros que contenía, recoyendo, por casu, que curiaba dos copies de Les Categoríes d'[[Aristóteles]], como si entá esistiera daquella, lo que refundia series duldes sobre la so destrucción o pervivencia. === Los musulmanes === [[Ficheru:Alexandria - Pompey's Pillar - view of ruins.JPG|mini|Ruines del Serapion]] Nel [[sieglu VI]] hubo n'Alexandría lluches violentes ente [[Monofisismu|monofisitas]] y [[Melquitismu|melquitas]] y más tarde entá, nel [[616]] los perses de [[Cosroes II]] tomaron la ciudá. Alexandría siguía siendo, sicasí, una de les mayores metrópolis mediterránees nel momentu de la conquista musulmana, en [[642]], tres 14 meses d'asediu. L'historiador [[Eutiquio]] cita una carta escrita'l vienres de la lluna nueva de Moharram del añu ventiavu de la [[Hégira]]<ref>[[22 d'avientu]] de [[642]])</ref> onde'l comandante musulmán [[Amr ibn al As]], al entrar na ciudá, dirixir al segundu socesor de Mahoma, el califa [[Umar ibn al-Jattab]] y fixo un inventariu de lo atopao na ciudá d'Alexandría: «4.000 palacios, 4.000 baños, 12.000 mercaderes d'aceite, 12.000 xardineros, 40.000 xudíos y 400 teatros y llugares d'esparcimientu». El cronista y pensador [[Ibn al-Qifti]], afirmó na ''Crónica de los sabios'' que Amr entrevistar cola comentarista [[Juan Filópono]], quien-y pidió tomar una decisión sobre'l futuru de los llibros de la Biblioteca por cuenta de que les actividaes d'esti llugar taben momentáneamente suspendíes. Amr nun s'atrevió a responder, y prefirió unviar otra misiva al califa, pidiendo instrucciones. La epístola tardó más de trenta díes en llegar a les manes del polémicu Omar, quien taba ocupáu pa esi entós nes sos conquistes y na redaición escrita del Corán. Pasaos trenta díes más, Amr recibió la respuesta traviés d'un mensaxeru y lleó a Filópono la decisión de Omar: {{cita|Con rellación a los llibros que mentes, equí ta la mio respuesta. Si los llibros contienen la mesma doctrina del Corán, nun sirven pa nada porque repiten; si los llibros nun tán acordies cola doctrina del Corán, nun tien casu caltenelos.<ref>{{cita llibru |autor = Butler, Alfred J.|títulu = Arab Conquest of Egypt|añu = 2007|editorial = Read Books|id =ISBN 1-4067-5238-X}}</ref><ref>[http://web.archive.org/web/http://freecopts.net/english/index.php?option=com_content&task=view&id=343 ¿Quién quemó la Biblioteca d'Alexandría?]</ref>}} Amr llamentó esti criteriu, pero foi obediente, según l'historiador [[Abd al-Latif]], y nun bazcuyó en cumplir la orde recibida, colo que la biblioteca d'Alexandría foi amburada y totalmente destruyida. Añede Ibn al-Qifti que los papiros sirvieron como combustible pa los baños públicos per espaciu de seis meses.<ref>Ye posible que los llibros emplegar pa encender los fueos, acutando'l númberu de llibros quemaos a una cierta cantidá diaria.</ref><ref name="straightdope">[http://www.straightdope.com/mailbag/malexanderlibrary.html Informe Straight Dope: ¿Qué asocedió cola gran biblioteca de Alejadría?]</ref> La historia de la quema de la biblioteca del Serapeum a manes de los árabes ta recoyida nos escritos de bastantes autores árabes antiguos como Ibn Al-Nadim (c. 950-995) o'l padre de los historiadores exipcios Al Makrizi (1364–1442); igualmente nel so llibru Prolegómenos, l'historiador andalusí Ibn Jaldún (1332-1406) sofita esta versión. Anque pa otros historiadores más modernos esti episodiu nun constitúi más qu'una lleenda. La primer noticia que llegó a Occidente sobre'l supuestu acontecimientu figura na traducción que Edward Pococke fixo en 1663 de ''Specimen historiæ arabum'' de Chigre Hebraeus, qu'en 1713 foi considerada una falsedá por [[Eusèbe Renaudot]]. Darréu munchos eruditos coincidieron cola opinión de Renaudot, como [[Alfred J. Butler]], [[Victor Chauvin]], [[Paul Casanova]] y [[Eugenio Griffini]].<ref name="straightdope" /> En sofitu d'esta opinión hai dellos datos: # Nun se caltién nengún testimoniu coetaneu de los fechos. Abd al-Latif y Ibn al-Qifti vivieron ente los sieglos XII y XIII, y Ibn Al-Nadim nel X, esto ye, siquier tres siglos dempués al actu, y nun hai datos p'afirmar que recoyeren los antecedentes de testos más antiguos. # La versión d'a el-Qifti nun puede ser correuta, siquier no qu'a la participación de Juan Filópono refierse, pos ésti nun pudo parolar con Amr, yá que vivió nel [[sieglu VI]] y non nel [[Sieglu VII|VII]]. En [[1990]] [[Bernard Lewis]] argumentó que la historia yera falsa, xustificando que sobreviviera porque yera un mitu útil pal caudiellu del [[sieglu XII]] [[Saladino]], que lo atopó necesariu pa esaniciar los testos [[Ismailismu|ismailistas]] de la coleición [[Califato Fatimí|fatimita]] d'[[El Cairu]], na so llucha pola restauración del [[sunismu]] n'Exiptu. Lewis suxure que les hestories sobre la destrucción de la biblioteca pol califa Umar ibn al-Jattab faíen más aceptables les aiciones de Saladino ante'l so pueblu.<ref>[http://www.nybooks.com/articles/3517 Lewis, Bernard. "The Vanished Library". ''The New York Review of Books''. 37(14). 27 September 1990.]</ref> Magar l'abiertu discutiniu al respeutu, seya que non ye probable que los musulmanes destruyeren gran númberu de llibros, fueren de la Gran Biblioteca o non, al igual que fixeron n'otres ciudaes d'Oriente Próximu, como [[Cesarea de Palestina]], que la so biblioteca contenía la mayor coleición de testos cristianos, o en [[Gaza]], sede d'una importante universidá en dómina tardoimperial. Alexandría caltuvo la so importancia cultural nos sieglos V y VI, y ensin dulda caltuvo una floreciente producción lliteraria. Sía que non la ciudá exipcia abrió les sos puertes a una espedición romana d'auxiliu en [[645]], pero al añu siguiente cayó nuevamente en manes musulmanes. A partir d'entós la importancia y población de la ciudá cayeron en picáu, en beneficiu de la nueva capital de los conquistadores, [[Fustat]] ([[El Cairu]]), perdiéndose tou rastru de la Biblioteca. [[Ficheru:Egypt.Alexandria.BibliothecaAlexandrina.01.jpg|thumb|200px|Vista esterior.]] == La Biblioteca nel sieglu XX == {{AP|Bibliotheca Alexandrina}} Nel añu [[1987]] salió a la lluz un ambiciosu proyeutu cultural: construyir una nueva biblioteca —la ''Bibliotheca Alexandrina''— na ciudá d'Alexandría pa recuperar asina un enclave míticu de l'Antigüedá, [[patrimoniu de la Humanidá]]. Esto asocedía 1.600 años dempués de la desapaición definitiva d'aquelles grandes coleiciones del saber. Pa llevar a cabu asemeyáu proyeutu xunieron los esfuercios económicos de diversos países europeos, americanos y árabes, más el gobiernu d'Exiptu y la [[Unesco]].<ref>[http://www.bibalex.org/English/index.aspx Bibliotheca Alexandrina] (n'inglés).</ref> == Ver tamién == * [[Grandes biblioteques de l'antigüedá]] * [[Alexandría]] * [[Alexandru Magnu]] * [[Dinastía Ptolemaica]] * [[Historia de les Biblioteques]] * [[Biblioteca de Asurbanipal]] * [[Historia del llibru]] * [[Programa Memoria del Mundu]] * ''[[Ágora (película)]]'' * [[Casa de la sabiduría]] * [[Museion]] * [[Escuela catequística d'Alexandría]] * [[Faru d'Alexandría]] == Notes y referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita llibru |autor = Aguado Bleye, Pedro |títulu = Curso d'Historia pa segunda enseñanza, tomu I |añu = 1935, 2ª edición |editorial = Madrid }} * {{cita llibru |autor = Canfora, Luciano |títulu = La biblioteca sumida |añu = 1998 |editorial = Ediciones Trea, Xixón }} * {{cita llibru |autor = El-Abbadí, Mustafá |títulu = L'antigua biblioteca d'Alexandría: vida y destino |añu = 1994 |editorial = Traducíu por José Luis García-Villalba Sotos. Madrid: Unesco |id = ISBN 84-89139-00-8 }} * {{cita llibru |autor = Escolar Sobrín, Hipólito |títulu = La biblioteca d'Alexandría |añu = 2001 (3ª edición 2003) |editorial = Madrid: [[Editorial Gredos]] |id = ISBN 978-84-249-2294-8 }} * {{cita llibru |autor = García Maza, Julia |títulu = Siempres tuvimos n'Alexandría |añu = 1997 |editorial = Madrid: Asociación d'Amigos de la Biblioteca d'Alexandría |id = ISBN 84-7952-184-8 }} * {{cita llibru |autor = Lerner, Fred |títulu = Historia de les biblioteques del mundu: dende la invención de la escritura hasta la era de la computación |añu = 1999 |editorial = Traducíu por Inés Frid. Buenos Aires: Troquel |id = ISBN 950-16-2061-1 }} * {{cita llibru |autor = Luminet, Jean-Pierre |títulu = La quema d'Alexandría |añu = 2002 |editorial = Ediciones B, Méxicu |id = ISBN 84-666-1319-6 }} * {{cita llibru |autor = Maris Fernández, Stella |títulu = Retablu de biblioteques |año = 1998 |editorial = Buenos Aires: Sociedá d'Investigaciones Bibliotecológicas |id = ISBN 987-97102-2-3 }} * {{cita llibru |títulu = Revista d'Arqueoloxía 230, añu XXI |editorial = Madrid }} * {{cita llibru |autor = [[Carl Sagan|Sagan, Carl]] |títulu = Cosmos |añu = 1982 |editorial = Planeta, Barcelona-Madrid (España) }} * {{cita llibru |autor = Seignobos, Charles |títulu = Historia Universal Oriente y Grecia |añu = 1930 |editorial = Daniel Jorro, Madrid }} == Enllaces esternos == {{Commonscat|Bibliotheca Alexandrina|preposición=sobre la}} {{wikiquote|Biblioteca de alejandria}} * [http://www.elcorresponsal.com/modules.php?name=News&file=article&sid=3928 El mitu de la quema de la biblioteca d'Alexandría polos árabes], artículu de Ricardo Shamsuddín Elía * [http://www.elcorresponsal.com/modules.php?name=ElCorresponsal_Articulos&file=articulo&req_sectionid=6&req_articleid=685 El reloxeru d'Alexandría], artículu de Hayssam Khachaba * [http://www.luventicus.org/articulos/02Tr001/index.html Biblioteca d'Alexandría, Historia] * [http://www.bibalex.org/ Bibliotheca Alexandrina] (sitiu oficial) (n'inglés) * [http://www.jwillisphoto.com/flax.html Bibliotheca Alexandrina] (coleición de semeyes) (n'inglés) * [http://www.dgbiblio.unam.mx/servicios/dgb/publicdgb/bole/fulltext/volIV4/alejandria.htm La nueva Biblioteca] * [http://www.bib.uc3m.es/~nozales/csagan.html Carl Sagan: La biblioteca d'Alexandría] * [http://www.tayabeixo.org/historia/his_biblio_alejandria.htm Reconstrucción] * [http://www.aabamexico.org.mx/ Asociación d'Amigos de la Biblioteca d'Alexandría Méxicu] (sitiu oficial mexicanu) * [http://noticies21.libsyn.com/ Podcast de ciencia y historia llamáu "La Biblioteca d'Alexandría"] (n'español) * [http://www.anildanza.com/la biblioteca-de-alejandria/ "La Biblioteca d'Alexandría" Revista Añil Danza] {{Tradubot|Biblioteca de Alejandría}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Biblioteques d'Exiptu|Alejandria]] [[Categoría:Arquiteutura del Antiguu Exiptu]] [[Categoría:Arquiteutura n'Exiptu del sieglu III e.C.]] [[Categoría:Cultura del Exiptu Antiguu|Alexandría, Biblioteca de]] [[Categoría:Cultura de l'Antigua Grecia|Alexandría, Biblioteca de]] [[Categoría:Edificios y estructures sumíos]] [[Categoría:Biblioteques de l'Antigüedá|Alejandria]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] q9lncr8eyjc2t0nw9oh5885z7uv881l Evolución biolóxica 0 94826 3707591 3690232 2022-08-16T18:24:28Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibía => qu'exhibía wikitext text/x-wiki {{Evolución biolóxica}} La '''evolución biolóxica''' ye'l cambéu en calteres [[Fenotipu|fenotípicos]] y [[Xenotipu|xenéticos]] de [[población biolóxica|poblaciones biolóxiques]] al traviés de [[xeneración]]. Dichu procesu anició la diversidá de formes de vida qu'esisten sobre la [[Tierra]] a partir d'un [[antepasáu común]].<ref name="Hall08">{{Cita publicación |autor=Hall, B. K., Hallgrímsson, B. |títulu=Strickberger's Evolution |añu=2008 |edición=4th |editorial=Jones & Bartlett |isbn=0763700665 |url=http://www.jblearning.com/catalog/9780763700669/ |páxina=762 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120628101715/http://www.jblearning.com/catalog/9780763700669/ |fechaarchivu=28 de xunu de 2012 }}</ref><ref name=Kutschera>{{Cita publicación |autor=Kutschera, O., Karl J. Niklas |añu=2004 |títulu=The modern theory of biological evolution: an expanded synthesis |publicación=Naturwissenschaften |volume=91 |númberu=6 |páxines=255-276 |doi=10.1007/s00114-004-0515-y |url=http://courses.washington.edu/biol354/niklas.pdf |idioma=inglés}}</ref> Los procesos evolutivos producieron la [[biodiversidá]] en cada nivel de la [[organización biolóxica]], incluyendo los d'[[especie]], [[Población biolóxica|población]], [[ser vivu|organismos]] individuales y [[Biomolécula|molecular]] ([[evolución molecular]]).<ref>{{harvnb|Hall|Hallgrímsson|2008|páxines=3–5}}</ref> Tola vida na [[Tierra]] vien de un [[últimu antepasáu común universal]] qu'esistió ente fai 3800 y 3500 millones d'años.<ref>{{Cita publicación |autor=Doolittle W. Ford |fecha=febreru de 2000 |títulu=Uprooting the Tree of Life |revista=[[Scientific American]] |ubicación=Londres |editorial=[[Nature Publishing Group]] |volume=282 |númberu=2 |páxines=90-95 |doi=10.1038/scientificamerican0200-90 |issn=0036-8733 |pmid=10710791}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Glansdorff, Nicolas |autor2=Ying Xu, Bernard |fecha=9 de xunetu de 2008 |títulu=The Last Universal Common Ancestor: emergence, constitution and genetic legacy of an elusive forerunner |revista=[[Biology Direct]] |allugamientu=London |editorial=[[BioMed Central]] |volume=3 |páxina=29 |doi=10.1186/1745-6150-3-29 |issn=1745-6150 |pmc=2478661 |pmid=18613974}}</ref> La pallabra evolución pa describir tales cambeos foi aplicada per primera vegada nel [[sieglu XVIII]] pol biólogu suizu [[Charles Bonnet]] na so obra ''Consideration sur les corps organisés''.<ref>Charles Bonnett. 1762. ''Consideration sur les corps organisés''. Marc Michel-Rei, Amsterdam</ref><ref>Richards, R. 1993. ''[https://books.google.es/books?hl=es&lr=&id=-tKjALjpYqMC&oi=fnd&pg=PR9&dq=Richards,+R.+1993.+The+meaning+of+evolution:+the+morphological+construction+and+ideological+reconstruction+of+Darwin%27s+theory.+&ots=nsYku8Mw3j&sig=nVaZA1HUvmsyZF5z578jEfD4PIU#v=onepage&q=&f=false The meaning of evolution: the morphological construction and ideological reconstruction of Darwin's theory]''. The [[University of Chicago Press]]. ISBN 02267120396. Pax. 10</ref> Sicasí, el conceutu de que la vida na Tierra evolucionó a partir d'un ancestru común yá fuera formuláu por dellos filósofos griegos,<ref name="mayr1982">{{Cita llibru|apellíos=Mayr |nome=Ernst |enllaceautor=Ernst Mayr |añu=1982 |títulu=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance |allugamientu=Cambridge, Mass. |editorial=The Belknap Press of [[Harvard University Press]] |isbn=0-674-36445-7 |idioma=inglés}}</ref> y la [[hipótesis (métodu científicu)|hipótesis]] de que les [[especie|especies]] tresfórmense de cutio foi postulada por numberosos científicos de los sieglos XVIII y XIX, a los cualos [[Charles Darwin]] citó nel primer capítulu del so llibru ''[[L'orixe de les especies]]''.<ref>Darwin C (1872) ''On the origin of species'' (6ª ed.). John Murray, Londres</ref> Sicasí, foi'l mesmu Darwin en 1859,<ref name="darwin1859">{{Obra citada| apellíos = Darwin |nome= Charles |enllaceautor= Charles Darwin |añu= 1859 |títulu= On the origin of species by means of natural selection, or the preservation of favoured races in the struggle for life |edición=1ª |allugamientu= [[Londres]] |editorial=John Murray |url=http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=1}}</ref> quien sintetizó un cuerpu coherente d'observaciones y apurrió un mecanismu de cambéu, al que llamó [[seleición natural]]; lo que consolidó'l conceutu de la evolución biolóxica nuna verdadera teoría científica.<ref name=Kutschera/> La evolución como propiedá inherente a los [[ser vivu|seres vivos]] nun ye a la primer década del sieglu XXI materia d'alderique na [[comunidá científica]] rellacionada col so estudiu;<ref name=Kutschera/> sicasí, los mecanismos qu'espliquen el tresformamientu y diversificación de les especies alcuéntrense baxo intensa y continua investigación científica. Dos naturalistes, Charles Darwin y [[Alfred Russel Wallace]], propunxeron en forma independiente en 1858 que la [[seleición natural]] yera'l mecanismu básicu responsable del orixe de nueves variantes [[Xenotipu|xenotípiques]] y n'última instancia, de nueves especies.<ref name="darwinwallace1858">{{Cita publicación | apellíu= Darwin |nome= Charles |enllaceautor= Charles Darwin | apellíos2= Wallace |nome2= Alfred Russel |enllaceautor2= Alfred Russel Wallace |añu= 1858 |títulu= On the tendency of species to form varieties; and on the perpetuation of varieties and species by natural means of selection | revista= Journal of the Proceedings of the Linnean Society of London. Zoology |volume= 3 |páxines= 45-62| sinpp= n |url= http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F350&viewtype=text&pageseq=1}}</ref><ref>{{Cita llibru |apellíu= Cordón |nome= Faustino |enllaceautor= Faustino Gordón |títulu= La evolución conxunta de los animales y el so mediu |url= https://books.google.es/books?id=K1rgyVVmaZEC&lpg=PP1&pg=PA15#v=onepage&q=&f=false |añu= 1982 |editorial= Anthropos Editorial|isbn= 9788485887064 |páxina=15}} </ref> Anguaño, la teoría de la evolución combina les propuestes de Darwin y Wallace coles [[lleis de Mendel]] y otres meyores posteriores na [[xenética]]; por eso denominar [[síntesis evolutiva moderna|síntesis moderna]] o «teoría sintética».<ref name="Kutschera" /> Según esta teoría, la evolución defínese como un cambéu na [[Frecuencia alélica|frecuencia de los alelos]] d'una población a lo llargo de les xeneraciones. Esti cambéu puede ser causáu por distintos mecanismos, tales como la [[seleición natural]], la [[deriva xenética]], la [[mutación]] y la migración o [[fluxu xenéticu]]. La teoría sintética recibe na actualidá una aceptación xeneral de la comunidá científica, anque tamién delles crítiques. Foi arriquecida dende la so formulación, en redol a 1940, gracies a les meyores d'otres disciplines rellacionaes, como la [[bioloxía molecular]], la [[xenética del desenvolvimientu]] o la [[paleontoloxía]].<ref name="Mayr93">Mayr E (1993) What was the evolutionary synthesis? ''Trends Ecol Evol'' 8:31–34</ref> Anguaño síguense ellaborando hipótesis sobre los mecanismos del cambéu evolutivu basándose en datos empíricos tomaos d'organismos vivos.<ref>Mayr E (2001) ''What evolution is''. Basic Books, New York. ISBN 0-465-04426-3</ref><ref>Mahner M, Bunge M (1997) ''Foundations of biophilosophy''. Springer, Berlin Heidelberg New York. ISBN 3-540-61838-4</ref> == La evolución como un fechu documentáu == === Evidencies del procesu evolutivu === Les evidencies del procesu evolutivu son el conxuntu de pruebes que los científicos axuntaron pa demostrar que la evolución ye un procesu carauterísticu de la [[ser vivu|materia vivo]] y que tolos organismos que viven na [[Tierra]] baxen d'un [[últimu antepasáu común universal]].<ref name=Penny1999>{{Cita publicación |autor=Penny, D.; Poole, A. |títulu=The nature of the last universal common ancestor |publicación=Curr. Opin. Genet. Dev. |volume=9 |númberu=6 |páxines=672-77 |añu=1999 |pmid=10607605 |doi=10.1016/S0959-437X(99)00020-9}}</ref> Les especies actuales son un estáu nel procesu evolutivu, y la so riqueza relativa y niveles de [[complexidá biolóxica]] son el productu d'una llarga serie d'eventos d'[[especiación]] y d'[[estinción]].<ref>{{Cita publicación |autor=Bapteste, Y.; Walsh, D.A. |títulu=Does the 'Ring of Life' ring true? |publicación=Trends Microbiol. |volume=13 |númberu=6 |páxines=256-61 |añu=2005 |pmid=15936656 |doi=10.1016/j.tim.2005.03.012}}</ref> La esistencia d'un ancestru común puede deducise a partir d'unes carauterístiques simples de los organismos. Primero, esiste evidencia proveniente de la [[bioxeografía]]. L'estudiu de les árees de distribución de les especies amuesa que cuanto más alloñaes o aisllaes tán dos árees xeográfiques más distintes son les especies que les ocupen, anque dambes árees tengan condiciones ecolóxiques similares (como la [[árticu|rexón ártica]] y [[L'Antártida]], o la [[rexón mediterránea]] y [[California]]). Segundu, la diversidá de la vida sobre la Tierra nun se resuelve nun conxuntu d'organismos dafechu únicos, sinón que los mesmos comparten una gran cantidá de semeyances morfolóxiques. Asina, cuando se comparen los [[órganu (bioloxía)|órganos]] de los distintos seres vivos, atópense semeyances na so constitución que señalen el parentescu qu'esiste ente les [[especie|especies]]. Estes semeyances y el so orixe dexen clasificar a los órganos n'[[órganos homólogos|homólogos]], si tienen un mesmu orixe [[desenvolvimientu embrionariu|embrionariu]] y evolutivu, y [[órganos análogos|análogos]], si tienen distintu orixe embrionariu y evolutivu pero la mesma función. Terceru, los [[Anatomía|estudio anatómicos]] tamién dexen reconocer en munchos organismos la presencia d'[[Órganu vestigial|órganos vestigiales]], que tán amenorgaos y nun tienen función aparente, pero qu'amuesen claramente que deriven d'órganos funcionales presentes n'otres especies, tales como los güesos rudimentarios de les pates posteriores presentes en delles [[Serpentes|culiebres]].<ref name=Kutschera/> La [[embrioloxía]], al traviés de los estudios comparativos de les etapes embrionaries de distintes clases d'[[animales]], ufierta'l cuartu conxuntu d'evidencies del procesu evolutivu. Atopóse que nestes primeres etapes del [[Desarrollu (bioloxía)|desenvolvimientu]], munchos organismos amuesen carauterístiques comunes que suxuren la esistencia d'un patrón de desenvolvimientu compartíu ente elles, lo que, de la mesma, demuestra la esistencia d'un antepasáu común. El sorprendente fechu de que los embriones tempranos de [[mamíferos]] tengan [[branquia|hendiduras branquiales]], que depués sumen conforme avanza'l desenvolvimientu, demuestra que los [[mamíferu|mamíferos]] tópense emparentaos colos [[peces]].<ref name=Kutschera/> El quintu grupu d'evidencies provién del campu de la [[sistemática]]. Los organismos pueden ser clasificaos usando les semeyances mentaes en grupos añeraos jerárquicamente, bien similares a un [[árbol xenealóxicu]].<ref>Mayr, Y. (1942). ''Systematics and the origin of species'', [[Columbia University Press]], New York.</ref><ref name=darwin1859/> Magar les investigaciones modernes suxuren que, por cuenta de la [[tresferencia horizontal de xenes]], esti árbol de la vida puede ser más complicáu que lo que se pensaba, una y bones munchos xenes distribuyéronse independientemente ente especies distantemente rellacionaes.<ref name=Doolittle07>{{Cita publicación |autor=Doolittle, W.F.; Bapteste, Y. |títulu=Pattern pluralism and the Tree of Life hypothesis |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=104 |númberu=7 |páxines=2043-9 |añu=2007 |mes=febreru |pmid=17261804 |pmc=1892968 |doi=10.1073/pnas.0610699104 |url=http://www.pnas.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=17261804}}</ref><ref name=Kunin05>{{Cita publicación |autor=Kunin, V.; Goldovsky, L.; Darzentas, N.; Ouzounis, C.A. |títulu=The net of life: reconstructing the microbial phylogenetic network |publicación=Genome Res. |volume=15 |númberu=7 |páxines=954-9 |añu=2005 |pmid=15965028 |url=http://www.genome.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=15965028 |doi=10.1101/gr.3666505 |pmc=1172039}}</ref> Les especies que vivieron en dómines remotes dexaron rexistros de la so historia evolutiva. Los [[fósiles]], conxuntamente cola anatomía comparada de los organismos actuales, constitúin la evidencia [[Paleontoloxía|paleontolóxica]] del procesu evolutivu. Por aciu la comparanza de les anatomíes de les especies modernes coles yá estinguíes, los paleontólogos pueden inferir los llinaxes a los qu'unes y otres pertenecen. Sicasí, l'aproximamientu paleontolóxicu pa buscar evidencia evolutiva tien ciertes llimitaciones. Ello ye que ye particularmente preséu solu naquellos organismos que presenten partes del cuerpu dures, tales como [[cascu (tortúa)|cascos]], [[diente]]s o [[güesu|güesos]]. Entá más, ciertos otros organismos, como los [[procariota|procariotes]] ―les [[bacteria|bacteries]] y [[arquia|arquies]]― presenten una cantidá llindada de carauterístiques comunes, polo que los sos fósiles nun aproven información sobre los sos ancestros.<ref name=Jablonski>{{Cita publicación |autor=Jablonski, D. |títulu=The future of the fossil record |publicación=Science |volume=284 |númberu=5423 |páxines=2114-16 |añu=1999 |pmid=10381868 |doi=10.1126/science.284.5423.2114}}</ref> Un aproximamientu más recién pa topar evidencia que sofite'l procesu evolutivu ye l'estudiu de les semeyances bioquímiques ente los organismos. Por casu, toles [[célula|célules]] utilicen el mesmu conxuntu básicu de [[nucleótidos]] y [[aminoácidu|aminoácidos]].<ref name=Mason>{{Cita publicación |autor=Mason, S.F. |títulu=Origins of biomolecular handedness |publicación=Nature |volume=311 |númberu=5981 |páxines=19-23 |añu=1984 |pmid=6472461 |doi=10.1038/311019a0}}</ref> El desenvolvimientu de la [[xenética molecular]] reveló que'l rexistru evolutivu mora nel [[xenoma]] de cada organismu y que ye posible datar el momentu de la diverxencia de les especies al traviés del [[reló molecular]] producíu poles [[mutación|mutaciones]] atropaes nel procesu d'[[evolución molecular]].<ref>{{Cita publicación |autor=Wolf, Y.I.; Rogozin, I.B.; Grishin, N.V.; Koonin, Y.V. |títulu=Genome trees and the tree of life |publicación=Trends Genet. |volume=18 |númberu=9 |páxines=472-79 |añu=2002 |pmid=12175808 |doi=10.1016/S0168-9525(02)02744-0}}</ref> Por casu, la comparanza ente les secuencies del [[ADN]] del humanu y del [[chimpancé]] confirmó la estrecha semeyanza ente los dos especies y refundiaron lluz alrodiu de cuándo esistió l'ancestru común de dambes.<ref>{{Cita publicación |autor=Varki, A.; Altheide, T.K. |títulu=Comparing the human and chimpanzee genomes: searching for needles in a haystack |publicación=Genome Res. |volume=15 |númberu=12 |páxines=1746-58 |añu=2005 |pmid=16339373 |doi=10.1101/gr.3737405}}</ref> === L'orixe de la vida === {{AP|Abioxénesis}} El [[orixe de la vida]], anque atañe al estudiu de los seres vivos, ye una tema que nun ye encetáu pola teoría de la evolución; pos esta postrera namái s'ocupa del cambéu nos seres vivos, y non del orixe, cambeos ya interaiciones de les molécules orgániques de les qu'éstos proceden.<ref>{{Cita web |apellíu=Isaak |nome=Mark |añu=2005 |títulu=Claim CB090: Evolution without abiogenesis |editorial=TalkOrigins Archive |url=http://www.talkorigins.org/indexcc/CB/CB090.html |fechaaccesu=26 d'avientu de 2008}}</ref> Nun se sabe enforma sobre les etapes más tempranes y previes al desenvolvimientu de la vida, y los intentos realizaos pa tratar de desvelar la historia más temprana del orixe de la vida xeneralmente enfóquense nel comportamientu de les [[macromolécula|macromolécules]], por cuenta de que el [[consensu científicu]] actual ye que la complexa bioquímica que constitúi la vida provieno de reaiciones químiques simples, magar persisten los discutinios alrodiu de cómo asocedieron les mesmes.<ref>{{Cita publicación |autor=Peretó J |títulu=Controversies on the origin of life |url=http://scielo.isciii.es/scielo.php?pid=S1139-67092005000100004&script=sci_arttext&tlng=y |publicación=Int. Microbiol. |volume=8 |númberu=1 |páxines=23-31 |añu=2005 |pmid=15906258}}</ref> Tampoco ta claru cuálos fueron los primeros desarrollos de la vida ([[protobionte]]s), la estructura de los primeros seres vivos o la identidá y la naturaleza del [[últimu antepasáu común universal]].<ref>{{Cita publicación |autor=Luisi PL, Ferri F, Stano P |títulu=Approaches to semi-synthetic minimal cells: a review |publicación=Naturwissenschaften |volume=93 |númberu=1 |páxines=1-13 |añu=2006 |pmid=16292523 |doi=10.1007/s00114-005-0056-z}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Trevors JT, Abel DL |títulu=Chance and necessity do not explain the origin of life |publicación=Cell Biol. Int. |volume=28 |númberu=11 |páxines=729-39 |añu=2004 |pmid=15563395 |doi=10.1016/j.cellbi.2004.06.006}}{{Cita publicación |autor=Forterre P, Benachenhou-Lahfa N, Confalonieri F, Duguet M, Elie C, Labedan B |títulu=The nature of the last universal ancestor and the root of the tree of life, still open questions |publicación=BioSystems |volume=28 |númberu=1-3 |páxines=15-32 |añu=1992 |pmid=1337989 |doi=10.1016/0303-2647(92)90004-I}}</ref> Arriendes d'ello, nun hai consensu científicu sobre cómo empezó la vida, magar se propunxo que l'entamu de la vida pueden ser molécules autorreplicantes como'l [[ARN]],<ref>{{Cita publicación |autor=Joyce GF |títulu=The antiquity of RNA-based evolution |publicación=Nature |volume=418 |númberu=6894 |páxines=214-21 |añu=2002 |pmid=12110897 |doi=10.1038/418214a}}</ref> o ensamblaxes de célules simples denominaes nanocélulas.<ref>{{Cita publicación |autor=Trevors JT, Psenner R |títulu=From self-assembly of life to present-day bacteria: a possible role for nanocells |publicación=FEMS Microbiol. Rev. |volume=25 |númberu=5 |páxines=573-82 |añu=2001 |pmid=11742692 |doi=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00592.x}}</ref> Sicasí, los científicos tán d'alcuerdu en que tolos organismos esistentes comparten ciertes carauterístiques ―incluyendo la presencia d'[[célula|estructura celular]] y de [[códigu xenéticu]]― que taríen rellacionaes col orixe de la vida.<ref>Alberts, J. y col. (2002). ''Molecular Biology of the Cell'', 4ª edición, Routledge, ISBN 0-8153-3218-1.</ref> La razón biolóxica pola que tolos organismos vivos na [[Tierra]] tienen de compartir un únicu y [[últimu antepasáu común universal]], ye porque sería práuticamente imposible que dos o más llinaxes separaos pudieren desenvolver de manera independiente los munchos complexos mecanismos bioquímicos comunes a tolos organismos vivos.<ref name=Mason/><ref name=Orgel,_L.Y.>{{Cita publicación |autor=Orgel, L.Y. | mes=ochobre |añu=1994 |títulu=The origin of life on the earth |publicación=Scientific American |volume=271 |númberu=4 |páxines=76-83 |url=http://courses.washington.edu/biol354/The%20Origin%20of%20Life%20on%20Earth.pdf |fechaaccesu=30 d'agostu de 2008 |idioma=inglés |formatu=PDF |doi=10.1038/scientificamerican1094-76 | pmid=7524147 |enllaceautor=Leslie Orgel}}</ref> Mentóse enantes que les [[bacteria|bacteries]] son los primeros organismos nos que la evidencia fósil ta disponible, les célules son demasiáu complexes pa surdir direutamente de los materiales non vivos.<ref name="CowenHistLifeEd3P6">{{Cita llibru |autor=Cowen, R. |títulu=History of Life |edición=3rd |editorial=Blackwell Science |isbn=0632044446 |páxina=6 |idioma=inglés |añu=2000}}</ref> La falta d'evidencia xeoquímica o fósil d'organismos anteriores dexó un ampliu campu llibre pa les hipótesis, que s'estremen en dos idees principales: 1) Que la vida surdió bonalmente na Tierra. 2) Qu'esta foi «semada» d'otres partes del universu. === La evolución de la vida na Tierra === {{FiloMapa |tamañu = 400px|lleenda = [[Árbol filoxenéticu]] amosando la diverxencia de les especies modernes del so ancestru común nel centru.<ref name="Ciccarelli">{{Cita publicación |autor=Ciccarelli FD, Doerks T, von Mering C, Creevey CJ, Snel B, Bork P |títulu=Toward automatic reconstruction of a highly resolvéi tree of life |revista=Science |volume=311 |númberu=5765 |páxines=1283-7 |añu=2006 |pmid=16513982}}</ref>Los trés [[Dominiu (bioloxía)|dominios]] tán coloriaos de la siguiente forma; les bacteries n'azul, les [[Archaea|arquies]] en verde y les [[Eukaryota|eucariotes]] de color coloráu.}} <nowiki>{{AP|Historia de la vida Detallaos estudios químicos basaos en </nowiki>[[isótopu|isótopos]] de [[carbonu]] de roques del [[eón Arcaicu]] suxuren que les primeres formes de vida remanecieron na Tierra probablemente fai más de 3800&nbsp;millones d'años, na era [[Eoarcaico|Eoarcaica]], y hai clares evidencies [[xeoquímica|xeoquímiques]] ―tales como l'amenorgamientu microbianu de sulfatos que lu atestigüen na era [[Paleoarcaicu|Paleoarcaica]], fai 3470&nbsp;millones d'años.<ref>{{Cita publicación |autor= Shen,Y. y Buick, R. |añu= 2004 |títulu= The antiquity of microbial sulfate reduction| revista= Earth-Science Reviews |volume= 64 |páxines= 243-272| sinpp= n |url= http://gizmo.geotop.uqam.ca/shenY/Shen_and_Buick_ESR_2004.pdf}}</ref> Los [[estromatolitos]] ―capes de roca producíes por comunidaes de microorganismos― más antiguos conocer n'estratos de 3450&nbsp;millones d'años, ente que los microfósiles filiformes más antiguos, morfolóxicamente similares a [[cianobacteria|cianobacteries]], alcuéntrense n'estratos de [[xiles]] de 3450&nbsp;millones d'años topaos n'[[Australia]].<ref>Schopf, J. W. (1993). «Microfossils of the Early Archean Apex chert: new evidence of the antiquity of life», en ''Science'' 260:640-646.</ref><ref name="Schopf99">Schopf, J. W. (1999). ''Cradle of life: the discovery of Earth's earliest fossils''. Princeton (Nueva Jersey): [[Princeton University Press]]. ISBN 0-691-00230-4.</ref><ref name=Knoll03/> Coles mesmes, los fósiles moleculares derivaos de los [[lípidu|lípidos]] de la [[membrana plasmática]] y del restu de la [[célula]] ―denominaos «biomarcadores»― confirmen que ciertos organismos similares a cianobacteries habitaron los océanos arcaicos fai más de 2700&nbsp;millones d'años. Estos microbios [[fotoautótrofos]] lliberaron [[osíxenu molecular|osíxenu]] a l'[[atmósfera]], el qu'empezó a atropase hai aprosimao 2200&nbsp;millones d'años y subsecuentemente tresformó definitivamente l'atmósfera terrestre.<ref name=Shen >Shen Y, Buick R, Canfield DE (2001) Isotopic evidence for microbial sulphate reduction in the early Archean yera. ''Nature'' 410:77–81</ref><ref name=Knoll03/> L'apaición de la [[fotosíntesis]] y el posterior surdimientu d'una atmósfera rica en [[osíxenu]] y non reductora, puede tamién rastrexase al traviés de los depósitos llaminares de [[fierro]] y bandes coloraes posteriores, productu de los [[óxidos de fierro]]. Ésti foi un requisitu necesariu pal desenvolvimientu de la [[respiración celular aeróbica]], que envalórase que remaneció hai aprosimao 2000&nbsp;millones d'años.<ref>{{Cita publicación |autor=Lang B, Gray M, Burger G |títulu=Mitochondrial genome evolution and the origin of eukaryotes |publicación=Annu Rev Genet |volume=33 |páxines=351-97 |añu=1999 |pmid=10690412 |doi=10.1146/annurev.genet.33.1.351}}<br />{{Cita publicación |autor=McFadden G |títulu=Endosymbiosis and evolution of the plant cell |publicación=Curr Opin Plant Biol |volume=2 |númberu=6 |páxines= 513-19 |añu=1999 |pmid=10607659 |doi=10.1016/S1369-5266(99)00025-4}}</ref> Los [[procariota|procariotes]], entós, habitaron la Tierra dende hai 3000 a 4000&nbsp;millones d'años.<ref name=Cavalier-Smith>{{Cita publicación |autor=Cavalier-Smith T |títulu=Cell evolution and Earth history: stasis and revolution |publicación=Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci |volume=361 |númberu=1470 |páxines=969-1006 |añu=2006 |pmid=16754610 |doi=10.1098/rstb.2006.1842 |pmc=1578732}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Schopf J |títulu=Fossil evidence of Archaean life |publicación=Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci |volume=361 |númberu=1470 |páxines=869-85 |añu=2006 |pmid=16754604 |doi=10.1098/rstb.2006.1834 |pmc=1578735}}<br />{{Cita publicación |autor=Altermann W, Kazmierczak J |títulu=Archean microfossils: a reappraisal of early life on Earth |publicación=Res Microbiol |volume=154 |númberu=9 |páxines=611-17 |añu=2003 |pmid=14596897 |doi=10.1016/j.resmic.2003.08.006}}</ref> Mientres los siguientes miles de millones d'años nun asocedió nengún cambéu significativu na morfoloxía o organización celular nestos organismos.<ref>{{Cita publicación |autor=Schopf JW |títulu=Esbarrie rates, differing fates: tempo and mode of evolution changed from the Precambrian to the Phanerozoic |doi= 10.1073/pnas.91.15.6735 |publicación=Proc Natl Acad Sci O S a |volume=91 |númberu=15 |páxines=6735-42 |añu=1994 |pmid=8041691 |pmc=44277}}</ref> El siguiente cambéu sustancial na estructura celular constituyir los [[Eukarya|eucariotes]], que surdieron a partir de [[bacteries]] antigües envueltes, incluyíes, na estructura de los ancestros de les célules eucariotes, formando una asociación cooperativa denomada [[endosimbiosis]].<ref name=Dyall>{{Cita publicación |autor=Dyall S, Brown M, Johnson P |títulu= Ancient invasions: from endosymbionts to organelles |publicación=Science |volume=304 |númberu=5668 |páxines=253-57 |añu=2004 |pmid=15073369 |doi=10.1126/science.1094884}}</ref> Les bacteries envueltes y la so célula hospedante empecipiaron un procesu de [[coevolución]], pol cual les bacteries aniciaron les [[mitocondries]] o [[hidroxenusoma|hidroxenusomes]].<ref>{{Cita publicación |autor=Martin W |títulu=The missing link between hydrogenosomes and mitochondria |publicación=Trends Microbiol. |volume=13 |númberu=10 |páxines=457-59 |añu=2005 |pmid=16109488 |doi=10.1016/j.tim.2005.08.005}}</ref> Un segundu eventu independiente de endosimbiosis con organismos similares a [[cianobacteria|cianobacteries]] llevó a la formación de los [[cloroplastu|cloroplastos]] nes [[alga|algues]] y [[planta|plantes]]. La evidencia tantu bioquímica como paleontolóxica indica que les primeres célules eucariotes surdieron hai unos 2000 a 1500&nbsp;millones d'años, a pesar de que los atributos clave de la fisioloxía de los eucariotes probablemente evolucionaron primeramente.<ref>Knoll AH (1999) A new molecular window on early life. ''Science'' 285:1025–1026</ref><ref name="Knoll03">Knoll AH (2003) ''Life on a young planet: the first three billion years of evolution on earth''. Princeton University Press, Princeton, N.J. ISBN 0-691-12029-3</ref><ref>Martin W, Russell MJ (2003) On the origins of cells: a hypothesis for the evolutionary transitions from abiotic geochemistry to chemoautotrophic prokaryotes, and from prokaryotes to nucleated cells. ''Philos Trans R Soc Lond'' B 358:59–85</ref> La historia de la vida sobre la [[Tierra]] foi la de los eucariotes unicelulares, procariotas y arquies hasta hai aprosimao 610&nbsp;millones d'años, momentu nel que los primeros organismos multicelulares apaecieron nos océanos nel periodu denomináu [[Periodu Ediacárico|Ediacárico]].<ref name=Cavalier-Smith/><ref>{{Cita publicación |autor=DeLong Y, Pace N |títulu=Environmental diversity of bacteria and archaea |publicación=Syst Biol |volume=50 |númberu=4 |páxines=470-8 |añu=2001|pmid=12116647 |doi=10.1080/106351501750435040}}</ref><ref name=Narbonne>{{Cita web |apellíu= Narbonne |nome= Guy |títulu= The Origin and Early Evolution of Animals |editorial= Department of Geological Sciences and Geological Engineering, Queen's University |mes= xunu |añu= 2006 |url= http://geol.queensu.ca/people/narbonne/recent_pubs1.html |fechaaccesu= 10 de marzu de 2007 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20150724081804/http://geol.queensu.ca/people/narbonne/recent_pubs1.html |fechaarchivu= 24 de xunetu de 2015 }}</ref> Dellos organismos ediacáricos podríen tar estrechamente rellacionaos con grupos que más palantre se convertiríen en prominentes; tales como los [[poríferos]] o los [[cnidarios]].<ref>Droser and Gehling 2008. Synchronous Aggregate Growth in an Abundant New Ediacaran Tubular Organism. ''Science'' 319: 1660-1662</ref> Sicasí, por cuenta de la dificultá a la de deducir les rellaciones evolutives nestos organismos, dalgunos [[paleontoloxía|paleontólogos]] suxurieron que la [[Biota del periodu Ediacáricu|biota d'Ediacara]] representa una caña dafechu [[estinción|estinguida]], un esperimentu fallíu» de la vida multicelular, que supunxo que la vida multicelular posterior volviera evolucionar más palantre a partir d'organismos unicelulares non rellacionaos.<ref name=Narbonne/> La evolución de los organismos pluricelulares asocedió entós en múltiples eventos independientes, n'organismos tan diversos como les [[Porifera|esponxes]], [[algues pardes]], [[cianobacteria|cianobacteries]], [[fungos mucosos]] y [[mixobacteria|mixobacteries]].<ref>{{Cita publicación |autor=Kaiser D |títulu=Building a multicellular organism |publicación=Annu. Rev. Genet. |volume=35 |páxines=103-23 |añu=2001 |pmid=11700279 |doi=10.1146/annurev.genet.35.102401.090145}}</ref> Poco dempués de l'apaición d'estos primeros organismos multicelulares, una gran diversidá biolóxica apaeció nun periodu de diez millones d'años, nun eventu denomináu [[esplosión cámbrica]], un ralu curtiu en términos xeolóxicos pero qu'implicó una diversificación animal ensin paralelu y el cual ta documentáu nos fósiles atopaos nos sedimentos de [[Burgess Shale]], [[Canadá]]. Mientres esti periodu, la mayoría de los [[filu|filos]] [[animal|animales]] apaecieron nos rexistros fósiles, como asina tamién una gran cantidá de llinaxes únicos qu'ulteriormente s'escastaron. La mayoría de los [[plan corporal|planes corporales]] de los animales modernos aniciar mientres esti periodu.<ref name=Valentine>{{Cita publicación |autor=Valentine JW, Jablonski D, Erwin DH |títulu=Fossils, molecules and embryos: new perspectives on the Cambrian explosion |url=http://dev.biologists.org/cgi/reprint/126/5/851 |publicación=Development |volume=126 |númberu=5 |páxines=851-9 |fecha=1 de marzu de 1999|pmid=9927587}}</ref> Dellos desencadenantes de la esplosión cámbrica fueron propuestos, incluyendo l'acumuladura d'osíxenu na atmósfera por cuenta de la [[fotosíntesis]].<ref>{{Cita publicación |autor=Ohno S |títulu=The reason for as well as the consequence of the Cambrian explosion in animal evolution |publicación=J. Mol. Evol. |volume=44 supl. 1 |páxines=S23-7 |añu=1997 |pmid=9071008 |doi=10.1007/PL00000055}}</ref><ref name=Valentine2>{{Cita publicación |autor=Valentine J, Jablonski D |títulu=Morphological and developmental macroevolution: a paleontological perspective |url=http://www.ijdb.ehu.es/web/paper.php?doi=14756327 |publicación=Int. J. Dev. Biol. |volume=47 |númberu=7-8 |páxines=517-22 |añu=2003 |pmid=14756327}}</ref> Aprosimao fai 500&nbsp;millones d'años, les plantes y los [[fungu|fungos]] colonizaron la tierra y fueron rápido siguíos polos [[artrópodu|[artrópodos]] y otros animales.<ref>{{Cita publicación |autor=Waters ER |títulu=Molecular adaptation and the origin of land plants |publicación=Mol. Phylogenet. Evol. |volume=29 |númberu=3 |páxines=456-63 |añu=2003 |pmid=14615186 |doi=10.1016/j.ympev.2003.07.018}}</ref> Los [[anfibios]] apaecieron na historia de la Tierra hai alredor de 300&nbsp;millones d'años, siguíos poles primeres [[amniota|amniotes]], depués los [[mamíferos]] hai unos 200&nbsp;millones d'años y les [[aves]] fai 100&nbsp;millones d'años. Sicasí, a pesar de la evolución d'estos filos, los organismos microscópicos, similares a aquellos qu'evolucionaron tempranamente nel procesu, siguen siendo altamente esitosos y apoderen la Tierra yá que la mayor parte de les especies y la [[biomasa]] terrestre ta constituyida por procariotas.<ref name=Schopf99/> == Teoríes científiques alrodiu de la evolución == === Historia del pensamientu evolucionista === {{AP|Historia del pensamientu evolucionista}} [[Ficheru:Anaximander.jpg|left|thumb|175px|[[Anaximandro]], [[Filosofía griega|filósofu griegu]], ufiertó una idea más ellaborada y caltuvo que «la base de toa materia ye una sustancia eterno que se tresforma en toles formes materiales conocíes comúnmente. Eses formes, de la mesma, camuden y fúndense n'otres acordies cola regla de la xusticia, esto ye, una especie d'equilibriu y proporción».<ref>[[Gayo Marcio Censorino]] [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Censorinus/home.html ''De Die Natali''], IV, 7. Versión en latin, traducción al francés. Consultada'l 10 de xunetu de 2011.</ref>]] Dellos filósofos griegos de l'antigüedá aldericaron idees qu'arreyaben cambeos nos organismos vivos al traviés del tiempu. [[Anaximandro]] ([[Circa|ca.]] 610-546 e.C. ) propunxo que los primeros animales vivíen na agua y que los animales terrestres fueron xeneraos a partir d'ellos.<ref>{{Cita web |apellíu=Couprie |nome=Dirk L. |títulu=Anaximander |editorial=Internet Encyclopedia of Philosophy |url=http://www.iep.utm.edu/anaximan/#H8 |fechaaccesu=9 de xunetu de 2011.}}</ref> [[Empédocles]] (ca. 490-430 e.C. ) escribió alrodiu de un orixe non sobrenatural de los seres vivos, suxuriendo que l'adautación nun riquir un organizador o una causa final.<ref>{{Cita web |apellíu= Campbell |nome= Gordon |títulu= Empedocles |editorial= Internet Encyclopedia of Philosophy |url= http://www.iep.utm.edu/y/empedocl.htm#H4 |fechaaccesu=9 de xunetu de 2011}}</ref> [[Aristóteles]] (384-322 e.C. ), unu de los filósofos griegos más influyentes, ye amás el primer naturalista que'l so trabayu caltener con detalle. Les obres de Aristóteles contién delles observaciones ya interpretaciones bien astutes conxuntamente con mitos y errores diversos que reflexen l'estáu irregular de la conocencia na so dómina.<ref name="Singer1931">{{Cita llibru|apellíos=Singer |nome=Charles |títulu=A Short History of Biology |editorial=Clarendon Press |añu=1931|}}</ref> Sicasí, ye notable l'esfuerciu de Aristóteles n'esponer les rellaciones esistentes ente los seres vivos como una ''[[scala naturae]]'' ―tal como se describe en ''[[Historia de los animales|Historia animalium]]''― na que los organismos clasifíquense acordies con una estructura xerárquica, «escalera de la vida» o «cadena del Ser», ordenar según la complexidá de les sos estructures y funciones, colos organismos qu'amuesen una mayor vitalidá y capacidá de movimientu descritos como «organismos cimeros».<ref name=oet>{{Cita web |apellíu= Johnston |nome= Ian |títulu=Section Three: The Origins of Evolutionary Theory |obra=... And Still We Evolve: A Handbook on the History of Modern Science |editorial=Lliberal Studies Department, Malaspina University College |añu=1999 |url=http://records.viu.ca/~johnstoi/darwin/sect3.htm |fechaaccesu=11 d'agostu de 2007}}</ref><ref name="Lovejoy"/> Dalgunos [[Filosofía china|antiguos pensadores chinos]] espresaron idees sobre'l cambéu de les especies biolóxiques. [[Zhuangzi]], un filósofu taoísta que vivió alredor del [[sieglu IV e.C.|sieglu IV e.C. ]], mentó que les formes de vida tienen una habilidá innata o'l poder (hua 化) pa tresformase y afaese a la so redolada.<ref>{{Cita llibru |autor=Chan, Wing-Tsit |añu=1963 |títulu=A Source Book In Chinese Philosophy |editorial=Princeton University Press |páxina=204 |isbn=0-691-01964-9}}</ref> Según [[Joseph Needham]], el [[taoísmu]] niega explícitamente la fixeza de les especies biolóxiques y los filósofos taoístes especularon que les mesmes desenvolvieron distintos atributos en respuesta a distintes redolaes. Ello ye que el taoísmu referir a los seres humanos, la naturaleza y el cielu como esistentes nun estáu de «constante tresformamientu», en contraste cola visión más estática de la naturaleza típica del pensamientu occidental.<ref>{{Cita llibru|apellíos=Needham |nome=Joseph |enllaceautor=Joseph Needham|apellíos2=Ronan |nome2=Colin Alistair |títulu=The Shorter Science and Civilisation in China: An Abridgement of Joseph Needham's Original Text, Vol. 1 |editorial=[[Cambridge University Press]] |añu=1995 |isbn=0-521-29286-7|}}</ref> [[Ficheru:Jean-baptiste lamarck2.jpg|thumbnail|Retrato de [[Jean-Baptiste Lamarck]].]] [[Ficheru:Alfred-Russel-Wallace-c1895.jpg|thumb|right|[[Alfred Russel Wallace]] en 1895.]] Magar la idea de la evolución biolóxica esistió dende dómines remotes y en distintes cultures (por casu, na musulmana esbozar nel sieglu IX [[Al-Jahiz]] y nel sieglu XIII [[Nasir al-Din al-Tusi]]<ref>"[http://www.thevintagenews.com/2016/08/27/priority-walter-yeo-one-first-people-benefit-advanced-plastic-surgery/ The first theory of evolution is 600 years older than Darwin]; ''The Vintage News'', Aug 27, 2016.</ref> ), la teoría moderna nun s'estableció hasta llegaos los [[sieglu XVIII|sieglos XVIII]] y [[sieglu XIX|XIX]]", cola contribución de científicos como [[Christian Pander]], [[Jean-Baptiste Lamarck]] y [[Charles Darwin]].<ref>{{Cita llibru|apellíos=Sapp |nome=Jan |títulu=Genesis: The Evolution of Biology |editorial=[[Oxford University Press]] |añu=2003 |isbn=0-19-515618-8 |idioma=inglés}}</ref> Nel [[sieglu XVIII]] la oposición ente [[fijismo]] y transformismo foi ambigua. Dellos autores, por casu, almitieron el tresformamientu de les especies llindada a los xéneros, pero negaben la posibilidá de pasar d'un xéneru a otru. Otros naturalistes falaben de «progresión» na naturaleza orgánica, pero ye bien difícil determinar si con ello faíen referencia a un tresformamientu real de les especies o se trataba, a cencielles, d'una modulación de la clásica idea de la ''[[scala naturae]]''.<ref>{{Cita llibru |editor= Province, W. B.; Ernst, Mayr |títulu=The Evolutionary Synthesis: Perspectives on the Unification of Biology |editorial=Harvard University Press |añu=1998 |isbn=0-674-27225-0 |idioma=inglés}}</ref> [[Jean-Baptiste Lamarck]] (1744-1829) formuló la [[Lamarckismo|primer teoría de la evolución]]. Propunxo que la gran variedá d'organismos, que naquel tiempu aceptábase, yeren formes estátiques creaes por Dios, evolucionaren dende formes simples; postulando que los protagonistes d'esa evolución fueren los mesmos organismos pola so capacidá d'afaese al ambiente: los cambeos nesi ambiente xeneraben nueves necesidaes nos organismos y eses nueves necesidaes traeríen un cambéu de los mesmos que sería heredable. Sofitar pa la formulación de la so teoría na esistencia de restos de formes entemedies estinguíes.<ref name=mayr1982/> Con esta teoría Lamarck enfrentar a la creencia xeneral pola que toles especies fueren creaes y permanecíen inmutables dende la so creación y tamién s'enfrentó al influyente [[Georges Cuvier]] (1769-1832) que xustificó la desapaición de les especies, non porque fueren formes entemedies ente les primixenies y les actuales, sinón porque se trataba de formes de vida distintes, escastaes nos distintos cataclismos xeolóxicos sufiertos pola Tierra.<ref name="gould2002">{{Cita publicación|apellíu=Gould |nome=Stephen Jay |enllaceautor=Stephen Jay Gould |títulu= The Structure of Evolutionary Theory |editorial= Belknap Press of Harvard University Press |añu=2002 |isbn=0-674-00613-5 |idioma=inglés}}</ref><ref name="gouldcast">{{cita publicación |añu= 2004|apellíu=Gould |nome=Stephen Jay |enllaceautor=Stephen Jay Gould |títulu= Estructura de la teoría de la evolución |editorial= Tusquets Editor |ubicación= Barcelona |serie= Metatemas |volume= 82 |páxina=1426 |isbn= 84-8310-950-6}}</ref><ref>Moya, A. (1989): ''Sobre la estructura de la teoría de la evolución''. Editorial Anthropos, S.A. Serviciu Editorial de la Universidá del País Vascu. ''Nueva ciencia'', '''5'''. 174 páxs. ISBN 84-7658-154-8</ref> [[Ficheru:Origin of Species title page.jpg|thumbnail|Portada de ''[[L'orixe de les especies]]''.]] Nun foi sinón hasta la publicación de ''[[L'orixe de les especies]]'' de Charles Darwin cuando'l fechu de la evolución empezó a ser llargamente aceptáu. Una carta d'[[Alfred Russel Wallace]], na cual revelaba'l so propiu descubrimientu de la seleición natural, impulsó a Darwin a publicar el so trabayu n'evolución. Poro, dacuando compartir el creitu con Wallace pola teoría de la evolución (dacuando llamada tamién ''teoría de Darwin-Wallace'').<ref name="Lovejoy">{{Cita llibru|apellíos=Lovejoy |nome=Arthur |títulu=The Great Chain of Being: A Study of the History of an Idea |editorial=Harvard University Press |añu=1936 |isbn=0-674-36153-9 |idioma=inglés}}</ref> L'alderique más interesante que se realizó nel campu evolutivo sostener los naturalistes franceses [[Georges Cuvier]] y [[Étienne Geoffroy Saint-Hilaire]] pel añu de 1830 en rellación al uniformismo y el catastrofismo. <ref>Racine, Valerie, "Essay: The Cuvier-Geoffroy Alderica". Embryo Project Encyclopedia (2013-10-07). [http://embryo.asu.edu/pages/essay-cuvier-geoffroy-alderica Essay: The Cuvier-Geoffroy Alderique] {{ISSN|1940-5030}} [http://embryo.asu.edu/handle/10776/6276 Essay: The Cuvier-Geoffroy Alderique]</ref><ref> [http://www.amphilsoc.org/mole/view?docId=ead/Mss.B.G287p-ead.xml;query=;brand=default Étienne Geoffroy Saint Hilaire Collection 1811-1844]</ref> A pesar de que la teoría de Darwin pudo solmenar fondamente la opinión científica con respectu al desenvolvimientu de la vida (ya inclusive resultando nuna pequeña revolución social), nun pudo esplicar la fonte de variación esistente ente les especies, y amás la propuesta de Darwin de la esistencia d'un mecanismu [[Heriedu xenéticu|hereditariu]] ([[panxénesis]]) nun satisfixo a la mayoría de los biólogos. Nun foi recién hasta fines del [[sieglu XIX]] y empiezos del [[sieglu XX|XX]], qu'estos mecanismos pudieron establecese.<ref>{{Cita llibru |apellíu= Browne |nome= Y. Janet |añu= 2002 |títulu= Charles Darwin: Vol. 2 The Power of Place |ubicación= Londres |editorial= Jonathan Cape |isbn= 0-7126-6837-3}}</ref> Cuando alredor del 1900 redescubrióse» el trabayu de [[Gregor Mendel]] sobre la naturaleza del heriedu que databa de fines del [[sieglu XIX]], establecióse un discutiniu ente los mendelianos ([[Charles Benedict Davenport]]) y los biométricos ([[Walter Frank Raphael Weldon]] y [[Karl Pearson]]), quien aportunaben en que la mayoría de los caminos importantes pa la evolución teníen d'amosar una variación continua que nun yera esplicable al traviés del analís mendeliano. Finalmente, los dos modelos fueron conciliaos y fundíos, principalmente al traviés del trabayu del biólogu y estadísticu [[Ronald Fisher]].<ref name=gould2002/> Esti enfoque combináu, qu'emplegaba un modelu estadísticu rigorosu a les teoríes de Mendel del heriedu vía [[xen]]es, dar a conocer nos años 1930 y 1940 y conozse como la [[Síntesis evolutiva moderna|teoría sintética de la evolución]].<ref>{{Cita llibru|apellíos=Larson |nome=Edward J. |títulu=Evolution: The Remarkable History of a Scientific Theory |editorial=Modern Library |añu=2004 |isbn=0-679-64288-9 |idioma=inglés}}</ref> Nos años de la década de 1940, siguiendo'l [[esperimentu de Griffith]], [[Oswald Avery|Avery]], [[Colin Munro MacLeod|MacLeod]] y [[Maclyn McCarty|McCarty]] llograron identificar de forma definitiva al [[ácidu desoxirribonucléico]] ([[ADN]]) como'l principiu transformante» responsable de la tresmisión de la información xenética.<ref>{{Cita llibru|apellíos=Desmond |nome=Adrian|apellíos2=Moore |nome2=James |títulu=Darwin: The Life of a Tormented Evolutionist |editorial=W. W. Norton & Company |añu=1994 |isbn=0393311503 |idioma=inglés}}</ref> En [[1953]], [[Francis Crick]] y [[James Dewey Watson|James Watson]] publicaron el so famosu trabayu sobre la estructura del ADN, basáu na investigación de [[Rosalind Franklin]] y [[Maurice Wilkins]]. Estos desarrollos empecipiaron la era de la [[bioloxía molecular]] y tresformaron l'entendimientu de la evolución nun [[evolución molecular|procesu molecular]]. A mediaos de la década de 1970, [[Motoo Kimura]] formuló la [[teoría neutralista de la evolución molecular]], estableciendo de manera firme la importancia de la [[deriva xénica]] como'l principal mecanismu de la evolución. Hasta la fecha siguen los alderiques nesta área d'investigación. Unu de los más importantes ye alrodiu de la teoría del [[equilibriu puntuáu]], una teoría propuesta por [[Niles Eldredge]] y [[Stephen Jay Gould]] pa esplicar la escasez de formes transicionales ente [[especie|especies]].<ref>{{Cita llibru|apellíos=Bowler |nome=Peter J. |títulu=Evolution: The History of an Idea |edición=3ª |editorial=[[University of California Press]] |añu=2003 |isbn=0-52023693-9 |idioma=inglés}}</ref> === Darwinismu === {{AP|Darwinismu}} [[Ficheru:Charles Darwin by Julia Margaret Cameron.jpg|thumb|[[Charles Darwin]], padre de la teoría de la evolución por [[seleición natural]].<br />Fotografía de [[Julia Margaret Cameron]].]] Históricamente, esti estáu del pensamientu evolutivu ta representáu pola publicación n'agostu de 1858 d'un trabayu conxuntu de Darwin y Wallace,<ref name=darwinwallace1858/> al que siguió en 1859 el llibru de Darwin ''[[L'orixe de les especies]]'', que específicamente referir de primeres de la [[seleición natural]] como'l motor más importante del procesu evolutivu. Por cuenta de que Darwin aceptó'l principiu lamarckiano de [[Lamarckismo#L'heriedu de los calteres adquiríos|l'heriedu de los calteres adquiríos]] como una fonte de variabilidá biolóxica, ye fayadizu denominar a esti periodu del pensamientu evolutivu como'l de «Lamarck-Darwin-Wallace».<ref name=Kutschera/> El trabayu de 1858 contenía «una bien atélite teoría pa esplicar l'apaición y perpetuación de les variedaes y de les formes específiques nel nuesu planeta» según pallabres del [[prólogu]] escritu por [[Charles Lyell]] (1797-1895) y [[William Jackson Hooker]] (1785-1865). Ello ye que esti trabayu presentó per primer vegada la [[Hipótesis (métodu científicu)|hipótesis]] de la seleición natural. Esta hipótesis contenía cinco afirmaciones fundamentales: (1) tolos organismos producen más descendencia de la que l'ambiente puede sostener; (2) esiste una abondosa variabilidá intraespecífica pa la mayoría de los calteres; (3) la competencia polos recursos llindaos lleva a la llucha «pola vida» (según Darwin) o «pola esistencia» (según Wallace); (4) produzse descendencia con cambeos heredables; y (5) como resultancia, aníciense nueves especies.<ref>{{Cita publicación |editor= Barlow, Nora |añu= 1963 |títulu= Darwin's Ornithological Notes |publicación= Bulletin of the British Museum (Natural History) Historical Series |volume= 2 |númberu= 7 |páxines= 201-278 |url= http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1577&pageseq=1 |fechaaccesu=10 de xunu de 2009}}</ref> A diferencia de Wallace, Darwin sofitó los sos argumentos con una gran cantidá de fechos, ellaboraos na so mayoría a partir d'esperimentos de cruzamientos y del rexistru fósil. Tamién apurrió observaciones detallaes y direutes de los organismos nel so hábitat natural.<ref>{{Cita llibru | apellíos = Bowler |nome= Peter J. |añu= 1989 |títulu= The Mendelian Revolution: The Emergence of Hereditarian Concepts in Modern Science and Society |editorial= [[Johns Hopkins University Press]] |allugamientu= Baltimore |isbn= 0-485-11375-9}}</ref> Trenta años más tarde, el codescubridor de la seleición natural publicó una serie de conferencies sol títulu de «Darwinism» que traten les mesmes temes que yá tratara Darwin, pero a la lluz de los fechos y de los datos que yeren desconocíos en tiempos de Darwin, quien finó en 1882.<ref name=Wallace>Wallace, A.R. (1889) ''Darwinism. An exposition of the theory of natural selection with some of its applications''. MacMillan, London</ref> Un analís comparativu detalláu de les publicaciones de Darwin y Wallace revela que les contribuciones d'esti postreru fueron más importantes de lo que usualmente suelse reconocer, tantu ye asina que la frase'l mecanismu de seleición natural de Darwin-Wallace» propúnxose pa destacar la so relevancia.<ref name=ref_duplicada_3>Dawkins, R. (2002) «The reading of the Darwin-Wallace papers commemorated – in the Royal Academy of Arts». ''Linnean'', '''18''':17–24</ref><ref>Kutschera, O. (2003) [http://www.springerlink.com/content/f6131358k265g3o4/ A comparative analysis of the Darwin–Wallace papers and the development of the concept of natural selection.] ''Theory Biosci.'', '''122''':343–359</ref> Sicasí, Darwin foi'l primeru en resumir un conxuntu coherente d'observaciones que solidificó el conceutu de la evolución de la vida nuna verdadera teoría científica ―esto ye, nun sistema d'hipótesis―.<ref name="Bowler2003">{{Cita llibru | apellíos = Bowler |nome= Peter J. |añu= 2003 |títulu= Evolution: The History of an Idea |edición= 3ª |editorial= University of California Press |isbn= 0-520-23693-9}}</ref> La llista de les propuestes de Darwin, extractada a partir de ''L'orixe de les especies'' espónse de siguío:<ref name=Kutschera/> {{cita|1. Los actos sobrenaturales del Creador son incompatibles colos fechos empíricos de la naturaleza. 2. Tola vida evolucionó a partir d'una o de poques formes simples d'organismos. 3. Les especies evolucionen a partir de variedaes presistentes per mediu de la seleición natural. 4. La nacencia d'una especie ye gradual y de llarga duración. 5. Los taxones cimeros (xéneros, families, etc.) evolucionen al traviés de los mesmos mecanismos que los responsables del orixe de les especies. 6. Cuanto mayor ye la semeyanza ente los taxones, más estrechamente rellacionaos topar ente sigo y más curtiu ye'l tiempu de la so diverxencia dende l'últimu ancestru común. 7. La estinción ye principalmente la resultancia de la competencia interespecífica. 8. El rexistru xeolóxicu ye incompletu: l'ausencia de formes de transición ente les especies y taxones de mayor rangu deber a les llagunes na conocencia actual.}} === Neodarwinismu === {{VT|Barrera Weismann}} [[Neodarwinismu]] ye un términu acuñáu en 1895 pol naturalista y psicólogu inglés [[George John Romanes]] (1848-1894) na so obra ''Darwin and after Darwin''.<ref>Romanes GJ (1895) ''[https://books.google.com/books?vide=LCCN03026347&id=LpuaCrHQ8MIC&printsec=toc Darwin and after Darwin]'', vol 2. Open Court, Chicago</ref> El términu describe un estáu nel desenvolvimientu de la teoría evolutiva que se remonta al citólogo y zoólogu xermanu [[August Weismann]] (1834-1914), quien en 1892 aprovió evidencia esperimental en contra del heriedu lamarckiana y postuló que la [[reproducción sexual]] en cada xeneración crea una nueva y variable población d'individuos. La seleición natural, entós, puede actuar sobre esa variabilidá y determina el cursu del cambéu evolutivu.<ref>Weismann A (1892) ''Das Keimplasma. Eine Theorie der Vererbung''. Fischer, Jena, Germany</ref> Poro, el neodarwinismu ―esto ye, l'ampliación de la teoría de Darwin― arriqueció'l conceutu orixinal de Darwin, faciendo focu na manera en que la variabilidá xenérase y escluyendo l'heriedu lamarckiana como una esplicación vidable del mecanismu d'heriedu. Wallace, quien popularizó'l términu «darwinismu» pa 1889,<ref name=Wallace/> incorporó dafechu les nueves conclusiones de Weismann y foi, poro, unu de los primeres proponentes del neodarwinismu.<ref name=Kutschera/> === Síntesis evolutiva moderna === {{AP|Síntesis evolutiva moderna}} Esti sistema d'hipótesis del procesu evolutivu aniciar ente 1937 y 1950.<ref>Mayr, Y. (1982) ''[https://books.google.es/books?hl=es&lr=&id=pHThtE2R0UQC&oi=fnd&pg=PA1&dq=The+growth+of+biological+thought:+diversity,+evolution+and+inheritance&ots=KvV2_HHiSJ&sig=TosaLedXrgOxviPai6V9jMA-WTE#v=onepage&q=&f=false The growth of biological thought: diversity, evolution and inheritance]''. Harvard University Press, Cambridge, Mass. ISBN 0-674-36446-5</ref> En contraste col conceutu neodarwiniano de Weismann y Wallace, la teoría sintética incorporó fechos de campos diversos de la bioloxía, como la [[xenética]], la [[sistemática]] y la [[paleontoloxía]]. Por esta razón, la frase «teoría neodarwiniana» nun tien de confundir se cola teoría sintética».<ref>Junker, T. (2004) ''Die zweite Darwinsche Revolution. Geschichte des Synthetischen Darwinismus in Deutschland 1924 bis 1950''. Marburg: Basilisken-Presse. ''Acta Biohistorica'', '''8'''. 635 páxs. ISBN 3-925347-67-4</ref><ref name=ReifWE>Reif, W.-Y., Junker, T., Hoßfeld, O. (2000) The synthetic theory of evolution: xeneral problems and the German contribution to the synthesis. ''Theory Biosci.'', '''119''':41–91</ref> D'alcuerdu a la gran mayoría de los historiadores de la Bioloxía, los conceutos básicos de la teoría sintética tán basaos esencialmente nel conteníu de seis libros, que los sos autores fueron: el naturalista y xenetista rusu americanu [[Theodosius Dobzhansky]] (1900–1975); el naturalista y taxónomo alemán americanu [[Ernst Mayr]] (1904-2005); el zoólogu británicu [[Julian Huxley]] (1887–1975); el paleontólogu americanu [[George G. Simpson]] (1902–1984); el zoólogu xermanu [[Bernhard Rensch]] (1900–1990) y el botánicu estauxunidense [[George Ledyard Stebbins]] (1906–2000).<ref name=ReifWE/> Los términos «síntesis evolutiva» y «teoría sintética» fueron acuñaos por [[Julian Huxley]] nel so llibru ''[[Evolución: la síntesis moderna]]'' (1942), nel que tamién introdució'l términu [[Bioloxía evolutiva]] en cuenta de la frase «estudio de la evolución».<ref>Huxley, J.S. (1942) ''Evolution: the modern synthesis''. Londres: Allen and Unwin</ref><ref>Ruse, M. (1996) ''Monad to man: the concept of progress in evolutionary biology''. Cambridge, Mass.: Harvard University Press ISBN 0-674-03248-9</ref> De fechu Huxley foi'l primeru en señalar que la evolución «tenía de ser considerada'l problema más central y el más importante de la bioloxía y que la so esplicación tenía de ser encetada por aciu fechos y métodos de cada caña de la ciencia, dende la [[ecoloxía]], la [[xenética]], la [[paleontoloxía]], la [[embrioloxía]], la [[sistemática]] hasta l'[[anatomía comparada]] y la distribución xeográfica, ensin escaecer los d'otres disciplines como la [[xeoloxía]], la [[xeografía]] y les [[matemátiques]]».<ref>Huxley, 1942. ''Óp. cit.'' p. 13.</ref> La llamada «síntesis evolutiva moderna» ye una robusta teoría qu'anguaño apurre esplicaciones y modelos matemáticos sobre los mecanismos xenerales de la evolución o los fenómenos evolutivos, como l'[[adautación biolóxica|adautación]] o la [[especiación]]. Como cualquier teoría científica, les sos hipótesis tán suxetes a constante crítica y comprobación esperimental. [[Theodosius Dobzhansky]], unu de los fundadores de la síntesis moderna, definió la evolución de la siguiente manera: «La evolución ye un cambéu na composición xenética de les poblaciones. L'estudiu de los mecanismos evolutivos correspuende a la xenética poblacional».<ref>«Evolution is a change in the genetic composition of populations. The study of the mechanisms of evolution falls within the province of population genetics» (Dobzhansky, 1951).</ref> * Les unidaes de la evolución son les poblaciones d'organismos y non los tipos. Esti esquema de pensamientu llevó al conceutu biolóxicu d'especie desenvueltu por Mayr en 1942: una comunidá de poblaciones que s'entecrucen y que ta reproductivamente aisllada d'otres comunidaes.<ref>Mayr, Y. (1992) «A local flora and the biological species concept». ''Am. J. Bot.'', '''79''':222–238</ref><ref>Beurton, P.J. (2002) «Ernst Mayr through time on the biological species concept: a conceptual analysis». ''Theory Biosci.'', '''121''':81–98</ref> * La variabilidá fenotípica y xenética nes poblaciones de plantes y d'animales producir por [[recombinación xenética]] ―reorganización de segmentos de [[cromosoma|cromosomes]]― como resultáu de la reproducción sexual y poles mutaciones qu'asoceden aleatoriamente. La cantidá de variación xenética qu'una población d'organismos con reproducción sexual puede producir ye enorme. Considérese la posibilidá d'un solu individuu con un númberu «N» de [[xen]]es, cada unu con namái dos [[apanfilos]]. Esti individuu puede producir 2<sup>N</sup> [[espermatozoide]]s o [[óvulu|óvulos]] xenéticamente distintos. Por cuenta de que la reproducción sexual implica dos proxenitores, cada descendiente puede, por tanto, tener una de les 4<sup>N</sup> combinaciones distintes de xenotipos. Asina, si cada proxenitor tien 150 xenes con dos alelos cada unu ―una subestimación del xenoma humanu―, cada unu de los padres puede dar llugar a más de 10<sup>45</sup> [[gametu|gametos]] xenéticamente distintos y más de 10<sup>90</sup> descendientes xenéticamente distintos ―un númberu bien cercanu a les estimaciones del númberu total de partícules nel universu observable―. * La seleición natural ye la fuercia más importante que modela'l cursu de la evolución fenotípica. N'ambientes cambiantes, la seleición direccional ye d'especial importancia, porque produz un cambéu na media de la población escontra un [[fenotipu]] novel que s'afai meyor a les condiciones ambientales alteriaes. Amás, nes poblaciones pequeñes, la [[deriva xénica]] aleatoria ―la perda de xenes del [[pozu xenéticu]]― pue ser significativa. * La [[especiación]] pue ser definida como «un pasu nel procesu evolutivu (nel que) les formes... fáense incapaces d'hibridase».<ref>Dobzhansky 1937, p. 312</ref> Diversos [[mecanismos d'aislamientu reproductivu]] fueron descubiertos y estudiaos con fondura. L'aislamientu xeográficu de la población fundadora créese que ye responsable del orixe de les nueves especies nes islles y otros hábitats aisllaos. La [[especiación alopátrica]] ―evolución diverxente de poblaciones que tán xeográficamente aisllaes unes d'otres― ye probable que seya los mecanismu de especiación predominante nel orixe de munches especies d'animales.<ref>Mayr, Y. y Diamond, J. (2001) ''The birds of northern Melanesia. Speciation, Ecology and Biogeography''. New York: Oxford University Press. 548 páxs. ISBN 978-0-19-514170-2</ref> Sicasí, la [[especiación simpátrica]] ―l'apaición de nuevos especies ensin aislamientu xeográficu― tamién ta documentada en munchos taxones, sobremanera nes [[plantes vasculares]], los [[inseutu|inseutos]], los [[peces]] y les [[aves]].<ref> Howard, D.J. y Berlocher, S.H. (eds.) (1998) ''Endless forms: species and speciation''. Nueva York: Oxford University Press</ref> * Les transiciones evolutives nestes poblaciones suelen ser graduales, esto ye, les nueves especies evolucionen a partir de les variedaes presistentes per mediu de procesos lentos y en cada etapa caltién el so adautación específica. * La [[macroevolución]] ―la evolución filoxenética percima del nivel d'especie o l'apaición de taxones cimeres― ye un procesu gradual, pasu a pasu, que nun ye más que la extrapolación de la [[microevolución]] ―l'orixe de les races, variedaes y de les especies―. === L'ampliación de la síntesis moderna === [[Ficheru:Teoría Síntética ampliada.png|thumb|350px |Representación gráfica de la continua espansión de la teoría evolutiva en términos de les idees, fenómenos estudiaos y campos de la conocencia. La elipse más pequeña representa'l darwinismu orixinal, la elipse de tamañu entemediu a la teoría sintética y la más grande a la síntesis ampliada. Esta postrera integra a a lo menos diez disciplines científiques adicionales. Basáu en Kutschera y Niklas (2004)<ref name=Kutschera/> y Pigliucci (2009).<ref name=Pig2009/>]] La vertixinosa meyora de la conocencia científica nos últimos cincuenta años ta dexando desfasáu'l conceutu neodarwinista de la evolución. La síntesis neodarwinista establez a la seleición natural como'l mecanismu básicu de la evolución. Al traviés d'ella, el mediu ambiente escueye ente la variabilidá xenética de les poblaciones, xenerada al traviés de la lenta acumuladura de mutaciones al azar, aquelles combinaciones que favorezan la sobrevivencia de los organismos y, por tanto, la so capacidá de reproducción.<ref name=Kutschera/> El [[rexistru fósil]], sicasí, nun paez sofitar el cambéu gradual, que sería d'esperar si la variabilidá xenética fuera la resultancia d'una lenta y progresiva acumuladura de mutaciones. Más bien el rexistru fósil indica una evolución a saltos. Esto ye, grandes periodos ensin cambeos aparentes nes poblaciones siguíos de rápides radiaciones nes qu'apaecen gran númberu de nueves especies. Estes radiaciones suelen ser posteriores a grandes episodios catastróficos nos cualos produzse una masiva estinción d'especies.<ref name=Pig2009/> La necesaria revisión de les idees evolutives vese tamién favorecida polos nuevu descubrimientos de la [[bioloxía molecular]] que tán poniendo de manifiestu una complexidá del [[xenoma]] bien alloñada de la clásica visión mendeliana d'una disposición llinial de xenes independientes, sobre la que s'edificó la teoría sintética. Otra manera, el xenoma apaez como una rede altamente complexa de xenes interconectaos, suxetos a múltiples regulaciones en cascada, con [[Transposón|secuencies móviles]] capaces de transponerse y reordenase. Los procesos de regulación [[epixenética]], la modularidad de los grandes complexos proteicos, l'abondosa presencia de transposones y [[retrotransposón|retrotransposones]], les distintes pautes de llectura d'un xen al traviés del [[Splicing alternativu|procesamientu del ARN mensaxeru]] y la tresferencia llateral de xenes, son dalgunos de los aspeutos que remanecen de la conocencia del xenoma y que son difícilmente compatibles cola idea de la lenta acumuladura de mutaciones como únicu axente causal de la variabilidá xenética. Los cambeos epixenétiques nun impliquen un cambéu na secuencia de nucleótidos del ADN sinón que consisten na unión reversible de ciertos grupos químicos al ADN, que dan como resultáu una alteración de la capacidá de [[Trescripción xenética|trescripción]] de los xenes. Estos cambeos epixenétiques asoceden con más frecuencia que los cambeos xenéticos, y pueden ser heredaes al traviés de la llinia xerminal dando llugar a cambeos morfolóxicos heredables, tantu en plantes como n'animales. Nes [[bacteria|bacteries]] conocer dende va tiempu fenómenos de [[parasexualidad]] ([[Tresformamientu (xenética)|tresformamientu]], [[transducción (xenética)|transducción]] y [[conxugación bacteriana|conxugación]]), por aciu los cualos un organismu adquier información xenética d'otru organismu, nun procesu independiente de la reproducción. Estos procesos de parasexualidad suponen una tresferencia llateral o horizontal de xenes, yá que nun se tresmiten d'una xeneración a otra, sinón dientro d'una mesma xeneración. Por aciu estos procesos de tresferencia horizontal de xenes cualquier bacteria puede adquirir xenes procedentes d'otres bacteries, que-y dexen desenvolver actividaes pa les que'l so propiu ADN nun lleva información. Hai evidencies filoxenétiques de tresferencia llateral de xenes ente [[eubacteria|eubacteries]] y [[arquies]]. Coles mesmes hai evidencies de qu'al traviés d'ella los primitivos eucariotes, evolucionaos a partir d'arquiar, adquirieron xenes bacterianos que-yos resultaron decisivos pal so metabolismu. Esta capacidá d'intercambiu de xenes bacterianos d'unes especies a otres fai bien difícil, por non dicir imposible, deslindar les etapes iniciales de la evolución bacteriana y sema duldes razonables sobre la coherencia del árbol filoxenéticu de la vida, siquier nos sos raigaños. Otru aspeutu clave nos procesos evolutivos de la vida que nun foi tomáu en considerancia na teoría sintética ye la [[simbiosis]]. La simbiosis ye una asociación cooperativa ente dos organismos nos que dambos se beneficien y de la que surde una estructura nueva, más complexa, y con propiedaes emerxentes que nun tienen nengunu de los asociaos por separáu.<ref>Fernandez Valiente, Y. 2002. Escontra un nuevu conceutu d'evolución. ''Arbor: Ciencia, Pensamientu y Cultura'', CLXXII (677): 17-40.</ref> <ref name=Pig2009>Pigliucci, M. 2009. [http://evolution.binghamton.edu/evos/wp-content/uploads/2009/08/Pigliucci-extended-synthesis.pdf An Extended Synthesis for Evolutionary Biology]. The Year in Evolutionary Biology 2009. ''Ann. N. Y. Acad. Sci.'' 1168: 218–228. doi: 10.1111/j.1749-6632.2009.04578.x New York Academy of Sciences. </ref><ref>Pigliucci, M. (2007). [http://fohs.bgu.ac.il/develop/DB2/non-mendelian%20inheritance/Pigliucci,%202007.pdf Do we need an extended evolutionary synthesis?] ''Evolution'', 61, 2743–2749.</ref><ref>Pigliucci, M. (2008). [http://www.nature.com/nrg/journal/v9/n1/abs/nrg2278.html Is evolvability evolvable?] ''Nat. Rev. Genet.'', 9, 75–82.</ref><ref>Pigliucci, M., & Muller, G. (Eds.) (2010). ''Evolution: The Extended Synthesis''. Cambridge, MA: [[MIT Press]].</ref> == Síntesis evolutiva moderna == Na dómina de Darwin los científicos nun conocíen cómo s'heredaben les carauterístiques. Anguaño, l'orixe de la mayoría de les carauterístiques hereditaries pue ser trazáu hasta entidaes persistentes llamaes [[xen]]es, codificados en molécules lliniales d'[[ácidu desoxirribonucleico]] (ADN) del [[nucleu celular|nucleu de les célules]]. L'ADN varia ente los miembros d'una mesma especie y tamién sufre cambeos, [[mutación|mutaciones]], o variaciones que se producen al traviés de procesos como la [[recombinación xenética]]. === Variabilidá === {{AP|Variabilidá xenética|Xenética de poblaciones}} El [[fenotipu]] d'un organismu individual ye la resultancia de la so [[xenotipu]] y la influyencia del ambiente nel que vive y vivió. Una parte sustancial de la variación ente fenotipos dientro d'una población ta causada poles diferencies ente los sos xenotipos.<ref name=Lin>{{Cita publicación |autor=Wu R, Lin M |títulu=Functional mapping: how to map and study the genetic architecture of dynamic complex traits |publicación=Nat. Rev. Genet. |volume=7 |númberu=3 |páxines=229-37 |añu=2006 |pmid=16485021 |doi=10.1038/nrg1804}}</ref> La síntesis evolutiva moderna define a la evolución como'l cambéu d'esa variación xenética al traviés del tiempu. La [[frecuencia alélica|frecuencia d'un apanfilo]] en particular fluctuará, tando más o menos prevalente en rellación con otres formes alternatives del mesmu [[xen]]. Les fuercies evolutives actúen por aciu el direccionamientu d'esos cambeos nes frecuencies alélicas n'unu o otru sentíu. La variación d'una población pa un dau xen sume cuando un [[apanfilo]] llega al puntu de fixación, esto ye, cuando sumió totalmente de la población o bien, cuando reemplazó dafechu a toles otres formes alternatives d'esi mesmu xen.<ref name=Amos>{{Cita publicación |autor=Harwood AJ |títulu=Factors affecting levels of genetic diversity in natural populations |publicación=Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. |volume=353 |númberu=1366 |páxines=177-86 |añu=1998 |pmid=9533122 |pmc=1692205 |doi=10.1098/rstb.1998.0200 |apellíos2=Harwood |nome2=J}}</ref> La variabilidá surde nes poblaciones naturales por [[mutación|mutaciones]] nel material xenético, [[migración|migraciones]] ente poblaciones ([[fluxu xenético]]) y pola reorganización de los xenes al traviés de la [[reproducción sexual]]. La variabilidá tamién puede provenir del intercambiu de xenes ente distintes especies, por casu al traviés de la [[tresferencia horizontal de xenes]] nes bacteries o la [[hibridación interespecífica]] nes plantes.<ref>{{Cita publicación |autor=Draghi J, Turner P |títulu=DNA secretion and gene-level selection in bacteria |publicación=Microbiology (Reading, Engl.) |volume=152 |númberu=Pt 9 |páxines=2683-8 |añu=2006 |pmid=16946263 |doi=10.1099/mic.0.29013-0}}<br />*{{Cita publicación |autor=Mallet J |títulu=Hybrid speciation |publicación=Nature |volume=446 |númberu=7133 |páxines=279-83 |añu=2007 |pmid=17361174 |doi=10.1038/nature05706}}</ref> A pesar de la constante introducción de variantes noveles al traviés d'estos procesos, la mayor parte del xenoma d'una especie ye idéntica en tolos individuos que pertenecen a la mesma.<ref>{{Cita publicación |autor=Butlin RK, Tregenza T |títulu=Levels of genetic polymorphism: marker loci versus quantitative traits |publicación=Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. |volume=353 |númberu=1366 |páxines=187-98 |añu=1998 |pmid=9533123 |pmc=1692210 |doi=10.1098/rstb.1998.0201}}</ref> Sicasí, entá pequeños cambeos nel xenotipu pueden llevar a cambeos sustanciales del fenotipu. Asina, los [[Pan (animal)|chimpancés]] y los seres humanos, por casu, solo difieren n'aprosimao'l 5% de los sos xenomes.<ref>{{Cita publicación |autor=Wetterbom A, Sevov M, Cavelier L, Bergström TF |títulu=Comparative genomic analysis of human and chimpanzee indicates a key role for indels in primate evolution |publicación= J. Mol. Evol. |volume=63 |númberu=5 |páxines=682-90 |añu=2006 |pmid=17075697 |doi=10.1007/s00239-006-0045-7}}</ref> ==== Mutación ==== {{AP|Mutación}} Darwin nun conocía la fonte de les variaciones nos organismos individuales, pero reparó que les mesmes paecíen asoceder aleatoriamente. En trabayos posteriores atribuyóse la mayor parte d'estes variaciones a la mutación. La mutación ye un cambéu permanente y transmisible nel [[material xenético]] ―usualmente el [[ADN]] o'l [[ARN]]― d'una [[célula (bioloxía)|célula]], que puede ser producíu por errores de copia» nel material xenético mientres la [[división celular]] y pola esposición a [[radiación]], químicos o l'aición de [[virus (bioloxía)|virus]]. Les mutaciones aleatories asoceden costantemente nel xenoma de tolos organismos, creando nueva variabilidá xenética.<ref name=Bertram>{{Cita publicación |autor=Bertram J |títulu=The molecular biology of cancer |publicación=Mol. Aspects Med. |volume=21 |númberu=6 |páxines=167-223 |añu=2000 |pmid=11173079 |doi=10.1016/S0098-2997(00)00007-8}}</ref><ref name="transposition764">{{Cita publicación |autor=Aminetzach YT, Macpherson JM, Petrov DA |títulu=Pesticide resistance via transposition-mediated adaptive gene truncation in Drosophila |publicación=Science |volume=309 |númberu=5735 |páxines=764-7 |añu=2005 |pmid=16051794 |doi=10.1126/science.1112699}}</ref><ref name=Burrus>{{Cita publicación |autor=Burrus V, Waldor M |títulu=Shaping bacterial genomes with integrative and conjugative elements |publicación=Res. Microbiol. |volume=155 |númberu=5 |páxines=376-86 |añu=2004 |pmid=15207870 |doi=10.1016/j.resmic.2004.01.012}}</ref> Les mutaciones pueden nun tener efeutu dalgunu sobre'l fenotipu del organismu, pueden ser perxudiciales o beneficioses. A manera d'exemplu, los estudios realizaos sobre la mosca de la fruta (''[[Drosophila melanogaster]]''), suxuren que si una mutación determina un cambéu na proteína producida por un xen, esi cambéu va ser perxudicial nel 70% de los casos y neutru o llevemente beneficiosu nos restantes.<ref>{{Cita publicación |autor=Sawyer SA, Parsch J, Zhang Z, Hartl DL |títulu=Prevalence of positive selection among nearly neutral amino acid replacements in Drosophila |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=104 |númberu=16 |páxines=6504-10 |añu=2007 |pmid=17409186 |doi=10.1073/pnas.0701572104 |pmc=1871816}}</ref> La tasa de mutación d'un xen o d'una secuencia d'ADN ye la frecuencia na que se producen nueves mutaciones nesi xen o nesa secuencia en cada xeneración. Una alta tasa de mutación implica un mayor potencial d'adautación nel casu d'un cambéu ambiental, pos dexa esplorar más variantes xenétiques, aumentando la probabilidá de llograr la variante fayadiza necesaria p'afaese al retu ambiental. De la mesma, una alta tasa de mutación aumenta'l númberu de mutaciones perxudiciales o deletéreas de los individuos, faciéndolos menos afechos y aumentando por consiguiente la probabilidá d'estinción de la población. Por cuenta de los efeutos deletéreos que les mutaciones pueden tener sobre los organismos,<ref name=Bertram/> la tasa de mutación óptima pa una población ye una compensación ente costos y beneficios.<ref name=Sniegowski>{{Cita publicación |autor=Sniegowski P, Gerrish P, Johnson T, Shaver A |títulu=The evolution of mutation rates: separating causes from consequences |publicación=Bioessays |volume=22 |númberu=12 |páxines=1057-66 |añu=2000 |pmid=11084621 |doi=10.1002/1521-1878(200012)22:12<1057::AID-BIES3>3.0.CO;2-W}}</ref> Cada especie tien una tasa de mutación propia que foi modulada pola seleición natural por que la especie pueda enfrentase d'una manera más o menos óptimo a los compromisos contrapuestos d'estabilidá-camudo que-y impon el so ambiente. Los [[virus]], por casu, presenten una alta tasa de mutación,<ref>{{Cita publicación |autor=Drake JW, Holland JJ |títulu=Mutation rates among RNA viruses |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=96 |númberu=24 |páxines=13910-3 |añu=1999 |pmid=10570172 |pmc=24164 |url=http://www.pnas.org/content/96/24/13910.long |doi=10.1073/pnas.96.24.13910}}</ref> lo que puede ser una ventaya adaptativa yá que tienen d'evolucionar rápida y costantemente pa sortear a los [[sistema inmune|sistemes inmunes]] de los organismos qu'afecten.<ref>{{Cita publicación |autor=Holland J, Spindler K, orodyski F, Grabau Y, Nichol S, VandePol S |títulu=Rapid evolution of RNA genomes |publicación=Science |volume=215 |númberu=4540 |páxines=1577-85 |añu=1982 |pmid=7041255 |doi=10.1126/science.7041255}}</ref> La duplicación xénica introduz nel xenoma copies extras d'un xen y, d'esa manera, apurre'l material de base por que les nueves copies empecipien el so propiu camín evolutivu.<ref>{{Cita publicación |doi= 10.1038/nrg2593| pmid = 19597530 |volume= 10 |númberu= 8 |páxines= 551-564 |apellíu= Hastings |nome= P J |títulu= Mechanisms of change in gene copy number |publicación= Nature Reviews. Genetics |fecha=2009| apellíos2 = Lupski |nome2= JR| apellíos3 = Rosenberg |nome3= SM| apellíos4 = Ira |nome4= G}}</ref><ref>{{Cita llibru |títulu=From DNA to Diversity: Molecular Genetics and the Evolution of Animal Design. Second Edition |editorial=Blackwell Publishing |añu=2005 |allugamientu=Oxford |isbn=1-4051-1950-0 |autor=Sean B. Carroll; Jennifer K. Grenier; Scott D. Weatherbee.}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Harrison P, Gerstein M |títulu=Studying genomes through the aeons: protein families, pseudogenes and proteome evolution |publicación=J Mol Biol |volume=318 |númberu=5 |páxines=1155-74 |añu=2002 |pmid=12083509 |doi=10.1016/S0022-2836(02)00109-2}}</ref> Por casu, nos seres humanos son necesarios cuatro xenes pa construyir les estructures necesaries pa sensar la lluz: trés pa la visión de los colores y unu pa la visión nocherniega. Los cuatro xenes evolucionaron a partir d'un solu xen ancestral por [[duplicación xénica|duplicación]] y posterior diverxencia.<ref>{{Cita publicación |autor=Bowmaker JK |títulu=Evolution of colour vision in vertebrates |publicación=Eye (London, En) |volume=12 |númberu=Pt 3b |páxines=541-7 |añu=1998 |pmid=9775215}}</ref> Coles mesmes, los xenes duplicaos pueden divergir lo suficiente como p'adquirir nueves funciones por cuenta de que la copia orixinal continua realizando la función inicial.<ref>{{Cita publicación |autor=Gregory TR, Hebert PD |títulu=The modulation of DNA content: proximate causes and ultimate consequences |url=http://genome.cshlp.org/content/9/4/317.full |publicación=Genome Res. |volume=9 |númberu=4 |páxines=317-24 |añu=1999 |pmid=10207154 |doi=10.1101/gr.9.4.317 |fecha-doi-rotu=2009-11-14}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Hurles M |títulu=Gene duplication: the genomic trade in spare parts |publicación=PLoS Biol. |volume=2 |númberu=7 |páxines=Y206 |añu=2004 |mes=xunetu |pmid=15252449 |pmc=449868 |doi=10.1371/journal.pbio.0020206}}</ref> Otros tipos de mutación pueden dacuando crear nuevos xenes a partir del denomináu [[ADN non codificante]].<ref>{{Cita publicación |títulu=The evolution and functional diversification of animal microRNA gen |autor=Liu N, Okamura K, Tyler DM |publicación=Cell Res. |añu=2008 |volume=18 |páxines=985-96 |doi=10.1038/cr.2008.278 |url=http://www.nature.com/cr/journal/v18/n10/full/cr2008278a.html |pmid=18711447 |númberu=10 | pmc=2712117}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Siepel A |títulu=Darwinian alchemy: Human xenes from noncoding DNA |publicación=Genome Res. |volume=19 |númberu=10 |páxines=1693-5 |añu=2009 |mes=ochobre |pmid=19797681 |doi=10.1101/gr.098376.109 |url=http://genome.cshlp.org/content/19/10/1693.full |pmc=2765273}}</ref> La creación de nuevos xenes puede tamién arreyar pequeñes partes de dellos xenes que se doblaron, les que recombinan pa formar nueves secuencies d'ADN con nueves funciones.<ref>{{Cita publicación |autor=Orengo CA, Thornton JM |títulu=Protein families and their evolution-a structural perspective |publicación=Annu. Rev. Biochem. |volume=74 |páxines=867-900 |añu=2005 |pmid=15954844 |doi=10.1146/annurev.biochem.74.082803.133029}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Long M, Betrán Y, Thornton K, Wang W |títulu=The origin of new xenes: glimpses from the young and old |publicación=Nat. Rev. Genet. |volume=4 |númberu=11 |páxines=865-75 |añu=2003 |mes=payares |pmid=14634634 |doi=10.1038/nrg1204}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Wang M, Caetano-Anollés G |títulu=The evolutionary mechanics of domain organization in proteomes and the rise of modularity in the protein world |publicación=Structure |volume=17 |númberu=1 |páxines=66-78 |añu=2009 |doi=10.1016/j.str.2008.11.008 |pmid=19141283}}</ref> Les [[mutación cromosómica|mutaciones cromosómicas]] ―tamién denominaes, aberraciones cromosómicas― son una fonte adicional de variabilidá hereditaria. Asina, les [[translocación cromosómica|translocaciones]], [[inversión cromosómica|inversiones]], [[deleción|deleciones]], [[translocación robertsoniana|translocaciones robertsonianas]] y [[duplicación cromosómica|duplicaciones]], usualmente causen variantes fenotípicas que se tresmiten a la descendencia. Por casu, dos cromosomes del xéneru ''[[Homo]]'' fundir pa producir el [[cromosoma 2]] de los seres humanos. Tal fusión cromosómica nun asocedió nos llinaxes d'otros simios, los que retuvieron dambos cromosomes separaos.<ref>{{Cita publicación |autor=Zhang J, Wang X, Podlaha O |títulu=Testing the chromosomal speciation hypothesis for humans and chimpanzees |doi= 10.1101/gr.1891104 |publicación=Genome Res. |volume=14 |númberu=5 |páxines=845-51 |añu=2004 |pmid=15123584 |pmc=479111}}</ref> Sicasí les consecuencies fenotípicas que pueden tener tales mutaciones cromosómicas, el papel evolutivu más importante de les mesmes ye'l d'acelerar la diverxencia de les poblaciones que presenten diferencies na so constitución cromosómica. Por cuenta de que los individuos heterocigóticos pa les aberraciones cromosómicas son polo xeneral semiestériles, el fluxu xénico ente poblaciones que s'estremen pa rearreglos cromosómicos va tar severamente amenorgáu. D'esta miente, les mutaciones cromosómicas actúen como [[mecanismos d'aislamientu reproductivu]] que dexen que les distintes poblaciones caltengan la so identidá al traviés del tiempu.<ref>{{Cita publicación |autor=Ayala FJ, Coluzzi M |títulu=Chromosome speciation: humans, Drosophila, and mosquitoes |url=http://www.pnas.org/content/102/suppl.1/6535.full |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=102 |númberu=Supl 1 |páxines=6535-42 |añu=2005 |pmid=15851677 |doi=10.1073/pnas.0501847102 |pmc=1131864}}</ref> Les secuencies d'ADN que pueden movese dientro del xenoma, tales como los [[transposon]]es, constitúin una importante fraición del material xenético de plantes y animales y pueden desempeñar un papel destacáu na so evolución.<ref>{{Cita publicación |autor=Hurst GD, Werren JH |títulu=The role of selfish genetic elements in eukaryotic evolution |publicación=Nat. Rev. Genet. |volume=2 |númberu=8 |páxines=597-606 |añu=2001 |pmid=11483984 |doi=10.1038/35084545}}</ref> La so movilidá tien una consecuencia importante dende'l puntu de vista evolutivu yá que al ensertase o biforcase del xenoma pueden prender, apagar, mutar o esaniciar otros xenes y, poro, crear nueva variabilidá xenética.<ref name="transposition764"/> Coles mesmes, ciertes secuencies tópense repitíes miles o millones de vegaes nel xenoma y, munches d'elles, fueron reclutadas pa desempeñar funciones, como por casu, la regulación de la [[espresión xenética]].<ref>{{Cita publicación |autor=Häsler J, Strub K |títulu=Alu elements as regulators of gene expression |publicación=Nucleic Acids Res. |volume=34 |númberu=19 |páxines=5491-7 |añu=2006 |pmid=17020921 |doi=10.1093/nar/gkl706 |pmc=1636486}}</ref> ==== Recombinación xenética ==== {{AP|Recombinación xenética}} {{VT|Evolución del sexu}} La recombinación xenética ye'l procesu por aciu el cual la información xenética se redistribuye por transposición de fragmentos d'ADN ente dos cromosomes mientres la [[meiosis]] ―y más raramente na [[mitosis]]―. Los efeutos son similares a los de les mutaciones, esto ye, si los cambeos nun son deletéreos tresmitir a la descendencia y contribúin a amontar la diversidá dientro de cada [[especie]]. Nos organismos asexuales, los xenes heriédense en xunto, o [[lligamientu|amestaos]], yá que nun s'entemecen colos d'otros organismos mientres los ciclos de recombinación que usualmente producir mientres la reproducción sexual. En contraste, los descendientes de los organismos que se reproducen sexualmente contienen un amiestu aleatorio de los cromosomes de los sos proxenitores, que produzse mientres la [[Recombinación xenética|recombinación]] [[meiosis|meiótica]] y la posterior [[fecundación]].<ref>{{Cita publicación |autor=Radding C |títulu=Homologous pairing and strand exchange in genetic recombination |publicación=Annu. Rev. Genet. |volume=16 |páxines=405-37 |añu=1982 |pmid=6297377 |doi=10.1146/annurev.gue.16.120182.002201}}</ref> La recombinación nun alteria les frecuencies alélicas sinón que modifica l'asociación esistente ente alelos pertenecientes a xenes distintos, produciendo descendientes con combinaciones úniques de xenes.<ref name=Agrawal>{{Cita publicación |autor=Agrawal AF |títulu=Evolution of sex: why do organisms shuffle their genotypes? |publicación=Curr. Biol. |volume=16 |númberu=17 |páxines=R696 |añu=2006 |pmid=16950096 |doi=10.1016/j.cub.2006.07.063}}</ref> La recombinación xeneralmente amonta la variabilidá xenética y puede amontar tamién les tases d'evolución.<ref>{{Cita publicación |autor=Peters AD, Otto SP |títulu=Liberating genetic variance through sex |publicación=Bioessays |volume=25 |númberu=6 |páxines=533-7 |añu=2003 |pmid=12766942 |doi=10.1002/bies.10291}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Goddard MR, Godfray HC, Burt A |títulu=Sex increases the efficacy of natural selection in esperimental yeast populations |publicación=Nature |volume=434 |númberu=7033 |páxines=636-40 |añu=2005 |pmid=15800622 |doi=10.1038/nature03405}}</ref><ref>Crow, J. F., & Kimura, M. 1965. Evolution in sexual and asexual populations. ''Amer.Nat.'', 99, 439-450.</ref> Sicasí, la esistencia d'organismos asexuales indica qu'esta manera de reproducción puede tamién ser ventaxosu en ciertos ambientes, tal como asocede nes plantes [[apomixis|apomícticas]] o nos animales [[partenoxénesis|partenoxenéticos]].<ref>{{Cita publicación |autor=Fontaneto D, Herniou EA, Boschetti C |títulu=Independently evolving species in asexual bdelloid rotifers |publicación=PLoS Biol. |volume=5 |númberu=4 |páxines=y87 |añu=2007 |mes=abril |pmid=17373857 |pmc=1828144 |doi=10.1371/journal.pbio.0050087 |resumenprofano=http://www.physorg.com/news93597385.html}}</ref> [[Jens Christian Clausen]] foi unu de los primeres en reconocer formalmente que la apomixis, particularmente la apomixis facultativa, non necesariamente conduz a una perda de variabilidá xenética y de potencial evolutivu. Utilizando una analoxía ente'l procesu adaptativu y la producción a gran escala d'automóviles, Clausen acotó qu'una combinación de sexualidá (que dexa la producción de nuevos xenotipos) y de apomixis (que dexa la producción ilimitada de los xenotipos más afechos) podría amontar, más que menguar, la capacidá d'una especie pal cambéu adaptativu.<ref>Clausen, J. 1954. Partial apomixis as an equilibrium system in evolution. ''Caryologia Suppl.'',6, 469-479.</ref> La recombinación dexa qu'entá los xenes que se topen xuntos nel mesmu cromosoma puedan heredase independientemente. Sicasí, la tasa de recombinación ye baxa ―aprosimao dos eventos por cromosoma y por xeneración―. Como resultancia, los xenes que se topen físicamente cercanos ente sigo tienden a heredase en forma conxunta, un fenómenu que se denomina [[lligamientu]].<ref>{{Cita publicación |autor=Lien S, Szyda J, Schechinger B, Rappold G, Arnheim N |títulu=Evidence for heterogeneity in recombination in the human pseudoautosomal region: high resolution analysis by sperm typing and radiation-hybrid mapping |publicación=Am. J. Hum. Genet. |volume=66 |númberu=2 |páxines=557-66 |añu=2000 |mes=febreru |pmid=10677316 |pmc=1288109 |doi=10.1086/302754}}</ref> Un grupu de alelos que usualmente heriédense conxuntamente por topase amestaos denominar [[haplotipo]]. Cuando nun haplotipo unu de los alelos ye altamente beneficiosu la seleición natural puede conducir a un [[barríu selectivu]] que va causar que los otros alelos dientro del haplotipo fáiganse más comunes dientro de la población; esti efeutu denominar [[arrastre per lligamientu]] o «efeutu autostop» (n'inglés, ''genetic hitchhiking'').<ref>{{Cita publicación |doi= 10.1098/rstb.2000.0716 |pmid = 11127900 |volume= 355 |númberu= 1403 |páxines= 1553-1562 |apellíu= Barton |nome= N H |títulu= Genetic hitchhiking |publicación= Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences |fechaaccesu=23 de setiembre de 2009 |fecha=2000 |url= http://www.pubmedcentral.nih.gov/picrender.fcgi?artid=1692896&blobtype=pdf | pmc = 1692896 }}</ref> Cuando los alelos nun pueden ser dixebraos por recombinación, tal como asocede nel casu del [[cromosoma Y]] de los mamíferos o nes poblaciones d'organismos asexuales, los xenes con mutaciones deletéreas pueden atropase, lo que se denomina [[trinquete de Muller]] (''Muller ratchet'' n'inglés).<ref>{{Cita publicación |autor=Muller H |títulu=The relation of recombination to mutational advance |publicación=Mutat. Res. |volume=106 |páxines=2-9 |añu=1964 |pmid=14195748}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Charlesworth B, Charlesworth D |títulu=The degeneration of Y chromosomes |publicación=Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. |volume=355 |númberu=1403 |páxines=1563-72 |añu=2000 |mes=payares |pmid=11127901 |pmc=1692900 |doi=10.1098/rstb.2000.0717}}</ref> D'esta miente, al romper los conxuntos de xenes amestaos, la reproducción sexual dexa la remoción de les mutaciones perxudiciales y la retención de les beneficioses.<ref name=Otto>{{Cita publicación |autor=Otto S |títulu=The advantages of segregation and the evolution of sex |publicación=Genetics |volume=164 |númberu=3 |páxines=1099-118 |fecha=1 de xunetu de 2003|pmid=12871918 |pmc=1462613}}</ref> Amás, la recombinación y redistribución de los xenes puede producir individuos con combinaciones xenétiques nueves y favorables. Estos efeutos positivos banciar col fechu de que'l sexu amenorga la tasa reproductiva de les poblaciones d'organismos sexuales y puede quebrar el lligamientu esistente ente combinaciones favorables de xenes. Esti [[Evolución del sexu# El doble costu del sexu|costo del sexu]] foi definíu per primer vegada en términos matemáticos por [[John Maynard Smith]]. En toles especies sexuales, y cola esceición de los organismos [[hermafrodita|[hermafrodites]], cada población ta constituyida por individuos de dos sexos, de los cualos solo unu ye capaz de niciar la prole. Nuna especie asexual, sicasí, tolos miembros de la población son capaces de niciar descendencia. Esto implica qu'en cada xeneración una población asexual puede crecer más rápido. Un costo adicional del sexu ye que los machos y les femes tienen de buscase ente ellos p'apariase y la [[seleición sexual]] suel favorecer calteres qu'amenorguen l'aptitú de los individuos.<ref name="maynard">Maynard Smith, J. (1978) The Evolution of Sex. Cambridge University Press. ISBN 0-521-29302-2.</ref><ref name=Otto/> Les razones de la [[Evolución del sexu|evolución de la reproducción sexual]] son inda pocu clares y ye una interrogante que constitúi una área activa d'investigación en [[Bioloxía evolutiva]],<ref>{{Cita publicación |autor=Doncaster CP, Pound GUE, Cox SJ |títulu=The ecological cost of sex |publicación=Nature |volume=404 |númberu=6775 |páxines=281-5 |añu=2000 |mes=marzu|pmid=10749210 |doi=10.1038/35005078}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Butlin R |títulu=Evolution of sex: The costs and benefits of sex: new insights from old asexual lineages |publicación=Nat. Rev. Genet. |volume=3 |númberu=4 |páxines=311-7 |añu=2002 |mes=abril |pmid=11967555 |doi=10.1038/nrg749}}</ref> qu'inspiró idees tales como la [[hipótesis de la Reina Colorada]].<ref>{{Cita publicación |autor=Salathé M, Kouyos RD, Bonhoeffer S |títulu=The state of affairs in the kingdom of the Red Queen |publicación=Trends Ecol. Evol. (Amst.) |volume=23 |númberu=8 |páxines=439-45 |añu=2008 |mes=agostu |pmid=18597889 |doi=10.1016/j.tree.2008.04.010}}</ref> Esta hipótesis, que'l so nome foi popularizáu pol escritor científicu [[Matt Ridley]] nel so llibru ''[[The Red Queen: Sex and the Evolution of Human Nature]]'', sostién que los organismos tópense arreyaos nuna carrera armamentista cíclica colos sos parásitos lo que dexa especular que'l papel del sexu ye'l de caltener los xenes que pueden ser circunstancialmente desfavorables pero potencialmente beneficiosos nel futuru ante futuru cambeos nes poblaciones parásites. ==== Xenética de poblaciones ==== Como se describió primeramente, dende un puntu de vista xenéticu la evolución ye un cambéu interxeneracional na frecuencia de los alelos dientro d'una población que comparte un mesmu patrimoniu xenéticu.<ref>{{Cita publicación |autor=Stoltzfus A |títulu=Mutationism and the dual causation of evolutionary change |publicación=Evol. Dev. |volume=8 |númberu=3 |páxines=304-17 |añu=2006 |pmid=16686641 |doi=10.1111/j.1525-142X.2006.00101.x}}</ref> Una [[población (bioloxía)|población]] ye un grupu d'individuos de la mesma especie que comparten un ámbitu xeográficu. Por casu, toles poliyes d'una mesma especie que viven nun monte aislláu formen una población. Un xen determináu dientro de la población puede presentar diverses formes alternatives, que son les responsables de la variación ente los distintos [[fenotipu|fenotipos]] de los organismos. Un exemplu puede ser un xen de la coloración nes poliyes que tenga dos alelos: unu pa color blancu y otru pa color negru. El patrimoniu o [[mancomún xenéticu]] ye'l conxuntu completu de los alelos d'una población, de forma que cada apanfilo apaez un númberu determináu de vegaes nun mancomún xénicu. La fraición de xenes del patrimoniu xenéticu que tán representaes por un apanfilo determináu recibe'l nome de [[frecuencia alélica]], por casu, la fraición de poliyes na población que presenten l'apanfilo pa color negru. La evolución tien llugar cuando hai cambeos na frecuencia alélica nuna población d'organismos que se reproducen ente ellos, por casu, si l'apanfilo pa color negru faise más común nuna población de poliyes.<ref name= Teach2/> Pa entender los mecanismos que faen qu'evolucione una población, ye útil conocer les condiciones necesaries por que la población nun evolucione. El [[Llei de Hardy-Weinberg|principiu de Hardy-Weinberg]] determina que la frecuencia de los alelos d'una población abondo grande va permanecer constante solu si la única fuercia qu'actúa ye la recombinación aleatoria de alelos mientres la formación de los [[gametu|gametos]] y la posterior combinación de los mesmos mientres la [[Fertilidá|fertilización]].<ref name=oneil>{{Cita web |url=http://anthro.palomar.edu/synthetic/synth_2.htm |títulu= Hardy-Weinberg Equilibrium Model |fechaaccesu=6 de xineru de 2008 |apellíu= O'Neil |nome=Dennis |añu=2008 |obra= The synthetic theory of evolution: An introduction to modern evolutionary concepts and theories |editorial=Behavioral Sciences Department, Palombar College}}</ref> Nesi casu, la población atópase en ''equilibriu de Hardy-Weinberg'' y, poro, nun evoluciona.<ref name= Teach2>{{Cita web |url=http://evoled.dbs.umt.edu/lessons/causes.htm#hardy |títulu= Causes of evolution |fechaaccesu=30 d'avientu de 2007 |apellíu= Bright |nome=Kerry |añu=2006 |obra= Teach Evolution and Make It Relevant |editorial=National Science Foundation}}</ref> ==== Fluxu xenético ==== [[Ficheru:Lion waiting in Namibia.jpg|250px|thumb|left|Cuando los [[Panthera leo|lleones]] machos algamen el maduror sexual, abandonen el grupu nel que nacieron y establécense n'otra menada p'apariase, lo qu'asegura'l [[fluxu xénico]] ente menaes.<ref>{{Cita publicación |autor= Packer, C.; Gilbert, D.A.; Pusey, A.Y. y O'Brieni, S.J. |títulu=A molecular genetic analysis of kinship and cooperation in African lions |publicación=Nature |volume=351 |páxines=562-65 |añu=1991 |mes=xunu |doi=10.1038/351562a0}}</ref>]] El [[fluxu xenético]] ye l'intercambiu de xenes ente poblaciones, usualmente de la mesma especie. El fluxu xénico dientro d'una especie puede producise pola inmigración y posterior cruzamientu d'individuos d'otres poblaciones o, a cencielles, pol intercambiu de [[polen]] ente poblaciones distintes. La tresferencia de xenes ente especies arreya la formación d'[[híbridu (bioloxía)|híbridos]] o la [[tresferencia horizontal de xenes]].<ref>{{Cita publicación |autor=Morjan, C. y Rieseberg, L. |títulu=How species evolve collectively: implications of gene flow and selection for the spread of advantageous alleles |publicación=Mol. Ecol. |volume=13 |númberu=6 |páxines=1341-56 |añu=2004 |pmid=15140081 |doi=10.1111/j.1365-294X.2004.02164.x |pmc=2600545}}</ref> La inmigración y l'emigración d'individuos nes poblaciones naturales pueden causar cambeos nes frecuencies alélicas, como asina tamién, la introducción ―o remoción― de variantes alélicas dientro d'un mancomún xenéticu yá establecíu. Les separaciones físiques nel tiempu, espaciu o nichos ecolóxicos específicos que puede esistir ente les poblaciones naturales acuten o imposibilitan el fluxu xénico. Amás d'estes restricciones al intercambiu de xenes ente poblaciones esisten otres ―denominaes [[mecanismos d'aislamientu reproductivu]]― les cualos son el conxuntu de carauterístiques, [[Etoloxía|comportamientos]] y [[fisioloxía|procesos fisiolóxicos]] que torguen que los miembros de dos [[especie|especies]] distintes puedan cruciase o apariase ente sigo, producir [[descendencia]] o que la mesma seya vidable o fértil. Estes barreres constitúin una fase indispensable na [[especiación|formación de nueves especies]] yá que caltienen les carauterístiques propies de les mesmes al traviés del tiempu por cuenta de que mengüen, o direutamente torguen, el fluxu xenético ente los individuos de distintes especies.<ref name="T.Baker">{{Cita publicación |autor=Baker, H.G. |añu= 1959 |títulu= Reproductive methods as factors in speciation in flowering plants |publicación= Cold. Spring Harbor Symp. Quant. Biol |volume= 24 |páxines= 177-191}}</ref><ref name="Barton">{{Cita publicación |autor=Barton, N. y Bengtsson, B.O. |añu= 1986 |títulu= The barrier to genetic exchange between hybridising populations |publicación= Heredity |volume= 57 |páxines= 357-376}}</ref><ref name="Strickberger">{{Cita llibru |autor=Strickberger, M. |añu= 1978 |títulu=Xenética |editorial= Omega |ubicación= Barcelona |páxines= 874-879 |isbn= 84-282-0369-5}}</ref><ref name="FUTUYMA">{{Cita llibru |autor=Futuyma, D. |añu= 1998 |títulu=Evolutionary biology |edición=3ª |editorial=Sinauer Associates, Inc |allugamientu= Sunderland}}</ref> Dependiendo de la distancia na que dos especies diverxeron dende la so [[ancestru común]] más recién, inda puede ser posible que les mesmes sían interfértiles, como ye'l casu del apareyamientu ente la [[yegua]] y el [[pollín]] pa producir la [[mula (animal)|mula]].<ref>{{Cita publicación |autor=Short RV |títulu=The contribution of the mule to scientific thought |publicación=J. Reprod. Fertil. Suppl. |númberu=23 |páxines=359-64 |añu=1975 |pmid=1107543}}</ref> Tales [[Híbridu (bioloxía)|híbridos]] son xeneralmente maneros, por cuenta de les diferencies cromosómicas ente les especies parentales y a la incapacidá de los mesmos d'apariase correutamente mientres la [[meiosis]]. Nesti casu, les especies estrechamente rellacionaes pueden cruciase con regularidá, pero los híbridos van ser escoyíos en contra. Sicasí, de xemes en cuando fórmense híbridos vidables y fértiles, los que pueden presentar propiedaes entemedies ente les sos especies paternales, o tener un fenotipu totalmente nuevu.<ref>{{Cita publicación |autor=Gross B, Rieseberg L |títulu=The ecological genetics of homoploid hybrid speciation |doi= 10.1093/jhered/esi026 |publicación=J. Hered. |volume=96 |númberu=3 |páxines=241-52 |añu=2005 |pmid=15618301 |pmc=2517139}}</ref> La importancia de la hibridación na creación de nueves especies d'animales nun ye tan clara, anque esisten exemplos bien documentados como'l de la [[xaronca]] ''[[Hyla versicolor]]''.<ref>{{Cita publicación |autor=Burke JM, Arnold ML |títulu=Genetics and the fitness of hybrids |publicación=Annu. Rev. Genet. |volume=35 |páxines=31-52 |añu=2001 |pmid=11700276 |doi=10.1146/annurev.genet.35.102401.085719}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Vrijenhoek RC |títulu=Polyploid hybrids: multiple origins of a treefrog species |publicación=Curr. Biol. |volume=16 |númberu=7 |páxines= R245 |añu=2006 |pmid=16581499 |doi=10.1016/j.cub.2006.03.005}}</ref> La hibridación ye, sicasí, un mecanismu importante de formación de nueves especies nes plantes, una y bones la [[poliploidía]] ―la duplicación de tol xuegu de cromosomes d'un organismu― ye tolerada más fácilmente nes plantes que nos animales,<ref name=Wendel>{{Cita publicación |autor=Wendel J |títulu=Genome evolution in polyploids |publicación=Plant Mol. Biol. |volume=42 |númberu=1 |páxines=225-49 |añu=2000 |pmid=10688139 |doi=10.1023/A:1006392424384}}</ref><ref name=Semon>{{Cita publicación |autor=Sémon M, Wolfe KH |títulu=Consequences of genome duplication |publicación=Curr Opin Genet Dev |volume=17 |númberu=6 |páxines=505-12 |añu=2007 |pmid=18006297 |doi=10.1016/j.gde.2007.09.007}}</ref> y restaura la fertilidá nos híbridos interespecíficos por cuenta de que cada cromosoma ye capaz d'apariase con un compañeru idénticu mientres la meiosis.<ref>{{Cita publicación |autor=Comai L |títulu=The advantages and disadvantages of being polyploid |publicación=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |númberu=11 |páxines=836-46 |añu=2005 |pmid=16304599 |doi=10.1038/nrg1711}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Soltis P, Soltis D |títulu=The role of genetic and genomic attributes in the success of polyploids |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=97 |númberu=13 |páxines=7051-7 |añu=2000 |mes=xunu |pmid=10860970 |pmc=34383 |doi=10.1073/pnas.97.13.7051}}</ref> === Los mecanismos de la evolución === Hai dos mecanismos básicos de cambéu evolutivu: la [[seleición natural]] y la [[deriva xenética]]. La seleición natural favorez a los xenes qu'ameyoren la capacidá de sobrevivencia y reproducción del organismu. Derivar xenética ye'l cambéu aleatoriu na frecuencia de los [[apanfilos]], provocáu por muestreo aleatoriu de los xenes d'una xeneración a la siguiente. El fluxu xenético ye la tresferencia de xenes dientro d'una población o ente poblaciones. La importancia relativa de la seleición natural y de derivar xenética nuna población varia dependiendo de la fuercia de la seleición y del tamañu poblacional efeutivu, que ye'l númberu d'exemplares d'esa población capaces de reproducise.<ref name=Whitlock>{{Cita publicación |autor=Whitlock M |títulu=Fixation probability and time in subdivided populations |publicación=Genetics |volume=164 |númberu=2 |páxines=767-79 |fecha=1 de xunu de 2003|pmid=12807795 |pmc=1462574}}</ref> La seleición natural suel predominar nes poblaciones grandes, ente que la deriva xenética predomina nes pequeñes. El predominiu de derivar xenética en poblaciones pequeñes puede llevar inclusive a la fixación de mutaciones llixeramente deletéreas.<ref name=Ohta>{{Cita publicación |autor=Ohta T |títulu=Near-neutrality in evolution of genes and gene regulation |url=http://www.pnas.org/cgi/content/abstract/252626899v1 |publicación=[[Proceedings of the National Academy of Sciences|Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A.]] |volume=99 |númberu=25 |páxines=16134-7 |añu=2002 |doi=10.1073/pnas.252626899 |pmid=12461171 |pmc=138577}}</ref> Como resultáu d'ello, los cambeos nel tamañu d'una población pueden influyir significativamente nel cursu de la evolución. Los [[Pescuezu de botella (bioloxía)|pescuezos de botella]] nes poblaciones ―situaciones que lleven a un drásticu descensu temporario del tamañu efeutivu― determinen una perda o erosión de la variabilidá xenética y traen, poro, a la formación de poblaciones xenéticamente más uniformes. Los pescuezos de botella tamién pueden ser la resultancia d'alteraciones nel fluxu xenético, como una migración amenorgada, la espansión a nuevos hábitats, o una subdivisión de la población.<ref name=Whitlock/> ==== Seleición natural ==== {{AP|Seleición natural}} [[Ficheru:Mutation and selection diagram es.svg|thumb|Diagrama qu'amuesa como interaccionan les [[mutación|mutaciones]] y la [[seleición natural]] p'aniciar cambeos nes poblaciones d'organismos.]] [[Ficheru:Biston.betularia.7200.jpg|thumb|''[[Biston betularia]]'' forma ''typica''.]] [[Ficheru:Biston.betularia.f.carbonaria.7209.jpg|thumb|''Biston betularia'' forma ''carbonaria''.]] [[Ficheru:Lichte en zwarte versie berkenspanner.jpg|thumb|Los dos formes ''typica'' y ''carbonaria'' de la poliya ''[[Biston betularia]]'' posaes sobre'l mesmu tueru. La forma ''typica'', de color claru, ye difícilmente observable sobre esti árbol que nun se topa anegrazáu pol sarriu, lo que la camufla de los depredadores, tales como ''[[Parus major]]''.]] La [[seleición natural]] ye'l procesu pol cual les mutaciones xenétiques qu'ameyoren la capacidá reproductiva vuélvense, y permanecen, cada vez más frecuentes nes socesives xeneraciones d'una población. Calificar de cutiu de «mecanismu autoevidente», pos ye la consecuencia necesaria de trés fechos simples: (a) dientro de les poblaciones d'organismos hai variación heredable (b) los organismos producen más descendientes de los que pueden sobrevivir, y (c) tales descendientes tienen distintes capacidaes pa sobrevivir y reproducise.<ref name=Hurst>{{Cita publicación |autor=Hurst LD |títulu=Fundamental concepts in genetics: genetics and the understanding of selection |publicación=Nat. Rev. Genet. |volume=10 |númberu=2 |páxines=83-93 |añu=2009 |mes=febreru |pmid=19119264 |doi=10.1038/nrg2506}}</ref> El conceutu central de la seleición natural ye l'[[Aptitú (bioloxía)|aptitú biolóxica]] d'un organismu.<ref name=Orr>{{Cita publicación |autor=Orr, H.A. |títulu=Fitness and its role in evolutionary genetics |publicación=Nat. Rev. Genet. |volume=10 |númberu=8 |páxines=531-9 |añu=2009 |mes=agostu |pmid=19546856 |doi=10.1038/nrg2603 |pmc=2753274}}</ref> L'aptitú, axuste o adecuación tratar de la midida de la contribución xenética d'un organismu a la xeneración siguiente.<ref name=Orr/> Sicasí, l'aptitú nun ye a cencielles igual al númberu total de descendientes d'un determináu organismu, yá que tamién cuantifica la proporción de xeneraciones posteriores que lleven los xenes d'esi organismu.<ref name=Haldane>{{Cita publicación |autor=Haldane, J. |títulu=The theory of natural selection today |publicación=Nature |volume=183 |númberu=4663 |páxines=710-3 |añu=1959 |pmid=13644170 |doi=10.1038/183710a0}}</ref> Por casu, si un organismu puede sobrevivir y reproducise pero los sos descendientes son demasiáu pequeños o enfermizos como pa llegar a la edá reproductiva, la contribución xenética d'esi organismu a les futures xeneraciones va ser bien baxa y, poro, el so aptitú tamién la ye.<ref name=Orr/> Poro, si un apanfilo aumenta l'aptitú más qu'otros alelos del mesmu xen, con cada xeneración l'apanfilo va ser más común dientro de la población. Dizse que tales traces son «escoyíos a favor». Exemplos de traces que pueden aumentar l'aptitú son una meyora de la sobrevivencia o una mayor [[fecundidá]]. Sicasí, la menor aptitú causada por un apanfilo menos beneficiosu o deletéreo fai que l'apanfilo seya cada vez más raru y dizse que ye «escoyíu en contra».<ref name=Lande>{{Cita publicación |autor=Lande, R. y Arnold, S.J. |añu=1983 |títulu=The measurement of selection on correlated characters |publicación=Evolution |volume=37 |páxines=1210-26 |doi=10.2307/2408842 |númberu=6}}</ref> Hai que sorrayar que l'aptitú d'un apanfilo nun ye una carauterística fixa: si l'ambiente camuda, les traces qu'antes yeren neutros o nocivos pueden ser beneficiosos, y viceversa.<ref name=Futuyma>{{Cita llibru |apellíos=Futuyma |nome=Douglas J. |añu=2005 |títulu=Evolution |editorial=Sinauer Associates, Inc. |allugamientu=Sunderland, Massachusetts |isbn=0-87893-187-2}}</ref> Por casu, la poliya ''[[Biston betularia]]'' presenta dos colories, unu claro denomináu forma ''typica'' y otru escuru llamáu forma ''carbonaria''. La forma ''typica'', como'l so nome indica, ye la más frecuente nesta especie. Sicasí, mientres la [[revolución industrial]] nel [[Reinu Xuníu]] los tueros de munchos de los árboles nos que les poliyes posábense resultaron anegrazaos pol sarriu, lo que-yos apurría una ventaya a les poliyes de color escuru pa pasar desapercibíes de los depredadores. Esto dio a les poliyes de la forma melánica una mayor oportunidá de sobrevivir pa producir más descendientes de color escuru. Namái cincuenta años dempués de que s'afayara la primera poliya melánica, cuasi la totalidá de les poliyes del área industrial de [[Manchester]] yeren escures. Esti procesu revirtióse por causa de la Llei del aire llimpio» (''Clean Air Act'') de 1956, pola cual amenorgóse la polución industrial y les poliyes escures, más fácilmente visibles polos depredadores, volvieron ser escases nuevamente.<ref name="Peppered Moth">{{Cita web |url=http://www.millerandlevine.com/km/evol/Moths/moths.html |títulu=The Peppered Moth |autor=Ken Miller |enllaceautor=Kenneth R. Miller |fecha=agostu de 1999 |fechaaccesu=13 d'abril de 2011}}</ref> Sicasí, anque la direición de la seleición camude, les traces que se perdieren nel pasáu nun pueden volver llograse de forma idéntica ―situación que describe la [[Llei de Dollo]] o «Llei de la irreversibilidad evolutiva»―.<ref>Dollo, L (1893). [http://www.paleoglot.net/files/Dollo_93.pdf Les lois de l'évolution.] ''Bull. Soc. Belge Geol. Pal. Hydr'', VII:164-166.</ref> Acordies con esta hipótesis, una estructura o órganu que se perdió o refugó mientres l'intre de la evolución nun volverá apaecer nesi mesmu llinaxe d'organismos.<ref>{{Cita publicación |doi= 10.1111/j.1558-5646.2008.00505.x | pmid = 18764918 |volume= 62 |númberu= 11 |páxines= 2727-2741 |apellíu= Goldberg |nome= Emma Y | coautores = Boris Igić |títulu= On phylogenetic tests of irreversible evolution |publicación= Evolution |añu= 2008 }}</ref><ref>{{Cita publicación |doi= 10.1016/j.tree.2008.06.013 | pmid = 18814933 |volume= 23 |númberu= 11 |páxines= 602-609 |apellíu= Collin |nome= Rachel | coautores = Maria Pia Miglietta |títulu= Reversing opinions on Dollo's Law |publicación= Trends in Ecology & Evolution |añu= 2008 }}</ref> Según [[Richard Dawkins]], esta hipótesis ye «una declaración sobre la improbabilidá estadística de siguir esautamente la mesma trayeutoria evolutiva dos vegaes o, ello ye que una mesma trayeutoria particular en dambes direiciones».<ref>{{Cita llibru |nome= Richard | apellíos = Dawkins |enllaceautor= Richard Dawkins |títulu= The Blind Watchmaker |editorial= W. W. Norton & Company, Inc. |allugamientu= New York | añu-orixinal = 1986 |añu= 1996 |isbn= 0-393-31570-3}}</ref> Dientro d'una población, la seleición natural pa una determinada traza que varia en forma continua, como l'altor, puédese categorizar en tres tipos distintos. El primeru ye la seleición direccional», que ye un cambéu nel valor mediu d'una traza a lo llargo del tiempu; por casu, cuando los organismos cada vez son más altos.<ref>{{Cita publicación |autor=Hoekstra, H.; Hoekstra, J.; Berrigan, D.; Vignieri, S.; Hoang, A.; Hill, C.; Beerli, P. y Kingsolver, J. |títulu=Strength and tempo of direutional selection in the wild |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=98 |númberu=16 |páxines=9157-60 |añu=2001 |mes=xunetu |pmid=11470913 |pmc=55389 |doi=10.1073/pnas.161281098}}</ref> En segundu llugar tópase la seleición disruptiva» que ye la seleición de los valores estremos d'una determinada traza, lo que de cutiu determina que los valores estremos sían más comunes y que la seleición actúe en contra del valor mediu. Esto implicaría que los organismos baxos y altos tengan una ventaya, pero los d'altor mediu non. Finalmente, na seleición estabilizadora», la seleición actúa en contra de los valores estremos, lo que determina un amenorgamientu de la [[varianza]] alredor del promediu y una menor variabilidá de la población pa esi calter en particular.<ref name=Hurst/><ref>{{Cita publicación |autor=Felsenstein |títulu=Excursions along the Interface between Disruptive and Stabilizing Selection |publicación=Genetics |volume=93 |númberu=3 |páxines=773-95 |fecha=1 de payares de 1979|pmid=17248980 |pmc=1214112}}</ref> Esto fadría, por casu, que tolos organismos d'una población, pasu ente pasu, adquirieren un altor similar. Un tipu especial de seleición natural ye la [[seleición sexual]], que ye la seleición a favor de cualquier traza qu'aumente l'ésitu reproductivu faciendo aumentar el curiosu d'un organismu ante pareyu potenciales.<ref>{{Cita publicación |autor=Andersson, M. y Simmons, L. |títulu=Sexual selection and mate choice |publicación=Trends Ecol. Evol. (Amst.) |volume=21 |númberu=6 |páxines=296-302 |añu=2006 |pmid=16769428 |doi=10.1016/j.tree.2006.03.015}}</ref> Les traces qu'evolucionaron por aciu la [[seleición sexual]] son especialmente prominentes nos machos de delles especies, anque ciertes traces tales como cuernos avolumaos, cantares d'apareyamientu o colores brillosos― puedan atraer a los predadores, amenorgando les posibilidaes de sobrevivencia de los machos.<ref>{{Cita publicación |autor=Kokko, H.; Brooks, R.; McNamara, J. y Houston, A. |títulu=The sexual selection continuum |pmc=1691039 |publicación=Proc. Biol. Sci. |volume=269 |númberu=1498 |páxines=1331-40 |añu=2002 |pmid=12079655 |doi=10.1098/rspb.2002.2020}}</ref> Sicasí, esta desventaxa reproductiva compensar por un mayor ésitu reproductivu de los machos que presenten estes traces sexualmente escoyíes.<ref>{{Cita publicación |autor=Hunt, J.; Brooks, R.; Jennions, M.; Smith, M.; Bentsen, C. y Bussière, L. |títulu=High-quality male field crickets invest heavily in sexual display but die young |publicación=Nature |volume=432 |númberu=7020 |páxines=1024-1027 |añu=2004 |pmid=15616562 |doi=10.1038/nature03084}}</ref> Una área d'estudiu activu ye la denomada «unidá de seleición»; díxose que la seleición natural actúa a nivel de xenes, célules, organismos individuales, grupos d'organismos ya inclusive especies.<ref name=Gould>{{Cita publicación |autor=Gould, S.J. |títulu=Gulliver's further travels: the necessity and difficulty of a hierarchical theory of selection |publicación=Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. |volume=353 |númberu=1366 |páxines=307-314 |añu=1998 |mes=febreru |pmid=9533127 |pmc=1692213 |doi=10.1098/rstb.1998.0211}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Mayr, Y. |títulu=The objects of selection |doi= 10.1073/pnas.94.6.2091 |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=94 |númberu=6 |páxines=2091-2094 |añu=1997 |pmid=9122151 |pmc=33654}}</ref> Nengún d'estos modelos ye mutuamente esclusivu, y la seleición puede actuar en múltiples niveles al empar.<ref>{{Cita publicación |autor=Maynard Smith, J. |títulu=The units of selection |publicación=Novartis Found. Symp. |volume=213 |páxines=203-211; discutiniu 211-217 |añu=1998 |pmid=9653725}}</ref> Por casu, debaxo del nivel del individuu, hai xenes denominaos transposones qu'intenten retrucar en tol xenoma.<ref>{{Cita publicación |autor=Hickey, D.A. |títulu=Evolutionary dynamics of transposable elements in prokaryotes and eukaryotes |publicación=Genetica |volume=86 |númberu=1-3 |páxines=269-274 |añu=1992 |pmid=1334911 |doi=10.1007/BF00133725}}</ref> La seleición por sobre'l nivel del individuu, como la seleición de grupu, puede dexar la evolución de la cooperación.<ref>{{Cita publicación |autor=Gould, S.J. y Lloyd, Y.A. |títulu=Individuality and adaptation across levels of selection: how shall we name and generalize the unit of Darwinism? |doi= 10.1073/pnas.96.21.11904 |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=96 |númberu=21 |páxines=11904-9 |añu=1999 |pmid=10518549 |pmc=18385}}</ref> ==== Deriva xenética ==== {{AP|Deriva xenética}} [[Ficheru:Allele-frequency ES.png|thumb|left|Simulación de la [[deriva xenética]] de venti [[apanfilos]] non enllazaos en poblaciones de 10 (enriba) y 100 (embaxo). Derivar escontra la fixación ye más rápida na población pequeña.]] Derivar xenética ye'l cambéu na [[Frecuencia alélica|frecuencia de los alelos]] ente una xeneración y la siguiente, y tien llugar porque los alelos de la descendencia son una amuesa aleatoria de los padres, y pol papel que xuega l'azar na hora de determinar si un exemplar determináu va sobrevivir y va reproducise.<ref name=Amos/> En términos matemáticos, los alelos tán suxetos a errores de [[Muestreo n'estadística|muestreo]]. Como resultáu d'ello, cuando les fuercies selectives tán ausentes o son relativamente débiles, la frecuencia de los alelos tiende a «derivar» escontra riba o escontra baxo aleatoriamente (nun paséu aleatoriu). Esta deriva detiense cuando un apanfilo conviértese finalmente fitu, esto ye, o bien sume de la población, o bien sustituyi totalmente el restu de xenes. Con éses derivar xenética puede esaniciar dellos alelos d'una población a cencielles debíu al azar. Inclusive na ausencia de fuercies selectives, derivar xenética puede faer que dos poblaciones separaes qu'empiecen cola mesma estructura xenética dixebrar en dos poblaciones diverxentes con un conxuntu de alelos distintos.<ref>Lande R. «Fisherian and Wrightian theories of speciation». Genome, vol. 31, 1, pàg. 221–27.</ref> El tiempu necesariu por que un apanfilo quede afitáu por derivar xenética depende del tamañu de la población; la fixación tien llugar más rápidu en poblaciones más pequeñes.<ref>{{Cita publicación |autor=Otto S, Whitlock M |títulu=The probability of fixation in populations of changing size |url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=9178020 |publicación=Genetics |volume=146 |númberu=2 |páxines=723-33 |añu=1997 |pmid=9178020}}</ref> La midida precisa de les poblaciones que ye importante nesti casu recibe'l nome de tamañu poblacional efeutivu, que foi definida por Sewall Wright como'l númberu teóricu d'exemplares reproductivos que presenten el mesmu grau reparáu de consanguinidá. Anque la seleición natural ye responsable de l'adautación, la importancia relativa de les dos fuercies, seleición natural y deriva xenética, como impulsoras del cambéu evolutivu polo xeneral ye anguaño un campu d'investigación na bioloxía evolutiva.<ref>{{Cita publicación |autor=Nei M |títulu=Selectionism and neutralism in molecular evolution |doi= 10.1093/molbev/msi242 |publicación=Mol. Biol. Evol. |volume=22 |númberu=12 |páxines=2318-42 |añu=2005 |pmid=16120807}}</ref> Estes investigaciones fueron inspiraes pola [[teoría neutralista de la evolución molecular]], que postula que la mayoría de cambeos evolutivos son la resultancia de la fixación de mutaciones neutres, que nun tienen nengún efeutu inmediatu sobre l'aptitú d'un organismu.<ref>{{Cita publicación |autor=Kimura M |títulu=The neutral theory of molecular evolution: a review of recent evidence |url=http://www.jstage.jst.go.jp/article/jjg/66/4/66_367/_article |publicación=Jpn. J. Genet. |volume=66 |númberu=4 |páxines=367-86 |añu=1991 |pmid=1954033 |doi=10.1266/jjg.66.367 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081211132302/http://www.jstage.jst.go.jp/article/jjg/66/4/66_367/_article |fechaarchivu=11 d'avientu de 2008 }}</ref> Por tanto, nesti modelu, la mayoría de los cambeos xenéticos nuna población son la resultancia d'una presión de mutación constante y de deriva xenética.<ref>{{Cita publicación |autor=Kimura M |títulu=The neutral theory of molecular evolution and the world view of the neutralists |publicación=Genome |volume=31 |númberu=1 |páxines=24-31 |añu=1989 |pmid=2687096}}</ref> === Les consecuencies de la evolución === ==== Adautación ==== [[Ficheru:Homology vertebrates-es.svg|thumb|300px|Güesos [[Homoloxía (bioloxía)|homólogos]] d'estremidaes de [[tetrapoda|tetrápodos]]. Los güesos de los cuatro animales tienen la mesma estructura básica, pero afixéronse a usos específicos.]] L'adautación ye'l procesu por aciu el cual una población se adecua meyor al so [[hábitat]] y tamién el cambéu na estructura o nel funcionamientu d'un organismu que lu fai más fayadizu a la so redolada.<ref>Adaptation. ''In'': ''Oxford Dictionary of Science''.</ref><ref>Bowler P.J. 2003. ''Evolution: the history of an idea''. California. páx. 10</ref> Esti procesu tien llugar mientres munches xeneraciones,<ref>Patterson C. 1999. ''Evolution''. Natural History Museum, Londres. Páx. 1</ref> producir por [[seleición natural]],<ref>{{Cita publicación |autor=Orr H |títulu=The genetic theory of adaptation: a brief history |publicación=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |númberu=2 |páxines=119-27 |añu=2005 |pmid=15716908 |doi=10.1038/nrg1523 |ref=harv}}</ref> y ye unu de los fenómenos básicos de la bioloxía.<ref>Williams, G.C. 1966. ''Adaptation and natural selection: a critique of some current evolutionary thought''. Princeton. «L'adautación evolutiva ye un fenómenu d'enorme importancia na bioloxía.» páx. 5</ref> {{cita|La importancia d'una adautación namái puede entendese en rellación col total de la bioloxía de la especie. Julian Huxley<ref>Huxley, J. 1942. ''Evolution: the modern synthesis''. Allen & Unwin, Londres. Páx. 449</ref>}} Ello ye que un principiu fundamental de la [[ecoloxía]] ye'l denomináu [[principiu d'esclusión competitiva]]: dos especies nun pueden ocupar el mesmu [[nichu ecolóxicu|nichu]] nel mesmu ambiente por un llargu tiempu.<ref>{{Cita publicación |autor=Hardin G |títulu=The competitive exclusion principle |publicación=Science |volume=131 |númberu=3409 |páxines=1292-7 |añu=1960 |pmid=14399717 |doi=10.1126/science.131.3409.1292 |ref=harv}}</ref> Arriendes d'ello, la seleición natural va tender a forzar a les especies a afaese a distintos nichos ecolóxicos p'amenorgar al mínimu la competencia ente elles.<ref>{{Cita publicación |autor=Kocher TD |títulu=Adaptive evolution and explosive speciation: the cichlid fish model |publicación=Nat. Rev. Genet. |volume=5 |númberu=4 |páxines=288-98 |añu=2004 |pmid=15131652 |doi=10.1038/nrg1316 |url=http://hcgs.unh.edu/staff/kocher/pdfs/Kocher2004.pdf |ref=harv |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110720092925/http://hcgs.unh.edu/staff/kocher/pdfs/Kocher2004.pdf |fechaarchivu=20 de xunetu de 2011 }}</ref> L'adautación ye, de primeres, un ''procesu'' en llugar d'una parte física d'un cuerpu.<ref>Mayr, Y. 1982. ''The growth of biological thought''. Harvard. Páx. 483: "L'adautación... yá nun puede ser considerada como una condición estática, un productu d'un pasáu creativu, sinón que se convirtió nun procesu dinámicu permanente."</ref> La distinción puede apreciase, por casu, nos [[trematodos]] ―[[parásitu|[parásitos]] internos con estructures corporales bien simples pero con un [[Ciclu de vida (bioloxía)|ciclu de vida]] bien complexu― nos que les sos adautaciones a un [[mediu ambiente]] tan inusual nun son el productu de calteres observables a güeyu sinón n'aspeutos críticos del so ciclu vital.<ref>Price P.W. 1980. ''The evolutionary biology of parasites''. Princeton.</ref> Sicasí, el conceutu d'adautación tamién inclúi aquellos aspeutos de los organismos, de les poblaciones o de les especies que son la resultancia del procesu adaptativu. Por aciu l'usu del términu «adautación» pal ''procesu'' evolutivu y «traza o calter adaptativu» pal ''productu'' del mesmu, los dos sentíos del conceutu estrémense perfectamente. Les definiciones d'estos conceutos, debíes a [[Theodosius Dobzhansky]], son básiques. Asina, l'adautación» ye'l procesu evolutivu pol cual un organismu vuélvese más capaz de vivir nel so [[hábitat]] o hábitats,<ref>{{Cita llibru|apellíos = Dobzhansky |nome= T.|apellíos2=Hecht |nome2=MK |apellíos3=Steere |nome3= WC |añu= 1968 |capítulu= On some fundamental concepts of evolutionary biology |títulu= Evolutionary biology volume 2 |páxines= 1-34 |editorial=Appleton-Century-Crofts |allugamientu=New York |edición=1st}}</ref> ente que l'adaptabilidá» ye l'estáu de tar afechu, esto ye, el grau en qu'un organismu ye capaz de vivir y reproducise nun determináu conxuntu de hábitats.<ref>{{Cita llibru|apellíos=Dobzhansky |nome=T. |añu=1970 |títulu=Genetics of the evolutionary process |editorial=Columbia |allugamientu= N.Y. |páxines=4-6, 79-82, 84-87 |isbn= 0-231-02837-7}}</ref> Finalmente, un calter adaptativu» ye unu de los aspeutos del patrón de desenvolvimientu d'un organismu, que déxa-y o-y amonta la probabilidá de sobrevivir y reproducise.<ref>{{Cita publicación |doi= 10.2307/2406099|apellíos = Dobzhansky |nome= T. |añu= 1956 |títulu= Genetics of natural populations XXV. Genetic changes in populations of ''Drosophila pseudoobscura'' and ''Drosphila persimilis'' in some locations in California |publicación= Evolution |volume= 10 |númberu= 1 |páxines= 82-92|jstor = 2406099}}</ref> L'adautación puede causar yá seya la ganancia d'una nueva carauterística o la perda d'una función ancestral. Un exemplu qu'amuesa los dos tipos de cambéu ye l'adautación de les bacteries a la seleición por [[antibióticos]], con cambeos xenéticos que causen [[resistencia a los antibióticos]] por cuenta de que modifícase la diana de la droga o pol aumentu de l'actividá de los tresportadores qu'estrayen la droga fora de la célula.<ref>{{Cita publicación |autor=Nakajima A, Sugimoto Y, Yoneyama H, Nakae T |títulu=High-level fluoroquinolone resistance in Pseudomonas aeruginosa due to interplay of the MexAB-OprM efflux pump and the DNA gyrase mutation |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12153116 |publicación=Microbiol. Immunol. |volume=46 |númberu=6 |páxines=391-5 |añu=2002 |pmid=12153116 |ref=harv}}</ref> Otros exemplos notables son la evolución en llaboratoriu de les bacteries ''[[Escherichia coli]]'' por que puedan ser capaces d'utilizar el [[ácidu cítrico]] como un nutriente, cuando les bacteries de tipu montés non pueden facer,<ref>{{Cita publicación |autor=Blount ZD, Borland CZ, Lenski RE |títulu=Inaugural Article: Historical contingency and the evolution of a key innovation in an esperimental population of Escherichia coli |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=105 |númberu=23 |páxines=7899-906 |añu=2008 |pmid=18524956 |doi=10.1073/pnas.0803151105 |pmc=2430337 |ref=harv}}</ref> la evolución d'una nueva enzima en ''[[Flavobacterium]]'' que dexa qu'estes bacteries puedan crecer nos subproductos de la fabricación del [[nylon]],<ref>{{Cita publicación |autor=Okada H, Negoro S, Kimura H, Nakamura S |títulu=Evolutionary adaptation of plasmid-encoded enzymes for degrading nylon oligomers |publicación=Nature |volume=306 |númberu=5939 |páxines=203-6 |añu=1983 |pmid=6646204 |doi=10.1038/306203a0 |ref=harv}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Ohno S |títulu=Birth of a unique enzyme from an alternative reading frame of the preexisted, internally repetitious coding sequence |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=81 |númberu=8 |páxines=2421-5 |añu=1984 |pmid=6585807 |pmc=345072 |doi=10.1073/pnas.81.8.2421 |ref=harv}}</ref> y l'evolución d'una [[vía metabólica]] dafechu nueva na bacteria del suelu ''[[Sphingobium]]'' que-y dexa degradar el [[pesticida]] sintéticu [[pentaclorofenol]].<ref>{{Cita publicación |autor=Copley SD |títulu=Evolution of a metabolic pathway for degradation of a toxic xenobiotic: the patchwork approach |publicación=Trends Biochem. Sci. |volume=25 |númberu=6 |páxines=261-5 |añu=2000 |pmid=10838562 |doi=10.1016/S0968-0004(00)01562-0 |ref=harv}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Crawford RL, Jung CM, Strap JL |títulu=The recent evolution of pentachlorophenol (PCP)-4-monooxygenase (PcpB) and associated pathways for bacterial degradation of PCP |publicación=Biodegradation |volume=18 |númberu=5 |páxines=525-39 |añu=2007 |pmid=17123025 |doi=10.1007/s10532-006-9090-6 |ref=harv}}</ref> Una idea interesante, anque inda revesosa, ye que delles adautaciones pueden aumentar la capacidá de los organismos pa xenerar diversidá xenética y p'afaese por seleición natural ―esto ye, aumentaríen la capacidá d'evolución―<ref>{{Cita publicación |autor=Colegrave N, Collins S |títulu=Esperimental evolution: esperimental evolution and evolvability |publicación=Heredity |volume=100 |númberu=5 |páxines=464-70 |añu=2008 |pmid=18212804 |doi=10.1038/sj.hdy.6801095 |url=http://www.nature.com/hdy/journal/v100/n5/full/6801095a.html |ref=harv}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Kirschner M, Gerhart J |títulu=Evolvability |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=95 |númberu=15 |páxines=8420-7 |añu=1998 |pmid=9671692 |pmc=33871 |doi=10.1073/pnas.95.15.8420 |ref=harv}}</ref> [[Ficheru:Whale skeleton.png|350px|thumb|right|Una cadarma de [[ballena]], ''a'' y ''b'' güesos de l'[[Aleta (zooloxía)|aleta]], que son adautaciones de güesos de pates delanteres, ente que ''c'' indica los güesos vestigiales de les pates traseres, lo que suxure una adautación dende'l vezu terrestre al acuáticu.<ref name="transformation445">{{Cita publicación |autor=Bejder L, Hall BK |títulu=Limbs in whales and limblessness in other vertebrates: mechanisms of evolutionary and developmental transformation and loss |publicación=Evol. Dev. |volume=4 |númberu=6 |páxines=445-58 |añu=2002 |pmid=12492145 |doi=10.1046/j.1525-142X.2002.02033.x |ref=harv}}</ref>]] L'adautación produzse al traviés del cambéu gradual de les estructures esistentes. Arriendes d'ello, les estructures con organización interna similar pueden tener distintes funciones n'organismos rellacionaos. Este ye la resultancia d'una sola estructura ancestral que foi afecha pa funcionar de distintes formes. Los güesos de les nales de los [[Chiroptera|esperteyos]], por casu, son bien similares a los de los pies del [[Mus musculus|mure]] y los de les manes de los [[primates]], por cuenta de que toes estes estructures baxen a partir d'un ancestru común de los mamíferos.<ref>{{Cita publicación |doi= 10.1554/05-233.1 | pmid = 16526515 |volume= 59 |númberu= 12 |páxines= 2691-704 |apellíu= Young |nome= Nathan M. |títulu= Serial homology and the evolution of mammalian limb covariation structure |publicación= Evolution |fechaaccesu=24 de setiembre de 2009 |añu= 2005 |url= http://www.bioone.org/doi/abs/10.1554/05-233.1 | apellíos2 = Hallgrímsson |nome2= B |ref= harv}}</ref> Puesto que tolos organismos vivos tán rellacionaos en cierta midida, inclusive los órganos que paecen tener una estructura pocu o nada similar, como los güeyos de los [[artrópodos]], del [[calamar]] y de los vertebraos, o les estremidaes y les nales d'artrópodos y vertebraos, pueden depender d'un conxuntu común de xenes homólogos que controlen el so montaxe y funcionamientu, lo que se denomina [[homoloxía fonda]].<ref>{{Cita publicación |doi= 10.1017/S1464793102006097 | pmid = 14558591 |volume= 78 |númberu= 3 |páxines= 409-433 |apellíu= Hall |nome= Brian K |títulu= Descent with modification: the unity underlying homology and homoplasy as seen through an analysis of development and evolution |publicación= Biological Reviews of the Cambridge Philosophical Society |añu= 2003 |ref= harv }}</ref><ref>{{Cita publicación |doi= 10.1038/nature07891 | pmid = 19212399 |volume= 457 |númberu= 7231 |páxines= 818-823 |apellíu= Shubin |nome= Neil |títulu= Deep homology and the origins of evolutionary novelty |publicación= Nature |añu= 2009 | apellíos2 = Tabin |nome2= C | apellíos3 = Carroll |nome3= S |ref= harv }}</ref> Mientres l'adautación, delles estructures pueden perder la so función orixinal y convertise n'[[estructura vestigial|estructures vestigiales]].<ref name=Fong>{{Cita publicación |autor=Fong D, Kane T, Culver D |títulu=Vestigialization and Loss of Nonfunctional Characters |publicación=Ann. Rev. Ecol. Syst. |volume=26 |númberu=4 |páxines=249-68 |añu=1995 |doi=10.1146/annurev.es.26.110195.001341 |ref=harv |pmid=12733778}}</ref> Estes estructures pueden escarecer de funcionalidad nuna especie actual, sicasí, pueden tener una clara función na especie ancestral o n'otres especies estrechamente rellacionaes. Los exemplos inclúin [[pseudogen]]es,<ref>{{Cita publicación |autor=Zhang Z, Gerstein M |títulu=Large-scale analysis of pseudogenes in the human genome |publicación=Curr. Opin. Genet. Dev. |volume=14 |númberu=4 |páxines=328-35 |añu=2004 |pmid=15261647 |doi=10.1016/j.gde.2004.06.003 |ref=harv}}</ref> los restos non funcionales de los güeyos de los pexes cavernícoles ciegos,<ref>{{Cita publicación |autor=Jeffery WR |títulu=Adaptive evolution of eye degeneration in the Mexican blind cavefish |doi= 10.1093/jhered/esi028 |publicación=J. Hered. |volume=96 |númberu=3 |páxines=185-96 |añu=2005 |pmid=15653557 |ref=harv}}</ref> les nales nes especies d'aves que nun volar<ref>{{Cita publicación |autor=Maxwell EE, Larsson HC |títulu=Osteology and myology of the wing of the Emu (Dromaius novaehollandiae) and its bearing on the evolution of vestigial structures |publicación=J. Morphol. |volume=268 |númberu=5 |páxines=423-41 |añu=2007 |pmid=17390336 |doi=10.1002/jmor.10527 |ref=harv}}</ref> y la presencia de güesos del cadril nes [[Balaenidae|ballenes]] y nes [[Serpentes|culiebres]].<ref name="transformation445"/> Nos seres humanos tamién esisten exemplos d'estructures vestigiales, les qu'inclúin les [[muela de xuiciu|muelas de xuiciu]],<ref>{{Cita publicación |autor=Silvestri AR, Singh I |títulu=The unresolved problem of the third molar: would people be better off without it? |url=http://jada.ada.org/cgi/content/full/134/4/450 |publicación=Journal of the American Dental Association (1939) |volume=134 |númberu=4 |páxines=450-5 |añu=2003 |pmid=12733778 |doi=10.1146/annurev.es.26.110195.001341 |ref=harv |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140823063158/http://jada.ada.org/content/134/4/450.full |fechaarchivu=23 d'agostu de 2014 }}</ref> el [[coxis]],<ref name=Fong/> el [[apéndiz vermiforme]],<ref name=Fong/> ya inclusive, muertes de comportamientu tales como la [[piel de pita]]<ref>Darwin, Charles. (1872) ''[[The Expression of the Emotions in Man and Animals]]'' John Murray, London.</ref> y otros [[Reflexos arcaicos|reflexos primitivos]].<ref>{{Cita llibru |títulu= Psychology |edición= 5ª |autor= Peter Gray |añu=2007 |páxina=66|editorial=Worth Publishers |isbn=0-7167-0617-2}}</ref><ref>[https://books.google.com/books?id=OzL2Bgvf9Q0C&pg=PA122 Behavior Development in Infants] por Evelyn Dewey, citando l'estudiu "Reflexes and other motor activities in newborn infants: a report of 125 cases as a preliminary study of infant behavior" publicáu en ''Bull. Neurol. Inst. New York'', 1932, Vol. 2, páxs. 1–56.</ref><ref>{{Cita llibru |títulu= Why Evolution is True |autor= Jerry Coyne |añu=2009 |páxines=85-86 |editorial=Penguin Group}} <small>[[ISBN]] {{ISBNT|978-0-670-02053}}</small>.</ref><ref>{{Cita llibru |títulu= Archetype: A Natural History of the Self |autor=Anthony Stevens |añu=1982 |páxina=87|editorial=Routledge & Kegan Paul |isbn=0-7100-0980-1}}</ref> Sicasí, munches traces que paecen ser simples adautaciones son, ello ye qu'[[exaptación|exaptaciones]]: estructures orixinalmente afeches pa una función, pero que coincidentemente fixéronse útiles pa dalguna otra función mientres el procesu.<ref name=GouldStructP1235>{{Harvsp|Gould|2002|pp=1235–6}}</ref> Un exemplu ye'l llagartu africanu ''[[Holaspis guentheri]]'' que desenvolvió una cabeza bien plana pa escondese nos resquiebros, fechu que puede reparase nos sos parientes cercanos. Sicasí, nesta especie, la cabeza convirtióse en tan estrapada que-y dexa esmucir se d'árbol n'árbol.<ref name=GouldStructP1235/> Les [[vexiga natatoria|vexigues natatories]] de los pexes [[teleósteos]] son otru exemplu de exaptación yá que, magar deriven direutamente de los [[pulmones]] de los pexes pulmonados ancestrales, son emplegaes como regulador de la flotación.<ref>{{Cita llibru | apellíos = Gould |nome= Stephen Jay |enllaceautor= Stephen Jay Gould |títulu= Ocho gochinos. Reflexones sobre historia natural |añu= 1993 |editorial= Crítica |isbn= 9788484328537 }}</ref> Una área d'investigación actual en [[bioloxía evolutiva del desenvolvimientu]] ye la base del [[bioloxía del desenvolvimientu|desenvuelvo]] de les adautaciones y de les exaptaciones.<ref>{{Cita publicación |autor=Johnson NA, Porter AH |títulu=Toward a new synthesis: population genetics and evolutionary developmental biology |publicación=Genetica |volume=112-113 |páxines=45-58 |añu=2001 |pmid=11838782 |doi=10.1023/A:1013371201773 |ref=harv}}</ref> Esta área d'investigación enceta l'orixe y l'evolución de [[embrioxénesis|desenvolvimientu embrionariu]] y de qué manera los cambeos de los procesos de desenvolvimientu xeneren nueves carauterístiques.<ref>{{Cita publicación |autor=Baguñà J, Garcia-Fernàndez J |títulu=Evo-Devo: the long and winding road |url=http://www.ijdb.ehu.es/web/paper.php?doi=14756346 |publicación=Int. J. Dev. Biol. |volume=47 |númberu=7-8 |páxines=705-13 |añu=2003 |pmid=14756346 |ref=harv}}<br />*{{Cita publicación |autor= Love AC. |añu= 2003 |títulu= Evolutionary Morphology, Innovation and the Synthesis of Evolutionary and Developmental Biology |publicación= Biology and Philosophy |volume= 18 |númberu= 2 |páxines= 309-345 |doi= 10.1023/A:1023940220348 |url= http://www.springerlink.com/content/k7745m8871l3m360/ |ref= harv}}</ref> Estos estudios demostraron que la evolución puede alteriar el desenvolvimientu pa crear nueves estructures, tales como les estructures ósees de los embriones que se desenvuelven nel quexal en dellos animales, sicasí formen parte del oyíu mediu nos mamíferos.<ref>{{Cita publicación |autor=Allin EF |títulu=Evolution of the mammalian middle ear |publicación=J. Morphol. |volume=147 |númberu=4 |páxines=403-37 |añu=1975 |pmid=1202224 |doi=10.1002/jmor.1051470404 |ref=harv}}</ref> Tamién ye posible que les estructures que se perdieron na evolución vuelvan apaecer por cuenta de los cambeos que se producen nos xenes del desenvolvimientu, como por casu una mutación nos [[pollu|pollos]] que determina que los embriones desenvuelvan dientes similares a los de [[cocodrilu|cocodrilos]].<ref>{{Cita publicación |autor=Harris MP, Hasso SM, Ferguson MW, Fallon JF |títulu=The development of archosaurian first-generation teeth in a chicken mutant |publicación=Curr. Biol. |volume=16 |númberu=4 |páxines=371-7 |añu=2006 |pmid=16488870 |doi=10.1016/j.cub.2005.12.047 |ref=harv}}</ref> Ello ye que ye cada vez ye más claru que la mayoría de les alteraciones na forma de los organismos deber a cambeos nun pequeñu conxuntu de xenes calteníos.<ref>{{Cita publicación |autor=Carroll SB |títulu=Evo-devo and an expanding evolutionary synthesis: a genetic theory of morphological evolution |publicación=Cell |volume=134 |númberu=1 |páxines=25-36 |añu=2008 |pmid=18614008 |doi=10.1016/j.cell.2008.06.030 |ref=harv}}</ref> ==== Coevolución ==== {{AP|Coevolución}} La interaición ente organismos puede producir conflictu o cooperación. Cuando interactúan dos especies distintos, como un [[patóxenu]] y un hospedador, o un [[Depredación|depredador]] y la so [[Depredación|presa]], les especies pueden desenvolver conxuntos d'adautaciones complementaries. Nesti casu, la evolución d'una especie provoca adautaciones na otra. De la mesma, estos cambeos na segunda especie provoquen adautaciones na primera. Esti ciclu de seleición y respuesta recibe'l nome de [[coevolución]].<ref>{{Cita publicación |autor=Wade MJ |títulu=The co-evolutionary genetics of ecological communities |publicación=Nat. Rev. Genet. |volume=8 |númberu=3 |páxines=185-95 |añu=2007 |pmid=17279094 |doi=10.1038/nrg2031}}</ref> Un exemplu ye la producción de [[tetradotoxina]] per parte del [[Taricha|tritón d'Oregón]] y l'evolución d'una resistencia a esta toxina na so predador, la [[Thamnophis sirtalis|culiebra de jarretera]]. Nesta pareya predador-presa, la carrera armamentista evolutiva produció niveles altos de toxina nel tritón, y los correspondientes niveles altos de resistencia na culiebra.<ref>{{Cita publicación |autor=Geffeney S, Brodie ED, Ruben PC, Brodie ED |títulu=Mechanisms of adaptation in a predator-prey arms race: TTX-resistant sodium channels |publicación=Science |volume=297 |númberu=5585 |páxines=1336-9 |añu=2002 |pmid=12193784 |doi=10.1126/science.1074310}}<br />*{{Cita publicación |autor=Brodie ED, Ridenhour BJ, Brodie ED |títulu=The evolutionary response of predators to dangerous prey: hotspots and coldspots in the geographic mosaic of coevolution between garter snakes and newts |publicación=Evolution |volume=56 |númberu=10 |páxines=2067-82 |añu=2002 |pmid=12449493}}<br />*{{Cita web |url=http://www.nytimes.com/2009/12/22/science/22creature.html?hpw |títulu=Remarkable Creatures - Clues to Toxins in Deadly Delicacies of the Animal Kingdom |editorial=New York Times |autor=Sean B. Carroll |fecha=21 d'avientu de 2009}}</ref> ==== Especiación ==== {{AP|Especiación}} La [[especiación]] (o [[cladoxénesis]]) ye'l procesu pol cual una especie diverxe en dos o más especies descendientes.<ref name=Gavrilets>{{Cita publicación |autor=Gavrilets, S. |títulu=Perspective: models of speciation: what have we learned in 40 years? |publicación=Evolution |volume=57 |númberu=10 |páxines=2197-2215 |añu=2003 |pmid=14628909 |doi=10.1554/02-727}}</ref> Los biólogos evolutivos ven les especies como fenómenos estadísticos y non como categoríes o tipos. Esti planteamientu ye contrariu a la intuición, una y bones el conceutu clásicu d'especie sigue tando bien enraigonáu, cola especie vista como una clase d'organismos que se ejemplifica nun «[[Tipu nomenclatural|espécime tipu]]», que tien toles carauterístiques comunes a dicha especie. Nel so llugar, una especie defínese agora como un llinaxe que comparte un únicu [[mancomún xenéticu]] y evoluciona independiente. Esta definición tien llendes difuses, a pesar de que s'utilicen propiedaes tantu xenétiques como morfolóxiques p'ayudar a estremar los llinaxes estrechamente rellacionaos.<ref>{{Cita publicación |autor=Queiroz, K. de |títulu=Species concepts and species delimitation |publicación=Syst. Biol. |volume=56 |númberu=6 |páxines=879-886 |añu=2007 |mes=avientu |pmid=18027281 |doi=10.1080/10635150701701083}}</ref> Ello ye que la definición exacta del términu «especie» ta inda en discutiniu, particularmente pa organismos basaos en [[Célula procariota|célules procariotas]];<ref>{{Cita publicación |autor=Fraser, C.; Alm, Y.J.; Polz, M.F.; Spratt, B.G. y Hanage, W.P. |títulu=The bacterial species challenge: making sense of genetic and ecological diversity |publicación=Science |volume=323 |númberu=5915 |páxines=741-746 |añu=2009 |mes=febreru |pmid=19197054 |doi=10.1126/science.1159388}}</ref> ye lo que se denomina «problema de les especies».<ref name=Queiroz>{{Cita publicación |autor=Queiroz, K. de |títulu=Ernst Mayr and the modern concept of species |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=102 |númberu=Supl. 1 |páxines=6600-6607 |añu=2005 |mes=mayu |pmid=15851674 |pmc=1131873 |doi=10.1073/pnas.0502030102 |url=http://www.pnas.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=15851674}}</ref> Diversos autores propunxeron [[Especie#Concepto d'especie|una serie de definiciones]] basaes en criterios distintos, pero l'aplicación d'una o otra ye finalmente una cuestión práutica, dependiendo en cada casu concretu de les particularidaes del grupu d'organismos n'estudiu.<ref name=Queiroz/> Anguaño, la unidá d'analís principal en bioloxía ye la [[Población biolóxica|población]], un conxuntu observable d'individuos ''que interactúan'', en llugar de la especie, un conxuntu observable d'individuos ''que se paecen ente sí''. [[Ficheru:Speciation modes-es.svg|thumb|350px|Esquema qu'ilustra los aspeutos espaciales de distintes maneres d'[[especiación]]. [[Especiación alopátrica]]: una barrera física estrema a la población. [[Especiación peripátrica]]: una pequeña población fundadora conquista un nichu aislláu. [[Especiación parapátrica]]: conquístase un nuevu nichu axacente a la población orixinal. [[Especiación simpátrica]]: la especiación asocede ensin qu'esistan separaciones físiques.]] La especiación foi reparada en múltiples ocasiones tantu en condiciones de llaboratoriu controlaes como na naturaleza.<ref>{{Cita publicación |autor= Rice, W.R. |añu= 1993 |títulu= Laboratory experiments on speciation: what have we learned in 40 years |publicación= Evolution |volume= 47 |númberu= 6 |páxines= 1637-1653 |url= http://links.jstor.org/sici?sici=0014-3820(199312)47%3A6%3C1637%3ALEOSWH%3Y2.0.CO%3B2-T |fechaaccesu=19 de mayu de 2008 |doi= 10.2307/2410209 |autor2= Hostert }}<br />*{{Cita publicación |autor=Jiggins CD, Bridle JR |títulu=Speciation in the apple maggot fly: a blend of vintages? |publicación=Trends Ecol. Evol. (Amst.) |volume=19 |númberu=3 |páxines=111-4 |añu=2004 |pmid=16701238 |doi=10.1016/j.tree.2003.12.008}}<br />*{{Cita web |autor=Boxhorn, J |añu=1995 |url=http://www.talkorigins.org/faqs/faq-speciation.html |títulu=Observed Instances of Speciation |editorial=TalkOrigins Archive |fechaaccesu=26 d'avientu de 2008}}<br />*{{Cita publicación |autor=Weinberg JR, Starczak VR, Jorg, D |títulu=Evidence for Rapid Speciation Following a Founder Event in the Laboratory |publicación=Evolution |volume=46 |númberu=4 |páxines=1214-20 |añu=1992 |doi=10.2307/2409766}}</ref> Nos organismos que se reproducen sexualmente, la especiación ye la resultancia d'un aislamientu reproductivu siguíu d'una diverxencia xenealóxica. Hai cuatro modalidaes de especiación. La más habitual nos animales ye la [[especiación alopátrica]], que tien llugar en poblaciones que primeramente tán xeográficamente aisllaes, como nel casu de la fragmentación d'hábitat o les migraciones. Nestes condiciones, la seleición puede causar cambeos bien rápidos na apariencia y el comportamientu de los organismos.<ref>{{Cita publicación |añu=2008 |títulu=Rapid large-scale evolutionary divergence in morphology and performance associated with exploitation of a different dietary resource |publicación=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=105 |númberu=12 |páxines=4792-5 |pmid=18344323 |doi=10.1073/pnas.0711998105 |autor= Herrel, A.; Huyghe, K.; Vanhooydonck, B.; Backeljau, T.; Breugelmans, K.; Grbac, I.; Van Damme, R.; Irschick, D.J. |pmc=2290806}}</ref><ref name=Losos1997>{{Cita publicación |añu=1997 |títulu=Adaptive differentiation following esperimental island colonization in Anolis lizards |publicación=Nature |volume=387 |númberu=6628 |páxines=70-3 |doi=10.1038/387070a0 |autor=Losos, J.B. Warhelt, K.I. Schoener, T.W.}}</ref> Como la seleición y derivar actúen de manera independiente en poblaciones aisllaes del restu de la so especie, la separación puede crear finalmente organismos que nun se pueden reproducir ente ellos.<ref>{{Cita publicación |autor=Hoskin CJ, Higgle M, McDonald KR, Moritz C |añu=2005 |títulu=Reinforcement drives rapid allopatric speciation |publicación=Nature |volume=437 |páxines=1353-356 |doi=10.1038/nature04004}}</ref> La segunda modalidá de especiación ye la [[especiación peripátrica]], que tien llugar cuando poblaciones pequeñes d'organismos queden aisllaes nun nuevu mediu. Estremar de la especiación alopátrica en que les poblaciones aisllaes son numbéricamente muncho más pequeñes que la población madre. Equí, l'efeutu fundador causa una especiación rápida per mediu d'una rápida deriva xenética y seleición nun mancomún xénicu pequeñu.<ref>{{Cita publicación |autor=Templeton AR |títulu=The theory of speciation via the founder principle |url=http://www.genetics.org/cgi/reprint/94/4/1011 |publicación=Genetics |volume=94 |númberu=4 |páxines=1011-38 |fecha=1 d'abril de 1980|pmid=6777243 |pmc=1214177}}</ref> La tercer modalidá de especiación ye la [[especiación parapátrica]]. Paecer a la especiación peripátrica en qu'una pequeña población coloniza un nuevu hábitat, pero estremar en que nun hai nenguna separación física ente los dos poblaciones. Sicasí, la especiación ye la resultancia de la evolución de mecanismos qu'amenorguen el fluxu xénico ente dambes poblaciones.<ref name=Gavrilets/> Xeneralmente, esto asocede cuando hubo un cambéu drásticu nel mediu dientro del hábitat de la especie madre. Un exemplu ye la yerba ''[[Anthoxanthum odoratum]]'', que puede sufrir una especiación parapátrica en respuesta a contaminación metálica alcontrada proveniente de mines.<ref>{{Cita publicación |autor=Antonovics J |títulu=Evolution in closely adjacent plant populations X: long-term persistence of prereproductive isolation at a mine boundary |publicación=Heredity |volume=97 |númberu=1 |páxines=33-7 |añu=2006 |pmid=16639420 |url=http://www.nature.com/hdy/journal/v97/n1/full/6800835a.html |doi=10.1038/sj.hdy.6800835}}</ref> Nesti casu, evolucionen plantes con una resistencia a niveles altos de metales nel suelu. La seleición que desfavorece les cruces cola especie madre, sensible a los metales, produz un cambéu na dómina de floriamientu de les plantes resistentes a los metales, causando l'aislamientu reproductivu. La seleición en contra d'híbridos ente dos poblaciones puede causar refuerzu, como ye la diferenciación d'aquelles traces que promueven la reproducción dientro de la especie, según el desplazamientu de calteres, que ye cuando dos especies vuélvense más distintos n'apariencia na área xeográfica en que s'asolapen.<ref>{{Cita publicación |autor=Nosil P, Crespi B, Gries R, Gries G |títulu=Natural selection and divergence in mate preference during speciation |publicación=Genetica |volume=129 |númberu=3 |páxines=309-27 |añu=2007 |pmid=16900317 |doi=10.1007/s10709-006-0013-6}}</ref> Finalmente, na [[especiación simpátrica]], les especies diverxen ensin qu'haya aislamientu xeográficu o cambeos nel hábitat. Esta modalidá ye rara, pos inclusive una pequeña cantidá de fluxu xénico puede esaniciar les diferencies xenétiques ente partes d'una población.<ref>{{Cita publicación |autor=Savolainen V, Anstett M-C, Lexer C, Hutton I, Clarkson JJ, Norup MV, Powell MP, Springate D, Salamin N, Baker WJr |añu=2006 |títulu=Sympatric speciation in palms on an oceanic island |publicación=Nature |volume=441 |páxines=210-3 | pmid=16467788 |doi=10.1038/nature04566 |númberu=7090}}<br />*{{Cita publicación |autor=Barluenga M, Stölting KN, Salzburger W, Muschick M, Meyer A |añu=2006 |títulu=Sympatric speciation in Nicaraguan crater lake cichlid fish |publicación=Nature |volume=439 |páxines=719-23 |pmid=16467837 |doi=10.1038/nature04325 |númberu=7077}}</ref> Polo xeneral, nos animales, la especiación simpátrica rique la evolución de diferencies xenétiques y un apareyamientu non aleatoriu, por que pueda desenvolvese un aislamientu reproductivu.<ref>{{Cita publicación |autor=Gavrilets S |títulu=The Maynard Smith model of sympatric speciation |publicación=J. Theor. Biol. |volume=239 |númberu=2 |páxines=172-82 |añu=2006 |pmid=16242727 |doi=10.1016/j.jtbi.2005.08.041}}</ref> Un tipu de especiación simpátrica ye l'encruz de dos especies rellacionaes pa producir una nueva especie híbrida. Esto nun ye habitual nos animales, pos los híbridos animales suelen ser maneros, yá que mientres la meiosis los cromosomes homólogos de cada padre, siendo d'especies distintes, nun pueden apariase con ésitu. Ye más habitual nes plantes, pos les plantes doblen de cutiu el so númberu de cromosomes, pa formar poliploides.<ref>{{Cita publicación |autor=Wood TE, Takebayashi N, Barker MS, Mayrose I, Greenspoon PB, Rieseberg LH |títulu=The frequency of polyploid speciation in vascular plants |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume= 106 |númberu= 33 |páxines= 13875-9 |añu=2009 |mes=agostu |pmid=19667210 |doi=10.1073/pnas.0811575106 |pmc=2728988}}</ref> Esto dexa a los cromosomes de cada especie parental formar una pareya complementaria mientres la meiosis, una y bones los cromosomes de cada padre yá son representaos por una pareya.<ref>{{Cita publicación |autor=Hegarty Mf, Hiscock SJ |títulu=Genomic clues to the evolutionary success of polyploid plants |publicación=Current Biology |volume=18 |númberu=10 |páxines=435-44 |añu=2008 |doi=10.1016/j.cub.2008.03.043}}</ref> Un exemplu d'esti tipu de especiación ye cuando les especies vexetales ''[[Arabidopsis thaliana]]'' y ''[[Arabidopsis arenosa]]'' cruciar pa producir la nueva especie ''[[Arabidopsis suecica]]''.<ref>{{Cita publicación |autor=Jakobsson M, Hagenblad J, Tavaré S |títulu=A unique recent origin of the allotetraploid species Arabidopsis suecica: Evidence from nuclear DNA markers |publicación=Mol. Biol. Evol. |volume=23 |númberu=6 |páxines=1217-31 |añu=2006 |pmid=16549398 |doi=10.1093/molbev/msk006}}</ref> Esto tuvo llugar hai aprosimao 20&nbsp;000&nbsp;años,<ref>{{Cita publicación |autor=Säll T, Jakobsson M, Lind-Halldén C, Halldén C |títulu=Chloroplast DNA indicates a single origin of the allotetraploid Arabidopsis suecica |publicación=J. Evol. Biol. |volume=16 |númberu=5 |páxines=1019-29 |añu=2003 |pmid=14635917 |doi=10.1046/j.1420-9101.2003.00554.x}}</ref> y el procesu de especiación foi repitíu nel llaboratoriu, lo que dexa estudiar los mecanismos xenéticos implicaos nesti procesu.<ref>{{Cita publicación |autor=Bomblies K, Weigel D |títulu=Arabidopsis-a model genus for speciation |publicación=Curr Opin Genet Dev |volume=17 |númberu=6 |páxines=500-4 |añu=2007 |pmid=18006296 |doi=10.1016/j.gde.2007.09.006}}</ref> Ello ye que la duplicación de cromosomes dientro d'una especie puede ser una causa habitual d'aislamientu reproductivu, pos la metá de los cromosomes duplicaos van quedar ensin pareya cuando s'aparien colos d'organismos ensin doblar.<ref name=Queiroz/> Los episodios de especiación son importantes na teoría del [[equilibriu puntuáu]], que contempla patrones nel rexistru fósil de rápidos momentos de especiación entrepolaos con periodos relativamente llargos de estasis, mientres los que les especies permanecen práuticamente ensin modificar.<ref name=pe1972>Eldredge, N. & S.J. Gould, 1972.[http://www.blackwellpublishing.com/ridley/classictexts/eldredge.asp «Punctuated equilibria: an alternative to phyletic gradualism»] En: T.J.M. Schopf (Ed.), ''Models in Paleobiology''. San Francisco: Freeman Cooper. páxs. 82–115.</ref> Nesta la teoría, la especiación y l'evolución rápida tán rellacionaes, y la seleición natural y derivar xenética actúen de forma particularmente intensa sobre los organismos que sufren una especiación en hábitats nuevos o pequeñes poblaciones. Como resultáu d'ello, los periodos de estasis del rexistru fósil correspuenden a la población madre, y los organismos que sufren especiación y evolución rápida atópase en poblaciones pequeñes o hábitats xeográficamente acutaos, polo que raramente queden calteníos en forma de fósiles.<ref>{{Cita publicación |autor=Gould SJ |títulu=Tempo and mode in the macroevolutionary reconstruction of Darwinism |doi= 10.1073/pnas.91.15.6764 |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=91 |númberu=15 |páxines=6764-71 |añu=1994 |pmid=8041695 |pmc=44281}}</ref> ==== Estinción ==== {{AP|Estinción}} La estinción ye la desapaición d'una especie entera. La estinción nun ye un acontecimientu inusual, pos apaecen de cutiu especies por especiación, y sumen por estinción.<ref>{{Cita publicación |autor=Benton, M.J. |títulu=Diversification and extinction in the history of life |publicación=Science |volume=268 |númberu=5207 |páxines=52-8 |añu=1995 |pmid=7701342 |doi=10.1126/science.7701342}}</ref> Ello ye que la práutica totalidá d'especies animales y vexetales que vivieron na Tierra tán anguaño escastaes,<ref>{{Cita publicación |autor=Raup DM |títulu=Biological extinction in earth history |publicación=Science |volume=231 |páxines=1528-33 |añu=1986 |pmid=11542058 |doi=10.1126/science.11542058}}</ref> y paez que la estinción ye'l destín final de toles especies.<ref>{{Cita publicación |autor=Avise, J.C.; Hubbell, S.P.; Ayala, F.J. |títulu=In the light of evolution II: Biodiversity and extinction |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=105 |númberu=Supl. 1 |páxines=11453-7 |añu=2008 |mes=agostu |pmid=18695213 |pmc=2556414 |doi=10.1073/pnas.0802504105 |url=http://www.pnas.org/content/105/suppl.1/11453.full}}</ref> Estes estinciones tuvieron llugar de cutio mientres la historia de la vida, anque'l ritmu d'estinción aumenta drásticamente nos ocasionales [[Estinción masiva|eventos d'estinción]].<ref name=Raup>{{Cita publicación |autor=Raup, D.M. |títulu=The role of extinction in evolution |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=91 |númberu=15 |páxines=6758-63 |añu=1994 |pmid=8041694 |doi=10.1073/pnas.91.15.6758 |pmc=44280}}</ref> La [[Estinción masiva del Cretácicu Terciariu|estinción del Cretácicu Terciariu]], mientres la cual escastáronse los dinosaurios, ye la más conocida, pero l'anterior [[Estinción masiva del Permianu-Triásicu|estinción Permo-Triásica]] foi entá más severa, causando la estinción de cuasi'l 96% de les especies.<ref name=Raup/> La [[Estinción masiva del Holocenu|estinción del Holocenu]] ye una estinción en masa qu'inda dura y que ta acomuñada cola espansión de la humanidá pol globu terrestre nos últimos milenios. El ritmu d'estinción actual ye de 100 a 1000&nbsp;vegaes mayor que'l ritmu mediu, y hasta un 30% de les especies pueden tar estinguíes a mediaos del sieglu XXI.<ref>{{Cita publicación |autor=Novacek, M.J.; Cleland, Y.Y. |títulu=The current biodiversity extinction event: scenarios for mitigation and recovery |doi= 10.1073/pnas.091093698 |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=98 |númberu=10 |páxines=5466-70 |añu=2001 |pmid=11344295 |pmc=33235}}</ref> Les actividaes humanes son anguaño la causa principal d'esta estinción qu'entá sigue;<ref>{{Cita publicación |autor=Pimm, S.; Raven, P.; Peterson, A.; Sekercioglu, C.H.; Ehrlich, P.R. |títulu=Human impacts on the rates of recent, present, and future bird extinctions |doi= 10.1073/pnas.0604181103 |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=103 |númberu=29 |páxines=10941-6 |añu=2006 |pmid=16829570 |pmc=1544153}}<br />*{{Cita publicación |autor=Barnosky, A.D.; Koch, P.L.; Feranec, R.S.; Wing, S.L.; Shabel, A.B. |títulu=Assessing the causes of llati Pleistocene extinctions on the continents |publicación=Science |volume=306 |númberu=5693 |páxines=70-5 |añu=2004 |pmid=15459379 |doi=10.1126/science.1101476}}</ref> ye posible que'l [[calentamientu global]] acelere entá más nel futuru.<ref>{{Cita publicación |autor=Lewis, O.T. |títulu=Climate change, species-area curves and the extinction crisis |formatu=PDF |publicación=Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. |volume=361 |númberu=1465 |páxines=163-71 |añu=2006 |pmid=16553315 |doi=10.1098/rstb.2005.1712 |pmc=1831839}}</ref> El papel que xuega la estinción na evolución depende de qué tipu d'estinción trátese.<ref name=Raup/> Les causes de les continues estinciones de «baxu nivel», que formen la mayoría d'estinciones, nun tán bien entendíes y podríen ser la resultancia de la competencia ente especies por recursos llindaos ([[Principiu d'esclusión competitiva|esclusión competitiva]]).<ref name=Kutschera/> Si la competencia d'otres especies alteria la probabilidá de que s'escaste una especie, esto podría asitiar la [[Unidá de seleición|seleición d'especies]] como un nivel de la seleición natural.<ref name=Gould/> Les estinciones masives intermitentes tamién son importantes, pero en llugar d'actuar como fuercia selectivo, amenorguen drásticamente la diversidá de manera indiscriminada y promueven esplosiones de [[Radiación adaptativo|rápida evolución y especiación]] nos sobrevivientes.<ref>{{Cita publicación |autor=Jablonski, D. |títulu=Lessons from the past: evolutionary impacts of mass extinctions |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=98 |númberu=10 |páxines=5393-8 |añu=2001 |mes=mayu |pmid=11344284 |pmc=33224 |doi=10.1073/pnas.101092598}}</ref> === Microevolución y macroevolución === {{AP|Microevolución|Macroevolución}} [[Microevolución]] ye un términu usáu pa referise a cambeos de les frecuencies xéniques en pequeña escala, nuna población mientres l'intre de delles xeneraciones. Estos cambeos pueden debese a un ciertu númberu de procesos: mutación, fluxu xénico, deriva xénica, según tamién por seleición natural.<ref name="talkorigins">[http://www.talkorigins.org/faqs/macroevolution.html Macroevolution: Its definition, Philosophy and History]</ref> La [[xenética de poblaciones]] ye la caña de la bioloxía qu'aprove la estructura matemática pal estudiu de los procesos de la microevolución, como'l color de la piel na población mundial. Los cambeos a mayor escala, dende la [[especiación]] (apaición d'una nueva especie) hasta los grandes tresformamientos evolutivos asocedíes en llargos periodos, son comúnmente denominaos [[macroevolución]] (por casu, los anfibios qu'evolucionaron a partir d'un grupu de pexes óseos). Los biólogos nun acostumen faer una separación absoluta ente macroevolución y microevolución, pos consideren que macroevolución ye a cencielles microevolución acumulada y sometida a un rangu mayor de circunstancies ambientales.<ref name="Matzke">Matzke, Nicholas J. & Paul R. Gross. 2006. Analyzing Critical Analysis: The Fallback Antievolutionist Strategy. ''En'' Eugenie Scott and Glenn Branch, ''Not in Our Classrooms: Why Intelligent Design is Wrong for Our Schools'', Beacon Press, Boston ISBN 0-8070-3278-6.</ref> Una minoría de teóricos, sicasí, considera que los mecanismos de la teoría sintética pa la microevolución nun basten pa faer esa extrapolación y que se precisen otros mecanismos. La teoría de los equilibrios puntuaos, propuesta por Gould y Eldredge, intenta esplicar ciertos enclinos macroevolutivas que se reparen nel rexistru fósil. == Ampliación de la síntesis moderna == Nes últimes décades fíxose evidente que los patrones y los mecanismos evolutivos son muncho más variaos que los que fueren postulaos polos pioneros de la Bioloxía evolutiva (Darwin, Wallace o Weismann) y los arquiteutos de la teoría sintética (Dobzhansky, Mayr y Huxley, ente otros). Los nuevos conceutos ya información na bioloxía molecular del desenvolvimientu, la sistemática, la xeoloxía y el rexistru fósil de tolos grupos d'organismos precisen ser integraos no que se denominó «síntesis evolutiva ampliada». Los campos d'estudiu mentaos amuesen que los fenómenos evolutivos nun pueden ser entendíos solamente al traviés de la extrapolación de los procesos reparaos a nivel de les poblaciones y especies modernes.<ref name=Carroll97>Carroll RL (1997) ''[http://dannyreviews.com/h/Vertebrate_Evolution.html Patterns and processes of vertebrate evolution]''. Cambridge University Press, Cambridge</ref><ref>Carroll RL (2000) [https://web.archive.org/web/20110810070036/http://cursos.ciencias.uchile.cl/ecologia/ecologiamolecular/modulo1/Towards%20a%20new%20evolutionary%20synthesis.pdf Towards a new evolutionary synthesis]. ''Trends Ecol Evol'' 15:27–32</ref><ref>Carroll RL (2002) [https://web.archive.org/web/20120111145652/http://macroevolution.narod.ru/_chn02.pdf Evolution of the capacity to evolve]. ''J Evol Biol'' 15:911–921</ref><ref>Fleagle JG (2001) The unfused synthesis. ''Evol Anthropol'' 10:191</ref><ref name=gould2002/> Nes próximes seiciones preséntense los aspeutos consideraos como l'ampliación de la síntesis moderna. === Paleobioloxía y tases d'evolución === {| cellpadding=5 align=right |+ '''Longevidad promedio de les especies<br />en diversos grupos d'organismos.'''<ref>Levin DA (2000) ''The origin, expansion, and demise of plant species''. Oxford University Press, Oxford. ISBN 0-19-512729-3</ref><ref>Stanley SM (1979) ''Macroevolution: pattern and process''. WH Freeman, San Francisco. ISBN 0-7167-1092-7</ref><ref>Nilsson D-Y, Pelger S (1994) A pessimistic estimate of the time required for an eye to evolve. ''Proc R Soc Lond'' B 256:53–58</ref> !bgcolor=Orange align="center" | Grupu d'organismos !bgcolor=HotPink align="center" |''Longevidad promedio (en millones d'años)'' |- |bgcolor=Yellow align="left" |[[Bivalvu|Bivalvos]] y [[gasterópodu|gasterópodos]] marinos |bgcolor=LightPink align="center" |10 a 14 |- |bgcolor=Yellow align="left" |[[Foraminíferu|Foraminíferos]] bénticos y planctónicos |bgcolor=LightPink align="center" |20 a 30 |- |bgcolor=Yellow align="left" |[[Diatomea|Diatomees]] marines |bgcolor=LightPink align="center" |25 |- |bgcolor=Yellow align="left" |[[Trilobite]]s (escastaos). |bgcolor=LightPink align="center" | > 1 |- |bgcolor=Yellow align="left" |[[Amonites]] (escastaos). |bgcolor=LightPink align="center" |5 |- |bgcolor=Yellow align="left" |[[Peces]] d'agua duce |bgcolor=LightPink align="center" |3 |- |bgcolor=Yellow align="left" |[[Culiebres]] |bgcolor=LightPink align="center" |>2 |- |bgcolor=Yellow align="left" |[[Mamíferos]] |bgcolor=LightPink align="center" |1 a 2 |- |bgcolor=Yellow align="left" | [[Briófitas]] |bgcolor=LightPink align="center" |> 20 |- |bgcolor=Yellow align="left" |[[Spermatophyta|Plantes cimeres]]. [[Yerba|Yerbes]] |bgcolor=LightPink align="center" |3 a 4 |- |bgcolor=Yellow align="left" | [[Anxospermes]]. [[Árbol|Árboles]] y [[parrotal|parrotales]] |bgcolor=LightPink align="center" |27 a 34 |- |bgcolor=Yellow align="left" | [[Gimnospermas]]. [[Conífera|Coníferes]] y [[cícaes]] |bgcolor=LightPink align="center" | 54 |- |} Nel momentu que Darwin propunxo la so teoría d'evolución, carauterizada por cambeos pequeños y socesives, el rexistru fósil disponible yera inda bien fragmentariu. Entá más, desconocíense totalmente fósiles previos al periodu [[Cambrianu]]. El dilema de Darwin, esto ye, la inesistencia aparente de rexistros fósiles del [[Precambrianu]], foi utilizáu como'l principal argumentu en contra de la so propuesta de que tolos organismos de la Tierra provienen d'un antepasáu común.<ref name=Kutschera/> Amás de la inesistencia d'un rexistru fósil completu, Darwin tamién taba esmolecíu pola ausencia aparente de formes entemedies o enllaces conectores nel rexistru fósil, lo cual desafiaba la so visión gradualística de la especiación y de la evolución. De fechu en tiempos de Darwin, cola esceición de ''[[Archaeopteryx]]'', qu'amuesa un amiestu de carauterístiques d'ave y de reptil, virtualmente nun se conocíen otros exemplos de formes entemedies o [[eslabón perdíu|eslabones perdíos]], como-y los denominó coloquialmente.<ref name=Kutschera/> Pa 1944, cuando se publicar el llibru de Simpson ''Tempo and mode in evolution'', dambos inconvenientes nun pudieron iguase por cuenta de que pa esa dómina tampoco se conocíen fósiles del Precambrianu y solo disponíase d'unos pocos exemplos de formes entemedies nel rexistru fósil qu'enllazaren les formes antigües coles derivaes. Nengún de los dos dilemes o esmoliciones de Darwin esisten anguaño. Los científicos esploraron el periodu Precambrianu con detalle y sábese que la vida ye muncho más antigua de lo que se creía nos tiempos de Darwin. Tamién se sabe qu'eses antigües formes de vida fueron los ancestros de tolos organismos subsecuentes nel planeta. Coles mesmes, nos postreros 20 años afayáronse, descritu y analizáu una gran cantidá d'exemplos representativos de formes fósiles entemedies qu'enllacen a los principales grupos de vertebraos y, inclusive, fósiles de les primeres [[anxospermes|plantes con flor]].<ref name=Schopf99/><ref name=Knoll03/> Como resultáu d'estos y otres meyores científiques la [[Paleontoloxía]] (orixinalmente una caña de la [[Xeoloxía]]) desenvolvió nuna nueva disciplina denomada [[Paleobioloxía]].<ref name=Schopf99/><ref name=Carroll97/><ref>Benton MJ, Pearson PN (2001) [http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6VJ1-436W013-D&_user=10&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_sort=d&_docanchor=&view=c&_searchStrId=1172828369&_rerunOrigin=scholar.google&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=67196818037eb16ef3fbcb2a883df2f2 Speciation in the fossil record]. ''Trends Ecol Evol'' 16:405–411</ref><ref name="Benton&Harper">Benton MJ, Harper DAT (1997) ''Basic palaeontology''. Addison Wesley Longman, Essex. ISBN 0-582-22857-3</ref><ref name="Benton">Benton MJ (1997) ''Vertebrate palaeontology'' (2nd edn). Chapman and Hall, London. ISBN 0-04-566001-8</ref><ref>Briggs DEG, Crowther PR (eds) (1990) ''Palaeobiology: a synthesis''. Blackwell Science, Oxford. ISBN 0-632-02525-5</ref><ref>Cowen R (2000) ''History of life''. (3ª ed.). Blackwell Science, Oxford. ISBN 0-632-04501-9</ref> Un exemplu de [[forma transicional]] ente los pexes y los anfibios ye'l xéneru estinguíu ''[[Panderichthys]]'', qu'habitó la tierra hai unos 370&nbsp;millones d'años y ye l'enllaz entemediu na serie ''[[Eustenopteron]]'' (peces, 380&nbsp;millones d'años)-''Panderichthys''-''[[Acanthostega]]'' (anfibios, 363&nbsp;millones d'años).<ref>Ahlberg PE, Clack JA, Luksevics Y (1996) [http://www.nature.com/nature/journal/v381/n6577/abs/381061a0.html Rapid braincase evolution between ''Panderichthys'' and the earliest tetrapods]. Nature 381:61–64</ref> Los anfibios y los vertebraos terrestres presentaron una forma entemedia, ''[[Pederpes]]'', de 350&nbsp;millones d'años qu'enllaza a los principales anfibios acuáticos del [[Devónicu cimeru]] colos [[Tetrapoda|tetrápodos]] tempranos.<ref>Clack JA (2002) [http://www.nature.com/nature/journal/v418/n6893/abs/nature00824.html An early tetrapod from Romers gap.] ''Nature'' 418:72–76</ref> Coles mesmes, la historia evolutiva de dellos grupos d'organismos estinguíos, tales como los dinosaurios, foi reconstruyida con notable detalle.<ref>Serenu PC (1999) [http://xweb.geos.ed.ac.uk/~suerigby/GEP/Academic%20precis/Dinosaurs%20for%20a%20treat.pdf The evolution of dinosaurs]. ''Science'' 284:2137–2147</ref> L'enllaz ente los reptiles y los mamíferos ye'l ''[[Thrinaxodon]]'', un reptil con carauterístiques de mamíferu qu'habitó'l planeta fai 230&nbsp;millones d'años.<ref>Rubidge BS, Sidor CA (2001) [http://arjournals.annualreviews.org/doi/abs/10.1146/annurev.ecolsys.32.081501.114113 Evolutionary patterns among Permo-Triassic therapsids]. ''Annu Rev Ecol Syst'' 32:449–480</ref> L'enllaz ente los dinosaurios y les aves ye'l ''[[Microraptor]]'', un [[dromeosáurido]] con cuatro ales que podía entamar y que vivió fai 126&nbsp;millones d'años, que representa l'estáu entemediu ente los [[terópodos]] y les primitives aves voladores como ''Archaeopteryx''.<ref>Xu X, Zhou Z, Wang X, Kuang X, Zhang F, Du X (2003) [https://web.archive.org/web/20110910080209/http://www.bi.ku.dk/dna/course/papers/I1a.xu.pdf Fourwinged dinosaurs from China.] ''Nature'' 421:335–340</ref> La forma transicional ente los mamíferos terrestres y la [[Sirenia|vaca marina]] ye ''[[Pezosiren]]'', un [[sirénido]] cuadrúpedu primitivu con adautaciones terrestres y acuátiques que vivió fai 50&nbsp;millones d'años.<ref>Domning, D. P. (2001) «[https://web.archive.org/web/20100816000622/http://www.biology.ualberta.ca/courses.hp/biol506.hp/pdfs/domning01_nat_sirenian.pdf The earliest known fully quadrupedal sirenian]». ''Nature'', 413:625–627</ref> Los mamíferos terrestres con [[pezuña|pezuñes]] y les [[ballenes]] tópense coneutaos al traviés de los xéneros estinguíos ''[[Ambulocetus]]'' y ''[[Rodhocetus]]'' qu'habitaron el planeta fai 48 a 47&nbsp;millones d'años.<ref>Thewissen, J. G. M. y Williams, Y. M. (2002) «[http://arjournals.annualreviews.org/doi/abs/10.1146/annurev.ecolsys.33.020602.095426 The early radiation of cetacea (mammalia): evolutionary pattern and developmental correlations]». ''Annu. Rev. Ecol. Syst.'', 33:73–90</ref> Pa rematar esta enumeración d'exemplos de formes transicionales, l'ancestru de los [[chimpancé]]s y de los seres humanos ye'l xéneru ''[[Sahelanthropus]]'', un [[Hominidae|homínidu]] con aspeutu de monu qu'exhibía un mosaicu de calteres de chimpancé y d'[[Hominina|hominino]] y qu'habitó África fai 7 a 5&nbsp;millones d'años.<ref>Wood, B. (2002) «Hominid revelations from Chad». ''Nature'', 418:133–135</ref> Nel so llibru ''Variation and evolution in plants'' (1950), Stebbins tamién se llamentaba pola ausencia d'un rexistru fósil que dexara entender l'orixe de les primeres plantes con flores, les [[anxospermes]]. Ello ye que el mesmu Darwin caracterizó al orixe de les anxospermes como un «abominable misteriu». Sicasí, esti vacíu de conocencia ta siendo rápido completáu colos descubrimientos realizaos dende fines del sieglu XX y hasta l'actualidá. En 1998 afayar en [[República Popular China|China]], nos estratos provenientes del [[Xurásicu Cimeru]] (de más de 125&nbsp;millones d'años d'antigüedá), un [[fósil]] d'una exa con frutos, que se denominó ''[[Archaefructus]]''<ref>Gue Sun, David L. Dilcher, Shaoling Zheng, Zhekun Zhou. 1998. [http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/sci;282/5394/1692 In Search of the First Flower: A Jurassic Angiosperm, ''Archaefructus'', from Northeast China]. ''Science'' Vol. 282. non. 5394, páxs. 1692 - 1695</ref> Asemeyáu descubrimientu, que paecía datar la edá de les anxospermes más antigües, fixo mundialmente famosa a la [[Formación Yixian]], onde foi afayáu esti fósil. Dellos años más tarde, el fósil d'otra anxosperma, ''[[Sinocarpus]]'', foi tamién afayáu nesta mesma formación.<ref>G. Sun, Q. Ji, D.L. Dilcher et al., [http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/296/5569/899 Archaefructaceae, a New Basal Angiosperm Family]. ''Science'' 296, 899.</ref> En 2007 informar del afayu d'una flor perfecta na formación Yixian. Esta flor tien la organización típica de les anxospermes, incluyendo la presencia de [[tépalos]], [[estambre]]s y [[xinecéu]]. Esta especie foi bautizada como ''[[Euanthus]]'' (del griegu, «flor verdadera») polos sos descubridores, ya indica que nel [[Cretácicu inferior]] yá esistíen flores como les de les anxospermes actuales.<ref>Xin Wang, Shaolin Zheng- 2007. [http://precedings.nature.com/documents/1320/version/1/files/npre20071320-1.pdf The Earliest Perfect Flower: a perfect flower typical of angiosperms, including androecium, gynoecium and tepals, from western Liaoning, China marks the earliest record of undoubted flowers in the early Cretaceous (>125 Ma)]. ''Nature Precedings'': hdl:10101/npre.2007.1320.1: Posted 15 Nov 2007</ref> === Causes ambientales de les estinciones masives === [[Ficheru:Extinction Intensity ESP.png|thumb|Les [[estinción masiva|estinciones masives]] desempeñaron un papel fundamental nel procesu evolutivu.]] Darwin non solo aldericó l'orixe sinón tamién l'amenorgamientu y la desapaición de les especies. Como una causa importante de la estinción de poblaciones y especies propunxo a la competencia interespecífica debida a recursos llindaos: mientres el tiempu evolutivu, les especies cimeres surdiríen pa reemplazar a especies menos afeches. Esta perspeutiva camudó nos últimos años con una mayor comprensión de les causes de les [[estinción masiva|estinciones masives]], episodios de la historia de la Tierra, onde les regles» de la seleición natural y de l'adautación paecen ser abandonaes.<ref name=Raup/><ref name=Kutschera/> Esta nueva perspeutiva foi abarruntada por Mayr nel so llibru ''[[Animal species and evolution]]'' nel que señaló que la estinción tien de ser considerada como unu de los fenómenos evolutivos más conspicuos. Mayr aldericó les causes de los eventos d'estinción y propunxo que nueves enfermedaes (o nuevos invasores d'un ecosistema) o los cambeos nel ambiente biótico pueden ser los responsables. Amás, escribió: {{cita|«Les causes reales de la estinción de cualquier especie de fósil presumiblemente siempres van siguir siendo inciertes... Ye ciertu, sicasí, que cualquier eventu grave d'estinción ta siempres correlacionado con un trestornu ambiental importante» (Mayr, 1963).<ref>Mayr, Y. 1963. ''Óp. cit.'' p. 620</ref>)}} Esta hipótesis, non sofitada por fechos cuando foi propuesta, adquirió dende entós un considerable sofitu. El términu «estinción masiva», mentáu por Mayr<ref>Mayr, Y. 1963. ''Op.Cit.'' p. 617</ref> pero ensin una definición acomuñada, utilízase cuando una gran cantidá d'especies escastar nun plazu xeolóxicamente curtiu; los eventos pueden tar rellacionaos con una causa única o con una combinación de causes, y les especies estinguíes son plantes y animales de too tamañu, tanto marinos como terrestres.<ref name=Benton&Harper/> Siquier asocedieron cinco estinción masives, y dexaron munchos buecos ecolóxicos que dexaron que fueren ocupaos polos descendientes de les especies sobrevivientes: la [[estinción masiva del Cambrianu-Ordovícicu]], les [[estinciones masives del Ordovícicu-Silúricu]], la [[estinción masiva del Devónicu]], la [[estinción masiva del Permianu-Triásicu]] y la [[estinción masiva del Cretácicu Terciariu]].<ref>Sole, R. V., & Newman, M., 2002. «Extinctions and Biodiversity in the Fossil Record - Volume Two, The Earth system: biological and ecological dimensions of global environment change» páxs. 297-391, Encyclopedia of Global Enviromental Change John Wilely & Sons.</ref> La estinción biolóxica que se produció nel Permianu-Triásicu hai unos 250&nbsp;millones d'años representa'l más grave eventu d'estinción nos postreros 550&nbsp;millones d'años. Envalórase que nesti eventu escastáronse alredor del 70% de les families de vertebraos terrestres, munches gimnospermas maderices y más del 90% de les especies oceániques. Propunxéronse delles causes pa esplicar esti eventu, les qu'inclúin el vulcanismu, l'impautu d'un asteroide o una cometa, la anoxia oceánica y el cambéu ambiental. Sicasí, ye aparente na actualidá que les xigantesques erupciones volcániques, que tuvieron llugar mientres un intervalu de tiempu de namái unos pocos cientos de miles d'años, fueron la causa principal de la catástrofe de la biosfera mientres el Permianu tardíu.<ref>Benton MJ, Twitchett RJ (2003) [https://web.archive.org/web/20120111130021/http://webh01.ua.ac.be/funmorph/raoul/macroevolutie/Benton2003.pdf How to kill (almost) all life: the end-Permian extinction event]. ''Trends Ecol Evol'' 18:358–365</ref> La llende Cretácica-Terciariu rexistra'l segundu mayor eventu d'estinción masivu. Esta catástrofe mundial acabó col 70% de toles especies, ente les cualos los dinosaurios son l'exemplu más popularmente conocíu. Los pequeños mamíferos sobrevivieron pa heredar los nichos ecolóxicos vacantes, lo que dexó l'ascensu y la radiación adaptativo de los llinaxes que n'última instancia convertir en ''[[Homo sapiens]]''.<ref name=Benton/> Los paleontólogos propunxeron numberoses hipótesis pa esplicar esti eventu, les más aceptaes na actualidá son les del impautu d'un asteroide<ref>{{Cita publicación |autor=Alvarez, L. W. |añu=1983 |títulu=Esperimental evidence that an asteroid impact led to the extinction of many species 65 million years ago |publicación=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=80 |númberu= 2 |páxines=páxs. 627-642 |url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/picrender.fcgi?artid=393431&blobtype=pdf |formatu=PDF (4,5 [[Megabit|Mb]]) |idioma=inglés |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2009}}</ref> y la de fenómenos de vulcanismu.<ref name=Benton/> En resume, la hipótesis de los trestornos ambientales como causes de les estinciones masives foi confirmada, lo cual indica que magar gran parte d'historia de la evolución puede ser gradual, de xemes en cuando ciertos acontecimientos catastróficos marcaron el so ritmu de fondu. Rescampla que los pocos «afortunaos sobrevivientes» determinen los subsecuentes patrones d'evolución na historia de la vida.<ref name=Kutschera/><ref name=Raup/> === Seleición sexual y altruísmu === [[Ficheru:Pavo Real.JPG|thumb|[[Pavu real]] machu con tol so plumaxe esplegáu.]] Determinaes carauterístiques nuna especie son [[Atraición sexual|sexualmente curioses]] anque escarezan d'otru significáu adaptativu. Por casu, en delles especies d'aves los machos pueden encher los sos pescuezos nuna midida estraordinaria lo cual resulta curiosu pa les femes, polo que ―nel intre de les xeneraciones escueyen machos que pueden encher exageradamente los sos pescuezos. Darwin concluyó que magar la seleición natural guía el cursu de la evolución, la [[seleición sexual]] inflúi'l so cursu anque nun paeza esistir nenguna razón evidente pa ello. Los argumentos de Darwin a favor de la seleición sexual apaecen nel capítulu cuartu de ''L'orixe de les especies'' y, bien especialmente, en ''The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex'' de 1871. En dambos casos, remanar l'analoxía col mundu artificial: {{cita|[La seleición sexual] nun depende d'una llucha pola esistencia sinón d'una llucha ente los machos pola posesión de les femes; la resultancia nun ye la muerte del competidor que nun tuvo ésitu, sinón el tener poca o nenguna descendencia. La seleición sexual ye, poro, menos rigorosa que la seleición natural. Xeneralmente, los machos más brengosos, aquellos que tán meyor afechos a los llugares qu'ocupen na naturaleza, van dexar mayor proxenie. Pero en munchos casos la victoria nun va depender de la puxanza sinón de les armes especiales esclusives del sexu masculino[...] Ente les aves, el bracéu ye davezu de calter más pacíficu. Tolos que s'ocuparon del asuntu creen qu'esiste una fonda rivalidá ente los machos de munches especies p'atraer per mediu del cantar a les femes. El tordu rupestre de Guayana, les aves del paraísu y delles otres rexúntense, y los machos, socesivamente, espleguen los sos magníficos plumaxes y realicen estraños movimientos ante les femes que, asitiaes como espectadores, escueyen finalmente'l compañeru más curiosu.|Darwin 1859:136-137)}} Nel so llibru ''[[The Descent of Man]]'' describió numberosos exemplos, tales como la cola del [[pavu real]] y de la melena del [[Panthera leo|lleón]]. Darwin argumentó que la competencia ente los machos ye la resultancia de la seleición de les traces qu'amonten l'ésitu del apareyamientu de los machos competidores, traces que podríen, sicasí, menguar les posibilidaes de sobrevivencia del individuu. Ello ye que los colores brillosos faen a los animales más visibles a los depredadores, el plumaxe llargu de los machos de pavu real y de les aves del paraísu, o la enorme cornamenta de los venaos son cargues incómodes nel meyor de casos. Darwin sabía que nun yera esperable que la seleición natural favoreciera la evolución de tales traces claramente desventayosos, y propunxo que los mesmos surdieron por seleición sexual, {{cita|la cual depende non d'una llucha pola esistencia en rellación con otros seres orgánicos o condiciones esternes, sinón d'una llucha ente los individuos d'un sexu, xeneralmente los machos, pola posesión del otru sexu. Darwin, 1871.}} Pa Darwin, la seleición sexual incluyía fundamentalmente dos fenómenos: la preferencia de les femes por ciertos machos ―''seleición intersexual'', ''femenina'', o ''epigámica''― y, nes especies polígames, les batalles de los machos pol harén más grande ―''seleición intrasexual''―. Nesti últimu casu, el tamañu corporal grande y la musculatura apurren ventayes nel combate, ente que nel primeru, son otres traces masculines, como'l plumaxe coloríu y el complexu comportamientu de cortexu los que s'escueyen a favor p'aumentar l'atención de les femes. Les idees de Darwin nesti sentíu nun fueron llargamente aceptaes y el defensores de la teoría sintética (Dobzhansky, Mayr y Huxley) en gran midida inoraron el conceutu de seleición sexual. L'estudiu de la seleición sexual namái cobró impulsu na era postsíntesis.<ref name=Andersson>{{Cita llibru |autor=Andersson M |añu=1994 |url=https://books.google.es/books?id=lNnHdvzBlTYC |títulu=Sexual selection |editorial=Princeton University Press |allugamientu=Princeton, N.J. |isbn=0-691-03344-7}}</ref> Argumentóse que Wallace (y non Darwin) propunxo per primer vegada que los machos con plumaxe brillosu demostraben d'esa manera la so bona salú y la so alta calidá como pareyes sexuales. Acordies con esta hipótesis de la seleición sexual de los bonos xenes» la eleición de pareya masculina per parte de les femes ufierta una ventaya evolutiva.<ref name=ref_duplicada_3/> Esta perspeutiva recibió sofitu empíricu nes últimes décades. Por casu, topóse una asociación, anque pequeña, ente la sobrevivencia de la descendencia y los calteres sexuales secundarios masculinos nun gran númberu de taxones, tales como [[aves]], [[anfibios]], [[peces]] y [[inseutu|inseutos]]).<ref>Møller AP, Alatalo RV (1999) [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1689641/pdf/9Y4G1VJ0LX3Y94HK_266_85.pdf Good-xenes effects in sexual selection.] ''Proc R Soc Lond'' B 266:85–91</ref> Amás, les investigaciones con [[Turdus|mierlos]] apurrieron la primer evidencia empírica de qu'esiste una correlación ente un calter sexual secundariu y una traza qu'amonta la sobrevivencia yá que los machos colos más brillosos colores presenten un sistema inmune más fuerte.<ref>Pennisi Y (2003) [http://www.sciencemag.org/content/300/5616/29.short Colourful males flaunt their health]. ''Science'' 300:29–30</ref> Asina, la seleición femenina podría promover la salú xeneral de les poblaciones nesta especie. Estos y otros datos son coherentes col conceutu de que la eleición de la fema inflúi nes traces de los machos y, inclusive, que puede ser beneficiosa pa la especie en formes que nun tienen nenguna rellación direuta col ésitu del apareyamientu.<ref name=Andersson/> [[Ficheru:Todd Huffman - Lattice (by).jpg|thumb|[[Eusocialidad|Inseutos eusociales]].]] Nel mesmu contestu y dende la publicación del ''Orixe de les especies'', argumentóse que'l [[altruísmu|comportamientu altruista]], los actos abnegados realizaos en beneficiu de los demás, ye incompatible col principiu de la seleición natural. Sicasí, el comportamientu altruista, como'l cuidu de les críes polos padres y el [[mutualismo (bioloxía)|mutualismo]], reparóse y documentáu en tol [[reinu animal]], dende los [[invertebráu|invertebraos]] hasta nos mamíferos.<ref>Krebs JR, [[Nicholas B. Davies|Davies NB]] (1993) ''An introduction to behavioural ecology'' (3rd edn). Blackwell Science, Oxford. ISBN 0-632-00666-8</ref><ref>Kutschera O, Wirtz P (2001) [http://www.springerlink.com/content/h81380482t413225/ The evolution of parental care in freshwater leeches.] ''Theory Biosci'' 120:115–137</ref><ref>Trillmich F, Diesel R (2002) Parental care. ''In:'' Bateson PPG, Alleva Y (eds) ''Encyclopedia of biology''. Academic Press, New York, pp 313–325</ref><ref>Clutton-Brock T (2002) [http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/sci;296/5565/69 Breeding together: kin selection and mutualism in cooperative vertebrates.] ''Science'' 296:69–72</ref> Una de les formes más bultables d'altruísmu producir en ciertos [[Eusocialidad|inseutos eusociales]], como les [[Formicidae|formigues]], [[Anthophila|abeyes]] y [[aviespa|aviespes]], que tienen una clase de trabayadores maneres. La cuestión xeneral de la evolución del altruísmu, de la sociabilidá de ciertos inseutos o de la esistencia d'abeyes o formigues obreres que nun dexen descendientes foi contestada pola [[aptitú inclusiva|teoría de l'aptitú inclusiva]], tamién llamada ''teoría de [[seleición familiar]]''.<ref>Hamilton WD (1972) [http://arjournals.annualreviews.org/doi/abs/10.1146/annurev.es.03.110172.001205 Altruism and related phenomena, mainly in social insects]. ''Annu Rev Ecol Syst'' 3:193–232</ref> Acordies con el principiu de Darwin/Wallace la seleición natural actúa sobre les diferencies nel ésitu reproductivu (ER) de cada individuu, onde ER ye'l númberu de descendientes vivos producíos por esi individuu mientres tola vida. Hamilton (1972) amplió esta idea ya incluyó los efeutos de ER de los familiares del individuu: l'aptitú inclusiva ye'l ER de cada individuu, más el ER de los sos familiares, cada unu devaluáu pol correspondiente grau de parentescu. Numberosos estudios nuna gran variedá d'especies animales demostraron que l'altruísmu nun ta en conflictu cola teoría evolutiva. Por esta razón, ye necesariu realizar un cambéu y ampliación de la visión tradicional de que la seleición opera sobre un solu organismu aislláu nuna población: l'individuu aislláu yá nun paez tener una importancia central dende'l puntu de vista evolutivu, sinón como parte d'una complexa rede familiar.<ref>Hölldobler B, Wilson EO (1990) ''The ants''. Harvard University Press, Cambridge, Mass. ISBN 0-674-04075-9</ref><ref>Griffin AS, West SA (2002) [http://www.des.ucdavis.edu/faculty/lubell/Teaching/kinselection.pdf Kin selection: fact and fiction.] ''Trends Ecol Evol'' 17:15–2</ref><ref>Jost J (2003) [http://www.springerlink.com/content/052572222905402o/ On the notion of fitness, or: the selfish ancestor]. ''Theory Biosci'' 121:331–350</ref> === Macroevolución, bisarmes prometedores y equilibriu puntuáu === {{AP|Bisarma prometedora|Equilibriu puntuáu}} Cuando se define macroevolución como'l procesu responsable del surdimientu de los taxones de rangu cimeru, ta utilizándose un llinguaxe metafóricu. Ello ye que namái nueves especies «surden», una y bones la especie ye l'únicu taxón que tien estatus ontolóxicu.<ref>{{Cita llibru |autor=Eldredge, N. y Cracraft, J. |añu=1980 |títulu=Phylogenetic patterns and the evolutionary process |editorial=Columbia University Press |allugamientu=Nueva York |páxines= 249-250 |isbn= 0231083785}}</ref> La macroevolución da cuenta de la emerxencia de discontinuidaes morfolóxiques importantes ente les especies, razón pola cual clasificar como grupos marcadamente estremaos, esto ye, pertenecientes a unidaes taxonómiques distintes y d'altu rangu. Nos mecanismos qu'espliquen el surdimientu d'estes discontinuidaes que les distintes concepciones y aproximamientos disciplinarios se contraponen. [[Ficheru:Equilibrio puntuado es.png|thumb|300px|Representación gráfica de les diferencies conceptuales ente'l [[gradualismo]] y l'[[equilibriu puntuáu]] con rellación a la diverxencia morfolóxica al traviés del tiempu.]] El [[gradualismo]] ye'l modelu macroevolucionista ortodoxu. Esplica la macroevolución como'l productu d'un cambéu lentu, de l'acumuladura de munchos pequeños cambeos nel intre del tiempu. Esti cambéu gradual tendría de reflexase nel rexistru fósil cola apaición de numberoses formes de transición ente los grupos d'organismos. Sicasí, el rexistru nun ye abondosu en formes entemedies. Los gradualistas atribúin esta discrepancia ente'l so modelu y les pruebes topaes a la imperfección del propiu rexistru xeolóxicu (según espresiones de Darwin, el rexistru xeolóxicu ye una narración de la que se perdieron dellos volúmenes y munches páxines). El modelu del [[equilibriu puntuáu]] ―propuestu en 1972 por N. Eldredge y S. J. Gould― sostién sicasí que'l rexistru fósil ye un fiel reflexu de lo qu'en realidá asocedió. Les especies apaecen de secute nos estratos xeolóxicos, atopar nellos por 5 a 10&nbsp;millones d'años ensin grandes cambeos morfolóxicos y depués sumen abruptamente del rexistru, sustituyíes por otra especie emparentada, pero distinta. Eldredge y Gould utilicen los términos estasis ya interrupción, respeutivamente, pa designar estos periodos. Según el so modelu, les interrupciones abruptas nel rexistru fósil d'una especie reflexaríen el momentu en qu'ésta foi reemplazada por una pequeñu población periférica ―na cual el ritmu d'evolución sería más rápidu― que compitió cola especie orixinaria y terminó per sustituyir la. Acordies con esti patrón, la seleición natural non yá opera dientro de la población, sinón tamién ente especies, y los cambeos cualitativamente importantes nos organismos asocederíen en periodos relativamente curtios ―dende'l puntu de vista xeolóxicu― separaos por llargos periodos d'equilibriu. En [[bioloxía evolutiva]], un [[bisarma prometedora]] ye un organismu con un [[fenotipu]] fondamente mutante que tien el potencial pa establecer un nuevu llinaxe evolutivu. El términu utilizar pa describir un eventu d'[[Saltación (bioloxía)|especiación saltacional]], que puede contribuyir a la producción de nuevos grupos d'organismos. La frase foi acuñada pol xenetista alemán [[Richard Goldschmidt]] quien pensaba que los cambeos pequeñu y gradual, qu'espliquen satisfactoriamente los cambeos [[microevolución|microevolutivos]], nun pueden esplicar la [[macroevolución]]. La relevancia evolutiva de les bisarmes prometedores foi refugada o puesta en dulda por munchos científicos que defenden la [[Teoría sintética]] d'evolución biolóxica.<ref name="Thei"/> Na so obra ''The material basis of evolution'' (La base material de la evolución), Goldschmidt escribió que «el cambéu dende una especie a otra nun ye un cambéu que nun arreya más y más cambeos atomísticos, sinón un cambéu completu del patrón principal o del sistema de reaición principal n'unu nuevu, el que, más tarde puede nuevamente producir variación intraespecífica per mediu de micromutaciones».<ref name=goldschmidt40>Goldschmidt, R. (1940) ''[https://books.google.com/books?id=kAPLvAnp7KAC The Material Basis of Evolution]''. New Haven, CT: [[Yale University Press]], páxs. 205-206.</ref> La tesis de Goldschmidt foi universalmente refugada y llargamente fecha risión dientro la comunidá científica, quien favorecía les esplicaciones [[neodarwinismu|neodarwinianes]] de [[Ronald Fisher|R. A. Fisher]], [[J. B. S. Haldane]] y [[Sewall Wright]].<ref>Gould, S. J. (1982). «The uses of heresey; an introduction to Richard Goldschmidt's ''The Material Basis of Evolution''.» [https://books.google.com/books?id=kAPLvAnp7KAC&lpg=PP1&pg=PR13 pp. xiii-xlii]. New Haven: Yale University Press.</ref> Sicasí, delles llinies d'evidencia suxuren que les bisarmes prometedores xueguen un papel significativu mientres l'orixe d'innovaciones clave y de planes corporales noveles por evolución saltacional, más que por evolución gradual.<ref name="Thei">{{Cita publicación |autor=Theissen, G. |añu= 2006 |títulu= The proper place of hopeful monsters in evolutionary biology |publicación= Theory Biosci. |volume= 124 |númberu= 3-4 |páxines=349-69}}</ref> [[Stephen Jay Gould]] espunxo en 1977 que los xenes o secuencies reguladores ufiertaben ciertu sofitu a los postulaos de Goldschmidt. Ello ye que acotó que los exemplos d'evolución rápida nun minen el darwinismu ―como Goldscmidt suponía― pero tampoco merecen un descreitu inmediatu, como munchos neodarwinistas pensaben.<ref name=gould77>{{Cita publicación |autor=Gould, S.J. |añu=1977 |url= http://www.stephenjaygould.org/library/gould_hopeful-monsters.html |títulu= The Return of Hopeful Monsters |publicación=Natural History |volume=86 |númberu=6 (xunu/xunetu) |páxines= 22-30}}</ref> Gould aportunó que la creencia de [[Charles Darwin]] nel [[gradualismo]] nun foi enxamás un componente esencial de la so teoría d'evolución por [[seleición natural]]. [[Thomas Henry Huxley]] tamién alvirtió a Darwin qu'había sobrecargado el so trabayu con una innecesaria dificultá al adoptar ensin reserves el principiu ''[[Natura non facit saltus|Natura non facit saltum]]''.<ref>Huxley, T. H. (1859). ''[http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-2544.html Letter to Charles Darwin.]'' Nov. 23, 1859.</ref> Huxley tarrecía qu'esi supuestu podría desanimar a aquellos naturalistes que creíen que los cataclismos y los reblincones evolutivos xugaben un papel significativu na historia de la vida. Nesti sentíu, Gould escribió: {{cita|Como un darwinista, deseyo defender el postuláu de Goldschmidt de que la macroevolución nun ye a cencielles la microevolución extrapolada y que les grandes transiciones estructurales pueden asoceder rápido ensin una serie de nidios estaos entemedios... Nel so llibru de 1940, Goldschmidt específicamente invoca los xenes pal desenvolvimientu como potenciales facedores de bisarmes prometedores.<ref name=gould77/>}} === La síntesis de la bioloxía del desenvolvimientu y la teoría de la evolución === [[Ficheru:Mousehoxgenes.png|thumb|Xenes HOX en mures.]] Dende hai enforma tiempu'l historiadores de la ciencia señalaron qu'una de les principales disciplines biolóxiques, la [[bioloxía del desenvolvimientu]] (antes llamada [[embrioloxía]]), nun formó parte de la síntesis evolutiva, anque esta caña de la bioloxía foi aldericada en detalle por Darwin. Ernst Mayr nel so ensayu ''What was the evolutionary synthesis?'' («Qué foi la síntesis evolutiva?»)<ref name=Mayr93/> describió que dellos de los embriólogos del periodu en que se taba construyendo la síntesis moderna teníen una postura contraria a la teoría evolutiva y señaló que: {{cita|«Los representantes de delles disciplines biolóxiques, por casu, de la bioloxía del desenvolvimientu, ufiertaron una fuerte resistencia a la síntesis. Nun fueron dexaos fuera de la síntesis, como dalgunos d'ellos agora reclamen, a cencielles nun queríen xunise».}} Nos dos últimes décades, sicasí, esa falta se participación de la embrioloxía dientro de la teoría sintética foi iguada. Ello ye que la bioloxía del desenvolvimientu y la bioloxía evolutiva xuniéronse pa formar una nueva caña de la investigación biolóxica llamada [[Bioloxía evolutiva del desenvolvimientu]] o, coloquialmente, «Evo-devo», qu'esplora la manera en qu'evolucionaron los procesos del desenvolvimientu y cómo, n'última instancia, llográronse los planes de desenvolvimientu de les diverses partes del cuerpu de los organismos del pasáu y de los organismos actuales.<ref name="Hall99">Hall BK (1999) ''Evolutionary developmental biology''. Kluwer Academic, Dordrecht. ISBN 0-412-27550-3</ref> El factor más importante responsable de la síntesis de la bioloxía del desenvolvimientu cola teoría de la evolución foi'l descubrimientu d'un grupu de [[xen regulador|xenes reguladores]] llamáu familia de [[xenes homeóticos]] ([[xenes HOX]]). Estos xenes codifican proteínes d'unión al [[ADN]] ([[factor de transcripción|factores de trescripción]]) qu'inflúin fondamente nel [[desenvolvimientu embrionariu]].<ref name=Arthur02/> Por casu, la supresión de les estremidaes abdominales de los [[inseutu|inseutos]] ta determinada polos cambeos funcionales nuna proteína llamada Ultrabithorax, que ye codificada por un xen Hox.<ref>Ronshaugen M, McGinnis N, McGinnis W (2002) Hox protein mutation and macroevolution of the insect body plan. ''Nature'' 415:914–917</ref> Ye importante destacar que la familia de xenes Hox foi identificada nos [[artrópodos]] (inseutos, [[crustaceu|crustáceos]], [[queliceráu|queliceraos]], [[miriápodu|miriápodos]]), [[cordáu|cordaos]] ([[peces]], [[Amphibia|anfibios]], [[reptil]]es, [[aves]], [[mamíferos]]), y hai análogos ente les especies de [[planta|[plantes]] y [[fungu|fungos]].<ref name=Arthur02>Arthur W (2002) [http://www.hss.caltech.edu/~steve/files/arthur.pdf The emerging conceptual framework of evolutionary developmental biology.] ''Nature'' 415:757–764</ref> Los xenes HOX desempeñen un papel bien importante na [[morfoxénesis]] de los embriones de los [[vertebráu|vertebraos]], yá que aproven información rexonal a lo llargo de la exa anteroposterior del cuerpu. Esta familia de xenes ye [[homoloxía (bioloxía)|homóloga]] tantu funcional como estructuralmente al complexu homeótico (HOM-C) de ''[[Drosophila melanogaster]]''. Sobre la base de la comparanza de xenes de dellos taxones, llogróse reconstruyir la evolución de los grupos de xenes HOX en vertebraos. Los 39 xenes qu'entienden la familia de xenes HOX n'humanos y mures, por casu, tán entamaos en cuatro complexos genómicos alcontraos en distintos cromosomes, HOXA nel brazu curtiu del [[cromosoma 7]], HOXB nel [[cromosoma 17|17]], HOXC nel [[cromosoma 12|12]] y HOXD nel [[cromosoma 2|2]], y cada unu d'ellos entiende de 9 a 11 [[xen]]es afechos nuna secuencia homóloga a la que tienen nel xenoma de ''D. melanogaster''.<ref>Daumas Nunes y cols., 2003. [http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S1517-74912003000100018&script=sci_arttext&tlng=en Homeobox xenes: a molecular link between development and cancer]. ''Pesqui. Odontol. Bras.'' vol.17 non.1 São Paulo Jan./Mar</ref> Anque l'ancestru común del mure y del humanu vivió hai alredor de 75&nbsp;millones d'años, la distribución y arquiteutura de los sos xenes HOX son idéntiques.<ref name=Meyer98/> Poro, la familia de xenes HOX ye bien antigua y aparentemente bien caltenida, lo que tien fondes implicaciones pa la evolución de los patrones y procesos de desenvolvimientu.<ref name=Meyer98>Meyer A (1998) [http://www.evolutionsbiologie.uni-konstanz.de/pdf1-182/P077.pdf Hox gene variation and evolution.] ''Nature'' 391: 225–228</ref><ref name=Hall99/><ref name=Arthur02/> === Microbioloxía y tresferencia horizontal de xenes === {{AP|Tresferencia horizontal de xenes}} La [[microbioloxía]] foi práuticamente inorada poles primeres teoríes evolucionistes. Esto debía a la escasez de traces morfolóxiques y la falta d'un conceutu d'especie particularmente ente los [[procariota|procariotes]].<ref>{{Cita publicación |autor=Gevers D, Cohan FM, Lawrence JG, ''etal.'' |títulu=Opinion: Re-evaluating prokaryotic species |publicación=Nat.Rev.Microbiol. |volume=3 |númberu=9 |páxines=733-9 |añu=2005|pmid=16138101 |doi=10.1038/nrmicro1236}}</ref> Agora, los investigadores evolucionistes tán aprovechando la so mayor comprensión de la [[fisioloxía]] y [[ecoloxía]], ufiertada pola relativa facilidá de la xenómica microbiana, pa esplorar la [[taxonomía]] y evolución d'estos organismos.<ref>{{Cita publicación |autor=Coenye T,Gevers D, Van de Peer Y, Vandamme P, Swings J |títulu=Towards aprokaryotic genomic taxonomy |publicación=FEMS Microbiol.Rev. |volume=29 |númberu=2 |páxines=147-67 |añu=2005|pmid=15808739 |doi=10.1016/j.femsre.2004.11.004}}</ref> Estos estudios tán revelando niveles totalmente inesperaos de diversidá ente los microbios.<ref>{{Cita publicación |autor=Whitman W, Coleman D, WiebeW |títulu=Prokaryotes: the unseenmajority |url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/95/12/6578 |publicación=ProcNatl Acad SciUSA |volume=95 |númberu=12 |páxines=6578-83 |añu=1998|pmid=9618454 |doi=10.1073/pnas.95.12.6578|pmc=33863}}</ref><ref name=Schloss>{{Cita publicación |autor=Schloss P, HandelsmanJ |títulu=Status of the microbialcensus |url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=15590780#r6 |publicación=MicrobiolMol BiolRev |volume=68 |númberu=4 |páxines=686-91 |añu=2004|pmid=15590780 |doi=10.1128/MMBR.68.4.686-691.2004|pmc=539005}}</ref> Una resultancia particularmente importante nos estudios sobre la evolución de los microbios foi'l descubrimientu de la tresferencia horizontal de xenes en 1959 en [[Xapón]].<ref>{{Cita publicación |autor=Ochiai K, Yamanaka T, Kimura KSawada O |títulu=Inheritance of drug resistance (and its transfer)between Shigella strains and Between Shigella and Y.colistrains |publicación=Hihon Iji Shimpor |volume=1861 |páxina=34|añu=1959}} (en xaponés)</ref> Esta tresferencia de material xenético ente distintes especies de bacteries xugó un papel importante nel espardimientu de la resistencia a los [[antibióticu|antibióticos]].<ref>{{Cita publicación |títulu=Llateral gene transfer and the nature of bacterial innovation |url=http://www.stat.rice.edu/~mathbio/Ochman2000.pdf |formatu=PDF |publicación=Nature |volume=405 |añu=2000 |páxines=299-304 |doi=10.1038/35012500 |idioma=inglés}}</ref> Más apocayá, a midida que amplióse la conocencia de los xenomes, suxurióse que la tresferencia horizontal de material xenético xugó un papel importante na evolución de tolos organismos.<ref>{{Cita publicación |autor=de la Cruz F, Davies J |títulu=Horizontal gene transferand the origin of species: lessons from bacteria |publicación=TrendsMicrobiol. |volume=8 |númberu=3 |páxines=128-33 |añu=2000|pmid=10707066 |doi=10.1016/S0966-842X(00)01703-0}}</ref> Estos altos niveles de tresferencia horizontal de xenes llevaron a cuestionar l'árbol xenealóxicu de los organismos.<ref name=Doolittle07/><ref name=Kunin05/> N'efeutu, como parte de la [[Endosimbiosis seriada|teoría endosimbiótica]] del orixe de los [[orgánulos]], la tresferencia horizontal de xenes foi un pasu críticu na evolución d'eucariotes como los fungos, les plantes y los animales.<ref>{{Cita publicación |autor=Poole A, PennyD |títulu=Evaluating hypotheses for the origin of eukaryotes |publicación=Bioessays |volume=29 |númberu=1 |páxines=74-84 |añu=2007|pmid=17187354 |doi=10.1002/bies.20516}}</ref><ref name=Dyall/> === Endosimbiosis y l'orixe de les célules eucariotes === {{AP|Eucarioxénesis}} {{VT|Simbioxénesis}} La evolución de los primeres [[eucarionte]]s dende la condición antecedente [[procariota]] recibió una considerable atención per parte de los científicos.<ref>Martin W, Borst P (2003) Secondary loss of chloroplasts in trypanosomes. Proc Natl Acad Sci USA 100:765–767</ref> Esti acontecimientu clave na historia de la vida producióse hai alredor de 2000 a 1400&nbsp;millones d'años mientres el [[Proterozoicu]] tempranu. Dos hipótesis mutuamente non escluyentes enunciáronse pa esplicar l'orixe de los eucariotes: la endosimbiosis y la autoxénesis. La hipótesis (tamién llamada teoría) de la endosimbiosis indica que la evolución de les primeres célules eucariotes ye la resultancia de la incorporación permanente de lo que dalguna vegada fueron célules procariotas fisiológicamente distintes y autónomes, dientro d'una [[arquia]] como célula hospedadora. Acordies con esti conceutu, les [[mitocondria|mitocondries]] evolucionaron d'una cierta forma d'antigua [[proteobacteria]] aerobia, ente que los [[cloroplastu|cloroplastos]] evolucionaron de dalguna forma de procariota del tipu de les [[cianobacteria|cianobacteries]]. La esplicación d'estos procesos simbioxenéticos siguiría estos pasos: nun principiu, un individuu entraría en contautu con una bacteria, al empiezu esa rellación podría ser parasitaria, pero col tiempu ambos individuos podríen llegar a una rellación mutualista, el hospedador atoparía ventayes nes carauterístiques y especialidaes del agospiáu. De nun llegar a esti puntu la seleición natural penalizaría esta rellación, menguando pasu ente pasu el númberu d'estos individuos nel conxuntu de la población; otra manera, una rellación granible, veríase favorecida pola seleición natural y los individuos implicaos abondaríen. Finalmente la estrecha rellación de dambos veríase afigurada nel heriedu xenéticu del individuu resultante; esti individuu portaría parte o'l conxuntu de los dos xenomes orixinales.<ref>{{Cita llibru |autor=Margulis L |añu=1993 |títulu=Symbiosis in cell evolution: microbial communities in the Archean and Proterozoic eons |edición=2ª |editorial=WH Freeman |allugamientu= Nueva York |idioma=inglés}}</ref><ref name=Captando>{{Cita llibru | apellíos = Margulis |nome= Lynn | coautores = Dorion Sagan |editorial= Editorial Kairós | otros = Ernst Mayr (prólogu). David Sempau (trad.). |títulu= Captando Xenomes. Una teoría sobre l'orixe de les especies. |edición= 1ª |añu= 2003 |ubicación= Barcelona |isbn= 84-7245-551-3 |url= https://books.google.com/books?id=b2IJAAAACAAJ }} </ref> En contraste, la hipótesis autoxénica sostién que les mitocondrias y los cloroplastos ―según otros [[orgánulos]] eucariotes tales como'l retículo endoplasmático― desenvolviéronse de resultes de les presiones de seleición pa la especialización fisiolóxica dientro d'una antigua célula procariota. Según esta hipótesis, la membrana de la célula hospedadora habríase invaginado pa encapsular porciones fisiológicamente distintes de la célula ancestral. Col intre del tiempu, estes rexones xuníes a la membrana convertir n'estructures cada vez más especializaes hasta conformar los distintos orgánulos qu'anguaño definen la célula eucariota.<ref>Niklas KJ (1997) ''The evolutionary biology of plants''. University of Chicago Press, Chicago</ref> Sicasí, numberosos fechos, tales como la estructura de la membrana, el tipu de reproducción, la secuencia d'ADN y la susceptibilidá a los [[antibióticu|antibióticos]] de los cloroplastos y de les mitocondrias tienden a sofitar la hipótesis simbioxenética.<ref>{{Cita publicación |autor=Martin W, Hoffmeister M, Rotte C, Henze K |añu=2001 |títulu=An overview of endosymbiotic models for the origins of eukaryotes, their ATP-producing organelles (mitochondria and hydrogenosomes), and their heterotrophic lifestyle |publicación=Biol Chem |volume=382 |páxines=1521-1539 |url=http://www.molevol.de/publications/98.pdf |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121128015322/http://www.molevol.de/publications/98.pdf |fechaarchivu=28 de payares de 2012 }}</ref> === Variaciones na espresión de los xenes arreyaos nel heriedu === Tamién esisten formes de variación hereditaria que nun tán basaes en cambeos de la información xenética; pero sí nel procesu de decodificación d'ella. El procesu que produz estes variaciones dexa intacta la información xenética y ye con frecuencia reversible. Esti procesu ye llamáu [[epixenética|heriedu epixenéticu]] que resulta de la trasmisión de secuencies d'información non-ADN al traviés de la [[meiosis]] o [[mitosis]]; y puede incluyir fenómenos como la [[metilación]] del ADN o la [[heriedu estructural]]. Sigue investigándose si estos mecanismos dexen la producción de variaciones específiques beneficioses en respuesta a señales ambientales. De ser ésti'l casu, delles instancies de la evolución podríen asoceder fora del cuadru típicamente darwiniano, qu'evitaría cualquier conexón ente les señales ambientales y la producción de variaciones hereditaries; anque recordando qu'indirectamente l'orixe del procesu en sí mesmu, si taríen arreyaos xenes, como por casu los xenes de la enzima [[ADN-metiltransferasa]], [[histona|histones]], etc. == Esperimentos y estudios sobre'l procesu evolutivu == {{AP|Evolución biolóxica esperimental}} === Observación direuta del procesu evolutivu en bacteries === Al respeutu, [[Richard Lenski]], Profesor de la Michigan State University, lleva a cabu dende [[1989]] un esperimentu sobre evolución utilizando [[bacteria|bacteries]]; por cuenta de la rápida reproducción d'estos microorganismos. En 1989, Lenski tomó d'un conxelador de –80&nbsp;[[graos Celsius|°C]] un vial que contenía una [[cepa]] de ''[[Escherichia coli]]''; coles mires de reparar si producía dalguna diferencia ente la cepa orixinal y los sos descendientes. Nel esperimentu estableciéronse subcultivos, que cultívense siempres nes mesmes condiciones, y de los cualos cada 75&nbsp;díes dar# en tomar una amuesa de cada unu d'ellos y conxelala; procediendo de la mesma pa subcultivos d'estos subcultivos. Cada 75 díes trescurre unes 500 xeneraciones dende l'empiezu del esperimentu, polo qu'anguaño yá pasaron más de 40&nbsp;000&nbsp;xeneraciones dende la cepa orixinal. Tres 10 000 xeneraciones les bacteries yá amosaron bastantes diferencies col so ancestru. Les bacteries evolucionaes al comparales cola cepa orixinal, yeren agora más grandes y estremábense muncho más rápido en [[mediu DM]] (mediu de cultivu utilizáu pal esperimentu). El "cambéu evolutivu" más importante reparáu hasta'l momentu consistió en qu'unu de los subcultivos na xeneración 31&nbsp;500 de la ''E. coli'' (que son citrato negativu) empezaron a metabolizar el [[citrato]], polo qu'aprovechaben muncho meyor el mediu DM y pollo pueden crecer más nesti mediu. Asina, les ''E. coli'' d'esi subcultivo evolucionaron en mutantes Citrato positives. Otru cambéu evolutivu importante ye qu'un subcultivo, dempués de pasaes 20&nbsp;000&nbsp;xeneraciones, sufrió un cambéu na so velocidá de [[mutación]], provocando qu'estes mutaciones amontárense y atropárense nel so xenoma ([[fenotipu]] hipermutable). Al crecer nun mediu ambiente constante, la mayor parte de les nueves mutaciones fueron de calter neutral (mutaciones neutrales), pero tamién s'empezó a notar una medría de les mutaciones beneficioses nos descendientes d'esti subcultivo.<ref>Lenski, Richard. [http://myxo.css.msu.edu/index.html «Esperimental evolution».] Michigan State University.</ref> Les resultaos de Lenski favorecieron que s'establecieren otros esperimentos asemeyaos pero con distintes condiciones: temperatura, otres fontes de carbonu, presencia d'antibióticos; o con distintos microorganismos: ''Pseudomonas fluorescens, Myxococcus xanthus'', ya inclusive lleldos; y en toos ellos atopaben resultaos asemeyaos. Los microorganismos camudaben, evolucionaben y afaíense a les condiciones del cultivu. === Simulación computarizada del procesu d'evolución biolóxica === Salvo esceiciones, la evolución biolóxica ye un procesu demasiáu lentu pa ser reparáu direutamente. Pa ello recúrrese a disciplines como la [[Paleontoloxía]], [[Bioloxía evolutiva]] o [[Filoxenia]], ente otres árees, pa lo observación y l'estudiu indireutu de la evolución. Por ello en 1990 l'ecólogu Thomas Ray enfrentó'l problema dende otra aguada; consciente de que yera imposible reparar nun curtiu periodu de tiempu los cambeos evolutivos más complexos de los organismos vivos, decidió crear una ferramienta informático capaz d'asemeyala. Esti [[programa informáticu]] denominar ''Tierra''. ''Tierra'' ye una [[Simulación|simulación computarizada]] de la evolución biolóxica. La idea ye simple: crear organismos dixitales que vivan nun ambiente dixital con recursos dixitales. Los organismos son programes a los que se-yos confier la carauterística principal de los organismos vivos: utilizar los recursos disponibles nel so ambiente coles mires de reproducise. L'ambiente sería la memoria del ordenador y los recursos p'abondar el tiempu nel procesador. Por tantu estos organismos dixitales van competir per un espaciu na memoria del ordenador y por un tiempu nel procesador que-yos capacita pa la replicación.<ref>Moreno, Daniel (2013). [https://web.archive.org/web/20130515220237/http://feelsynapsis.com/jof/008/index.html?pageNumber=20 «Programa Tierra. Simulación computarizada de la evolución biolóxica»,] ''Journal of Feelsynapsis (JoF)''. {{ISSN|2254-3651}}. 2013. (8): páxs.&nbsp;20-23.</ref> == Impautos de la teoría de la evolución == {{AP|Implicaciones sociales de la teoría de la evolución}} [[Ficheru:Darwin ape.jpg|right|150px|thumb|A midida que el [[darwinismu]] llograba una amplia aceptación na década de 1870, fixéronse caricatures de [[Charles Darwin]] con un cuerpu de [[simiu]] o [[monu]] como una forma de ''[[argumentu ad hominem]]'' pa desacreditar la teoría de la evolución.<ref name=Browne2003y>{{Cita llibru |autor=Browne, Janet |títulu=Charles Darwin: The Power of Place |editorial=Pimlico |allugamientu=London |añu=2003 |páxines=376-379 |isbn=0-7126-6837-3}}</ref>]] Nel [[sieglu XIX]], especialmente tres la publicación de ''[[L'orixe de les especies]]'', la idea de que la vida evolucionara foi una tema d'intensu alderique académicu centráu nes implicaciones filosófiques, sociales y relixoses de la evolución. Anguaño, el fechu de que los organismos evolucionen ye indiscutible na lliteratura científica, y la [[síntesis evolutiva moderna]] tien una amplia aceptación ente los científicos.<ref name=Kutschera/> Sicasí, la evolución sigue siendo un conceutu revesosu por dellos grupos relixosos.<ref>{{Cita llibru |enllaceautor=Daniel Dennett|apellíos=Dennett |nome=D |títulu=Darwin's Dangerous Escurre: Evolution and the Meanings of Life |editorial=Simon & Schuster |añu=1995 |isbn=978-0684824710}}<br /> Pa la perceición científico y social de la evolución nos sieglos XIX y XX, consúltese {{Cita web |apellíu= Johnston |nome= Ian C. |títulu= History of Science: Origins of Evolutionary Theory |obra= And Still We Evolve |editorial= Lliberal Studies Department, Malaspina University College |url=http://records.viu.ca/~johnstoi/darwin/sect3.htm |fechaaccesu=24 de mayu de 2007}}<br /> *{{Cita publicación |autor=Zuckerkandl Y |títulu=Intelligent design and biological complexity |publicación=Gene |volume=385 |páxines=2-18 |añu=2006 |pmid=17011142 |doi=10.1016/j.gene.2006.03.025}}</ref> Ente que munches relixones y grupos relixosos reconciliaron les sos creencies cola evolución per mediu de diversos conceutos d'[[evolución teísta]], hai munchos creacionistes que creen que la evolución contradicir col [[creacionismu|mitu de creación na so relixón]].<ref name=ScottEC>{{Cita publicación |autor=Scott EC, Matzke NJ |títulu=Biological design in science classrooms |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=104, supl. 1 |páxines=8669-76 |añu=2007 |mes=mayu |pmid=17494747 |pmc=1876445 |doi=10.1073/pnas.0701505104}}</ref><ref name=Ross2005>{{Cita publicación |autor= Ross, M.R. |añu= 2005 |títulu= Who Believes What? Clearing up Confusion over Intelligent Design and Young-Earth Creationism |publicación= Journal of Geoscience Education |volume= 53 |númberu= 3 |páxina=319 |url= http://www.nagt.org/files/nagt/jge/abstracts/Ross_v53n3p319.pdf |formatu=PDF |fechaaccesu=28 d'abril de 2008}}</ref><ref>{{Cita publicación |doi= 10.1126/science.1163672 |volume= 322 |númberu= 5908 |páxines= 1637-1638 |apellíu= Hameed |nome= Salman |títulu= Science and Religion: Bracing for Islamic Creationism |publicación= Science |fechaaccesu=2009 |fecha=12 d'avientu de 2008 |url= http://helios.hampshire.edu/~sahCS/Hameed-Science-Creationism.pdf | pmid = 19074331}}</ref> Como fuera reconocíu por el mesmu Darwin, l'aspeutu más revesosu de la [[bioloxía evolutiva]] son les sos implicaciones al respective de los [[Evolución humana|oríxenes del home]].<ref name="Bowler2003"/> En dellos países ―notoriamente nos [[Estaos Xuníos]]― esta tensión ente la ciencia y la relixón alimentó'l discutiniu creación―evolución, un conflictu relixosu qu'entá dura centráu na política y l'educación pública.<ref>{{Cita publicación | apellíu = Spergel |nome=D. N. |títulu=Science communication. Public acceptance of evolution |publicación=Science |volume=313 |númberu=5788 |páxines=765-66 |añu=2006 |pmid=16902112 |doi=10.1126/science.1126746 | apellíos2 = Scott |nome2= EC | apellíos3 = Okamoto |nome3= S}}</ref> Ente que otros campos de la ciencia como la [[cosmoloxía]],<ref name="wmap">{{Cita publicación |doi=10.1086/377226 |títulu= First-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Observations: Determination of Cosmological Parameters |nome= D. N. |apellíu= Spergel |publicación= The Astrophysical Journal Supplement Series |volume= 148 |añu= 2003 |páxines= 175-94 | apellíos2=Verde |nome2=L. | apellíos3=Peiris |nome3=H. V. | apellíos4=Komatsu |nome4=Y. | apellíos5=Nolta |nome5=M. R. | apellíos6=Bennett |nome6=C. L. | apellíos7=Halpern |nome7=M. | apellíos8=Hinshaw |nome8=G. | apellíos9=Jarosik |nome9=N.}}</ref> y les ciencies de la Tierra<ref name="zircon">{{Cita publicación |autor=Wilde SA, Valley JW, Peck WH, Graham CM |títulu=Evidence from detrital zircons for the existence of continental crust and oceans on the Earth 4.4 Gyr ago |publicación=Nature |volume=409 |númberu=6817 |páxines=175-78 |añu=2001 |pmid=11196637 |doi=10.1038/35051550}}</ref> tamién se contradicen con interpretaciones lliterales de munchos testos relixosos, la bioloxía evolutiva atopar con una oposición significativamente mayor de munchos creyentes relixosos. La evolución foi utilizada pa sofitar posiciones filosófiques que promueven la discriminación y el [[racismu]]. Por casu, les idees euxenésicas de [[Francis Galton]] fueron desenvueltes p'argumentar que'l patrimoniu xénicu humanu tendría de ser ameyoráu al traviés de polítiques de [[meyoramientu xenéticu]], incluyendo incentivos por que se reproduzan aquellos que son consideraos con «bonos» xenes, y l'esterilización forzosa, pruebes prenatales, contracepción y, inclusive, la eliminación de les persones consideraes con «malos» xenes.<ref>{{Cita llibru |nome=D |apellíos=Kevles |añu=1998 |títulu=In the Name of Eugenics: Genetics and the Uses of Human Heredity |editorial=Harvard University Press |isbn=978-0674445574}}</ref> Otru exemplu d'una estensión de la teoría de la evolución qu'anguaño ye considerada infundada ye'l [[darwinismu social]], un términu referíu a la [[malthusianismo|teoría malthusiana]] del partíu Whig, desenvuelta por [[Herbert Spencer]] en frases publicitaries tales como «la [[sobrevivencia del más aptu]]» y por otres afirmaciones alrodiu de que la [[desigualdá social]], el [[racismu]] y el [[imperialismu]] atópense xustificaos pola teoría evolutiva. Sicasí, los científicos y filósofos contemporáneos consideren qu'estes idees nun se topen implícites na teoría evolutiva nin tán sofitaes pola información disponible.<ref>{{Cita llibru |nome=M|apellíos=Midgley |añu=2004 |títulu=The Myths we Live By |editorial=Routledge |páxina=62 |isbn=978-0415340779}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Allhoff F |títulu=Evolutionary ethics from Darwin to Moore |publicación=History and philosophy of the life sciences |volume=25 |númberu=1 |páxines=51-79 |añu=2003 |pmid=15293515 |doi=10.1080/03919710312331272945}}</ref><ref>{{Cita llibru |autor=Gowaty, Patricia Adair |títulu=Feminism and evolutionary biology: boundaries, intersections, and frontiers |editorial=Chapman & Hall |allugamientu=London |añu=1997 |isbn=0-412-07361-7}}</ref> A midida que foise desenvolviendo la comprensión de los fenómenos evolutivos, ciertes postures y creencies bien enraigonaes viéronse revisaes, frayaes o a lo menos cuestionaes. L'apaición de la teoría evolutiva marcó un finxu, non solo nel so campu de pertinencia, al esplicar los procesos qu'anicien la diversidá del mundu vivu; sinón tamién más allá del ámbitu de les ciencies biolóxiques. Naturalmente, esti conceutu biolóxicu topeta coles esplicaciones tradicionalmente [[creacionismu|creacionistes]] y [[fijismo|fijistas]] de delles postures relixosu y místicu y ―de fechu― aspeutos como'l de la descendencia d'un [[ancestru común]], entá amenen reaiciones en delles persones.<ref name="Singer1931"/> L'impautu más importante de la teoría evolutiva dar a nivel de la historia del pensamientu modernu y la rellación d'este cola [[sociedá]]. Esti fondu impautu débese, a última hora, a la naturaleza non [[teleoloxía|teleolóxica]] de los mecanismos evolutivos: la evolución nun sigue un fin o oxetivu. Les estructures y especies nun apaecen» por necesidá nin por designio divín sinón qu'a partir de la variedá de formes esistentes solo les más afeches caltener nel tiempu.<ref>{{Cita llibru|apellíos=Smocovitis |nome=Vassiliki Betty |títulu=Unifying Biology: The Evolutionary Synthesis and Evolutionary Biology |editorial=Princeton University Press |añu=1996 |isbn=0-691-03343-9 |idioma=inglés}}</ref> Esti mecanismu ciegu», independiente d'un plan, d'una voluntá divina o d'una fuercia sobrenatural foi en consecuencia esploráu n'otres cañes del saber. L'adopción de la perspeutiva evolutiva pa encetar problemes n'otros campos amosóse enriquecedora y bien vixente; sicasí nel procesu tamién se dieron abusos ―atribuyir un valor biolóxicu a les diferencies cultural y cognitivu― o deformaciones de la mesma ―como xustificativu de postures [[euxenesia|euxenétiques]]― les cualos fueron usaes como «''[[Argumentum ad consequentiam]]''» al traviés de la [[historia de les oxeciones a la teoría de la evolución]].<ref>{{Cita llibru|apellíos=Bayrakdar |nome=Mehmet |títulu=Al Jahiz and the Rise of Biological Evolution |url=http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/772/9842.pdf |idioma=inglés}}</ref> === Evolución y relixón === {{AP|Creacionismu|Diseño intelixente|Evolución teísta}} Primero que la xeoloxía convertir nuna ciencia, a principios del [[sieglu XIX]], tantu les relixones occidentales como los científicos descontaben o condergaben de manera [[dogma|dogmática]] y cuasi unánime cualquier propuesta qu'implicara que la vida ye la resultancia d'un procesu evolutivu. Sicasí, a midida que la evidencia [[xeoloxía|xeolóxica]] empezó a atropase en tol mundu, un grupu de científicos empezó a cuestionar si una interpretación lliteral de la creación rellatada na [[Biblia]] xudeo-cristiana podía reconciliase colos sos descubrimientos (y les sos implicaciones). Dalgunos [[xeólogu|xeólogos]] relixosos, como [[Dean William Auckland]] n'Inglaterra, [[Edward Hitchcock]] n'Estaos Xuníos y [[Hugo Millar]] n'Escocia siguieron xustificando la evidencia [[xeoloxía|xeolóxica]] y [[fósil]] namái en términos d'un [[Diluviu universal]]; pero una vegada que [[Charles Darwin]] publicara'l so ''[[L'Orixe de les Especies|Orixe de les especies]]'' en [[1859]] la opinión científica empezó a alloñar rápido de la [[Literalismo bíblicu|interpretación lliteral]] de la Biblia. Esti alderique tempranu alrodiu de la validez lliteral de la Biblia nun se llevó a cabu tres puertes zarraes, y desestabilizó la opinión educativa en dambos continentes. Eventualmente, socatró una ''contrarreforma'' que tomó la forma d'una renacencia relixosa en dambos continentes ente [[1857]] y [[1860]].<ref name=JvW>{{Cita web |apellíu=van Wyhe |nome= John |títulu=Charles Darwin: gentleman naturalist: A biographical sketch |obra= The Complete Work of Charles Darwin Online |editorial=University of Cambridge |fecha=2002-7 |url=http://darwin-online.org.uk/darwin.html |fechaaccesu=10 de xunetu de 2011}}</ref> Nos países o rexones nes que la mayoría de la población caltién fuertes creencies relixoses, el creacionismu tien un curiosu enforma mayor que nos países onde la mayoría de la xente tien creencies [[secularización|seculares]]. Dende los años 1920 hasta'l presente nos Estaos Xuníos, asocedieron dellos ataques relixosos a la enseñanza de la teoría evolutiva, particularmente per parte de cristianos fundamentalistes [[Ilesies Evanxéliques|evanxélicos]] o [[Pentecostalismo|pentecostales]]. A pesar de les apolmonantes evidencies que respuenden por la teoría de la evolución,<ref>{{Cita web |url=http://www.nature.com/nature/newspdf/evolutiongems.pdf |títulu=15 Evolutionary Gems |fechaaccesu=2 de mayu de 2009 |autor=Henry Gee |coautores=Rory Howlett, Philip Campbell |añu=2009 |mes=xineru |formatu=PDF |editorial=Nature |idioma=inglés}}</ref> dellos grupos interpreten na Biblia qu'un [[Deidá|ser divín]] creó direutamente a los seres humanos, y a caúna de les otres especies, como especies separaes y acabaes. Esti puntu de vista ye comúnmente llamáu [[creacionismu]], y sigue siendo defendíu por dellos grupos integristes relixosos, particularmente los [[Protestantismu|protestantes]] estauxunidenses; principalmente al traviés d'una forma de creacionismu llamada [[diseñu intelixente]]. Los «lobbies» relixosos-creacionistes deseyen escluyir la enseñanza de la evolución biolóxica de la educación pública d'esi país; anque anguaño ye un fenómenu más bien local, una y bones la enseñanza de base en ciencies ye obligatoria dientro de los currículos, les encuestes revelen una gran sensibilidá del públicu estauxunidense a esti mensaxe, lo que nun tien equivalente en nenguna otra parte del mundu. Unu de los episodios más conocíos d'esti enfrentamientu producir a finales de 2005 en Kansas, onde'l Conseyu d'Educación del Estáu de [[Kansas]] (n'[[idioma inglés|inglés]]: ''Kansas State Board of Education'') decidió dexar que s'enseñaren les [[diseñu intelixente|doctrines creacionistes]] como una alternativa de la teoría científica de la evolución.<ref>{{cita noticia |url=http://media3.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2005/11/08/AR2005110801211.html |títulu=Kansas Education Board First to Back 'Intelligent Design&#39; |editorial=[[The Washington Post]] |fecha=9 de payares de 2005 |idioma=inglés}}<br />{{cita noticia |url=http://www.lanacion.com.ar/755009-en-kansas-se-ensenara-la-teoria-creacionista |títulu=En Kansas va enseñase la teoría creacionista |editorial=[[La Nación (Arxentina)|La Nación]] |fecha=10 de payares de 2005}}</ref> Tres esta decisión produció una fuerte respuesta ciudadana, que tuvo una de les sos consecuencies más conocíes na creación d'una parodia de relixón, el [[pastafarismo]], una invención de [[Bobby Henderson]], llicenciáu en Física de la [[Universidá Estatal d'Oregón]], pa demostrar irónicamente que nun correspuende y ye equivocáu enseñar el diseñu intelixente como teoría científica. Darréu, el Conseyu d'Educación del Estáu de Kansas revocó la so decisión n'agostu de [[2006]].<ref>{{Cita publicación |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/summary/313/5788/743 |títulu=Evolution Trumps Intelligent Design in Kansas Vote |autor=Bhattarcharjee, Y. |añu=2006 |publicación=[[Science]] |volume=313 |númberu=5788 |páxina=743 |doi=10.1126/science.313.5788.743 |idioma=inglés}}</ref> Esti conflictu educativu tamién afectó a otros países; por casu, nel añu [[2005]] n'[[Italia]] hubo un intentu de suspensión de la enseñanza de la teoría de la evolución.<ref>{{Cita web |url=http://www.laondadigital.com/LaOnda/LaOnda/101-200/184/a6.htm |títulu=El gobiernu de Berlusconi pretendió esaniciar la teoría de Darwin de los colexos italianos |fechaaccesu=2 de mayu de 2009}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://edant.clarin.com/diario/2004/04/28/i-02301.htm |títulu=La ciencia de la evolución por Berlusconi: Fola de protestes de científicos y premios nobel italianos |fechaaccesu=2 de mayu de 2009 |autor=Julio Algañaraz |editorial=Clarín}}</ref> En respuesta a l'aceptación científica de la teoría de la evolución, munchos relixosos y filósofos trataron d'unificar los puntos de vista científicu y relixosu, yá seya de manera formal o informal; al traviés d'un creacionismu pro-evolución». Asina por casu dellos relixosos adoptaron un enfoque creacionista dende la [[evolución teísta]] o'l [[creacionismu evolutivu]], y defenden que [[Dios]] aprove una [[chispa divina]] qu'empecipia'l procesu de la evolución, y (o) onde Dios creó'l cursu de la evolución. A partir de [[1950]] la [[Ilesia católica]] tomó una posición neutral con al respective de la evolución cola encíclica ''[[Humani generis]]'' del papa [[Pío XII]].<ref>Pío XII. 12 d'agostu de 1950. [http://www.vatican.va/holy_father/pius_xii/encyclicals/documents/hf_p-xii_enc_12081950_humani-generis_sp.html ''Carta Encíclica ''Humani Generis'' del Sumu Pontífiz Pío XII. Sobre les falses opiniones contra los fundamentos de la doctrina católica''.]. </ref> Nella estrémase ente l'alma, tal como foi creada por Dios, y el cuerpu físicu, que'l so desenvolvimientu puede ser oxetu d'un estudiu empíricu: {{cita|...el Maxisteriu de la Ilesia nun prohibe'l que ―según l'estáu actual de les ciencies y la teoloxía― nes investigaciones y disputes, ente los homes más competentes d'entrambos campos, seya oxetu d'estudiu la doctrina del evolucionismu, en cuanto busca l'orixe del cuerpu humanu nuna materia vivo presistente ―pero la fe católica manda defender que les almes son creaes darréu por Dios―. Mas tou ello hai de faese de manera que les razones d'una y otra opinión ―ye dicir la defensora y la contraria al evolucionismu― sían esaminaes y xulgaes seria, moderada y templadamente; y con tal toos amuésense dispuestos a sometese al xuiciu de la Ilesia, a quien Cristu confirió l'encargu d'interpretar auténticamente les Sagraes Escritures y defender los dogmes de la fe.<ref>Pio XII, ''Enc. Humani Generis'', 29.</ref>|}} Per otru llau, la encíclica nun sofita nin refuga la creencia xeneral na evolución por cuenta de que consideróse que la evidencia naquel momentu nun yera convincente. Dexa, sicasí, la posibilidá d'aceptala nel futuru: {{cita|Non pocos rueguen con insistencia que la fe católica tenga bien en cuenta tales ciencies; y ello verdaderamente ye dignu d'allabancia, siempres que se trate de fechos realmente demostraos; pero ye necesariu andar con muncho precuru cuando más bien trátese namái d'hipótesis, que, entá sofitaes na ciencia humana, raspien cola doctrina contenida na Sagrada Escritura o na tradición.<ref>Pio XII, ''Enc. Humani Generis'', 28.</ref> |-} En 1996, [[Xuan Pablo II]] afirmó que «la teoría de la evolución ye más qu'una hipótesis» y recordó que «El Maxisteriu de la Ilesia ta interesáu direutamente na cuestión de la evolución, porque inflúi na concepción del home».<ref>Xuan Pablo II. 1996. [http://www.vatican.va/holy_father/john_paul_ii/messages/pont_messages/1996/documents/hf_jp-ii_mes_19961022_evoluzione_sp.html Mensaxe a los miembros de l'Academia Pontificia de les Ciencies]</ref> El papa [[Benitu XVI]] afirmó que «esisten munches pruebes científiques en favor de la evolución, que se presenta como una realidá que tenemos de ver y qu'arriquez la nuesa conocencia de la vida y del ser como tal. Pero la doctrina de la evolución nun respuende a toles interrogantes y sobremanera nun respuende al gran interrogante filosóficu: ¿d'ónde vien tou esto y cómo tou toma un camín que desagua finalmente nel home?».<ref>Benitu XVI. 2007. [http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/speeches/2007/july/documents/hf_ben-xvi_spe_20070724_cleru-cadore_sp.html Alcuentru del Santu Padre Benitu XVI colos párrocos y sacerdotes de les diócesis de Belluno-Feltre y Treviso]. Libreria Editrice Vaticana (en llinia) Fecha accesu 10-3-2008</ref> La reaición [[musulmana]] a la teoría de la evolución foi por demás variada, dende aquellos que creíen nuna interpretación lliteral de la creación según el [[Corán]], hasta la de munchos musulmanes educaos que suscribieron a una versión d'evolución teísta o empuesta, na que'l Corán reforzaba más que contradicía a la ciencia. Esta última reaición viose favorecida por cuenta de que [[Al-Jahiz]], un eruditu musulmán del [[sieglu IX]], propunxera un conceutu similar al de la seleición natural. <ref name="AbdulMajid">{{Cita web |url=http://diberri.dyndns.org/cgi-bin/templatefiller/?type=&id= |títulu=The Muslim Responses To Evolution |autor=Abdul Majid |añu=2002 |editorial=Islamic Research Foundation International, Inc. |fechaaccesu=10 de xunetu de 2011}}</ref> Sicasí, l'aceptación de la evolución sigue siendo baxa nel mundu musulmán yá que figures prominentes refuguen la teoría evolutiva como una negación de Dios y como pocu fiable pa esplicar l'orixe de los seres humanos.<ref name="AbdulMajid"/> Otres oxeciones de los eruditos y escritores musulmanes reflexen en gran midida les presentaes nel mundu occidental.<ref name="EvoDeceit">{{Cita web |url=http://www.harunyahya.com/evolution_specialpreface.php |títulu=The Evolution Deceit |autor=Adnan Oktar |añu=1999 |fechaaccesu=24 de mayu de 2010 }}</ref> Independientemente de la so aceptación poles principales xerarquíes relixoses, les mesmes oxeciones iniciales a la teoría de Darwin siguen siendo utilizaes en contra de la teoría evolutiva actual. Les idees de que les especies camuden col tiempu al traviés de procesos naturales y que distintes especies comparten los sos ancestros paez contradicir el rellatu de la Xénesis de la Creación. Los creyentes na infalibilidad bíblica atacaron al darwinismu como una herexía. La teoloxía natural del sieglu XIX carauterizar pola [[analoxía del reloxeru]] de [[William Paley]], un argumentu de diseñu inda utilizáu pol movimientu creacionista. Cuando la teoría de Darwin publicóse, les idees de la evolución teísta presentar de manera d'indicar que la evolución ye una causa secundaria abierta a la investigación científica, de la que calteníen la creencia en Dios como causa primer, con un rol ensin especificar na orientación de la evolución y na creación de los seres humanos.<ref name=Darwin&design>{{Cita web |url=http://www.darwinproject.ac.uk/darwin-and-design-article |editorial=Darwin Correspondence Project |títulu=Darwin and design: historical essay |fechaaccesu=17 d'agostu de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141021101910/http://www.darwinproject.ac.uk/darwin-and-design-article |fechaarchivu=21 d'ochobre de 2014 }}</ref> === Otres teoríes de la evolución y crítiques científiques de la teoría sintética === {{AP|Historia de les oxeciones y crítiques a la teoría de la evolución}} [[Richard Dawkins]], na so obra ''[[El xen egoísta]]'' de 1976, fixo la siguiente afirmación: {{cita|Güei la teoría de la evolución ta tan suxeta a la dulda como la teoría de que la Tierra xira alredor del Sol.<ref>''El xen egoísta'', [[Richard Dawkins]] Barcelona: Salvat, 2ª&nbsp;edición, 2000, 407 páxines, ISBN 84-345-0178-3</ref>}} La evolución biolóxica ye un fechu aceptáu dende'l [[sieglu XVIII]], la teoría que la esplica trató de ser aldericada científicamente.<ref name=Abdalla>Abdalla, M. (2006). [http://asclepio.revistas.csic.es/index.php/asclepio/article/viewFile/2/2 «La crisis latente del darwinismu».] En ''Asclepio, revista d'Historia de la Medicina y de la Ciencia'', LVIII, páxs.&nbsp;43-94.</ref> La teoría vixente qu'esplica la evolución biolóxica, denomada teoría de la [[síntesis evolutiva moderna]] (o a cencielles teoría sintética), ye'l modelu anguaño aceptáu pola [[comunidá científica]] pa describir los fenómenos evolutivos; y anque nun esiste güei una sólida teoría alternativa desenvuelta, dellos científicos{{quién}} reclamaron la necesidá de realizar una reforma, ampliación o sustitución de la teoría sintética, con nuevos modelos capaces d'integrar por casu la [[bioloxía del desenvolvimientu]] o incorporar dientro de la teoría actual una serie de descubrimientos biolóxicos que'l so papel evolutivu ta aldericándose; tales como ciertos mecanismos hereditarios [[epixenética|epixenéticos]], la [[tresferencia horizontal de xenes]], o propuestes como la esistencia de múltiples niveles xerárquicos de seleición o la plausibilidad de los fenómenos d'asimilación xenómica pa esplicar procesos macroevolutivos. Los aspeutos más criticaos y aldericaos de la teoría de la síntesis evolutiva moderna son: el [[gradualismo]], que llogró como respuesta'l modelu del [[equilibriu puntuáu]] de [[Niles Eldredge]] y [[Stephen Jay Gould]];<ref>Eldredge, N. y Gould, S.J. (1972): [http://www.blackwellpublishing.com/ridley/classictexts/eldredge.asp Punctuated equilibria: an alternative to phyletic gradualism]. En: Schopf, T.J.M. (Ed.): ''Models in Paleobiology''. San Francisco. Freeman Cooper and Co.: 82-115 </ref> la preponderancia de la seleición natural frente a los motivos puramente [[azar|estocásticos]]; la esplicación al comportamientu del [[altruísmu]] y el reduccionismu geneticista qu'evitaría les implicaciones holísticas y les [[propiedá emerxente|propiedaes emerxentes]] a cualquier sistema biolóxicu complexu.<ref>[[Brian Goodwin|Goodwin, B.]] (1994): ''How the leopard changed its spots''. Phoenix Giants [''Los llurdios del lleopardu. La evolución de la complexidá''. Tusquets Editores, ''Metatemas'', '''51'''. 307 páxs. Barcelona (1998) ISBN 84-8310-563-2]</ref> A pesar de lo indicao, sicasí, hai que considerar que l'actual [[consensu científicu]] ye que la teoría mesma (nos sos fundamentos) nun foi rebatida nel campu de la bioloxía evolutiva, siendo solu perfeccionada; y pollo sigue considerar como la piedra angular de la bioloxía moderna».<ref>{{Cita web|apellíu=Overton |nome=William |fecha=1982 |url=http://www.talkorigins.org/faqs/mclean-v-arkansas.html |títulu=McLean v. Arkansas Board of Education |editorial=[http://www.talkorigins.org The TalkOrigins Archive] |fechaaccesu=24 de marzu de 2007}}</ref><ref name=evo1>{{Cita web|apellíu=Colby |nome=C |fecha=1996 |url=http://www.talkorigins.org/faqs/faq-intro-to-biology.html |títulu=Introduction to Evolutionary Biology |editorial=[http://www.talkorigins.org The TalkOrigins Archive] |fechaaccesu=24 de marzu de 2007}}</ref> ==== Otres hipótesis minoritaries ==== {{AP|Teoría simbioxenética}} Ente otres hipótesis minoritaries, destaca la de la bióloga d'Estaos Xuníos [[Lynn Margulis]], quién consideró que de la mesma que les célules eucariotes surdieron al traviés de la interaición [[Teoría simbioxenética|simbioxenética]] de delles célules procariotas, munches otres carauterístiques de los organismos y el fenómenu de especiación seríen la consecuencia d'interaiciones simbioxenétiques similares. Na so obra ''Captando Xenomes. Una teoría sobre l'orixe de les especies'' Margulis argumentó que la simbioxénesis sería la fuercia principal na evolución. Según la so teoría, l'adquisición y acumuladura de mutaciones al azar nun seríen abondos pa esplicar cómo se producen variaciones hereditaries, sinón qu'ella postulo que les organelas, los organismos y les especies surdiríen como la resultancia de la simbioxénesis.<ref name=Captando/> Ente que la síntesis evolutiva moderna fai fincapié na "competencia" como la principal fuercia detrás de la evolución, Margulis postulo a la cooperación como'l motor del cambéu evolutivu.<ref>{{Cita publicación |autor=Margulis L, Bermudes D |títulu=Symbiosis as a mechanism of evolution: status of cell symbiosis theory |publicación=Symbiosis |volume=1 |páxines=101-24 |añu=1985 |pmid=11543608}}</ref> Argumenta que les bacteries, xuntu con otros microorganismos, ayudaron a crear les condiciones que se riquir pa la vida, tales como l'osíxenu. Margulis sostuvo qu'estos microorganismos constituyiríen un componente importante de la biomasa de la Tierra y que constituyiríen la principal razón pola que les condiciones actuales caltiénense. Afirmó, coles mesmes, que les bacteries son capaces d'intercambiar xenes con mayor rapidez y facilidá que los eucariotes, y por cuenta de esto, son más versátiles, polo qu'éstes seríen les artífices de la complexidá de los seres vivos.<ref name=Captando/> Igualmente, [[Máximu Sandín]], per otra parte, refugó arelladamente cualesquier de les versiones del darwinismu presentes na actual teoría y propunxo una hipótesis alternativa pa esplicar el fechu de la evolución. De primeres, justiprecia la obra de [[Lamarck]], revisando les hipótesis o predicciones (conocíes como [[Lamarckismo]]) que fueren realizaes por esti biólogu; y qu'anguaño según Sandín, veríense acotaes polos fechos.<ref>Sandín, M. (2005). El tresformamientu de la evolución. Boletín de la Real Sociedá Española d'Historia Natural. Seición Biolóxica. Tomu 100(1-4), 139-167. </ref><ref>Sandín, M. 2009. [http://www.uam.es/personal_pdi/ciencias/msandin/BUSCA.pdf En busca de la Bioloxía. Reflexones sobre la evolución]. Asclepio, LXI-1</ref> Por casu, Sandín formuló'l so hipóteis a partir del fechu que les circunstancies ambientales pueden condicionar, non yá la espresión de la información xenética (fenómenos [[epixenética|epixenéticos]], control del [[splicing alternativu]], estrés xenómicu…), sinón la dinámica del procesu de desenvolvimientu embrionariu,<ref>Jablonka, Y., M. Lachman and M. Lamb. 1992. Evidence, mechanisms and models for the inheritance of acquired characters. Journal of Theoretical Biology 158: 245-268.</ref><ref>Workman, C. T., Mak, H. C., McCuine, S., Tagne, J.B., Agarwal, M. Ozier, O. Begley, T. J., Samson, L. D., Ideker, L. T. (2006). [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2811083 A Systems Approach to Mapping DNA Damage Response Pathways.] Science Vol. 312. non. 5776, páxs. 1054 - 1059 /</ref><ref>Hall, B. K. (2003). [http://74.125.155.132/scholar?q=cache:qlIt4EL TO8J24J:scholar.google.com/+Evo-Devo:+evolutionary+developmental+mechanisms&hl=es&as_sdt=2000 Evo-Devo: evolutionary developmental mechanisms]. Int. J. Dev. Biol. 47: 491-495 </ref><ref>{{Cita publicación |autor=Richards, Y. J. |añu=2006 |títulu=Opinion: Inherited epigenetic variation - revisiting soft inheritance |publicación=Nature Reviews Genetics |volume=7 |páxines=395-401 |doi=10.1038/nrg1834 |idioma=inglés}}</ref> y postula que'l cimientu fundamental de los [[ecosistema|ecosistemes]] ye l'equilibriu y non la competencia.<ref>{{Cita publicación |autor=Prouls, S. R., Promislow, D. Y. L. y Phillips, P. C. |añu=2005 |títulu=Network thinking in ecology and Evolution |publicación=Trends in Ecology and Evolution |volume=20 |númberu=6 |fecha=xunu de 2005 |doi=10.1016/j.tree.2005.04.004}}</ref><ref>Bascompte, J., Xordanu, P. & Olesen, J. M. (2006): Asymmetric Coevolutionary Networks Facilitate Biodiversity Maintenance Science Vol 312 21 pp.431-433 </ref> Conforme a les sos idees, él postula que puede apreciase l'enclín de les formes orgániques a una mayor complexidá,<ref>Barabási. A.L. & Oltvai, Z. N. (2004). Network biology: understanding the cell's functional organization. Nature Reviews Genetics 5, 101-113 (2004); doi:10.1038/nrg1272 </ref><ref>Bornholdt, S. (2005). [http://stke.sciencemag.org/cgi/content/summary/sci;310/5747/449 Less Is More in Modeling Large Genetic Networks]. ''Science'' 310, 451 </ref> y ello sería pola esistencia d'unes lleis» (esto ye, non «l'azar») que gobiernen la variabilidá de los organismos;<ref>{{Cita publicación |autor=Lôning, W. W. y Saedler, H. |añu=2003 |títulu=Chromosome Rearrangements and Transposable Elements |publicación=Annual Reviews of Genetics |volume=36 |númberu=1 |páxines=389-416 |doi=10.1146/annurev.genet.36.040202.092802 |url=http://forest.mtu.edu/faculty/joshi/publish/pdf/review_chromosome_rearrangement.pdf |idioma=inglés}}</ref><ref>Flores, M. y collaboradores. (2007). [http://www.pnas.org/content/104/15/6099.full Recurrent DNA inversion rearrangements in the human genome]. PNAS, vol. 104 non. 15 6099-6106 </ref> y que la capacidá d'estos cambeos tán, de dalguna manera, inscrites nos organismos.<ref>Wagner, G. P., Amemiya, C. & Ruddle, F. (2003). Hox cluster duplications and the opportunity for evolutionary novelties. PNAS vol. 100 non. 25, 14603-14606 </ref><ref>Mulley, J. F., Chi-Hua C. & Holland, P. W. H. (2006). [http://www.pnas.org/content/103/27/10369.full Breakup of a homeobox cluster after genome duplication in teleosts.] PNAS vol. 103 non. 27, 10369-10372 </ref> Habida cunta que'l 98,5% del xenoma humanu, por casu, ta compuestu por secuencies repitíes con función reguladora según una notable cantidá de [[virus endóxenu|virus endóxenos]]; y a partir d'ello, Sandín propón na so hipótesis qu'esa conformanza del xenoma nun puede ser la resultancia del [[azar]] y de la [[seleición natural]]. Refugando amás la tesis del "ADN egoísta" de Dawkins, Sandín suxure qu'ello se produciría pola presión del [[mediu ambiente]], lo que provocaría que ciertos virus ensertar nel xenoma o determinaes secuencies xéniques modifíquense y, de resultes, xenérense organismos dafechu nuevos; con sustanciales diferencies con al respective de los sos predecesores. Según esta teoría, entós, el mecanismu fundamental del cambéu evolutivu nun ye la seleición natural nin la [[mutación]] aleatoria; sinón solo la capacidá d'integración de los virus (en xenomes yá esistentes (por aciu la [[tresferencia horizontal]]de los sos xenes). Amás, Sandín señala que'l mediu ambiente, y non les mutaciones aleatories, provocaríen que determinaos grupos de seres vivos asuman muevas carauterístiques, les que ―per otru llau― nun seríen cambeos graduales sinón cambeos sópitos, n'episodios específicos y ensin fases entemedies.<ref>{{Cita publicación |autor=Sandín, M. |añu=1997 |títulu=Teoría Sintética: Crisis y Revolución |publicación=Arbor |númberu=623-624 |páxines=269-303 |url=http://www.somosbacteriasyvirus.com/sintetica.pdf}}</ref><ref name=Abdalla/> Según Abdalla, la hipótesis sostenida por Sandín taría encontada por una gran cantidá de datos científicos y abríría una nueva área d'investigación nel campu de la bioloxía.<ref name=Abdalla/> == Ver tamién == * [[Evolución esperimental]] * [[Evolución humana]] * [[Evolución converxente]] * [[Sociedá Española de Bioloxía Evolutiva|Sociedá Española de Bioloxía Evolutiva (SESBE)]] * [[Dinámica de sistemes]] * [[Teoría de sistemes]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía encamentada == * Avise, J. C. (1994): ''Molecular markers, natural history and evolution''. New York, Chapman and Hall. 511 páxs. ISBN 0-412-03771-8 [Rellatu de los descubrimientos evolutivos realizaos gracies a los estudios moleculares, con especial atención a los aspeutos conservacionistas]. * [[Francisco José Ayala|Ayala, F.J.]] (1994): ''La teoría de la evolución. De Darwin a les últimes meyores de la xenética''. Ediciones Tarrezas de Güei, S.A. ''Coleición Fin de Sieglu / Serie Mayor'', '''60'''. 237 páxs. Madrid ISBN 84-7880-457-9 * [[Francisco José Ayala|Ayala, F.J.]] y Valentine, J.W. (1983 [1979]): ''La evolución n'aición. Teoría y procesos de la evolución orgánica''. Editorial Alhambra, S.A. ''Alhambra Universidá''. 412 páxs. Madrid ISBN 84-205-0981-7 * Buskes, Chris (2008 [2009]): ''L'heriedu de Darwin. La evolución na nuesa visión del mundu''. Herder Editorial. 541 páxs. Barcelona ISBN 978-84-254-2621-6 * Pelo, M. y Lope, S. (1987): ''Evolución''. Editorial Alhambra, S.A. ''Biblioteca de Recursos Didácticos Alhambra'', '''12'''. 114 páxs. Madrid ISBN 84-205-1535-3 * Carter, G.S. (1958 [1959]). ''Cien años d'evolución''. Editorial Taurus, S.A. ''Ser y Tiempu'', '''5'''. 223 páxs. Madrid * [[Carlos Castrodeza|Castrodeza, C.]] (1988): ''Teoría Histórica de la Seleición Natural''. Editorial Alhambra, S.A. ''Exedra'', '''160'''. 284 páxs. Madrid ISBN 84-205-1740-2 * [[Miquel Crusafont|Crusafont, M.]], [[Bermudo Meléndez Meléndez|Meléndez, B.]] y [[Emiliano Aguirre Enríquez|Aguirre, Y.]] (Eds.) (1966): ''La evolución''. La Editorial Católica, S.A. ''Biblioteca d'Autores Cristianos'' [B.A.C.]. Seición VI (Filosofía), '''258'''. 1014 páxs. Madrid ISBN 978-84-220-0676-3 (de la 4ª ed., 1986). * [[Richard Dawkins]]. ''[[El xen egoísta]]''. Barcelona: Salvat Editores, S.A., 2ª edición, 2000, 407 páxines, ISBN 84-345-0178-3 * Devillers, C. y Chaline, J. (1989 [1993]): ''La teoría de la evolución. Estáu de la cuestión a la lluz de les conocencies científiques actuales''. Ediciones Akal, S.A. ''Ciencia Güei'', '''5'''. 383 páxs. Madrid ISBN 84-7600-989-5 * [[Theodosius Dobzhansky|Dobzhansky, Th.]], [[Francisco José Ayala|Ayala, F. J.]], Stebbins,&nbsp;G.&nbsp;L. y Valentine,&nbsp;J.&nbsp;W. (1977 [1979]): ''Evolución''. Barcelona: Omega. 558 páxs. ISBN 84-282-0568-X * [[Stephen Jay Gould|Gould, S.J.]] (2002 [2004]): ''La estructura de la teoría de la evolución''. Barcelona: Tusquets (Metatemas), 82. 1426 páxs. ISBN 84-8310-950-6 * Limoges, C. (1970 [1976]):''La seleición natural. Ensayo sobre la primer constitución d'un conceutu (1837-1859)''. Sieglu Ventiún Editores, S.A. ''Ciencia y Téunica''. 183 páxs. Méxicu D.F. * [[John Maynard Smith|Maynard Smith, J.]] (1972 [1979]): ''Alrodiu de la Evolución''. H. Blume Ediciones. 136 páxs. Madrid ISBN 84-7214-182-9 * Milner, R. (1990 [1995]): ''Diccionariu de la evolución. La humanidá a la busca de los sos oríxenes''. Barcelona: Biblograf (Vox). 684 páxs. ISBN 84-7153-871-7 * Moya, A. (1989): ''Sobre la estructura de la teoría de la evolución''. Editorial Anthropos, S.A. - Serviciu Editorial de la Univ. del País Vascu. ''Nueva ciencia'', '''5'''. 174 páxs. ISBN 84-7658-154-8 * Templáu, J. (1974): ''Historia de les teoríes evolucionistes''. Editorial Alhambra, S.A. ''Exedra'', '''100'''. 170 páxs. Madrid ISBN 84-205-0900-0 * VV.AA. (1978 [1979]): ''Evolución''. Barcelona: Labor (Llibros d'Investigación y Ciencia). 173 páxs. ISBN 84-335-5002-0 * VV.AA. (1982): Charles R. Darwin: La evolución y l'orixe del home. ''Revista d'Occidente'', Estraordinariu IV, '''18-19''': 1-235 {{ISSN|0034-8635}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Evolutionary_biology}} {{wikiquote}} {{wikiversidad|Evolución}} '''N'español''': * [https://web.archive.org/web/20111030091829/http://www.chileskeptic.cl/la-evolucion-ye-un fechu-y-una-teoria/ «La evolución ye un fechu y una teoría»], artículu nel sitiu web Chile Skeptic. * [http://www.sindioses.org/cienciaorigenes/evolucion.html «La evolución biolóxica como un fechu y como una teoría»], artículu de Stephen Jay Gould nel sitiu web Ensin Dioses. * [http://biologia.uab.es/divulgacio/evol.html «La evolución biolóxica»], artículu d'Antonio Barbadilla onde espón los conceutos d'evolución y seleición natural. * [http://www.iieh.org/ Evolución y ambiente.] * Collado González, Santiago: [http://www.philosophica.info/voces/evolucion/Evolucion.html «Teoría de la evolución»], artículu nel sitiu web Philosophica: Enciclopedia filosófica online * [http://www.sesbe.org/evosite/evohome.html «Entendiendo la evolución».] '''N'inglés''': * [http://www.pbs.org/wgbh/evolution/ Un estudiu pa saber d'ónde venimos y aú vamos] {{en}} {{Tradubot|Evolución biológica}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Evolución| ]] [[Categoría:Paleontoloxía]] [[Categoría:Teoríes biolóxiques]] [[Categoría:Evolución biolóxica]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] aa3z4g0254err7e4hlkdb46wk3c1pig Banda sonora 0 94838 3707621 3683445 2022-08-16T18:37:01Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki '''Banda sonora''' (''soundtrack'' n'inglés) ye la parte de [[soníu]] y el resultáu de la edición de distintes pistes, yá sían diálogos, soníos, [[música]] diegética y música incidental. De normal, y con rares esceiciones, el términu alude solamente a la [[Música cinematográfica|música d'una película]] o a la comercialización de les temes musicales d'una obra como [[videoxuegos]], programes de [[televisión]] y [[radio (mediu de comunicación)|radio]], etc. Dende un puntu de vista musical, entiéndese como banda sonora aquella música tanto vocal como instrumental compuesta espresamente pa una [[película]], cumpliendo cola función de potenciar aquelles emociones que les imáxenes por sigo soles nun son capaces d'espresar. Cuando la banda sonora ye creada espresamente pa una obra determinada y nun utiliza música presistente denominar '''B'''anda '''S'''onora '''O'''riginal, embrivíu como '''BSO''' o '''B.S.O.''' (n'inglés '''OST''', '''''O'''riginal '''S'''ound'''t'''rack''). Dalgunos de los más conocíos compositores de bandes sonores pal cine son: [[Ennio Morricone]], [[Vangelis|Vangelis (Evangelos Odysseas Papathanassiou)]], [[John Williams (compositor)|John Williams]], [[James Horner]] y [[Hans Zimmer]], ente otros. La banda sonora d'una película, nel so sentíu físicu, pue ser de dos tipos: [[magnética]] o [[óptica]]. Nel primer casu, una o delles bandes de [[grabación]] magnética escurren polos cantos de la tira de película. Al ser lleíes estes llinies por un aparatu en [[sincronía]] cola proyeición, xenérense los soníos de manera similar a como lo fadría un llector de [[Cinta magnética|casetes]]. Nel casu de les bandes sonores óptiques, tratar de zones d'escuridá y lluz n'unu o dos llaos de la cinta de la película. Les distintes intensidaes de lluz, conviértense depués en [[impulsos llétricos]] creando'l conxuntu de la banda sonora. Tamién s'utilicen, anque non tan frecuentemente, sistemes de [[Audiu dixital|soníu dixital]], basaos en puntos sobre la película que se converten en [[soníu]] al traviés de diversos métodos, dalgunos inda esperimentales. == Primeros pasos d'Austria == Los primeros intentos d'incorporar la banda sonora a les películes basar nel funcionamientu al par, colos problemes consiguientes, del [[proyeutor]] y un [[fonógrafu]]. En realidá, en munches de les meyores sales de proyeición yá esistía'l "acompañamientu musical", de normal apurríu por un [[pianu]] o [[pianola]]. Tamién se presentaben les películes o se narraben por daquién del propiu local cinematográficu o por dalgún de los actores o realizadores, nes proyeiciones más destacaes. Si dalguna cinta perdía interés per parte del públicu, animábase-y n'ocasiones con númberos musicales o actuaciones de toa índole, antes, mientres o dempués de la proyeición. [[Ficheru:Auditorio1.jpg|thumb|200px|Grabación de música.]] Otra meyora significativa dar cola creación del cronófono, col que se consiguió una meyor sincronía ente los cantares que reproducía'l fonógrafu y les imáxenes, anque entá tenía fallos bien apreciables nel soníu faláu. El sistema encarecía notablemente la producción cinematográfica y la guerra de 1914 paró cuasi totalmente el so usu. == Más intentos == Otru meyora significativa dar cola creación del [[cronófono]], col que se consiguió una meyor sincronía ente los cantares que reproducía'l fonógrafu y les imáxenes, anque entá tenía fallos bien apreciables nel soníu faláu. El sistema encarecía notablemente la producción fílmica y la guerra de 1914 paró cuasi totalmente el so usu. Investigaciones de les compañíes d'[[Estaos Xuníos]]s [[General Electric]] y [[Western Electric]], crean sistemes pa poner soníu na mesma película, destacando nun principiu el sistema [[Vitaphone]] que fizo que la [[Warner Bros]] saliera del bache nel que cayía col [[cine mudu]]. Asina se crearon les primeres películes sonores, con música pero ensin fala. El mesmu ''[[The Jazz Singer]]'' ([[1927]]) (tamién citáu como ''El cantor de jazz'') nun yera faláu, sinón "cantáu". Nel añu siguiente presentóse ''[[Lights of New York]]'' ([[1928]]) que sí yera totalmente sonora. == La banda sonora nel cine == Dende un principiu los cineastes propunxéronse que'l cine, tan precariu nos sos empiezos, paeciérase no posible al mundu real. Ente los primeres y principales oxetivos de los pioneros, tuvo siempres el de consiguir el soníu y el color. === Oríxenes === En [[1896]], a menos d'un añu de la presentación del aparatu mudu, [[Thomas Alva Edison|Edison]] patentó yá'l so [[Quinetoscopio#Quinetófono|Quinetófono]], que combinaba la mecánica fílmica cola fonográfica. Dende los primeros momentos, como se rellata enantes, la música yera interpretada en direutu ante la pantalla. Persones especializaes, ente elles «el explicador», cuntaben lo qu'asocedía y por aciu artiluxos faíen los ruios, vientu, torbonaes, trinos de páxaros y otros, que yeren utilizaos pa una meyor comprensión del llinguaxe de les imáxenes mudes. El soníu aumenta la impresión de realidá. Dota al filme de continuidá sonora. Ye un mecanismu pa consiguir unidá. D'esta manera, y con predominantes de la música y el soníu, les grandes compañíes del cine llanzar a una producción desenfrenada de películes con cantares, musicales dafechu ya inclusive con baille o namái de baille. El públicu volvíase llocu pola novedá. Yera'l [[music hall]] pa toos, el teatru de variedaes pal universu enteru. Pero amás esistía otra esplicación: anque dende bien llueu se crearon sistemes de [[doblaxe]], estos yeren caros y aballadores y [[Hollywood]] non podía dexase perder a los veceros estranxeros cola so fuerte inyeición d'ingresos. Asina y pa nun perder al públicu que nun entendía inglés, nun principiu, y hasta que'l doblaxe perfeccionóse y abarató, les películes musicales fueron les más codaloses. === Apoxéu === Dende equí hasta ''[[Singin' in the Rain]]'', na dómina del cume de la [[comedia musical]] estauxunidense tou fueron ganancies. Per otra parte, el fechu de que'l cine, práuticamente dende los sos empiezos, fuera acompañáu por música (pianistes, orquesta o Wurlitzers) significó primero pa la llegada del soníu tou un problema pero depués, unu d'apurrir más completos a la so estética. Les primeres películes sonores siempres teníen la música en forma d'obertura, cantares y de dalguna qu'otra música saliendo de llugares creíbles (radios, orquestes, etc.). La gran entruga yera: ¿D'ónde sale la música, como se van a creer una película onde la música nun sale de nenguna parte? Por esto, si una escena romántica precisaba música de violín, realizábase la escena nun parque, por que de primeres apaeciera'l violinista nuna toma. Esti fechu, pa dellos caprichosu, duró hasta entraos los años 40, cuando [[Alfred Hitchcock|Hitchcock]], dirixiendo "Bote Salvavides", decidió nun utilizar música porque: ¿D'ónde podría provenir ésta en mediu del mar? A lo que [[David Raksin]], el compositor, respondiólu: ¿D'ónde vienen les [[cámares]]? La música nel cine empieza realmente cola obra d'aquellos europeos exiliaos que lleguen a [[Estaos Xuníos]] buscando trabayu, y consiguir nel naciente cine sonoru. Korngold, Steiner, Waxman, Tiomkin, Rózsa son nomes recordaos na historia del cine. ¿Qué sería de Robin Hood ensin les fanfarries de Korngold, o Scarlett O'Hara ensin Steiner? Ello ye que foi esti postreru quien, siendo discípulu de [[Gustav Mahler]] en Viena, decidió tresformar King Kong nuna especie d'ópera ensin cantantes. Esta decisión, en xunto col productor, tresformó la historia del cine, pos dende ellí les BSO fueron d'estrema importancia. === Decadencia === Anque dende los [[Años 1960|años 60]] la música del cine empezó a funcionar como un fin comercial pa vender discos (especialmente tres l'ésitu de los [[Beatles]]), la mayoría de les películes nun dexaron de tener bandes sonores «incidentales» que fueren complementu de l'acción dramática. Asina lo fixeron compositores qu'algamaren les sos obres maestres nos años anteriores, agora realizando apurras interesantes, pero quiciabes menos valoraos. Este ye'l casu de Bernstein, Raksin y sobremanera [[Bernard Herrmann]], probablemente'l gran xeniu de la [[música cinematográfica]]. === Resurdir === Nos postreros 30 años dalgunos compositores de sonadía diéronlu nuevu valoraciones per parte del públicu a les bandes sonores. Exemplos d'esto son [[John Williams (compositor)|John Williams]], [[Jerry Goldsmith]], [[Joe Hisaishi]], [[Hans Zimmer]], [[James Newton Howard]], [[Danny Elfman]], [[Basil Poledouris]], [[James Horner]], [[Vangelis]], [[Nicola Piovani]], o [[Ennio Morricone]].<br />Dellos discos entá siguen vendiéndose por millones, como ''[[El Rei Escorpión]]'' y el cantar de ''[[I Stand Alone]]'' de [[Godsmack]], ''[[Chariots of Fire]]'' y ''[[Blade Runner]]'' de Vangelis, ''[[La Pantera Rosa]]'' de Henry Mancini, o ''[[The Mission]]'' de Ennio Morricone.{{ensin referencies}} {{Columnes}} Dalgunos de los compositores más famosos de bandes sonores pal '''cine''' son: ;[[Ennio Morricone]]: «''[[El bonu, el feu y el malu]]''», «''[[The Mission]]''», «''[[Cinema Paradiso]]''», «''[[Once Upon a Time in America]]''», «''[[Orca, la ballena asesina]]''», «''[[La Cosa]]''». ;John Williams: «''[[Jaws (película)|Jaws]]''», «''[[Star Wars]]''», «''[[Superman (película)|Superman]]''», «''[[Harry Potter (serie cinematográfica)|Harry Potter]]''», «''[[Indiana Jones]]''», «''[[Schindler's List]]''»,«''[[E.T. the Extra-Terrestial]]''», «''[[Jurassic Park (película)|Jurassic Park]]''». ;Vangelis: «''[[Blade Runner]]''», «''[[Chariots of Fire]]''», «''[[1492: Conquest of Paradise]]''». ;[[Hans Zimmer]]: «''[[The Lion King]]''», «''[[Gladiator]]''», «''[[Pirates del Caribe]]''», «''[[Orixe (película)|Orixe]]''», «''[[El caballeru escuru]]''». ;Joe Hisaishi: «''[[Sen to Chihiro no kamikakushi]]''», «''[[Mononoke Hime]]''», «''[[Kaze no Tani no Naushika]]''», «''[[El castiellu ambulante]]''», «''[[Kids Return]]''». ;[[Nino Rota]]: «''[[The Godfather]]''», «''[[Romeo y Julieta (película de 1968)|Romeo y Julieta]]''», «''[[La dolce vita]]''». ;Danny Elfman: «''[[Beetlejuice]]''», «''[[Edward Scissorhands]]''», «''[[Pesadilla antes de Navidá]]''», «''[[Sleepy Hollow]]''», «''[[La Novia Cadabre]]''», «[[Batman (película de 1989)|Batman]]» de [[Tim Burton]]. ;[[Jerry Goldsmith]]: «''[[Mulán]]''», «''[[Alien]]''», «''[[NIMH, el mundu secretu de la señora Brisby]]''», «''[[Rambo]]''», «''[[Basic Instinct]]''», «''[[Congo (película)|Congo]]''», «''[[Gremlins]]''» o «''[[Total Recall|Desafíu total]]''». ;[[Howard Shore]]: [[Triloxía cinematográfica d'El Señor de los Aniellos|''El señor de los aniellos'']], «''[[The Aviator]]''» o «''[[The Departed]]''». ;James Horner: «''[[Avatar (película)|Avatar]]''», «''[[A Beautiful Mind]]''», «''[[Braveheart]]''», «''[[Titanic (película de 1997)|Titanic]]''», «''[[Apolo 13 (película)|Apolo 13]]''», «''[[Aliens]]''». ;[[Elliot Goldenthal]]: «''[[Alien 3]]''», «''[[EInterview with the Vampire]]''», «''[[Heat (película de 1995)|Heat]]''», «''[[Esfera (película)|Esfera]]''», «''[[Final Fantasy: La Fuerza Interior|Final Fantasy]]''», «''[[Música de Batman|Batman]]''» de «''[[Joel Schumacher]]''», y «''[[Frida (película)|Frida]]''». ;[[Trevor Jones]]: «''[[The Last of the Mohicans (película de 1992)|The Last of the Mohicans]]''», «''[[Notting Hill]]''», «''[[Dark City]]''», «''[[From Hell]]''», «''[[Nel nome del padre (1993)|Nel nome del padre]]''». ;[[James Newton Howard]]: Nomáu en 7 ocasiones a los Óscars, autor de «''[[The Prince of Tides]]''», «''[[Defiance]]''», «''[[Michael Clayton]]''», «''[[The village]]''», «''[[The Fugitive (película de 1993)|The Fugitive]]''», y el ''[[Batman]]'' de [[Christopher Nolan]] (xuntu a [[Hans Zimmer]]). {{Nueva columna}} Otru compositores quiciabes daqué menos conocíos por componer tamién pa sectores como la '''televisión''', los '''vídeojuegos''' o la '''animación''', pueden ser: ;[[Graeme Revell]]: Autor d'una ingente cantidá d'obres tantu pal cine («''[[Dead Calm]]''», «''[[El cuervu (película)|El cuervu]]''», «''[[Strange Days]]''», «''[[Sin City (película)|Sin City]]''», «''[[Pitch Black]]''», «''[[Planeta Colorado]]''», «''[[Daredevil]]''», «''[[The Insider]]''»... hasta un total de 84 filmes) como la televisión («''[[CSI: Miami]]''», «''[[Ensin identificar]]''», «''[[Dune (serie)|Dune]]''») y vídeojuegos como «''[[Call of Duty]]''». ;[[Randy Edelman]]: «''[[Dragonheart]]''», «''[[MacGyver]]''» (TV), «''[[The Mummy: Tomb of the Dragon Emperor]]''», «''[[27 vistíos]]''», «''[[xXx]]''», «''[[Dragón: La hestoria de Bruce Lee]]''». ;[[Michael Giacchino]]: Premiáu col Óscar, [[Premiu Globu d'Oru|Globu d'Oru]] y [[Premios Grammy|Grammy]] por «''[[Up]]''», autor de «''[[Super 8 (película)|Super 8]]''» y «''[[The Incredibles]]''» y bandes sonores pa series de televisión como «''[[Alias (serie de televisión)|Alias]]''» o «''[[Lost|Perdíos]]''». Tamién ye l'autor de la gallardoniada banda sonora del vídeojuego «''[[Medal of Honor]]''». ;[[Steve Jablonsky]]: pal cine «''[[La islla (película)|La isla]]''», «''[[Transformers]]''», la televisión («''[[Desperate Housewives]]''») y vídeojuegos como «''[[Prince of Persia: Los Sables Escaecíos]]''» y «''[[Gears of War 2]]''». ;[[John Powell]]: Sobremanera en películes d'animación como «''[[Ríu (película de 2011)|Ríu]]''» (2011), «''[[How to Train Your Dragon (película)]]''» (2010), «''[[Kung Fu Panda]]''» (2008, xunto a [[Hans Zimmer]]), «''[[Shrek]]''» (2001), «''[[La ruta escontra El Dorado]]''» (2000), «''[[Antz]]''» (''Antz'', 1998)... Nomáu al Óscar por «''How to Train Your Dragon''» y ganador de dellos [[Premios Annie]] (los ''Óscars'' de l'animación) y [[ASCAP]] ente otros.<ref>{{Cita web| url = https://www.imdb.com/name/nm0694173/awards |títulu = John Powell Awards - IMDb}}</ref> Otru autores destacaos son: ;[[John Barry]]: «''[[Out of Africa]]''», «''[[Dances with Wolves]]''», «''[[Chaplin]]''». ;[[Klaus Badelt]]: «''[[Pirates of the Caribbean: The Curse of the Black Pearl]]''». ;[[Clint Mansell]]: «''[[Requiem for a Dream]]''», «''[[Doom]]''». ;[[John Debney]]: «''[[The Passion of the Christ]]''», «''[[Cutthroat Island]]''». ;[[Alberto Iglesias (compositor)|Alberto Iglesias]]: «''[[The Constant Gardener]]''», «''[[The Kite Runner]]''», «''[[El topu (película de 2011)|El Topu]]''». {{Final columnes}} == Estructura == Una banda sonora, polo xeneral, suel tener la siguiente estructura: * '''Tema d'Entrada/Empecipio/Cabecera'''. Suel ser la tema o cantar que da empiezu a la película o serie pa la que foi compuesta. Opening o Main Title, n'inglés. * '''Música de fondu incidental'''. Son el conxuntu de temes que representen el gruesu de la composición dientro d'una banda sonora. Pueden ser instrumentales o cantaos ([[cantares]]). Tamién puede haber cantares o temes d'autores distintos al que compunxo n'orixe la obra musical ([[compositor]]); a un cantar d'esi tipu llámase-y cantar ensertáu. * '''Tema de Salida/Zarru/Final'''. Suel ser la tema o cantar que suena xuntu colos creitos finales de la película o serie pa la que foi compuesta. == Ver tamién == * [[Música cinematográfica]] * [[Leitmotiv]] * [[Música de videoxuegos]] * [[Cine sonoru]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.epdlp.com/framesc.php Gran diccionariu de compositores cinematográficos, con más de 800 biografíes y 6500 audiciones de bandes sonores] ''El Poder de la Pallabra'' {{Tradubot|Banda sonora}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Bandes sonores| ]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] ke44qlqbdlaukefz1rvnb9wu077wylz Muséu 0 95101 3707560 3702844 2022-08-16T15:17:14Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Louvre at night centered.jpg|thumb|[[Muséu del Louvre|El Louvre]] ([[París]]), el muséu más visitáu del mundu mientres 2009.<ref>{{cita web |url= https://www.elpais.com/articulo/cultura/Louvre/foi/muséu/visitáu/2009/Prado/novenu/elpepucul/20100331elpepucul_4/Tes |títulu= El Louvre foi'l muséu más visitáu en 2009 y el Prado, el novenu |autor= EFE |editorial= El País |fechaaccesu=28 d'abril de 2010}}</ref>]] [[Ficheru:Museumsinsel 2008.jpg|thumb|[[Isla de los Museos]] ([[Berlín]]). [[Patrimoniu de la Humanidá]].]] [[Ficheru:Rom vatikan 1.jpg|thumb|[[Museos Vaticanos]] na [[Ciudá del Vaticanu]] - [[Roma]].]] Un '''muséu''' (del [[llatín]] ''musēum'' y esti de la mesma del [[Idioma griegu|griegu]] ''Μουσείον'') ye una institución pública o privada, permanente, con o ensin [[Ánimu d'arriquecimientu|fines d'arriquecimientu]], al serviciu de la [[sociedá]] y el so desenvolvimientu, y abierta al públicu, qu'adquier, [[Caltenimientu y restauración|caltién]], [[investigación|investiga]], [[comunicación|comunica]], [[Esposición|espón]] o exhibe, con propósitos d'estudiu y educación, coleiciones d'arte, científiques, ente otros, siempres con un valor cultural, según el [[Conseyu Internacional de Museos]] (ICOM).<ref>{{cita web |url= http://www.uclm.es/PROFESORÁU/irodrigo/DEFINICIONES%20DE%20%20MUSEOS.pdf |títulu= Definiciones de museos |fechaaccesu= 9 de mayu de 2009 |formatu= PDF |obra= [[Universidá de Castiella-La Mancha]]}}</ref> La ciencia que los estudia denominar [[museoloxía]], la téunica de la so xestión [[museografía]] y l'alministración de los mesmos, [[museonomía]]. Los museos exhiben coleiciones, esto ye, conxuntos d'oxetos ya información que reflexen dalgún aspeutu de la esistencia humana o la so redolada. Esti tipu de coleiciones, casi siempres pervalibles, esisten dende l'[[Antigüedá clásica|Antigüedá]]: Nos templos guardaben oxetos de cultu o ufriendes que de xemes en cuando s'exhibíen al públicu por que pudiera contemplalos y almiralos. Lo mesmo asocedía colos oxetos pervalibles y obres d'arte que coleicionaben delles persones de l'aristocracia en Grecia y en Roma; tener espuestos nes sos cases, nos sos xardinos y enseñar con arguyu a los amigos y visitantes. Ye nel [[Renacimientu]] cuando se da'l nome de "muséu" tal que lo entendemos güei a los edificios espresamente dedicaos el caltenimientu y esposición de les sos coleiciones permanentes. Per otra parte tán les [[Galería d'arte|galeríes d'arte]], onde s'amuesen pintures y [[escultura|escultures]], n'exhibiciones temporales, ensin que necesariamente tengan coleiciones permanentes. El so nome deriva de les galeríes (de los palacios y castiellos), que yeren los espaciosos antepares de forma allargada, con munches ventanes o abiertos y sosteníos por columnes o pilastres, destinaos a los momentos de descansu y a la exhibición d'oxetos d'adornu, munches vegaes obres d'arte. Un muséu na actualidá ye un establecimientu complexu que rique múltiples curiaos. Suel tar dotáu d'una amplia plantía de trabayadores de les más diversos oficios. Xeneralmente cunten con un direutor y unu o dellos conservadores, amás de restauradores, personal d'investigación, becarios, analistes, alministradores, conserxes, personal de seguridá, ente otros. Los espertos afirmen que'l verdaderu oxetivu de los museos tien de ser la divulgación de la cultura, la investigación, les publicaciones al respeutu y les actividaes educatives. Nos últimos años surdió la idea de les esposiciones itinerantes nes que museos de distintes ciudaes apurren dalgunes de les sos obres por que puedan trate toes aconceyaes nun mesmu llugar. Anguaño esisten una gran variedá de museos: museos d'arte, museos históricos, [[muséu de cera|museo de cera]], museos de ciencies y téunica, museos d'historia natural, museos dedicaos a personalidaes y museos arqueolóxicos, por nomar solo dalgunos. En 1977 la ONX declaró'l [[18 de mayu]] como [[Día Internacional de los Museos]]. [[Ficheru:Museo del Prado.jpg|thumb|[[Muséu del Prado]] ([[Madrid]]).]] [[Ficheru:The Egyptian Museum.jpg|thumb|[[Muséu Exipciu d'El Cairo|Muséu Exipciu]] ([[El Cairu]]).]] [[Ficheru:PolandSzczecinPanorama.JPG|thumb|Muséu Marítimu de [[Szczecin]], [[Polonia]].]] == Historia == [[Ficheru:Uffizi Gallery, Florence.jpg|px|thumb|[[Galería Uffizi]] ([[Florencia]]).]] [[Ficheru:Musee National Anthropologie-Entree.jpg|thumb|[[Muséu Nacional d'Antropoloxía (Méxicu)|Muséu Nacional d'Antropoloxía]] ([[Ciudá de Méxicu|Méxicu]]).]] Nel so orixe, un muséu yera un templu de [[musa|muses]], un llugar sagráu qu'elles frecuentaben, y nun hai qu'escaecer que, nel so orixe, les muses yeren les dioses de la memoria. Más tarde, n'Alexandría mientres la dómina de la [[dinastía Ptolemaica]], [[Ptolomeo I]],<ref>{{cita web |url= http://www.uned.es/geo-1-historia-antigua-universal/egipto_helenismu_lagidas.htm |títulu= LA DINASTÍA PTOLEMAICA |autor= Ana MªVázquez Hoys | editorial= [[Universidá Nacional d'Educación a Distancia]] |fechaaccesu= 9 de mayu de 2009}}</ref> llevantó un muséu dedicáu al desenvolvimientu de toles [[ciencia|ciencies]] y sirvía amás pa les conxustes de los lliteratos y sabios que vivíen ellí, sol patrociniu del Estáu. Naquel muséu foise formando adulces una importante biblioteca: la [[Biblioteca d'Alexandría]]. Los escritores [[llatín|llatinos]] señalen la esistencia d'un significáu adicional de "muséu". Tou paez indicar qu'asina llamaben na [[Edá Antigua|antigüedá]] romana a unos covarones con unes carauterístiques especiales, y que, asitiaes dientro de les villes, los sos propietarios utilizar pa retirase a meditar. Les primeres coleiciones del arte atopar nos [[peristilos]] de los templos antiguos. [[Delfos]], la ciudá de los oráculos, gloriar de tener una ayalga d'esta especie partíu en tantes sales como diversos pueblos había: el templu de Juno en [[Samos]] y l'[[Acrópolis d'Atenes]] taben llenos d'obres maestres del arte. El socesores d'[[Alexandru Magnu]] esforciar n'axuntar escultures de toes clases. Con elles faíen más fachendoses les sos marches de trunfu y amás emplegar nel embellecimiento de les sos capitales: l'arte, nestes ocasiones, daba vida y movimientu al cuadru.<ref name="Enci">''Enciclopedia moderna: diccionariu universal.'' Francisco de P. Mellado. 1851</ref> [[Roma antigua|Roma]] siguió esti exemplu. Les imáxenes de los dioses de los pueblos vencíos formaron parte del cortexu del vencedor y vinieron nel mesmu llugar que los prisioneros. Ente los emperadores romanos, [[Nerón]] fixo venir de Delfos 500 estatues p'afatar el so palaciu imperial y aumentar el luxu y la pómpara del mesmu. Tou esto, sicasí, nun formaba entá lo que llamamos güei un muséu. Los edificios públicos y los palacios taben afataos con muncho gustu. L'arte entemecíase ellí cola naturaleza viva. De primeres del sieglu XV, Roma solo tenía cinco estatues antigües de [[mármol]] y una de [[bronce]]. Bien llueu s'abrir en [[Florencia]] una nueva yera pa les artes. Nel sieglu de los [[Médici]] dio-yos un impulsu poderosu. [[Cosme I de Médici]] dedicar a axuntar antigüedaes y echó asina los cimientos del célebre [[galería Uffizi|muséu de Florencia]].<ref>{{cita web |url= http://www.artehistoria.jcyl.es/xenios/museos/44.htm |títulu= Galería de los Uffizi |autor= |fecha= |obra= ArteHistoria |editorial= Xunta de Castiella y Llión |fechaaccesu=9 de mayu de 2009|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.artehistoria.jcyl.es/xenios/museos/44.htm|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}</ref> Depués, otros príncipes apostáronse la gloria de conquistar un nome protexéndoles. Un Médici foi tamién, a saber el papa [[Llión X]], que la so villa sobre'l [[monte Pincio]] foi'l puntu central en que se depositaron eses obres maestres que s'atopaben.<ref name="Enci" /> Delles families nobles de Roma y d'Italia participaron d'esti enclín: entamar con delles escavaciones y siguiéronse con esfotu. Estes coleiciones empezaron a formase coles mesmes que les de [[medaya|medayes]]. La familia d'Este foi la primera que formó un gabinete de piedres grabaes: les inscripciones que nelles se lleíen bazcuyaron hasta'l más altu puntu l'interés y l'interés. La civilización qu'entós renacía precisaba pa enllazase cola civilización antigua y folgar asina sobre una base de toles máximes que l'antigüedá había dexáu escrites. El gustu poles medayes y les piedres grabaes traxo bien llueu en pos de sí'l de les estatues: estes, sicasí, permanecieron llargu tiempu onde podíen sirvir d'adornu nes [[biblioteca|biblioteques]], nos salones de los palacios de los príncipes y gustaba entá'l veles en paraxes abiertes. So esti puntu de vista, la disposición de les antigüedaes na ciudá borgesa yera almirable: desgraciadamente, cuando volvieron a Italia les preciosidaes que se-y arrincaren, nun pudo reclamar los sos réfugos, porque [[Francia]] mercar.<ref name="Enci" /> El [[Muséu Ashmolean]] d'Arte y Arqueoloxía, asitiáu en [[Oxford]], abrió les sos puertes en 1683, cuando la universidá de dicha ciudá decidió amosar al públicu la coleición que [[Elias Ashmole]] mandára-y cuatro años antes. L'edificiu destináu a agospiala, convirtióse asina nel primer llugar d'esposición abiertu al públicu de forma permanente.<ref name="Bien">{{cita web |url= http://www.muyinteresante.es/icual-ye-el muséu-publico-mas-antiguu |títulu= ¿Cuál ye'l muséu públicu más antiguu? |editorial= [[Bien Interesante]] |fechaaccesu= 9 de mayu de 2009}}</ref> Mientres el siguiente sieglu fueron inauguraos el [[Muséu Británicu]] en Londres y el [[Muséu del Louvre|Louvre]] en París.<ref name="Bien" /> Depués de la [[Primer Guerra Mundial]] (1918) surdió la [[Oficina Internacional de Museos]], la cuál estructuró los criterios muséu gráficos que los sos programes y soluciones téuniques son vixentes anguaño. En 1945 surde'l [[Conseyu Internacional de Museos]] (ICOM, poles sos sigles n'inglés) y en 1948 apaez la publicación periódica ''Museum'' por aciu la cual espublícense hasta anguaño les actividaes de los museos nel mundu. == Tipoloxía == [[Ficheru:Metropolitan Museum of Art.jpg|thumb|[[Muséu Metropolitanu d'Arte]] ([[Nueva York]]).]] [[Ficheru:Museo_Soumaya,_Ciudad_de_México,_México,_2015-07-18,_DD_13.JPG|miniaturadeimagen|[[Muséu Soumaya]], [[Ciudá de Méxicu]]]] [[Ficheru:Natural History Museum London Jan 2006.jpg|thumb|[[Muséu d'Historia Natural de Londres|Muséu d'Historia Natural]] ([[Londres]])]] [[Ficheru:National Archaeological Museum Athens 09.jpg|thumb|[[Muséu Arqueolóxicu Nacional d'Atenes|Muséu Arqueolóxicu Nacional]] ([[Atenes]]).]] [[Ficheru:Hiroshima Peace Memorial Museum (right).jpg|thumb|[[Muséu Memorial de la Paz d'Hiroshima|Muséu Memorial de la Paz]] ([[Hiroshima]]).]] [[Ficheru:MHN002.JPG|thumb|[[Muséu Históricu Nacional (Arxentina)|Muséu Históricu Nacional]] ([[Buenos Aires]]).]] [[Ficheru:Museu da Tecnologia, fachada e roda Pelton.JPG|thumb|[[Muséu de Teunoloxía de São Paulo|Muséu de Teunoloxía]] ([[São Paulo]]).]] La clasificación de los museos ye útil pa fines organizativos y estadísticos. Con cuenta de establecer a qué tipu pertenez cada muséu atender a los siguientes criterios: titularidá, ámbitu xeográficu de cobertoria de les coleiciones y conteníu temático de les coleiciones. El [[Conseyu Internacional de Museos]] ([[ICOM]]) estableció una tipoloxía según el conteníu temático de les coleiciones en siete categoríes: === Museos d'arte === {{AP|Galería d'arte|l1=Muséu d'arte}} Una galería d'arte o muséu d'arte ye un espaciu pa la exhibición y promoción del arte, especialmente del arte visual, y principalmente pintura y escultura, de forma similar a un muséu ([[pinacoteca]], [[gliptoteca]], etc.) El conceutu tamién s'usa pa designar l'establecimientu que, amás d'exhibir y promocionar obres d'arte, dedicar a la so venta, siendo entós polo xeneral un espaciu más amenorgáu (equivalente a cualesquier otru llocal comercial) y llindando el periodu d'exhibición a un tiempu determináu, pasáu'l cual desmóntase la "esposición" y móntase una nueva. L'oficiu y téunica de la so xestión denominar galerismo. Nesta categoría ye posible carauterizar a los Museos de Reproducciones plástiques, nos cualos les obres exhibíes son retruques de trabayos orixinales, realizaes cola cuenta de llograr un acercamientu ente les persones y les obres, per mediu d'una reproducción de la mesma. {{VT|Coleición d'arte}} === Museos d'historia natural === Los museos d'historia natural y ciencies naturales suelen exhibir los trabayos del mundu natural. L'enfoque ta na naturaleza y la cultura. Les esposiciones puede educar al públicu alrodiu de la paleontoloxía, la historia antigua y l'antropoloxía. La [[evolución biolóxica]], les cuestiones ambientales y la [[biodiversidá]] son les principales árees en museos de ciencies naturales. Los museos d'historia natural más famosos del mundu, como los de Londres, Berlín, París, Madrid, Viena, Washington, Nueva York, Toronto, Méxicu, Buenos Aires, Santiago y Rio de Janeiro, son centros d'estudiu ya investigación que contribuyeron poderosa y conducentemente al desenvolvimientu de la ciencia lo mesmo que de la creación de llugares importantes d'intelectuales qu'asitiaron nun altu rendimientu estos institutos científicos. === Museos arqueolóxicos === Los museos arqueolóxicos son instituciones qu'investiguen, caltienen, esponen ya informen avera del patrimoniu arqueolóxicu, entendíu ésti como aquelles muertes productu de l'actividá humana y aquellos restos orgánicos ya inorgánicos que, por aciu los métodos y téuniques propios de l'arqueoloxía y otres ciencies allegaes, dexen reconstruyir y dar a conocer los oríxenes y les trayectories socioculturales pasaes y garanticen el so caltenimientu y restauración. Ente les sos actividaes atópense realizar investigaciones arqueolóxiques, según a caltener, sistematizar, analizar, entender, esponer y esplicar los oxetos arqueolóxicos que constitúin parte importante del patrimoniu cultural del pasáu.<ref>Fatás, Guillermo y Borrás, Gonzalo M. (2003): [http://web.archive.org/web/http://museodealtamira.mcu.es/pdf/congresu_musealizacion_xacimientos.pdf ''Diccionariu de términos d'Arte y elementos d'Arqueoloxía, Heráldica y Numismática'', Alianza Editorial, Madrid.]</ref> === Museos monográficos === La gran mayoría son de titularidá rexonal y esplotaos a escala local, anque tamién apaecen museos de titularidá estatal con xestión rexonal. El so cometíu ye sopelexar y estudiar aquellos fechos sociu-culturales más relevantes, d'un pasáu más o menos remotu, y que fueron de singularidá nel aportar históricu d'una rexón o comunidá. Por regla xeneral suelen tratase de coleiciones sobre aspeutos bien concretos, y onde la donación de muertes toma bona parte dacuando. De dalguna forma tratar de rescatar y rexistrar aspeutos culturales, les actividaes cotidianes o fechos d'una rexón pa remarcalos por aciu la divulgación nestos centros. Museos etnográficos, centros d'interpretación, etc.{{ensin referencies}} === Museos históricos === Los Museos Históricos o d'Historia son toos aquellos que que les sos coleiciones fueron concebíes y presentaes dientro d'una perspeutiva histórica. Dalgunos cubren aspeutos especializaos como los relativos a una llocalidá determinada, ente qu'otros son más xenerales. Estos museos contienen una variedá d'oxetos, incluyíos los documentos, artefautos de too tipu, arte, oxetos arqueolóxicos. Los museos d'antigüedaes tán más especializaos nos afayos arqueolóxicos. Según la UNESCO, «nesta categoría tán entendíos los museos, les viviendes y los monumentos históricos de los museos al campu que remembren o ilustren ciertos acontecimientos de la historia nacional». Un tipu común de muséu d'historia ye una casa histórica. Una casa histórica pue ser un edificiu d'especial interés arquiteutónicu, llugar de nacencia o casa d'una persona famosa, o a cencielles un edificiu con un allugamientu privilexáu como la [[Casa de la Historia Europea]] alcontrada nel [[barriu européu de Bruxeles]]. Los sitios históricos tamién pueden convertise en museossobremanera los que marquen los delitos públicos, como [[S-21]] o la [[Robben Island|isla de Robben]]. Otru tipu de muséu d'historia ye'l muséu viviente. Un muséu vivu onde la xente puede recrear un periodu de tiempu, incluyíos los edificios, la ropa y l'idioma. Ye similar a la [[recreación histórica]]. === Museos de ciencia y téunica === Los museos de ciencia y los centros teunolóxicos xiren en redol a los llogros científicos y la so historia. Dellos museos pueden tener esposiciones sobre temes tales como la [[informática]], l'[[aviación]], los [[ferrocarril]]es, la [[física]], l'[[astronomía]] o'l [[Animalia|reinu animal]]. Los museos de cienciessobremanera, puede consistir en [[planetariu|planetarios]], o un teatru polo xeneral en redol a una cúpula. Estos museos pueden tener sales [[IMAX]], que dexen la visualización en [[3-D]] o calidá cimera d'imaxe. Los [[Muséu Virtual|museos virtuales]], son polo xeneral los sitios web pertenecientes a los museos reales y que contién galeríes de semeyes d'elementos atopaos nos museos reales. Esta nueva presentación ye bien útil pa persones que viven llueñe que deseyen ver el conteníu d'estos museos. === Museos de l'agricultura y de los productos del suelu === {{AP|Ecomuséu|l1=Muséu de l'agricultura y de los productos del suelu}} [[Ficheru:WinterPalaceAndAC.jpg|thumb|[[Muséu del Hermitage]] ([[San Petersburgu]]).]] == Funcionamientu == [[Ficheru:NYC - Guggenheim Museum.jpg|thumb|[[Solomon R. Guggenheim Museum|Muséu Guggenheim]] ([[Nueva York]]).]] === Accesibilidá === [[Ficheru:Hanoi Museum 04.JPG|thumb|[[Muséu de Hanói]] ([[Vietnam]]).]] Los museos alluguen, caltienen y esponen conteníos de valor cultural, históricu, científicu, pero non toles persones pueden [[Accesibilidá|aportar]] a ellos. Con frecuencia presenten [[barreres arquiteutóniques]] que torguen que les persones con movilidá amenorgada puedan aportar. Estes barreres xustifíquense equivocadamente col valor patrimonial del edificiu o caltenimientu del aspeutu orixinal. Coles mesmes, nel so interior esisten barreres físiques y de comunicación que torguen a les persones con discapacidá aportar a les obres espuestes. Por que un muséu o galería d'arte sía accesible, tien de presentar les zones de circulación estremaes de les d'esposición por aciu la combinación de distintes testures y colores nel pavimentu. Nes distintes dependencies, tienen d'amosase planos esquemáticos n'alturrelieve, sistema [[Braille (llectura)|braille]] y bon contraste visual, pa facilitar la reconocencia de los espacios y la so distribución. Tienen De instalar [[bucle magnéticu|bucles magnéticos]] qu'ameyoren la señal auditiva pa les persones hipoacúsicas o con [[implante coclear]]. Los museos y sales d'esposiciones tienen de dexar l'accesibilidá física a les coleiciones facilitando inclusive'l tactu cuando sía posible ensin estropiar los orixinales o realizando maquetes que dexen identificar el conteníu. Los museos tienen de disponer de audioguías afeches pa persones ciegues y deficientes visuales. Esti sistema consiste nun reproductor dixital, con tecláu afechu pa poder escoyer les distintes opciones y sistema d'auriculares pa dexar tener les manes llibres y poder tocar les pieces accesibles. Nesti dispositivu va tar grabada la información necesaria pa movese pol percorríu y les audiodescripciones de les pieces escoyíes. Pa cubrir les necesidaes de les persones sordes, esiste un reproductor similar llamáu signoguía, nel que la información de les obres del muséu, ye amosada por aciu videos en llingua de signos y subtitulaos. Nos museos o sales d'esposiciones onde la esplicación de la coleición realízala un guía, este tendrá de tener conocencies de llingua de signos o cuntar con un Intérprete de L.S.E. === Seguridá === [[Ficheru:Museu de Arte de Sao Paulo 1 Brasil.jpg|thumb|[[Muséu d'Arte de São Paulo|Muséu d'Arte]] ([[São Paulo]]).]] Los museos actuales cunten con delles midíes de seguridá pa protexer los sos conteníos (en función del so presupuestu): * Circuitu zarráu de televisión: cámares de seguridá que graben costantemente les sales del muséu. * Vitrines: protexen cuadros y escultures del esterior, amás de calteneles a una temperatura constante. * Infrarroxos pasivos: capten fontes d'emisión de calor, por casu, el cuerpu humanu. * Detectores volumétricos: rexistren dende la presencia d'intrusos hasta los cambeos de temperatura. * Cortines de rayo láser: fexes de lluz constante que protexen lo exhibío. * Campos magnéticos: detecten cuando daqué travesar. * Detectores de pesu: protexen detectando les variaciones del pesu de lo qu'hai sobre ellos, activando l'alarma. * Detectores de fumu y demás artefautos pa prevenir quemes. * Perros entrenaos pa detectar bombes. === Mires de futuru === [[Ficheru:Royal Ontario Museum 1 (8032229462).jpg|thumb|[[Muséu Real d'Ontario]] ([[Toronto]]).]] Na actualidá, pa cualesquier [[arquiteutu]], la construcción de museos convirtióse si non nuna prioridá, sí nuna meta profesional. Per otru llau, a nivel políticu, nos países occidentales son unu de los principales referentes culturales, enclín qu'empezó nes últimes décades del sieglu pasáu y que mueve a miles de turistes tolos años. Sicasí, esta nueva situación nun ta exenta d'una serie de problemes que vamos tratar d'analizar y qu'empezaron a plantegase nel sieglu XX: #Los museos, frutu d'una nueva presión social, pasaron de ser meros depósitos, contenedores d'unes ayalgues dignes de devoción, a esixi-y -yos una dinámica viva, cambiante, renovadora. Nun valen yá esposiciones que permanecen inmutables nel tiempu sinón que la [[sociedá]] demanda novedaes, tantu espositives como no tocante al conteníu d'estes. Ello provocó que dexen de ser lo estáticos que fueron antaño. #Otru aspeutu fundamental que na actualidá fueron incorporando los museos ye'l so valor didácticu, la proyeición educativa que s'esprende de la so visita. Munchos son los departamentos y gabinetes de didáctica apaecíos coles mires d'espublizar el conteníu de les coleiciones. La publicación de testos didácticos, la incorporación de nuevos y meyor preparaos educadores, la organización dende'l muséu de seminarios, cursos, congresos... ye un reflexu de too ello. «Recomponiendo'l filo que traviesa tola historia moderna de los museos, damos cuenta de que tanto güei como nos sieglos XIX y XX, lo que xustifica n'última instancia la institución de los museos ye'l so compromisu permanente cola educación. La educación ye consubstancial a la institución llamada muséu». (BALLART, J., 2007: 215-216). #Imprescindible ye tamién la dimensión científica que d'él s'esprende. Les investigaciones que nellos se realicen traducir n'ensame de publicaciones de calter científicu, en revistes periódiques, [[monografíes]], etc. #Per otru llau, frutu d'esa presión social, la participación de los visitantes ye cada vez mayor. Les nueves teunoloxíes,<ref name="Público">{{cita web |url= https://www.publico.es/culturas/266189/el futuru-de-los museos-esta-en-les redes sociales |títulu= El futuru de los museos ta nes redes sociales |editorial= [[Público (España)|Público]] |fechaaccesu= 24 de febreru de 2011}}</ref> especialmente les audiovisuales, tán cobrando una importancia hasta apocayá inesistente como mediu d'espardimientu y conocencia. Y un papel crucial nesti sentíu son les páxines web de los distintos museos, cada vez más completes, con mayor númberu d'aplicaciones y con un curiosu especial al ser accesibles dende cualquier llugar con conexón a [[internet]]. Curiosu que per otra parte nun va suplir enxamás l'asistencia en persona a una bona coleición museográfica. #«Un muséu llenu de visitantes ye un muséu que gocia de bona salú.» S. Dillon Ripley. Enforma se faló del valor educativu, de caltenimientu y preservación del patrimoniu, de les funciones de documentación y rexistru y el calter divulgativu de los museos, pero poques referencies espresen l'enorme impautu que sobre les economíes tienen estes empreses culturales. Nel so llibru, ''Estratexes y márketing de museos'', l'autor Philip Kotler analiza, ente otros aspeutos, cómo los museos convirtiéronse en potentes industries capaces de xenerar una ingente cantidá de dineru pa les economíes locales, en forma de pernoctaciones d'hoteles de la zona, restauración, tresporte, etc. Por citar un pervalible exemplu, la esposición sobre Cézanne entamada pol [[Philadelphia Museum of Art]] en 1996 rexuntó a 550&nbsp;000 visitantes mientres un periodu de tres selmanes, lo que xeneró 10&nbsp;000 pernoctaciones nos hoteles y unos ingresos adicionales de 86,5 millones d'euros pa la ciudá.<ref>Kotler, Philip: ''Estratexes de márketing de museos'', Ariel, Barcelona, 2008.</ref> Con éses a les tradicionales funciones que se-y atribúin a los museos, cabría añedir otru papel de gran caláu estratéxicu, dende'l puntu de vista económicu pa una ciudá. Que naide se riesgue les vestidures, pero lo cierto ye que va haber que tar bien sollerte a esa capacidá asumida como motor d'impulsu y desenvolvimientu de les economíes locales. Ensin dulda, los museos convirtiéronse en potentes centros de gran curiosu turísticu y nunca enantes llograren captar tantes audiencies. L'alderique plantegáu va ser el de si'l nuevu rol puede desenfocar a les instituciones respeuto de la so misión y el so discursu. == Muséu como mediu de comunicación == [[Ficheru:Centro Cultural Británico - Galería de Arte John Harriman Miraflores.JPG|thumb|250px|Historiadora del arte esplicando'l conteníu y significáu d'una amuesa de pintures a estudiantes de primaria.]] El muséu ye unu de los axentes d'espardimientu direutu y tien de ser tomada en cuenta pola so importancia col contautu y la presencia física d'éstos col públicu, yá que se rellacionen al traviés de les esposiciones, los departamentos en promoción cultural, los servicios educativos y les rellaciones públiques; amás nun pueden escaecer la variedá de públicos que les visita, los sos intereses y capacidaes de receición, por eso al traviés d'encuestes, entevistes y siguimientu de trayeutoria, evalúense les esposiciones de los museos, pretendiendo poder ameyorar y dar respuesta a les moliciones de los visitantes.<ref>{{cita llibru|títulu=Universum. El muséu como mediu de comunicación|url=http://132.248.9.195/pd2000/283068/Index.html|fechaaccesu=17 de payares de 2016|editorial=Tesis UNAM|páxines=215|apellíos1=Rendón García,|nome1=Magda Lillalí}}</ref> El muséu ye un mediu de comunicación que pon en conocimiento información al receptor, que nesti casu ye'l visitante, o meyor dichu los visitantes, coles sos diferencies, tantu de formación académica como d'intereses. Diz Rendón García, nel ''Universum. Muséu como mediu de comunicación''' que'l muséu dexó de tener como únicu oxetivu al ser una institución que caltién los oxetos, que los estudia y exhibe por que la xente ver, pa demostrar que ye un mediu de comunicación, que confronta los códigos de cada persona, los sos valores y produz un cambéu sobre les bases de los sistemes de valor propiu y ayenu, les coleiciones por casu, de les conocencies humanes, yá sían artísticos, históricos, científicos y téunicos, sinón que tamién ye un mediu de comunicación que nos tresmite esta conocencia, siendo parte de la educación non formal y que busca contribuyir al desenvolvimientu de la sociedá. Ye importante tener en cuenta que nos museos llevar a cabu'l procesu de comunicación, onde'l muséu ye la fonte, l'emisor ye'l curador col artista, la esposición ye la canal y el mensaxe ye la obra o l'oxetu espuestu y el receptor ye'l visitante, quien retroalimenta coles sos conocencies, les sos opiniones, les sos participaciones y hasta l'espardimientu d'estos museos. [[Ficheru:(Museum of Medicine, Quito) Museo Nacional de la Medicina (Doctor Eduardo Estrella Aguirre) exterior sign.jpg|thumb|right|El [[Muséu Nacional de Medicina del Ecuador]], en Quito, foi fundáu pol Dr. Eduardo Estrella'l 5 de marzu de 1983.]] == Ver tamién == * [[Centru interpretativu]] * [[Museoloxía]] * [[Museografía]] * [[:Categoría:Museos y galeríes d'arte]] * [[Esposición]] == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * ''Dictionnaire des Antiquités Romaines et Grecques.'' Librairie de Firmin-Didot et Compagnie. París, 1883. * BALLART HERNÁNDEZ, J. (2007): ''Manual de museos''. Ed. Síntesis, Madrid. * CARLOS RICU, J. (2003): ''La difícil sobrevivencia de los museos''. Ed. Trea, Xixón. * PAGEL, J. (2015) [http://www.iaph.es/revistaph/index.php/revistaph/article/view/3684 El muséu y los derechos d'autor n'Europa: una encuesta y unos encamientos]. Revista ph, nᵘ 88, 2015, páxs. 36-40 * PÉREZ SÁNCHEZ, A. Y. (2001): "Los grandes museos ante'l sieglu XXI". En, Tusell, J. ''(coord.)'': ''Los museos y el caltenimientu del Patrimoniu: Alcuentros sobre Patrimoniu''. Fundación BBVA. 19-30. == Enllaces esternos == {{Commons|Museum}} * [http://www.museodata.com Museodata. Portal de Museoloxía, Patrimoniu Cultural y Caltenimientu y Restauración.] {{Tradubot|Museo}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Museos y galeríes d'arte| ]] [[Categoría:Museos| ]] [[Categoría:Interpretación del patrimoniu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 2ls11yqssrke903jxmbvhzqmnoyj3jm United Artists 0 95116 3707746 3655333 2022-08-17T09:44:50Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Organización}} '''United Artists Corporation''' (enantes '''Sunset Productions''' (1930-1943) y '''[[Associated Artists Productions]]''' (1943-1963); embrivíu como '''UA'''), ye una [[estudiu cinematográficu|compañía cinematográfica]] [[Estaos Xuníos|estauxunidense]]. Foi fundada'l [[17 d'abril]] de [[1919]] por cuatro grandes de [[Hollywood]]: [[Charles Chaplin]], [[Douglas Fairbanks]], [[Mary Pickford]] y [[David Wark Griffith]] col enfotu de controlar los sos propios intereses en llugar de depender d'estudios comerciales.<ref name="LATimes-Woo-2011-09-29">{{cita noticia|first=Elaine|last=Woo|títulu=Mo Rothman dies at 92; found new audience for Chaplin |url=http://www.latimes.com/news/obituaries/la-me-0929-mo-rothman-20110929,0,5684307.story |work=[[Los Angeles Times]] |publisher= |date=29 de setiembre de 2011|fechaaccesu=11 de febreru de 2011|idioma=en}}</ref> L'estudiu foi repetidamente mercáu, vendíu y reestructuráu mientres el sieglu siguiente. En setiembre de 2014, MGM adquirió'l control de [[Mark Burnett]] y [[Roma Downay]] de les compañíes d'entretenimientu One To Media y Lightworkers Media, y depués fundir p'alicar la unidá de producción de televisión de United Artists como '''United Artists Media Group''' (UAMG). El 14 d'avientu del añu siguiente, MGM adquirió la participación del 48% de UAMG que nun tener y doblar en [[MGM Television]].<ref name="autu">{{cita web|url=http://variety.com/2015/tv/news/mark-burnett-named-president-of-mgm-television-1201661210/|títulu=Mark Burnett Named President of MGM Television|first=Dave|last=McNary|date=14 d'avientu de 2015|publisher=|idioma=en}}</ref> ==Historia== ===Entamos=== [[Ficheru:United Artists 1919.svg|thumb|270px|Primer logo de United Artists Corporation, en 1919.]] [[Ficheru:Fairbanks - Pickford - Chaplin - Griffith.jpg|270px|thumb|[[Douglas Fairbanks]], [[Mary Pickford]], [[Charlie Chaplin]] y [[D. W. Griffith]], en [[1919]].]] [[Ficheru:United Artists Offices in Boston 1919.jpg|270px|miniaturadeimagen|derecha|Oficines de United Artists en Winchester Street, Boston en 1919.]] [[Ficheru:United Artists Stockholders.jpg|270px|miniaturadeimagen|derecha|Los accionistes de United Artists Corporation el 16 de marzu de 1920. Tengase en cuenta que Gladys Mary Moore ye meyor conocida como Mary Pickford.]] UA foi incorporada como una empresa conxunta'l [[5 de febreru]] de [[1919]], por Pickford, Chaplin, Fairbanks y Griffith. Cada unu d'ellos tenía una participación del 20%, y l'otru 20% restante tener l'abogáu [[William Gibbs McAdoo]].<ref name="siklos">Siklos, Richard (March 4, 2007). Mission Improbable: Tom Cruise as Mogul. ''[[New York Times]]''</ref> La idea de la empresa aniciar con Fairbanks, Chaplin, Pickford y l'estrella de cowboy, [[William S. Hart]], un añu antes. Yá veteranos de [[Hollywood]], los cuatro estrelles falaron de formar la so propia empresa pa controlar meyor el so propiu trabayu. Ellos fueron aguiyaos por productores y distribuidores de Hollywood establecíos que taben estrechando'l so control sobre los salarios de los actores y les decisiones creatives, un procesu qu'evolucionó escontra'l sistema d'estudiu. Cola adición de Griffith, la planificación empezó, pero Hart retiróse primero que cualquier cosa fuera formalizada. Cuando s'enteró del so plan, dizse que [[Richard A. Rowland]], direutor de [[Metro Pictures]], reparó: "Los internos tán asumiendo l'asilu". Los cuatro socios, col asesoramientu de McAdoo (xenru y ex secretariu de l'Ayalga del entós presidente [[Woodrow Wilson]]), formaron la so compañía de distribución, con [[Hiram Abrams]] como'l so primer direutor alministrativu. La so sede establecer en 729 Seventh Avenue na ciudá de [[Nueva York]].<ref>{{cita web|url={{google books |plainurl=y |id=QljKdIYzncoC|page=29}} |títulu=United Artists, Volume 1, 1919–1950: The Company Built by the Stars - Tinu Balio - Google Books |publisher=Books.google.com |date= |fechaaccesu=11 de febreru de 2017|idioma=en}}</ref> Los términos orixinales riquíen que caúna de les estrelles produxera cinco proyeutos cada añu. Cuando la compañía entró en funcionamientu en 1920-1921, los llargumetraxes yeren cada vez más caros y apolazadures, y los tiempos de funcionamientu estableciérense en redol a los noventa minutos (ocho carretes) y l'oxetivu orixinal foi abandonáu. La primer película de la UA (''[[His Majesty, the American]]'') foi un ésitu. El financiamiento pa películes foi llindáu. Ensin vender aiciones al públicu, siguiendo a los otros estudios, tou lo que United tenía pa financiar yera cuotes selmanales de prepago de los dueños de los teatros pa les próximes películes. Como resultancia, la producción foi lenta y la compañía distribuyó un promediu añal de cinco películes mientres los sos primeros cinco años.<ref name=fu>{{cita llibru|títulu=Metro-Goldwyn-Mayer Inc. History. International Directory of Company Histories. Vol. 25|date=1999|publisher=St. James Press|url=http://www.fundinguniverse.com/company-histories/metro-goldwyn-mayer-inc-history/|fechaaccesu=11 de febreru de 2017|idioma=en}}</ref> En [[1924]] Griffith abandonara la empresa y enfrentábase a una crisis: o traer a otros p'ayudar a sofitar un costosu sistema de distribución o conceder la derrota.<ref name=fu/> El veteranu productor [[Joseph Schenck]] foi contratáu como presidente. Él tuviera produciendo cuadros mientres una década, y traxo pa les películes a la so esposa, [[Norma Talmadge]], la so cuñada, [[Constance Talmadge]], y el so cuñáu, [[Buster Keaton]].<ref name=fu/> Robláronse contratos con productores independientes, especialmente [[Samuel Goldwyn]] y [[Howard Hughes]].<ref name=fu/> En [[1933]], Schenck entamó una nueva empresa con [[Darryl F. Zanuck]], llamada [[Twentieth Century Pictures]], que llueu apurrió cuatro películes al añu, formando la metá del calendariu de la UA.<ref name=fu/> Schenck formó una sociedá separada con Pickford y Chaplin pa mercar y construyir teatros sol nome de United Artists. Empezaron les sos operaciones internacionales, primero en Canadá y depués en [[Méxicu]]. A finales de la década de 1930, United Artists taba representada en más de 40 países. Cuando-y refugaron una parte de la propiedá en [[1935]], Schenck dimitió. Creó la fusión de [[Twentieth Century Pictures]] con [[Fox Film Corporation]] pa formar [[20th Century Fox]]. Al Lichtman asocedió a Schenck como presidente de la compañía. Otru productores independientes distribuyíos al traviés de United Artists na década de 1930, incluyendo: [[Walt Disney Productions]], [[Alexander Korda]], [[Hal Roach]], [[David O. Selznick]] y [[Walter Wanger]].<ref name=fu/> A midida que pasaron los años, y la dinámica del negociu camudó, estos "socios productores" alloñáronse. [[Samuel Goldwyn Productions]] y Disney fueron a [[RKO Pictures]], y Wanger a [[Universal Pictures]]. A finales de la década de 1930, la UA xeneró beneficios. Goldwyn apurría la mayor parte de la producción pa la so distribución. Goldwyn demandó a United delles vegaes por una compensación apostada que llevó a Goldwyn a colase. L'ésitu de [[1939]] de ''[[Gone with the Wind]]'' de MGM suponíase que diba ser una versión de UA, sacante que Selznick quería a [[Clark Gable]], que taba baxu contratu con MGM, pa interpretar a Rhett Butler. Tamién esi añu Fairbanks morrió.<ref name=fu/> UA viose envolubrada en xuicios con Selznick sobre la so distribución de delles películes al traviés de RKO. Selznick consideró la operación de UA deslleal y dexar pa empecipiar el so propiu brazu de distribución.<ref name=fu/> Na década de 1940, United Artists taba perdiendo dineru por cuenta d'imáxenes probes. L'asistencia al cine siguió cayendo a midida que la televisión fíxose más popular.<ref name=fu/> Vendió la so división mexicana de lliberación a ''Creitu Cinematográficu Mexicanu'', una compañía local. ===Society of Independent Motion Picture Producers=== La [[Society of Independent Motion Picture Producers]] (Sociedá de Productores Independientes de Películes o SIMPP) foi fundada en 1941 por Pickford, Chaplin, Disney, Orson Welles, Goldwyn, Selznick, Alexander Korda y Wanger, munchos de los cualos yeren miembros de United Artists. Los miembros de mayor tiempu incluyeron Hunt Stromberg, Guillermo Cagney, Sol menor y Hal Roach. La Sociedá tenía como oxetivu avanzar los intereses de los productores independientes nuna industria controlada pol sistema d'estudiu. SIMPP lluchó pa poner fin a les práutiques ostensiblemente anticompetitivas de los siete principales estudios cinematográficos: [[Loew]] (MGM), [[Columbia Pictures]], [[Paramount Pictures]], [[Universal Pictures]], [[RKO Radio Pictures]], [[20th Century Fox]] y [[Warner Bros.]]/[[First National]], que controlaben la producción, distribución y exhibición. En [[1942]], SIMPP archivó una demanda [[antimonopolio]] contra Paramount por [[United Detroit Theatres]]. La demanda acusó a Paramount de combalechadura pa controlar los teatros de primera y posterior execución en Detroit. Este foi'l primer xuiciu antimonopolio presentáu polos productores contra'l espositores qu'alegaron monopoliu y restricción del comerciu. En [[1948]], la [[Corte Suprema d'Estaos Xuníos]] ordenó a los grandes estudios cinematográficos de Hollywood vender les sos cadenes de teatru y esaniciar ciertes práutiques anticompetitivas. Esto terminó conducentemente'l sistema del estudiu. En [[1958]], munchos de los oxetivos que conducieron a la creación del SIMPP fueren alcanzaos, y el SIMPP cerró les sos oficines. ===1950s-1960s=== Precisando un cambéu d'aldu, Pickford y Chaplin contrataron a [[Paul V. McNutt]], un ex gobernador d'[[Indiana]], como chairman y [[Frank L. McNamee]] como presidente. McNutt nun tenía l'habilidá pa resolver los problemes financieros de UA y el par foi reemplazáu en pocos meses.<ref name=fu/> El [[16 de febreru]] de [[1951]], los abogaos [[Arthur Krim]] (d'[[Eagle-Lion Films]]) y [[Robert Benjamin]] averar a Pickford y Chaplin con una idea selvaxe: que se fixeren cargu de United Artists mientres diez años. Si, a la fin d'esos años, la UA fuera rentable, seríen dueños de la metá de la empresa. El presidente de [[Fox Film Corporation]], [[Spyros Skouras]], estendió a United Artists un préstamu de $ 3 millones al traviés de los esfuercios de Krim y Benjamin.<ref name=fu/> En tomar de UA, Krim y Benjamin crearon el primer estudiu ensin un verdaderu "estudiu". Principalmente actuando como banqueros, ufiertaron dineru a productores independientes. UA arrendó l'espaciu nel estudiu de Pickford/Fairbanks, pero nun tener un llote del estudiu. Asina UA nun tenía la sobrecarga, el caltenimientu, o'l personal de producción caru n'otros estudios. Ellos tuvieron dos exitos, ''[[The African Queen]]'' y ''[[High Noon]]'', llogrando una ganancia nel so primer añu.<ref name=fu/> Ente los sos primeros veceros atopábense [[Sam Spiegel]] y [[John Huston]], onde Horizon Productions dieron a UA un gran ésitu, The African Queen (1951) y un ésitu sustancial, ''[[Moulin Rouge (película de 1952)|Moulin Rouge]]'' (1952). Otros siguieron, ente ellos [[Stanley Kramer]], [[Otto Preminger]], [[Hecht-Hill-Lancaster Productions]], y actores recién lliberaos de los contratos d'estudiu y buscando producir o dirixir les sos propies películes. Cola inestabilidá na industria cinematográfico por cuenta de la desinversión del teatru, el negociu foi consideráu ventureru. En [[1955]] l'asistencia a les películes algamó'l so nivel más baxu dende [[1923]]. Chaplin vendió la so participación del 25% mientres esta crisis a Krim y Benjamin por $ 1.1 millones, siguíu un añu más tarde por Pickford, que vendió'l so parte por $ 3 millones.<ref name=fu/> ===Compañía pública=== United Artists fíxose públicu en [[1957]] con una ufierta d'aiciones y obligaciones de $ 17 millones. La compañía taba faciendo un promediu de 50 películes al añu. En [[1958]], UA adquirió [[Ilya Lopert|Lopert Pictures Corporation]], que llanzó películes estranxeres qu'atraxeron crítiques o teníen problemes de censura.<ref>{{cita llibru|last1=Balio|first1=Tinu|títulu=United Artists: The Company that Changed the Film Industry|url={{google books |plainurl=y |id=NXtZAAAAMAAJ}}|date=1987|publisher=University of Wisconsin Press|location=Madison, Wis.|isbn=9780299114404|pages=226–227|edition=1. print.|idioma=en}}</ref> En [[1957]], [[United Artists Records|United Artists Records Corporation]] y [[United Artists Music|United Artists Music Corporation]] fueron creaos dempués de que UA nun mercara una compañía discográfica.<ref>{{cita noticia|títulu=UA sets up own diskery label|url={{google books |plainurl=y |id=UCkEAAAAMBAJ|page=20}} |fechaaccesu=11 de febreru de 2017|work=Billboard|publisher=Nielsen Business Media|date=14 d'ochobre de 1957|idioma=en}}</ref> En [[1968]], UA Records fundir con [[Liberty Records]], xuntu coles sos munches etiquetes subsidiarias como [[Imperial Records]] y [[Dolton Records]]. En [[1972]], el grupu consolidar nuna entidá como United Artists Records. Darréu foi asumíu por [[EMI]] y xestionáu por [[Capitol Records]], que sigue controlando'l catálogu. En [[1959]], dempués de nun vender dellos pilotos, United Artists ufiertó la so primer serie de televisión, ''The Troubleshooters''. United Artists más tarde llanzó'l so primera sitcom, ''[[The Dennis O'Keefe Show]]''. Na década de 1960, los estudios principales cayeron en cayente y dalgunos fueron adquiríos o diversificaos. UA espolletó al ganar 11 premios de l'Academia, incluyendo cinco pa meyor película, amestando rellaciones colos hermanos Mirisch, Billy Wilder, Joseph E. Levine y otros. En [[1961]], United Artists llanzó ''[[West Side Story]]'', que ganó un récor de diez premios de l'Academia (incluyendo Meyor película). En [[1960]], UA mercó [[Ziv Television Programs]]. La [[United Artists Television]] foi responsable de programes como ''[[La islla de Gilligan]]'', ''[[The Fugitive (serie de televisión)|The Fugitive]]'', ''[[The Outer Limits]]'' y ''[[The Patty Duke Show]]''. La unidá de televisión empezara a construyir una rentable biblioteca d'arriendu,<ref>{{cita web|url=https://archive.org/details/mediahistory&tab=collection?and%5B%5D=subject%3A%22Motion%20pictures%20--%20Catalogues%22 |títulu=Media History Digital Library : Free Texts : Download & Streaming : Internet Archive |publisher=Archive.org |date=25 de marzu de 2011 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2015}}</ref> incluyendo [[Associated Artists Productions]], propietarios de [[Warner Bros.]],<ref name="ymrt">{{cita llibru|last1=Schickel|first1=Richard|last2=Perry|first2=George|títulu=You Must Remember This: The Warner Bros. Story|url={{google books |plainurl=y |id=mN0sLgAACAAJ}}|date=2008|publisher=Running Press|location=Philadelphia, Pa.|isbn=9780762434183|page=255|idioma=en}}</ref> y quien teníen ente ello curtios y dibuxos animaos y 231 curtiumetraxes de dibuxos animaos ''[[Popeye]]'' mercáu de [[Paramount Pictures]] en [[1958]], convirtiéndose United Artists Associated, la so distribución división. En [[1963]], la UA llanzó dos películes de [[Stanley Kramer]]: ''[[El mundu ta llocu, llocu, llocu]]'' y ''[[A Child Is Waiting]]''. En [[1964]], UA introdució audiencies de la película de [[The Beatles]] llanzando ''[[A Hard Day's Night (película)|A Hard Day's Night]]'' (1964) y ''[[Help! (película)|Help!]]'' (1965).. Coles mesmes, sofitó a dos expatriados norteamericanos en [[Gran Bretaña]], qu'adquirieren derechos de pantalla pa les noveles de [[James Bond]] d'[[Ian Fleming]]. Por $ 1 millón, la UA sofitó a [[Harry Saltzman]] y [[Albert Broccoli]] con ''[[Dr. No (película)|Dr. No]]'' en 1963 y llanzó la serie de [[películes de James Bond]].<ref name=fu/> La franquicia sobrevivió'l tiempu de UA como un gran estudiu, siguiendo mediu sieglu dempués. Otros proyeutos esitosos sofitaos nesti periodu incluyeron la serie de [[La Pantera Rosa]], qu'empezó en 1964, y los [[Spaghetti western]], que fixeron una estrella a [[Clint Eastwood]]. En [[1964]], la filial francesa, [[Les Productions Artistes Associés]], llanzó la so primer producción ''[[That Man from Rio]]''. ===Transamerica Corporation=== Sobre la base de los sos ésitos de cine y televisión, en [[1967]], [[Transamerica Corporation]] mercó'l 98% de les aiciones de la UA. Transamerica escoyó a David y Arnold Picker pa dirixir el so estudiu.<ref name=fu/> UA estrena un nuevu logotipu qu'incorpora l'emblema de rayes T de la compañía matriz y el lema "Entretenimientu de Transamerica Corporation". Esta redaición encurtióse darréu a "A Transamerica Company". Al añu siguiente, en [[1968]], United Artists Associated foi reincorporáu como United Artists Television Distribution. UA llanzó a otru ganador del Oscar de meyor película en [[1967]], ''[[In the Heat of the Night]]'' y un candidatu a la meyor película, ''[[The Graduate]]'', una producción de la [[Embassy Pictures]] que UA distribuyó nel estranxeru. En [[1970]], la UA perdió $ 35 millones; Asina los Pickers fueron estremaos pal regresu de Krim y Benjamin.<ref name=fu/> Otres imáxenes esitoses incluyeron la versión de pantalla de [[1971]] de ''[[El violinista nel teyáu (musical)|Fiddler on the Roof]]''. Sicasí, la versión cinematográfica de [[1972]] de ''[[L'home de La Mancha (película)|Man of La Mancha]]'' foi un fracasu. Tamién afaló a nuevos talentos, incluyendo [[Woody Allen]], [[Robert Altman]], [[Sylvester Stallone]], [[Saul Zaentz]], [[Miloš Forman]] y [[Brian De Palma]]. En [[1973]], UA tomó les ventes y la distribución de les películes de MGM en [[América Anglosaxona]] mientres 10 años,<ref name=fu/> ente que [[Cinema International Corporation]] asumió los derechos de distribución internacionales. En [[1975]], [[Harry Saltzman]] vendió a UA la so participación de 50% en [[Danjaq]], la compañía holding de les películes de Bond. UA tenía de siguir siendo un sociu silenciosu, poniendo dineru, ente que [[Albert Broccoli]] tomó'l creitu del productor. Danjaq y UA siguieron siendo'l coautores de copyright de la serie Bond, y el remake de [[Casino Royale (película de 2006)|Casino Royale]] de 2006 comparte los derechos d'autor con [[Columbia Pictures]]. [[One Flew Over the Cuckoo's Nest]] foi llanzáu por UA en [[1975]]. Ganó'l premiu de la meyor película de l'academia y ganó $ 56 millones. UA siguió colos próximos dos años la nominación a "Meyor película" por [[Rocky (película)|Rocky]] y [[Annie Hall]].<ref name=fu/> Sicasí, Transamerica nun taba satisfecha colos llanzamientos de la UA, como ''[[Midnight Cowboy]]'' y ''[[Last Tango in Paris]]'', que tuvieron [[X Rating|clasificación X]] pola [[Motion Picture Association of America]]. Nestos casos, Transamerica esixó que s'esaniciara la llinia "A Transamerica Company" nes impresiones y en tola publicidá. Nun momentu dau, la empresa matriz espresó'l so deséu d'esaniciar el nome de la UA y reemplazalo con Transamerica Films. Krim trató de convencer a Transamerica por que biforcara a United Artists, pero él y el presidente de Transamerica nun pudieron llegar a un alcuerdu.<ref name=yoagayno>{{cita llibru|last1=Young|first1=Josh|last2=Medavoy|first2=Mike|títulu=You're Only as Good as Your Next One: 100 Great Films, 100 Good Films, and 100 for Which I Should Be Shot|url={{google books |plainurl=y |id=GQe4nFeemPMC}}|date=2002|publisher=Atria Books|location=New York|isbn=9780743400558|pages=85–86|idioma=en}}</ref> Finalmente en 1978, dempués d'una disputa col xefe de Transamerica, [[John R. Beckett]],<ref name=fu/> sobre los gastos alministrativos, los altos executivos de UA, incluyendo'l chairman Krim, el presidente Eric Pleskow, Benjamin y otros oficiales clave salieron. A los pocos díes anunciaron la formación d'[[Orion Pictures]],<ref name=fu/> col sofitu de Warner. Les salíes afectaron a delles figures hollywoodenses lo suficiente como pa sacar un anunciu nun periódicu comercial alvirtiendo a Transamerica que cometiera un error fatal en dexalos dir. Transamerica ensertó a [[Andy Albeck]] como presidente de la UA. United tuvo'l so añu más esitosu con cuatro éxitos en 1979: ''[[Rocky II]]'', ''[[Manhattan (película)|Manhattan]]'', ''[[Moonraker (película)|Moonraker]]'' y ''[[El corcel negru]]''.<ref name=fu/> Los nuevos líderes alcordaron sofitar ''[[Heaven's Gate]]'', el proyeutu de mascotes del direutor [[Michael Cimino]], qu'invirtió'l so presupuestu y costó $ 44 millones. Esto llevó al arrenunciu de Albeck que foi substituido por [[Norbert Auerbach]].<ref name=fu/> United Artists rexistró una perda importante pal añu debíu casi totalmente a esti fiascu. Destruyó la reputación de UA con Transamerica y la mayor comunidá de Hollywood. Sicasí, pudo salvar el nome de United Artists, una y bones la cabeza final de UA antes de la venta, [[Steven Bach]], escribió nel so llibru ''Final Cut'' que se falaba de camudar el nome de United Artists a Transamerica Pictures. En [[1980]], Transamerica decidió abandonar el negociu de la fabricación de películes, y United Artists foi puestu a la venta. [[Kirk Kerkorian]] de Tracinda Corp. mercó la compañía.<ref>{{cita noticia|last=Cole |first=Robert J. |url=http://www.nytimes.com/1981/05/16/world/m-g-m-is-reported-purchasing-united-artists-for-350-million.html |títulu=M-G-M IS REPORTED PURCHASING UNITED ARTISTS FOR $350 MILLION |publisher=NYTimes.com |date=16 de mayu de 1981 |fechaaccesu=17 d'agostu de 2015}}</ref><ref name=dl>{{cita noticia|last1=Fleming|first1=Mike Jr|last2=Busch|first2=Anita|títulu=MGM Buys 55% Of Roma Downey And Mark Burnett's Empire; Relaunches United Artists|url=http://deadline.com/2014/09/mgm-roma-downey-and-mark-burnetts-united-artists-838595/|fechaaccesu=11 de febreru de 2017|work=Deadline|publisher=Penske Business Media|date=22 de setiembre de 2014|idioma=en}}</ref> Tracinda tamién yera propietaria de [[Metro-Goldwyn-Mayer]], qu'adquirió United Artists en 1981.<ref name=nyt>{{cita noticia |last1=Fabrikant |first1=Geraldine |títulu=Turner Acquiring MGM Movie Empire|url=http://www.nytimes.com/1985/08/08/business/turner-acquiring-mgm-movie-empire.html|fechaaccesu=11 de febreru de 2017|work=New York Times|date=8 d'agostu de 1985|idioma=en}}</ref> ====United Artists Classics==== En [[1981]], United Artists Classics, qu'enantes fuera una división de la compañía que volvió publicar títulos de la biblioteca, convertir nun distribuidor de la primer película d'arte por Nathaniel T. Kwit, Jr. Darréu contrátase como xefe de la división de ventes a Tom Bernard, y [[Roxura Deutchman]] como xefe de marketing.<ref>{{cita noticia|títulu=Handle With Care|fechaaccesu=11 de febreru de 2011|newspaper=American Film|date=1980|idioma=en}}</ref><ref>{{cita noticia|last=Siskel|first=Gene|títulu=Hellow, Sweet Art: Small Films Big Success in Chicago|newspaper=Chicago Tribune|date=16 de mayu de 1982|idioma=en}}</ref> Más tarde la división amestó a Michael Barker yá Donna Gigliotti. Deutchman dir pa formar [[Cinecom]], y Barker y Bernard formaron [[Orion Classics]] y [[Sony Pictures Classics]]. El sellu publicó na so mayoría películes estranxeres ya independientes como ''[[Ticket to Heaven]]'' y ''[[The Grey Fox]]'', y reediciones ocasionales de la biblioteca de la UA, como les cortes de ''[[Chilly Scenes of Winter|Head Over Heels]]'' y ''[[Cutter's Way]]''. Cuando Barker y Bernard dir pa formar Orion, la etiqueta foi re-clasificada de volao como MGM/UA Classics primero que fuera cerrada nos últimos años de 80s. ===MGM/UA Entertainment Company=== Les empreses fundíes convertir en MGM/UA Entertainment Company y en [[1982]] empezaron a llanzar nueves filiales: [[MGM Home Entertainment|MGM/UA Home Entertainment Group]], MGM/UA Classics y [[MGM Television|MGM/UA Television Group]]. Kerkorian tamién fixo una ufierta pol saldu pendiente d'aiciones públiques, pero menguó la so ufierta, enfrentando demandes y oposición vocal.<ref name=fu/> Dempués de la compra, los deberes de [[David Begelman]] fueron tresferíos de MGM a MGM/UA. So Begelman, MGM/UA produció películes ensin ésitu y foi despidíu en [[xunetu]] de [[1982]]. De les 11 películes que punxo en producción, enagora de la so terminación namái ''[[Poltergeist (película)|Poltergeist]]'' resultó ser un ésitu.<ref>{{cita noticia|last1=Harmetz|first1=Aljean|títulu=Begelman Removed as Chief of United Artists |url=http://www.nytimes.com/1982/07/13/business/begelman-removed-as-chief-of-united-artists.html|fechaaccesu=11 de febreru de 2017|work=[[The New York Times]]|date=12 de xunetu de 1982|idioma=en}}</ref><ref>{{cita noticia|autor=ALJEAN HARMETZ, Special to the New York Times |url=http://www.nytimes.com/1982/07/13/business/begelman-removed-as-chief-of-united-artists.html |títulu=Begelman Removed As Chief Of United Artists |publisher=NYTimes.com |date=13 de xunetu de 1982 |fechaaccesu=11 de febreru de 2017|idioma=en}}</ref> Como parte del afitamientu, en [[1983]], MGM cerró y punxo a la venta la sede de United Artists mientres enforma tiempu en 729 Seventh Avenue na ciudá de [[Nueva York]].<ref>{{cita noticia|url=http://www.nytimes.com/1983/03/31/nyregion/700-bankers-trust-workers-to-be-shifted-to-jersey-city.html# |títulu=700 BANKERS TRUST WORKERS TO BE SHIFTED TO JERSEY CITY |location=New York City; Jersey City (Nj) |publisher=NYTimes.com |date=31 de marzu de 1983 |fechaaccesu=11 de febreru de 2017|idioma=en}}</ref> ''[[WarGames]]'' y ''[[Octopussy (película)|Octopussy]]'' a principios de los años 1980 llograron beneficios pal nuevu MGM/UA, pero nun fueron abondos pa Kerkorian. Una reestructuración de [[1985]] llevó a unidaes de producción independientes de MGM y UA a los dirixentes d'estudiu ser combinaos cada unu puestu al cargu de una sola unidá. La especulación de los analistes foi qu'unu de los estudios, probablemente UA, sería vendíu pa financiar la compra d'aiciones del otru (MGM) pa tomar esi estudiu en priváu. Sicasí, pocu dempués, el xefe d'una unidá foi despidíu y l'executivu restante, [[Alan Ladd, Jr.]], fíxose cargu de dambos.<ref name=fu/> ====Turner==== El [[7 d'agostu]] de [[1985]], anuncióse que [[Turner Ted]] y la so empresa [[Turner Broadcasting System]] mercaría MGM/UA. A midida que les llicencies de películes pa la televisión complicáronse, Turner vio'l valor d'adquirir les películes de MGM pa la so superstation [[TBS (canal de televisión)|WTBS]].<ref name="lbm">{{cita llibru|last1=Prince|first1=Stephen|títulu=A New Pot of Gold: Hollywood under the Electronic Rainbow, 1980-1989|url={{google books |plainurl=y |id=_M3nR4wI99ACA}}|date=2000|publisher=[[University of California Press]]|location=Berkeley|isbn=0-520-23266-6|idioma=en|pages=14–16|edition=[Paperback ed.]}}</ref> So los términos del alcuerdu, Turner vendería darréu UA de nuevu a Kerkorian.<ref name=nyt/> En previsión, Kerkorian instaló al productor de películes Jerry Weintraub como presidente y direutor executivu de United Artists Corporation en [[payares]] de [[1985]].<ref>{{cita noticia|last1=Dellugach|first1=A el|títulu=Weintraub Is New Chief of United Artists|url=http://articles.latimes.com/1985-11-12/business/fi-5079_1_united-artists|fechaaccesu=11 de febreru de 2017|work=Los Angeles Times|date=12 de payares de 1985|idioma=en}}</ref> L'ex executivu d'[[American Broadcasting Company]], [[Anthony Thomopoulos]], foi contratáu como presidente de la UA,<ref>{{cita noticia|autor=Special to the New York Times |url=http://www.nytimes.com/1985/11/20/arts/new-head-for-united-artists.html |títulu=New Head For United Artists |publisher=NYTimes.com |date=20 de payares de 1985 |fechaaccesu=11 de febreru de 2017|idioma=en}}</ref> Weintraub na UA foi curtia; Dexó l'estudiu n'abril de 1986, reemplazáu pol ex executivu de [[Lorimar]], [[Llei Rich]].<ref>{{cita noticia|url=http://articles.latimes.com/1986-04-29/business/fi-2389_1_united-artists |títulu=Rich Resigns From Lorimar to Become Chairman of UA - Los Angeles Times |publisher=Articles.latimes.com |date=29 d'abril de 1986 |fechaaccesu=11 de febreru de 2017 |first=Kathryn |last=Harris|idioma=en}}</ref> El [[25 de marzu]] de [[1986]], l'alquisición de MGM/UA per parte de Turner foi rematada nun alcuerdu por US $ 1.500 millones,<ref name = "lbm" /><ref name="Bart">{{cita llibru|last1=Bart|first1=Peter|idioma=en|títulu=Fade Out: The Calamitous Final Days of MGM|url={{google books |plainurl=y |id=UKVZAAAAYAAJ}}|date=1990|publisher=Morrow|location=New York|isbn=0-688-08460-5|edition=1st}}</ref><ref name="Turner">{{cita llibru|last1=Parsons|first1=Patrick R.|idioma=en|títulu=Blue Skies: A History of Cable Television|url={{google books |plainurl=y |id=NIFS_EqkOvYC}}|date=2008|publisher=Temple University Press|location=Philadelphia|isbn=1-59213-287-1|edition=[Online-Ausg.]}}{{Page needed|date=January 2016}}</ref><ref>{{cita llibru|last1=Stefoff|first1=Rebecca|títulu=Ted Turner, Television's Triumphant Tiger|url={{google books |plainurl=y |id=osj3Dmmidt8C}}|date=1992|publisher=Garrett Educational Corp.|location=Ada, Okla.|isbn=1-56074-024-8}}</ref> and was renamed "MGM Entertainment Co.".<ref>{{cita noticia|url=http://pqasb.pqarchiver.com/chicagotribune/access/24900226.html?dids=24900226:24900226&FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&type=current&date=May+07%2C+1986&autor=Charles+Storch&pub=Chicago+Tribune+(pre-1997+Fulltext)&desc=TURNER+MAY+SELL+EQUITY+IN+COMPANY&pqatl=google |títulu=Chicago Tribune: Turner May Sell Equity In Company |publisher=Pqasb.pqarchiver.com|idioma=en date=7 de mayu de 1986 |fechaaccesu=11 de febreru de 2017 |first=Charles |last=Storch}}</ref><ref>{{cita noticia|url=http://articles.latimes.com/1986-06-07/entertainment/ca-10151_1 |títulu=Turner Sells The Studio, Holds on to the Dream – Los Angeles Times |publisher=Articles.latimes.com |date=7 de xunu de 1986 |fechaaccesu=11 de febreru de 2017|idioma=en |first=Morgan |last=Gendel}}</ref> y foi renombrada "MGM Entertainment Co". Kerkorian depués recompró United Artists por aprosimao $ 480 millones.<ref name="Bart" /><ref name="Turner" /> ===MGM/UA Communications Company=== Por cuenta de les esmoliciones de la comunidá financiera sobre la carga de la delda, Ted Turner viose obligáu a vender los activos de producción y distribución de MGM a United Artists por $ 300 millones el [[26 d'agostu]] de [[1986]].<ref name="Bart"/><ref name="Turner"/><ref name="Fabrikant">{{cita noticia|last=Fabrikant |first=Geraldine |url=http://www.nytimes.com/1986/06/07/business/turner-to-sell-mgm-assets.html |títulu=Turner To Sell Mgm Assets |publisher=NYTimes.com |date=7 de xunu de 1986 |fechaaccesu=26 de xineru de 2015}}</ref><ref>{{cita noticia|url=http://articles.orlandosentinel.com/1986-08-27/business/0250090069_1_united-artists-turner-mgm |títulu=Turner, United Artists Close Deal |work=[[Orlando Sentinel]] |agency=[[United Press International|UPI]] |date=27 d'agostu de 1986 |fechaaccesu=11 de febreru de 2017|idioma=en}}</ref> El llote MGM y les instalaciones del llaboratoriu fueron vendíos a [[Lorimar-Telepictures]].<ref name="Fabrikant" /> Turner caltuvo la biblioteca de cine y televisión MGM antes de mayu de 1986, xuntu cola biblioteca d'[[Associated Artists Productions]], ''[[Gilligan's Island]]'' y los sos spin-offs animaos, y les películes de [[RKO Pictures]] que United Artists mercara primeramente.<ref name="Fabrikant" /> United Artists foi renombráu MGM/UA Communications Company (MUCC) y entamáu en tres unidad principales: una producción de televisión y dos unidad de película. David Gerber encabezó la unidá de TV con Anthony Thomopoulous na UA, y Alan Ladd, Jr. na MGM. A pesar d'un resurdimientu na taquilla en 1987 con ''[[Spaceballs]]'', ''[[The Living Daylights (película)|The Living Daylights]]'' y ''[[Moonstruck]]'', MUCC perdió $ 88 millones.<ref name=fu/> En [[abril]] de [[1988]], el 82% de MUCC de Kerkorian taba a la venta. MGM y UA estremar en [[xunetu]]. Eventualmente, el 25% de MGM foi ufiertáu a [[Burt Sugarman]], yá'l productores [[Jon Peters]] y [[Peter Guber]], pero'l plan cayó.<ref name=fu/> Rich, Ladd, Thomopoulous y otros executivos cansar de les "payasaes" de Kerkorian y empezaron a colase. Pal branu del mesmu añu, l'éxodu masivu d'executivos empezó a afectar a les producciones, con munches cancelaciones de películes. La venta de MGM/UA en 1989 a la compañía australiana [[Qintex]]/[[Seven Network|Australian Television Network]] (propietarios de la biblioteca de [[Hal Roach]] tantu na MGM como na UA distribuyida na década de 1930) tamién cayó por cuenta de la bancarrota de la compañía más palantre esi añu. El [[29 de payares]] de [[1989]], Turner Broadcasting System (los propietarios de la biblioteca MGM antes de mayu de 1986) intentó mercar activos d'entretenimientu de [[Tracinda Corporation]], incluyendo MGM/UA Communications Co. (que tamién incluyía United Artists, MGM/UA Home Video, Y MGM/UA Television Productions), pero fracasó.<ref>{{cita noticia|títulu=Turner Buying MGM/UA|url=http://www.nytimes.com/1989/11/29/business/the-media-business-turner-broadcasting-seen-in-talks-to-buy-mgm-ua.html|date=29 de payares de 1989|work=[[The New York Times]]|publisher=[[The New York Times Company]]|fechaaccesu=11 de febreru de 2017|first=Geraldine|last=Fabrikant|idioma=en}}</ref> UA tuvo esencialmente inactivu dempués de 1990, ensin poder llanzar películes mientres dellos años. === Procesu de venta === Eventualmente, en 1990, EE.XX. foi vendíu al promotor italianu [[Giancarlo Parretti]], qu'intentara mercar [[Pathé]] l'añu anterior. Parretti mercara una compañía más pequeña y haber renombráu Pathé Communications antemanando una compra esitosa de la compañía francesa orixinal, pero falló nesi intentu, asina que combinó MGM/UA cola so compañía anterior, dando por resultancia [[MGM-Pathé Communications]]. Mercando MGM/UA pola so propia condición financiera, dientro d'un añu Parretti incumpliera al so bancu primariu, [[Crédit Lyonnais]], que s'axudicó l'estudiu en [[1992]].<ref name=dl/> Esto dio llugar a la venta o zarru d'una cadena de teatros de MGM/UA nos Estaos Xuníos. El [[2 de xunetu]] de [[1992]], MGM-Pathé Communications volvió ser nomáu [[Metro-Goldwyn-Mayer|Metro-Goldwyn-Mayer, Inc]]. Nun esfuerciu por vender MGM/UA, Credit Lyonnais aumentó la producción y convenció a [[John Calley]] por que dirixiera UA. So la so supervisión, Calley resucitó a dos Pink Panther y les franquicies de James Bond y destacó el pasáu de UA al dar la versión más amplia enxamás a una película con una calificación NC-17, [[Showgirls]]. MGM foi vendíu por Credit Lyonnais en [[1996]], otra vegada a Tracinda de Kirk Kerkorian,<ref name=dl/> resultando na salida de Calley. En [[1999]], el cineasta [[Francis Ford Coppola]] intentó mercar UA de Kerkorian. L'alcuerdu foi refugáu, pero Coppola robló un alcuerdu de producción col estudiu nel so llugar.<ref name=yoagayno/> === Estáu actual === En [[1999]], la UA foi reposicionada como un estudiu especializáu.<ref>{{cita noticia|autor=<!--Start Byline--><!--End Byline--> |url=http://money.cnn.com/1999/06/07/bizbuzz/mgm/ |títulu=United Artists restructuring by MGM|publisher=Money.cnn.com |date=7 de xunu de 1999 |fechaaccesu=11 de febreru de 2017|idioma=en}}</ref> MGM acababa d'adquirir [[The Samuel Goldwyn Company]], que fuera un distribuidor líder de películes d'arte. Dempués de que'l nome foi retiráu, MGM introdució a UA en metro-Goldwyn-Mayer Pictures. [[G2 Films]], socesor de Goldwyn, foi renombráu United Artists. La distribución, la marca y los derechos d'autor de les franquicies principales de la UA (James Bond, Pink Panther y Rocky) treslladar a MGM, anque dellos llanzamientos de MGM (notablemente la franquicia de James Bond co-celebrada con [[Danjaq]], y el remake ''[[The Amityville Horror (película de 2005)|Amityville Horror]]''). La primer película d'arte pa llevar el nome de la UA foi ''[[Things You Can Tell Just by Looking at Her]]''. UA (rebautizada United Artists Films) contrató a [[Bingham Ray]] pa dirixir la compañía nel añu [[2000]]. So la so supervisión, produció y distribuyó munches películes d'arte, incluyendo ''[[Bowling for Columbine]]''; ''[[Nicholas Nickleby (película de 2002)|Nicholas Nickleby]]'' de [[2002]] y el ganador del premiu de l'Academia de Meyor Película d'Idioma Estranxeru, [[No Man's Land (película)|No Man's Land]]; En [[2004]] con ''[[Undertow, mandáu de violencia]]'', y ''[[Hotel Rwanda]]'', una coproducción de UA y [[Lions Gate Entertainment]]. En [[2005]], una asociación de [[Comcast]], [[Sony]] y dellos bancos comerciales mercó United Artists y el so matriz, MGM, por 4.800 millones de dólares.<ref name=dl/> Anque Sony namái yera un inversor minoritariu, cerró'l sistema de distribución de MGM y dobló la mayor parte del so personal al so propiu estudiu, y les películes que UA completara y entamara pal so llanzamientu (''[[Capote (película)|Capote]]'', ''[[Art School Confidential (película)|Art School Confidential]]'', ''[[The Woods (película)|The Woods]]'' y ''[[Romance & Cigarettes]]'') fueron reasignadas a [[Sony Pictures Classics]].<ref name=dl/> En marzu de 2006, MGM anunció que volvería una vegada más como una compañía de distribución nacional. Con distribuciones sorprendentes con [[The Weinstein Company]], [[Lakeshore Entertainment]], [[Bauer Martinez Entertainment]] y otros estudios independientes, MGM distribuyó películes d'estes compañíes. MGM siguió financiando y coproduciendo proyeutos llanzaos conjuntamente con [[Sony Pictures Motion Picture Group|Columbia TriStar Motion Picture Group]] de Sony en forma llindada y produciendo "tentpoles" pa la so Distribución MGM. Sony tenía una participación minoritaria en MGM, pero otra manera MGM y UA operaben so la direición de [[Stephen Cooper]] (CEO y propietariu minoritariu de MGM). ====United Artists Entertainment==== El [[2 de payares]] de [[2006]], MGM anunció que [[Tom Cruise]] y la so compañera de producción de llarga data, [[Paula Wagner]], taben intentando tornar UA.<ref>{{cita noticia|títulu=MGM Puts Cruise in Charge of New United Artists|url=http://www.zap2it.com/movies/news/zap-cruisewagnerunitedartists,0,3331510.story?coll=zap-movies-headlines|work=USA Today|date=2 de payares de 2006|fechaaccesu=11 de febreru de 2017|idioma=en}}</ref><ref>{{cita noticia|títulu=Tom Cruise, producing partner cut a deal with United Artists|url=http://www.usatoday.com/life/movies/news/2006-11-02-cruise-ua_x.htm|publisher=Zap2it|date=2 de payares de 2006|fechaaccesu=11 de febreru de 2017|idioma=en| first1=Laura | last1=Petrecca | first2=David | last2=Lieberman}}</ref> Esti anunciu producióse dempués de que'l dúu fuera lliberáu d'una rellación de producción de catorce años en [[Paramount Pictures]], propiedá de [[Viacom]]. Cruise, Wagner y MGM Studios crearon United Artists Entertainment LLC y el productor actor y el so sociu teníen una participación de 30% nel estudiu,<ref name="dt">{{cita noticia|autor=Ben Fritz|url=http://www.latimes.com/entertainment/news/movies/la-fi-ct-mgm-quarter-20120323,0,1843162.story |títulu=MGM regains full control of United Artists - Los Angeles Times |publisher=Latimes.com |date=23 de marzu de 2013|fechaaccesu=11 de febreru de 2017|idioma=en}}</ref> cola aprobación del consorciu de propietarios de MGM. L'alcuerdu dio-yos el control sobre la producción y el desenvolvimientu. Wagner foi nomáu CEO, al que se-y asignó una llista añal de cuatro películes con distintos rangos de presupuestu, ente que Cruise sirvió como productor pal estudiu anováu y l'estrella ocasional. UA convertir nel primer estudiu de cine que concedíu'l so arrenunciu a [[Writers Guild of America, West|WGAW]] en xineru de [[2008]] mientres la [[fuelga de guionistes en Hollywood de 2007-2008]].<ref>{{cita noticia|títulu=SHOCKER! WGA To Announce Side Deal With Tom Cruise's United Artists; Now Studio Moguls Mad at MGM's Sloan|url=http://www.deadline.com/2008/01/shocker-wga-will-announce-side-deal-with-united-artists-this-weekend/|publisher=Deadline Hollywood Daily|date=4 de xineru de 2008|fechaaccesu=11 de febreru de 2017|idioma=en}}</ref> El [[14 d'agostu]] de [[2008]], MGM anunció que Wagner dexaría UA pa producir películes independientemente.<ref name="Fleming">{{cita noticia|url=http://www.variety.com/VR1117990504.html|títulu=Paula Wagner Leaves UA|last=Fleming|first=Michael|date=14 d'agostu de 2008|work=[[Daily Variety]]|publisher=[[Reed Business Information]]|fechaaccesu=11 de febreru de 2017|idioma=en}}</ref> La so producción como xefe de UA foi dos películes, dambes protagonizaes por Cruise, ''[[Lleones por corderos]]''<ref>{{cita noticia|url=http://www.nytimes.com/2008/04/23/movies/23cruis.html?8dpc|títulu=The Nazi Plot That's Haunting Tom Cruise and United Artists |work=The New York Times|fechaaccesu=11 de febreru de 2017|idioma=en date=23 d'abril de 2008|last=Cieply|first=Michael}}</ref> y ''[[Valkyrie]]''.<ref name="bom">{{cita web | url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=valkyrie.htm | títulu=Valkyrie (2008) | work=[[Box Office Mojo]] | publisher=Box Office Mojo, LLC |fechaaccesu=11 de febreru de 2017|idioma=en}}</ref> La partida de Wagner llevó a la especulación de qu'una revisión de la UA yera inminente.<ref name="Fleming"/> De magar, UA sirvió como coproductor con MGM pa dos llanzamientos: el [[2009]] remake de ''[[Fame (película de 2009)|Fame]]'' y ''[[Hot Tub Time Machine]]''. A lo llargo de 2010, por cuenta de la continua delda y problemes de creitu pa MGM Holdings, Inc., la empresa matriz de United Artists dexó'l futuru de MGM y UA en dulda hasta que se resolvió cerca del final del añu. Un informe financieru de [[2011]] reveló que MGM readquirió la so participación del 100% en United Artists. MGM declaró que podría siguir faciendo nueves películes so la marca UA.<ref name="dt" /> ====United Artists Media Group==== El [[22 de setiembre]] de [[2014]], MGM adquirió una participación del 55% en [[One Three Media]] y [[Lightworkers Media]], dambos operaos por [[Mark Burnett]] y [[Roma Downey]], y propiedá en parte de [[Hearst Entertainment]]. Los dos empreses consolidar nuna nueva compañía de televisión, United Artists Media Group, una renacencia de la marca UA. Burnett convertir en CEO de UAMG y Downey convertir en presidente de Lightworkers Media, la familia UAMG y la división de fe. UAMG convertir nel estudiu de distribución de Mark Burnett Productions como ''[[Sobrevivientes|Survivor]]''.<ref name=dl/><ref>{{cita noticia|last=Highfill|first=Samantha|títulu=MGM is launching the United Artists Media Group (again)|date=17 de xineru de 2015|work=[[Entertainment Weekly]]|url=http://www.ew.com/article/2014/09/22/mgm-united-artists-media-group|fechaaccesu=11 de febreru de 2017|idioma=en}}</ref> El [[14 d'avientu]] de [[2015]], MGM anunció qu'adquiriera'l 45% restante de UAMG qu'entá nun tenía y dobló UAMG en [[MGM Television]]. Hearst, Downey y Burnett recibieron participaciones en MGM colectivamente valuaes en $ 233 millones. Amás, Burnett foi xubíu a CEO de MGM TV, en sustitución de la salida de Roma Khanna. El serviciu de la fe over-the-top entamáu convertir nuna entidá separada tenida por MGM, Burnett, Downey y Hearst.<ref name=variety-uamgpurchase>{{cita web|títulu=Mark Burnett Named President of MGM Television|url=http://variety.com/2015/tv/news/mark-burnett-named-president-of-mgm-television-1201661210/|website=Variety|fechaaccesu=14 d'avientu de 2015|idioma=en}}</ref> Con esti cambéu, la AU foi una vegada más latente.<ref name="autu"/> UA sigue esistiendo como un nome de marca pa la empresa madre MGM qu'anguaño distribúi. ==United Artists Broadcasting== United Artists tenía y operaba dos aparques de televisión ente los años de 1968 y 1977. Les identificaciones llegales de la compañía solíen dicir "United Artists Broadcasting: un serviciu d'entretenimientu de Transamerica Corporation", xuntu col logotipu de Transamerica "T". Amás, United Artists Broadcasting tamién tenía'l permisu a KUAB-TV en [[Houston]], [[Texas]], que posiblemente llanzaría alredor de 1969 na canal 20. United Artists tamién tenía una estación de radio, WWSH en [[Filadelfia]], de 1970 a 1977. UAB/Transamerica dexó'l negociu de la radiodifusión en 1977 vendiendo WUAB a [[Gaylord Broadcasting Company]] y WWSH a [[Cox Enterprises]]. == Películes de United Artists == La mayoría de la biblioteca de la UA dempués de 1952 ye agora propiedá de MGM, ente que les películes anteriores a 1952 (con poques esceiciones) agora son propiedá d'otres compañíes (como [[Turner Entertainment]]) o son de dominiu públicu. Sicasí, a lo llargo de la historia del estudiu, UA actuó más como un distribuidor qu'un estudiu de cine, acreditando los derechos d'autor a la compañía de producción responsable. Esto esplica por qué ciertes publicaciones de la UA, como ''High Noon'' (1952) y ''The Final Countdown'' (1980), siguen tando baxu copyright pero nun son propiedá de MGM. === 1920 === * [[The General]] (The General) (1926) * [[Queen Kelly]] (Queen Kelly) (1929) === 1930 === * [[City Lights]] (City Lights) (1931) * [[El pan el nuesu d'acaldía]] (Our Daily Bread) (1934) * [[Tiempos Modernos]] (modern times) (1936) * [[Little Lord Fauntleroy]] (Little Lord Fauntleroy) (1936) * [[La reina de Nueva York]] (Nothing Sacred) (1937) === 1940 === * [[The Great Dictator]] (The great dictator) (1940) * [[Cola so mesma arma]] (Slightly Honorable) (1940) * [[Our Town]] (Our town) (1940) * [[L'arca d'oru]] (Pot o' Gold) (1941) * [[La estrella de la Variedaes]] (Lady of Burlesque) (1943) * [[The Lost Weekend]] (The lost weekend) (1945) * [[Sangre sobre'l sol]] (Blood on the sun) (1945) * [[El capitán Kidd]] (Captain Kidd) (1945) * [[Duel in the Sun]] (Duel in the sun) (1946) * [[La casa colorada]] (The red house) (1947) * [[Copacabana (película de 1947)|Copacabana]] (Copacabana) (1947) * [[Coles hores contaes]] (D.O.A.) (1949) === 1950 === * [[Cyrano de Bergerac (película de 1950)|Cyrano de Bergerac]] (Cyrano de Bergerac) (1950) * [[Candilexes]] (Limelight) (1952) * [[Escritu sobre'l vientu]] (Written on the wind) (1956) * [[Men in War]] (Men in War) (1957) * [[Some Like It Hot]] (Some Like It Hot) (1959) === 1960 === * [[Éxodu (película)|Éxodu]] (1960) * [[¿Vencedores o vencíos?|El xuiciu de Nuremberg, ¿Vencedores o vencíos?]] (''Judgement at Nuremberg'') (1961) * [[Sergeants 3]] (''Tres Sargento'' (1962) * [[James Bond contra'l Dr. No]] (''Dr. No'') (1962) * [[Call Me Bwana]] (1963) * [[Dende Rusia con amor (película)|Dende Rusia Con Amor]] (''From Russia With Love'') (1963) * [[James Bond contra Goldfinger]] (''Goldfinger'') (1964) * [[A Hard Day's Night (película)|A Hard Day's Night]] (1964) * [[Operación Trueno]] (''Thunderball'') (1965) * [[El bonu, el malu y el feu]] (''Il buono, il brutto, il cattivo'') (1996) * [[You Only Live Twice (película)|You Only Live Twice]] (''You Only Live Twice'') (1967) * [[Al Calor de la Nueche]] (In the Heat in the Night) (1967) * [[Salt and Pepper|Sal y Pimienta]] (''Salt and Pepper'') (1968) * [[Yellow Submarine (película)|Yellow Submarine]] (1968) * [[Buona Sera, Mrs. Campbell]] (1968) * [[007 Al serviciu secretu de la so maxestá]] (1969) * [[Hello, Dolly! (película)|Hello, Dolly!]] (''Hello, Dolly!'') (1969) === 1970 === * [[Let It Be (película)|Let it Be]] (''The Beatles'') (1970) * [[One More Time (película)|Una vegada más]] (''One More Time'') (1970) * [[The Private Life of Sherlock Holmes]] (''The Private Life of Sherlock Holmes'') (1970) * [[Diamantes pa la eternidá (película)|Diamantes pa la Eternidá]] (''Diamonds Are Forever'') (1971) * [[La selva blanca]] (''The Call of the Wild'') (1972) * [[Vive y dexa morrer (película)|Vive Y Dexar Morrer]] (''Live And Let Die'') (1973) * [[El llargu adiós]] (''The long goodbye'') (1973) * [[L'home de la pistola d'oru (película)]] (''The Man With The Golden Gun'') (1974) * [[Inserts]] (''Inserts'') (1976) * [[Rocky (película)|Rocky]] (''Rocky'') (1976) * [[La espía que m'amar (película)|La Espía Que M'Amar]] (''The Spy Who Loved Me'') (1977) * [[The Last Waltz]] (1978) * [[Moonraker (película)]] (''Moonraker'') (1979) * [[Rocky II]] (''Rocky II'') (1979) === 1980 === * [[For Your Eyes Only]] (1981) * [[Heaven's Gate]] (''Heaven's gate'') (1981) * [[Rocky III]] (''Rocky III'') (1982) * [[La plaga de perros (película)|The Plague Dogs]] (''The Plague Dogs'') (1982) * [[Octopussy (película)|Octopussy: 007 Contra Les Moces Mortales]] (''Octopussy'') (1983) * [[Panorama pa matar (película)|Panorama pa matar]] (''A View To A Kill'') (1985) * [[Rocky IV]] (''Rocky IV'') (1985) * [[Alta tensión (película de 1987)|Alta tensión]] (''The Living Daylights'') (1987) * [[Llicencia pa matar (1989)|Llicencia pa matar]] (''Licence To Kill'') (1989) * [[Child's Play|Chucky el moñecu diabólicu]] (''Child's Play'') (1988) === 1990 === * [[Rocky V]] (''Rocky V'') (1990) * [[Espertares]] (''Awakenings'') (1990) * [[Ella nunca se niega]] (''Man Trouble'') (1992) * [[Goldeneye]] (''Goldeneye'') (1995) * [[Rob Roy (película)|Rob Roy]] (''Rob Roy'') (1995) * [[Showgirls]] (''Showgirls'') (1995) * [[Tomorrow Never Dies]] (''Tomorrow Never Dies'') (1997) === 2000 === * [[Bowling for Columbine]] (2002, co-producción con [[Alliance films|Alliance Atlantis]]) * [[Códigu 46]] (2003, co-producción con [[BBC Films]]) * [[Hotel Rwanda]] (2004, co-producción con [[Lions Gate Entertainment]]) * [[Lleones por corderos]] (''Lions for Lambs'') (2007, co-producción con MGM) * [[Valkyrie]] (2008, co-producción con [[MGM]]) * [[Fame (película de 2009)|Fama]] (2009, co-producción con MGM) == Ver tamién == * [[:Categoría:Películes de United Artists|Películes de United Artists]] == Enllaces esternos == {{commons|United Artists}} == Referencies == {{llistaref|2}} {{Tradubot|United Artists}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Subsidiarias de Metro-Goldwyn-Mayer]] [[Categoría:Empreses fundaes en 1919]] [[Categoría:Productores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 1oykzvywea2rag9p7oiloor701pnzqo Premios César 0 95141 3707807 3636514 2022-08-17T11:20:32Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña-Gavras => Costa-Gavras wikitext text/x-wiki {{Ficha de premiu |nome = Premiu César |eventu actual = |descripción = Al meyor del [[cine]] francés |presentador = [[Academia de les Artes y Téuniques del Cine de Francia]] |imaxe = Statuette_du_Prix_César.png |tamañu d'imaxe = 100px |país = {{FRA}} |añu = [[1975]] |web oficial = http://www.lescesarducinema.com }} En [[1975]], Georges Cravenne creó l'[[Academia de les Artes y Téuniques del Cine de Francia|Academia del Cine Francés]] que'l so oxetivu foi dende'l principiu premiar les meyores películes, como un equivalente [[Francia|francés]] de los [[Premiu Óscar|Oscars]] de [[Hollywood]]. D'esa manera, el [[3 d'abril]] de [[1976]] concediéronse los primeres '''Premiu César del cine francés''' cola presidencia de [[Jean Gabin]]. Nos [[años 1950|años 50]], esistieren les ''Victories del Cine francés'', que s'otorgaben en xunu de cada añu. Pero esti premiu nun tuvo repercusión popular y sumió antes de [[1960]]. Los César premien películes, actores, actrices y direutores de cine francés del añu. En principiu apurríense 13 Césares, güei son yá 19 los premios, cuantimás por añedir gallardones a les meyores promeses, pero los César que premiaben el meyor cartelu y el meyor productor, sicasí, sumieron. El nome del premiu provién del escultor [[César Baldaccini]], autor del troféu que s'apurre a los trunfadores de cada categoría. La ceremonia d'entrega de los César desenvolver nel [[Teatru del Châtelet]] de [[París]] en febreru. == Historia == En 1974, Georges Cravenne funda l'Academia d'Artes y Téuniques de Cine que foi dende'l principiu, destináu a compensar los llogros y les más notables obres d'arte en películes, pa tener un equivalente francés de los Oscar estauxunidenses. Los primeros Premios César - tamién conocíu como la "Nueche de César" - llevar a cabu'l 3 d'abril 1976 so la presidencia de Jean Gabin que vieron la ceremonia dende la primer fila sentáu nuna siella de ruedes un par de meses antes de la so muerte. El nome del premiu provién del escultor César, diseñador del troféu concedíu a los ganadores en cada categoría. Tamién ye un homenaxe Raimu , el gran actor ya intérprete francés de Marsella triloxía de Marcel Pagnol , nel que Raimu interpretó'l personaxe de César. Los Premios César sustituyó a la entrega de "Étoile de cristal" , que foi dau dende 1955 a 1975. Otros premios fueron gallardoniaos col cine francés nel pasáu. De 1934 a 1986, el "Gran Premiu du cinéma français" , establecíu pol pioneru del cine Louis Lumière , dióse-y a una película per añu. Na década de 1950, la "Victoire du cinéma français" foi dau cada mes de xunu. A falta d'entusiasmu popular en comparanza col "Étoile de cristal", esti premiu atayóse dempués de 1964. Na inauguración de los Premios César, distribuyéronse 13 premios. Anguaño, hai 22 (en nueve subcategorías). Categoríes añedíes nos últimos años inclúin actor / actriz de revelación (Meilleur espoir), Meyor Documental ( Meilleur documentaire ) y Meyor Película d'Animación ( Meilleur filme d'animation ), ente que los premios qu'honren el meyor cartelu de la película y meyor productor cayeron, yá que agora danse nuna ceremonia estreme, el Premiu "Daniel Toscan du Plantier". == Troféu == Los trofeos son cortes d'oxetos de metal, diseñáu en 1975 pol escultor Georges Cravenne. Estes son pieces bueques, bronce pulío natural, ente que los Oscar tán chapados n'oru, estos postreros inspiraron direutamente al escultor pol so primer troféu en 1976, una bobina de película qu'arrodia una figura. Antes de la receición mista d'actores, dirixó en 1977 una presión de 29 cm d'altor sobre una base 8 de 8 cm , con un pesu de 3,6 kg , sigue utilizándose esti diseñu hasta l'actualidá . Si'l valor del troféu nun foi reveláu oficialmente, envalorar en 1.500 euros aprroximadamente. === Ediciones y gales === {| {{tablaguapa}} style="margin:0 auto; font-size: 90%; text-align: center" |- ! style="width:50px;"|N ! style="width:110px;"|Fecha<ref>{{cita web |url=http://www.academie-cinema.org/data/document/dates-lieux-diffuseurs1.pdf|títulu=Dates, Les lieux et les diffuseurs |fechaaccesu=17 de marzu de 2015 |work=Académie des César}}</ref> ! style="width:250px;"|Presidente(s)<ref>{{cita web |url=http://www.academie-cinema.org/data/document/presidents-ceremonie1.pdf|títulu=Présidences de Cérémonie |fechaaccesu=17 de marzu de 2015 |work=Académie des César}}</ref> ! style="width:225px;"|César honoríficu ! style="width:225px;"|Presentadores<ref>{{cita web |url=http://www.academie-cinema.org/data/document/maitres-ceremonie.pdf|títulu=Maîtres de Cérémonie |fechaaccesu=17 de marzu de 2015 |work=Académie des César}}</ref> ! style="width:225px;"|Meyor película ! style="width:225px;"|Meyor actriz ! style="width:225px;"|Meyor actor |- |1 |3-4-1976 |[[Jean Gabin]] |[[Ingrid Bergman]], [[Diana Ross]] |rowspan=3|[[Pierre Tchernia]] |''[[El vieyu fusil]]'' |[[Romy Schneider]] |[[Philippe Noiret]] |- |2 |19-2-1977 |[[Llinu Ventura]] |[[Henri Langlois]] (póstumu), [[Jacques Tati]] |''[[Monsieur Klein]]'' |[[Annie Girardot]] |[[Michel Galabru]] |- |3 |4-2-1977 |[[Jeanne Moreau]] | Robert Dorfmann, [[René Goscinny]] (póstumu). |''[[Providence]]'' |[[Simone Signoret]] |[[Jean Rochefort]] |- |4 |3-2-1979 |[[Charles Vanel]] |[[Marcel Carné]], [[Charles Vanel]], [[Walt Disney]] (póstumu). |[[Pierre Tchernia]] y [[Jean-Claude Brialy]] |''[[El dineru de los demás]]'' |[[Romy Schneider]] |[[Michel Serrault]] |- |5 |2-2-1980 |[[Jean Marais]] |[[Pierre Braunberger]], [[Louis de Funès]], [[Kirk Douglas]]. |Pierre Tchernia y [[Peter Ustinov]] |''[[Tess]]'' |[[Miou-Miou]] |Claude Brasseur |- |6 |31-1-1981 |[[Yves Montand]] |[[Marcel Pagnol]], [[Alain Resnais]]. |Pierre Tchernia |''[[L'últimu metro]]'' |[[Catherine Deneuve]] |[[Gérard Depardieu]] |- |7 |27-2-1982 |[[Orson Welles]] |Georges Dancigers, Alexandre Mnouchkine, Jean Nény, [[Andrzej Wajda]]. |Jacques Martin y Pierre Tchernia |''[[La Guerre du feu]]'' |[[Isabelle Adjani]] |[[Michel Serrault]] |- |8 |26-2-1983 |[[Catherine Deneuve]] |[[Raimu]] (póstumu) |Jean-Claude Brialy |''[[El Balance]]'' |[[Nathalie Baye]] | Philippe Léotard |- |9 |3-3-1984 |[[Gene Kelly]] |[[René Clément]], Georges de Beauregard, Edwige Feuillère. |Léon Zitrone |''[[A los nuesos amores]]'' & ''[[El baille)]]'' |[[Isabelle Adjani]] |[[Coluche]] |- |10 |3-2-1985 |[[Simone Signoret]] |Christian-Jaque, [[Danielle Darrieux]], Christine Gouze-Rénal, Alain Poiré. |Pierre Tchernia |''[[Llocos defensores de la llei]]'' |[[Sabine Azéma]] |[[Alain Delon]] |- |11 |22-2-1986 |[[Madeleine Renaud]] y [[Jean-Louis Barrault]] |[[Maurice Jarre]], [[Bette Davis]], [[Jean Delannoy]], René Ferracci (póstumu), [[Claude Lanzmann]]. |Michel Drucker |''[[Trés solteros y un biberón]]'' |[[Sandrine Bonnaire]] |[[Christophe Lambert]] |- |12 |7-3-1987 |[[Sean Connery]] |[[Jean-Luc Godard]] |Michel Drucker and Pierre Tchernia |''[[Thérèse]]'' |[[Sabine Azéma]] |[[Daniel Auteuil]] |- |13 |12-3-1988 |[[Miloš Forman]] |Serge Silberman |Michel Drucker y [[Jane Birkin]] |''[[Adiós, rapazos]]'' |[[Anémone]] |[[Richard Bohringer]] |- |14 |4-3-1989 |[[Peter Ustinov]] |[[Paul Grimault]], [[Bernard Blier]] |Pierre Tchernia |''[[La pasión de Camille Claudel]]'' |[[Isabelle Adjani]] |[[Jean-Paul Belmondo]] |- |15 |4-3-1990 |[[Kirk Douglas]] |[[Gérard Philipe]] (póstumu) |Ève Ruggiéri |''[[Trop belle pour toi]]'' |[[Carole Bouquet]] |[[Philippe Noiret]] |- |16 |9-3-1991 |[[Sophia Loren]] |[[Jean-Pierre Aumont]], [[Sophia Loren]]. |[[Richard Bohringer]] |''[[Cyrano de Bergerac]]'' |[[Anne Parillaud]] |[[Gérard Depardieu]] |- |17 |22-2-1992 |[[Michèle Morgan]] |[[Michèle Morgan]], [[Sylvester Stallone]]. |rowspan=2|[[Frédéric Mitterrand]] |''[[Toles mañanes del mundu]]'' |[[Jeanne Moreau]] |[[Jacques Dutronc]] |- |18 |8-3-1993 |[[Marcello Mastroianni]] |[[Jean Marais]], [[Marcello Mastroianni]], [[Gérard Oury]]. |''[[Les nueches selvaxes]]'' |[[Catherine Deneuve]] |[[Claude Rich]] |- |19 |26-2-1994 |[[Gérard Depardieu]] |Jean Carmet |Fabrice Luchini y Clémentine Célarié |''[[Smoking/Non Smoking|Smoking / Non Smoking]]'' |[[Juliette Binoche]] |Pierre Arditi |- |20 |25-2-1995 |[[Alain Delon]] |[[Jeanne Moreau]], [[Gregory Peck]], [[Steven Spielberg]]. |[[Jean-Claude Brialy]] y Pierre Tchernia |''[[Los xuncos selvaxes]]'' |[[Isabelle Adjani]] |[[Gérard Lanvin (actor)|Gérard Lanvin]] |- |21 |3-2-1996 |[[Philippe Noiret]] |[[Lauren Bacall]], [[Henri Verneuil]] |rowspan=4|[[Antoine de Caunes]] |''[[L'odiu]]'' |[[Isabelle Huppert]] |[[Michel Serrault]] |- |22 |8-2-1997 |[[Annie Girardot]] |[[Charles Aznavour]], [[Andie MacDowell]] |''[[Ridicule]]'' |[[Fanny Ardant]] |[[Philippe Torreton]] |- |23 |28-2-1998 |[[Juliette Binoche]] |[[Michael Douglas]], [[Clint Eastwood]], [[Jean-Luc Godard]]. |''[[On connaît la chanson]]'' |[[Ariane Ascaride]] |André Dussollier |- |24 |6-3-1999 |[[Isabelle Huppert]] |[[Pedro Almodóvar]], [[Johnny Depp]], [[Jean Rochefort]]. |''[[La vida suañada de los ánxeles]]'' |[[Elodie Bouchez]] |[[Jacques Villeret]] |- |25 |19-2-2000 |[[Alain Delon]] |[[Josiane Balasko]], [[Georges Cravenne]], [[Jean-Pierre Léaud]], [[Martin Scorsese]]. |[[Alain Chabat]] |''[[Venus, salón de guapura]]'' |Karin Viard |[[Daniel Auteuil]] |- |26 |24-2-2001 |[[Daniel Auteuil]] |[[Darry Cowl]], [[Charlotte Rampling]], [[Agnès Varda]]. |rowspan=2|[[Édouard Baer]] |''[[Pa tolos gustos]]'' |Dominique Blanc |[[Sergi López]] |- |27 |2-3-2002 |[[Nathalie Baye]] |[[Anouk Aimée]], [[Jeremy Irons]], [[Claude Rich]]. |''[[Amélie]]'' |[[Emmanuelle Devos]] |Michel Bouquet |- |28 |22-2-2003 |align="center"|— |[[Bernadette Lafont]], [[Spike Lee]], [[Meryl Streep]]. |[[Géraldine Pailhas]] |''[[El pianista]]'' |Isabelle Carré |[[Adrien Brody]] |- |29 |21-2-2004 |[[Fanny Ardant]] |[[Micheline Presle]] |rowspan=2|[[Gad Elmaleh]] |''[[Les invasiones bárbares]]'' |[[Sylvie Testud]] |[[Omar Sharif]] |- |30 |26-2-2005 |[[Isabelle Adjani]] |[[Jacques Dutronc]], [[Will Smith]]. |''[[La esmucidiza, o cómo tornar l'amor]]'' |[[Yolande Moreau]] |[[Mathieu Amalric]] |- |31 |25-2-2006 |[[Carole Bouquet]] |[[Hugh Grant]], [[Pierre Richard]]. |rowspan=2|[[Valérie Lemercier]] |''[[De battre mon coeur s'est arrêté]]'' |[[Nathalie Baye]] |Michel Bouquet |- |32 |24-2-2007 |[[Claude Brasseur]] |[[Marlène Jobert]], [[Jude Law]]. |''[[Lady Chatterley's Lover]]'' |Marina Hands |[[François Cluzet]] |- |33 |22-2-2008 |[[Jean Rochefort]] |[[Jeanne Moreau]], [[Roberto Benigni]]. |rowspan=2|[[Antoine de Caunes]] |''[[Cuscús]]'' |[[Marion Cotillard]] |[[Mathieu Amalric]] |- |34 |27-2-2009 |[[Charlotte Gainsbourg]] |[[Dustin Hoffman]] |''[[Séraphine]]'' |[[Yolande Moreau]] |[[Vincent Cassel]] |- |35 |27-2-2010 |[[Marion Cotillard]] |[[Harrison Ford]] |[[Valérie Lemercier]] and [[Gad Elmaleh]] |''[[Un profeta]]'' |[[Isabelle Adjani]] |[[Tahar Rahim]] |- |36 |25-2-2011 |[[Jodie Foster]] |[[Quentin Tarantino]] |rowspan=3|[[Antoine de Caunes]] |''[[De dioses y homes]]'' |Sara Forestier | [[Éric Elmosnino]] |- |37 |24-2-2012 |[[Guillaume Canet]] |[[Kate Winslet]] |''[[The Artist]]'' |[[Bérénice Bejo]] |[[Omar Sy]] |- |38 |22-2-2013 |[[Jamel Debbouze]] |[[Kevin Costner]] ||''[[Amour]]'' |[[Emmanuelle Riva]] |[[Jean-Louis Trintignant]] |- |39 |28-2-2014 |[[François Cluzet]] |[[Scarlett Johansson]] |[[Cécile de France]] |''[[Guillaume y los mozos, ¡a la mesa!]]'' |[[Sandrine Kiberlain]] |Guillaime Gallienne |- |40 |20-2-2015 |[[Dany Boon]] |[[Sean Penn]] |[[Édouard Baer]] |''[[Timbuktu]]'' |[[Adèle Haenel]] |[[Pierre Niney]] |- |41 |26-2-2016 |[[Claude Lelouch]] |[[Michael Douglas]] |[[Florence Foresti]] |''[[Fatima (película)|Fatima]]'' |[[Catherine Frot]] |[[Vincent Lindon]] |- |42 |24-2-2017 |Alain Terzian |[[George Clooney]] |[[Jérôme Commandeur]] |''[[Elle (película)|Elle]]'' |[[Isabelle Huppert]] |[[Gaspard Ulliel]] |} == Estadístiques == [[Ficheru:Roman Polanski Cannes 2013.jpg|thumb||150px|[[Roman Polanski]], el direutor con más premiu César sumando la meyor direición.]] [[Ficheru:Alain_Resnais_Césars_2recorte.jpg|thumb||150px|[[Alain Resnais]], el direutor con más candidatures sumando la meyor direición]] [[Ficheru:Michel Serrault Cannes.jpg|thumb||150px|[[Michel Serrault]], el actore con más premiu César.]] [[Ficheru:Isabelle Adjani (Berlin Film Festival 2010).jpg|thumb||150px|[[Isabelle Adjani]], l'actriz con más premiu César.]] [[Ficheru:Gérard Depardieu Cannes 1994.jpg|thumb||150px|[[Gérard Depardieu]], l'actor con más candidatures.]] [[Ficheru:Isabelle Huppert Cannes 2015.jpg|thumb||150px|[[Isabelle Huppert]], l'actriz con más candidatures.]] === Películes === ==== Películes con más premiu César ==== ; 10 premios * ''[[L'últimu metro]]'' (François Truffaut) * ''[[Cyrano de Bergerac (película de 1990)|Cyrano de Bergerac]]'' (Jean-Paul Rappeneau) ; 9 premios * ''[[Un profeta]]'' (Jacques Audiard) ; 8 premios * ''[[De battre mon coeur s'est arrêté]]'' (Jacques Audiard) ; 7 premiu {{Columnes}} * ''[[Providence (película)|Providence]]'' (Alain Resnais) * ''[[Au revoir les enfants]]'' (Louis Malle) * ''[[Toles mañanes del mundu]]'' (Alain Cornaud) * ''[[On connaît la chanson]]'' (Alain Resnais) {{Nueva columna}} * ''[[El pianista]]'' (Roman Polanski) * ''[[Séraphine]]'' (Martin Provost) * ''[[Timbuktu (película)|Timbuktu]]'' (Abderrahmane Sissako) {{Fin columnes}} ; 6 premios * ''[[Thérèse]]'' (Alain Cavalier) * ''[[The Artist]]'' (Michel Hazanavicius) ; 5 premiu {{Columnes}} * ''[[Tchao Pantin]]'' (Claude Berri) * ''[[Camille Claudel (película)|Camille Claudel]]'' (Bruno Nuytten) * ''[[Trop belle pour toi]]'' (Bertrand Blier) * ''[[Indochina (película)|Indochina]]'' (Régis Wargnier) * ''[[Smoking / Non Smoking]]'' (Alain Resnais) * ''[[Reinar Margot]]'' (Patrice Chéreau) {{Nueva columna}} * ''[[Microcosmos (película)|Microcosmos]]'' (Claude Nuridsany y Marie Pérennou) * ''[[Un long dimanche de fiançailles]]'' (Jean-Pierre Jeunet) * ''[[Lady Chatterley's Lover (película)|Lady Chatterley's Lover]]'' (Pascale Ferran) * ''[[La Môme (película)|La Môme]]'' (Olivier Dahan) * ''[[Amor (película de 2012)|Amor]]'' (Michael Haneke) * ''[[Guillaume y los mozos, ¡a la mesa!]]'' (Guillaume Gallienne) {{Fin columnes}} ; 4 premiu {{Columnes}} * ''[[Amélie]]'' (Jean-Pierre Jeunet) * ''[[Guillaume y los mozos, ¡a la mesa!]]'' (Guillaume Gallienne) * ''[[Nun lo digas a naide (película de 2006)|Nun lo digas a naide]]'' (Guillaume Canet) * ''[[De rouille et d'os]]'' (Jacques Audiard) * ''[[Que la fête commence]]'' (Bertrand Tavernier) * ''[[Diva]]'' (Jean-Jacques Beinex) * ''[[Garde à vue]]'' (Claude Miller) * ''[[L'Été meurtrier]]'' (Jean Becker) * ''[[La vie est un long fleuve tranquille]]'' (Étienne Chatiliez) {{Nueva columna}} * ''[[Delicatessen (película)|Delicatessen]]'' (Marc Caro & Jean-Pierre Jeunet) * ''[[Los xuncos selvaxes]]'' (André Téchiné) * ''[[Vénus Beauté (Institut)]]'' (Tonie Marshall) * ''[[Le Goût des autres]]'' (Agnès Jaoui) * ''[[La esmucidiza, o cómo tornar l'amor]]'' (Abdellatif Kechiche) * ''[[La Graine et le mulet]]'' (Abdellatif Kechiche) * ''[[The Ghost Writer]]'' (Roman Polanski) * ''[[Mustang]]'' (Deniz Gamze Ergüven) * ''[[Marguerite]]'' (Xavier Giannoli) {{Fin columnes}} === Direutores === ==== Direutores con más premiu César sumando la meyor direición ==== * 4 premios : [[Roman Polanski]] * 2 premios : [[Alain Resnais]], [[Bertrand Tavernier]], [[Jacques Audiard]], [[Jean-Jacques Annaud]], [[Claude Sautet]], [[Abdellatif Kechiche]] ==== Direutores con más candidatures sumando la meyor direición ==== * 8 candidatures : [[Alain Resnais]] * 7 candidatures : [[Claude Miller]], [[Bertrand Tavernier]], [[André Téchiné]] * 6 candidatures :[[Jacques Audiard]], [[Luc Besson]] * 5 candidatures : [[Bertrand Blier]], [[Patrice Leconte]] * 4 candidatures : [[Claude Berri]], [[Arnaud Desplechin]], [[Michel Deville]], [[Jean-Paul Rappeneau]], [[Claude Sautet]] * 3 candidatures : [[Patrice Chéreau]], [[Abdellatif Kechiche]], [[Maurice Pialat]], [[François Truffaut]], [[François Ozon]], [[Nicole Garcia]]. * 2 candidatures : [[Jean-Jacques Annaud]], [[Olivier Assayas]], [[Xavier Beauvois]], [[Jean Becker]], [[Lucas Belvaux]], [[Stéphane Brizé]], [[Alain Cavalier]], [[Claude Chabrol]], [[Jacques Doillon]], [[Costa-Gavras]], [[Xavier Giannoli]], [[Jean-Luc Godard]], [[Michael Haneke]], [[Jean-Pierre Jeunet]], [[Mathieu Kassovitz]], [[Krzysztof Kieslowski]], [[Cédric Klapisch]], [[Philippe Lioret]], [[Joseph Losey]], [[Maïwenn]], [[Radu Mihaileanu]], [[Régis Wargnier]]. === Intérpretes con más premios y candidatures sumando los trés categoríes (meyor actuación protagonista, de repartu y espoir) === ==== Actores con más premiu César ==== * 3 premios : [[Michel Serrault]], [[Mathieu Amalric]], [[André Dussollier]], [[Niels Arestrup]] * 2 premios : [[Philippe Noiret]], [[Jean Rochefort]], [[Jean Carmet]], [[Gérard Depardieu]], [[Daniel Auteuil]] ==== Actrices con más premiu César ==== * 5 premios : [[Isabelle Adjani]] * 4 premios : [[Nathalie Baye]], [[Dominique Blanc]] * 3 premios : [[Annie Girardot]], [[Julie Depardieu]], [[Karin Viard]], [[Emmanuelle Devos]], [[Yolande Moreau]] * 2 premios : [[Catherine Deneuve]], [[Isabelle Huppert]], [[Sabine Azéma]], [[Marion Cotillard]], ((Romy Schneider)) ==== Actores con más candidatures ==== * 17 candidatures : [[Gérard Depardieu]] * 12 candidatures : [[Daniel Auteuil]] * 10 candidatures : [[Fabrice Luchini]] * 9 candidatures : [[François Cluzet]] * 8 candidatures : [[Michel Serrault]], [[André Dussollier]] * 6 candidatures : [[Vincent Lindon]], [[ Jean-Pierre Bacri]], [[Patrick Dewaere]] ==== Actrices con más candidatures ==== * 16 candidatures : [[Isabelle Huppert]] * 13 candidatures : [[Catherine Deneuve]] * 10 candidatures : [[Miou-Miou]], [[Karin Viard]], [[Nathalie Baye]] * 9 candidatures : [[Dominique Blanc]], [[Juliette Binoche]], [[Catherine Frot]] * 8 candidatures : [[Isabelle Adjani]], [[Sandrine Kiberlain]], [[Isabelle Carré]], [[Emmanuelle Béart]] * 7 candidatures : [[Sandrine Bonnaire]], [[Sabine Azéma]] * 6 candidatures : [[Charlotte Gainsbourg]] * 5 candidatures : [[Romy Schneider]], [[Fanny Ardant]], [[Cécile de France]] ==== Actores y actrices estranxeres con premios y candidatures ==== <gallery mode="packed" heights=170px> Kristen Stewart Cannes 2014.jpg|<center><small>[[Kristen Stewart]], César al meyor actriz de repartu en 2015.</small></center> Edgar Ramirez Césars 2011 2.jpg|<center><small>[[Édgar Ramírez]], [[César al meyor actor revelación]] en 2011.</small></center> Carmen Maura en 20 minutos.jpg|<center><small>[[Carmen Maura]], César al meyor actriz de repartu en 2012.</small></center> Sergi Lopez San Sebastian cropped.jpg|<center><small>[[Sergi Lopez]], [[César al meyor actor]] en 2001.</small></center> Sidse Babett Knudsen César 2016.jpg|<center><small>[[Sidse Babett Knudsen]], César al meyor actriz de repartu en 2016.</small></center> </gallery> {{Columnes}} * 1980 : [[Nastassja Kinski]] (''Tess'') * 1981 : [[Heinz Bennent]] (''Le Dernier métro'') * 1984 : [[Victoria Abril]] (''La Lune dans le caniveau'') * 1985 : [[Julia Migenes]] (''Carmen'') * 1985 : [[Maruschka Detmers]] (''La Pirate'') * 1985 : [[Victoria Abril]] (''L'Addition'') * 1986: [[Charlotte Rampling]] (''On ne meurt que deux fois'') * 1988 : [[Nastassja Kinski]] (''Maladie d'amour'') * 1992 : [[Jane Birkin]] (''La Belle noiseuse'') * 1996 : [[Carmen Maura]] (''Le Bonheur est dans le pré'') * 1997 : [[Monica Bellucci]] (''L'Appartement'') * 2001 : [[Sergi López]] (''Harry, un ami qui vous veut du bien'') {{Nueva columna}} * 2001 : [[Emir Kusturica]] (''La Veuve de Saint-Pierre'') * 2002 : [[Charlotte Rampling]] (''Sous le sable'') * 2002 : [[Stefano Cassetti]] (''Roberto Succo'') * 2004 : [[Dinara Droukarova]] (''Depuis qu'Otar est parti…'') * 2004 : [[Charlotte Rampling]] (''Swimming Pool'') * 2005 : [[Maggie Cheung]] (''Clean'') * 2006 : [[Kelly Reilly]] (''Les Poupées russes'') * 2006 : [[Charlotte Rampling]] (''Lemming'') * 2009 : [[Kristin Scott Thomas]] (''Il y a longtemps que je t'aime'') * 2009 : [[Tilda Swinton]] (''Julia'') * 2010 : [[Kristin Scott Thomas]] (''Partir'') * 2011 : [[Édgar Ramírez]] (''Carlos'') {{Nueva columna}} * 2012 : [[Carmen Maura]] (''Les Femmes du 6y étage'') * 2014 : [[Marisa Borini]] (''Un château en Espagne'') * 2014 : [[Golshifteh Farahani]] (''Syngué sabour. Pierre de patience'') * 2014 : [[Mads Mikkelsen]] (''Michael Kohlhaas'') * 2015 : [[Kristen Stewart]] (''Clouds of Sils Maria'') * 2015 : [[Kirill Emelianov]] (''Eastern Boys'') * 2016 : [[Sidse Babett Knudsen]] (''L'Hermine'') * 2016 : [[Loubna Abidar]] (''Much loved'') * 2016 : [[Antonythasan Jesuthasan]] (''Dheepan'') * 2017 : [[Sidse Babett Knudsen]] (''La Fille de Brest'') * 2017 : [[Gabriel Arcand]] (''Le Fils de Jean'') * 2017 : [[Paula Beer]] (''Frantz'') {{Fin columnes}} <gallery mode="packed" heights=170px> Kristin Scott Thomas Cannes.jpg|[[Kristin Scott Thomas]], <center><small>Nominación - César al meyor actriz en 2009 y 2010.</small></center> Mads Mikkelsen by Gage Skidmore 2.jpg|[[Mads Mikkelsen]], <center><small>Nominación - César al meyor actor en 2014.</small></center> Victoria Abril Cannes.jpg|[[Victoria Abril]], <center><small>Nominación - César al meyor actriz de repartu en 1984 y 1985.</small></center> Charlotte Rampling 2016.jpg|[[Charlotte Rampling]], <center><small>Nominación - César al meyor actriz en 1986 y 2002; Nominación - César al meyor actriz de repartu en 2006.</small></center> Maggie Cheung brighter.jpg|[[Maggie Cheung]], <center><small>Nominación - César al meyor actriz en 2005.</small></center> Viennale 2009, Tilda Swinton, Badeschiff (2).jpg|[[Tilda Swinton]], <center><small>Nominación - César al meyor actriz en 2009.</small></center> </gallery> == Categoríes de los premios César == [[Ficheru:Alain Chabat Monica Bellucci Césars.jpg|240px|thumb|[[Alain Chabat]] y [[Monica Bellucci]] mientres la ceremonia de los premios César en 2001.]] * [[César a la meyor película]] * [[César a la meyor película estranxera]] * [[César a la meyor película francófona]] * [[César a la meyor película documental]] * [[César a la meyor película de la Unión Europea]] * [[César a la meyor ópera prima]] * [[César al meyor direutor]] * [[César al meyor actor]] * [[César a la meyor actriz]] * [[César al meyor actor secundariu]] * [[César a la meyor actriz secundaria]] * [[César al meyor actor revelación]] * [[César a la meyor actriz revelación]] * [[César al meyor vestuariu]] * [[César al meyor decoráu]] * [[César al meyor montaxe]] * [[César a la meyor música escrita pa una película]] * [[César a la meyor fotografía]] * [[César al meyor guión orixinal o adautación]] * [[César a la meyor adautación y diálogu]] * [[César al meyor soníu]] * [[César al meyor cartelu]] * [[César al meyor curtiumetraxe d'animación]] * [[César al meyor curtiumetraxe de ficción]] * [[César al meyor curtiumetraxe documental]] * [[César al meyor curtiumetraxe]] * [[César a la meyor película publicitaria]] * [[César al meyor productor]] * [[César honoríficu]] == Ceremonies == {| {{tablaguapa}} | bgcolor="#FAEB86" style=text-align:center| '''Años''' |----- | style=text-align:center| {{nowrap begin}} [[Premiu César 1976|1976]]{{·w}} [[Premiu César 1977|1977]]{{·w}} [[Premiu César 1978|1978]]{{·w}} [[Premiu César 1979|1979]]{{·w}} [[Premiu César 1980|1980]]{{·w}} [[Premiu César 1981|1981]]{{·w}} [[Premiu César 1982|1982]]{{·w}} [[Premiu César 1983|1983]]{{·w}} [[Premiu César 1984|1984]]{{·w}} [[Premiu César 1985|1985]]{{·w}} [[Premiu César 1986|1986]]{{·w}} [[Premiu César 1987|1987]]{{·w}} [[Premiu César 1988|1988]]{{·w}} [[Premiu César 1989|1989]]{{·w}} [[Premiu César 1990|1990]]{{·w}} [[Premiu César 1991|1991]]{{·w}} [[Premiu César 1992|1992]]{{·w}} [[Premiu César 1993|1993]]{{·w}} [[Premiu César 1994|1994]]{{·w}} [[Premiu César 1995|1995]]{{·w}} [[Premiu César 1996|1996]]{{·w}} [[Premiu César 1997|1997]]{{·w}} [[Premiu César 1998|1998]]{{·w}} [[Premiu César 1999|1999]]{{·w}} [[Premiu César 2000|2000]]{{·w}} [[Premiu César 2001|2001]]{{·w}} [[Premiu César 2002|2002]]{{·w}} [[Premiu César 2003|2003]]{{·w}} [[Premiu César 2004|2004]]{{·w}} [[Premiu César 2005|2005]]{{·w}} [[Premiu César 2006|2006]]{{·w}} [[Premiu César 2007|2007]]{{·w}} [[Premiu César 2008|2008]]{{·w}} [[Premiu César 2009|2009]]{{·w}} [[Premiu César 2010|2010]]{{·w}} [[Premiu César 2011|2011]]{{·w}} [[Premiu César 2012|2012]]{{·w}} [[Premiu César 2013|2013]]{{·w}} [[Premiu César 2014|2014]]{{·w}} [[Premiu César 2015|2015]]{{·w}} [[Premiu César 2016|2016]]{{·w}} [[Premiu César 2017|2017]]{{·w}} {{nowrap end}} |} == Otros premios == * [[Premiu Óscar|Premios Oscar]] de l'[[Academia de les Artes y les Ciencies Cinematográfiques de Hollywood]] * [[Premiu Globu d'Oru]] de l'[[Asociación de la Prensa Estranxera de Hollywood]] * [[Premios BAFTA]] de l'[[Academia Británica de les Artes Cinematográfiques y de la Televisión]] * [[Premios Goya]] de l'[[Academia de les Artes y les Ciencies Cinematográfiques d'España]] * [[Premios del Cine Européu]] de l'[[Academia de Cine Européu]] * [[Premios Ariel]] de l'[[Academia Mexicana d'Artes y Ciencies Cinematográfiques]] * [[Premiu Cóndor de Plata]] de l'[[Asociación de Cronistes Cinematográficos de l'Arxentina]] * [[Premiu Sur]] de l'[[Academia de les Artes y Ciencies Cinematográfiques de l'Arxentina]] * [[Premiu David de Donatello]] de l'[[Academia del Cine Italianu]] * [[Premiu Llión checu]] de l'[[Academia Checa de Cine y Televisión]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.lescesarducinema.com Páxina oficial de l'Academia francesa de la Cinematografía] {{Tradubot|Premios César}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Premios César| ]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 6x3fs8qpkxblrur9aa7261l6mm5pzg7 Newsweek 0 95208 3707820 3668228 2022-08-17T11:34:00Z Omarete 35 removed [[Category:Newsweek]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Publicación}} '''''Newsweek''''' ye una [[revista]] de [[noticia|noticies]] d'apaición selmanal. Publicar en [[Nueva York]] y distribúyese nos [[Estaos Xuníos]]. Por cuenta de problemes financieros, Newsweek suspendió les sos ediciones impreses el 31 d'avientu de 2012 y volvió retomales el 7 de marzu de 2014. == Historia == Orixinalmente denomada ''News-Week'', foi fundada por Thomas J.C. Martyn el [[17 de febreru]] de [[1933]]. Esi númberu contenía siete [[fotografía|fotografíes]] de les noticies de la selmana na so portada. Col pasu del tiempu amplió'l conceutu de revista de noticies, dende hestories personales al analís y la crítica. En [[1961]] [[Washington Post|The Washington Post Company]] mercó la revista. A fecha de [[2003]], calculábase que tenía una distribución mundial de más de 4 millones, incluyendo 3,1 millones n'Estaos Xuníos. Tamién publica ediciones en [[Idioma xaponés|xaponés]], [[Idioma coreanu|coreanu]], [[Idioma polacu|polacu]], [[Idioma rusu|rusu]], [[Idioma español|español]] y [[Idioma árabe|árabe]], amás de ''Newsweek International'' n'[[Idioma inglés|inglés]]. Anque tea centralizada en Nueva York, tien 22 oficines: nueve n'Estaos Xuníos y en [[Beixín]], [[São Paulo]], [[Rio de Janeiro]], [[Newsweek Arxentina|Buenos Aires]], [[Ciudá del Cabu]], [[Frankfurt del Main]], [[Ḥong Kong]], [[Xerusalén]], [[Londres]], [[Ciudá de Méxicu]], [[Moscú]], [[París]], [[Tokiu]] y [[Varsovia]]. Dende 2008, ''Newsweek'' travesó dellos problemes financieros, que se vieron reflexaos n'amenorgamientos socesivos. N'agostu, el grupu The Washington Post vendió esta revista al empresariu [[Sidney Harman]] por un preciu simbólicu de 1 dólar.<ref>{{cita noticia |nome=Peter |apellíu=Grove |enllaceautor= |autor2= Lloyd Grove |títulu=How Newsweek Blew It |url=http://www.thedailybeast.com/blogs-and-stories/2010-08-03/newsweek-losses-revealed/ |cita = |editorial=The Daily Beast |fecha=3 d'agostu de 2010 |fechaaccesu=3 d'agostu de 2010 }}</ref><ref name="nytsale">{{cita noticia |nome1 =Tanzina |apellíos1=Vega |nome2 = Jeremy W |apellíu2=Peters |títulu=Audiu Pioneer Buys Newsweek |url=http://www.nytimes.com/2010/08/03/business/media/03newsweek.html |obra=[[The New York Times]] |fecha=2 d'agostu de 2010 |fechaaccesu=2 d'agostu de 2010}}</ref> L'editor [[Jon Meacham]] arrenunció en concretándose la venta.<ref name="nytsale" /> En payares de 2010, ''Newsweek'' fundir col [[sitiu web]] d'opinión ''[[The Daily Beast]]''; [[Tina Brown]], [[Redactor xefe|redactora xefe]], va asumir la redaición de dambes publicaciones. Newsweek ye propiedá conxunta de Harman y [[IAC (company)|IAC]].<ref name="merger">{{cita noticia | títulu = Daily Beast, Newsweek to Wed! | obra = The Daily Beast | nome = Tina | apellíu = Brown | fecha = 11 de payares de 2010 | url = http://www.thedailybeast.com/blogs-and-stories/2010-11-11/the-daily-beast-and-newsweek-to-wed/ | fechaaccesu = 12 de payares de 2010 }}</ref><ref name="merger2">{{cita noticia | títulu = The Daily Beast and Newsweek confirm merger | obra = The Spy Report | editorial = Media Spy | fecha = 12 de payares de 2010 | url = http://www.mediaspy.org/report/2010/11/12/us-the-daily-beast-and-newsweek-confirm-merger/ | fechaaccesu = 12 de payares de 2010 }}</ref> == ''Newsweek n'Español'' == {{referencies|t=20130111}} ''Newsweek n'Español'' ye la primer revista de noticies internacionales en Méxicu. A partir del 2004, Grupu Editorial Vía Satélite adquier la llicencia de ''Newsweek n'Español'' y güei día circula en Méxicu, Estaos Xuníos, Centru y Suramérica. Col tiempu, la edición n'español vieno desenvolviendo un conteníu editorial propiu, mesmu que se complementa col conteníu del so homólogu n'inglés y qu'asegura que los llectores permanezan informaos del soceder nacional, rexonal y mundial. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == Hai versiones de la revista ''News Week'' pa distintos países como pa Méxicu, Arxentina y Venezuela. * [http://www.newsweek.com/ Páxina web de ''Newsweek'' ] * [http://newsweekespanol.com/ Newsweek n'Español] * [http://www.washpostco.com/ The Washington Post Company] {{Tradubot|Newsweek}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Revistes de la ciudá de Nueva York]] [[Categoría:Publicaciones fundaes en 1933]] [[Categoría:Revistes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 899ylb9xtu3ktzk4rddr60z1gbu623d Apolu 0 95304 3707539 3695215 2022-08-16T15:14:24Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{personaxe}} '''Apolo''' (en [[Griegu antiguu|griegu]]: Ἀπόλλων, [[Treslliteración|transl.]] ''Apóllōn'', o Ἀπέλλων, transl. ''Apellōn'') foi una de les [[divinidá|divinidaes]] principales de la [[mitoloxía]] [[Mitoloxía griega|greco]]-[[Mitoloxía romana|romana]], unu de los '''[[dioses olímpicos]]'''. Yera fíu de [[Zeus]] y [[Leto]], y hermanu mellizu d'[[Artemisa]], tenía munchos atributos y funciones, y posiblemente dempués de Zeus foi'l dios más influyente y veneráu de tolos de l'[[Historia antigua|Antigüedá]] clásica. Yera descritu como'l dios de la divina distancia, qu'amenaciaba o protexía dende lo alto de los cielos, siendo identificáu cola lluz de la [[verdá]], tal ye como lo representaba col sol. Yera tarrecíu polos otros dioses y solamente el so padre y la so madre podíen contenelo. Yera'l dios de la muerte súbita, de les plagues y [[enfermedá|enfermedaes]], pero tamién el dios del sanamientu y de la proteición contra les fuercies malines. Amás, yera'l dios de la [[guapura]], de la [[perfeición]], de la [[harmonía]], del equilibriu y de la [[razón]], l'aniciador de los mozos nel mundu de los adultos, taba conectáu a la [[naturaleza]], a les yerbes y a los fataos, y yera proteutor de los [[pastor]]es, [[marineru|marineros]] y [[arqueru (exércitu)|arqueru]]s. Los oríxenes del so [[mitu]] son escuros, pero nel tiempu de [[Homero]] yá yera de gran importancia, siendo unu de los más citaos na ''[[Ilíada]]''. Faía a los homes conscientes de los sos [[pecáu|pecaos]] y yera l'axente del so [[purificación (relixón)|purificación]]; presidía les lleis de la [[relixón]] y les constituciones de les ciudaes. Yera símbolu d'inspiración [[profecía|profética]] y [[Arte|artístico]], siendo'l patronu del más famosu [[oráculu]] de l'Antigüedá, el [[oráculu de Delfos]], y líder de les [[musa|muses]]. Como xefe de les [[Musa|Muses]] (Apolo '''Musageta''') y direutor del so coru actuaba como dios patrón de la música y la [[poesía]]. El so [[llira (instrumentu musical)|llira]] convertir nun atributu común de Apolo. Los himnos cantaos nel so honor recibíen el nome de [[Peán|peanes]] (Peán yera'l so nietu, fíu d'[[Asclepio]]). Anque tuvo munchos amores, tamién foi infeliz nesi terrén, pero tuvo dellos fíos. Foi representáu innumberables vegaes dende l'Antigüedá, xeneralmente como un home nuevu, desnudu y ensin barba, na plenitú de la so puxanza, dacuando con un mantu, un arcu y un [[carcaj]] de fleches, o una llira, creada pa él por [[Hermes]], y con dalgunos de los sos animales simbólicos como la [[Serpentes|culiebra]], el [[corvus|cuervu]] o'l [[grifu]].<ref name="Britannica">{{cita web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/29868/Apollo |títulu=''Apollo''. Encyclopædia Britannica Online. |fechaaccesu=12 d'avientu de 2009 }}</ref>[[Ficheru:Apolo del Belvedere Vaticano 02.jpg|miniaturadeimagen|Apolo, Muséu del Vaticanu.]] Apolo foi identificáu [[sincretismu|sincréticamente]] con un gran númberu de divinidaes mayores y menores nos sos distintos llugares de cultu, y sobrevivió secretamente a lo llargo del florecimientu del [[cristianismu]]. Sicasí, na [[Edá Media]] Apolo foi identificáu polos cristianos munches vegaes col [[Demoniu]], acomuñáu col poder profano, como ye sabíu'l cultu a otros dioses na dómina cristiana yera sinónimu de cumplir una condena na foguera. El so mitu emplegóse mientres sieglos por filósofos, artistes y otros intelectuales pa la interpretación ya ilustración d'una variedá d'aspeutos de la vida humana, de la sociedá y de fenómenos de la naturaleza, y la so imaxe sigue presente d'una gran variedá de formes nos nuesos díes.<ref name="Britannica" /><ref>Vignoli, Tito. [https://books.google.com/books?id=oDXWjhwyOm8C&pg=PT146&dq=%22myth+of+apollo%22&lr=&as_drrb_is=q&as_minm_is=0&as_miny_is=&as_maxm_is=0&as_maxy_is=&as_brr=3&hl=pt-BR&cd=5#v=onepage&q=%22myth%20of%20apollo%22&f=false ''Myth and Science: An Essay'']. Echo Library, 2007. p. 147</ref><ref name="Mandon">Mandon, Christian. [http://racines.traditions.free.fr/apollonc/apollonc.pdf ''Apollon L'Européen'']. Racines et Traditions en Pays d'Europe. Online</ref><ref name="Cosgrove1">Cosgrove, Denis Y. [https://books.google.com/books?hl=en&lr=&id=drW-Q7_RxcIC&oi=fnd&pg=PP11&dq=Apollon+Greek+God+Apollo&ots=zLLeb00Swf&sig=GFUpPRYjfl-fPOXyOxdQu9GV24c#v=onepage&q=&f=false ''Apollo's Eye: A Cartographic Genealogy of the Earth in the Western Imagination'']. The [[Johns Hopkins University Press]], 2001. pp. x-xi</ref><ref name="Benchimol">Benchimol, Márcio. [https://books.google.com/books?id=ODHtUPuzCsQC&printsec=frontcover&dq=apolo&lr=&as_brr=3&hl=pt-BR&cd=3#v=onepage&q=&f=false ''Apolo y Dionísio: arte, filosofia y crítica da cultura non primeiro Nietzsche'']. Volume 214 de ''Selo universidade''. Annablume, 2003. páxs. 65-70</ref> Inclusive'l so cultu, dempués d'un olvidu de sieglos, foi resucitáu apocayá por corrientes del [[Dodecateísmu|neohelenismu]], en Grecia y otres rexones.<ref name="Makrides">Makrides, Vasilios. [https://books.google.com/books?id=kKOY5NsekfkC&pg=PA149&dq=neopaganism+apollo&lr=&as_drrb_is=q&as_minm_is=0&as_miny_is=&as_maxm_is=0&as_maxy_is=&as_brr=3&hl=pt-BR&cd=3#v=onepage&q=&f=false ''Hellenic Temples and Christian Churches: A Concise History of the Religious Cultures of Greece from Antiquity to the Present'']. New York University Press, 2009. páxs. 149-151</ref> Na [[dómina helenística]], especialmente mientres el sieglu III e.C., pasó como ''Apollo Helios'' a ser identificáu polos griegos con [[Helios]], [[dios del sol]], y de forma asemeyada la so hermana oldear con [[Selene]], [[diosa de la lluna]].<ref group="Nota">Pa la iconografía del tipu Alejandro-Helios, vease {{cita publicación | apellíu=Hoffmann | nome=H. | añu=1963 | títulu=Helio | publicación=Journal of the American Research Center in Egypt | volume=2 | páxines=117–23}} Compárese con [[#Bibliografía|Yalouris (1980)]], nᵘ 42.</ref> == Etimoloxía == Foi llamáu polos griegos «Apollon» o «Apellon», polos romanos «Apollo» y polos etruscos «Apulu» o «Aplu». L'orixe del nome de Apolo ye inciertu. Los autores antiguos recoyeron dellos exemplos d'[[etimoloxía popular]]. Asina, [[Platón]] rellaciona'l nome nel so ''[[Crátilo (diálogu)|Crátilo]]'' con ἀπόλυσις, 'redimir', con ἀπόλουσις, 'purificación', con ἁπλοῦν, 'simple',<ref>La suxerencia ἁπλοῦν ye repitida por [[Plutarcu]] nes sos ''[[Moralia]]'' nel sentíu de 'unidá' (lliteralmente, 'quitáu del ensame').</ref> en particular en referencia a la forma tesalia del nome, Ἄπλουν, y finalmente con Ἀει-βάλλων, 'el que siempres dispara'. [[Hesiquio d'Alexandría|Hesiquio]] rellaciona'l nome «Apolo» col dóricu απελλα ''apella'', que significa 'asamblea', polo que Apolo sería'l dios de la vida política, y tamién da la esplicación σηκος, 'fatáu', y nesi casu Apolo sería'l dios de los fataos y menaes. [[Ficheru:Apolo citaredo Berlín 02.TIF|miniaturadeimagen|Apolo, ''Muséu de Berlín'']] Para [[Plotino]], el so nome significa la negación de la pluralidá: "non munchos", y amestó que pa los [[pitagóricos]] significaba l'Unu. [[Plutarcu]] siguiendo esta llinia afirmaba que los pitagóricos acomuñaben nomes divinos a los númberos, y que la [[Monadoloxía|mónada]] yera identificada con Apolo.<ref>Stamatellos, Giannis. [https://books.google.com/books?id=0r0yH93JWOIC&pg=PA37&dq=etymology+apollo&lr=&as_drrb_is=q&as_minm_is=0&as_miny_is=&as_maxm_is=0&as_maxy_is=&as_brr=3&hl=pt-BR&cd=9#v=onepage&q=etymology%20apollo&f=false ''Plotinus and the presocratics: a philosophical study of presocratic influences in Plotinus' Enneads'']. SUNY series in ancient Greek philosophy. New York: State University of New York Press, 2007. páxs. 36-38</ref> Burkert suxurió que deriva de "santa convocación", que Nagy considera creíble, basáu no que tamién declaró [[Hesiquio d'Alexandría]], pero esta etimoloxía foi refugada por Frisk, Chantraine y Dietrich, que consideren que l'orixe del nome a cencielles desconocíu. Bernal presenta la hipótesis de que deriva de [[Horus]], dios del [[cielu]] exipciu, al traviés d'adaptaciones [[fonética|fonétiques]] entemedios en Fenicia. [[Heródoto]] dicía que Apolo y Horus yeren el mesmu dios.<ref>Bernal, Martin. [https://books.google.com/books?id=yFLm_M_OdK4C&pg=PT497&dq=etymology+apollo&lr=&as_drrb_is=q&as_minm_is=0&as_miny_is=&as_maxm_is=0&as_maxy_is=&as_brr=3&hl=pt-BR&cd=14#v=onepage&q=etymology%20apollo&f=false ''Black Athena: the Afroasiatic roots of classical civilization'']. Rutgers University Press, 1987. páxs. 455-462</ref><ref>Nagy, Gregory. [https://books.google.com/books?id=BiF-gxLjExIC&pg=RA1-PA142&dq=etymology+apollo&lr=&as_drrb_is=q&as_minm_is=0&as_miny_is=&as_maxm_is=0&as_maxy_is=&as_brr=3&hl=pt-BR&cd=40#v=onepage&q=etymology%20apollo&f=false ''Homer's text and language'']. University of Illinois Press, 2004. páxs. 140-142</ref> Tamién ye posible<ref name="burkert">{{cita llibru | apellíos=Burkert | nome=W. | títulu=Greek Religion | añu=1985 | editorial=[[Harvard University Press]] | páxines=143–4}}</ref> que ''apellai'' derive d'una forma antigua de Apolo que pueda ser oldeada con [[Apaliuna]], un dios anatolio que'l so nome posiblemente signifique 'padre lleón' o 'padre lluz'. Los griegos acomuñaron más tarde el nome de Apolo col verbu απολλυμι ''apollymi'', 'destruyir'.<ref name="Behind the Name: Meaning, Origin and History of the Name Apollo">{{cita web | url=http://www.behindthename.com/php/view.php?name=apollo | títulu=Apollo | obra=Behind the Name | idioma=inglés | fechaaccesu=27 de xunetu de 2007}}</ref> Amás, suxurióse<ref>{{cita llibru | apellíos=De Grummond | nome=N. T. | añu=2006 | títulu=Etruscan myth, sacred history, and legend | allugamientu=Filadelfia | editorial=University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology | isbn=978-1-931707-86-2}}</ref><ref>{{cita llibru | apellíos=Mackenzie | nome=D. A. | títulu=Myths of Babylonia and Assyria | ubicación=Londres | editorial=Gresham | añu=''c.'' 1930 | oclc=6783974}}</ref> que Apolo vien de la divinidá [[hurrita]] y [[hitita]] Aplu, que yera llargamente invocada mientres los años de plaga. Aplu, suxúrese, procede del [[idioma acadiu|acadiu]] ''Aplu Enlil'', que significa 'el fíu d'[[Enlil]]', un títulu que s'aplicaba al dios [[Nergal]], que taba rellacionáu con [[Shamash]], el dios babilónicu del sol. == Oríxenes del cultu a Apolo == [[Ficheru:Apolo Sanssouci.JPG|miniaturadeimagen|Apolo, en ''Sans Souci'']] Paez que tanto'l Apolo griegu como'l [[mitoloxía etrusca|etruscu]] llegaron al [[mar Exéu]] mientres la [[Edá del Fierro]] (ente ''c.'' 1100 y 800 e.C.) dende [[Anatolia]]<!--, magar el filólogu clásicu ya historiador de les relixones [[Walter Burkert]] aportuna nel orixe puramente griegu de Apolo, que'l so nome taría rellacionáu cola pallabra griega ''apella''.<ref>{{cita llibru | apellíos=Hertel | nome=D. | añu=2003 | títulu=Troya | editorial=Editorial Acento | ubicación=Boadilla del Monte | isbn=84-483-0737-2}}</ref>-->. [[Homero]] presentar nel bandu troyanu, contra'l aqueo, na [[Guerra de Troya]]. Nel [[Bronce Antiguo]] (de 1700 a 1200 e.C.) el Aplu [[hitita]] y [[hurrita]],{{#tag:ref|«Apolo nun tien orixe griegu sinón anatolio. El [[luvita]] [[Apaliuna]] paez viaxar al oeste dende l'alloñáu oriente. El hurrita Aplu yera un dios de les plagues y paezse al dios mure Apolo Esmínteo. El mesmu Aplu paez derivar del babilónicu ''Aplu'', que significa 'fíu de', un títulu que s'otorgaba al dios babilónicu de les plagues Nergal (fíu de Enlil)».<ref>{{cita web | url=https://listhost.uchicago.edu/pipermail/ane/2003-May/009551.html | títulu=Apaliuna and the mouse that killed the serpent | fechaaccesu=2 de payares de 2007 | apellíu=Croft | nome=J. | fecha=26 de mayu de 2003 | obra=Ancient Near East | idioma=inglés }}</ref>|group=Nota}} como'l Apolo homéricu, yera un dios de les [[plaga|plagues]] y paecíase al dios mure Apolo '''Esmínteo'''. Hai equí una situación [[maxa apotropaica|apotropaica]], na qu'un dios que orixinalmente traía la plaga yera invocáu p'acabar con ella, entemeciéndose col tiempu por fusión col dios sanador [[Civilización micénica|micénicu]] '''[[Pion (dios)|Peán]]''' (PA-JA-WO en [[llinial B]]), que na ''[[Ilíada]]'' de Homero yera una deidá independiente, el sanador de les feríes d'[[Ares]] y [[Hades]],<ref>[[Homero]], ''[[Ilíada]]'' v.401, 900.</ref> N'otru autores la pallabra pasó a ser un pixín [[epítetu]] de Apolo nesta faceta de dios del sanamientu. Homero ilustró tantu a Peán dios como al cantar col aspeutu d'agradecimientu apotropaico o trunfu,<ref>Homero, ''Ilíada'' i, 473; v, 401; v, 899</ref> y Hesíodo tamién dixebró dambes coses.<ref>{{cita llibru | autor=Hesíodo | enllaceautor=Hesíodo | títulu=Obres y Fragmento | ubicación=Madrid | editorial=Editorial Gredos | añu=2000 | isbn=84-249-2462-2 | páxines=frag. 307 | sinpp=sí}}</ref> Na poesía posterior Peán ye invocáu independientemente como dios del sanamientu. Ye igualmente difícil dixebrar a Peán nel sentíu de 'sanador' de Peán nel sentíu de 'cantar'.<!-- Creíase qu'alude a l'antigua rellación ente l'arte del sanamientu y el cantar de conxuros, pero equí vese un desplazamientu gradual dende'l sentíu orixinal de 'sanador' hasta'l final de '[[himnu]]', de la frase Ιή Παιάν.{{añedir referencies}}--> Tales cantares yeren orixinalmente dirixíes a Apolo y darréu a otros dioses (como Dioniso, Helios y Asclepio) rellacionaos con él. Sobre'l sieglu IV e.C. el peán convertir nuna simple fórmula de adulación, que'l so oxetu yera implorar proteición contra la enfermedá y la desgracia o bien dar les gracies en llogrando dicha proteición. D'esta forma Apolo aportó a reconocíu como dios de la música. El so papel como asesín de [[Pitón (mitoloxía)|Pitón]] llevó a la so asociación cola batalla y la victoria, d'onde procede'l costume romana de que los [[exércitu romanu|exércitos]] cantaren un peán cuando colaben y antes d'entrar en batalla, cuando una flota abandonaba'l puertu y tamién en llogrando una victoria. Los venceyos de Apolo colos oráculos paecen tamién tar rellacionaos col deséu de saber el desenllaz d'una enfermedá. Ye'l dios de la música y la [[llira (instrumentu musical)|llira]]. El sanamientu pertenez al so reinu: yera'l padre d'[[Asclepio]], el dios de la medicina. Les Muses yeren parte del so séquitu, de forma que la música, la hestoria, la poesía y la danza pertenecíen-y. == Llugares de cultu == Inusual ente les deidaes olímpiques, Apolo tuvo dos llugares de cultu con influyencia xeneralizada: [[Delos]] y [[Delfos]]. Los cultos del Apolo Cintio y del Apolo Pitio yeren tan distintos que podíen tener santuarios na mesma llocalidá.<ref name="burkert" /> que ''apellai'' derive d'una forma antigua de Apolo que pueda ser oldeada con [[Apaliuna]], un dios anatolio que'l so nome posiblemente significa 'padre lleón' o 'padre lluz'. Los griegos acomuñaron más tarde el nome de Apolo col verbu απολλυμι ''apollymi'', 'destruyir'.<ref name="Behind the Name: Meaning, Origin and History of the Name Apollo" /> [[Nome teofórico|Nomes teofóricos]] tales como «Apolodoro» o «Apolonio» y ciudaes llamaes [[Apolonia (Epiru)|Apolonia]] apaecen per tol mundu griegu. El [[cultu]] a Apolo yá taba totalmente asitiáu cuando empezaron les fontes escrites, sobre [[650 e.C.]] === Santuarios oraculares === [[Ficheru:Santuario Delfos.jpg|miniaturadeimagen|Maqueta del Santuariu de Delfos, nel Muséu Arqueolóxicu de Delfos, [[Grecia]]]] Apolo tenía'l so [[oráculu]] más popular en [[Delfos]], que la so construcción yera una auténtica acrópolis protexida por muralla, con fontes, un teatru y grandes recámares individuales estremaes per ciudaes de procedencia, onde los consultantes dexaben les sos ufriendes (mayormente llabraos n'oru, bronce, y piedres precioses). Esti templu recibía miles de consultantes de toes partes de Grecia y del mundu [[Mediterraneu oriental|Mediterraneu]], siendo [[Alexandru Magnu]] unu de los visitantes más pernomaos. Equí la pitonisa agoró-y que «''conquistaría'l mundu»''. Esti oráculu tenía la peculiaridá de nun fallar coles predicciones. Tamién otros notables templos en [[Escamplaes]] y [[Bránquidas]]. El so altar oracular en Abas ([[Fócida]]), d'onde procede l'epítetu toponímicu '''Abeo''' (Ἀβαῖος: ''Abaios''), foi tan importante como pa ser consultáu por [[Creso]].<ref>[[Heródoto]] i.46.</ref> Ente los sos santuarios oraculares taben: [[Ficheru:Delphi tholos cazzul.JPG|miniaturadeimagen|Acrópolis de [[Delfos]] anguaño.]] * En [[Dídima]], un oráculu na mariña d'[[Anatolia]], al suroeste de [[Sardes]] ([[Lidia]]), nel que los sacerdotes del llinaxe de los [[bránquidas]] recibíen la so inspiración bebiendo d'un manantial curatible allugáu nel templu. * En [[Hierápolis Bambyce]] ([[Asia Menor]]), según el tratáu ''[[De Dea Syria]]'', el santuariu de la [[Derceto|diosa siria]] contenía una imaxe de Apolo con túnica y barba. Les [[adivinación]] facer a partir de los movimientos bonales d'esta imaxe.<ref>[[Luciano de Samosata|Luciano]], ''[[De Dea Syria]]'' [http://www.sacred-texts.com/cla/luc/tsg/tsg07.htm#35 35–37].</ref> * En [[Delos]] había un oráculu de Apolo Delio mientres el branu. El ''hieron'' ('santuariu') de Apolo axacente al Llagu Sagráu foi'l llugar onde se cree que nació'l dios. * En [[Antigua Corinto|Corinto]], l'oráculu venía de la ciudá de [[Tenea]], de prisioneros supuestamente prindaos na Guerra de Troya. * En Basa, cerca de [[Figalia]] ([[Peloponeso]]), alzóse un [[Templu de Apolo (Figalia)|templu de Apolo]] obra del arquiteutu [[Ictino]]. * N'[[Abas (ciudá)|Abas]] ([[Fócida]]). * Nel [[Templu de Apolo (Delfos)|templu de Apolo]] en [[Delfos]], la [[Pitia]] enllenar del ''pneuma'' (πνευµα) de Apolo, que se dicía que venía d'un manantial dientro del ''[[ádyton]]''.[[Ficheru:Temple of apollo.JPG|thumb|Templu de Apolo nes faldes del monte [[Parnasu]], cerca de [[Delfos]] ([[Grecia]]).]] * En [[Patara]] ([[Licia]]) había un oráculu de Apolo pel iviernu, del que se dicía que foi'l llugar al que'l dios foi dende Delos. Como en Delfos l'oráculu de Patara yera una muyer. * En [[Escamplaes]], na mariña oeste d'Asia Menor, al igual qu'en Delfos una fonte sagrada daba un ''pneuma'' del que bebíen los sacerdotes. * En [[Segesta]] ([[Sicilia]]). Tamién daben oráculos dalgunos fíos de Apolo: * En [[Oropo]], al norte d'[[Atenes]], taba l'oráculu d'[[Anfiarao]] y tamién una fonte sagrada. * En [[Lebadea]], unos 30&nbsp;km al este de Delfos, [[Trofonio]] mató al so hermanu y fuxó a la cueva onde más tarde sería consultáu como oráculu. === Otros templos de Apolo === *[[Ficheru:Pompeya. Templo de Apolo. 01.JPG|miniaturadeimagen|Templu de Apolo (Pompeya)]]En [[Tebas (Grecia)|Tebas]], el templu más antiguu, [[sieglu IX e.C.]] probablemente dedicáu a Apolo Ismenio. Paez que foi un edificiu curvilliniu. A principios del [[sieglu VII e.C.]] construyóse un [[templu dóricu]] del que solo se recuperaron pequeñes partes.<ref>William Dinsmoor (1950),''The architecture of Ancient Greece'', p. 218, ISBN 0-8196-0283-3.</ref> Ellí celebrábense les fiestes [[Dafneforias]] cada nueve años n'honor de Apolo Ismenio (o Galaxio). Los participantes llevaben cañes de [[lloréu]] (''dafnai''), y a la cabeza de la procesión, caminaba un mozu (escoyíu sacerdote de Apolo), al que se llamaba "dafnéforo".<ref name="William Smith 1875. p. 384">William Smith.'' A Dictionary of Greek and Roman Antiquities'', John Murray, Londres, 1875. p. 384.</ref> * En [[Roma antigua|Roma]] había un [[templu de Apolo (Roma)|templu de Apolo]] dedicáu a Apolo Medicus, probablemente xuntu al templu de la diosa de la guerra [[Belona]]. * Templu de Apolo Actio del sieglu V e.C., nel puexu d'[[Actium]], na mariña d'[[Acarnania]]. * [[Templu de Apolo (Termón)|Templu de Apolo]] en [[Termu (Grecia)|Termon]], en [[Etolia]]. * Templu de Apolo Agieo ('proteutor de les cais') na ciudá de [[Megalópolis (Grecia)|Megalópolis]], en [[Arcadia]]. * Templu de Apolo n'[[Apolonia (Epiru)|Apolonia]] (Epiru) * [[Ortigia#Templu de Apolo|Templu de Apolo]] na islla d'[[Ortigia]], en [[Siracusa (Sicilia)|Siracusa]] ([[Sicilia]]). * [[Templu de Apolo (Figalia)|Templu de Apolo]] en [[Figalia]], en Arcadia. * [[Corinto#Templu de Apolo|Templu de Apolo]] en [[Corinto]]. * [[Delos#Santuariu de Apolo|Templu de Apolo]] en [[Delos]]. * Templu de Apolo Delfinio en [[Dreros]], al nordeste de Creta (sieglu VIII e.C.) == Festivales == Los principales festivales celebraos n'honor de Apolo yeren les [[Boedromias]], [[Carneas]], [[Carpias]], [[Dafneforias]], [[Delia (festividá)|Delias]], [[Jacintias]], [[Metageitnias]], [[Pianepsias]], [[Pitias]] y [[Targelias]]. == Atributos y símbolos == Los atributos más comunes de Apolo yeren l'[[arcu (arma)|arcu]] y la flecha. Ente los sos atributos tamién s'incluyíen la [[cítara]] (una versión avanzada de la [[llira (instrumentu musical)|llira]]), el [[plectro]] y la espada. Otru emblema común yera'l [[Trébedes (mueble)|trébedes]] sacrificial, representativu de los sos poderes proféticos. El [[Laurus nobilis|lloréu]] usar en sacrificios espiatorios y tamién pa ellaborar la [[corona de lloréu|corona de la victoria]] nos [[Xuegos Píticos]], que se celebraben nel so honor cada cuatro años en Delfos. La [[Arecaceae|palmera]] tamién-y taba consagrada porque naciera so una d'elles en Delos. Ente los animales que-y taben consagraos, incluyíense los [[Canis lupus lupus|llobos]], los [[Delphinidae #Los delfines nes lleendes y la mitoloxía|delfines]] y los [[Capreolus capreolus|corzos]], el [[Cygnus cygnus|cisne cantor]] y les [[Cicadidae|billorios]] (simbolizando la música), [[Falco|ferres]], la [[Corvus cornix|corneja gris]], [[Corvus|cuervos]] y [[Serpentes|culiebres]] (n'alusión a les sos funciones como dios de la profecía), los mures y los [[grifu|grifos]], míticos [[Híbridu (bioloxía)|híbridu]]s d'águila y lleón d'orixe oriental. [[Ficheru:Apolocitaredo8.jpg|thumb|''[[Apolo Citaredo]]'' ('Apolo con cítara'), [[Museos Capitolinos]] (Roma).]] Como dios de la colonización, Apolo aconseyaba sobre les colonies, especialmente mientres la dómina de mayor apoxéu, de [[750 e.C.|750]] a [[550 e.C.]] Según la tradición griega, ayudó a los colonos [[Creta|cretenses]] o [[Arcadia|arcadios]] a fundar la ciudá de [[Troya]]. Sicasí, esta hestoria podría reflexar una influyencia cultural que tuviera la direición contraria: testos [[Escritura cuneiforme|cuneiformes]] [[hitites]] menten un dios d'Asia Menor llamáu ''Appaliunas'' o ''Apalunas'' en rellación cola ciudá de ''[[Wilusa]]'' mentada n'inscripciones hitites, qu'anguaño se suel considerar idéntica a la griega [[Ilión]] pola mayoría d'investigadores. Nesta interpretación, el títulu ''Lykegenes'' puede lleese a cencielles como 'nacíu en Licia', lo que efeutivamente corta'l supuestu venceyu del dios colos llobos (posiblemente una [[etimoloxía popular]]). Nel contestu lliterariu Apolo representa l'harmonía, l'orde y la razón, carauterístiques qu'oldeaben coles de [[Dioniso]], dios del vinu, que representaba l'éxtasis y el desorde. El contraste ente los papeles d'estos dioses queda reflexáu nos axetivos ''apolíneo'' y ''dionisíaco''. Sicasí, los griegos pensaben nos dos cualidaes como complementaries: los dos dioses son hermanos, y cuando Apolo nel iviernu colar a la [[Hiperbórea]] dexaba l'oráculu de Delfos a Dioniso. Esti contraste paez ser amosáu nos llaos del [[xarrón Borghese]]. Apolo ye rellacionáu de cutiu col xustu mediu, siendo este l'ideal griegu de [[moderación]] y una virtú opuesta a la [[gula]]. == Apolo nel arte == {{VT|Categoría:Apolo nel arte}} [[Ficheru:Roman Statue of Apollo.jpg|thumb|Apolo (el «Adonis» de Centocelle), copia romana del orixinal griegu ([[Muséu Ashmolean]]).]] [[Ficheru:Apollo1.JPG|thumb|Apolo con un halo radiante nun mosaicu de suelu romanu, [[El Djem]], Túnez, finales del sieglu II.]] Nel arte Apolo ye representáu como un home nuevu, imberbe y guapu, de cutiu con una [[cítara]] (como [[Apolo Citaredo]]) o un arcu na mano, o reclinado sobre un árbol (los tipos [[Apolo Liciu]] y [[Apolo Sauróctono]]). L'[[Apolo de Belvedere]] ye una escultura en mármol que foi redescubierta a finales del sieglu XV y que dende'l [[Escultura del Renacimientu|Renacimientu]] hasta'l XIX hai epitomado los ideales de l'[[antigüedá clásica]] pa los europeos. Trátase d'una copia helenística o romana d'un orixinal en bronce del escultor griegu [[Leocares]] fecha ente 350 y 325 e.C. La estatua a tamañu natural llamada «[[Adonis]]», topada en 1780 nel xacimientu d'una ''[[Villa romana|villa suburbana]]'' cerca de la [[Via Labicana]] nel suburbiu romanu de Centocelle, anguaño nel [[Muséu Ashmolean]] (Oxford), ye identificáu como un Apolo polos investigadores modernos. Probablemente nunca tuvo destinada al cultu, siendo un [[pastiche]] de dellos modelos del sieglu IV e.C. y siguientes destináu a complacer a un entendíu romanu del sieglu II y a exhibila na so villa. Nel mosaicu de suelu romanu de finales del sieglu II d'[[El Djem]] (la romana [[Tisdro]]) puede identificáse-y como [[Helios|Apolo Helios]] pol so [[halo (iconografía relixosa)|halo]] radiante, anque entós inclusive la divina desnudez d'un dios despintar so la so túnica, señal de crecientes convenciones de modestia nel [[Imperiu romanu|Imperiu]] tardíu. Otru mosaicu de Apolo con halo, de [[Hadrumento]], ta nel muséu de [[Sousse]].<ref>{{cita web | url=http://www.tunisiaonline.com/mosaics/mosaic05b.html | títulu=Apollo and the Muses | obra=Roman Mosaics in Tunisia | idioma=inglés | fechaaccesu=27 de xunetu de 2007 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080708143541/http://www.tunisiaonline.com/mosaics/mosaic05b.html | fechaarchivu=8 de xunetu de 2008 }}</ref> Les convenciones d'esta representación —cabeza delladiada, llabios llevemente abiertos, grandes güeyos, corte de pelo en rizos cayendo sobre'l pescuezu— desenvolver nel sieglu III e.C. pa representar a [[Alexandru Magnu]].<ref>[[#Bibliografía|Bieber (1964)]], [[#Bibliografía|Yalouris (1980)]].</ref> Dalgún tiempu dempués de la realización d'esti mosaicu, les primeres representaciones de Cristu seríen imberbes y con halos. Na ciudá [[Creta|cretense]] de [[Dreros]], foi topada una estauína de Apolo<ref name="Perseus">{{cita web | obra=Perseus Digital Library | url=http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/siteindex?entry=Dreros | títulu=Site Catalog Name: Dreros | idioma=inglés | fechaaccesu=17 d'agostu de 2009}}</ref><ref name="González Serrano">{{cita llibru | autor=González Serrano, Pilar | añu=2000 | títulu=Historia Universal del Arte. Volume 2: Grecia y Roma | editorial=Espasa Calpe | ubicación=Madrid | páxina=33 | isbn=84-239-6156-7}}</ref><ref name="Troso">Troso, Cristina (2004): «Heraklion» y «Dreros», en {{cita llibru | autor=Maggi, Stefano; Troso, Cristina | títulu=Guíes d'arte y viaxes: Les ayalgues de Grecia | editorial=Libsa | ubicación=Madrid | añu=2006 | páxines=565 y 579 | isbn=84-662-1336-8}}</ref><ref name="Palagia">Boardman, John (2006): «Sources and Models» en {{cita llibru | editor=Palagia, Olga | títulu=Greek sculpture. Function, Materials, and Techniques in the Archaic and Classical Periods | editorial=[[Cambridge University Press]] | añu=2006 | páxines=2-3 | isbn=0-521-77267-2}}</ref> realizada nel estilu [[Periodu orientalizante|orientalizante]] ceo de finales del sieglu VIII e.C.<ref name="Palagia" /> (o bien escontra 650 e.C.),<ref name="Perseus" /> usando la téunica del ''[[sphyrelaton]]'', esto ye, esmartellando llámines de bronce sobre un nucleu de madera que-yos daba forma.<ref name="Perseus" /><ref name="González Serrano" /><ref name="Troso" /> Tien 80&nbsp;cm y tien unos pectorales bien marcaos.<ref name="Palagia" /> Anguaño atópase nel [[Muséu Arqueolóxicu de Heraclión|Muséu Arqueolóxicu]] de [[Heraclión]].<ref name="Troso" /> Otres representaciones antigües reseñables son: * Apolo de Piombino ([[muséu del Louvre]]) * Gran Apolo doráu de Lillebonne (muséu del Louvre) === Apolo nel arte de [[Lluis XIV]] === [[Ficheru:Lycian Apollo Louvre left.jpg|thumb|''[[Apolo Liciu]]'', copia romana antigua d'un orixinal griegu del sieglu IV e.C. ([[Muséu del Louvre]])]] * Galería de Apolo nel Louvre, obra del pintor y decorador [[Charles Le Brun]]. Siguió decorándola [[Delacroix]] y foi terminada nel Segundu Imperiu. * Salón del tronu o salón de Apolo nel [[castiellu de Versalles]]. Taba destináu a la receición d'embaxadores y dábense tamién espectáculos de danza y música. * Xardinos de Versalles. Equí atópense bastantes representaciones del dios solar: ** Estanque de Apolo, asitiáu cerca de la Gran Canal. Nel mediu atopa una monumental estatua de Apolo, obra de [[Jean-Baptiste Tuby]]. El dios surde de l'agua conduciendo un carru tiráu por dos caballos. ** Nel bosquecillo de los baños de Apolo, obra del sieglu XVIII, vese representáu'l dios solar, n'actitú de cansanciu y arrodiáu de ninfes. === Pintura === * ''Apolo y Aurora'' de Gerard de Lairesse, 1671; atopar nel [[Metropolitan Museum of Art]], Nueva York. Esisten numberoses obres d'arte n'honor a Apolo en tol mundu, tantu escultures antigües como modernes, amás de pintures de l'Antigüedá (topaes n'interiores de viviendes de [[Pompeya]]), y les realizaes a partir de la era del [[Renacimientu]] (Maarten Van Heemskerck y otros). == Mitoloxía == Les primeres referencies lliteraries a Apolo atópase en [[Homero]], na mesma fundación de la [[lliteratura griega]]. Apolo ye citáu na ''[[Odisea]]'' y ye unu de los dioses [[protagonista|protagonistes]] de la ''[[Ilíada]]''. Como rescampla, a pesar de la incertidume sobre l'orixe del mitu y de l'ausencia de documentación anterior, nel sieglu VIII e.C. yá taba consolidáu. Na dómina de la formación de los ''[[Himnu homéricu|himnos homéricos]]'' el dios yá apaecía tan cargáu d'atributos que'l poeta consideraba difícil escoyer por ónde empezar el so aponderamientu.<ref name="Miller" /> {{cita|''¿Cómo te tengo de cantar, celebráu como yes por toa clase d'himnos?''|''Himnu homéricu III, a Apolo, 19.<ref name="Miller">Miller, Andrew M. [https://books.google.com/books?id=7qIfAAAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=apollo&lr=&as_drrb_is=b&as_minm_is=0&as_miny_is=1970&as_maxm_is=0&as_maxy_is=2009&as_brr=3&hl=pt-BR&cd=27#v=onepage&q=&f=false ''From Delos to Delphi: a literary study of the Homeric Hymn to Apollo'']. Volume 93 de ''Mnemosyne''. Supplementum. Volume 93 de ''Mnemosyne, bibliotheca classica Batava''. Mnemosyne Series. Brill, 1986. p. ix</ref>}} === Nacencia === Cuando [[Hera]] afayó que [[Leto]] taba embarazada y que Zeus yera'l padre, prohibió que diera a lluz en ''tierra firme'', o'l continente, o cualquier islla del mar. Nel so analayar, Leto atopó l'acabante crear [[islla flotante]] de [[Delos]], que nun yera'l continente nin una islla real, y dio a lluz ellí. La islla taba arrodiada de cisnes. Dempués, Zeus aseguró Delos al fondu del océanu. Más tarde esta islla foi consagrada a Apolo. Tamién s'afirma que Hera secuestró a [[Ilitía]], la diosa de los partos, pa evitar que Leto diera a lluz. Los demás dioses engañaron a Hera por que la dexara dir ufiertándo-y un collar d'[[ámbare]] d'ocho metros de llargu. Los mitógrafos coinciden en que primero nació [[Artemisa]] y esta ayudó a nacer a Apolo, o qu'Artemisa nació un día primero que Apolo, na islla d'[[Ortigia]], y qu'ayudó a Leto a cruciar el mar hasta Delos a otru día pa dar a lluz a Apolo. Apolo nació'l 7º día (ἡβδομαγενης) de [[Targelión]], según la tradición delia o nel mes de [[Bisio]] según la tradición délfica. Los díes 7º y 20º, llunes nueva y llena, tuvieron dende entós consagraos a él. === Mocedá === Cuatro díes dempués de la so nacencia, Apolo mató al dragón ctónico [[Pitón (mitoloxía)|Pitón]], que vivía en [[Delfos]] xunto a la [[fonte de Castalia]]. Esta fonte yera la qu'emitía los vapores causantes de que l'oráculu de Delfos fixera les sos profecíes. Hera unvió a la culiebra pa escorrer y matar a Leto per tol mundu. Pa protexer a la so madre, Apolo clamió a [[Hefesto]] un arcu y flecha. En recibiéndolos, Apolo arrequexó a Pitón na cueva sagrada de Delfos.<ref>{{cita llibru | títulu=Children of the gods: the complete myths and legends of ancient Greece | autor=McLeish, Kenneth; Frink, Elisabeth | allugamientu=Harlow | editorial=Longman | añu=1983 | isbn=9780582391154 | páxina=32}}</ref> Apolo mató a Pitón pero foi castigáu por ello, yá que Pitón yera un fíu de [[Gea]]. Hera unvió entós al xigante [[Ticio]] a matar a Leto. Esta vegada Apolo foi ayudáu pola so hermana Artemisa na proteición de la so madre. Mientres la batalla Zeus venció finalmente la so ayuda y refundió a Ticio al [[Tártaru (mitoloxía)|Tártaru]]. Ellí foi suxetáu al suelu de roca, cubriendo nueve acres, y una pareya d'[[utre]]s comíen-y el fégadu diariamente. === Admeto === {{AP|Admeto}} {{AP|Alcestis}} Cuando Zeus ablayó al fíu de Apolo, [[Asclepio]], con un rayu por resucitar a [[Hipólito]] d'ente los muertos (transgrediendo asina a [[Temis (mitoloxía)|Temis]] al robar súbditos de [[Hades]]), Apolo mató en vengación a los [[Cíclope #Primer generación|Cíclopes]], que crearen el rayu de Zeus. Apolo tenía de ser desterráu al [[Tártaru (mitoloxía)|Tártaru]] pa siempres, pero foi nel so llugar condergáu a un añu de [[trabayos forzaos|trabayu forzáu]] como castigu, gracies a la intercesión de la so madre, [[Leto]]. Mientres esti tiempu trabayó como pregueru pal rei [[Admeto]] de [[Feres]] en [[Tesalia]]. Admeto trató bien a Apolo polo qu'a cambéu esti concediólu grandes beneficios. Apolo ayudó a Admeto a ganar a [[Alcestis]], la fía del rei [[Pelias]] y más tarde convenció a les [[Moiras]] por que dexaren a Admeto vivir más tiempu del que-y correspondía si dalgún otru ocupaba'l so llugar. Pero cuando llegó la hora de la so muerte, los sos padres, qu'él asumiera que taríen dispuestos a morrer gustosamente nel so llugar, refugaron cooperar. Sicasí, Alcestis tomó'l so llugar, pero [[Heracles]] consiguió «persuadir» a [[Tánatos]], el dios de la muerte, por que la devolviera al mundu de los vivos. === Mientres la Guerra de Troya === [[Ficheru:Apolo del Tíber 03.JPG|miniaturadeimagen|Apolo del Tíber]] Ofendiendo a [[Zeus]], foi unviáu a construyir xuntu con [[Poseidón]] les muralles de Troya pal rei [[Laomedonte]] pero, según delles fontes, esti negar a pagar a los dioses el salariu axustáu (trenta Dracmes troyanes). En respuesta, Apolo unvió una peste y Poseidón un maremotu con un golpe del so tridente. Apolo disparó fleches infestaes cola peste nel campamentu griegu mientres la [[Guerra de Troya]] en respuesta al insultu d'[[Agamenón]] a [[Crises]], unu de los sos sacerdotes que la so fía [[Criseida]] fuera secuestrada. Apolo esixó la so lliberación, y los aqueos terminaron per vencer, provocando indireutamente la roxura d'[[Aquiles]], que ye la tema de la ''[[Ilíada]]''. Cuando [[Diomedes]] mancó a [[Eneas]] Apolo rescató-y. Primero [[Afrodita]], la so proteutora madre, intentó rescatar a Eneas pero Diomedes mancar tamién. Entós Eneas foi envolubráu per una nube creada por Apolo, quien lu llevó a Pérgamo, un llugar sagráu de [[Troya]]. Apolo ayudó a [[Paris de Troya|Paris]] a matar a [[Aquiles]] emponiendo la flecha d'arcu hasta'l talón d'este. Una interpretación d'esti motivu ye que foi en vengación pol sacrilexu d'Aquiles al matar a [[Troilo]], fíu de Apolo con [[Hécuba]], nel mesmu altar del templu a él dedicáu. === Níobe === {{AP|Níobe|Nióbidas}} [[Níobe]], una reina de [[Tebas (Grecia)|Tebas]] y esposa d'[[Anfión]], presumió de la so superioridá sobre Leto porque tuviera catorce hijos (los [[Nióbidas]]), siete varones y siete muyeres, mientres Leto tuviera solu dos. Apolo mató a los sos fíos mientres estos practicaben atletismu, a pesar de les sos súpliques, y Artemisa a les sos fíes. Apolo y Artemisa usaron fleches envelenaes pa matalos, anque según delles versiones del mitu dalgunos de los Nióbidas fueron perdonaos (de normal [[Melibea|Cloris]]). Anfión, al ver a los sos fíos muertos, suicidóse o foi asesináu por Apolo en xurando vengación. Una afarada Níobe fuxó al monte [[Sípilo]] n'[[Asia Menor]] y convirtióse en piedra mientres lloraba. Les sos llárimes formaron el ríu [[Aqueloo]]. Zeus convirtiera a tolos habitantes de Tebas en piedra, polo que naide soterró a los Nióbidas hasta'l novenu día tres la so muerte, cuando los mesmos dioses diéron-yos sepultura. === Consortes y descendencia === {| {{tablaguapa}} ! Amantes masculinos ! colspan="3" | Amantes femenines y fíos ! Fíos de madre desconocida |- valign="top" | * [[Cipariso]] * [[Xacintu (mitoloxía)|Xacintu]] | * [[Acanta]] * [[Arsínoe (fía de Leucipo)|Arsínoe]] ↓ ** [[Asclepio]]<ref group="Nota">Según la ''Biblioteca mitolóxica'' de Apolodoro (III, 10,3), había una tradición qu'indicaba que Arsínoe yera la madre de Asclepio pero otra versión señalaba que la so madre yera Corónide.</ref> ** [[Eriopis]] * [[Casandra]] * [[Calíope]] ↓ ** [[Llinu (mitoloxía)|Llinu]] ** [[Orfeo]] ** [[Ialemo]] * [[Cirene (mitoloxía)|Cirene]] ↓ ** [[Aristeo]] * [[Coronis]] ↓ ** [[Asclepio]] | * [[Dafne]] * [[Dríope (princesa)|Dríope]] ↓ ** [[Anfiso]] * [[Etusa]] ↓ ** [[Eleuter (fíu de Apolo)|Eleuter]] * [[Hécuba]] ↓ ** [[Troilo]] ** [[Políxena]] * [[Leucótoe]] * [[Mantu (mitoloxía)|Mantu]] ↓ ** [[Mopso (fíu de Mantu)|Mopso]] | * [[Psámate]] ↓ ** [[Llinu (mitoloxía)|Llinu]] * [[Quíone (fía de Dedalión)|Quíone]] ↓ ** [[Filamón]] * [[Reu (mitoloxía)|Reu]] ↓ ** [[Anio]] * [[Sinope]] ↓ ** [[Siriu (fíu de Sinope)|Siriu]] * [[Terpsícore]] ↓ ** [[Llinu (mitoloxía)|Llinu]] * [[Urania]] ↓ ** [[Llinu (mitoloxía)|Llinu]] * [[Calipso]] | * [[Cicno, fíu de Apolo|Cicno]] * [[Cíniras]] * [[Femónoe]] |} Trés de los nueve muses inspiradores (fíes de [[Zeus]]), tuvieron romances con Apolo. Elles son: [[Calíope]] (musa de la ''poesía''), [[Terpsícore]] (''danza''), y [[Urania]] (''astronomía''). Otres aventures atribuyíes a Apolo son un desarrollu tardíu na mitoloxía griega.<ref>«Les mesmes aventures nun fueron narraes hasta más tarde.» [[#Bibliografía|Kerényi (1951)]] 140.</ref> Los sos vívidas carauterístiques anecdótiques fixeron a delles d'elles favorites de los pintores dende la Renacencia, polo que destaquen más prominentemente na imaxinación moderna. ==== Amantes femenines ==== {{AP|Dafne|Apolo y Dafne}}[[Ficheru:Daphné poursuivie par Apollon MR 1807.jpg|thumb|''Dafne escorrida por Apolo'' y ''Apolo escorriendo a Dafne'' (Muséu del Louvre).]] * Pa esplicar la rellación de Apolo con [[Dafne]], l'[[Laurus nobilis|árbol de lloréu]] que les sos fueyes usaben la so sacerdoteses en [[Delfos]], foi recoyida por [[Libanio]], un profesor y rétor del sieglu IV,<ref>[[Libanio]], ''Narraciones''.</ref> que Apolo escorrió a una [[ninfa]] que lo refalgara: '''[[Dafne]]''', fía de [[Peneo (mitoloxía)|Peneo]]. Nel rellatu d'[[Ovidio]] pal públicu romanu, Apolo Febo burllar de [[Cupidu]] por xugar con una arma propia d'homes, lo que fai qu'esti-y manque con una flecha dorada; simultáneamente, sicasí, disparára-y una flecha de plomu a Dafne, faciendo qu'esta sintiera repulsión escontra Apolo. Tres una fogosa persecución, Dafne rezó a la Madre Tierra —o alternativamente al so padre, un [[oceánida|dios ríu]]— pidiendo ayuda, y esta tresformó-y nun árbol de lloréu, consagráu a Apolo. *[[Ficheru:Muses.jpg|miniaturadeimagen|Ronda de Apolo y les ''nueve muses inspiradores'']]Apolo tuvo una aventura con una princesa mortal llamada '''[[Leucótoe]]''', fía d'[[Órcamo]] y hermana de [[Clitia]]. Leucótoe amó a Apolo, quien s'amarutara como la so madre pa llograr aportar a los sos aposentos. Clitia, celosa de la so hermana porque quería a Apolo pa sigo, cuntó a Órcamo la verdá, traicionando les ficies y l'enfotu de la so hermana. Enfurecido, Órcamo ordenó que Leucótoe fuera soterrada viva. Apolo negar a perdonar a Clitia por traicionar a la so amada, y ésta, aflixida, amostalgóse y amodo morrió. Apolo tresformar nuna planta d'inciensu, o bien nun heliotropo o xirasol, que sigue al sol acaldía. * '''[[Marpesa]]''' foi secuestrada por [[Ides]] pero tamién foi amada por Apolo. Zeus fíxo-y escoyer ente dambos, y Marpesa escoyó a Ides razonando que Apolo, siendo inmortal, terminaría cansándose d'ella cuando avieyara. * '''[[Castalia]]''' yera una [[ninfa]] a quien Apolo amaba. Castalia fuxó d'él y se zambulló na fonte qu'había en Delfos al pie del monte [[Parnasu]], que dende entós se llama [[fonte de Castalia]]. L'agua d'esta fonte yera sagrada: usar pa llimpiar los templos de Delfos y tamién inspiraba a los poetes. * Apolo tuvo con '''[[Cirene (mitoloxía)|Cirene]]''' un fíu llamáu [[Aristeo]], que se convirtió nel dios patrón del ganáu, los árboles frutales, la caza, l'agricultura y l'apicultura. Tamién foi un héroe de la cultura qu'enseñó a la humanidá les téuniques de la ganadería llechera y l'usu de redes y trampes na caza, según el cultivu de les olivares. * Con '''[[Hécuba]]''', la esposa del rei [[Príamo]] de [[Troya]], Apolo tuvo un fíu llamáu [[Troilo]]. Un [[oráculu]] profetizó que Troya nun sería ganada siempres que Troilo llegara a cumplir los venti años de vida. Cayó nuna emboscada y foi asesináu por [[Aquiles]]. * Apolo tamién se namoró de '''[[Casandra]]''', fía de Hécuba y Príamo, y hermanasca de Troilo. Apolo prometió a Casandra el don de la profecía pa llograr seducila, pero ella refugólu dempués. Enfurecido, Apolo concedió-y el don de conocer les traxedies futures xuntu cola maldición de que naide-y creyera enxamás. * '''[[Coronis]]''', fía de [[Flegias]], rei de los [[lapitas]], foi otra de les amantes de Apolo. Embarazada d'[[Asclepio]], Coronis namorar d'[[Isquis]], fíu d'[[Élato]]. Un cuervu informó a Apolo d'esta aventura. De primeres nun lo creyó y volvió negros a tolos cuervos (qu'antes yeren blancos) como castigu por sopelexar mentires. Cuando afayó la verdá unvió a la so hermana, [[Artemisa]], a matar a Coronis (n'otres versiones, el mesmu Apolo matara a Coronis). Como resultáu tamién fixo sagraos a los cuervos y dio-yos la xera d'anunciar muertes importantes. Apolo rescató al ñácaru de la pira funeraria de Coronis y dar al [[centauru]] [[Quirón]] por que lo criara. Flegias se enfureció tres la muerte de la so fía y amburó el templu de Apolo en Delfos, polo que Apolo matólu. * Na obra d'[[Eurípides]] ''[[Ion (Eurípides)|Ion]]'', Apolo niciaba a [[Ion (mitoloxía)|Ion]] con '''[[Creúsa (fía de Erecteo)|Creúsa]]''', esposa de [[Xutu (mitoloxía)|Xutu]]. Creúsa abandonó a Ion nel monte, pero Apolo pidió a [[Hermes]] que salvara al neñu y llevar al oráculu de Delfos, onde foi criáu por una sacerdotesa. * Otru de los sos romances foi con '''[[Acanta]]''', l'espíritu del árbol d'[[Acanthus|acanto]]. Tres la so muerte, foi tresformada por Apolo nuna yerba amigo del sol. ==== Amantes masculinos ==== [[Ficheru:Apollo, Hyacinthus and Cyparis singing and playing by Alexander Ivanov.jpg|thumb|350px|left|[[Apolo (mitoloxía)|''Apolo'']], [[Xacintu (mitoloxía)|''Xacintu'']] ''y [[Cipariso]]''. Alexander Andrejewitsch Iwanow. 1834.]] Apolo, eternu ''[[kuros]]'' imberbe, foi'l dios griegu que tuvo les rellaciones homosexuales más prominentes. Esto podía esperase del que yera dios de la [[palestra]], el llugar onde los mozos axuntar pa prauticar atletismu, siempres [[nudismu|desnudos]]. <!--, y de quien se dicía que representaba al educador ideal y por tanto ''[[erastes]]'' (o amigu de rapazos) ideal.<ref>{{cita llibru | apellíos=Sergent | nome=B. | títulu=Homosexuality in Greek Myth | añu=1986 | editorial=Beacon Press | isbn=0-8070-5700-2 | páxina=102}}</ref> Tolos sos amantes yeren más nuevos qu'él, al estilu de les rellaciones [[pederastia|pederastes]] griegues de la dómina.--> Dalgunos de los mozos amigos de Apolo sufrieron tráxiques muertes resultantes d'accidentes<!--morrieron «por fuercia», un reflexu de la función d'estos mitos como parte de los [[ritu de pasaje|rito de pasaxe]], nos que'l mozu morría pa renacer como adultu-->. * '''[[Xacintu (mitoloxía)|Xacintu]]''' foi unu de los sos amantes masculinos. Xacintu yera un príncipe [[esparta]]nu formosu y atléticu. Mientres dambos practicaben el [[llanzamientu de discu]], un discu llanzáu por Apolo foi esviáu de la so trayeutoria pol celosu [[Céfiro]] y cutió a Xacintu na cabeza, matándo-y al intre. Cuando'l mozu morrió, dizse que Apolo sintió tanto enfadu y dolor que convirtió a Céfiro en vientu por que nunca volviera tocar nin falar a naide. Del sangre de Xacintu, Apolo creó la [[Hyacinthus|flor]] llamada como él en tributu a la so muerte, y les sos llárimes enllordiaron los pétalos de la flor con marques en forma de ''άί'' ''άί'', que significa '¡ai, ai!', como símbolu del eternu llamentu. El Festival de Xacintu ([[Jacintias]]) yera una celebración tradicional en Esparta. * Otru amante masculín foi '''[[Cipariso]]''', un descendiente de [[Heracles]]. Apolo regaló-y un formosu venáu adomáu como compañeru, pero Cipariso matar por fuercia con un ''[[pilum]]'' cuando esti xacía dormíu ente la maleza. Cipariso pidió entós a Apolo que fixera que les sos llárimes rodaren eternamente. Apolo aportó al pidimientu tresformándo-y nun [[Cupressus|ciprés]], del que se diz que ye un árbol representativu de la murnia porque la so cazumbre forma gotitas qu'asemeyen llárimes nel tueru. === Nacencia de Hermes === [[Hermes]] nació nel monte [[Cilene]] en [[Arcadia]]. Esta hestoria cuntar nel [[himnu homéricu]] a Hermes. La so madre, [[Maia (mitoloxía)|Maia]], había quedáu embarazada d'una aventura amorosa con [[Zeus]]. Maia envolubró al infante en mantes pero Hermes escapó cuando ella dormía. Hermes corrió a [[Tesalia]], onde Apolo taba llendando'l so ganáu. L'infante Hermes robó delles de les sos vaques y llevar a una cueva nos montes cercanos a [[Pilos]], borrando les sos buelgues. Na cueva atopó una [[Testudines|tortúa]], matar y baleró el [[Cascu (tortúa)|cascu]] sacando les coraes. Usó los intestinos d'una de les vaques y el cascu de la tortúa pa faer la primera [[llira (instrumentu musical)|llira]]. Apolo quexar a Maia de que'l so fíu robara'l so ganáu, pero Hermes yá volviera a los cobertores nes qu'ella-y había dexáu, polo que Maia refugó creer les afirmaciones de Apolo. Zeus intervieno y afirmando ver los fechos, secundó a Apolo. Entós Hermes empezó a tocar música na llira qu'inventara. Apolo, un dios de la música, namorar del preséu y ufiertó dexar l'intercambiu del ganáu pola llira. Asina, Apolo convertir nun maestru de la llira. === Otres hestories === * Apolo dio a [[Orestes]], al traviés del oráculu de Delfos, la orde de matar a la so madre, [[Clitemnestra]], y al amigu d'esta, [[Egisto]]. Orestes foi fiero castigáu por esti crime poles [[Erinias]], quien lu escorrieron incansablemente hasta face-y pidir la intercesión de Atenea, quien decretó que fuera xulgáu por un xuráu de los sos iguales, con Apolo como defensor. * Na ''[[Odisea]]'', [[Odiseo]] y el restu de la tripulación sobreviviente desembarcaron nuna islla consagrada a Helios, el dios sol, que guardaba nella ganáu sagráu. Anque Odiseo alvirtió-yos por que nun lo fixeren (como [[Tiresias]] y [[Circe]] habíen-y dichu), los sos homes mataron y comieron parte del ganáu, polo qu'Helios fizo que Zeus destruyera'l barcu y a tolos sos tripulantes salvu a Odiseo. * Apolo mató a los [[Alóadas]] cuando estos intentaben asaltar l'[[Monte Olimpu (Grecia)|Olimpu]]. * Tamién se dicía que Apolo acaballaba de llombu d'un cisne al país de los [[Hiperbóreos]] mientres los meses d'iviernu, cisne que tamién-y emprestaba al so amáu Xacintu por que lo montara. * Apolo tresformó a [[Cefiso (mitoloxía)|Cefiso]] nuna bisarma marina. ==== Concursos musicales ==== * Nuna ocasión '''[[Pan (mitoloxía)|Pan]]''' tuvo la audacia de comparar la so música cola de Apolo, y de retar a este, el dios de la [[cítara]], a una prueba d'habilidá. [[Tmolo]], el dios monte, foi escoyíu árbitru. Pan sopló les sos flautes, y cola so rústica melodía dio gran prestu a él mesmu y al so fervosu siguidor, [[Midas]], que taba presente. Entós Apolo pulsió les cuerdes de la so llira. Tmolo darréu declaró vencedor a Apolo, y toos salvu Midas tuvieron d'alcuerdu. Esti disintió, y cuestionó la xusticia del fallu. Apolo nun quixo volver sufrir tan malváu par d'oyíos, y fizo que se-y convirtieren n'oreyes de [[Equus asinus|burru]]. * '''[[Marsias]]''' yera un [[sátiru]] que desafió a Apolo a un concursu de música. Atopara un [[aulos (preséu)|aulos]] (flauta de dos tubos) nel suelu, que tirara la diosa [[Atenea]] en inventándolo porque faía que les sos mexelles enchiérense. El concursu foi xulgáu poles [[Muses]]. Dempués de que cada unu tocara, dambos yeren consideraos iguales, hasta que Apolo decretó que se tocara y cantara coles mesmes. [[Ficheru:José de Ribera 003.jpg|thumb|''[[Apolo y Marsias]]'' de [[José de Ribera]] (1637).]]Como él tocaba la llira, podía faelo, pero'l aulos ye un preséu de vientu. Marsias viose derrotáu, polo tanto Apolo foi declaráu vencedor. Apolo desolló vivu a Marsias nuna cueva cerca de [[Calaenae]] en [[Frigia]] pola so [[hibris]] (arguyu desatamañao) al desafiar a un dios. El so sangre esparnao convertir nel ríu Marsias. Otra versión ye que Apolo tocó'l so preséu del revés, cosa que Marsias tampoco podía faer, polo que Apolo colgó-y d'un árbol y espelleyar vivu.<ref>{{cita llibru | apellíos=Cavendish | nome=R. | títulu=Man, Myth, and Magic: The Illustrated Encyclopedia of Mythology, Religion, and the Unknown | editorial=Marshall Cavendish | añu=1994 | isbn=1-85435-731-X}}</ref> * Apolo tamién compitió nun concursu de llira con [[Cíniras]], el so fíu, quien se suicidó en perdiendo. == Epítetos y títulos de cultu griegu == {{VT|Categoría:Epítetos de Apolo}} [[Ficheru:Apollo sauroctonus roughly square.jpg|thumb|Estatua d'[[Apolo Sauróctono]] ('matador de llagartos').]] Apolo, como otres deidaes griegues, tenía ciertu númberu d'[[epítetu|epítetos]] que-y yeren aplicaos pa reflexar la diversidá de papeles, obligaciones y aspeutos adscritos a él. Sicasí, anque tenía un gran númberu d'apellativos na mitoloxía griega, solo unos pocos apaecen na lliteratura llatina. Ente los sos epítetos cúntense: * Como dios de la lluz y del sol: ** '''Egletes''' ('radiante');<ref>[[Apolonio de Rodas]] iv.1730; [[Apolodoro d'Atenes|Apolodoro]] i.9.26.</ref> ** '''[[Febo (mitoloxía)|Febo]]''' ('brillosu'), el más común na [[lliteratura llatina]]; ** '''Licéu''' ({{lang|grc|Λυκειος}}, 'lluminosu'),<ref>Liddell, Henry George; Scott, Robert. ''A Greek-English Lexicon'' Oxford. Clarendon Press. 1940. Voz: [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2364080&redirect=true Λύκειος] En [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/ Perseus Digital Library].</ref> pa Apolo nel contestu de dios del sol o de la lluz. * Como dios de la medicina y el sanamientu: ** '''[[Acestor]]''' (Ακέστωρ, 'sanador');<ref>[[Eurípides]], ''[[Andrómaca (obra)|Andrómaca]]'' 901.</ref> ** '''Acesio''' (Ακεσιος, 'sanador'), sol que yera adoráu en [[Elis]], onde tenía un templu nel ágora;<ref>{{Cita DGRBM | sv=Acesius | vol=1 | pag=7}}</ref> ** '''[[Agieo]]''' (Ἀγυιεύς), como proteutor de carreteres y llares; ** '''[[Alexicaco]]''' (Άλεξίκακος, 'el qu'estrema la desgracia'); ** '''Apotropeo''' ('el qu'estrema'l mal'); ** '''Averruncus''' ('qu'estrema los males'), epítetu llatín; ** '''Iatros''' (Ιατρος, 'médicu'); ** '''Medicus''' ('médicu'), epítetu llatín; en Roma había un [[templu romanu|templu]] dedicáu a ''Apollo Medicus'', probablemente xuntu al de [[Belona]].[[Ficheru:2006 0814 Appolon Inscription 20060353.JPG|thumb|[[Plintu]] de la estatua de Apolo Iatros ('médicu').]] * Como dios de les plagues y defensor contra aguarones y llagostes: ** '''Culicarius''' ('qu'estrema los mosquitos'), epítetu llatín; ** '''Esminteo''' (Σμινθειος, 'cazador de mures'); ** '''Parnopio''' (Παρνοπιος, 'saltapraos'). * Como dios del tiru con arcu: ** '''Aphetoros''' ('dios del arcu'); ** '''Argurotoxos''' (Άργυρότοξος, 'del arcu de plata'); ** '''Articenens''' ('que lleva l'arcu'), epítetu romanu; ** '''Hekaergos''' (Έκάεργος, 'que se desfacer llueñe'), referíu a les sos fleches; ** '''Hekebolos''' (Έκηϐόλος, 'que dispara llueñe'). * Como dios pastoral de la ganadería: ** '''Liciu''' (Λυκιος, 'matador de llobos') o '''Lykegenes''' ('nacíu d'una lloba'); ** '''Nomios''' ('vagamundu'). * Como dios de los colonos: ** '''Arcageta''' (Αρχηγετης, 'direutor de la fundación'), por ser fundador de les muralles de [[Megara]]; ** '''Clario''' (Κλαριος, del dóricu κλαρος ''klaros'', 'asignación de tierra'), pola so supervisión sobre les ciudaes y les colonies. * Como dios de los oráculos: ** '''Cintio''', proveniente de la so nacencia nel [[Monte Cintu]] de [[Delos]]; ** '''Cirreo''', por [[Cirria]], llocalidá cercana de Delfos; ** '''Clario''' (Κλαριος) pol santuariu que tenía en [[Escamplaes]], [[Xonia]] (oráculu de [[Colofón (ciudá)|Colofón]]); ** '''Delfinio''' (Δελφινιος, 'del úteru'), qu'acomuña a Apolo con ''Delphoi'' ([[Delfos]]); una [[etioloxía]] nos [[himnos homéricos]] acomuña esti epítetu colos [[Delphinidae|delfines]]; ** '''Liciu''' (Λυκιος, 'de [[Licia]]') o '''Lykegenes''' ('nacíu en Licia'), onde dalgunos postulen l'orixe del so cultu; ** '''Pitio''' (Πυθιος, 'pítico'), de Πυθο ''Pytho'', nome homéricu de [[Delfos]]; ** '''Timbreo''' (Θυμβριος) pol templu que tenía en [[Timbra]]. * Como dios de la profecía: ** '''Coelispex''' ('que repara'l cielu'), epítetu romanu; ** '''Loxias''' (Λοξίας, 'oblicuu'), polos oráculos tan ambiguos. * Como xefe de muses y ninfes: ** '''Musageta''' (Μουσαγέτης, 'xefe de les [[musa|muses]]'); ** '''Ninfageta''' ('xefe de les [[ninfa|ninfes]]'); ** '''Lesquenorio''', del llatín ''leschis'', porque presidía les asamblees poéticu y musical y les xuntes de les muses.<ref>{{cita llibru | apellíos=Hofmann | nome=J. J. | títulu=Lexicon universale | capítulu=Leschenorius | url=http://www.uni-mannheim.de/mateo/camenaref/hofmann/k/books/k_1412.html | allugamientu=Basilea | editorial=J. H. Widerhold | añu=1677 | oclc=8091897}}</ref> * En rellación a ciudaes y rexones: ** '''Abeo''', epítetu deriváu de la ciudá focídea de Abas, onde'l dios tenía un suntuosu templu.{{harvnp|Smith|1967|c=Abaeus}} ** '''Acrefio''', epítetu col que se-y adoraba na ciudá beocia d'[[Acrefia]], supuestamente fundada pol so fíu [[Acrefeo]]; ** '''Actiaco''', epítetu que se-y daben nel [[Actium]], unu de los sos principales llugares de cultu.<ref>[[Ovidio]], ''[[Les metamorfosis]]'' xiii.715; [[Estrabón]] x.451.</ref> * En rellación a personaxes: ** '''Ismeno''' (Ἰσμηνιός, ''Ismēnios'', lliteralmente, "de Ismeno") por [[Ismeno (fíu de Anfión)|Ismeno]], fíu d'[[Anfión]] y [[Níobe]], a quien mató con una [[flecha]]. == Apolo romanu == Los romanos adoptaron el cultu a Apolo de los griegos. Como dios genuinamente griegu, Apolo nun tenía equivalente direutu na mitoloxía romana, anque los poetes posteriores aludieron frecuentemente a él como [[Febo (mitoloxía)|Febo]]. Había una tradición na que l'oráculu délfico yera consultáu tan ceo como nel periodu de los [[Monarquía romana|reis romanos]] mientres el reináu de [[Lucio Tarquinio el Sobeyosu|Tarquinio el Sobeyosu]].<ref>[[Titu Liviu]] i.56.</ref> Por cuenta de una peste en [[430 e.C.]], establecer en Roma'l [[Templu de Apolo Sosiano|primer templu]] nos campos Flaminios, reemplazando un antiguu llugar de cultu conocíu ellí como'l ''Apollinare''.<ref>Livio iii.63.7, iv.25.3.</ref> Mientres la [[segunda guerra púnica]] en [[212 e.C.]] los ''[[Ludi Apollinares]]'' ('Xuegos Apolíneos') fueron instituyíos nel so honor, siguiendo les instrucciones d'una profecía atribuyida a un tal Marcio.<ref>Livio xxv.12.</ref> Na dómina d'[[César Augusto|Augusto]], que se consideraba a sigo mesmu so la especial proteición de Apolo, el so cultu desenvolvióse y convirtióse n'unu de los principales dioses de Roma.<ref>{{cita llibru|apellíos=Liebeschuetz|nome=J. H. W. G.|títulu=Continuity and Change in Roman Religion|añu=1979|editorial=[[Oxford University Press]]|isbn=0-19-814822-4|allugamientu=Oxford|páxines=82–5}}</ref> Tres la [[batalla de Actium]], que se llibró cerca d'un santuariu de Apolo, Augusto amplió'l so antiguu templu, dedicó una porción del botín a él y instituyó xuegos quinquenales nel so honor.<ref>[[Suetonio]], ''[[Vides de los dolce césares]]'' xviii.2; [[Dion Casio]] li.1.1–3.</ref> Tamién mandó alzar [[Templu de Apolo Palatín|un nuevu templu]] dedicáu a Apolo nel [[monte Palatín]].<ref>[[Dion Casio]] liii.1.3.</ref> Los sacrificios y oraciones nel Palatín dedicaos a Apolo y [[Diana (mitoloxía)|Diana]] constituyíen la culminación de los [[xuegos seculares]], celebraos en 17 e.C. pa conmemorar l'entamu d'una nueva era.<ref>{{cita llibru|apellíos=Dessau|nome=H.|títulu=[[Inscriptiones Latinae Selectae]]|añu=1892|editorial=Weidmann|ubicación=Berlín|páxina=5050|oclc=61951386}}</ref> === Epítetos y títulos de cultu celtes === Apolo foi adoráu en tol [[Imperiu romanu]]. Nos territorios tradicionalmente [[Naciones celtes|celtes]] yera consideráu davezu un dios solar y del sanamientu. De cutiu yera oldeáu con dioses celtes de carauterístiques similares.<ref name="green">{{cita llibru | apellíos=Green | nome=M. J. | títulu=Dictionary of Celtic Myth and Legend | ubicación=Londres | editorial=Thames & Hudson | añu=1997 | isbn=0-500-27975-6}}</ref> * '''Apolo [[Atepomarus]]''' ('gran caballeru' o 'dueñu d'un gran caballu'). So esti nome Apolo foi adoráu en [[Mauvrieres]] ([[Indre]]). Nel mundu celta los caballos taben estrechamente rellacionaos col sol.<ref name="cil13">''[[Corpus Inscriptionum Latinarum]]'' XIII, 1863–1986.</ref><ref>{{cita llibru | apellíos=Ross | nome=A. | títulu=Pagan Celtic Britain Studies In Iconography And Tradition | añu=1967 | ubicación=Londres | editorial=Constable & Co | isbn=0-09-472330-3}}</ref><ref name="green" /> * '''Apolo [[Belenus]]''' ('brillosu'). Esti epítetu dar a Apolo en zones de [[Galia]], norte d'[[Italia]] y [[Nórico]] (actual Austria). Apolo Belenus yera un dios solar y del sanamientu.<ref>{{cita llibru | apellíos=Zwicker | nome=J. | títulu=Fontes historiae religionis Celticae | añu=1934–36 | ubicación=Berlín | editorial=W. de Gruyter et socios | oclc=5734432}}</ref><ref>''Corpus Inscriptionum Latinarum'' V, XI, XII, XIII.</ref><ref>{{cita publicación | apellíu=Gourvest | nome=J. | títulu=-y culte de Bélénos en Provence occidentale et en Gaule | revista=Ogam | volume=VI | añu=1954}}</ref><ref>{{cita publicación | apellíu=Thévenot | nome=É. | títulu=Le cheval sacré dans la Gaule de l'Est | revista=Revue Archeologique de l'Est et du Centre-Est | volume=II | añu=1951}}</ref><ref>{{cita publicación | títulu=Temoignages du culte de l'Apollon gaulois dans l'Helvetie romaine | revista=Revue celtique | volume=51 | añu=1934}}</ref> * '''Apolo [[Cunomaglus]]''' ('señor de los perros de caza'). Títulu dau a Apolo nun altar de [[Wiltshire]]. Apolo Cunomaglus pudo ser un dios del sanamientu. El mesmu Cunomaglus pudo ser orixinalmente un dios de la sanación independiente.<ref>{{cita llibru | apellíos=Wedlake | nome=W. J. | títulu=The Excavation of the Shrine of Apollo at Nettleton Wiltshire, 1956–1971 | añu=1982 | editorial=Society of Antiquaries of London | isbn=0-85431-233-1}}</ref> * '''Apolo [[Grannus]]''', que orixinalmente foi un dios primaveral del sanamientu, más tarde oldeáu con Apolo.<ref>{{cita llibru | apellíos=Szabó | nome=M. | títulu=The Celtic heritage in Hungary | añu=1971 | allugamientu=Budapest | editorial=Corvina Press | oclc=745233}}</ref><ref name="thevenot">{{cita llibru | apellíos=Thévenot | nome=É. | títulu=Divinités et sanctuaires de la Gaule | allugamientu=París | editorial=A. Fayard | añu=1968 | oclc=719132}}</ref><ref name="devries">{{cita llibru | apellíos=De Vries | nome=J. | títulu=La religion des Celtes | añu=1963 | allugamientu=París | editorial=Payot | oclc=1466173}}</ref> * '''Apolo [[Maponus]]'''. Conocíu gracies a inscripciones topaes n'Inglaterra, esti dios puede ser una fusión llocal de Apolo y Maponus. * '''Apolo [[Moritasgus]]''' ('mases d'agua marino'). Epítetu dau a Apolo n'[[Alesia (ciudá)|Alesia]], onde foi adoráu como dios del sanamientu y, posiblemente, de los médicos.<ref>{{cita llibru | apellíos=-y Gall | nome=J. | títulu=Alésia; archéologie et histoire | añu=1963 | allugamientu=París | editorial=Fayard | oclc=8989289}}</ref> * '''Apolo [[Vindonnus]]''' ('lluz claro'). Tuvo un templu en [[Essarois]], cerca de [[Châtillon-sur-Seine]] ([[Borgoña]]). Foi un dios del sanamientu, especialmente de los güeyos.<ref name="thevenot" /> * '''Apolo [[Virotutis]]''' (quiciabes 'benefactor de la humanidá'). Foi adoráu, ente otros llugares, en [[Fins d'Annecy]] ([[Alta Saboya]]) y en [[Jublains]] ([[Maine y Loira]]).<ref name="devries" /><ref name="cil13" /> == Repercusión na cultura contemporánea == Apolo apaez de cutiu nel arte y la lliteratura contemporáneos. [[Percy Bysshe Shelley]] compunxo un ''Himnu de Apolo'' (1820), y la so instrucción de les Muses foi la tema de ''[[Apollon (Stravinski)|Apolo Musageta]]'' (1927–1928) d'[[Ígor Stravinski|Stravinski]]. Avera del Gran Colisionador de Hadrones (n'inglés, Large Hadron Collider, [[LHC]]), del so allugamientu ente Suiza y Francia, esiste una lleenda o teoría de combalechadura na cual destácase la rellacionada col so allugamientu en Saint-Genis-Pouilly, una comuña francesa na rexón de Ródano-Alpes. Munchos apunten a que'l llugar escoyíu nun ye casual, por cuenta de que 'Pouilly' vien del llatín 'Appolliacum' y créese que na dómina romana esistía nesi llugar un templu n'honor a Apolo con una puerta d'entrada al inframundu. <ref>http://actualidad.rt.com/ciencias/184753-atanantes-datos-gran-colisionador-hadrones</ref> == Ver tamién == * [[Dioses olímpicos]] * [[Oráculu de Delfos]] * [[Neohelenismu]] * [[Apolo y Dafne]] * [[:Categoría:Apolo (ópera)]] == Notes == {{llistaref|grupu="Nota"}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Fuentes == * Pseudo-[[Apolodoro d'Atenes|Apolodoro]]: ''[[Biblioteca mitolóxica]]'', I, 3, 3. ** I, 3, 1 - 6: [http://ugo.bratelli.free.fr/Apollodore/Livre1/I_3_1-6.htm testu francés], con índiz electrónicu. *** I, 3, 3: [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0022%3Atext%3DLibrary%3Abook%3D1%3Achapter%3D3%3Asection%3D3 testu inglés], con índiz electrónicu, nel [[Proyeutu Perseus]]; ed. de 1921 de [[James George Frazer|James Frazer]] na [[Loeb Classical Library]]. Na parte cimera derecha atopen los rótulos activos "''focus''" (pa camudar al testu [[Griegu antiguu|griegu]]) y "''aponderái''" (pal testu billingüe). **** I, 3, 3: [//el.wikisource.org/wiki/%CE%92%CE%B9%CE%B2%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CE%B8%CE%AE%CE%BA%CE%B7/%CE%91#v.CE.91_3.2C3 testu griegu] en [[Wikisource]]. * [[Filóstrato de Lemnos|Filóstrato el Viejo]]: ''Imáxenes'' o ''Cuadros'', I, 23 (''[[Xacintu]]''). ** [http://remacle.org/bloodwolf/erudits/philostrate/tableaux.htm#NAR Testu billingüe] [[Griegu antiguu|griegu]] - [[Idioma francés|francés]]. * [[Filóstrato el Mozu]]: ''Imáxenes'' o ''Cuadros'', 14 (''Xacintu''). ** [http://www.theoi.com/Text/PhilostratusYounger2.html#14 Testu inglés] nel [http://www.theoi.com/ sitio] Theoi; trad. de 1931 de Arthur Fairbanks publicada na [[Loeb Classical Library]]. * [[Homero]]: ''[[Ilíada]]'', II, 595 – 600. ** II, 591 y ss.: testu español en Wikisource. *** II, 590 y ss.: [//el.wikisource.org/wiki/%CE%99%CE%BB%CE%B9%CE%AC%CF%82/%CE%92#v590 testu griegu] en Wikisource. * [[Luciano de Samosata|Luciano]]: ''Diálogos de los dioses'' (''Θεών Διάλογοι''). ** 14: ''[[Hermes]] y [[Helios]]'' (''Ἑρμοῦ καὶ Ἡλίου''). *** [//it.wikisource.org/wiki/Dialoghi_degli_Dei/14 Testu italianu] en Wikisource; trad. de 1862 de Luigi Settembrini (1913 - 1876). **** [//el.wikisource.org/wiki/%CE%98%CE%B5%CF%8Y%CE%BD_%CE%94%CE%B9%CE%AC%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CE%B9#.Y1.BC.99.CF.81.CE.BC.CE.BF.Y1.BF.A6_.CE.BA.CE.B1.Y1.BD.B6_.Y1.BC.A9.CE.BB.CE.AF.CE.BF.CF.85 Testu griegu] en Wikisource. * [[Ovidio]]: ''[[Les metamorfosis]]'', X, 162 – 219 (''Xacintu''). ** X, 162 – 219: testu español en Wikisource. *** X: [//la.wikisource.org/wiki/Metamorphoses_%28Ovidius%29/Liber_X testu llatín] en Wikisource. * [[Paléfato]]: ''Hestories increíbles'' o ''Sobre fenómenos increíbles'' (''Περὶ ἀπίστων''), 46. * [[Pausanias (xeógrafu)|Pausanias]]: ''[[Descripción de Grecia]]'', III, 1, 3; III, 19, 4. ** III: [http://www.historia-del-arte-erotico.com/Pausanias/llibro3.htm testu español]. *** III, 1, 1 - III, 10, 5: [http://www.mediterranees.net/geographie/pausanias/livre3.html testu francés]. *** III, 1: [http://remacle.org/bloodwolf/erudits/pausanias/laconie.htm#I testu francés]. **** III, 1, 3: [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0160%3Abook%3D3%3Achapter%3D1%3Asection%3D3 testu inglés], con índiz electrónicu, nel [[Proyeutu Perseus]]; trad. de 1918 de W.H.S. Jones ''[[Et alii|et al.]]'' publicada na [[Loeb Classical Library]]. Na parte cimera derecha atopen los rótulos activos "''focus''" (pa camudar al testu griegu) y "''aponderái''" (pal testu billingüe). ***** III, 1: [http://remacle.org/bloodwolf/erudits/pausanias/laconiegr.htm#I testu griegu]. ***** III, 1, 3: [//el.wikisource.org/wiki/%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%BF%CF%82_%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%AE%CE%B3%CE%B7%CF%83%CE%B9%CF%82/%CE%9B%CE%B1%CE%BA%CF%89%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AC#p1.3 testu griegu] en Wikisource. *** III, 18, 6 - III, 21, 9: [http://www.mediterranees.net/geographie/pausanias/livre3c.html testu francés]. *** III, 19: [http://remacle.org/bloodwolf/erudits/pausanias/laconie.htm#XIX testu francés]. **** III, 19, 4: [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0160%3Abook%3D3%3Achapter%3D19%3Asection%3D4 testu inglés] nel Proyeutu Perseus; trad. de Jones coles carauterístiques indicaes antes. ***** III, 19: [http://remacle.org/bloodwolf/erudits/pausanias/laconiegr.htm#XIX testu griegu]. ***** III, 19, 4: [//el.wikisource.org/wiki/%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%BF%CF%82_%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%AE%CE%B3%CE%B7%CF%83%CE%B9%CF%82/%CE%9B%CE%B1%CE%BA%CF%89%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AC#p19.4 testu griegu] en Wikisource. * ''[[Primer Mitógrafo Vaticanu]]'', 197: (''[[Tamiris]] y les [[Musa|Muses]]''). * [[Sófocles]]: ''[[Edipo Rei (Sófocles)|Edipo Rei]]''. == Bibliografía == * {{cita llibru | apellíos=Bieber | nome=Margaret | añu=1964 | títulu=Alexander the Great in Greek and Roman art | ubicación=Chicago | editorial=Argonaut | oclc=406930}} * {{cita llibru | apellíos=Burkert | nome=W. | enllaceautor=Walter Burkert | añu=1985 | títulu=Greek religion | allugamientu=Cambridge | editorial=Harvard University Press | isbn=0-674-36280-2}} * {{cita llibru | apellíos=Graves | nome=R. | enllaceautor=Robert Graves | añu=1955 | títulu=[[Los mitos griegos]] | ubicación=Madrid | editorial=[[Alianza Editorial]] | isbn=84-206-9814-8}} * {{cita llibru | apellíos=Grimal | nome=P. | enllaceautor=Pierre Grimal | añu=1981 | títulu=[[Diccionariu de mitoloxía griega y romana]] | ubicación=Barcelona | editorial=[[Ediciones Paidós]] Ibérica | isbn=84-7509-053-2}} * {{cita llibru | apellíos=Kerényi | nome=K. | enllaceautor=Károly Kerényi | añu=1953 | títulu=Apollon: Studien über Antiken Religion und Humanität | allugamientu=Düsseldorf | editorial=Diederichs | oclc=73494517}} *: {{cita llibru | autor=— | añu=1951 | títulu=The gods of the Greeks | ubicación=Londres, Nueva York | editorial=Thames & Hudson | oclc=387233}} * {{Cita DGRBM | sv=Apollo | vol=1 | pag=230}} * {{cita llibru | apellíos=Yalouris | nome=Nikolaos | añu=1980 | títulu=The Search for Alexander: an exhibition | allugamientu=Boston | editorial=New York Graphic Society | isbn=0-8212-1108-0}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|Apollo}} {{ref-Theoi|Olympios/Apollon.html|Apollon}} * {{ref-GML|Apollo.html|Apollo}} * [[:m:s:es:Les metamorfosis:_Llibru_X#Xacintu_.28162_-_219.29|Apolo y Xacintu]]; en ''[[Les metamorfosis]]'', d'[[Ovidio]]: Llibru X, 162 - 219. Testu español en [[Wikisource]]. ** X: [[:m:s:la:Metamorphoses_%28Ovidius%29/Liber_X|testu llatín]] en Wikisource. * [http://www.iconos.it/index.php?id=972 Apolo y Xacintu], nel [http://www.iconos.it/ sitio] Iconos, de la Cátedra d'[[Iconografía]] y [[Iconoloxía]] del Departamentu de [[Historia del Arte]] de la Facultá de [[Ciencies Humanes]] de la [[Universidá de Roma "La Sapienza"]]; n'[[Idioma italianu|italianu]]. ** [http://www.iconos.it/index.php?id=973 Iconografía y referencies], nel mesmu sitiu. * Apolo y la [[Sibila de Cumas]]: [http://www.iconos.it/index.php?id=978 iconografía y referencies]. * ''[[Himnu homéricu]] (III) a Apolo'' (''Εις Απόλλωνα''). ** [https://web.archive.org/web/20130306100542/https://es.scribd.com/doc/22490346/Homero-Himno Texto español] en [[Scribd]]; páx. 37. *** [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0138%3Ahymn%3D3 Testu inglés], con índiz electrónicu, nel [[Proyeutu Perseus]]. Na parte cimera derecha atopen los rótulos activos "''focus''" (pa camudar al testu [[Griegu antiguu|griegu]]) y "''aponderái''" (pal testu billingüe). *** Testu billingüe griegu - inglés n'[[Internet Archive]]; [[facsímil]] electrónicu de la ed. de 1914 de Hugh Gerard Evelyn-White d'obres de [[Hesíodo]] y de [[Homero]] na [[Loeb Classical Library]]. **** [http://archive.org/stream/hesiodhomerichym00hesiuoft#page/324/mode/2up ''Himnu a Apolo Delio'']. **** [http://archive.org/stream/hesiodhomerichym00hesiuoft#page/336/mode/2up ''Himnu a Apolo Pitio'']. ***** [[:m:s:el:%CE%95%CE%B9%CF%82_%CE%91%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%BB%CF%89%CE%BD%CE%B1|Testu griegu]] del ''Himnu a Apolo Delio'' (''Εἲς Ἀπόλλωνα [Δήλιον]''); en Wikisource. ***** [[:m:s:el:%CE%95%CE%B9%CF%82_%CE%91%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%BB%CF%89%CE%BD%CE%B1_%28%CE%A0%CF%8D%CE%B8%CE%B9%CE%BF%CE%BD%29|Testu griegu]] del ''Himnu a Apolo Pitio'' (''Εἲς Ἀπόλλωνα [Πύθιον]''); en Wikisource. ** [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0029%3Atext%3Dcomm%3Apoem%3D3%3Acommline%3D1 Comentariu n'inglés], con índiz electrónicu, nel Proyeutu Perseus. * ''Himnu homéricu (XXI) a Apolo''. ** [https://web.archive.org/web/20130306100542/https://es.scribd.com/doc/22490346/Homero-Himno Texto español] en Scribd; páx. 74. *** [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0138%3Ahymn%3D21 Testu inglés] nel Proyeutu Perseus, coles carauterístiques indicaes antes. *** [http://archive.org/stream/hesiodhomerichym00hesiuoft#page/446/mode/2up Testu billingüe griegu - inglés]: facsímil de la ed. de 1914 de H.G. Evelyn-White. **** [[:m:s:el:%CE%95%CE%B9%CF%82_%CE%91%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%BB%CF%89%CE%BD%CE%B1_%282%29|Testu griegu]] en Wikisource. ** [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0029%3Atext%3Dcomm%3Apoem%3D21%3Acommline%3D1 Comentariu n'inglés], con índiz electrónicu, nel Proyeutu Perseus. * ''Himnu homéricu (XXV) a les Muses y a Apolo'' (''Εις Μούσας και Απόλλωνα''). ** [https://web.archive.org/web/20130306100542/https://es.scribd.com/doc/22490346/Homero-Himno Texto español] en Scribd; páx. 78. *** [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0138%3Ahymn%3D25 Testu inglés] nel Proyeutu Perseus, coles carauterístiques indicaes antes. *** [http://archive.org/stream/hesiodhomerichym00hesiuoft#page/450/mode/2up Testu billingüe griegu - inglés]: facsímil de la ed. de 1914 de H.G. Evelyn-White. **** [[:m:s:el:%CE%95%CE%B9%CF%82_%CE%9C%CE%BF%CF%8D%CF%83%CE%B1%CF%82_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%91%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%BB%CF%89%CE%BD%CE%B1|Testu griegu]] en Wikisource. ** [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0029%3Atext%3Dcomm%3Apoem%3D25%3Acommline%3D3 Comentariu n'inglés], con índiz electrónicu, nel Proyeutu Perseus. * ''La estructura del "Himnu Homéricu a Apolo"'': [https://web.archive.org/web/20090220030437/http://www.ucm.es/BUCM/revistes/fll/02100746/articulos/CFCA8182110193A.PDF testu] en ''[[PDF]]'' nel [http://www.ucm.es/ sitio] de la [[Universidá Complutense de Madrid]]. * [https://web.archive.org/web/20081203102805/http://fuesp.com/revistas/pag/cai26g.pdf Iconografía de Apolo y les muses nel arte antiguo y les sos pervivencies nel arte occidental]; archivu en ''PDF''. * [[Higino]]: ''Fábules'' (''Fabulae''). ** 161: ''Los fíos de Apolo'' (''Apollinis filii''). *** [http://www.theoi.com/Text/HyginusFabulae4.html#161 Testu inglés] en Theoi. **** [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost02/Hyginus/hyg_fabu.html#c161 Testu llatín] nel [http://www.hs-augsburg.de/ sitio] de la Bibliotheca Augustana ([[Augsburgu]]). **** Ed. de 1872 n'Internet Archive: [http://archive.org/stream/hyginifabulae00hygigoog#page/n74/mode/2up testu llatín] en facsímil electrónicu. ** 165: ''[[Marsias]]'' (''Marsyas''). *** [http://www.theoi.com/Text/HyginusFabulae4.html#165 Testu inglés] en Theoi. **** [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost02/Hyginus/hyg_fabu.html#c165 Testu llatín] nel sitiu de la Bibliotheca Augustana. **** Ed. de 1872 n'Internet Archive: [http://archive.org/stream/hyginifabulae00hygigoog#page/n78/mode/2up testu llatín] en facsímil electrónicu. * [[Calímaco (poeta)|Calímaco]]: ''Himnu a Apolo''. ** [http://historiantigua.cl/wp-content/uploads/2011/07/54863288-Calimaco-Himnos-Epigrames-Y-Fragmentos-Ed-Bilingue.pdf Testu billingüe griegu-español] en ''PDF''; páx. 21 de la reproducción electrónica. *** [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text;jsessionid=58BBEDE530BF57A13D81087C2C22CA2D?doc=Perseus%3atext%3a1999.01.0226%3atext%3dhymns%3apoem%3d2 Testu griegu] nel Proyeutu Perseus; ed. d'[[Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff]]. Emplegando'l rótulu activu "''aponderái''", que se topa na parte cimera derecha, llógrase ayuda n'inglés col vocabulariu griegu del testu. *** [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text;jsessionid=58BBEDE530BF57A13D81087C2C22CA2D?doc=Perseus%3atext%3a2008.01.0481%3ahymn%3d2 Testu griegu] nel Proyeutu Perseus; ed. d'A.W. Mair. * ''[[Himnos]] [[Orfismu|órficos]]'', 33: ''A Apolo''. ** [http://www.theoi.com/Text/OrphicHymns1.html#33 Testu inglés] en Theoi; trad. de 1792 de Thomas Taylor (1758 – 1835). ** [http://www.sacred-texts.com/cla/hoo/hoo38.htm Testu inglés]: otra edición, nel [http://www.sacred-texts.com/ sitio] Sacred Texts. * [[Eratóstenes]]: ''Catasterismos'' (''Καταστερισμοί''). ** 29: [[Sagitta #Mitoloxía|Saeta]] (Τόζόν, Βέλος; ''Sagitta''): la [[flecha]] que disparó Apolo a los [[Cíclope #Primer generación|Cíclopes]] en vengación por que'l so fíu [[Asclepio]] fuera abrasáu por [[Zeus]] con unu de los rayos fabricaos por ellos. *** [https://books.google.es/books?id=HXs-AAAAcAAJ&pg=PA56&hl=es&source=gbs_toc_r&cad=4#v=onepage&q&f=false Testu llatín] en [[Google Books]]; [[facsímil]] electrónicu. **** [http://archive.org/stream/gri_aratousoleos00arat#page/n189/mode/2up Testu griegu] n'[[Internet Archive]]; facsímil electrónicu. * Higino: ''Astronomía poética'' (''Astronomica''). ** 15: ''Saeta''. *** [http://www.theoi.com/Text/HyginusAstronomica.html Testu inglés] nel [http://www.theoi.com/ sitio] Theoi; trad. de 1960 de Mary Grant. * [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/artifact?name=Miletus%2C%20Delphinion&object=Building Sobre'l santuariu] de Apolo Delfinio ([[Mileto]]), nel Proyeutu Perseus; n'inglés. * [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/searchresults?q=apollo Apolo] nel Proyeutu Perseus. {{Tradubot|Apolo}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Apolo| ]] [[Categoría:Ximielgos ficticios]] [[Categoría:Combatientes na guerra de Troya]] [[Categoría:Arqueros mitolóxicos griegos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 08lv9huos0m952gbl5e04egehkayy6n Helenismu 0 95446 3707831 3635806 2022-08-17T11:45:23Z Omarete 35 removed [[Category:Neoloxismos]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{otros usos|periodu helenísticu|pa=|otru=Dodecateísmu}} Denominar '''helenismu''' a la pallabra que provién direutamente del griegu y que s'usa n'otres llingües. Mayormente considerar universales, yá que s'utilicen n'otros idiomes y la pronunciación apenes difier una de otra. '''Helenismu''' tamién puede significar ''Conxuntu de carauterístiques culturales comunes a tolos pueblos griegos, y que los xuníen y estremaben d'otros pueblos''. == Helenismos n'español == N'[[idioma español|español]], los helenismos suelen ser términos científicos o téunicos, son pallabres de la [[Idioma griegu|llingua griega]] que se pronuncien práuticamente otramiente, y pueden notase que son munches:  * '''''átomu, música, melodía, harmonía, física, pentagrama, diagrama, teoría, tesis, micro (pequeñu), macro (grande), euforia, alegoría, polémica (guerra), ética, estética, política, economía, democracia, estratexa, táctica, tema, terapia, hidro.''''' Pallabres empezaes o terminaes en:  * '''''logía, grafía, patía, fono, bio, tele, psico, teo, geo, grama, hema, meta.''''' Dellos helenismos fueron traducíos polos romanos a la so llingua, el [[llatín]], y de esa manera transvasados a ella y por tantu al [[Idioma español|castellán]], de forma que tenemos dos pallabres pa designar una mesma realidá. Por casu, el griegu ''metamorfosis'', compuestu pol prefixu ''meta''-, el raigañu ''morfo'' y el sufixu -''sis'', traducir en llatín por ''transformatio'', compuestu de la traducción del prefixu griegu ''meta''- pol so correspondiente llatín, ''trans''-, del lexema llatín ''forma'', equivalente al griegu ''morfo'', y del sufixu llatín -''tio'', que tien idéntiques funciones que'l griegu -''osis'', lo que redunda nel doblete castellanu metamorfosis/tresformamientu. Los helenismos ufierten dellos problemes na so adautación a la llingua española, especialmente en [[fonética]] y [[Morfoloxía llingüística|morfoloxía]]. Por casu, resulta incómodu formar los plurales de pallabres griegues terminaes en -''s'' y ye difícil estremales de los sos singulares: la, les ''crisis'', la, les ''tesis''... El castellán clásicu del sieglu XVII solucionaba'l problema adoptando un singular ensin -''s'': ''crisi'', ''phrasi'', ''éxtasi''... pero esto diba contra la [[etimoloxía]]. Otru problema ufiertar les pallabres terminaes en -''ma'', qu'en griegu son neutres, pero nel castellán clásicu del [[Sieglu d'Oru]] bazcuyaba'l so xéneru: el/la ''reuma'', el/la ''pantasma'', el/la ''cisma''... En cuestión de fonética, esisten munches acentuaciones y trescripciones caprichoses de los helenismos: ''reuma''/''reúma'', ''Poseidón''/''Posidón'', ''Athenea'', ''Atenea'', etc. == Ver tamién == *[[Anglicismu]] *[[Llatinismu]] *[[Lusismu]] *[[Nahuatlismu]] *[[Quechuismu]] == Referencies bibliográfiques == * Bergua Cavero, J., ''Los helenismos del español'', Madrid (Gredos) 2004 == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.dicciomed.es Diccionariu médicu-biolóxicu, históricu y etimolóxicu] {{Tradubot|Helenismo}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Pallabres y frases en griegu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 4ybcfdvkb9hrny4faif7d0i8f1jh2um Palma d'Oru 0 95535 3707806 3644142 2022-08-17T11:20:24Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña-Gavras => Costa-Gavras wikitext text/x-wiki {{referencies adicionales|t=20130527085143}} {{Ficha de premiu |nome = Palma d'Oru |eventu actual = |imaxe = Palmed'or.jpg |tamañu imaxe = |pie d'imaxe = |descripción = la meyor película de la edición del feestival |presentador = [[Festival Internacional de Cine de Cannes|Festival de Cannes]] |país = {{FRA}} |añu = [[1955]] |web oficial = http://www.festival-cannes.fr/ye.html Palma d'Oru }} La '''Palma d'Oru''' (''Palme d'Or'', en [[Idioma francés|francés]]) ye'l premiu máximu apurríu nel [[Festival Internacional de Cine de Cannes|Festival de Cannes]]; ente [[1939]] y [[1955]] llevó'l nome de ''Grand Prix du Festival''. Ye unu de los premios más destacaos concedíos nel circuitu cinematográficu. Apurrióse en sesenta y ocho causes a noventa y seis film, pos nos primeros años apurrir a delles cintes al empar, como nos festivales de [[Festival de Cannes de 1946|1946]] y [[Festival de Cannes de 1947|1947]], y n'otros once ediciones concedióse [[ex aequo]] a dos cintes na mesma edición. Recibir autores de ventisiete nacionalidaes, siendo los [[cine d'Estaos Xuníos|Estaos Xuníos]] con catorce autor premiaos el país con más vencedores, siguíu por [[cine d'Italia|Italia]] con dolce, [[cine del Reinu Xuníu|Reinu Xuníu]] con nueve, [[cine de Francia|Francia]] con ocho y [[cine de Xapón|Xapón]] y [[Dinamarca#cine|Dinamarca]] con cuatro palmes cada unu. Los autores que más palmes recibieron, toos con dos, son el suecu [[Alf Sjöberg]], l'estauxunidense [[Francis Ford Coppola]], el xaponés [[Shohei Imamura]], el serbiu [[Emir Kusturica]], el danés [[Bille August]], los belgues [[hermanos Dardenne|Luc y Jean-Pierre Dardenne]], l'alemán [[Michael Haneke]] y el británicu [[Ken Loach]]. Cabo la siguiente aclaración: El primer Festival de Cannes tuvo de suspendese nel añu 1939 por cuenta de la declaración de guerra que Francia ya Inglaterra fixeron a Alemaña. Sesenta y trés años dempués, na edición del añu 2002, el Xuráu dio los premios a aquella edición del añu 39 (les películes yá fueren escoyíes, pero la guerra torgó que se realizara la votación). El sitiu oficial del Festival toma como la primer edición del mesmu la que s'efectuó nel añu 1946, por eso al cabu de 2015 compútense 68 ediciones. {| class="sortable wikitable" style="background:#ffffff" |- |+ align="center" style="background:#ffdead;"| '''Llista d'obres premiaes cola Palma d'Oru nel Festival de Cannes''' ! Añu !Película !Direutor ! País |- | [[1939]] || ''[[Unión Pacíficu]] (Union Pacific)'' || [[Cecil B. DeMille]] || {{USA}} |- | rowspan="11"| [[1946]] || ''[[Tortura (película)|Tortura]] (Hets)'' || [[Alf Sjöberg]] || {{SWE}} |- | ''[[The Lost Weekend]] (The Lost Weekend)'' || [[Billy Wilder]] || {{USA}} |- | ''[[La tierra va ser colorada]] (De røde enge)'' || [[Bodil Ipsen]] & [[Lau Lauritzen]] || {{DAN}} |- | ''[[Los baxos de la ciudá]] (Neecha Nagar)'' || [[Chetan Anand]] || {{IND}} |- | ''[[Curtiu alcuentru]] (Brief Encounter)'' || [[David Lean]] || {{GBR}} |- | ''[[María Candelaria]]'' || [[Emilio Fernández]] || {{MEX}} |- | ''[[El puntu decisivu]] (Великий перелом, Veliky perelom)'' || [[Fridrikh Markovitch Ermler]] || {{URS}} |- | ''[[Sinfonía pastoral (película)|Sinfonía pastoral]] (La symphonie pastorale)'' || [[Jean Delannoy]] || {{FRA}} |- | ''[[La última oportunidá]] (Die Letzte Chance)'' || [[Leopold Lintberg]] || {{SUI}} |- | ''[[Los homes ensin nales]] (Muži bez křídel)'' || [[Frantisek Cap|František Čáp]] || {{TCH}} |- | ''[[Roma, ciudá abierta]] (Roma, città aperta)'' || [[Roberto Rossellini]] || {{ITA}} |- | [[1947]] || align="center"| ''Desiertu'' || align="center"| — || align="center"| — |- | [[1949]] || ''[[El tercer home]] (The Third Man)'' || [[Carol Reed]] || {{GBR}} |- | [[1950]] || align="center"| ''Nun se realizó'l festival (por cuestiones financieres)'' || align="center"| — || align="center"| — |- | rowspan="2"| [[1951]] || ''[[La señorita Julie]] (Fröken Julie)'' || [[Alf Sjöberg]] || {{SWE}} |- | ''[[Milagru en Milán]] (Alberto Carlos)'' || [[Vittorio De Sica]] || {{ITA}} |- | rowspan="2"| [[1952]] || ''[[Otelo (película de 1952)|Otelo]] (Othello)'' || [[Orson Welles]] || {{USA}} |- | ''[[Dos centavos d'esperanza]] (Due soldi di speranza)'' || [[Renato Castellani]] || {{ITA}} |- | [[1953]] || ''[[Le salaire de la peur]] (-y Salaire de la peur)'' || [[Henri-Georges Clouzot]] || {{FRA}} |- | [[1954]] || ''[[La puerta del infiernu]] (Jigokumon)'' || [[Teinosuke Kinugasa]] || {{JAP}} |- | [[1955]] || ''[[Marty]]'' || [[Delbert Mann]] || {{USA}} |- | [[1956]] || ''[[El mundu del silenciu]] (Monde du silence)'' || [[Jacques-Yves Cousteau]] & [[Louis Malle]] || {{FRA}} |- | [[1957]] || ''[[La gran prueba]] (Friendly Persuasion)'' || [[William Wyler]] || {{USA}} |- | [[1958]] || ''[[Cuando pasen les cigüeñes]] (Летят журавли, Letyat zhuravli)'' || [[Mijaíl Kalatozov]] || {{URS}} |- | [[1959]] || ''[[Orfeo negru]] (Orfeu Negru)'' || [[Marcel Camus]] || {{FRA}} |- | [[1960]] || ''[[La dolce vita]]'' || [[Federico Fellini]] || {{ITA}} |- | rowspan="2"| [[1961]] || ''[[Una llarga ausencia]] (Une aussi longue absence)'' || [[Henri Colpi]] || {{FRA}} |- | ''[[Viridiana]]'' || [[Luis Buñuel]] || {{ESP}}, {{MEX}} |- | [[1962]] || ''[[El pagador de promeses]] (O Pagador de Promessas)'' || [[Anselmo Duarte]] || {{BRA}} |- | [[1963]] || ''[[El gatopardo (película)|El gatopardo]] (Il gattopardo)'' || [[Luchino Visconti]] || {{ITA}} |- | [[1964]] || ''[[Los paragües de Cherburgu]] (-yos Parapluies de Cherbourg)'' || [[Jacques Demy]] || {{FRA}} |- | [[1965]] || ''[[The Knack (película)|The Knack]]'' || [[Richard Lester]] || {{GBR}} |- | rowspan="2"| [[1966]] || ''[[Un home y una muyer]] (Un homme et une femme)'' || [[Claude Lelouch]] || {{FRA}} |- | ''[[Señores y señores (película)|Señores y señores]] (Signore y signori)'' || [[Pietro Germi]] || {{ITA}} |- | [[1967]] || ''[[Blow-Up]] (Deséu d'una mañana de branu) (Blow-Up)'' || [[Michelangelo Antonioni]] || {{ITA}} |- | [[1968]] || align="center"| ''Canceláu polos eventos de [[Mayu del 68]]'' || align="center"| — || align="center"| — |- | [[1969]] || ''[[If....]]'' || [[Lindsay Anderson]] || {{GBR}} |- | [[1970]] || ''[[M*A*S*H (película)|M*A*S*H]]'' || [[Robert Altman]] || {{USA}} |- | [[1971]] || ''[[El mensaxeru (película de 1971)|El mensaxeru]] (The Go-Between)'' || [[Joseph Losey]] || {{GBR}} |- | rowspan="2"| [[1972]] || ''[[Los trabayadores van al cielu]] (La classe operaia va in paradiso)'' || [[Elio Petri]] || {{ITA}} |- | ''[[El casu Mattei]] (Il Casu Mattei)'' || [[Francesco Rosi]] || {{ITA}} |- | rowspan="2"| [[1973]] || ''[[L'equívocu]] (The Hireling)'' || [[Alan Bridges]] || {{GBR}} |- | ''[[Espantuxu (película)|Espantuxu]] ([[Scarecrow]])'' || [[Jerry Schatzberg]] || {{USA}} |- | [[1974]] || ''[[The Conversation]] (The Conversation)'' || [[Francis Ford Coppola]] || {{USA}} |- | [[1975]] || ''[[Crónica de los años de fueu]] (Chronique des années de braise)'' || [[Mohammed Lakhdar-Hamina]] || {{bandera2|Arxelia}} |- | [[1976]] || ''[[Taxi Driver]]'' || [[Martin Scorsese]] || {{USA}} |- | [[1977]] || ''[[Padre padrone]]'' || [[Paolo Taviani]] y [[Vittorio Taviani]] || {{ITA}} |- | [[1978]] || ''[[L'árbol de los zuecos]] (L'albero degli zoccoli)'' || [[Ermanno Olmi]] || {{ITA}} |- | rowspan="2"| [[1979]] || ''[[Apocalypse Now]]'' || [[Francis Ford Coppola]] || {{USA}} |- | ''[[El tambor de lata (película)|El tambor de lata]]'' || [[Volker Schlöndorff]] || {{RDA}} |- | rowspan="2"| [[1980]] || ''[[All That Jazz]] (All That Jazz / All That Jazz)'' || [[Bob Fosse]] || {{USA}} |- | ''[[Kagemusha]]'' || [[Akira Kurosawa]] || {{JAP}} |- | [[1981]] || ''[[L'home de fierro (película)|L'home de fierro]] (Czlowiek z zelaza)'' || [[Andrzej Wajda]] || {{POL}} |- | rowspan="2"| [[1982]] || ''[[Desapaecíu (película)|Desapaecíu]] (Missing)'' || [[Costa-Gavras]] || {{USA}} |- | ''[[El camín (película de 1982)|El camín]] (Yol)'' || [[Yilmaz Güney]] || {{TUR}} |- | [[1983]] || ''[[La balada de Narayama]] (Narayama bushiko)'' || [[Shohei Imamura]] || {{JAP}} |- | [[1984]] || ''[[Paris, Texas]]'' || [[Wim Wenders]] || {{RDA}} |- | [[1985]] || ''[[Pá ta en viaxe de negocios]] (Otac na službenom putu)'' || [[Emir Kusturica]] || {{YUG}} |- | [[1986]] || ''[[La misión]] (The Mission)'' || [[Roland Joffé]] || {{GBR}} |- | [[1987]] || ''[[Sol sol de Satán]] (Sous le soleil de Satan)'' || [[Maurice Pialat]] || {{FRA}} |- | [[1988]] || ''[[Pelle erobreren]] (Pelle erobreren)'' || [[Bille August]] || {{DAN}} |- | [[1989]] || ''[[Sex, Lies, and Videotape]] (Sex, Lies, and Videotape)'' || [[Steven Soderbergh]] || {{USA}} |- | [[1990]] || ''[[Wild at Heart (película de 1990)|Wild at Heart]] (Wild at Heart)'' || [[David Lynch]] || {{USA}} |- | [[1991]] || ''[[Barton Fink]]'' || [[Joel Coen]] & [[Ethan Coen]] || {{USA}} |- | [[1992]] || ''[[Les meyores intenciones]] (Dean goda viljan)'' || [[Bille August]] || {{DAN}} |- | rowspan="2"| [[1993]] || ''[[Farewell My Concubine]] (霸王别姬, Ba wang bie ji)'' || [[Chen Kaige]] || {{CHN}} |- | ''[[The Piano]] (El pianu / La lleición de pianu)'' || [[Jane Campion]] || {{NZL}} |- | [[1994]] || ''[[Pulp Fiction]]'' || [[Quentin Tarantino]] || {{USA}} |- | [[1995]] || ''[[Underground (película)|Underground]]'' || [[Emir Kusturica]] || {{YUG}} |- | [[1996]] || ''[[Secrets & Lies]]'' || [[Mike Leigh]] || {{GBR}} |- | rowspan="2"| [[1997]] || ''[[El sabor de les cereces]] (Ta'm y guilass)'' || [[Abbas Kiarostami]] || {{IRN}} |- | ''[[L'anguila]] (Unagi)'' || [[Shohei Imamura]] || {{JAP}} |- | [[1998]] || ''[[La eternidá y un día]] (Mia aioniotita kai mia mera)'' || [[Theo Angelopoulos]] || {{GRE}} |- | [[1999]] || ''[[Rosetta (película)|Rosetta]]'' || [[Hermanos Dardenne]] || {{BEL}} |- | [[2000]] || ''[[Baillando na escuridá]] (Dancer in the Dark)'' || [[Lars von Trier]] || {{DAN}} |- | [[2001]] || ''[[L'habitación del fíu]] (La stanza del figlio)'' || [[Nanni Moretti]] || {{ITA}} |- | [[2002]] || ''[[El pianista]] (The Pianist)'' || [[Roman Polanski]] || {{FRA}} |- | [[2003]] || ''[[Elefante (película)|Elephant]]'' || [[Gus Van Sant]] || {{USA}} |- | [[2004]] || ''[[Fahrenheit 9/11]]'' || [[Michael Moore]] || {{USA}} |- | [[2005]] || ''[[El neñu (película de 2005)|El neñu]] (L'enfant)'' || [[Hermanos Dardenne]] || {{BEL}} |- | [[2006]] || ''[[The Wind That Shakes the Barley|El vientu qu'afalaga'l prau/El vientu que ximielga la cebada]] (The Wind That Shakes the Barley)'' || [[Ken Loach]] || {{GBR}} |- | [[2007]] || ''[[Cuatro meses, tres selmanes y dos díes]] (4 luni, 3 saptamini si 2 zile)'' || [[Cristian Mungiu]] || {{ROM}} |- | [[2008]] || ''[[La clase]] (Ente les murs)'' || [[Laurent Cantet]] || {{FRA}} |- | [[2009]] || ''[[Das weiße Band]] (Das weiße Band)'' || [[Michael Haneke]] || {{GER}} |- | [[2010]] || ''[[El Tíu Boonmee que recuerda les sos vides pasaes]]'' (''Lung Bunmi Raluek Chat'') || [[Apichatpong Weerasethakul]] || {{THA}} |- | [[2011]] || ''[[L'árbol de la vida (película de 2011)|L'árbol de la vida]]'' (''The Tree of Life'') || [[Terrence Malick]] || {{USA}} |- | [[2012]] || ''[[Amour]]'' || [[Michael Haneke]] || {{AUT}} |- | [[2013]] || ''[[La vida de Adèle]]'' (''La vie d'Adèle'') || [[Abdellatif Kechiche]] || {{FRA}} |- | [[2014]] || ''[[Winter Sleep]]'' || [[Nuri Bilge Ceylan]] || {{TUR}} |- | [[2015]] || ''[[Dheepan]]'' || [[Jacques Audiard]] || {{FRA}} |- | [[2016]] || ''[[I, Daniel Blake]]'' || [[Ken Loach]] || {{GBR}} |- | [[2017]] || ''[[The Square (película de 2017)|The Square]]'' || [[Ruben Östlund]] ||{{bandera|Suecia}}[[Suecia]] |} == Referencies == {{llistaref}} {{Tradubot|Palma de Oro}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Festival de Cannes]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] o5judqyeqk5lanhgln90b2ww4wrua8s Ciencia política 0 95718 3707649 3653779 2022-08-16T18:47:10Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibe'l => qu'exhibe'l wikitext text/x-wiki {{ficha xenérica}} '''Ciencia política''' o '''politoloxía''' son distintes denominaciones d'una [[ciencia social]] qu'estudia la teoría y práutica de la [[política]], los [[Sistema políticu|sistemes]] y comportamientos políticos na sociedá. El so oxetivu ye establecer, a partir de la observación de fechos de la realidá política, esplicaciones lo más certeres posibles alrodiu del so funcionamientu. Interactúa con otres [[ciencies sociales]], como la [[economía]] o la [[socioloxía]], ente otres. Emplega una multiplicidá de ferramientes [[metodolóxica|metodolóxiques]] mesmes de les ciencies sociales. Ente los distintos acercamientos posibles a la disciplina tán el [[institucionalismo]] o la [[teoría de la eleición racional]]. Históricamente tuvo'l so orixe na [[filosofía política]], pero ye imprescindible estremala d'ella. == Definición == [[Norberto Bobbio]] propón dos acepciones, una en sentíu ''ampliu'' ('''ciencies polítiques'''), y otra en sentíu ''estrictu'' ('''ciencia política'''). La primera tomaría tolos estudios rellacionaos cola política dende l'antigüedá hasta los nuesos díes, incluyíos tolos filósofos y teóricos que pensaron, escritu y analizáu la política. En sentíu estrictu, la ciencia política contemporánea nació a partir de la corriente [[conductista]] que trata de reparar les conductes de los actores políticos y de los ciudadanos conforme a premises puramente científiques. Esta última acepción fai referencia a lo que se denomina xeneralmente «ciencia política positiva», pa estremala de la filosofía política o teoría política normativa; la otra parte d'estudiu de la disciplina tien como oxetu d'estudiu propiu al [[poder]] que s'exerz nun [[grupu humanu|coleutivu humanu]]. La politoloxía encargar d'analizar les [[rellaciones de poder]] que s'atopen somorguiaes nun [[conxuntu social]], sían cualos sían les sos dimensiones (locales, nacionales o a nivel mundial). El poder, como capacidá d'un [[actor social]] d'influyir sobre otros, atópase presente en toles [[interaiciones humanes]], siempres qu'esistan siquier dos actores que s'interrelacionen. L'exerciciu del poder faise presente en distintes manifestaciones humanes como na [[guerra]], la [[paz]], la [[negociación]], el [[consensu]], el [[disenso]], l'[[autoridá]], la [[poder (socioloxía)|dominación]], la [[obediencia]], la [[xusticia]], el [[orde]], el [[cambéu]], la [[revolución]], la [[participación política]] y cualesquier otra situación onde esista'l potencial o real alcuentru de dos actores sociales con intenciones manifiestes o latentes, d'enfrentar les sos [[intereses]] a los d'otros. Anque hai un bancia ente politólogos sobre l'oxetu d'estudiu de la ciencia política, teniendo a la categoría teórica «sistema políticu» como oxetu de la disciplina. Esta categoría cumple con ciertos requisitos como ye tener una naturaleza, tienen de tenese referentes empíricos una y bones esto fai que la disciplina estremar de la filosofía política; tamién ye refecha y incluyente, esto quier dicir qu'incluya a toles materies que pertenecen al campu d'estudiu de la ciencia política y de la mesma nun tien de quedar nenguna materia venceyada cola actividá política fuera del so campu y finalmente esti oxetu d'estudiu tien una gran aceptación mayoritaria per parte de la comunidá politológica. El sistema políticu defínese como un conxuntu d'interaiciones que se dan ente les sos unidaes o partes que lu componen y estes interaiciones van camudar o van caltener l'orde de dichu sistema. Esta categoría foi acuñada pol politólogo [[David Easton]]. Él considera a la vida política como un sistema de conducta o comportamientu. El comportamientu sería la manera de proceder que tien la persona en rellación cola so redolada. Entós la vida política tien una manera de proceder en rellación cola so redolada, nesti casu seríen los [[ministerio]], l'[[executivu]], los [[partíos políticos]], la [[sociedá]], etc. D'eses interaiciones o proceder vamos tener resultaos que pueden caltener o camudar l'orde nel que s'atopaba la vida política. == Antecedentes == Mientres la [[Revolución industrial]] y les [[Revolución Lliberal|revoluciones lliberales]] del sieglu XIX, creóse la necesidá d'efectuar una [[crítica social]] con cuenta d'evaluar los cambeos sociales y políticos qu'asocedíen, según el so impautu na sociedá y los motivos que los produxeren. La esmolición pol cambéu social, combinada cola meyora que les ciencies naturales taben llogrando gracies al desenvolvimientu del métodu científicu, impulsó la fusión de dambes, dando llugar a les [[ciencies sociales]]. Asina surdiría la [[socioloxía]], y más palantre la ciencia política, acomuñada al estudiu de la xurisprudencia y de la [[filosofía política]]. Con éses la ciencia política ye una disciplina relativamente recién, que'l so nacencia (siquier no que concierne a la ciencia política moderna) dalgunos asitien nel [[sieglu XV]] con [[Nicolás Maquiavelo]] (separación de la moral y de la política). Sicasí, yá na [[Historia Antigua|Antigüedá]] esisten formes d'organización política: la ''polis'' (onde nació la pallabra 'política', y que significa ''ciudá'') na democracia griega, la <!--NOTA: El términu ye publica ensin tilde. Nun modificar, por favor. -->''[[Res publica]]'' (cosa pública) qu'instauró la igualdá tocantes a los derechos políticos na [[Antigua Roma]], sacante los esclavos. Nel ''Pensamientu chinu'' de [[Marcel Granet]], l'arte político databa de les escueles confucianes». L'alministración pública china ye la más antigua, empezando'l «mandarinato» nesta dómina. Anque'l so verdaderu desenvolvimientu como disciplina científica ye posterior a la [[Segunda Guerra Mundial]], antes de dichu periodu acomuñar al estudiu de la y el términu «ciencia política» tenía dalgún usu, lo que fai que la cuestión d'a qué autor atribuyí-ylo pueda ser una tema discutible. Pa dellos autores foi acuñáu [[Herbert Baxter Adams]], profesor d'historia de la [[Universidá Johns Hopkins]] en 1880. Otru autores afirmen que'l términu Ciencia Política ye propuestu por [[Paul Janet]], quien lo utiliza per primer vegada na so obra ''Historia de la Ciencia Política y les sos rellaciones cola Moral'' escrita a mediaos del sieglu XIX. == Historia == {{AP|Historia de les doctrines polítiques}} [[Ficheru:Plato Pio-Clemetino Inv305.jpg|thumb|200px|[[Platón]].]] [[Ficheru:Titus Livius.png|thumb|200px|[[Titu Liviu]].]] [[Ficheru:Augustine of Hippo.jpg|thumb|200px|[[Agustín d'Hipona]].]] Mientres l'estudiu de la [[política]] ye atopáu primeru na [[Historia de Grecia#Antigua Grecia|Antigua Grecia]] y [[Historia d'India India]], la ciencia política llegó tarde nos términos de les [[Ciencies Sociales]]. Sicasí, la disciplina en sí tien un claru conxuntu d'antecedentes como [[ética]], [[filosofía política]], [[economía política]], [[historia]] y otros campos rellacionaos con determinaciones [[Norma xurídica|normatives]] de como tienen de ser y [[Razonamientu deductivu|deducir]] les carauterístiques y funciones del [[estáu]] ideal. En cada periodu históricu y en cuasi toa área xeográfica podemos atopar a daquién estudiando política y aumentando l'entendimientu políticu. Na [[Historia d'India India Antigua]] pueden atopase testos que cavilguen sobre la política dende l'épicu-mitolóxicu ''[[Rig-veda]]'' (fines del II&nbsp;mileniu e.C. ) y el ''[[Cánones del budismu#Canon Pāli|Canon Pali]]'' [[Budismu|budista]] (c. sieglu VI e.C. ). [[Chanakia Pandit]], ye consideráu como unu de los primeros pensadores políticos y economistes; y de fechu denominar como'l «Maquiavelo hindú». Sobre la base de les sos enseñances escribió'l ''[[Artha-shastra]]'' ([[sieglu&nbsp;II]] a [[sieglu IV|IV&nbsp;d.&nbsp;C.]]). Los antecedentes de la ciencia política occidental pueden rastrexase enforma tiempo antes de [[Platón]] y [[Aristóteles]], particularmente nes obres de [[Homero]], [[Hesíodo]], [[Tucídides]], [[Xenofonte]] o [[Eurípides]]. Platón analizó distintos sistemes políticos y resumir n'estudios más empobinaos escontra la [[lliteratura]] y la [[historia]], aplicando un métodu d'acercamientu que más cercanu a la [[filosofía]]. Aristóteles encontó l'analís de Platón incluyendo evidencies históriques empíriques nel so analís. Historiadores como [[Polibio]], [[Titu Liviu]] y [[Plutarcu]] documentaron l'ascensu de [[Antigua Roma|Roma]] y l'organización y historia d'otres naciones; mientres estadistes como [[Xuliu César]] o [[Cicerón]] aprovíen con exemplos de les polítiques y guerres de Roma como república y dempués como imperiu. L'estudiu de la política empobinar escontra l'entendimientu históricu, y la descripción y comprensión de distintes formes de gobiernu. Apurriendo certidumes dogmátiques pa les [[rellaciones Ilesia-Estáu|rellaciones ente la Ilesia y l'Estáu]], que sicasí fueron oxetu de perduros discutinios ente los [[poderes universales]] (Papa y Emperador) mientres tol periodu. Nel [[mundu islámicu]], autores como [[Avicena]] y [[Averroes]], y l'hebréu [[Maimónides]], siguieron la tradición analítico y empírico del [[aristotelismu]]; ente que [[Ibn Jaldún]] antemanó dellos conceutos de les modernes ciencies sociales. Mientres el [[Renacimientu italianu]], foi [[Nicolás Maquiavelo]] quien fixo [[observación]] [[Empirismu|empírica]] direuta de los actores y [[Institución|instituciones]] polítiques (''[[El Príncipe]]''). Considerar a Maquiavelo como unu de los teóricos políticos más notables del Renacimientu, pos col so apurra ábrese camín a la modernidá na so concepción política y a la reestructuración social. Tradicionalmente, atopóse una aporía nel pensamientu maquiaveliano de resultes de la difícil conciliación de los sos dos obres principales, los Discursos sobre la primer década de Titu Liviu y El príncipe. Nos Discursos, Maquiavelo declárase partidariu de la república, partiendo del supuestu de que toa comunidá tien dos espíritos contrapuestos: el del pueblu y el de los grandes (que quieren gobernar al pueblu), que tán en constante conflictu. Pa Maquiavelo el meyor réxime ye una República bien entamada (toma como exemplu la República Romana), aquella que llogre dar participación a los dos partíos de la comunidá para d'esta manera contener el conflictu políticu dientro de la esfera pública. Maquiavelo señala, y de equí la calificación de bien entamada, que ye primordial qu'en dicha república disponer de les instituciones necesaries pa enriar el conflictu dientro de les mesmes ensin les cualos la república desarmaríase. Nenguna de les otres formes de gobiernu como l'aristocracia, la tiranía, la democracia o la monarquía llogren l'equilibriu de los partíos dientro del réxime polo que son inestables. Los intérpretes gustantes a les tesis republicanes pretendieron, dende Rousseau, conciliar la contradicción ente los Discursos y El príncipe considerando qu'esti postreru supón un exerciciu d'ironía que cenciellamente esnudaba a la lluz público lo que yeren les verdaderes práutiques del poder. Sicasí, la oposición a la república que podría inferise n'El príncipe, tien de tenese en cuenta que cuando Maquiavelo escribir ta escribiendo p'amosar a Lorenzo II de Médici como tien de desempeñase si ye que quier unificar Italia y sacala de la crisis na que s'atopa. Maquiavelo esclaria tamién que puede esistir un home que la so virtú política (saber aprovechar los momentos de fortuna y escapar de los desfavorables) supere a la república en xunto pero dicha virtú política va morrer col mortal que lu tenga, cosa que nun asocedería nuna república bien entamada. Amás d'esto, tien de recordase que'l Príncipe presenta analoxíes cola figura romana y republicana del dictador, investido de poderes absolutos mientres un curtiu periodu y teniendo que rindir cuentes darréu ante la república. Nesti sentíu, la contradicción ente los dos testos principales de Maquiavelo nun ye tal. Si ye asina, entós el principáu y la república tendríen de ser entendíos como formes de gobiernu subordinaes a l'auténtica esmolición política de Maquiavelo: la formación d'un Estáu modernu na Italia del so tiempu. Maquiavelo entiende que tou Príncipe tien de tener virtú y fortuna pa xubir al poder: virtú al tomar bones decisiones y fortuna al tratar de conquistar un territoriu y atopase con una situación (que nun foi provocada por él mesmu) que lo ayudar o beneficie conquistar. Aquel príncipe que llogre'l poder por aciu el crime y el maltratu, siendo ésti llaín y déspota; tien d'entender qu'una vegada xubíu al poder tien que camudar esa actitú escontra'l pueblu. Dándo-y liberio al pueblu, pa ganase'l favor del mesmu, yá que a lo último estos van ser los que decidan el so futuru. Maquiavelo foi, amás, un auténticu precursor del trabayu de los analistes políticos y columnistes de los nuesos díes: «Toos estos príncipes nuesos tienen un propósitu, y yá que nos ye imposible conocer los sos secretos, vemos obligaos en parte a inferilo de les pallabres y los actos que cumplen, y en parte a imaxinalo». (Carta a Francesco Vettori, xunetu de 1513). == Ciencia política como disciplina universitaria == {{VT|Centros d'enseñanza de la Ciencia Política}} Ente los principales escritores contemporáneos que contribuyeron al desenvolvimientu y afitamientu de la ciencia política como disciplina autónoma podemos citar ente los más relevantes a [[Carl Schmitt]], [[Norberto Bobbio]], [[Leo Strauss]], [[Robert A. Dahl]], [[Gabriel Almond|Gabriel A. Almond]], [[Maurice Duverger]], [[Hannah Arendt]], [[David Easton]], [[Harold D. Lasswell]], [[Samuel P. Huntington]], [[Juan J. Linz]], [[Arend Lijphart]], [[Sydney Verba]], [[Stein Rokkan]], [[Dieter Nohlen]], [[Gianfranco Pasquino]], [[Giovanni Sartori]] o [[Guillermo O'Donnell]], ente otros. La llegada de la ciencia política como una [[disciplina académica|disciplina universitaria]] n'[[Estaos Xuníos]] rescampla pol nomamientu de facultaes y de direutores de facultaes llevando'l títulu de ciencia política, poco tiempu dempués de la [[Guerra de Secesión|guerra civil]]. En 1857, [[Francis Lieber]] foi nomáu como'l primer Profesor d'Historia y Ciencia Política na [[Universidá Columbia]]. En 1880, Columbia formó la primer Escuela de Ciencia Política. La disciplina estableció l'[[Asociación Americana de Ciencia Política]] en 1903. La integración d'estudios políticos del pasáu nuna disciplina unificada ye un proyeutu en cursu, y la historia de la ciencia política apurrió un campu rico pa la crecedera de dambes ciencies polítiques (normativa y positiva), con cada parte de la disciplina compartiendo dellos predecesores históricos. Nes décades de 1950 y 1960, una revolución de conducta faciendo énfasis nel estudiu científico y rigoroso del comportamientu individual y grupal barrió la disciplina. Coles mesmes de que la ciencia política avanzaba escontra una mayor fondura d'analís y más sofisticación, tamién avanzaba escontra una rellación de trabayu más cercana con otres disciplines, especialmente con [[socioloxía]], [[economía]], [[historia]], [[antropoloxía]], [[psicoloxía]] y [[estadística]]. De manera creciente, estudiantes de conducta política usaron el métodu científicu pa crear una disciplina intelectual basada nel postuláu d'hipótesis siguíes pola verificación empírica y la inferencia d'enclinos políticos, y xeneralizaciones qu'espliquen aiciones polítiques individuales y de grupu. Al traviés de la xeneración pasada, la disciplina punxo una énfasis creciente na relevancia o l'usu de nuevos enfoques y metodoloxíes pa resolver problemes políticos y sociales. En 2000, l'autu llamáu [[Movimientu Perestroika]] foi introducíu como una reaición en contra de los partidarios del movimientu llamáu la matematización de la ciencia política. Los perestroikanos pronunciar por una pluralidá de metodoloxíes y enfoques en ciencia política y por una mayor relevancia de la disciplina p'aquellos fuera d'ella. == Árees d'investigación == Les principales árees d'investigación y analís de la ciencia política son: * El [[poder políticu]] y les carauterístiques del so llogru y el so exerciciu. * L'[[autoridá]] y la so [[llexitimidá]]. * El [[Estáu]]. * L'[[Alministración Pública|alministración pública]] * Les [[polítiques públiques]]. * El [[comportamientu políticu]]. * La [[opinión pública]] y la [[comunicación política]]. * Les [[rellaciones internacionales]]. == Enfoques == Dalgunos de los principales enfoques conceptuales na ciencia política son: * [[Conductismu]] * [[Seleición racional]] * [[Estructuralismu (filosofía)|Estructuralismu]] * [[Feminismu]] * [[Funcionalismu]] * [[Institucionalismo]] * [[Marxismu]] * [[Neoinstitucionalismo]] * [[Teoría de xuegos]] * [[Teoría sistémica]] * Estructural-Funcionalismu Los principales paradigmes teóricos en discutiniu dientro de la ciencia política son: * [[Elitismu]] * [[Marxismu]] * [[Pluralismu (política)|Pluralismu]] == Métodos == Los métodos emplegaos pola ciencia política son principalmente los de les ciencies sociales. [[Giovanni Sartori]]<ref>(Sartori, 2002)</ref> estrema cuatro métodos, n'orde decreciente de fuercia de control: * 1) [[Métodu esperimental]] * 2) [[Métodu estadísticu]] * 3) [[Métodu comparáu]] * 4) [[Métodu históricu]] Pela so parte, [[Arend Lijphart]] presenta los primeros trés de la llista anterior y amiesta un quintu métodu: [[Analís de casu]].<ref>(Lijphart)</ref> == Rellación con otres ciencies == La ciencia política, como tou estudiu científicu, rellacionar con distintes ciencies y n'ocasiones hasta s'entemez con otres, apaeciendo nel meyor de los casos como una parcela superpuesta. Nos estudios actuales tópase una gama variada de ciencies coneutaes cola Politoloxía, por cuenta de la politización que sufren los distintos aspeutos de la vida humana, ye dicir les [[sociedaes]], al ser algamaos pol Estáu, institución preponderante qu'exhibe'l [[Poder]], y na ausencia d'este, una vinculación direuta col Poder. Les ciencies que güei tán rellacionaes a cuestiones polítiques y los sos resultantes de los estudios na tema son: * [[Alministración]]: [[Alministración Pública]]. * [[Antropoloxía]]: [[Antropoloxía Política]]. * [[Economía]]: [[Economía Política]] (Estudios económicos basaos nel [[Poder]]) y [[Política Económica]] (aplicación concreta de la economía nel Poder). * [[Xeografía]]: [[Xeografía política]] y [[Xeopolítica]]. * [[Historia]]: [[Historia política]]. * [[Psicoloxía]]: [[Psicoloxía política]] (especialización de [[Psicoloxía Social]]). * [[Socioloxía]]: [[Socioloxía política]]. * [[Teoloxía]]: estúdiase [[Teocracia]] y los sos sistemes políticos influyíos por cuestiones relixoses en dalgún aspeutu. * [[Ciencies formales]]: [[Estadística]] (aplicada al [[Estáu]] y temes referentes al [[Poder]]) les Matemátiques complementen y ayuden a la Estadística y l'Economía. * [[Ciencies xurídiques]]: [[Derechu Políticu]], [[Derechu Constitucional]], [[Derechu Alministrativu]], [[Derechu Fiscal]], [[Derechu local (alministrativu)|Derechu Municipal]], y [[Derechu Internacional]]. * [[Ciencies de la comunicación]]: [[Periodismu políticu]], y dende la Ciencia Política l'enfoque culturalista, qu'analiza temes tocantes a la cultura y comunicación. Rellaciones Públiques ([[lobby]] y campañes polítiques) == Aplicaciones profesionales == * Analís FODA (Fortaleces, Oportunidaes, Debilidaes y Amenaces) * Publicidá Político. * Investigación y Docencia. * Seguridá Internacional y Defensa. * Periodismu Políticu. * Recursos Humanos. * Asesoramientu Alministrativu y de Xestión Pública. * Xestor Alministrativu * Rellaciones Internacionales. * Investigaciones Sociopolíticas * Alministración Pública * Rellaciones Institucionales * Rellaciones de l'alministración con derechu políticu * Marketing políticu == Ver tamién == * [[Politoloxía de la relixón]] * [[Afiliáu]] * [[Militante]] * [[Clase política]] * [[Políticu]] == Referencies == {{llistaref}} <div class="references-small"> </div> == Bibliografía == * [[Vallès, Josep M.]]: ''Ciencia Política. Una introducción''. Barcelona, 2000, ISBN 978-84-344-1824-0. * [[Nohlen, Dieter]] (ed.): ''Diccionariu de Ciencia Política. Teoríes, métodos, conceutos.'' Porrúa, Ciudá de Méxicu 2006, ISBN 970-07-6115-0. * [[Bobbio, Norberto]], [[Nicola Matucci]] y [[Gianfranco Pasquino]]: ''Diccionariu de Política'' edit. Sieglu Ventiún, Ciudá de Méxicu 2002, ISBN 968-23-1669-3. * [[Melo, Artemio Luis]]: ''Compendiu de Ciencia Política'' (2 tomos). Editorial Depalma, Buenos Aires 1983. ISBN 978-950-14-1516-2. * [[Goodin, R.-Klingeman, H.-D.]] ''Nuevu manual de ciencia política'' (2 tomos). Istmo Ediciones, S.A. Madrid, 2001. ISBN 84-7090-368-3. * [https://books.google.com/books?id=-FovGgAACAAJ&dq=Political+Science:+An+Introduction+roskin&ie=ISO-8859-1 Michael Roskin, Robert L. Cord, James A. Medeiros, and Walter S. Jones, 2007, ''Political Science: An Introduction'' (New York: Prentice Hall).] * [https://books.google.com/books?id=kyJ5GJ7DeMQC&printsec=frontcover&dq=making+political+science+matter&sig=s_bqA18zhy02NKJwsJHJj3vHzKc Schram, Sanford F. and Brian Caterino, 2006 eds., ''Making Political Science Matter: Debating Knowledge, Research, and Method''. New York and London: New York University Press.] * Klingemann, Hans-Dieter (ed.): ''The State of Political Science in Western Europe.'' Opladen: Barbara Budrich Publishers 2007, ISBN 978-3-86649-045-1 * Sodaro, Michael J. ''Política y ciencia política: una introducción''. MCGRAW HILL 2006 01 ed. ISBN 978-84-481-4374-9 * Aznar, Luis y Miguel De Luca (eds.): ''Política. Cuestiones y problemes''. Buenos Aires, Emecé, 2007, ISBN 978-950-04-2929-0 * Sartori, Giovanni La política. Lóxica y métodu nes ciencies sociales, FCE, 2002, p.262 * Lijphart, Arend; Comparative Politics and the Comparative Method, en American Political Science Review, vol. 98. Non. 2 * Miller, Mirtha. La Política Ciencia Cuestiones Problemes Costa Rica * [http://colombiainternacional.uniandes.edu.co/view.php/516/1.php Felipe Cárdenas y Luisa Suárez, 'La ciencia política, ciencia noética del orde. Una mirada crítica sobre'l so oxetu d'estudiu'' (Bogotá: Universidá de Los Andes, 2010).] * Gianfranco Pasquino: Nuevu Cursu de Ciencia Política. Editorial: Fondu de Cultura Económica. ISBN 9786071607348 == Enllaces esternos == {{commonscat|Political science}} * [http://www.aecpa.es/ Asociación Española de Ciencia Política y de l'Alministración] * [http://www.colpolsoc.org Pernomáu Colexu Nacional de Doctores y Llicenciaos en Ciencies Polítiques y Socioloxía (España)] * [http://www.ciudadpolitica.org/ Fundación Ciudá política] Recursos pa estudiantes y docentes de ciencia política, reconocíu pola International Political Science Association (IPSA) * [http://www.accp.cl Asociación Chilena de Ciencia Política (ACCP)] * [http://www.saap.org.ar Sociedá Arxentina d'Analís Políticu (SAAP)] * [http://www.aucip.org.uy Asociación Uruguaya de Ciencia Política (AUCiP)] {{Tradubot|Ciencia política}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Ciencia política| ]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] d3woz8o0ed1nrld8wpgesx7r1d7jw9o Enclave y exclave 0 96046 3707405 3349155 2022-08-16T14:53:48Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{multiple image <!-- Essential parameters --> | align = right<!-- left/right/center --> | direction = vertical<!-- horizontal/vertical --> | width = 300<!-- Digits only; no "px" suffix, please --> <!-- Image 1 --> | image1 = Diagrama enclave exclave.svg<!-- Filename only; no "File:" or "Image:" prefix, please --> | width1 = | alt1 = | caption1 = Los diferentes territorios (estaos, condaos, municipios...) represéntense con diferentes collores y lletres. Les partes estremaes del mesmu territoriu represéntense col mesmu color y lletra. La parte principal del territoriu identifícase namái cola so lletra, y les partes más pequeñes con esa lletra y un númberu. * {{colorbox|#b32715}} '''A''' ** Tien trés '''exclaves''' (A1, A2 and A3). Ye imposible dir del territoriu principal de A a dengún d'ellos atravesando namái territoriu d'A. Sicasí... *** A1 y A2 nun son '''enclaves''', porque dengún d'ellos ta arrodiáu pol territoriu d'un únicu territoriu foriatu; *** A3 ye un '''enclave''', porque ta completamente arrodiáu por B: it is totally surrounded by ''B''. ** Tien un '''enclave''' (E), una faza de territoriu foriatu arrodiada completamente pol territoriu d'A. ** Tien dos '''contraenclaves''' o enclaves de segundu orde (A4 y A5), territorios que-y pertenecen y que tán incrustaos nel enclave E. ** Tien un '''contra-contraenclave''' o enclave de tercer orde (E1). * {{colorbox|#fed720}} '''B''' ** Contién dos '''enclaves''' (A3 y D). * {{colorbox|#75be3b}} '''C''' ** Ye un territoriu continuu, ensin exclaves o enclaves. * {{colorbox|#e87c2d}} '''D''' ** Ye un territoriu enclaváu, con continuidá territorial pero completamente arrodiáu por un únicu territoriu foriatu (B). * {{colorbox|#8855ec}} '''E''' ** Ye un territoriu enclaváu incrustáu n'A. ** Contién dos '''enclaves''' (A4 y A5), que son contraenclaves d'A. ** Tien un '''contraenclave''' (E1), que ye a la so vegada, un contra-contraenclave incrustáu en A5. <!-- Image 2 --> | image2 = | width2 = | alt2 = | caption2 = <!-- up to |image10 is accepted --> <!-- Extra parameters --> | header = Diagrama esplicativu de les discontinuidaes territoriales: '''enclaves''' y '''exclaves''' | header_align = <!-- left/right/center --> | header_background = | footer = | footer_align = <!-- left/right/center --> | footer_background = | background color = }} Un '''enclave''' ye un territoriu, o parte d'un territoriu, que ta arrodiáu completamente pol territoriu d'otru estáu<ref name="Raton">{{cita web |last=Raton |first=Pierre |títulu=Les enclaves |work= Annuaire français de droit international |añu=1958 |volume= 4 |page= 186 |url=http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/afdi_0066-3085_1958_num_4_1_1373}}</ref>. Les agües territoriales tienen los mesmos atributos de soberanía que'l territoriu; poro, pueden esistir tamién enclaves dientro de les agües territoriales<ref>Melamid, Alexander, ''Enclaves and Exclaves''. International Encyclopedia of the Social Sciences, vol. 5. The Macmillan Company & Free Press, 1968.</ref>. Un '''exclave''' ye una parte d'un estáu o un territoriu que ta xeográficamente separtáu del territoriu principal del mesmu por territorios d'otru o otros estaos<ref>'''Exclave'''. Webster's Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language, 1989, p. 497</ref>. Munchos exclaves son, al tiempu, enclaves. El términu enclave ye, delles vegaes, usáu incorreutamente pa dicir qu'un territoriu ta parcialmente rodeáu per otru estáu<ref name="Raton"/>. La [[Ciudá del Vaticanu]] y [[San Marín]], enclavaos por [[Italia]], y [[Lesotho]], enclaváu pola [[República Sudafricana]], son los únicos estaos enclavaos del mundu. A diferencia d'un enclave, un exclave puede tar arrodiáu por territoriu de varios estaos<ref>Rozhkov-Yuryevsky, Yuri. ''The concepts of enclave and exclave and their use in the political and geographical characteristic of the Kaliningrad region''. 2013, Baltic Region (2): 113–123. doi:10.5922/2079-8555-2013-2-11.</ref> L'exclave azerí de [[República Autónoma de Nakhchivan|Nakhchivan]] ye un exemplu d'exclave. Los '''semienclaves''' y '''semiexclaves''' son rexones que, de nun ser porque tienen una llende marina non arrodiada por territorios de dengún otru país, sedríen enclaves o exclaves<ref>Vinokurov, Evgeny. ''The Theory of Enclaves''. Lexington Books, Lanham (Maryland), 2007, p. 12-14.</ref>. Los enclaves, como los citaos nel párrafu anterior, y los semienclaves, como [[Mónacu]], [[Gambia]] y [[Brunéi]], pueden esistir como estaos independientes, mentantu que los exclaves siempre son namái una parte d'un estáu soberanu<ref>Rozhkov-Yuryevsky, Yuri. ''The concepts of enclave and exclave and their use in the political and geographical characteristic of the Kaliningrad region''. 2013, Baltic Region (2): 113–123. doi:10.5922/2079-8555-2013-2-11.</ref>. Un '''penienclave''' ye una parte del territoriu d'un país a la que namái puede aportarse -especialmente per carretera o ferrocarril- atravesando'l territoriu d'otru estáu<ref name="Robinson">{{cite journal|last=Robinson|first=G. W. S.|títulu=Exclaves|journal=Annals of the Association of American Geographers|volume=49|issue=3, [Part 1]|date=September 1959|pages=283–295|doi=10.1111/j.1467-8306.1959.tb01614.x|jstor=2561461}}</ref>. Los penienclaves reciben tamién los nomes d'enclaves funcionales o enclaves práuticos<ref>Vinokurov, Evgeny. ''The Theory of Enclaves''. Lexington Books, Lanham (Maryland), 2007, p. 31.</ref>. Pueden ser completamente terrestres, cuando los montes que lu arrodien faen el territoriu inaccesible dende'l restu del país de nun ser que s'aporte a elli al traviés del territoriu d'otru (como asocede en Kleinwalsertar, un valle austriacu accesible namái dende territoriu alemán), o tener una fastera costera, d'agües territoriales propies, pero con accesu rodáu namái dende otru país (Points Roberts ([[Washington (estáu)|Washington]]), nos [[Estaos Xuníos]] pero con accesu rodáu dende [[Canadá]]). == Galería == <gallery widths="200" heights="200" perrow="3"> Archivu:San_Marino_CIA_map.gif|República de San Marín. Archivu:Nakhichevan03.png|República Autónoma de Nakhchivan ([[Azerbaixán]]). Archivu:Ga-map.png|República de Gambia. </gallery> == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xeografía]] 5ip50rxaufqr77dhvs975y2c8dskoar 3707495 3707405 2022-08-16T15:04:14Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{multiple image <!-- Essential parameters --> | align = right<!-- left/right/center --> | direction = vertical<!-- horizontal/vertical --> | width = 300<!-- Digits only; no "px" suffix, please --> <!-- Image 1 --> | image1 = Diagrama enclave exclave.svg<!-- Filename only; no "File:" or "Image:" prefix, please --> | width1 = | alt1 = | caption1 = Los diferentes territorios (estaos, condaos, municipios...) represéntense con diferentes colores y lletres. Les partes estremaes del mesmu territoriu represéntense col mesmu color y lletra. La parte principal del territoriu identifícase namái cola so lletra, y les partes más pequeñes con esa lletra y un númberu. * {{colorbox|#b32715}} '''A''' ** Tien trés '''exclaves''' (A1, A2 and A3). Ye imposible dir del territoriu principal de A a dengún d'ellos atravesando namái territoriu d'A. Sicasí... *** A1 y A2 nun son '''enclaves''', porque dengún d'ellos ta arrodiáu pol territoriu d'un únicu territoriu foriatu; *** A3 ye un '''enclave''', porque ta completamente arrodiáu por B: it is totally surrounded by ''B''. ** Tien un '''enclave''' (E), una faza de territoriu foriatu arrodiada completamente pol territoriu d'A. ** Tien dos '''contraenclaves''' o enclaves de segundu orde (A4 y A5), territorios que-y pertenecen y que tán incrustaos nel enclave E. ** Tien un '''contra-contraenclave''' o enclave de tercer orde (E1). * {{colorbox|#fed720}} '''B''' ** Contién dos '''enclaves''' (A3 y D). * {{colorbox|#75be3b}} '''C''' ** Ye un territoriu continuu, ensin exclaves o enclaves. * {{colorbox|#e87c2d}} '''D''' ** Ye un territoriu enclaváu, con continuidá territorial pero completamente arrodiáu por un únicu territoriu foriatu (B). * {{colorbox|#8855ec}} '''E''' ** Ye un territoriu enclaváu incrustáu n'A. ** Contién dos '''enclaves''' (A4 y A5), que son contraenclaves d'A. ** Tien un '''contraenclave''' (E1), que ye a la so vegada, un contra-contraenclave incrustáu en A5. <!-- Image 2 --> | image2 = | width2 = | alt2 = | caption2 = <!-- up to |image10 is accepted --> <!-- Extra parameters --> | header = Diagrama esplicativu de les discontinuidaes territoriales: '''enclaves''' y '''exclaves''' | header_align = <!-- left/right/center --> | header_background = | footer = | footer_align = <!-- left/right/center --> | footer_background = | background color = }} Un '''enclave''' ye un territoriu, o parte d'un territoriu, que ta arrodiáu completamente pol territoriu d'otru estáu<ref name="Raton">{{cita web |last=Raton |first=Pierre |títulu=Les enclaves |work= Annuaire français de droit international |añu=1958 |volume= 4 |page= 186 |url=http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/afdi_0066-3085_1958_num_4_1_1373}}</ref>. Les agües territoriales tienen los mesmos atributos de soberanía que'l territoriu; poro, pueden esistir tamién enclaves dientro de les agües territoriales<ref>Melamid, Alexander, ''Enclaves and Exclaves''. International Encyclopedia of the Social Sciences, vol. 5. The Macmillan Company & Free Press, 1968.</ref>. Un '''exclave''' ye una parte d'un estáu o un territoriu que ta xeográficamente separtáu del territoriu principal del mesmu por territorios d'otru o otros estaos<ref>'''Exclave'''. Webster's Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language, 1989, p. 497</ref>. Munchos exclaves son, al tiempu, enclaves. El términu enclave ye, delles vegaes, usáu incorreutamente pa dicir qu'un territoriu ta parcialmente rodeáu per otru estáu<ref name="Raton"/>. La [[Ciudá del Vaticanu]] y [[San Marín]], enclavaos por [[Italia]], y [[Lesotho]], enclaváu pola [[República Sudafricana]], son los únicos estaos enclavaos del mundu. A diferencia d'un enclave, un exclave puede tar arrodiáu por territoriu de varios estaos<ref>Rozhkov-Yuryevsky, Yuri. ''The concepts of enclave and exclave and their use in the political and geographical characteristic of the Kaliningrad region''. 2013, Baltic Region (2): 113–123. doi:10.5922/2079-8555-2013-2-11.</ref> L'exclave azerí de [[República Autónoma de Nakhchivan|Nakhchivan]] ye un exemplu d'exclave. Los '''semienclaves''' y '''semiexclaves''' son rexones que, de nun ser porque tienen una llende marina non arrodiada por territorios de dengún otru país, sedríen enclaves o exclaves<ref>Vinokurov, Evgeny. ''The Theory of Enclaves''. Lexington Books, Lanham (Maryland), 2007, p. 12-14.</ref>. Los enclaves, como los citaos nel párrafu anterior, y los semienclaves, como [[Mónacu]], [[Gambia]] y [[Brunéi]], pueden esistir como estaos independientes, mentantu que los exclaves siempre son namái una parte d'un estáu soberanu<ref>Rozhkov-Yuryevsky, Yuri. ''The concepts of enclave and exclave and their use in the political and geographical characteristic of the Kaliningrad region''. 2013, Baltic Region (2): 113–123. doi:10.5922/2079-8555-2013-2-11.</ref>. Un '''penienclave''' ye una parte del territoriu d'un país a la que namái puede aportarse -especialmente per carretera o ferrocarril- atravesando'l territoriu d'otru estáu<ref name="Robinson">{{cite journal|last=Robinson|first=G. W. S.|títulu=Exclaves|journal=Annals of the Association of American Geographers|volume=49|issue=3, [Part 1]|date=September 1959|pages=283–295|doi=10.1111/j.1467-8306.1959.tb01614.x|jstor=2561461}}</ref>. Los penienclaves reciben tamién los nomes d'enclaves funcionales o enclaves práuticos<ref>Vinokurov, Evgeny. ''The Theory of Enclaves''. Lexington Books, Lanham (Maryland), 2007, p. 31.</ref>. Pueden ser completamente terrestres, cuando los montes que lu arrodien faen el territoriu inaccesible dende'l restu del país de nun ser que s'aporte a elli al traviés del territoriu d'otru (como asocede en Kleinwalsertar, un valle austriacu accesible namái dende territoriu alemán), o tener una fastera costera, d'agües territoriales propies, pero con accesu rodáu namái dende otru país (Points Roberts ([[Washington (estáu)|Washington]]), nos [[Estaos Xuníos]] pero con accesu rodáu dende [[Canadá]]). == Galería == <gallery widths="200" heights="200" perrow="3"> Archivu:San_Marino_CIA_map.gif|República de San Marín. Archivu:Nakhichevan03.png|República Autónoma de Nakhchivan ([[Azerbaixán]]). Archivu:Ga-map.png|República de Gambia. </gallery> == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xeografía]] 45mu6l4110sys4khisxwhsubshrm33b Óscar al meyor direutor 0 96108 3707731 3652658 2022-08-17T09:38:18Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Ficha de premiu |nome = Óscar al meyor direutor |eventu actual = |imaxe = Damien Chazelle (cropped).jpg |tamañu imaxe = 240px |pie d'imaxe = ''[[Damien Chazelle]], ganador más recién del premiu.'' |descripción = La excelencia na direición d'un llargumetraxe del añu anterior. |presentador = [[Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques|Academia de les Artes y les Ciencies Cinematográfiques]] |país = |añu = |añu ganador = 22 de febreru de 2015<br />[[Premiu Óscar de 2013|87° ceremonia de premiación]] |ex aequo = |predecesor = |socesor = |actual posesor = [[Damien Chazelle]]<br /> por ''[[La La Land (película)|La La Land]]'' |web oficial = http://www.oscars.org/ }} El '''[[Premios Óscar|Premiu de l'Academia]] al meyor [[Direutor de cine|direutor]]''' ye unu de los premios Óscar que se-y da a los direutores pol so trabayu na [[Cine|industria cinematográfica]] pola [[Academia de les Artes y les Ciencies Cinematográfiques de Hollywood]]. == Historia == Na [[Premios Óscar de 1928|primer ceremonia]] concediéronse dos premios: «Óscar al meyor direutor de drama» y «Óscar al meuor direutor de comedia», esta diferencia desaniciose na [[Premios Óscar de 1929|segunda edición]], anque claramente, la categoría resaltó en gran parte a cintes de xéneru dramáticu dende entós. Tantu na [[Premios Óscar de 1961|trentena cuarta]] y la [[Premios Óscar de 2007|ochentena edición]], el premiu foi compartíu por dos direutores ([[Robert Wise]] y [[Jerome Robbins]], y los [[Hermanos Coen]] respeutivamente). Los primeros años tuvieron marcaos pola inestabilidá y el tracamundiu, podía tase nomáu por dellos llargumetraxes, por casu [[Clarence Brown]] foi candidatu na [[Premios Óscar de 1930|tercer edición]], por ''[[Anna Christie (película de 1930)|Anna Christie]]'' y ''[[Romance (película de 1930)|Romance]]''. Na [[Premios Óscar de 1929|segunda ceremonia]], [[Frank Lloyd]] recibió la nominación por trés películes, sicasí, fízose col premiu por solo una d'elles, quedando col títulu de «ganador» y «candidatu» coles mesmes. Finalmente en 1931, dichu sistema foi reemplazáu pol actual, nel cual un direutor solo puede ser candidatu por una película en particular. Cabo mentar que dos direutores fueron doblemente nomaos nuna mesma edición pol so destacáu trabayu: [[Michael Curtiz]] en 1938 por ''[[Angels With Dirty Faces]]'' y ''[[Four Daughters]]'', y [[Steven Soderbergh]] en 2000 por ''[[Erin Brockovich (película)|Erin Brockovich]]'' y ''[[Traffic (película)|Traffic]]'', ganándolo por esta postrera. El premiu a la meyor direición tuvo amestáu al premiu a la [[Óscar a la meyor película|meyor película]] a lo llargo de la historia. De los 88 filmes ganadores d'esti postreru, 63 llograron tamién el premiu a la meyor direición. Asina mesmu, namás cuatro películes ganadores del Óscar —''[[Wings]]'', ''[[Grand Hotel]]'', ''[[Driving Miss Daisy]]'' y ''[[Argo (película de 2012)|Argo]]''— ficiéronse cola estauína ensin que'l so direutor tuviera nomáu. Los únicos direutores ganadores del Óscar ensin que la so película fuera candidata como la meyor del añu fueron [[Lewis Milestone]] por ''[[Two Arabian Knights]]'', y [[Frank Lloyd]] por ''[[The Divine Lady (película de 1929)|The Divine Lady]]''. Solo cuatro muyeres fueron nomaes a la meyor direición: [[Lina Wertmüller]] por ''[[Pasqualino Settebellezze]]'' (1976), [[Jane Campion]] por ''[[The Piano]]'' (1993), [[Sofia Coppola]] por ''[[Lost in Translation]]'' (2003), y [[Kathryn Bigelow]] por ''[[The Hurt Locker]]'' (2009); hasta'l momentu namái Bigelow ganó la estauína. [[Delbert Mann]] por ''[[Marty]]'' (1955), [[Robert Redford]] por ''[[Ordinary People]]'' (1980), [[James L. Brooks]] por ''[[Terms of Endearment]]'' (1983), [[Kevin Costner]] por ''[[Dancing with Wolves]]'' (1990) y [[Sam Mendes]] por ''[[American Beauty]]'' (1999) son los cinco cineastes gallardoniaos col Óscar a la meyor direición cola so ópera prima. == Regles == Por cuenta de la estricta reglamentación del [[Sindicatu de direutores d'Estaos Xuníos]] (DGA; poles sos sigles n'inglés), solo una persona puede ser acreditada como direutor. Esta regla diseñose pa protexer cuestiones de derechu y propiedá, y p'esaniciar intentos de corrupción por terceros pa promover a dalguna persona en particular pal premiu, sicasí, el DGA puede faer esceiciones. Na historia de los Óscar, trés pares de direutores fueron consideraos pal premiu: [[Robert Wise]] y [[Jerome Robbins]] (ganadores por ''[[West Side Story]]''; 1961), [[Warren Beatty]] y [[Buck Henry]] (nomaos por ''[[Heaven Can Wait (película de 1978)|Heaven Can Wait]]''; 1978) y [[Hermanos Coen|Ethan Coen & Joel Coen]] (ganadores por ''[[No Country for Old Men]]'' y nomaos por ''[[True Grit (película de 2010)|True Grit]]''; 2007 y 2010 respeutivamente). == Ganadores per añu == === Década de 2010 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premios Óscar de 2016|2016]] |width=2%| [[Ficheru:Damien Chazelle (cropped).jpg|75px|center]] || '''[[Damien Chazelle]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[La La Land (película)|La La Land]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Mel Gibson]] por ''[[Hacksaw Ridge]]'' * [[Barry Jenkins]] por ''[[Moonlight (película)|Moonlight]]'' * [[Kenneth Lonergan]] por ''[[Manchester by the Sea (película)|Manchester by the Sea]]'' * [[Denis Villeneuve]] por ''[[Arrival (película)|Arrival]]'' |- |- |style="text-align:center"| [[Premios Óscar de 2015|2015]] |width=2%| [[Ficheru:Alejandro González Iñárritu with a camera in production Cropped.jpg|75px|center]] || '''[[Alejandro González Iñárritu]]''' {{bandera|MEX}} <br /> por ''[[The Revenant]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Lenny Abrahamson]] por ''[[Room]]'' * [[Tom McCarthy]] por ''[[En primer plana|Spotlight]]'' * [[Adam McKay]] por ''[[The Big Short]]'' * [[George Miller]] por ''[[Mad Max: Fury Road]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2014|2014]] |width=2%| [[Ficheru:Alejandro González Iñárritu with a camera in production Cropped.jpg|75px|center]] || '''[[Alejandro González Iñárritu]]''' {{bandera|MEX}} <br /> por ''[[Birdman (película)|Birdman or (The Unexpected Virtue of Ignorance)]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Wes Anderson]] por ''[[The Grand Budapest Hotel]]'' * [[Richard Linklater]] por ''[[Boyhood]]'' * [[Bennett Miller]] por ''[[Foxcatcher]]'' * [[Morten Tyldum]] por ''[[The Imitation Game]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2013|2013]] |width=2%| [[Ficheru:Alfonso Cuarón (2013) cropped.jpg|75px|center]] | '''[[Alfonso Cuarón]]''' {{bandera|MEX}} <br /> por ''[[Gravity (película)|Gravity]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Steve McQueen (artista)|Steve McQueen]] por ''[[12 Years a Slave]]'' * [[Alexander Payne]] por ''[[Nebraska (película)|Nebraska]]'' * [[David O. Russell]] por ''[[American Hustle]]'' * [[Martin Scorsese]] por ''[[The Wolf of Wall Street]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2012|2012]] |width=2%| [[Ficheru:Ang Lee 66ème Festival de Venise (Mostra).jpg|75px|center]] | '''[[Ang Lee]]''' {{Bandera|TWN}} <br /> por ''[[Life of Pi (película)|Life of Pi]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | <small> * [[Michael Haneke]] por ''[[Amor (película de 2012)|Amor]]'' * [[David O. Russell]] por ''[[Silver Linings Playbook]]'' * [[Steven Spielberg]] por ''[[Lincoln (película)|Lincoln]]'' * [[Benh Zeitlin]] por ''[[Beasts of the Southern Wild]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2011|2011]] |width=2%| [[Ficheru:Michel Hazanavicius (cropped).jpg|75px|center]] | '''[[Michel Hazanavicius]]''' {{bandera|FRA}} <br /> por ''[[The Artist]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Woody Allen]] por ''[[Midnight in Paris]]'' * [[Terrence Malick]] por ''[[L'árbol de la vida (película de 2011)|L'árbol de la vida]]'' * [[Alexander Payne]] por ''[[The Descendants]]'' * [[Martin Scorsese]] por ''[[Hugo (película)|Hugo]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2010|2010]] |width=2%| [[Ficheru:Tom Hooper 2011 (cropped).jpg|75px|center]] | '''[[Tom Hooper (cineasta)|Tom Hooper]]''' {{bandera|GBR}} <br /> por ''[[The King's Speech]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Darren Aronofsky]] por ''[[Black Swan]]'' * [[Hermanos Coen|Ethan Coen & Joel Coen]] por ''[[True Grit (película de 2010)|True Grit]]'' * [[David Fincher]] por ''[[The social network]]'' * [[David O. Russell]] por ''[[The Fighter]]'' |- |} === Década de 2000 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2009|2009]] |width=2%| [[Ficheru:Kathryn Bigelow cropped 2010.jpg|75px|center]] | '''[[Kathryn Bigelow]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Hurt Locker]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[James Cameron]] por ''[[Avatar (película)|Avatar]]'' * [[Lee Daniels]] por ''[[Precious (película)|Precious]]'' * [[Jason Reitman]] por ''[[Up in the Air (película)|Up in the Air]]'' * [[Quentin Tarantino]] por ''[[Inglourious Basterds]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2008|2008]] |width=2%| [[Ficheru:DannyBoyle08.jpg|75px|center]] | '''[[Danny Boyle]]'''{{bandera|GBR}} <br /> por ''[[Slumdog Millionaire]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Stephen Daldry]] por ''[[The Reader]]'' * [[David Fincher]] por ''[[The Curious Case of Benjamin Button]]'' * [[Ron Howard]] por ''[[Frost/Nixon]]'' * [[Gus Van Sant]] por ''[[Milk (película)|Milk]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2007|2007]] |width=2%| [[Ficheru:COEN Brothers (cannesPH).jpg|75px|center]] | '''[[Hermanos Coen|Ethan Coen & Joel Coen]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[No Country for Old Men]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Paul Thomas Anderson]] por ''[[There Will Be Blood]]'' * [[Tony Gilroy]] por ''[[Michael Clayton]]'' * [[Jason Reitman]] por ''[[Juno (película)|Juno]]'' * [[Julian Schnabel]] por ''[[Le Scaphandre et le Papillon (película)|Le Scaphandre et le Papillon]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2006|2006]] |width=2%| [[Ficheru:Martin Scorsese by David Shankbone.jpg|75px|center]] | '''[[Martin Scorsese]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Departed]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 8 | <small> * [[Clint Eastwood]] por ''[[Letters from Iwo Jima]]'' * [[Stephen Frears]] por ''[[The Queen]]'' * [[Alejandro González Iñárritu]] por ''[[Babel (película)|Babel]]'' * [[Paul Greengrass]] por ''[[United 93]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2005|2005]] |width=2%| [[Ficheru:Ang Lee 66ème Festival de Venise (Mostra).jpg|75px|center]] | '''[[Ang Lee]]'''{{Bandera|TWN}} <br /> por ''[[Brokeback Mountain]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[George Clooney]] por ''[[Good Night, and Good Luck]]'' * [[Paul Haggis]] por ''[[Crash (película de 2004)|Crash]]'' * [[Bennett Miller]] por ''[[Capote (película)|Capote]]'' * [[Steven Spielberg]] por ''[[Múnich (película)|Múnich]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2004|2004]] |width=2%| [[Ficheru:ClintEastwoodSept10TIFF.jpg|75px|center]] | '''[[Clint Eastwood]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Million Dollar Baby]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Taylor Hackford]] por ''[[Ray (película)|Ray]]'' * [[Mike Leigh]] por ''[[El secretu de Vera Drake]]'' * [[Alexander Payne]] por ''[[Sideways]]'' * [[Martin Scorsese]] por ''[[The Aviator]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2003|2003]] |width=2%| [[Ficheru:PeterJacksonCCJuly09.jpg|75px|center]] | '''[[Peter Jackson]]'''{{Bandera|NZL}} <br /> por ''[[The Lord of the Rings: The Return of the King]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Sofia Coppola]] por ''[[Lost in Translation]]'' * [[Clint Eastwood]] por ''[[Mystic River]]'' * [[Fernando Meirelles]] por ''[[Cidade de Deus]]'' * [[Peter Weir]] por ''[[Master and Commander: The Far Side of the World]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2002|2002]] |width=2%| [[Ficheru:Roman Polanski Césars 2011.jpg|75px|center]] | '''[[Roman Polanski]]'''{{bandera|FRA}} <br /> por ''[[El pianista]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Pedro Almodóvar]] por ''[[Hable con ella]]'' * [[Stephen Daldry]] por ''[[The Hours]]'' * [[Rob Marshall]] por ''[[Chicago (película de 2002)|Chicago]]'' * [[Martin Scorsese]] por ''[[Gangs of New York]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2001|2001]] |width=2%| [[Ficheru:Ron Howard 2011 Shankbone 2.JPG|75px|center]] | '''[[Ron Howard]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[A Beautiful Mind]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Robert Altman]] por ''[[Gosford Park]]'' * [[Peter Jackson]] por ''[[El Señor de los Aniellos: la Comunidá del Aniellu]]'' * [[David Lynch]] por ''[[Mulholland Drive (película)|Mulholland Drive]]'' * [[Ridley Scott]] por ''[[Black Hawk Down]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2000|2000]] |width=2%| [[Ficheru:Soderbergh cropped 2009.jpg|75px|center]] | '''[[Steven Soderbergh]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Traffic (película)|Traffic]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Stephen Daldry]] por ''[[Billy Elliot]]'' * [[Ang Lee]] por ''[[Wo hu cang long]]'' * [[Ridley Scott]] por ''[[Gladiator]]'' * [[Steven Soderbergh]] por ''[[Erin Brockovich (película)|Erin Brockovich]]'' |- |} === Década de 1990 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"|[[Premiu Óscar de 1999|1999]] |width=2%| [[Ficheru:Sam Mendes 2012.jpg|75px|center]] | '''[[Sam Mendes]]'''{{bandera|GBR}} <br /> por ''[[American Beauty]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Lasse Hallström]] por ''[[The Cider House Rules]]'' * [[Spike Jonze]] por ''[[Being John Malkovich]]'' * [[Michael Mann]] por ''[[The Insider]]'' * [[M. Night Shyamalan]] por ''[[The Sixth Sense]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1998|1998]] |width=2%| [[Ficheru:Steven Spielberg 2011.jpg|75px|center]] | '''[[Steven Spielberg]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Saving Private Ryan]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 10 | <small> * [[Roberto Benigni]] por ''[[La vida ye bella]]'' * [[John Madden (direutor de cine)|John Madden]] por ''[[Shakespeare in Love]]'' * [[Terrence Malick]] por ''[[The Thin Red Line (película de 1998)|The Thin Red Line]]'' * [[Peter Weir]] por ''[[The Truman Show]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1997|1997]] |width=2%| [[Ficheru:JamesCameronCCJuly09.jpg|75px|center]] | '''[[James Cameron]]'''{{bandera|CAN}} <br /> por ''[[Titanic (película de 1997)|Titanic]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Peter Cattaneo]] por ''[[The Full Monty]]'' * [[Atom Egoyan]] por ''[[El duce porvenir]]'' * [[Curtis Hanson]] por ''[[L. A. Confidential]]'' * [[Gus Van Sant]] por ''[[Good Will Hunting]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1996|1996]] |width=2%| | '''[[Anthony Minghella]]''' {{bandera|GBR}} <br /> por ''[[The English Patient]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Hermanos Coen|Joel Coen]] por ''[[Fargo (película)|Fargo]]'' * [[Miloš Forman]] por ''[[The People vs. Larry Flynt]]'' * [[Scott Hicks]] por ''[[Shine (película)|Shine]]'' * [[Mike Leigh]] por ''[[Secrets & Lies]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1995|1995]] |width=2%| [[Ficheru:Mel Gibson taken July-28-2006.jpg|75px|center]] | '''[[Mel Gibson]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Braveheart]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Mike Figgis]] por ''[[Leaving Las Vegas]]'' * [[Chris Noonan]] por ''[[Babe]]'' * [[Michael Radford]] por ''[[Il Postino]]'' * [[Tim Robbins]] por ''[[Dead Man Walking]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1994|1994]] |width=2%| [[Ficheru:Robert Zemeckis by David Shankbone.jpg|75px|center]] | '''[[Robert Zemeckis]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[Forrest Gump]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Woody Allen]] por ''[[Bullets Over Broadway]]'' * [[Krzysztof Kieślowski]] por ''[[Trois couleurs: Rouge]]'' * [[Robert Redford]] por ''[[Quiz Show]]'' * [[Quentin Tarantino]] por ''[[Pulp Fiction]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1993|1993]] |width=2%| [[Ficheru:Steven Spielberg 2011.jpg|75px|center]] | '''[[Steven Spielberg]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[Schindler's List]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 9 | <small> * [[Robert Altman]] por ''[[Short Cuts (película)|Short Cuts]]'' * [[Jane Campion]] por ''[[The Piano]]'' * [[James Ivory]] por ''[[The Remains of the Day (película)|The Remains of the Day]]'' * [[Jim Sheridan]] por ''[[Nel nome del padre (1993)|Nel nome del padre]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1992|1992]] |width=2%| [[Ficheru:ClintEastwoodSept10TIFF.jpg|75px|center]] | '''[[Clint Eastwood]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[Unforgiven (película)|Unforgiven]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Robert Altman]] por ''[[The Player]]'' * [[Martin Brest]] por ''[[Scent of a Woman]]'' * [[James Ivory]] por ''[[Howards End]]'' * [[Neil Jordan]] por ''[[The Crying Game]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1991|1991]] |width=2%| [[Ficheru:JonDemme-by-JSDwyer.jpg|75px|center]] | '''[[Jonathan Demme]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Silence of the Lambs (película)|The Silence of the Lambs]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Barry Levinson]] por ''[[Bugsy (película de 1991)|Bugsy]]'' * [[Ridley Scott]] por ''[[Thelma & Louise]]'' * [[John Singleton]] por ''[[Boyz n the Hood]]'' * [[Oliver Stone]] por ''[[JFK (película)|JFK]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1990|1990]] |width=2%| [[Ficheru:Kevin Costner Césars 2013.jpg|75px|center]] | '''[[Kevin Costner]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[Dances with Wolves]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Francis Ford Coppola]] por ''[[The Godfather III]]'' * [[Stephen Frears]] por ''[[The Grifters]]'' * [[Barbet Schroeder]] por ''[[Reversal of Fortune]]'' * [[Martin Scorsese]] por ''[[Goodfellas]]'' |- |} === Década de 1980 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1989|1989]] |width=2%| [[Ficheru:Oliver Stone 01.jpg|75px|center]] | '''[[Oliver Stone]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[Born on the Fourth of July]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 7 | <small> * [[Woody Allen]] por ''[[Crimes and Misdemeanors]]'' * [[Kenneth Branagh]] por ''[[Henry V (1989)|Henry V]]'' * [[Jim Sheridan]] por ''[[My Left Foot]]'' * [[Peter Weir]] por ''[[Dead Poets Society]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1988|1988]] |width=2%| [[Ficheru:Barry Levinson at the 2009 Tribeca Film Festival.jpg|75px|center]] | '''[[Barry Levinson]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[Rain Man]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Charles Crichton]] por ''[[A Fish Called Wanda]]'' * [[Mike Nichols]] por ''[[Working Girl]]'' * [[Alan Parker]] por ''[[Mississippi Burning]]'' * [[Martin Scorsese]] por ''[[The Last Temptation of Christ]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1987|1987]] |width=2%| [[Ficheru:Bernardo Bertolucci.jpg|75px|center]] | '''[[Bernardo Bertolucci]]'''{{bandera|ITA}} <br /> por ''[[The Last Emperor]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[John Boorman]] por ''[[Esperanza y gloria]]'' * [[Lasse Hallström]] por ''[[La mio vida como un perru]]'' * [[Norman Jewison]] por ''[[Moonstruck]]'' * [[Adrian Lyne]] por ''[[Fatal Attraction]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1986|1986]] |width=2%| [[Ficheru:Oliver Stone 01.jpg|75px|center]] | '''[[Oliver Stone]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Platoon]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Woody Allen]] por ''[[Hannah and Her Sisters]]'' * [[James Ivory]] por ''[[A Room With a View]]'' * [[Roland Joffé]] por ''[[La misión]]'' * [[David Lynch]] por ''[[Blue Velvet]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1985|1985]] |width=2%| [[Ficheru:Sydney Pollack.jpg|75px|center]] | '''[[Sydney Pollack]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Out of Africa]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | <small> * [[Héctor Babenco]] por ''[[O Beijo da Mulher Aranha (película)|O Beijo da Mulher Aranha]]'' * [[John Huston]] por ''[[Prizzi's Honor]]'' * [[Akira Kurosawa]] por ''[[Ran (película)|Ran]]'' * [[Peter Weir]] por ''[[Witness]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1984|1984]] |width=2%|[[Ficheru:Milos Forman.jpg|75px|center]] | '''[[Miloš Forman]]'''{{bandera|CZE}} <br /> por ''[[Amadeus]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Woody Allen]] por ''[[Broadway Danny Rose]]'' * [[Robert Benton]] por ''[[Nun llugar del corazón]]'' * [[Roland Joffé]] por ''[[The Killing Fields]]'' * [[David Lean]] por ''[[A Passage to India]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1983|1983]] |width=2%| [[Ficheru:Jameslbrooks.jpg|75px|center]] | '''[[James L. Brooks]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Terms of Endearment]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Bruce Beresford]] por ''[[Tender Mercies]]'' * [[Ingmar Bergman]] por ''[[Fanny y Alexander]]'' * [[Mike Nichols]] por ''[[Silkwood]]'' * [[Peter Yates]] por ''[[The Dresser]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1982|1982]] |width=2%| [[Ficheru:RichardAttenborough07TIFF.jpg|75px|center]] | '''[[Richard Attenborough]]''' {{bandera|GBR}} <br /> por ''[[Gandhi (película)|Gandhi]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Sidney Lumet]] por ''[[The Verdict]]'' * [[Wolfgang Petersen]] por ''[[Das Boot]]'' * [[Sydney Pollack]] por ''[[Tootsie]]'' * [[Steven Spielberg]] por ''[[E.T. the Extra-Terrestial]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1981|1981]] |width=2%| [[Ficheru:Warren Beatty cropped.jpg|75px|center]] | '''[[Warren Beatty]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Reds]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 11 | <small> * [[Hugh Hudson]] por ''[[Chariots of Fire]]'' * [[Louis Malle]] por ''[[Atlantic City (película de 1980)|Atlantic City]]'' * [[Mark Rydell]] por ''[[On Golden Pond]]'' * [[Steven Spielberg]] por ''[[Raiders of the Lost Ark]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1980|1980]] |width=2%| [[Ficheru:Robert Redford 2006.png|75px|center]] | '''[[Robert Redford]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[Ordinary People]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[David Lynch]] por ''[[The Elephant Man (película)|The Elephant Man]]'' * [[Roman Polanski]] por ''[[Tess (película de 1979)|Tess]]'' * [[Richard Rush]] por ''[[The Stunt Man]]'' * [[Martin Scorsese]] por ''[[Raging Bull]]'' |- |} === Década de 1970 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1979|1979]] | width=2%|[[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Robert Benton]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Kramer vs. Kramer]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | <small> * [[Francis Ford Coppola]] por ''[[Apocalypse Now]]'' * [[Bob Fosse]] por ''[[All That Jazz]]'' * [[Édouard Molinaro]] por ''[[La cage aux folles]]'' * [[Peter Yates]] por ''Breaking Away'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1978|1978]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Michael Cimino]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Deer Hunter]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Woody Allen]] por ''[[Interiores]]'' * [[Hal Ashby]] por ''[[Coming Home (película)|Coming Home]]'' * [[Warren Beatty]] & [[Buck Henry]] por ''[[Heaven Can Wait (película de 1978)|Heaven Can Wait]]'' * [[Alan Parker]] por ''[[Midnight Express]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1977|1977]] |width=2%| [[Ficheru:Woody Allen at the Tribeca Film Festival.jpg|75px|center]] | '''[[Woody Allen]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Annie Hall]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[George Lucas]] por ''[[Star Wars: Episode IV - A New Hope]]'' * [[Herbert Ross]] por ''[[The Turning Point]]'' * [[Steven Spielberg]] por ''[[Close Encounters of the Third Kind]]'' * [[Fred Zinnemann]] por ''[[Julia (película de 1977)|Julia]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1976|1976]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[John G. Avildsen]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Rocky (película)|Rocky]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Ingmar Bergman]] por ''[[De frente (película de 1976)|De frente]]'' * [[Sidney Lumet]] por ''[[Network]]'' * [[Alan J. Pakula]] por ''[[Tolos homes del presidente]]'' * [[Lina Wertmüller]] por ''[[Pasqualino Settebellezze]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1975|1975]] |width=2%| [[Ficheru:Milos Forman.jpg|75px|center]] | '''[[Miloš Forman]]'''{{bandera|CZE}} <br /> por ''[[One Flew Over the Cuckoo's Nest]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Robert Altman]] por ''[[Nashville (película)|Nashville]]'' * [[Federico Fellini]] por ''[[Amarcord]]'' * [[Stanley Kubrick]] por ''[[Barry Lyndon]]'' * [[Sidney Lumet]] por ''[[Tarde de perros]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1974|1974]] |width=2%| [[Ficheru:Francis Ford Coppola(CannesPhotoCall) crop.jpg|75px|center]] | '''[[Francis Ford Coppola]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Godfather II]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 9 | <small> * [[John Cassavetes]] por ''[[A Woman Under the Influence]]'' * [[Bob Fosse]] por ''Lenny'' * [[Roman Polanski]] por ''[[Chinatown (película)|Chinatown]]'' * [[François Truffaut]] por ''[[La nueche americana]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1973|1973]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[George Roy Hill]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[El golpe (película de 1973)|El golpe]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Ingmar Bergman]] por ''[[Viskningar och rop]]'' * [[Bernardo Bertolucci]] por ''[[Last Tango in Paris]]'' * [[William Friedkin]] por ''[[The Exorcist (película)|The Exorcist]]'' * [[George Lucas]] por ''[[American Graffiti]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1972|1972]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Bob Fosse]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Cabaré (película)|Cabaré]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[John Boorman]] por ''[[Deliverance (película)|Deliverance]]'' * [[Francis Ford Coppola]] por ''[[The Godfather (película)|The Godfather]]'' * [[Joseph L. Mankiewicz]] por ''[[Sleuth (película de 1972)|Sleuth]]'' * [[Jan Troell]] por ''[[Los emigrantes]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1971|1971]] |width=2%| [[Ficheru:Friedkin.jpg|75px|center]] | '''[[William Friedkin]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The French Connection]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Peter Bogdanovich]] por ''[[The Last Picture Show]]'' * [[Norman Jewison]] por ''[[El violinista nel teyáu (película)|El violinista nel teyáu]]'' * [[Stanley Kubrick]] por ''[[A Clockwork Orange (película)|A Clockwork Orange]]'' * [[John Schlesinger]] por ''Sunday Bloody Sunday'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1970|1970]] |width=2%| [[Ficheru:Franklin J. Schaffner (1977) cropped.jpg|75px|center]] | '''[[Franklin J. Schaffner]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Patton (película)|Patton]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Robert Altman]] por ''[[MASH (película)|MASH]]'' * [[Federico Fellini]] por ''[[Satiricón (película)|Satiricón]]'' * [[Arthur Hiller]] por ''[[Love Story (película)|Love Story]]'' * [[Ken Russell]] por ''[[Muyeres namoraes]]'' |- |} === Década de 1960 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1969|1969]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[John Schlesinger]]''' {{bandera|ENG}} <br /> por ''[[Midnight Cowboy]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Mariña-Gavras]] por ''[[Z (película)|Z]]'' * [[George Roy Hill]] por ''[[Butch Cassidy and the Sundance Kid]]'' * [[Arthur Penn]] por ''Alice's Restaurant'' * [[Sydney Pollack]] por ''[[They Shoot Horses, Don't They?]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1968|1968]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Carol Reed]]''' {{bandera|GBR}} <br /> por ''[[Oliver (película)|Oliver]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * Anthony Harvey por ''[[El lleón pel hibiernu]]'' * [[Stanley Kubrick]] por ''[[2001: A Space Odyssey (película)|2001: A Space Odyssey]]'' * [[Gillo Pontecorvo]] por ''[[La batalla d'Arxel]]'' * [[Franco Zeffirelli]] por ''[[Romeo y Julieta (película de 1968)|Romeo y Juliet]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1967|1967]] |width=2%| [[Ficheru:Mike Nichols Funny Face.jpg|75px|center]] | '''[[Mike Nichols]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Graduate]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Richard Brooks]] por ''[[A sangre frío (película de 1967)|A sangre frío]]'' * [[Norman Jewison]] por ''[[In the Heat of the Night]]'' * [[Stanley Kramer]] por ''[[Guess Who's Coming to Dinner]]'' * [[Arthur Penn]] por ''[[Bonnie and Clyde (película)|Bonnie and Clyde]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1966|1966]] |width=2%| [[Ficheru:Fred_Zinnemann_1940s.jpg|75px|center]] | '''[[Fred Zinnemann]]'''{{bandera|Austria}} <br /> por ''[[A Man for All Seasons]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 9 | <small> * [[Michelangelo Antonioni]] por ''[[Blow-Up]]'' * [[Richard Brooks]] por ''[[Los profesionales (película)|Los profesionales]]'' * [[Claude Lelouch]] por ''[[Un home y una muyer]]'' * [[Mike Nichols]] por ''[[Who's Afraid of Virginia Woolf?]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1965|1965]] |width=2%| [[Ficheru:Robert wise 1990.jpg|75px|center]] | '''[[Robert Wise]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Sound of Music]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 6 | <small> * [[David Lean]] por ''[[Doctor Zhivago (película)|Doctor Zhivago]]'' * [[John Schlesinger]] por ''[[Darling (película)|Darling]]'' * [[Hiroshi Teshigahara]] por ''The Woman in the Dunes'' * [[William Wyler]] por ''[[The Collector (película de 1965)|The Collector]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1964|1964]] |width=2%| [[Ficheru:George Cukor Allan Warren.jpg|75px|center]] | '''[[George Cukor]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[My Fair Lady (película de 1964)|My Fair Lady]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | <small> * [[Michael Cacoyannis]] por ''[[Zorba el griegu]]'' * [[Peter Glenville]] por ''[[Becket (película)|Becket]]'' * [[Stanley Kubrick]] por ''[[Dr. Strangelove]]'' * [[Robert Stevenson]] por ''[[Mary Poppins (película)|Mary Poppins]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1963|1963]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Tony Richardson]]''' {{bandera|GBR}} <br /> por ''[[Tom Jones (película)|Tom Jones]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Federico Fellini]] por ''[[8½]]'' * [[Elia Kazan]] por ''[[América, América (película)|América, América]]'' * [[Otto Preminger]] por ''[[El cardenal]]'' * [[Martin Ritt]] por ''[[Hud]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1962|1962]] |width=2%| [[Ficheru:DavidLean1965.jpg|75px|center]] | '''[[David Lean]]''' {{bandera|ENG}} <br /> por ''[[Lawrence d'Arabia (película)|Lawrence d'Arabia]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 9 | <small> * [[Pietro Germi]] por ''[[Divorciu a la italiana]]'' * [[Robert Mulligan]] por ''[[To Kill a Mockingbird (película)|To Kill a Mockingbird]]'' * [[Arthur Penn]] por ''[[The Miracle Worker]]'' * Frank Perry por ''David and Lisa'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1961|1961]] |width=2%| [[Ficheru:Robert wise 1990.jpg|75px|center]] [[Ficheru:Jerome Robbins ca. 1968 cropped.jpg|75px|center]] | '''[[Robert Wise]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[West Side Story]]'' <br /> <small>compartíu</small> <br /><br /><br /> '''[[Jerome Robbins]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[West Side Story]]'' <br /> <small>compartíu</small> | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 <br /> 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 <br /> 1 | <small> * [[Federico Fellini]] por ''[[La dolce vita]]'' * [[Stanley Kramer]] por ''[[Judgment at Nuremberg]]'' * [[Robert Rossen]] por ''[[The Hustler]]'' * [[J. Lee Thompson]] por ''[[The Guns of Navarone]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1960|1960]] |width=2%| [[Ficheru:Gloria Swanson & Billy Wilder - ca. 1950.JPG|75px|center]] | '''[[Billy Wilder]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Apartment]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 6 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 20 | <small> * [[Jack Cardiff]] por ''[[Sons and Lovers (película)|Sons and Lovers]]'' * [[Jules Dassin]] por ''[[Never on Sunday]]'' * [[Alfred Hitchcock]] por ''[[Psycho (película de 1960)|Psycho]]'' * [[Fred Zinnemann]] por ''[[The Sundowners]]'' |- |} === Década de 1950 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1959|1959]] |width=2%| [[Ficheru:William Wyler portrait.jpg|75px|center]] | '''[[William Wyler]]''' {{USA}} <br /> por ''[[Ben-Hur (película de 1959)|Ben-Hur]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 14 | <small> * [[Jack Clayton]] por ''[[Un llugar nel cume (película)|Un llugar nel cume]]'' * [[George Stevens]] por ''[[The Diary of Anne Frank (película)|The Diary of Anne Frank]]'' * [[Billy Wilder]] por ''[[Some Like It Hot]]'' * [[Fred Zinnemann]] por ''[[Hestoria d'una monxa (película)|Hestoria d'una monxa]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1958|1958]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Vincente Minnelli]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Gigi]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Richard Brooks]] por ''[[La gata sobre'l teyáu de cinc]]'' * [[Stanley Kramer]] por ''[[Fuxitivos (película de 1958)|Fuxitivos]]'' * [[Mark Robson]] por ''[[L'albergue de la sesta felicidá]]'' * [[Robert Wise]] por ''[[¡Quiero vivir! (película)|¡Quiero vivir!]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1957|1957]] |width=2%| [[Ficheru:DavidLean1965.jpg|75px|center]] | '''[[David Lean]]''' {{bandera|ENG}} <br /> por ''[[The Bridge on the River Kwai]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 7 | <small> * [[Joshua Logan]] por ''[[Sayonara (película)|Sayonara]]'' * [[Sidney Lumet]] por ''[[12 Angry Men (película de 1957)|12 Angry Men]]'' * [[Mark Robson]] por ''[[Peyton Place (película de 1957)|Peyton Place]]'' * [[Billy Wilder]] por ''[[Witness for the Prosecution (película)|Witness for the Prosecution]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1956|1956]] |width=2%| [[Ficheru:George Stevens with Oscar for Giant.jpg|75px|center]] | '''[[George Stevens]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Xigante (película)|Xigante]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 10 | <small> * [[Michael Anderson (direutor)|Michael Anderson]] por ''[[La vuelta al mundu n'ochenta díes (película de 1956)|La vuelta al mundu n'ochenta díes]]'' * [[Walter Lang]] por ''[[El rei y yo (película de 1956)|El rei y yo]]'' * [[King Vidor]] por ''[[War and Peace (película de 1956)|War and Peace]]'' * [[William Wyler]] por ''[[Friendly Persuasion]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1955|1955]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Delbert Mann]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Marty]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Elia Kazan]] por ''[[East of Eden (película)|East of Eden]]'' * [[David Lean]] por ''Summertime'' * [[Joshua Logan]] por ''[[Picnic (película)|Picnic]]'' * [[John Sturges]] por ''[[Bad Day at Black Rock]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1954|1954]] |width=2%| [[Ficheru:Elia Kazan NYWTS b.jpg|75px|center]] | '''[[Elia Kazan]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[On the Waterfront]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Alfred Hitchcock]] por ''[[Rear Window]]'' * [[George Seaton]] por ''[[The Country Girl]]'' * [[William A. Wellman]] por ''The High and the Mighty'' * [[Billy Wilder]] por ''[[Sabrina (1954)|Sabrina]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1953|1953]] |width=2%| [[Ficheru:Fred Zinnemann 1940s.jpg|75px|center]] | '''[[Fred Zinnemann]]''' {{AUT}} <br /> por ''[[From Here to Eternity]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[George Stevens]] por ''[[Shane]]'' * [[Charles Walters]] por ''Lili'' * [[Billy Wilder]] por ''[[Stalag 17]]'' * [[William Wyler]] por ''[[Roman Holiday]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1952|1952]] |width=2%| [[Ficheru:John Ford 1946.jpg|75px|center]] | '''[[John Ford]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Quiet Man]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | <small> * [[Cecil B. DeMille]] por ''[[The Greatest Show on Earth]]'' * [[John Huston]] por ''[[Moulin Rouge (película de 1952)|Moulin Rouge]]'' * [[Joseph L. Mankiewicz]] por ''[[5 Fingers]]'' * [[Fred Zinnemann]] por ''[[High Noon]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1951|1951]] |width=2%| [[Ficheru:George Stevens with Oscar for Giant.jpg|75px|center]] | '''[[George Stevens]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[A Place in the Sun]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | <small> * [[John Huston]] por ''[[The African Queen]]'' * [[Elia Kazan]] por ''[[A Streetcar Named Desire (película)|A Streetcar Named Desire]]'' * [[Vincente Minnelli]] por ''[[An American in Paris]]'' * [[William Wyler]] por ''[[Detective Story]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1950|1950]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Joseph L. Mankiewicz]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[All About Eve]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 6 | <small> * [[George Cukor]] por ''[[Nacida ayeri (1950)|Nacida ayeri]]'' * [[John Huston]] por ''[[The Asphalt Jungle]]'' * [[Carol Reed]] por ''[[El tercer home]]'' * [[Billy Wilder]] por ''[[Sunset Boulevard (película)|Sunset Boulevard]]'' |- |} === Década de 1940 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1949|1949]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Joseph L. Mankiewicz]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[A Letter to Three Wives]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Carol Reed]] por ''[[L'ídolu cayíu]]'' * [[Robert Rossen]] por ''[[All the King's Men]]'' * [[William A. Wellman]] por ''Battleground'' * [[William Wyler]] por ''[[The Heiress (película)|The Heiress]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1948|1948]] |width=2%| [[Ficheru:John Huston - publicity.JPG|75px|center]] | '''[[John Huston]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Treasure of the Sierra Madre]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Anatole Litvak]] por ''The Snake Pit'' * [[Jean Negulesco]] por ''[[Belinda (película)|Belinda]]'' * [[Laurence Olivier]] por ''[[Hamlet (película de 1948)|Hamlet]]'' * [[Fred Zinnemann]] por ''The Search'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1947|1947]] |width=2%| [[Ficheru:Elia Kazan NYWTS b.jpg|75px|center]] | '''[[Elia Kazan]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Gentleman's Agreement]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[George Cukor]] por ''[[A Double Life]]'' * [[Edward Dmytryk]] por ''Crossfire'' * [[Henry Koster]] por ''The Bishop's Wife'' * [[David Lean]] por ''Great Expectations'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1946|1946]] |width=2%| [[Ficheru:William Wyler portrait.jpg|75px|center]] | '''[[William Wyler]]''' {{USA}} <br /> por ''[[The Best Years of Our Lives]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 6 | <small> * [[Clarence Brown]] por ''[[L'espertar (película de 1946)|L'espertar]]'' * [[Frank Capra]] por ''[[Qué bellu ye vivir]]'' * [[David Lean]] por ''[[Curtiu alcuentru]]'' * [[Robert Siodmak]] por ''[[The Killers (película)|The Killers]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1945|1945]] |width=2%| [[Ficheru:Gloria Swanson & Billy Wilder - ca. 1950.JPG|75px|center]] | '''[[Billy Wilder]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Lost Weekend]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 7 | <small> * [[Clarence Brown]] por ''[[National Velvet]]'' * [[Alfred Hitchcock]] por ''[[Spellbound]]'' * [[Leo McCarey]] por ''[[The Bells of St. Mary's]]'' * [[Jean Renoir]] por ''The Southerner'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1944|1944]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Leo McCarey]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Going My Way]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Alfred Hitchcock]] por ''[[Lifeboat]]'' * [[Henry King]] por ''[[Wilson (película)|Wilson]]'' * [[Otto Preminger]] por ''[[Laura (película)|Laura]]'' * [[Billy Wilder]] por ''[[Double Indemnity]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1943|1943]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Michael Curtiz]]''' {{USA}} <br /> por ''[[Casablanca (película)|Casablanca]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Clarence Brown]] por ''The Human Comedy'' * [[Henry King]] por ''[[The Song of Bernadette]]'' * [[Ernst Lubitsch]] por ''[[Heaven Can Wait (película de 1943)|Heaven Can Wait]]'' * [[George Stevens]] por ''The More the Merrier'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1942|1942]] |width=2%| [[Ficheru:William Wyler portrait.jpg|75px|center]] | '''[[William Wyler]]''' {{USA}} <br /> por ''[[Mrs. Miniver]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | <small> * [[Michael Curtiz]] por ''[[Yanqui Dandy]]'' * [[John Farrow]] por ''[[Wake Island]]'' * [[Mervyn LeRoy]] por ''[[Random Harvest]]'' * [[Sam Wood]] por ''Kings Row'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1941|1941]] |width=2%| [[Ficheru:John Ford 1946.jpg|75px|center]] | '''[[John Ford]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[How Green Was My Valley]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Alexander Hall]] por ''Here Comes Mr. Jordan'' * [[Howard Hawks]] por ''[[Sergeant York]]'' * [[Orson Welles]] por ''[[Citizen Kane]]'' * [[William Wyler]] por ''[[The Little Foxes (película de 1941)|The Little Foxes]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1940|1940]] |width=2%| [[Ficheru:John Ford 1946.jpg|75px|center]] | '''[[John Ford]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Grapes of Wrath (película)|The Grapes of Wrath]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[George Cukor]] por ''[[The Philadelphia Story]]'' * [[Alfred Hitchcock]] por ''[[Rebecca (película)|Rebecca]]'' * [[Sam Wood]] por ''Kitty Foyle'' * [[William Wyler]] por ''[[La carta (película)|La carta]]'' |- |} === Década de 1930 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1939|1939]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Victor Fleming]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Gone with the Wind (película)|Gone with the Wind]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Frank Capra]] por ''[[Mr. Smith Goes to Washington]]'' * [[John Ford]] por ''[[Stagecoach]]'' * [[Sam Wood]] por ''Goodbye, Mr. Chips'' * [[William Wyler]] por ''[[Wuthering Heights (película de 1939)|Wuthering Heights]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1938|1938]] |width=2%| [[Ficheru:Capra-signed 1930s.jpg|75px|center]] | '''[[Frank Capra]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[You Can't Take It With You]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 9 | <small> * [[Michael Curtiz]] por ''[[Angels With Dirty Faces]]'' y ''Four Daughters'' * [[Norman Taurog]] por ''[[Boys Town]]'' * [[King Vidor]] por ''[[La ciudadela (película)|La ciudadela]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1937|1937]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Leo McCarey]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Awful Truth]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[William Dieterle]] por ''[[The Life of Emile Zola]]'' * [[Sidney Franklin]] por ''The Good Earth'' * [[Gregory La Cava]] por ''[[Dames del teatru]]'' * [[William A. Wellman]] por ''[[A Star is Born (película de 1937)|A Star is Born]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1936|1936]] |width=2%| [[Ficheru:Capra-signed 1930s.jpg|75px|center]] | '''[[Frank Capra]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Mr. Deeds Goes to Town]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 6 | <small> * [[Gregory La Cava]] por ''[[My Man Godfrey]]'' * [[Robert Z. Leonard]] por ''[[El gran Ziegfeld]]'' * [[W. S. Van Dyke]] por ''San Francisco'' * [[William Wyler]] por ''Dodsworth'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1935|1935]] |width=2%| [[Ficheru:John Ford 1946.jpg|75px|center]] | '''[[John Ford]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[El delator]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Henry Hathaway]] por ''[[The Lives of a Bengal Lancer]]'' * [[Frank Lloyd]] por ''[[Mutiny on the Bounty (película de 1935)|Mutiny on the Bounty]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1934|1934]] |width=2%| [[Ficheru:Capra-signed 1930s.jpg|75px|center]] | '''[[Frank Capra]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[It Happened One Night]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Victor Schertzinger]] por ''[[Una nueche d'amor]]'' * [[W. S. Van Dyke]] por ''[[The Thin Man]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1933|1933]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Frank Lloyd]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Cabalgata (película)|Cabalgata]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Frank Capra]] por ''[[Lady for a Day]]'' * [[George Cukor]] por ''[[Little Women (película de 1933)|Little Women]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1932|1932]] |width=2%| [[Ficheru:Frank Borzage 001.JPG|75px|center]] | '''[[Frank Borzage]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Bad Girl (película)|Bad Girl]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[King Vidor]] por ''The Champ'' * [[Josef von Sternberg]] por ''Shanghai Express'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1931|1931]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Norman Taurog]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Skippy]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Clarence Brown]] por ''[[A Free Soul]]'' * [[Lewis Milestone]] por ''[[Un gran reportaxe]]'' * [[Wesley Ruggles]] por ''[[Cimarrón (película de 1931)|Cimarrón]]'' * [[Josef von Sternberg]] por ''[[Morocco (película)|Morocco]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1930|1930]] |width=2%| [[Ficheru:Milestone1.jpg|75px|center]] | '''[[Lewis Milestone]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[All Quiet on the Western Front (película de 1930)|All Quiet on the Western Front]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Clarence Brown]] por ''[[Anna Christie (película de 1930)|Anna Christie]]'' y ''Romance'' * [[Robert Z. Leonard]] por ''[[The Divorcee]]'' * [[Ernst Lubitsch]] por ''[[The Love Parade]]'' * [[King Vidor]] por ''Hallelujah'' |- |} === Década de 1920 === Na [[Premiu Óscar de 1928|primer ceremonia]] celebrada'l 16 de mayu de 1929, concediéronse dos premios a la meyor direición (drama y comedia). {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1929|1929]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Frank Lloyd]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Divine Lady (película de 1929)|The Divine Lady]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Lionel Barrymore]] por ''Madame X'' * [[Harry Beaumont]] por ''[[The Broadway Melody]]'' * [[Irving Cummings]] por ''[[In Old Arizona]]'' * [[Frank Lloyd]] por ''[[Drag (película de 1929)|Drag]]'' y ''[[Weary River]]'' * [[Ernst Lubitsch]] por ''The Patriot'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1928|1928]] |width=2%| [[Ficheru:Frank Borzage 001.JPG|75px|center]] <br /> [[Ficheru:Milestone1.jpg|75px|center]] | '''Drama:''' <br /> '''[[Frank Borzage]]''' {{bandera|USA}} por ''[[7th Heaven (película)|7th Heaven]]'' <br /><br /> '''Comedia:''' <br /> '''[[Lewis Milestone]]''' {{bandera|USA}} por ''[[Two Arabian Knights]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 <br /> <br /> 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 <br /> <br /> 1 | <small> '''Drama:''' * [[Herbert Brenon]] por ''[[Sorrell and Son]]'' * [[King Vidor]] por ''The Crowd '' '''Comedia:''' * [[Ted Wilde]] por ''Speedy'' |- |} <small>'''Notes:''' *La tabla amuesa a los ganadores del «Óscar al meyor direutor» dende l'orixe de los premios hasta l'actualidá. L'añu representa al periodu d'exhibición de la película, non la fecha de premiación, esto ye, el ganador del añu 1999 foi premiáu nel añu 2000, etc. *El númberu de victories y nominaciones pa cada ganador toma toles categoríes de los Premios Óscar.</small> == Finxos y fechos memorables na categoría == * [[Peter Jackson]] y [[Ang Lee]] son los únicu direutores en ganar l'Óscar nesta categoría por dirixir una película de xéneru fantásticu: ''[[The Lord of the Rings: The Return of the King]]'' y ''[[Life of Pi]]'' respeutivamente. *[[Alfonso Cuarón]], ye l'únicu direutor en ganar l'Óscar nesta categoría por dirixir una película de ciencia ficción : ''[[Gravity]]'' respeutivamente. *[[Jonathan Demme]], ye l'únicu direutor en ganar l'Óscar nesta categoría por dirixir una película de terror : ''[[The Silence of the Lambs]]'' respeutivamente. * Nueve actores ganaron l'Óscar na meyor direición, ellos son:[[Woody Allen]], [[Robert Redford]], [[Warren Beatty]], [[Richard Attenborough]], [[Sydney Pollack]], [[Kevin Costner]], [[Clint Eastwood]], [[Mel Gibson]] y [[Ron Howard]]. *Nuevamente [[Clint Eastwood]], foi l'únicu actor en ganar dos veces l'Óscar nesta categoría: la primera por ''[[Unforgiven]]'' en 1992 y la segunda por ''[[Million Dollar Baby]]'' en 2004. * Dos direutores ganaron l'Óscar por dirixir una secuela ellos son: [[Francis Ford Coppola]] pol ''[[The Godfather II]]'' y [[Peter Jackson]] por ''[[The Lord of the Rings: The Return of the King]]'' *Nesta categoría, [[Francis Ford Coppola]] ye l'únicu direutor en ser nomáu al Óscar por dirixir una serie cinematográfica: la triloxía de ''[[Triloxía d'The Godfather|el padrín]]'', onde'l direutor consiguió 3 nominaciones nesta categoría pola so direición nes trés películes que conformen esta triloxía, solamente ganó una estauína por dirixir ''[[The Godfather II]]''. *[[Michael Anderson (direutor)|Michael Anderson]], ye anguaño consideráu como'l candidatu más antiguu al Óscar a meyor direutor y el postreru candidatu vivu del Óscar nesta categoría de la década de 1950. *Kathryn Bigelow ye la única muyer que ganó nesta categoría con [[The Hurt Locker]] == Récores == {|class="wikitable sortable col1der " |- !colspan=3|Óscar a la meyor direición (Presencia Internacional) |- !Puestu ||País ||Premios |-bgcolor="beige" |1 | {{bandera2|Reinu Xuníu}} |||11 |- |2 |{{bandera2|Austria}} |||4 |-bgcolor="beige" |3 | {{bandera2|Italia}} ||4 |- |4 | {{bandera2|Méxicu}}||3 |-bgcolor="beige" |5 |{{bandera2|Alemaña}} ||3 |- |6 |{{bandera2|Francia}} ||2 |-bgcolor="beige" |7 | {{bandera2|República Checa}} ||2 |- |8 |{{bandera2|Turquía}}||2 |- |9 |{{bandera2|Taiwán}} ||2 |- |10 | {{bandera2|Nueva Zelanda}} ||1 |-bgcolor="beige" |11 |{{bandera2|Hungría}} ||1 |- |12 |{{bandera2|Canadá}} ||1 |-bgcolor="beige" |} === Estadístiques === * De tolos ganadores del Óscar al meyor direutor, [[Frank Lloyd]], trunfador en <small>[[Premiu Óscar de 1929|1929]] y [[Premiu Óscar de 1933|1933]], </small>foi'l primeru en nacer (2-02-1886). * De tolos ganadores del Óscar al meyor direutor, [[Damien Chazelle]], trunfador en <small>[[Premiu Óscar de 2016|2016]], </small>foi'l postreru en nacer (19-01-1985). * De tolos ganadores del Óscar al meyor direutor, [[Victor Fleming]], trunfador en <small>[[Premiu Óscar de 1939|1939]], </small>foi'l primeru en morrer (6-01-1949). * De tolos ganadores del Óscar al meyor direutor, [[Mike Nichols]], trunfador en <small>[[Premiu Óscar de 1967|1967]]</small> foi'l postreru en morrer (19-11-2014). {| {{tablaguapa}} border="1" |- !width="250"|'''Categoría''' !width="250"|'''Nome''' !width="250"|'''Superlativos''' !width="150"|'''Añu''' !width="350"|'''Notes''' |- |Ganador de mayor edá |[[Clint Eastwood]] |74 años, 272 díes |2004 |''[[Million Dollar Baby]]'' |- |Nomáu de mayor edá |[[John Huston]] |79 años, 184 díes |1985 |''[[Prizzi's Honor]]'' |- |Ganador de menor edá |[[Damien Chazelle]] |32 años, 38 díes |2016 |''[[La La Land]]'' |- |Nomáu de menor edá |[[John Singleton]] |24 años, 44 díes |1991 |''[[Boyz n the Hood]]'' |} ===Múltiples ganadores=== * [[John Ford]] <small> ([[Premiu Óscar de 1935|1935]]-[[Premiu Óscar de 1940|1940]]-[[Premiu Óscar de 1941|1941]]-[[Premiu Óscar de 1952|1952]]) </small> ganó l'Óscar al meyor direutor en cuatro causes. * Dos direutores [[Frank Capra]] <small> ([[Premiu Óscar de 1934|1934]]-[[Premiu Óscar de 1936|1936]]-[[Premiu Óscar de 1938|1938]]) </small> y [[William Wyler]] <small> ([[Premiu Óscar de 1942|1942]]-[[Premiu Óscar de 1946|1946]]-[[Premiu Óscar de 1959|1959]]) </small> ganaron l'Óscar al meyor direutor en trés causes. * Trés direutores [[John Ford]] <small> ([[Premiu Óscar de 1940|1940]]-[[Premiu Óscar de 1941|1941]])</small>, [[Joseph L. Mankiewicz]] <small> ([[Premiu Óscar de 1949|1949]]-[[Premiu Óscar de 1950|1950]])</small> y [[Alejandro González Iñárritu]] <small>([[Premiu Óscar de 2014|2014]]-[[Premiu Óscar de 2015|2015]])</small> ganaron l'Óscar a la meyor direición dos años consecutivos. * Dos direutores [[Frank Lloyd]] <small> ([[Premiu Óscar de 1929|1929]]) </small> y [[Steven Soderbergh]] <small> ([[Premiu Óscar de 2000|2000]]) </small> ganaron l'Óscar quedando tamién finalistes el mesmu añu. [[Michael Curtiz]] <small> ([[Premiu Óscar de 1938|1938]]) </small> llogró dos nominaciones pero nun ganó'l premiu. {|class="wikitable sortable" width="98%" style="background:#ffffff;" |- ! Direutor !! Ceremonia !! Película Ganadora !! Premios !! Nominaciones |- | {{Sortname|Frank|Borzage}} | [[Premiu Óscar de 1928|1928]]<br />[[Premiu Óscar de 1932|1932]] | ''[[7th Heaven (película)|7th Heaven]]''<br />''[[Bad Girl (película)|Bad Girl]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 3 |- | {{Sortname|Frank|Capra}} | [[Premiu Óscar de 1934|1934]]<br />[[Premiu Óscar de 1936|1936]]<br />[[Premiu Óscar de 1938|1938]] | ''[[It Happened One Night]]''<br />''[[Mr. Deeds Goes to Town]]''<br />''[[You Can't Take It With You]]'' | align="center" | 3 | align="center" | 6 |- | {{Sortname|Clint|Eastwood}} | [[Premiu Óscar de 1992|1992]]<br />[[Premiu Óscar de 2004|2004]] | ''[[Unforgiven (película)|Unforgiven]]''<br />''[[Million Dollar Baby]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 4 |- | {{Sortname|John|Ford}} | [[Premiu Óscar de 1935|1935]]<br />[[Premiu Óscar de 1940|1940]]<br />[[Premiu Óscar de 1941|1941]]<br />[[Premiu Óscar de 1952|1952]] | ''[[El delator|The Informer]]''<br />''[[The Grapes of Wrath (película)|The Grapes of Wrath]]''<br />''[[How Green Was My Valley]]''<br />''[[The Quiet Man]]'' | align="center" | 4 | align="center" | 5 |- | {{Sortname|Miloš|Forman}} | [[Premiu Óscar de 1975|1975]]<br />[[Premiu Óscar de 1984|1984]] | ''[[One Flew Over the Cuckoo's Nest]]''<br />''[[Amadeus]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 3 |- |{{Sortname|Alejandro|González Iñárritu}} | [[Premiu Óscar de 2014|2014]]<br />[[Premiu Óscar de 2015|2015]] |''[[Birdman (película)|Birdman]]''<br />''[[The Revenant]]'' |align="center" | 2 |align="center" | 3 |- | {{Sortname|Elia|Kazan}} | [[Premiu Óscar de 1947|1947]]<br />[[Premiu Óscar de 1954|1954]] | ''[[Gentleman's Agreement]]''<br />''[[On the Waterfront]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 5 |- | {{Sortname|David|Lean}} | [[Premiu Óscar de 1957|1957]]<br />[[Premiu Óscar de 1962|1962]] | ''[[The Bridge on the River Kwai]]''<br /> ''[[Lawrence d'Arabia (película)|Lawrence of Arabia]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 7 |- | {{Sortname|Ang|Lee}} | [[Premiu Óscar de 2005|2005]] <br />[[Premiu Óscar de 2012|2012]] | ''[[Brokeback Mountain]]''<br />''[[Life of Pi (película)|Life of Pi]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 3 |- | {{Sortname|Frank|Lloyd}} | [[Premiu Óscar de 1929|1929]] <br />[[Premiu Óscar de 1933|1933]] | ''[[The Divine Lady (película de 1929)|The Divine Lady]]''<br />''[[Cabalgata (película)|Cavalcade]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 3 |- | {{Sortname|Joseph L.|Mankiewicz}} | [[Premiu Óscar de 1949|1949]]<br />[[Premiu Óscar de 1950|1950]] | ''[[A Letter to Three Wives]]''<br />''[[All About Eve]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 4 |- | {{Sortname|Leo|McCarey}} | [[Premiu Óscar de 1937|1937]]<br />[[Premiu Óscar de 1944|1944]] | ''[[The Awful Truth]]''<br />''[[Going My Way]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 3 |- | {{Sortname|Lewis|Milestone}} | [[Premiu Óscar de 1928|1928]]<br />[[Premiu Óscar de 1930|1930]] | ''[[Two Arabian Knights]]''<br /> ''[[All Quiet on the Western Front (película de 1930)|All Quiet on the Western Front]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 3 |- | {{Sortname|Steven|Spielberg}} | [[Premiu Óscar de 1993|1993]]<br />[[Premiu Óscar de 1998|1998]] | ''[[Schindler's List]]''<br />''[[Saving Private Ryan]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 7 |- | {{Sortname|George|Stevens}} | [[Premiu Óscar de 1951|1951]]<br />[[Premiu Óscar de 1956|1956]] | ''[[A Place in the Sun]]''<br />''[[Xigante (película)|Giant]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 5 |- | {{Sortname|Oliver|Stone}} | [[Premiu Óscar de 1986|1986]]<br />[[Premiu Óscar de 1989|1989]] | ''[[Platoon]]''<br />''[[Born on the Fourth of July]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 3 |- | {{Sortname|Billy|Wilder}} | [[Premiu Óscar de 1945|1945]]<br />[[Premiu Óscar de 1960|1960]] | ''[[The Lost Weekend]]''<br />''[[The Apartment]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 8 |- | {{Sortname|Robert|Wise}} | [[Premiu Óscar de 1961|1961]]<br />[[Premiu Óscar de 1965|1965]] | ''[[West Side Story]]''<br />''[[The Sound of Music]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 3 |- | {{Sortname|William|Wyler}} | [[Premiu Óscar de 1942|1942]]<br />[[Premiu Óscar de 1946|1946]]<br />[[Premiu Óscar de 1959|1959]] | ''[[Mrs. Miniver]]''<br />''[[The Best Years of Our Lives]]''<br />''[[Ben-Hur (película de 1959)|Ben-Hur]]'' | align="center" | 3 | align="center" | 12 |- | {{Sortname|Fred|Zinnemann}} | [[Premiu Óscar de 1953|1953]]<br />[[Premiu Óscar de 1966|1966]] | ''[[From Here to Eternity]]''<br />''[[A Man for All Seasons]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 7 |} * Cuatro direutores [[Robert Altman]] <small> ([[Premiu Óscar de 1970|1970]]-[[Premiu Óscar de 1975|1975]]-[[Premiu Óscar de 1992|1992]]-[[Premiu Óscar de 1993|1993]]-[[Premiu Óscar de 2001|2001]])</small>, [[Clarence Brown]] <small> ([[Premiu Óscar de 1930|1930]]-[[Premiu Óscar de 1931|1931]]-[[Premiu Óscar de 1943|1943]]-[[Premiu Óscar de 1945|1945]]-[[Premiu Óscar de 1946|1946]])</small>, [[Alfred Hitchcock]] <small> ([[Premiu Óscar de 1940|1940]]-[[Premiu Óscar de 1944|1944]]-[[Premiu Óscar de 1945|1945]]-[[Premiu Óscar de 1954|1954]]-[[Premiu Óscar de 1960|1960]])</small> y [[King Vidor]] <small> ([[Premiu Óscar de 1928|1928]]-[[Premiu Óscar de 1930|1930]]-[[Premiu Óscar de 1932|1932]]-[[Premiu Óscar de 1938|1938]]-[[Premiu Óscar de 1956|1956]])</small> fueron nomaos l'Óscar al meyor direutor en cinco causes y nunca lo ganaron. * Cuatro direutores [[Federico Fellini]] <small> ([[Premiu Óscar de 1961|1961]]-[[Premiu Óscar de 1963|1963]]-[[Premiu Óscar de 1970|1970]]-[[Premiu Óscar de 1975|1975]])</small>, [[Stanley Kubrick]] <small> ([[Premiu Óscar de 1964|1964]]-[[Premiu Óscar de 1968|1968]]-[[Premiu Óscar de 1971|1971]]-[[Premiu Óscar de 1975|1975]])</small>, [[Sidney Lumet]] <small> ([[Premiu Óscar de 1957|1957]]-[[Premiu Óscar de 1975|1975]]-[[Premiu Óscar de 1976|1976]]-[[Premiu Óscar de 1982|1982]])</small> y [[Peter Weir]] <small> ([[Premiu Óscar de 1985|1985]]-[[Premiu Óscar de 1989|1989]]-[[Premiu Óscar de 1998|1998]]-[[Premiu Óscar de 2003|2003]])</small> fueron nomaos l'Óscar al meyor direutor en cuatro causes y nunca lo ganaron. == Presencia internacional == Como los Premios Óscar fáense nos [[Estaos Xuníos]] y céntrense na industria cinematográfica de [[Hollywood]], la mayoría de los ganadores son estauxunidenses. Sicasí, hai una presencia internacional significativa nos premios, como lo demuestra la siguiente llista. :* {{bandera|Irlanda}} {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Mel Gibson]] anque nació en [[Peekskill]], [[Estaos Xuníos]] coló con 12 años p'[[Australia]], la so familia ye australiana ya irlandesa, caltién doble nacionalidá norteamericana ya irlandesa.<ref>{{cita web|autor=People Magacín|títulu=Declaraciones de Mel Gibson nos premios IFTA|url=http://www.people.com/people/article/0,,20178694,00.html|idioma=inglés}}</ref> === Non estauxunidenses === :* {{bandera|Méxicu}} [[Alejandro González Iñarritu]] nació en [[Ciudá de Méxicu]]. :* {{bandera|Méxicu}} [[Alfonso Cuarón]] nació en [[Ciudá de Méxicu]]. :* {{Bandera|Canadá}} [[James Cameron]] natural de Kapuskasing, [[Canadá|Canada]]. :* {{bandera|Francia}} [[Michel Hazanavicius]] nació en [[París]], [[Francia]], la so familia ye orixinaria de [[Polonia]] y [[Lituania]]. :* {{bandera|Francia}} {{bandera|Polonia}} [[Roman Polanski]] nació en [[París]], [[Francia]], con 4 años la so familia natural de [[Polonia]], treslladar a esti país, caltién doble nacionalidá. :* {{bandera|Italia|1861}} [[Bernardo Bertolucci]] nacíu en [[Parma]], [[Reinu d'Italia (1861-1946)|Italia]]. :* {{bandera|Nueva Zelanda}} [[Peter Jackson]] nacíu en [[Pukerua Bay]], [[Nueva Zelanda]]. :* {{bandera|Reinu Xuníu}} [[Richard Attenborough|R.Attenborough]], [[Danny Boyle|D.Boyle]], [[David Lean|D.Lean]], [[Frank Lloyd|F.Lloyd]], [[Sam Mendes|S.Mendes]], [[Anthony Minghella|A.Minghella]], [[Carol Reed|C.Reed]], [[Tony Richardson|T.Richardson]] y [[John Schlesinger|J.Schlesinger]] son británicos. :* {{bandera|Reinu Xuníu}} {{bandera|Australia}} [[Tom Hooper]] nació nel [[Reinu Xuníu]], tien doble nacionalidá australiana y británica.<ref>{{cita web|autor=Herald Sun.com.au|títulu=Five Australians win Oscars but Aussie actors ...|url=http://www.heraldsun.com.au/entertainment/shaun-tan-wins-oscar-but-jacki-weaver-misses-out/story-y6frf96o-1226013487692|idioma=Inglés}}</ref> == Referencies == {{Llistaref}} == Ver tamién == * [[BAFTA al meyor direutor]] * [[Globu d'Oru al meyor direutor]] == Enllaces esternos == * [http://www.oscars.org/ Oscars.org] (Sitiu web oficial de l'Academia) * [http://www.oscar.com/ Oscar.com] (Sitiu oficial de la ceremonia de premiación) * [http://www.oscars.org/awardsdatabase/index.html The Academy Awards Database] (Sitiu oficial) * [http://www.aggdata.com/awards/oscar Llista completa descargable de ganadores del Óscar] {{Tradubot|Anexo:Óscar al mejor direutor}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor direición|*]] [[Categoría:Candidatos al premiu Óscar a la meyor direición|*]] [[Categoría:Premios Óscar|Direutor]] [[Categoría:Wikipedia:Tradubot]] kpl4jm778cjiaiz4kqhjl1f4evhji4u 3707810 3707731 2022-08-17T11:20:55Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña-Gavras => Costa-Gavras wikitext text/x-wiki {{Ficha de premiu |nome = Óscar al meyor direutor |eventu actual = |imaxe = Damien Chazelle (cropped).jpg |tamañu imaxe = 240px |pie d'imaxe = ''[[Damien Chazelle]], ganador más recién del premiu.'' |descripción = La excelencia na direición d'un llargumetraxe del añu anterior. |presentador = [[Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques|Academia de les Artes y les Ciencies Cinematográfiques]] |país = |añu = |añu ganador = 22 de febreru de 2015<br />[[Premiu Óscar de 2013|87° ceremonia de premiación]] |ex aequo = |predecesor = |socesor = |actual posesor = [[Damien Chazelle]]<br /> por ''[[La La Land (película)|La La Land]]'' |web oficial = http://www.oscars.org/ }} El '''[[Premios Óscar|Premiu de l'Academia]] al meyor [[Direutor de cine|direutor]]''' ye unu de los premios Óscar que se-y da a los direutores pol so trabayu na [[Cine|industria cinematográfica]] pola [[Academia de les Artes y les Ciencies Cinematográfiques de Hollywood]]. == Historia == Na [[Premios Óscar de 1928|primer ceremonia]] concediéronse dos premios: «Óscar al meyor direutor de drama» y «Óscar al meuor direutor de comedia», esta diferencia desaniciose na [[Premios Óscar de 1929|segunda edición]], anque claramente, la categoría resaltó en gran parte a cintes de xéneru dramáticu dende entós. Tantu na [[Premios Óscar de 1961|trentena cuarta]] y la [[Premios Óscar de 2007|ochentena edición]], el premiu foi compartíu por dos direutores ([[Robert Wise]] y [[Jerome Robbins]], y los [[Hermanos Coen]] respeutivamente). Los primeros años tuvieron marcaos pola inestabilidá y el tracamundiu, podía tase nomáu por dellos llargumetraxes, por casu [[Clarence Brown]] foi candidatu na [[Premios Óscar de 1930|tercer edición]], por ''[[Anna Christie (película de 1930)|Anna Christie]]'' y ''[[Romance (película de 1930)|Romance]]''. Na [[Premios Óscar de 1929|segunda ceremonia]], [[Frank Lloyd]] recibió la nominación por trés películes, sicasí, fízose col premiu por solo una d'elles, quedando col títulu de «ganador» y «candidatu» coles mesmes. Finalmente en 1931, dichu sistema foi reemplazáu pol actual, nel cual un direutor solo puede ser candidatu por una película en particular. Cabo mentar que dos direutores fueron doblemente nomaos nuna mesma edición pol so destacáu trabayu: [[Michael Curtiz]] en 1938 por ''[[Angels With Dirty Faces]]'' y ''[[Four Daughters]]'', y [[Steven Soderbergh]] en 2000 por ''[[Erin Brockovich (película)|Erin Brockovich]]'' y ''[[Traffic (película)|Traffic]]'', ganándolo por esta postrera. El premiu a la meyor direición tuvo amestáu al premiu a la [[Óscar a la meyor película|meyor película]] a lo llargo de la historia. De los 88 filmes ganadores d'esti postreru, 63 llograron tamién el premiu a la meyor direición. Asina mesmu, namás cuatro películes ganadores del Óscar —''[[Wings]]'', ''[[Grand Hotel]]'', ''[[Driving Miss Daisy]]'' y ''[[Argo (película de 2012)|Argo]]''— ficiéronse cola estauína ensin que'l so direutor tuviera nomáu. Los únicos direutores ganadores del Óscar ensin que la so película fuera candidata como la meyor del añu fueron [[Lewis Milestone]] por ''[[Two Arabian Knights]]'', y [[Frank Lloyd]] por ''[[The Divine Lady (película de 1929)|The Divine Lady]]''. Solo cuatro muyeres fueron nomaes a la meyor direición: [[Lina Wertmüller]] por ''[[Pasqualino Settebellezze]]'' (1976), [[Jane Campion]] por ''[[The Piano]]'' (1993), [[Sofia Coppola]] por ''[[Lost in Translation]]'' (2003), y [[Kathryn Bigelow]] por ''[[The Hurt Locker]]'' (2009); hasta'l momentu namái Bigelow ganó la estauína. [[Delbert Mann]] por ''[[Marty]]'' (1955), [[Robert Redford]] por ''[[Ordinary People]]'' (1980), [[James L. Brooks]] por ''[[Terms of Endearment]]'' (1983), [[Kevin Costner]] por ''[[Dancing with Wolves]]'' (1990) y [[Sam Mendes]] por ''[[American Beauty]]'' (1999) son los cinco cineastes gallardoniaos col Óscar a la meyor direición cola so ópera prima. == Regles == Por cuenta de la estricta reglamentación del [[Sindicatu de direutores d'Estaos Xuníos]] (DGA; poles sos sigles n'inglés), solo una persona puede ser acreditada como direutor. Esta regla diseñose pa protexer cuestiones de derechu y propiedá, y p'esaniciar intentos de corrupción por terceros pa promover a dalguna persona en particular pal premiu, sicasí, el DGA puede faer esceiciones. Na historia de los Óscar, trés pares de direutores fueron consideraos pal premiu: [[Robert Wise]] y [[Jerome Robbins]] (ganadores por ''[[West Side Story]]''; 1961), [[Warren Beatty]] y [[Buck Henry]] (nomaos por ''[[Heaven Can Wait (película de 1978)|Heaven Can Wait]]''; 1978) y [[Hermanos Coen|Ethan Coen & Joel Coen]] (ganadores por ''[[No Country for Old Men]]'' y nomaos por ''[[True Grit (película de 2010)|True Grit]]''; 2007 y 2010 respeutivamente). == Ganadores per añu == === Década de 2010 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premios Óscar de 2016|2016]] |width=2%| [[Ficheru:Damien Chazelle (cropped).jpg|75px|center]] || '''[[Damien Chazelle]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[La La Land (película)|La La Land]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Mel Gibson]] por ''[[Hacksaw Ridge]]'' * [[Barry Jenkins]] por ''[[Moonlight (película)|Moonlight]]'' * [[Kenneth Lonergan]] por ''[[Manchester by the Sea (película)|Manchester by the Sea]]'' * [[Denis Villeneuve]] por ''[[Arrival (película)|Arrival]]'' |- |- |style="text-align:center"| [[Premios Óscar de 2015|2015]] |width=2%| [[Ficheru:Alejandro González Iñárritu with a camera in production Cropped.jpg|75px|center]] || '''[[Alejandro González Iñárritu]]''' {{bandera|MEX}} <br /> por ''[[The Revenant]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Lenny Abrahamson]] por ''[[Room]]'' * [[Tom McCarthy]] por ''[[En primer plana|Spotlight]]'' * [[Adam McKay]] por ''[[The Big Short]]'' * [[George Miller]] por ''[[Mad Max: Fury Road]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2014|2014]] |width=2%| [[Ficheru:Alejandro González Iñárritu with a camera in production Cropped.jpg|75px|center]] || '''[[Alejandro González Iñárritu]]''' {{bandera|MEX}} <br /> por ''[[Birdman (película)|Birdman or (The Unexpected Virtue of Ignorance)]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Wes Anderson]] por ''[[The Grand Budapest Hotel]]'' * [[Richard Linklater]] por ''[[Boyhood]]'' * [[Bennett Miller]] por ''[[Foxcatcher]]'' * [[Morten Tyldum]] por ''[[The Imitation Game]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2013|2013]] |width=2%| [[Ficheru:Alfonso Cuarón (2013) cropped.jpg|75px|center]] | '''[[Alfonso Cuarón]]''' {{bandera|MEX}} <br /> por ''[[Gravity (película)|Gravity]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Steve McQueen (artista)|Steve McQueen]] por ''[[12 Years a Slave]]'' * [[Alexander Payne]] por ''[[Nebraska (película)|Nebraska]]'' * [[David O. Russell]] por ''[[American Hustle]]'' * [[Martin Scorsese]] por ''[[The Wolf of Wall Street]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2012|2012]] |width=2%| [[Ficheru:Ang Lee 66ème Festival de Venise (Mostra).jpg|75px|center]] | '''[[Ang Lee]]''' {{Bandera|TWN}} <br /> por ''[[Life of Pi (película)|Life of Pi]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | <small> * [[Michael Haneke]] por ''[[Amor (película de 2012)|Amor]]'' * [[David O. Russell]] por ''[[Silver Linings Playbook]]'' * [[Steven Spielberg]] por ''[[Lincoln (película)|Lincoln]]'' * [[Benh Zeitlin]] por ''[[Beasts of the Southern Wild]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2011|2011]] |width=2%| [[Ficheru:Michel Hazanavicius (cropped).jpg|75px|center]] | '''[[Michel Hazanavicius]]''' {{bandera|FRA}} <br /> por ''[[The Artist]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Woody Allen]] por ''[[Midnight in Paris]]'' * [[Terrence Malick]] por ''[[L'árbol de la vida (película de 2011)|L'árbol de la vida]]'' * [[Alexander Payne]] por ''[[The Descendants]]'' * [[Martin Scorsese]] por ''[[Hugo (película)|Hugo]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2010|2010]] |width=2%| [[Ficheru:Tom Hooper 2011 (cropped).jpg|75px|center]] | '''[[Tom Hooper (cineasta)|Tom Hooper]]''' {{bandera|GBR}} <br /> por ''[[The King's Speech]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Darren Aronofsky]] por ''[[Black Swan]]'' * [[Hermanos Coen|Ethan Coen & Joel Coen]] por ''[[True Grit (película de 2010)|True Grit]]'' * [[David Fincher]] por ''[[The social network]]'' * [[David O. Russell]] por ''[[The Fighter]]'' |- |} === Década de 2000 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2009|2009]] |width=2%| [[Ficheru:Kathryn Bigelow cropped 2010.jpg|75px|center]] | '''[[Kathryn Bigelow]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Hurt Locker]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[James Cameron]] por ''[[Avatar (película)|Avatar]]'' * [[Lee Daniels]] por ''[[Precious (película)|Precious]]'' * [[Jason Reitman]] por ''[[Up in the Air (película)|Up in the Air]]'' * [[Quentin Tarantino]] por ''[[Inglourious Basterds]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2008|2008]] |width=2%| [[Ficheru:DannyBoyle08.jpg|75px|center]] | '''[[Danny Boyle]]'''{{bandera|GBR}} <br /> por ''[[Slumdog Millionaire]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Stephen Daldry]] por ''[[The Reader]]'' * [[David Fincher]] por ''[[The Curious Case of Benjamin Button]]'' * [[Ron Howard]] por ''[[Frost/Nixon]]'' * [[Gus Van Sant]] por ''[[Milk (película)|Milk]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2007|2007]] |width=2%| [[Ficheru:COEN Brothers (cannesPH).jpg|75px|center]] | '''[[Hermanos Coen|Ethan Coen & Joel Coen]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[No Country for Old Men]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Paul Thomas Anderson]] por ''[[There Will Be Blood]]'' * [[Tony Gilroy]] por ''[[Michael Clayton]]'' * [[Jason Reitman]] por ''[[Juno (película)|Juno]]'' * [[Julian Schnabel]] por ''[[Le Scaphandre et le Papillon (película)|Le Scaphandre et le Papillon]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2006|2006]] |width=2%| [[Ficheru:Martin Scorsese by David Shankbone.jpg|75px|center]] | '''[[Martin Scorsese]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Departed]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 8 | <small> * [[Clint Eastwood]] por ''[[Letters from Iwo Jima]]'' * [[Stephen Frears]] por ''[[The Queen]]'' * [[Alejandro González Iñárritu]] por ''[[Babel (película)|Babel]]'' * [[Paul Greengrass]] por ''[[United 93]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2005|2005]] |width=2%| [[Ficheru:Ang Lee 66ème Festival de Venise (Mostra).jpg|75px|center]] | '''[[Ang Lee]]'''{{Bandera|TWN}} <br /> por ''[[Brokeback Mountain]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[George Clooney]] por ''[[Good Night, and Good Luck]]'' * [[Paul Haggis]] por ''[[Crash (película de 2004)|Crash]]'' * [[Bennett Miller]] por ''[[Capote (película)|Capote]]'' * [[Steven Spielberg]] por ''[[Múnich (película)|Múnich]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2004|2004]] |width=2%| [[Ficheru:ClintEastwoodSept10TIFF.jpg|75px|center]] | '''[[Clint Eastwood]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Million Dollar Baby]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Taylor Hackford]] por ''[[Ray (película)|Ray]]'' * [[Mike Leigh]] por ''[[El secretu de Vera Drake]]'' * [[Alexander Payne]] por ''[[Sideways]]'' * [[Martin Scorsese]] por ''[[The Aviator]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2003|2003]] |width=2%| [[Ficheru:PeterJacksonCCJuly09.jpg|75px|center]] | '''[[Peter Jackson]]'''{{Bandera|NZL}} <br /> por ''[[The Lord of the Rings: The Return of the King]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Sofia Coppola]] por ''[[Lost in Translation]]'' * [[Clint Eastwood]] por ''[[Mystic River]]'' * [[Fernando Meirelles]] por ''[[Cidade de Deus]]'' * [[Peter Weir]] por ''[[Master and Commander: The Far Side of the World]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2002|2002]] |width=2%| [[Ficheru:Roman Polanski Césars 2011.jpg|75px|center]] | '''[[Roman Polanski]]'''{{bandera|FRA}} <br /> por ''[[El pianista]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Pedro Almodóvar]] por ''[[Hable con ella]]'' * [[Stephen Daldry]] por ''[[The Hours]]'' * [[Rob Marshall]] por ''[[Chicago (película de 2002)|Chicago]]'' * [[Martin Scorsese]] por ''[[Gangs of New York]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2001|2001]] |width=2%| [[Ficheru:Ron Howard 2011 Shankbone 2.JPG|75px|center]] | '''[[Ron Howard]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[A Beautiful Mind]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Robert Altman]] por ''[[Gosford Park]]'' * [[Peter Jackson]] por ''[[El Señor de los Aniellos: la Comunidá del Aniellu]]'' * [[David Lynch]] por ''[[Mulholland Drive (película)|Mulholland Drive]]'' * [[Ridley Scott]] por ''[[Black Hawk Down]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 2000|2000]] |width=2%| [[Ficheru:Soderbergh cropped 2009.jpg|75px|center]] | '''[[Steven Soderbergh]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Traffic (película)|Traffic]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Stephen Daldry]] por ''[[Billy Elliot]]'' * [[Ang Lee]] por ''[[Wo hu cang long]]'' * [[Ridley Scott]] por ''[[Gladiator]]'' * [[Steven Soderbergh]] por ''[[Erin Brockovich (película)|Erin Brockovich]]'' |- |} === Década de 1990 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"|[[Premiu Óscar de 1999|1999]] |width=2%| [[Ficheru:Sam Mendes 2012.jpg|75px|center]] | '''[[Sam Mendes]]'''{{bandera|GBR}} <br /> por ''[[American Beauty]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Lasse Hallström]] por ''[[The Cider House Rules]]'' * [[Spike Jonze]] por ''[[Being John Malkovich]]'' * [[Michael Mann]] por ''[[The Insider]]'' * [[M. Night Shyamalan]] por ''[[The Sixth Sense]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1998|1998]] |width=2%| [[Ficheru:Steven Spielberg 2011.jpg|75px|center]] | '''[[Steven Spielberg]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Saving Private Ryan]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 10 | <small> * [[Roberto Benigni]] por ''[[La vida ye bella]]'' * [[John Madden (direutor de cine)|John Madden]] por ''[[Shakespeare in Love]]'' * [[Terrence Malick]] por ''[[The Thin Red Line (película de 1998)|The Thin Red Line]]'' * [[Peter Weir]] por ''[[The Truman Show]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1997|1997]] |width=2%| [[Ficheru:JamesCameronCCJuly09.jpg|75px|center]] | '''[[James Cameron]]'''{{bandera|CAN}} <br /> por ''[[Titanic (película de 1997)|Titanic]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Peter Cattaneo]] por ''[[The Full Monty]]'' * [[Atom Egoyan]] por ''[[El duce porvenir]]'' * [[Curtis Hanson]] por ''[[L. A. Confidential]]'' * [[Gus Van Sant]] por ''[[Good Will Hunting]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1996|1996]] |width=2%| | '''[[Anthony Minghella]]''' {{bandera|GBR}} <br /> por ''[[The English Patient]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Hermanos Coen|Joel Coen]] por ''[[Fargo (película)|Fargo]]'' * [[Miloš Forman]] por ''[[The People vs. Larry Flynt]]'' * [[Scott Hicks]] por ''[[Shine (película)|Shine]]'' * [[Mike Leigh]] por ''[[Secrets & Lies]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1995|1995]] |width=2%| [[Ficheru:Mel Gibson taken July-28-2006.jpg|75px|center]] | '''[[Mel Gibson]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Braveheart]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Mike Figgis]] por ''[[Leaving Las Vegas]]'' * [[Chris Noonan]] por ''[[Babe]]'' * [[Michael Radford]] por ''[[Il Postino]]'' * [[Tim Robbins]] por ''[[Dead Man Walking]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1994|1994]] |width=2%| [[Ficheru:Robert Zemeckis by David Shankbone.jpg|75px|center]] | '''[[Robert Zemeckis]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[Forrest Gump]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Woody Allen]] por ''[[Bullets Over Broadway]]'' * [[Krzysztof Kieślowski]] por ''[[Trois couleurs: Rouge]]'' * [[Robert Redford]] por ''[[Quiz Show]]'' * [[Quentin Tarantino]] por ''[[Pulp Fiction]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1993|1993]] |width=2%| [[Ficheru:Steven Spielberg 2011.jpg|75px|center]] | '''[[Steven Spielberg]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[Schindler's List]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 9 | <small> * [[Robert Altman]] por ''[[Short Cuts (película)|Short Cuts]]'' * [[Jane Campion]] por ''[[The Piano]]'' * [[James Ivory]] por ''[[The Remains of the Day (película)|The Remains of the Day]]'' * [[Jim Sheridan]] por ''[[Nel nome del padre (1993)|Nel nome del padre]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1992|1992]] |width=2%| [[Ficheru:ClintEastwoodSept10TIFF.jpg|75px|center]] | '''[[Clint Eastwood]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[Unforgiven (película)|Unforgiven]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Robert Altman]] por ''[[The Player]]'' * [[Martin Brest]] por ''[[Scent of a Woman]]'' * [[James Ivory]] por ''[[Howards End]]'' * [[Neil Jordan]] por ''[[The Crying Game]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1991|1991]] |width=2%| [[Ficheru:JonDemme-by-JSDwyer.jpg|75px|center]] | '''[[Jonathan Demme]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Silence of the Lambs (película)|The Silence of the Lambs]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Barry Levinson]] por ''[[Bugsy (película de 1991)|Bugsy]]'' * [[Ridley Scott]] por ''[[Thelma & Louise]]'' * [[John Singleton]] por ''[[Boyz n the Hood]]'' * [[Oliver Stone]] por ''[[JFK (película)|JFK]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1990|1990]] |width=2%| [[Ficheru:Kevin Costner Césars 2013.jpg|75px|center]] | '''[[Kevin Costner]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[Dances with Wolves]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Francis Ford Coppola]] por ''[[The Godfather III]]'' * [[Stephen Frears]] por ''[[The Grifters]]'' * [[Barbet Schroeder]] por ''[[Reversal of Fortune]]'' * [[Martin Scorsese]] por ''[[Goodfellas]]'' |- |} === Década de 1980 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1989|1989]] |width=2%| [[Ficheru:Oliver Stone 01.jpg|75px|center]] | '''[[Oliver Stone]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[Born on the Fourth of July]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 7 | <small> * [[Woody Allen]] por ''[[Crimes and Misdemeanors]]'' * [[Kenneth Branagh]] por ''[[Henry V (1989)|Henry V]]'' * [[Jim Sheridan]] por ''[[My Left Foot]]'' * [[Peter Weir]] por ''[[Dead Poets Society]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1988|1988]] |width=2%| [[Ficheru:Barry Levinson at the 2009 Tribeca Film Festival.jpg|75px|center]] | '''[[Barry Levinson]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[Rain Man]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Charles Crichton]] por ''[[A Fish Called Wanda]]'' * [[Mike Nichols]] por ''[[Working Girl]]'' * [[Alan Parker]] por ''[[Mississippi Burning]]'' * [[Martin Scorsese]] por ''[[The Last Temptation of Christ]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1987|1987]] |width=2%| [[Ficheru:Bernardo Bertolucci.jpg|75px|center]] | '''[[Bernardo Bertolucci]]'''{{bandera|ITA}} <br /> por ''[[The Last Emperor]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[John Boorman]] por ''[[Esperanza y gloria]]'' * [[Lasse Hallström]] por ''[[La mio vida como un perru]]'' * [[Norman Jewison]] por ''[[Moonstruck]]'' * [[Adrian Lyne]] por ''[[Fatal Attraction]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1986|1986]] |width=2%| [[Ficheru:Oliver Stone 01.jpg|75px|center]] | '''[[Oliver Stone]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Platoon]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Woody Allen]] por ''[[Hannah and Her Sisters]]'' * [[James Ivory]] por ''[[A Room With a View]]'' * [[Roland Joffé]] por ''[[La misión]]'' * [[David Lynch]] por ''[[Blue Velvet]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1985|1985]] |width=2%| [[Ficheru:Sydney Pollack.jpg|75px|center]] | '''[[Sydney Pollack]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Out of Africa]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | <small> * [[Héctor Babenco]] por ''[[O Beijo da Mulher Aranha (película)|O Beijo da Mulher Aranha]]'' * [[John Huston]] por ''[[Prizzi's Honor]]'' * [[Akira Kurosawa]] por ''[[Ran (película)|Ran]]'' * [[Peter Weir]] por ''[[Witness]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1984|1984]] |width=2%|[[Ficheru:Milos Forman.jpg|75px|center]] | '''[[Miloš Forman]]'''{{bandera|CZE}} <br /> por ''[[Amadeus]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Woody Allen]] por ''[[Broadway Danny Rose]]'' * [[Robert Benton]] por ''[[Nun llugar del corazón]]'' * [[Roland Joffé]] por ''[[The Killing Fields]]'' * [[David Lean]] por ''[[A Passage to India]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1983|1983]] |width=2%| [[Ficheru:Jameslbrooks.jpg|75px|center]] | '''[[James L. Brooks]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Terms of Endearment]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Bruce Beresford]] por ''[[Tender Mercies]]'' * [[Ingmar Bergman]] por ''[[Fanny y Alexander]]'' * [[Mike Nichols]] por ''[[Silkwood]]'' * [[Peter Yates]] por ''[[The Dresser]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1982|1982]] |width=2%| [[Ficheru:RichardAttenborough07TIFF.jpg|75px|center]] | '''[[Richard Attenborough]]''' {{bandera|GBR}} <br /> por ''[[Gandhi (película)|Gandhi]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Sidney Lumet]] por ''[[The Verdict]]'' * [[Wolfgang Petersen]] por ''[[Das Boot]]'' * [[Sydney Pollack]] por ''[[Tootsie]]'' * [[Steven Spielberg]] por ''[[E.T. the Extra-Terrestial]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1981|1981]] |width=2%| [[Ficheru:Warren Beatty cropped.jpg|75px|center]] | '''[[Warren Beatty]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Reds]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 11 | <small> * [[Hugh Hudson]] por ''[[Chariots of Fire]]'' * [[Louis Malle]] por ''[[Atlantic City (película de 1980)|Atlantic City]]'' * [[Mark Rydell]] por ''[[On Golden Pond]]'' * [[Steven Spielberg]] por ''[[Raiders of the Lost Ark]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1980|1980]] |width=2%| [[Ficheru:Robert Redford 2006.png|75px|center]] | '''[[Robert Redford]]'''{{bandera|USA}} <br /> por ''[[Ordinary People]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[David Lynch]] por ''[[The Elephant Man (película)|The Elephant Man]]'' * [[Roman Polanski]] por ''[[Tess (película de 1979)|Tess]]'' * [[Richard Rush]] por ''[[The Stunt Man]]'' * [[Martin Scorsese]] por ''[[Raging Bull]]'' |- |} === Década de 1970 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1979|1979]] | width=2%|[[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Robert Benton]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Kramer vs. Kramer]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | <small> * [[Francis Ford Coppola]] por ''[[Apocalypse Now]]'' * [[Bob Fosse]] por ''[[All That Jazz]]'' * [[Édouard Molinaro]] por ''[[La cage aux folles]]'' * [[Peter Yates]] por ''Breaking Away'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1978|1978]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Michael Cimino]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Deer Hunter]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Woody Allen]] por ''[[Interiores]]'' * [[Hal Ashby]] por ''[[Coming Home (película)|Coming Home]]'' * [[Warren Beatty]] & [[Buck Henry]] por ''[[Heaven Can Wait (película de 1978)|Heaven Can Wait]]'' * [[Alan Parker]] por ''[[Midnight Express]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1977|1977]] |width=2%| [[Ficheru:Woody Allen at the Tribeca Film Festival.jpg|75px|center]] | '''[[Woody Allen]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Annie Hall]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[George Lucas]] por ''[[Star Wars: Episode IV - A New Hope]]'' * [[Herbert Ross]] por ''[[The Turning Point]]'' * [[Steven Spielberg]] por ''[[Close Encounters of the Third Kind]]'' * [[Fred Zinnemann]] por ''[[Julia (película de 1977)|Julia]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1976|1976]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[John G. Avildsen]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Rocky (película)|Rocky]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Ingmar Bergman]] por ''[[De frente (película de 1976)|De frente]]'' * [[Sidney Lumet]] por ''[[Network]]'' * [[Alan J. Pakula]] por ''[[Tolos homes del presidente]]'' * [[Lina Wertmüller]] por ''[[Pasqualino Settebellezze]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1975|1975]] |width=2%| [[Ficheru:Milos Forman.jpg|75px|center]] | '''[[Miloš Forman]]'''{{bandera|CZE}} <br /> por ''[[One Flew Over the Cuckoo's Nest]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Robert Altman]] por ''[[Nashville (película)|Nashville]]'' * [[Federico Fellini]] por ''[[Amarcord]]'' * [[Stanley Kubrick]] por ''[[Barry Lyndon]]'' * [[Sidney Lumet]] por ''[[Tarde de perros]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1974|1974]] |width=2%| [[Ficheru:Francis Ford Coppola(CannesPhotoCall) crop.jpg|75px|center]] | '''[[Francis Ford Coppola]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Godfather II]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 9 | <small> * [[John Cassavetes]] por ''[[A Woman Under the Influence]]'' * [[Bob Fosse]] por ''Lenny'' * [[Roman Polanski]] por ''[[Chinatown (película)|Chinatown]]'' * [[François Truffaut]] por ''[[La nueche americana]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1973|1973]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[George Roy Hill]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[El golpe (película de 1973)|El golpe]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Ingmar Bergman]] por ''[[Viskningar och rop]]'' * [[Bernardo Bertolucci]] por ''[[Last Tango in Paris]]'' * [[William Friedkin]] por ''[[The Exorcist (película)|The Exorcist]]'' * [[George Lucas]] por ''[[American Graffiti]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1972|1972]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Bob Fosse]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Cabaré (película)|Cabaré]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[John Boorman]] por ''[[Deliverance (película)|Deliverance]]'' * [[Francis Ford Coppola]] por ''[[The Godfather (película)|The Godfather]]'' * [[Joseph L. Mankiewicz]] por ''[[Sleuth (película de 1972)|Sleuth]]'' * [[Jan Troell]] por ''[[Los emigrantes]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1971|1971]] |width=2%| [[Ficheru:Friedkin.jpg|75px|center]] | '''[[William Friedkin]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The French Connection]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Peter Bogdanovich]] por ''[[The Last Picture Show]]'' * [[Norman Jewison]] por ''[[El violinista nel teyáu (película)|El violinista nel teyáu]]'' * [[Stanley Kubrick]] por ''[[A Clockwork Orange (película)|A Clockwork Orange]]'' * [[John Schlesinger]] por ''Sunday Bloody Sunday'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1970|1970]] |width=2%| [[Ficheru:Franklin J. Schaffner (1977) cropped.jpg|75px|center]] | '''[[Franklin J. Schaffner]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Patton (película)|Patton]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Robert Altman]] por ''[[MASH (película)|MASH]]'' * [[Federico Fellini]] por ''[[Satiricón (película)|Satiricón]]'' * [[Arthur Hiller]] por ''[[Love Story (película)|Love Story]]'' * [[Ken Russell]] por ''[[Muyeres namoraes]]'' |- |} === Década de 1960 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1969|1969]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[John Schlesinger]]''' {{bandera|ENG}} <br /> por ''[[Midnight Cowboy]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Costa-Gavras]] por ''[[Z (película)|Z]]'' * [[George Roy Hill]] por ''[[Butch Cassidy and the Sundance Kid]]'' * [[Arthur Penn]] por ''Alice's Restaurant'' * [[Sydney Pollack]] por ''[[They Shoot Horses, Don't They?]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1968|1968]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Carol Reed]]''' {{bandera|GBR}} <br /> por ''[[Oliver (película)|Oliver]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * Anthony Harvey por ''[[El lleón pel hibiernu]]'' * [[Stanley Kubrick]] por ''[[2001: A Space Odyssey (película)|2001: A Space Odyssey]]'' * [[Gillo Pontecorvo]] por ''[[La batalla d'Arxel]]'' * [[Franco Zeffirelli]] por ''[[Romeo y Julieta (película de 1968)|Romeo y Juliet]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1967|1967]] |width=2%| [[Ficheru:Mike Nichols Funny Face.jpg|75px|center]] | '''[[Mike Nichols]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Graduate]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Richard Brooks]] por ''[[A sangre frío (película de 1967)|A sangre frío]]'' * [[Norman Jewison]] por ''[[In the Heat of the Night]]'' * [[Stanley Kramer]] por ''[[Guess Who's Coming to Dinner]]'' * [[Arthur Penn]] por ''[[Bonnie and Clyde (película)|Bonnie and Clyde]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1966|1966]] |width=2%| [[Ficheru:Fred_Zinnemann_1940s.jpg|75px|center]] | '''[[Fred Zinnemann]]'''{{bandera|Austria}} <br /> por ''[[A Man for All Seasons]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 9 | <small> * [[Michelangelo Antonioni]] por ''[[Blow-Up]]'' * [[Richard Brooks]] por ''[[Los profesionales (película)|Los profesionales]]'' * [[Claude Lelouch]] por ''[[Un home y una muyer]]'' * [[Mike Nichols]] por ''[[Who's Afraid of Virginia Woolf?]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1965|1965]] |width=2%| [[Ficheru:Robert wise 1990.jpg|75px|center]] | '''[[Robert Wise]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Sound of Music]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 6 | <small> * [[David Lean]] por ''[[Doctor Zhivago (película)|Doctor Zhivago]]'' * [[John Schlesinger]] por ''[[Darling (película)|Darling]]'' * [[Hiroshi Teshigahara]] por ''The Woman in the Dunes'' * [[William Wyler]] por ''[[The Collector (película de 1965)|The Collector]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1964|1964]] |width=2%| [[Ficheru:George Cukor Allan Warren.jpg|75px|center]] | '''[[George Cukor]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[My Fair Lady (película de 1964)|My Fair Lady]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | <small> * [[Michael Cacoyannis]] por ''[[Zorba el griegu]]'' * [[Peter Glenville]] por ''[[Becket (película)|Becket]]'' * [[Stanley Kubrick]] por ''[[Dr. Strangelove]]'' * [[Robert Stevenson]] por ''[[Mary Poppins (película)|Mary Poppins]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1963|1963]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Tony Richardson]]''' {{bandera|GBR}} <br /> por ''[[Tom Jones (película)|Tom Jones]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Federico Fellini]] por ''[[8½]]'' * [[Elia Kazan]] por ''[[América, América (película)|América, América]]'' * [[Otto Preminger]] por ''[[El cardenal]]'' * [[Martin Ritt]] por ''[[Hud]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1962|1962]] |width=2%| [[Ficheru:DavidLean1965.jpg|75px|center]] | '''[[David Lean]]''' {{bandera|ENG}} <br /> por ''[[Lawrence d'Arabia (película)|Lawrence d'Arabia]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 9 | <small> * [[Pietro Germi]] por ''[[Divorciu a la italiana]]'' * [[Robert Mulligan]] por ''[[To Kill a Mockingbird (película)|To Kill a Mockingbird]]'' * [[Arthur Penn]] por ''[[The Miracle Worker]]'' * Frank Perry por ''David and Lisa'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1961|1961]] |width=2%| [[Ficheru:Robert wise 1990.jpg|75px|center]] [[Ficheru:Jerome Robbins ca. 1968 cropped.jpg|75px|center]] | '''[[Robert Wise]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[West Side Story]]'' <br /> <small>compartíu</small> <br /><br /><br /> '''[[Jerome Robbins]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[West Side Story]]'' <br /> <small>compartíu</small> | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 <br /> 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 <br /> 1 | <small> * [[Federico Fellini]] por ''[[La dolce vita]]'' * [[Stanley Kramer]] por ''[[Judgment at Nuremberg]]'' * [[Robert Rossen]] por ''[[The Hustler]]'' * [[J. Lee Thompson]] por ''[[The Guns of Navarone]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1960|1960]] |width=2%| [[Ficheru:Gloria Swanson & Billy Wilder - ca. 1950.JPG|75px|center]] | '''[[Billy Wilder]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Apartment]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 6 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 20 | <small> * [[Jack Cardiff]] por ''[[Sons and Lovers (película)|Sons and Lovers]]'' * [[Jules Dassin]] por ''[[Never on Sunday]]'' * [[Alfred Hitchcock]] por ''[[Psycho (película de 1960)|Psycho]]'' * [[Fred Zinnemann]] por ''[[The Sundowners]]'' |- |} === Década de 1950 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1959|1959]] |width=2%| [[Ficheru:William Wyler portrait.jpg|75px|center]] | '''[[William Wyler]]''' {{USA}} <br /> por ''[[Ben-Hur (película de 1959)|Ben-Hur]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 14 | <small> * [[Jack Clayton]] por ''[[Un llugar nel cume (película)|Un llugar nel cume]]'' * [[George Stevens]] por ''[[The Diary of Anne Frank (película)|The Diary of Anne Frank]]'' * [[Billy Wilder]] por ''[[Some Like It Hot]]'' * [[Fred Zinnemann]] por ''[[Hestoria d'una monxa (película)|Hestoria d'una monxa]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1958|1958]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Vincente Minnelli]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Gigi]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Richard Brooks]] por ''[[La gata sobre'l teyáu de cinc]]'' * [[Stanley Kramer]] por ''[[Fuxitivos (película de 1958)|Fuxitivos]]'' * [[Mark Robson]] por ''[[L'albergue de la sesta felicidá]]'' * [[Robert Wise]] por ''[[¡Quiero vivir! (película)|¡Quiero vivir!]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1957|1957]] |width=2%| [[Ficheru:DavidLean1965.jpg|75px|center]] | '''[[David Lean]]''' {{bandera|ENG}} <br /> por ''[[The Bridge on the River Kwai]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 7 | <small> * [[Joshua Logan]] por ''[[Sayonara (película)|Sayonara]]'' * [[Sidney Lumet]] por ''[[12 Angry Men (película de 1957)|12 Angry Men]]'' * [[Mark Robson]] por ''[[Peyton Place (película de 1957)|Peyton Place]]'' * [[Billy Wilder]] por ''[[Witness for the Prosecution (película)|Witness for the Prosecution]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1956|1956]] |width=2%| [[Ficheru:George Stevens with Oscar for Giant.jpg|75px|center]] | '''[[George Stevens]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Xigante (película)|Xigante]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 10 | <small> * [[Michael Anderson (direutor)|Michael Anderson]] por ''[[La vuelta al mundu n'ochenta díes (película de 1956)|La vuelta al mundu n'ochenta díes]]'' * [[Walter Lang]] por ''[[El rei y yo (película de 1956)|El rei y yo]]'' * [[King Vidor]] por ''[[War and Peace (película de 1956)|War and Peace]]'' * [[William Wyler]] por ''[[Friendly Persuasion]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1955|1955]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Delbert Mann]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Marty]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Elia Kazan]] por ''[[East of Eden (película)|East of Eden]]'' * [[David Lean]] por ''Summertime'' * [[Joshua Logan]] por ''[[Picnic (película)|Picnic]]'' * [[John Sturges]] por ''[[Bad Day at Black Rock]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1954|1954]] |width=2%| [[Ficheru:Elia Kazan NYWTS b.jpg|75px|center]] | '''[[Elia Kazan]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[On the Waterfront]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Alfred Hitchcock]] por ''[[Rear Window]]'' * [[George Seaton]] por ''[[The Country Girl]]'' * [[William A. Wellman]] por ''The High and the Mighty'' * [[Billy Wilder]] por ''[[Sabrina (1954)|Sabrina]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1953|1953]] |width=2%| [[Ficheru:Fred Zinnemann 1940s.jpg|75px|center]] | '''[[Fred Zinnemann]]''' {{AUT}} <br /> por ''[[From Here to Eternity]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[George Stevens]] por ''[[Shane]]'' * [[Charles Walters]] por ''Lili'' * [[Billy Wilder]] por ''[[Stalag 17]]'' * [[William Wyler]] por ''[[Roman Holiday]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1952|1952]] |width=2%| [[Ficheru:John Ford 1946.jpg|75px|center]] | '''[[John Ford]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Quiet Man]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | <small> * [[Cecil B. DeMille]] por ''[[The Greatest Show on Earth]]'' * [[John Huston]] por ''[[Moulin Rouge (película de 1952)|Moulin Rouge]]'' * [[Joseph L. Mankiewicz]] por ''[[5 Fingers]]'' * [[Fred Zinnemann]] por ''[[High Noon]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1951|1951]] |width=2%| [[Ficheru:George Stevens with Oscar for Giant.jpg|75px|center]] | '''[[George Stevens]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[A Place in the Sun]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | <small> * [[John Huston]] por ''[[The African Queen]]'' * [[Elia Kazan]] por ''[[A Streetcar Named Desire (película)|A Streetcar Named Desire]]'' * [[Vincente Minnelli]] por ''[[An American in Paris]]'' * [[William Wyler]] por ''[[Detective Story]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1950|1950]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Joseph L. Mankiewicz]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[All About Eve]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 6 | <small> * [[George Cukor]] por ''[[Nacida ayeri (1950)|Nacida ayeri]]'' * [[John Huston]] por ''[[The Asphalt Jungle]]'' * [[Carol Reed]] por ''[[El tercer home]]'' * [[Billy Wilder]] por ''[[Sunset Boulevard (película)|Sunset Boulevard]]'' |- |} === Década de 1940 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1949|1949]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Joseph L. Mankiewicz]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[A Letter to Three Wives]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Carol Reed]] por ''[[L'ídolu cayíu]]'' * [[Robert Rossen]] por ''[[All the King's Men]]'' * [[William A. Wellman]] por ''Battleground'' * [[William Wyler]] por ''[[The Heiress (película)|The Heiress]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1948|1948]] |width=2%| [[Ficheru:John Huston - publicity.JPG|75px|center]] | '''[[John Huston]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Treasure of the Sierra Madre]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Anatole Litvak]] por ''The Snake Pit'' * [[Jean Negulesco]] por ''[[Belinda (película)|Belinda]]'' * [[Laurence Olivier]] por ''[[Hamlet (película de 1948)|Hamlet]]'' * [[Fred Zinnemann]] por ''The Search'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1947|1947]] |width=2%| [[Ficheru:Elia Kazan NYWTS b.jpg|75px|center]] | '''[[Elia Kazan]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Gentleman's Agreement]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[George Cukor]] por ''[[A Double Life]]'' * [[Edward Dmytryk]] por ''Crossfire'' * [[Henry Koster]] por ''The Bishop's Wife'' * [[David Lean]] por ''Great Expectations'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1946|1946]] |width=2%| [[Ficheru:William Wyler portrait.jpg|75px|center]] | '''[[William Wyler]]''' {{USA}} <br /> por ''[[The Best Years of Our Lives]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 6 | <small> * [[Clarence Brown]] por ''[[L'espertar (película de 1946)|L'espertar]]'' * [[Frank Capra]] por ''[[Qué bellu ye vivir]]'' * [[David Lean]] por ''[[Curtiu alcuentru]]'' * [[Robert Siodmak]] por ''[[The Killers (película)|The Killers]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1945|1945]] |width=2%| [[Ficheru:Gloria Swanson & Billy Wilder - ca. 1950.JPG|75px|center]] | '''[[Billy Wilder]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Lost Weekend]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 7 | <small> * [[Clarence Brown]] por ''[[National Velvet]]'' * [[Alfred Hitchcock]] por ''[[Spellbound]]'' * [[Leo McCarey]] por ''[[The Bells of St. Mary's]]'' * [[Jean Renoir]] por ''The Southerner'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1944|1944]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Leo McCarey]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Going My Way]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Alfred Hitchcock]] por ''[[Lifeboat]]'' * [[Henry King]] por ''[[Wilson (película)|Wilson]]'' * [[Otto Preminger]] por ''[[Laura (película)|Laura]]'' * [[Billy Wilder]] por ''[[Double Indemnity]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1943|1943]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Michael Curtiz]]''' {{USA}} <br /> por ''[[Casablanca (película)|Casablanca]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Clarence Brown]] por ''The Human Comedy'' * [[Henry King]] por ''[[The Song of Bernadette]]'' * [[Ernst Lubitsch]] por ''[[Heaven Can Wait (película de 1943)|Heaven Can Wait]]'' * [[George Stevens]] por ''The More the Merrier'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1942|1942]] |width=2%| [[Ficheru:William Wyler portrait.jpg|75px|center]] | '''[[William Wyler]]''' {{USA}} <br /> por ''[[Mrs. Miniver]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | <small> * [[Michael Curtiz]] por ''[[Yanqui Dandy]]'' * [[John Farrow]] por ''[[Wake Island]]'' * [[Mervyn LeRoy]] por ''[[Random Harvest]]'' * [[Sam Wood]] por ''Kings Row'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1941|1941]] |width=2%| [[Ficheru:John Ford 1946.jpg|75px|center]] | '''[[John Ford]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[How Green Was My Valley]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Alexander Hall]] por ''Here Comes Mr. Jordan'' * [[Howard Hawks]] por ''[[Sergeant York]]'' * [[Orson Welles]] por ''[[Citizen Kane]]'' * [[William Wyler]] por ''[[The Little Foxes (película de 1941)|The Little Foxes]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1940|1940]] |width=2%| [[Ficheru:John Ford 1946.jpg|75px|center]] | '''[[John Ford]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Grapes of Wrath (película)|The Grapes of Wrath]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[George Cukor]] por ''[[The Philadelphia Story]]'' * [[Alfred Hitchcock]] por ''[[Rebecca (película)|Rebecca]]'' * [[Sam Wood]] por ''Kitty Foyle'' * [[William Wyler]] por ''[[La carta (película)|La carta]]'' |- |} === Década de 1930 === {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1939|1939]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Victor Fleming]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Gone with the Wind (película)|Gone with the Wind]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Frank Capra]] por ''[[Mr. Smith Goes to Washington]]'' * [[John Ford]] por ''[[Stagecoach]]'' * [[Sam Wood]] por ''Goodbye, Mr. Chips'' * [[William Wyler]] por ''[[Wuthering Heights (película de 1939)|Wuthering Heights]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1938|1938]] |width=2%| [[Ficheru:Capra-signed 1930s.jpg|75px|center]] | '''[[Frank Capra]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[You Can't Take It With You]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 5 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 9 | <small> * [[Michael Curtiz]] por ''[[Angels With Dirty Faces]]'' y ''Four Daughters'' * [[Norman Taurog]] por ''[[Boys Town]]'' * [[King Vidor]] por ''[[La ciudadela (película)|La ciudadela]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1937|1937]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Leo McCarey]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Awful Truth]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[William Dieterle]] por ''[[The Life of Emile Zola]]'' * [[Sidney Franklin]] por ''The Good Earth'' * [[Gregory La Cava]] por ''[[Dames del teatru]]'' * [[William A. Wellman]] por ''[[A Star is Born (película de 1937)|A Star is Born]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1936|1936]] |width=2%| [[Ficheru:Capra-signed 1930s.jpg|75px|center]] | '''[[Frank Capra]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Mr. Deeds Goes to Town]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 6 | <small> * [[Gregory La Cava]] por ''[[My Man Godfrey]]'' * [[Robert Z. Leonard]] por ''[[El gran Ziegfeld]]'' * [[W. S. Van Dyke]] por ''San Francisco'' * [[William Wyler]] por ''Dodsworth'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1935|1935]] |width=2%| [[Ficheru:John Ford 1946.jpg|75px|center]] | '''[[John Ford]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[El delator]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Henry Hathaway]] por ''[[The Lives of a Bengal Lancer]]'' * [[Frank Lloyd]] por ''[[Mutiny on the Bounty (película de 1935)|Mutiny on the Bounty]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1934|1934]] |width=2%| [[Ficheru:Capra-signed 1930s.jpg|75px|center]] | '''[[Frank Capra]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[It Happened One Night]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Victor Schertzinger]] por ''[[Una nueche d'amor]]'' * [[W. S. Van Dyke]] por ''[[The Thin Man]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1933|1933]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Frank Lloyd]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Cabalgata (película)|Cabalgata]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 4 | <small> * [[Frank Capra]] por ''[[Lady for a Day]]'' * [[George Cukor]] por ''[[Little Women (película de 1933)|Little Women]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1932|1932]] |width=2%| [[Ficheru:Frank Borzage 001.JPG|75px|center]] | '''[[Frank Borzage]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Bad Girl (película)|Bad Girl]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[King Vidor]] por ''The Champ'' * [[Josef von Sternberg]] por ''Shanghai Express'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1931|1931]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Norman Taurog]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[Skippy]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | <small> * [[Clarence Brown]] por ''[[A Free Soul]]'' * [[Lewis Milestone]] por ''[[Un gran reportaxe]]'' * [[Wesley Ruggles]] por ''[[Cimarrón (película de 1931)|Cimarrón]]'' * [[Josef von Sternberg]] por ''[[Morocco (película)|Morocco]]'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1930|1930]] |width=2%| [[Ficheru:Milestone1.jpg|75px|center]] | '''[[Lewis Milestone]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[All Quiet on the Western Front (película de 1930)|All Quiet on the Western Front]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 2 | <small> * [[Clarence Brown]] por ''[[Anna Christie (película de 1930)|Anna Christie]]'' y ''Romance'' * [[Robert Z. Leonard]] por ''[[The Divorcee]]'' * [[Ernst Lubitsch]] por ''[[The Love Parade]]'' * [[King Vidor]] por ''Hallelujah'' |- |} === Década de 1920 === Na [[Premiu Óscar de 1928|primer ceremonia]] celebrada'l 16 de mayu de 1929, concediéronse dos premios a la meyor direición (drama y comedia). {| {{tablaguapa}} width=80% |- align=center !width=2% |Añu !width=35%; colspan=2; |Ganador(es) !width=7%; |Óscars !width=7%; |Nomin/es !width=40%; |Candidatos |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1929|1929]] |width=2%| [[Ficheru:Image of none.svg|75px|center]] | '''[[Frank Lloyd]]''' {{bandera|USA}} <br /> por ''[[The Divine Lady (película de 1929)|The Divine Lady]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 3 | <small> * [[Lionel Barrymore]] por ''Madame X'' * [[Harry Beaumont]] por ''[[The Broadway Melody]]'' * [[Irving Cummings]] por ''[[In Old Arizona]]'' * [[Frank Lloyd]] por ''[[Drag (película de 1929)|Drag]]'' y ''[[Weary River]]'' * [[Ernst Lubitsch]] por ''The Patriot'' |- |style="text-align:center"| [[Premiu Óscar de 1928|1928]] |width=2%| [[Ficheru:Frank Borzage 001.JPG|75px|center]] <br /> [[Ficheru:Milestone1.jpg|75px|center]] | '''Drama:''' <br /> '''[[Frank Borzage]]''' {{bandera|USA}} por ''[[7th Heaven (película)|7th Heaven]]'' <br /><br /> '''Comedia:''' <br /> '''[[Lewis Milestone]]''' {{bandera|USA}} por ''[[Two Arabian Knights]]'' | style="background:#cceecc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 <br /> <br /> 1 | style="background:#eecccc; font-size:pt;" width="50px"; align="center" | 1 <br /> <br /> 1 | <small> '''Drama:''' * [[Herbert Brenon]] por ''[[Sorrell and Son]]'' * [[King Vidor]] por ''The Crowd '' '''Comedia:''' * [[Ted Wilde]] por ''Speedy'' |- |} <small>'''Notes:''' *La tabla amuesa a los ganadores del «Óscar al meyor direutor» dende l'orixe de los premios hasta l'actualidá. L'añu representa al periodu d'exhibición de la película, non la fecha de premiación, esto ye, el ganador del añu 1999 foi premiáu nel añu 2000, etc. *El númberu de victories y nominaciones pa cada ganador toma toles categoríes de los Premios Óscar.</small> == Finxos y fechos memorables na categoría == * [[Peter Jackson]] y [[Ang Lee]] son los únicu direutores en ganar l'Óscar nesta categoría por dirixir una película de xéneru fantásticu: ''[[The Lord of the Rings: The Return of the King]]'' y ''[[Life of Pi]]'' respeutivamente. *[[Alfonso Cuarón]], ye l'únicu direutor en ganar l'Óscar nesta categoría por dirixir una película de ciencia ficción : ''[[Gravity]]'' respeutivamente. *[[Jonathan Demme]], ye l'únicu direutor en ganar l'Óscar nesta categoría por dirixir una película de terror : ''[[The Silence of the Lambs]]'' respeutivamente. * Nueve actores ganaron l'Óscar na meyor direición, ellos son:[[Woody Allen]], [[Robert Redford]], [[Warren Beatty]], [[Richard Attenborough]], [[Sydney Pollack]], [[Kevin Costner]], [[Clint Eastwood]], [[Mel Gibson]] y [[Ron Howard]]. *Nuevamente [[Clint Eastwood]], foi l'únicu actor en ganar dos veces l'Óscar nesta categoría: la primera por ''[[Unforgiven]]'' en 1992 y la segunda por ''[[Million Dollar Baby]]'' en 2004. * Dos direutores ganaron l'Óscar por dirixir una secuela ellos son: [[Francis Ford Coppola]] pol ''[[The Godfather II]]'' y [[Peter Jackson]] por ''[[The Lord of the Rings: The Return of the King]]'' *Nesta categoría, [[Francis Ford Coppola]] ye l'únicu direutor en ser nomáu al Óscar por dirixir una serie cinematográfica: la triloxía de ''[[Triloxía d'The Godfather|el padrín]]'', onde'l direutor consiguió 3 nominaciones nesta categoría pola so direición nes trés películes que conformen esta triloxía, solamente ganó una estauína por dirixir ''[[The Godfather II]]''. *[[Michael Anderson (direutor)|Michael Anderson]], ye anguaño consideráu como'l candidatu más antiguu al Óscar a meyor direutor y el postreru candidatu vivu del Óscar nesta categoría de la década de 1950. *Kathryn Bigelow ye la única muyer que ganó nesta categoría con [[The Hurt Locker]] == Récores == {|class="wikitable sortable col1der " |- !colspan=3|Óscar a la meyor direición (Presencia Internacional) |- !Puestu ||País ||Premios |-bgcolor="beige" |1 | {{bandera2|Reinu Xuníu}} |||11 |- |2 |{{bandera2|Austria}} |||4 |-bgcolor="beige" |3 | {{bandera2|Italia}} ||4 |- |4 | {{bandera2|Méxicu}}||3 |-bgcolor="beige" |5 |{{bandera2|Alemaña}} ||3 |- |6 |{{bandera2|Francia}} ||2 |-bgcolor="beige" |7 | {{bandera2|República Checa}} ||2 |- |8 |{{bandera2|Turquía}}||2 |- |9 |{{bandera2|Taiwán}} ||2 |- |10 | {{bandera2|Nueva Zelanda}} ||1 |-bgcolor="beige" |11 |{{bandera2|Hungría}} ||1 |- |12 |{{bandera2|Canadá}} ||1 |-bgcolor="beige" |} === Estadístiques === * De tolos ganadores del Óscar al meyor direutor, [[Frank Lloyd]], trunfador en <small>[[Premiu Óscar de 1929|1929]] y [[Premiu Óscar de 1933|1933]], </small>foi'l primeru en nacer (2-02-1886). * De tolos ganadores del Óscar al meyor direutor, [[Damien Chazelle]], trunfador en <small>[[Premiu Óscar de 2016|2016]], </small>foi'l postreru en nacer (19-01-1985). * De tolos ganadores del Óscar al meyor direutor, [[Victor Fleming]], trunfador en <small>[[Premiu Óscar de 1939|1939]], </small>foi'l primeru en morrer (6-01-1949). * De tolos ganadores del Óscar al meyor direutor, [[Mike Nichols]], trunfador en <small>[[Premiu Óscar de 1967|1967]]</small> foi'l postreru en morrer (19-11-2014). {| {{tablaguapa}} border="1" |- !width="250"|'''Categoría''' !width="250"|'''Nome''' !width="250"|'''Superlativos''' !width="150"|'''Añu''' !width="350"|'''Notes''' |- |Ganador de mayor edá |[[Clint Eastwood]] |74 años, 272 díes |2004 |''[[Million Dollar Baby]]'' |- |Nomáu de mayor edá |[[John Huston]] |79 años, 184 díes |1985 |''[[Prizzi's Honor]]'' |- |Ganador de menor edá |[[Damien Chazelle]] |32 años, 38 díes |2016 |''[[La La Land]]'' |- |Nomáu de menor edá |[[John Singleton]] |24 años, 44 díes |1991 |''[[Boyz n the Hood]]'' |} ===Múltiples ganadores=== * [[John Ford]] <small> ([[Premiu Óscar de 1935|1935]]-[[Premiu Óscar de 1940|1940]]-[[Premiu Óscar de 1941|1941]]-[[Premiu Óscar de 1952|1952]]) </small> ganó l'Óscar al meyor direutor en cuatro causes. * Dos direutores [[Frank Capra]] <small> ([[Premiu Óscar de 1934|1934]]-[[Premiu Óscar de 1936|1936]]-[[Premiu Óscar de 1938|1938]]) </small> y [[William Wyler]] <small> ([[Premiu Óscar de 1942|1942]]-[[Premiu Óscar de 1946|1946]]-[[Premiu Óscar de 1959|1959]]) </small> ganaron l'Óscar al meyor direutor en trés causes. * Trés direutores [[John Ford]] <small> ([[Premiu Óscar de 1940|1940]]-[[Premiu Óscar de 1941|1941]])</small>, [[Joseph L. Mankiewicz]] <small> ([[Premiu Óscar de 1949|1949]]-[[Premiu Óscar de 1950|1950]])</small> y [[Alejandro González Iñárritu]] <small>([[Premiu Óscar de 2014|2014]]-[[Premiu Óscar de 2015|2015]])</small> ganaron l'Óscar a la meyor direición dos años consecutivos. * Dos direutores [[Frank Lloyd]] <small> ([[Premiu Óscar de 1929|1929]]) </small> y [[Steven Soderbergh]] <small> ([[Premiu Óscar de 2000|2000]]) </small> ganaron l'Óscar quedando tamién finalistes el mesmu añu. [[Michael Curtiz]] <small> ([[Premiu Óscar de 1938|1938]]) </small> llogró dos nominaciones pero nun ganó'l premiu. {|class="wikitable sortable" width="98%" style="background:#ffffff;" |- ! Direutor !! Ceremonia !! Película Ganadora !! Premios !! Nominaciones |- | {{Sortname|Frank|Borzage}} | [[Premiu Óscar de 1928|1928]]<br />[[Premiu Óscar de 1932|1932]] | ''[[7th Heaven (película)|7th Heaven]]''<br />''[[Bad Girl (película)|Bad Girl]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 3 |- | {{Sortname|Frank|Capra}} | [[Premiu Óscar de 1934|1934]]<br />[[Premiu Óscar de 1936|1936]]<br />[[Premiu Óscar de 1938|1938]] | ''[[It Happened One Night]]''<br />''[[Mr. Deeds Goes to Town]]''<br />''[[You Can't Take It With You]]'' | align="center" | 3 | align="center" | 6 |- | {{Sortname|Clint|Eastwood}} | [[Premiu Óscar de 1992|1992]]<br />[[Premiu Óscar de 2004|2004]] | ''[[Unforgiven (película)|Unforgiven]]''<br />''[[Million Dollar Baby]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 4 |- | {{Sortname|John|Ford}} | [[Premiu Óscar de 1935|1935]]<br />[[Premiu Óscar de 1940|1940]]<br />[[Premiu Óscar de 1941|1941]]<br />[[Premiu Óscar de 1952|1952]] | ''[[El delator|The Informer]]''<br />''[[The Grapes of Wrath (película)|The Grapes of Wrath]]''<br />''[[How Green Was My Valley]]''<br />''[[The Quiet Man]]'' | align="center" | 4 | align="center" | 5 |- | {{Sortname|Miloš|Forman}} | [[Premiu Óscar de 1975|1975]]<br />[[Premiu Óscar de 1984|1984]] | ''[[One Flew Over the Cuckoo's Nest]]''<br />''[[Amadeus]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 3 |- |{{Sortname|Alejandro|González Iñárritu}} | [[Premiu Óscar de 2014|2014]]<br />[[Premiu Óscar de 2015|2015]] |''[[Birdman (película)|Birdman]]''<br />''[[The Revenant]]'' |align="center" | 2 |align="center" | 3 |- | {{Sortname|Elia|Kazan}} | [[Premiu Óscar de 1947|1947]]<br />[[Premiu Óscar de 1954|1954]] | ''[[Gentleman's Agreement]]''<br />''[[On the Waterfront]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 5 |- | {{Sortname|David|Lean}} | [[Premiu Óscar de 1957|1957]]<br />[[Premiu Óscar de 1962|1962]] | ''[[The Bridge on the River Kwai]]''<br /> ''[[Lawrence d'Arabia (película)|Lawrence of Arabia]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 7 |- | {{Sortname|Ang|Lee}} | [[Premiu Óscar de 2005|2005]] <br />[[Premiu Óscar de 2012|2012]] | ''[[Brokeback Mountain]]''<br />''[[Life of Pi (película)|Life of Pi]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 3 |- | {{Sortname|Frank|Lloyd}} | [[Premiu Óscar de 1929|1929]] <br />[[Premiu Óscar de 1933|1933]] | ''[[The Divine Lady (película de 1929)|The Divine Lady]]''<br />''[[Cabalgata (película)|Cavalcade]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 3 |- | {{Sortname|Joseph L.|Mankiewicz}} | [[Premiu Óscar de 1949|1949]]<br />[[Premiu Óscar de 1950|1950]] | ''[[A Letter to Three Wives]]''<br />''[[All About Eve]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 4 |- | {{Sortname|Leo|McCarey}} | [[Premiu Óscar de 1937|1937]]<br />[[Premiu Óscar de 1944|1944]] | ''[[The Awful Truth]]''<br />''[[Going My Way]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 3 |- | {{Sortname|Lewis|Milestone}} | [[Premiu Óscar de 1928|1928]]<br />[[Premiu Óscar de 1930|1930]] | ''[[Two Arabian Knights]]''<br /> ''[[All Quiet on the Western Front (película de 1930)|All Quiet on the Western Front]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 3 |- | {{Sortname|Steven|Spielberg}} | [[Premiu Óscar de 1993|1993]]<br />[[Premiu Óscar de 1998|1998]] | ''[[Schindler's List]]''<br />''[[Saving Private Ryan]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 7 |- | {{Sortname|George|Stevens}} | [[Premiu Óscar de 1951|1951]]<br />[[Premiu Óscar de 1956|1956]] | ''[[A Place in the Sun]]''<br />''[[Xigante (película)|Giant]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 5 |- | {{Sortname|Oliver|Stone}} | [[Premiu Óscar de 1986|1986]]<br />[[Premiu Óscar de 1989|1989]] | ''[[Platoon]]''<br />''[[Born on the Fourth of July]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 3 |- | {{Sortname|Billy|Wilder}} | [[Premiu Óscar de 1945|1945]]<br />[[Premiu Óscar de 1960|1960]] | ''[[The Lost Weekend]]''<br />''[[The Apartment]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 8 |- | {{Sortname|Robert|Wise}} | [[Premiu Óscar de 1961|1961]]<br />[[Premiu Óscar de 1965|1965]] | ''[[West Side Story]]''<br />''[[The Sound of Music]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 3 |- | {{Sortname|William|Wyler}} | [[Premiu Óscar de 1942|1942]]<br />[[Premiu Óscar de 1946|1946]]<br />[[Premiu Óscar de 1959|1959]] | ''[[Mrs. Miniver]]''<br />''[[The Best Years of Our Lives]]''<br />''[[Ben-Hur (película de 1959)|Ben-Hur]]'' | align="center" | 3 | align="center" | 12 |- | {{Sortname|Fred|Zinnemann}} | [[Premiu Óscar de 1953|1953]]<br />[[Premiu Óscar de 1966|1966]] | ''[[From Here to Eternity]]''<br />''[[A Man for All Seasons]]'' | align="center" | 2 | align="center" | 7 |} * Cuatro direutores [[Robert Altman]] <small> ([[Premiu Óscar de 1970|1970]]-[[Premiu Óscar de 1975|1975]]-[[Premiu Óscar de 1992|1992]]-[[Premiu Óscar de 1993|1993]]-[[Premiu Óscar de 2001|2001]])</small>, [[Clarence Brown]] <small> ([[Premiu Óscar de 1930|1930]]-[[Premiu Óscar de 1931|1931]]-[[Premiu Óscar de 1943|1943]]-[[Premiu Óscar de 1945|1945]]-[[Premiu Óscar de 1946|1946]])</small>, [[Alfred Hitchcock]] <small> ([[Premiu Óscar de 1940|1940]]-[[Premiu Óscar de 1944|1944]]-[[Premiu Óscar de 1945|1945]]-[[Premiu Óscar de 1954|1954]]-[[Premiu Óscar de 1960|1960]])</small> y [[King Vidor]] <small> ([[Premiu Óscar de 1928|1928]]-[[Premiu Óscar de 1930|1930]]-[[Premiu Óscar de 1932|1932]]-[[Premiu Óscar de 1938|1938]]-[[Premiu Óscar de 1956|1956]])</small> fueron nomaos l'Óscar al meyor direutor en cinco causes y nunca lo ganaron. * Cuatro direutores [[Federico Fellini]] <small> ([[Premiu Óscar de 1961|1961]]-[[Premiu Óscar de 1963|1963]]-[[Premiu Óscar de 1970|1970]]-[[Premiu Óscar de 1975|1975]])</small>, [[Stanley Kubrick]] <small> ([[Premiu Óscar de 1964|1964]]-[[Premiu Óscar de 1968|1968]]-[[Premiu Óscar de 1971|1971]]-[[Premiu Óscar de 1975|1975]])</small>, [[Sidney Lumet]] <small> ([[Premiu Óscar de 1957|1957]]-[[Premiu Óscar de 1975|1975]]-[[Premiu Óscar de 1976|1976]]-[[Premiu Óscar de 1982|1982]])</small> y [[Peter Weir]] <small> ([[Premiu Óscar de 1985|1985]]-[[Premiu Óscar de 1989|1989]]-[[Premiu Óscar de 1998|1998]]-[[Premiu Óscar de 2003|2003]])</small> fueron nomaos l'Óscar al meyor direutor en cuatro causes y nunca lo ganaron. == Presencia internacional == Como los Premios Óscar fáense nos [[Estaos Xuníos]] y céntrense na industria cinematográfica de [[Hollywood]], la mayoría de los ganadores son estauxunidenses. Sicasí, hai una presencia internacional significativa nos premios, como lo demuestra la siguiente llista. :* {{bandera|Irlanda}} {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Mel Gibson]] anque nació en [[Peekskill]], [[Estaos Xuníos]] coló con 12 años p'[[Australia]], la so familia ye australiana ya irlandesa, caltién doble nacionalidá norteamericana ya irlandesa.<ref>{{cita web|autor=People Magacín|títulu=Declaraciones de Mel Gibson nos premios IFTA|url=http://www.people.com/people/article/0,,20178694,00.html|idioma=inglés}}</ref> === Non estauxunidenses === :* {{bandera|Méxicu}} [[Alejandro González Iñarritu]] nació en [[Ciudá de Méxicu]]. :* {{bandera|Méxicu}} [[Alfonso Cuarón]] nació en [[Ciudá de Méxicu]]. :* {{Bandera|Canadá}} [[James Cameron]] natural de Kapuskasing, [[Canadá|Canada]]. :* {{bandera|Francia}} [[Michel Hazanavicius]] nació en [[París]], [[Francia]], la so familia ye orixinaria de [[Polonia]] y [[Lituania]]. :* {{bandera|Francia}} {{bandera|Polonia}} [[Roman Polanski]] nació en [[París]], [[Francia]], con 4 años la so familia natural de [[Polonia]], treslladar a esti país, caltién doble nacionalidá. :* {{bandera|Italia|1861}} [[Bernardo Bertolucci]] nacíu en [[Parma]], [[Reinu d'Italia (1861-1946)|Italia]]. :* {{bandera|Nueva Zelanda}} [[Peter Jackson]] nacíu en [[Pukerua Bay]], [[Nueva Zelanda]]. :* {{bandera|Reinu Xuníu}} [[Richard Attenborough|R.Attenborough]], [[Danny Boyle|D.Boyle]], [[David Lean|D.Lean]], [[Frank Lloyd|F.Lloyd]], [[Sam Mendes|S.Mendes]], [[Anthony Minghella|A.Minghella]], [[Carol Reed|C.Reed]], [[Tony Richardson|T.Richardson]] y [[John Schlesinger|J.Schlesinger]] son británicos. :* {{bandera|Reinu Xuníu}} {{bandera|Australia}} [[Tom Hooper]] nació nel [[Reinu Xuníu]], tien doble nacionalidá australiana y británica.<ref>{{cita web|autor=Herald Sun.com.au|títulu=Five Australians win Oscars but Aussie actors ...|url=http://www.heraldsun.com.au/entertainment/shaun-tan-wins-oscar-but-jacki-weaver-misses-out/story-y6frf96o-1226013487692|idioma=Inglés}}</ref> == Referencies == {{Llistaref}} == Ver tamién == * [[BAFTA al meyor direutor]] * [[Globu d'Oru al meyor direutor]] == Enllaces esternos == * [http://www.oscars.org/ Oscars.org] (Sitiu web oficial de l'Academia) * [http://www.oscar.com/ Oscar.com] (Sitiu oficial de la ceremonia de premiación) * [http://www.oscars.org/awardsdatabase/index.html The Academy Awards Database] (Sitiu oficial) * [http://www.aggdata.com/awards/oscar Llista completa descargable de ganadores del Óscar] {{Tradubot|Anexo:Óscar al mejor direutor}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor direición|*]] [[Categoría:Candidatos al premiu Óscar a la meyor direición|*]] [[Categoría:Premios Óscar|Direutor]] [[Categoría:Wikipedia:Tradubot]] e9vcfeznbnl9nyd6dstta56x92ta9za Láser 0 96458 3707422 3686992 2022-08-16T14:55:33Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Ficha xenérica}} Un '''láser''' ye un dispositivu qu'emite [[lluz]] al traviés d'un procesu d'[[amplificador ópticu|amplificación óptica]] basáu na [[emisión estimulada]] de [[radiación electromagnético]]. El términu laser ye un acrónimu de "'''light amplification by stimulated emission of radiation'''" (amplificación de lluz por emisión estimulada de radiación)<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/laser Definición de láser na web reference.com]</ref>. El primer láser construyolo, en [[1960]],[[Theodore H. Maiman]] nos llaboratorios [[Hughes Research Laboratories]], a partir de los trabayos teóricos desarrollaos por [[Charles Hard Townes]] y [[Arthur Leonard Schawlow]]. Un láser estrémase d'otres fontes de lluz en qu'emite [[lluz coherente]], tanto espacial como temporalmente. La [[coherencia espacial]] permíte-y al láser concentrar la lluz nún puntu perconcretu, y eso fai posible'l so usu como'l [[corte con láser]] o la fotolitografía. Esa mesma propiedá permíte-y al haz de lluz del láser permanecer concentráu a grandes distancies; esta propiedá, conocida como [[lluz colimada|colimación]], permite'l so usu pa facer punteros de lluz. La [[coherencia temporal]], pela so banda, permíte-y al láser emitir lluz con un espectru de frecuencies perestrechu, esto ye, emitir lluz d'un únicu color. Esta coherencia temporal úsase pa producir pulsos de lluz de duración perpequeña, d'hasta un [[femtosegundu]]. Ente otres munches aplicaciones, alcontramos láseres nes unidaes de discu ópticu de los ordenadores, impresores o llectores de códigos de barres, pero tamién en secuenciadores de ADN, láseres quirúrxicos, láseres de soldadura... == Referencies == {{llistaref}} {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Física]] ixse8cvqtuk2sfy2tatewd4g65ivu66 Categoría:Compositores d'ópera 14 96837 3707776 2328733 2022-08-17T10:50:38Z Omarete 35 Moving from [[Category:Compositores]] to [[Category:Compositores por xéneru]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Compositores por xéneru]] [[Categoría:Ópera]] ifrt0jf9v7u72pls5od99rbzfa8gt9k Doblaxe 0 98602 3707546 3702005 2022-08-16T15:15:18Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20140103}} El '''doblaxe''' ye'l procesu de grabar y sustituyir voces, dempués de la so [[Producción cinematográfica|producción]], d'un mediu [[cine]]matográfico, [[televisión|televisivu]] o [[Radio (mediu de comunicación)|radio]]fónicu pal so [[Internacionalización y llocalización|internacionalización]]. Consiste en sustituyir los diálogos falaos polos actores nun [[Llingua materna|idioma orixinal]] por otros diálogos idénticos o similares n'otru idioma. Nel casu de los [[videoxuegu|videoxuegos]] tamién puede referise al procesu d'añedir voces grabaes por actores de voz sicasí de diálogos por escritu El [[Dia Internacional del Doblaxe]] celebrar en '''12 de Xunu''' de cada añu. El doblaxe describir a sigo mesmu como'l procesu de [[Grabación|regrabación]] de llinies de diálogu, falaes por un [[Actor de doblaxe actor]] mientres la producción orixinal, p'ameyorar la calidá d'audiu o reflexar los cambeos de diálogu. La música tamién ye doblada nuna película dempués de que la so edición completárase. Filmes, videos y dacuando videoxuegos son doblaos nel idioma llocal pal mercáu estranxeru. En dellos países el doblaxe ye común en películes estrenaes en cines, [[series de televisión]], dibuxos animaos y [[anime]] (o series Manga) según seya la so distribución nel estranxeru. == Historia == [[Ficheru:Cabin dubbing.jpg|thumb|L'interior y esterior de la cabina de grabación d'un estudiu de doblaxe.|200px]] ===Introducción del doblaxe n'Europa=== La preferencia de cada país pol doblaxe o subtituláu ye anguaño consecuencia direuta de decisiones tomaes a finales de los años [[década de 1920|20]] y principios de los años [[década de 1930|30]]. Cola llegada del soníu al cine, dellos países, principalmente por razones polítiques amestaes a los nacionalismos propios de la dómina, escoyeron el doblaxe como forma de fortalecimientu d'identidá y un ciertu control de la información. Ente los países qu'escoyeron el doblaxe como forma principal de reproducción pública atópense [[España]], [[Francia]], [[Alemaña]] ya [[Italia]]. En 1928 [[Paramount Pictures|Paramount]] realizó la primer prueba con ''The Flyer''.<ref>ÁVILA, Alejandro. El doblaxe. España: Cátedra, 1997a.</ref> La primer película doblada en conocese foi ''[[Devil and the Deep (película)|Devil and the Deep]]'' (''Devil and the Deep'').<ref>{{Cita noticia|títulu=Cuesas que nun sabíes sobre'l doblaxe|url=http://www.muyinteresante.es/cultura/articulo/coses-que-non-sabies-sobre-el doblaxe-481485340382|fechaaccesu=25 de febreru de 2017|periódicu=MuyInteresante.es|idioma=es-ES}}</ref> N'[[España]] el doblaxe ta más xeneralizáu dende [[1932]], cuando la [[Segunda República Española|Segunda República]] decidió introducilo en [[Madrid]] y en [[Barcelona]]. El doblaxe, tres la [[Guerra Civil Española]] viose reforzáu pola normativa promulgada pol Gobiernu de [[Francisco Franco]] en [[1941]], de la mesma basada na Llei de Defensa del Idioma de [[Mussolini]]. Esta llei, adoptada n'[[Italia]], [[Alemaña]], [[Francia]] y [[España]], tenía dos fines políticos: El nacionalismu al traviés de la identidá llingüística y, de forma más sutil, el control al traviés de la [[censura]] de les idees estranxeres que podríen ser ayenes a los intereses nacionales. === Introducción del doblaxe en Llatinoamérica === En [[Méxicu]] el doblaxe empezó en plena [[dómina dorada del cine mexicanu]], cuando [[Hollywood]] invertía dineru nel [[cine mexicanu]] mientres la [[Segunda guerra mundial]]. En 1938 Disney Pictures llanzó la primer película íntegramente n'español, [[Snow White and the Seven Dwarfs|''Blancanieves y los siete nanos'']]. Esti filme foi dobláu íntegramente n'[[Arxentina]] pola empresa [[Arxentina Sono Film]] .<ref name=":1">{{Cita noticia|títulu=Películes doblaes: les otres voces del cine|url=http://www.elobservador.com.uy/el mundu-del doblaxe-n665271|fechaaccesu=25 de febreru de 2017|periódicu=L'Observador|idioma=es-uy}}</ref> En 1942 la [[Metro Goldwyn Mayer]] mandó dende [[Nueva York]] al primer repartu d'actores de doblaxe a la [[Ciudá de Méxicu]] pa doblar les sos películes y los [[curtiumetraxe|curtios]] de [[dibuxos animaos]] ''[[Tom y Jerry]]'' pa toa [[América Llatina]]. La mayoría de los actores del repartu proveníen de la radio [[XEW-AM]].<ref name=":1" />Tamién la mayoría de los doblaxes de Méxicu facer pa tolos países hispanofalantes del mundu, y nun se dixebraba d'España y América. === Evolución === Nos entamos del doblaxe, por cuenta de que'l material col que se trabayaba pa los amiestos yera fotográficu y non dixital como anguaño, el métodu utilizáu yera realizar grabaciones de delles páxines de testu que teníen de ser memorizadas primeramente. Pa ello les escenes teníen que ser ensayaes antes de ser grabaes, tantu pa llograr una bona sincronización colos movimientos llabiales de los actores orixinales, como para mimetizar la interpretación de los mesmos. Asina, doblaxes como'l de ''[[Gone with the Wind (película)|Gone with the Wind]]'' llevaben munches selmanes de trabayu. Col pasu de los años esta téunica sustituyir pol actual sistema de [[doblaxe por ritmos]], nel cual el diálogu queda segmentado en pequeños fragmentos o ''takes'' que los actores graben lleendo d'un atril n'habiendo memorizado el ritmu (especialmente les poses) del diálogu orixinal. Esta nueva téunica entaína enforma'l procesu de doblaxe anque tamién hai quien cunta que esta mecanización» del procesu restó-y calidá artística al mesmu. Dempués del doblaxe al [[idioma español]] n'[[España]] y Méxicu, otros países adoptaron nueves téuniques. En Chile emplegar pa les [[Series de televisión de Turquía|telenoveles turques]].<ref>{{Cita noticia|títulu=El mercáu de los "voztros": cómo se fai doblaxe en Chile - LA TERCERA|url=http://www.latercera.com/noticia/el mercáu-de-los-voztros-como se fai-doblaxe-en-chile/|fechaaccesu=25 de febreru de 2017|periódicu=La Tercer|idioma=es-ES}}</ref> [[Venezuela]] ye desenvueltu pa programes de cable.<ref name=":2">{{Cita web|url=http://www.eluniversal.com/2008/08/06/ccs_apo_venezuela,-gran-merc_981987.shtml|títulu=Venezuela, gran mercáu n'actores de doblaje - Caracas - L'UNIVERSAL|fechaaccesu=25 de febreru de 2017|sitiuweb=www.eluniversal.com}}</ref> Casos similares son en [[Colombia]], [[Méxicu]], [[Chile]], [[Arxentina]], [[Perú]], [[Estaos Xuníos]] ([[Miami]], [[Los Angeles]], [[Nueva York]], [[Puertu Ricu]]), [[Cuba]] y [[El Salvador]]. N'España, les [[Comunidaes Autónomes]] de [[Cataluña]], [[Comunidá Valenciana]], [[Baleares]], [[Galicia]] y [[País Vascu]] cunten de la mesma con doblaxes nes sos respeutives llingües cooficiales, distintes del español. == Masificación == [[Ficheru:Dubbing films in Europe.png|thumb|300px|Doblaxe n'Europa:<br/> {{lleenda|#0000FF|Doblaxe solamente pa neños. Pa lo demás solamente úsense subtítulos.}} {{lleenda|#FF9900|Árees variaes. Países qu'utilicen dacuando un repartu completu pa doblaxe. Pa lo demás solamente usen subtítulos.}} {{lleenda|#FFFF00|Voz en off. Países qu'utilicen de normal unu o dellos actores de voz ente que l'audiu orixinal persiste.}} {{lleenda|#FF0000|Doblaxe xeneral. Países qu'utilicen puramente un repartu completu pal doblaxe, pa películes y series de televisión.}} [[Ficheru:Muster (rot-blaue Balken).png|15px|]] Países que dacuando producen doblaxes propios anque tamién utilicen versiones doblaes d'otros países pola razón de que los sos idiomes son asemeyaos y l'audiencia puede entendelo ensin dificultá. (Bélxica y Eslovaquia)]] El doblaxe a cualquier idioma rique una modalidá específica de la llingua: * [[España]] tien el so doblaxe local, fechu solamente pal so mercáu. Conozse como [[Idioma castellán|castellanu]]. * [[América]] realízase un doblaxe únicu pa tol mercáu llatinoamericanu por actores de Méxicu, Colombia, Arxentina, Venezuela, Chile, ente otros. Conozse como [[español neutru]].<ref name=":0">{{cita web|url=http://www.undervoxstudios.com/2014/09/referencies-locales-y-modismos-en-el.html|títulu=Referencies locales y modismos nel doblaxe|fechaaccesu=1 d'avientu de 2015|autor=Germán Vásquez}}</ref> * Tamién esiste'l doblaxe a otros idiomes a partir de producciones n'español.<ref>{{Cita web|url=http://www.dw.com/es/doblaxe-en-alemania-les voces-an%C3%B3nimas-del cine/a-18424786|títulu=Doblaxe n'Alemaña: les voces anónimes del cine {{!}} Cultura {{!}} DW.COM {{!}} 02.05.2015|fechaaccesu=25 de febreru de 2017|apellíu=(www.dw.com)|nome=Deutsche Welle|idioma=es|sitiuweb=DW.COM}}</ref> Nes canales de televisión abierta proxéctense series de televisión, programes infantiles y películes doblaes al español. Les canales de cable suelen ufiertar la programación subtitulada o doblada. Anguaño'l doblaxe viose reforzáu pa les canales de cable.<ref>[http://diario.latercera.com/2010/11/21/01/contenido/cultura-entretencion/30-45440-9-la-tv-de-pagu-xira-escontra-el doblaxe-de--programes.shtml La TV de pagu xira escontra'l doblaxe de programes]</ref><ref>[http://diario.latercera.com/2011/05/27/01/contenido/cultura-entretencion/30-70511-9-cinecanal-da-un xiru-y-agora-solo-emitira-peliculas-doblaes.shtml Cinecanal da un xiru y agora namái va emitir películes doblaes]</ref> Sicasí, cola llegada de la televisión a España, recurrióse frecuentemente al doblaxe llatinoamericanu pa la mayor parte de series y películes animaes (xeneralmente de [[The Walt Disney Company|Disney]], [[Warner Bros|Warner]], [[Hanna-Barbera]], [[Metro Goldwyn Mayer]] y [[Filmation]]), por cuenta de les males condiciones contractuales de los actores de voz españoles, hasta principios de la década de los ochenta,<ref>{{cita publicación|url=http://www.triunfodigital.com/mostradorn.php?a%F1o=XXXIII&num=878&imaxe=47&fecha=1979-11-24|títulu=La esplotación de la pallabra|obra=Revista Trunfo|fecha=24 de payares de 1979|páxina=74|fechaaccesu=13 de marzu de 2016}}</ref> y hasta principios de los [[década de 1990|noventa]]. En [[Méxicu]], acordies cola llexislación, les películes exhibir nes sales de cine, de manera opcional, nel so idioma orixinal con subtítulos o en versión doblada (la mayoría de les vegaes), ente que les películes animaes ya infantiles son doblaes de manera obligatoria. Felicidad midida tomóse como un mediu pa impulsar el cine mexicanu.<ref>[https://web.archive.org/web/20090113023235/http://www.elsemanario.com.mx/news/news_display.php?story_id=194 1]</ref> El doblaxe de películes utilízase xeneralmente pa exhibiles en televisión. === Modismos === Nel casu d'América hasta los [[años 2000]] los más relevantes fueron les producíes en Méxicu y Venezuela.<ref name=":2" /><ref>{{Cita noticia|títulu=Méxicu, país líder del arte del doblaxe n'América Llatina|url=http://www.excelsior.com.mx/funcion/2016/11/12/1127851|fecha=12 de payares de 2016|fechaaccesu=25 de febreru de 2017|periódicu=Excélsior|idioma=es}}</ref> Sicasí, pa evitar tracamundiu a los espectadores d'otros países nun suelen emplegar [[Modismo|modismo]]. Suel ser un aspeutu común en ser curiáu nel doblaxe pa Llatinoamérica, y en contra de lo que dalguna vegada llegóse a afirmar, non siempres resulta ser asina;<ref name=":0" /> por casu, l'usu de pallabres como «maní», «gaseosa» o «goma» de mazcar en llugar de «cacahuate», «refrescu» o «chicle» que son términos ensin emplegar en dellos países de fala hispana. Casos especiales como [[Dotto! Koni-chan|Kori Chan]], qu'aprovechó los sos irreverentes diálogos mexicanos, tuvo ésitu n'Arxentina pero non en Méxicu.<ref>{{Obra citada|títulu=Malditos Nerds: Entrevista a Mario Castañeda, Rene Garcia y Lalo Garza|título-trad=|apellíos=Malditos Nerds|nome=|enllaceautor=|url=https://www.youtube.com/watch?v=a3KWkyh1Pts&t=1h4m30s|fechaaccesu=25 de febreru de 2017|sined=|fecha=26 d'abril de 2014|en=|editor=Radio Vorterix|nome-editor=|enllace-editor=|cita=}}</ref> == Téuniques de producción == Mientres la evolución de la [[cinematografía]], la [[televisión]] y la [[computación gráfica]], les téuniques de doblaxe evolucionaron de la mesma p'afaese a los formatos y les producciones riquíes, empezando dende les cintes de [[celuloide]] en 16mm y 35mm, cintes magnétiques de ¼ y ½, videos de 1" y 2", hasta los modernos sistemes de grabación y edición dixital. El requerimientu más importante nesti sistema ye la capacidá pa editar y sincronizar con precisión la imaxe al soníu. Cada grabación de curtia duración ye llamáu ''loop''. === Producciones en formatos de videu === A principios de los [[Años 1970|años '70]] empezar a desenvolver el doblaxe de producciones en cintes de videu. El primer sistema esperimental desenvolver na compañía más grande de doblaxe en Méxicu, [http://es.doblaje.wikia.com/wiki/CINSA CINSA], polos inxenieros Deloy J. White, Elías Fernández O. y Oscar Rubio. Ellos modificaron una [[grabadora de videu]] helicoidal d'una [[pulgada]], p'añedir pistes adicionales a la grabación d'audiu d'alta fidelidá y otra de pulsos de control usaos na sincronización del formatu orixinal mientres la tresferencia a copies de trabayu. Esti sistema dexó amontar la eficacia y continuidá del doblaxe a un menor costu. El sistema diseñar pa ser compatible a los formatos d'audiu [[Película de 16 mm|16mm]] (magnéticu sincrónicu), [[videocinta]] de 3/4 y otres de videu de 1" y 2". El sistema siguió espandiéndose y ameyorándose hasta finales de los '80 pa producciones de videu. El trabayu de ½ hora de conteníu terminar en cinco hores con un promediu de 70 segmentos. === Startalent === Un '''''startalent''''' ye un [[neoloxismu]] pa faer referencia a una persona del mediu artísticu que nun ye especialista na industria del doblaxe, pero contratar pa emprestar la so voz a un personaxe importante nuna producción cinematográfica. Ye una estratexa de marketing comúnmente utilizada p'aprovechar la fama de dichu artista como palanca publicitaria pa dar a conocer con facilidá la película y la so producción. Faise un estudiu xeneral del país onde se va grabar la película y escuéyese a unu o dellos artistes con un altu nivel de reconocencia y, d'esta manera, atraer l'atención del mercáu. Coles mesmes, procúrase que dichu artista afacer a la personalidá del personaxe asignáu. El direutor de doblaxe va encargar de capacitalo pa llograr el nivel calidable riquíu. Exemplos notables de startalents qu'interpretaron personaxes principales en Llatinoamérica:<ref>{{Cita noticia|apellíos=Arredondo|nome=Maribel|títulu=El famosu detrás de la voz animada|url=http://www.debate.com.mx/show/El-famosu-detras-de-la voz animada-20151211-0028.html|fechaaccesu=27 de febreru de 2017|periódicu=L'ALDERIQUE|idioma=es-LA}}</ref> {| class="wikitable Start-Talent" border="1" |- ! scope="col" | Película !scope="col" | Personaxe !scope="col" | Artista |- | [[Shrek]] (franquicia) || Burru || [[Eugenio Derbez]] |- | [[Enredaos]] || Flynn Rider || [[Chayanne]] |- | [[La Era de Xelu]]|| Sid || [[Carlos Espejel]] |- | [[Despicable Me]] 2 || El Machu Lucy Wilde | [[Alejandro Fernández]] [[Andrea Legarreta]] |- | [[Kung Fu Panda]] || Maestru Shifu (1 y 2) || [[Pedro Armendáriz]] |- | [[La vuelta al mundu n'ochenta díes (película de 1956)|La vuelta al mundu en 80 díes]] || Passepartout || [[Cantinflas|Cantiflas]] |- | [[Stuart Little]] 1 y 2|| Stuart Little || [[Adal Ramones]] |- | [[Hércules (película de 1997)|Hércules]] || [[Heracles|Hércules]] || [[Ricky Martin]] |- | [[The Penguins of Madagascar (película)|The Penguins of Madagascar]] || Dr. Octavius Brine || [[Carlos Alcántara Vilar|Carlos Alcántara]] |- | [[Trolls]] || Ramón || [[Aleks Syntek]] |- | [[Angry Birds: La película|Angry Birds]] || Rede || [[Adrian Uribe]] |- |[[The Lion King]] |Simba |[[Kalimba Marichal|Kalimba]] |} === Doblaxe nos videoxuegos === El procesu de doblaxe nos videoxuegos ye distintu al utilizáu nel cine yá que los actores escarecen d'imáxenes que los sirva de referencia al interpretar el so rol.<ref>{{cita web|url=https://www.abc.es/tecnologia/videojuegos/20141126/abci-order-1886-alex-ilesia-actor-doblaxe-assassins-creéi-unity-christian-galvez-michelle-jenner-heavy-rain-pedrete-valverde-batman-fable-dobladores-cesar-diaz-diablu-201411261516.html|títulu=El doblaxe nos videoxuegos gana pesu n'España|fecha=5 d'avientu de 2014|fechaaccesu=31 d'agostu de 2015}}</ref> Cola llegada del [[Discu compactu|CD]], empezaron a utilizase de manera que los videoxuegos empezaben a presentar voces reales. Nos [[años 1990]] empezaron a doblar los primeros videoxuegos n'España al castellán.<ref name="HobbyConsolas">{{cita publicación|títulu=Videoxuegos en castellanu|páxina=26-30|issn=6239-0104|númberu=42|fecha=marzu de 1995|publicación=[[Hobby Consoles]]}}</ref> Por cuenta de la fuerte industria del videoxuegu n'Europa, empezaron a apaecer los doblaxes a idiomes como l'alemán, francés, español ya italianu principalmente. En delles ocasiones, por cuenta de la inesistencia d'un doblaxe llatinoamericanu esportóse la versión española de dellos videoxuegos a Hispanoamérica. Llatinoamérica, como economía emerxente pal mundu de los videoxuegos,<ref>{{cita web|url=http://www.enter.co/cultura-dixital/entretenimiento/latinoamerica-seria-la-proxima-superpotencia-en-videojuego/|títulu=Llatinoamérica sería la próxima superpotencia en videoxuegos|fechaaccesu=31 d'agostu de 2015}}</ref> empezó a realizar dellos doblaxes na primer década del sieglu XXI. Sicasí esti enclín sería minoritaria y, salvu en dalgún casu como'l de [[Halo 2]],<ref>{{cita web|url=http://www.vidaextra.com/fps/que-non-que-halo-2-anniversary-non-vendra-dobláu-anque-si-vendra-con-subtitulos-en-el nuesu-idioma|títulu=Que non, que Halo 2: Anniversary nun va venir dobláu al castellán, anque sí con subtítulos nel nuesu idioma|fechaaccesu=31 d'agostu de 2015}}</ref> nun llegaríen a distribuyise n'España. Según PwC, del añu 2007 al 2011, les ganancies del mercáu español yeren entá bien cimeros a les de cualquier país hispanoamericanu, resultando ser más del doble de les ganancies qu'apurría Méxicu, el mercáu más rentable de Hispanoamérica.<ref>{{cita web|url=http://www.entertainmentbusiness.nl/sites/default/files/documents/2012/Videu%20games.pdf|títulu=Entertainment Business - Video games|páxina=368,394|fechaaccesu=31 d'agostu de 2015|idioma=inglés}}</ref> Los ingresos d'un mercáu más fuerte nel mundu del videoxuegu como ye'l d'España faíen que fuera la opción preferente pa realizar el doblaxe al español dende la introducción del doblaxe nos videoxuegos hasta mediaos de la década de los años 2010, indiscutiblemente. Según NewZoo en 2015; el mercáu español, a pesar de siguir siendo'l mercáu hispanofalante más rentable, rexistró unes ganancies inferiores al conxuntu de mercaos hispanoamericanos.<ref>{{cita web|url=http://www.newzoo.com/free/rankings/top-100-countries-by-game-revenues/|títulu=Top 100 Countries by Game Revenues - 2015|fechaaccesu=7 de payares de 2015|idioma=inglés}}</ref> El fechu de que Llatinoamérica tea ganando importancia nel sector fizo que s'empiece a priorizar en dellos casos el doblaxe al español de Llatinoamérica.<ref>{{cita web|url=http://www.meristation.com/xbox-one/noticias/quantum-break-non-estara-dobláu-al castellán/1866241/2103215|títulu=Quantum Break nun va tar dobláu al castellán|fechaaccesu=20 de xineru de 2016}}</ref><ref>{{cita web|url=http://areajugones.es/2016/01/14/quantum-break-tendra-doblaxe-en-espanol-llatín/|títulu=Quantum Break va tener doblaxe n'español llatín|fechaaccesu=20 de xineru de 2016}}</ref> === Fandub === {{AP|Fandub|l1=Fandub}} Fundub ye otru neoloxismu rellacionáu al doblaxe amateur y non oficial. Ye emplegáu en videos virales o series animaes.<ref>{{Cita noticia|títulu=Fandubers: la pasión pola voz perfecta en Youtube|url=https://www.elespanol.com/social/20160829/151485427_0.html|fechaaccesu=25 de febreru de 2017|periódicu=L'Español|idioma=es}}</ref> == Productores de doblaxe Diversos países a lo llargo de siquier tres décades han incursionado nel doblaxe y adautación al español de material estranxero, los países más importantes que cunten con distintes empreses son [[Méxicu]], [[Colombia]], [[Venezuela]], [[Chile]], [[España]], [[Arxentina]], [[Cuba]], [[Puertu Ricu]] y [[Estaos Xuníos]]. === Disney === La compañía [[The Walt Disney Company|Disney]] ye quiciabes la que más s'hai esmerado nel doblaxe al español de les sos producciones de cine y televisión, por cuenta de que la mayoría van dirixíes a neños y nuevos. De primeres esta compañía mandaba doblar les películes a [[Arxentina Sono Film]] na década de los [[años 1940|años 40]], dempués decidió treslladar el doblaxe a los sos propios estudios en California so la direición d'[[Edmundo Santos]], quien más tarde a solicitú del propiu [[Walt Disney]], treslladar a Méxicu pa encargase de realizar los doblaxes. En 1948, ''[[Melody Time]]'' foi la primer película de Disney en ser doblada en Méxicu.<ref>{{Cita web|url=http://www.doblajedisney.com/pelicula/?id=10|títulu=Ritmu y melodía {{!}} DoblajeDisney.com|fechaaccesu=25 de febreru de 2017|idioma=es-ES|sitiuweb=www.doblajedisney.com}}</ref> Anque dende'l principiu de Disney munches películes d'imaxe real de Disney fueron doblaes n'España, a partir de 1992 con ''[[Beauty and the Beast (película de 1991)|Beauty and the Beast]]'', Disney empezó a doblar una versión pa España distinta de la de Llatinoamérica colos sos propios modismos. ''[[La Tostadora Valiente]]'' foi la primer película d'animación de Disney en videu, que se doblar nesta modalidá. Al poco tiempu decidió faer una versión en catalán: La primer película de Disney que se doblar al catalán foi ''[[101 Dálmates]]'' pa la so esplotación videográfica en 1995 que nun llogró demasiao ésitu. Tamién se doblaron películes Disney en [[idioma gallegu|gallegu]], como ''[[Bedknobs and Broomsticks]]'', ''[[Pollyanna]]'', ''[[Tron]]'', ''[[La isla de l'ayalga]]'', ''[[20.000 llegües de viaxe submarín]]'', etc., en 2004 pa la [[TVG]]. Hasta apocayá tiempu, yera la única empresa productora qu'acreditaba los doblaxes de voces namái per mediu de creitos escritos posteriores a los [[creitos de zarru]], teniendo esi costume dende les primeres películes. Pero últimamente, otru productores (como [[DreamWorks Animation]] o la [[20th Century Fox]]), tamién tán acreditando los doblaxes per mediu de creitos escritos posteriores a los [[creitos de zarru]]. === Warner Bros. === [[Warner Bros.]] tamién ye una compañía destacable que dobla parte de les sos producciones al español, anque non tanto como Disney, por non dedicase namái a la producción infantil. Warner Bros. suel doblar al español n'estudios de Colombia, Venezuela, Méxicu y España. Anguaño n'España convirtióse n'oxetu de discutiniu la so decisión de prescindir de les voces habituales de diversos actores como Jack Nicholson, Morgan Freeman, Michael Caine, Liam Neeson, Jennifer Aniston, John Cusack o Leonardo Di Caprio, establecíes dende va bastantes años, de manera unillateral. === Hanna-Barbera Productions y Turner === Los estudios [[Hanna-Barbera|Hanna-Barbera Productions, Inc.]], compañía productora de series d'animación y películes del mesmu xéneru y la so distribuidora (Warner Bros. Entertainment), tamién tuvieron y tienen preferencia pol doblaxe al español en toles sos producciones, dende la so creación hasta l'actualidá. Dende los sos primeros dibuxos animaos na década de los [[años 1950]] hasta'l presente, felicidá productora mandó doblar toles sos series a estudios allugaos en Méxicu y [[Puertu Ricu]], siendo doblaes nesti últimu país series como'l [[Pantasma del Espaciu]] y [[Dino Boy nel valle perdíu|Dino Boy]], [[Birdman y el tríu galaxa]], [[Abbot y Costello]], ente otres. Los estudios de [[Méxicu]] y actores como [[Jorge Arvizu]], [[Julio Lucena]], [[Florencio Castelló]], [[Juan José Urtado]], [[Juan Domingo Méndez]], [[María Antonieta de les Nieves]], [[Araceli de Lleón]], [[Esteban Siller]] y [[Francisco Colmenero]] apurrieron gran calidá al doblaxe de los dibuxos animaos de Hanna-Barbera, poniendo gran parte de la so creatividá y acentos rexonales y hasta españoles, casu del andaluz del Gatu Jinks, a munchos d'ellos (los más bultables [[Don Gato y su pandilla]], [[PIxie y Dixie]], [[Super Fisgón y Despistáu]] o [[Osos Montañeses|Los osos montañeses]]), ente otros. El doblaxe en Méxicu siguió a lo llargo de más de 30 años. Sicasí, a partir de principios de los años [[años 1990|1990]], cuando los estudios xunir coles compañíes [[Turner Broadcasting]] y depués con [[Cartoon Network Studios]], parte de les series basaes nos sos personaxes (como por casu [[Pantasma del Espaciu de mariña a mariña]] o [[El show de Brak]]) fueron doblaes non solo en Méxicu, si non tamién en Venezuela. Anguaño, los estudios de Méxicu y Venezuela comparten el doblaxe de les series producíes por Cartoon Network Studios y los estudios Turner basaes en series y personaxes de Hanna-Barbera, (como por casu [[¿Qué hai de nuevu Scooby-Doo?]], [[Llaboratoriu Submarín 2021]], [[Harvey Birdman, abogáu]] y similares) siendo los estudios de Méxicu'l más recurrente de dambos. === Fox === [[Fox Broadcasting Company|Fox]] ye similar a Warner Bros., anque'l sector infantil de la compañía hai ablayáu, dende la venta de la so canal por cable [[Fox Kids]] a Disney. Los doblaxes de les producciones de Fox llindar a estudios d'España y Méxicu, nesti últimu país hubo una importante discutiniu por cuenta de que dellos actores de doblaxe de la serie [[The Simpsons]] fueron a fuelga, y a la fin l'estudiu Grabaciones y Doblaxes Internacionales que doblaba pa Fox decidió sustituyilos por nuevu voces. Cuando Fox yera dueñu de Fox Kids, doblaba al español munches de les sos series animaes n'[[Arxentina]]. Tal ye'l casu de [[Dientes de llata]], que la so voz protagonista yera de la conocida actriz arxentina [[Agustina Cherri]] (anque tuvo que falar n'español neutru). La mayoría de les sos series de televisión, anguaño vuelven ser doblaes en Méxicu, nos estudios [[Doblaxes Paris]] asitiaos en [[Cuernavaca]], [[Morelos]]. == Crítica y defensa del doblaxe == Los contrarios a esta práutica alieguen que devalúa les [[película|películes]] o los [[Programa de televisión|programes de televisión]],<ref name=":3">{{Cita noticia|títulu=Cómo un mal doblaxe estropió una bona película|url=http://www.revistavanityfair.es/actualidad/cine/articulos/hotel-transilvania-doblaxe-alaska-y-mario-la rellumada-parque-jurasico-mira-quien-fala-1/21440|fecha=23 d'ochobre de 2015|fechaaccesu=25 de febreru de 2017|periódicu=Vanity Fair|idioma=es}}</ref> pos les [[Banda Sonora Orixinal|bandes de soníu orixinales]] y les voces en sí de los personaxes son esautamente lo qu'escoyó'l direutor de la producción. Un exemplu foi'l doblaxe castellanu de ''[[La rellumada (película)|La rellumada]]'', que la so direición de voz foi de Carlos Saura, escoyíu por [[Stanley Kubrick|Kubrick]], y cola participación de [[Joaquín Hinojosa]] y [[Verónica Forqué]].<ref name=":3" /><ref>{{Cita noticia|apellíos=Güei|nome=Granada|títulu="Cuando Kubrick escoyóme pa doblar 'La rellumada', diome un xubidón"|url=http://www.granadahoy.com/ocio/Kubrick-eligio-doblar-rellumada-subidon_0_530347607.html|fechaaccesu=25 de febreru de 2017|periódicu=Granada Güei|idioma=es}}</ref><ref>{{Cita noticia|apellíos=Fotogrames.es|títulu=10 intereses que quiciabes nun conocíes de 'La Rellumada'|url=http://www.fotogramas.es/Cinefilia/10-intereses-que-quizas-non-conocias-de-La Rellumada|fechaaccesu=25 de febreru de 2017|periódicu=Fotogrames|idioma=es-ES}}</ref> El defensores del doblaxe sostienen que col [[Subtítulu|subtituláu]] contamínase la imaxe orixinal,<ref>Jorge Díaz Cintes, ''Teoría y práutica de la subtitulación. Inglés-Español.'', Barcelona: Ariel 2003, p. 67</ref> simplificar notablemente los testos y que se distrayi al espectador al nun poder tar totalmente pendiente de la imaxe, amás de qu'hai dellos coleutivos, como los neños o les persones con discapacidá visual, que nun pueden lleer los subtítulos con facilidá. En munchos países [[Europa|europeos]] non anglófonos les [[película|películes]] de [[Hollywood]] dóblense regularmente, y delles persones caltienen qu'una traducción creativa (non necesariamente fiel a les pallabres [[idioma inglés|ingleses]] orixinales) puede o nun traer más diversión a les [[película|películes]], de cuenta qu'[[Audiencia (televisión)|audiencies]] más esixentes nun les atopen aburríes, pero escaeciendo'l significáu real de la traducción. En [[Hungría]] ye común que los traductores creen el testu [[idioma húngaru|húngaru]] pa rimar nes comedies y les historietes colos artistes locales reconocíos qu'apurren les sos voces pa lleelo. Unu de los exemplos más famosos ye'l de ''[[The Flintstones]]'', col so testu húngaru enteru en rimas. == Ver tamién == * [[actor de doblaxe]] * [[actor de voz]] * [[estudiu de doblaxe]] * [[fandub]] * [[fansub]] * ''[[Seiyū]]'' * [[subtítulu]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{Cita publicación|url=http://dspace.uvic.cat/bitstream/handle/10854/4144/trealu_a2015_mendoza_montserrat_doblaxe_español.pdf|títulu=El doblaxe y l'español neutru nes películes d'animación de Disney|apellíos=Mendoza Sander|nome=Montserrat|fecha=2015|publicación=Universidá central de Catalunya|fechaaccesu=25 de febreru de 2017|doi=|pmid=}} == Enllaces esternos == * [http://www.eldoblaje.com Eldoblaje.com] Base de datos del doblaxe n'España. * [http://www.eldoblatge.com/ Eldoblatge.com ] Base de datos del doblaxe al [[idioma catalán|catalán]]. * [http://www.synchronkartei.de/ Synchronkartei] – Base de datos del doblaxe al [[idioma alemán|alemán]]. * [http://www.doblajedisney.com Doblajedisney.com] - Base de datos del doblaxe de los [[Los clásicos de Walt Disney|Clásicos Animaos de Walt Disney]]. * [http://es.doblaje.wikia.com/wiki/Doblaje_Wiki:Portada Doblaje Wiki] - Wiki del doblaxe hispanoamericanu, especialmente [[español estándar|castellanu estándar]]. * [http://www.adoma.es Adoma] Asociación d'Actores de Doblaxe de Madrid. {{Tradubot|Doblaje}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Doblaxe]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 4cle2pfv02kvuytye1x5fpii23ife54 Samara 0 99015 3707654 3661144 2022-08-16T18:47:42Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibe'l => qu'exhibe'l wikitext text/x-wiki {{redirixi|Kuybyshev|Kuybyshev (Raión de Kotovsk)}} {{llocalidá}} '''Samara''' (en [[idioma rusu|rusu]] Сама́ра, ''Samara''), conocida como '''Kúibyshev''' dende 1935 hasta 1991 (n'honor a [[Valerián Kúibyshev]]; en [[idioma rusu|rusu]] Ку́йбышев, ''Kuybyshev''), ye una ciudá allugada nel suroeste de [[Rusia]], nel [[distritu federal del Volga]], capital del [[Óblast de Samara|óblast homónimu]]. Con 1 164 896 habs. en 2010 ye la [[Ciudaes de Rusia por población sesta más poblada del país]], por detrás de [[Moscú]], [[San Petersburgu]], [[Novosibirsk]], [[Ekaterimburgu]] y [[Nizhni Nóvgorod]].<ref>{{Cita web|url=http://www.gks.ru/opendata/dataset/7708234640-ca-08-002|títulu=El númberu de la población de la Federación Rusa poles unidaes municipales pal 1 de xineru de 2015|fechaaccesu=24 de xunetu de 2016|idioma=rusu|sitiuweb=El serviciu federal de la estadística estatal de Rusia}}</ref> Ta asitiada a la vera del ríu [[Volga]], cerca de les [[Montes Zhiguli|montes Zhigulí]].<ref>{{Cita web|url=http://samarastat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/samarastat/ru/statistics/population/|títulu=El númberu afirmáu de la población constante de la rexón de Samara pa 01/01/2016|idioma=rusu}}</ref> == Historia == Foi fundada pol decretu del zar Fiódor en 1586 como la fortaleza de la guardia, y darréu creció convirtiéndose nun centru de comerciu de granu pa la rexón del ríu Volga. A mediaos del sieglu XX la ciudá foi camudada de nome a Kúibyshev, n'honor a un revolucionariu rusu y un prominente políticu soviéticu. Naquel tiempu la ciudá yera la capital de la industria aeroespacial y militar del país. La seronda del [[1941]], cuando les divisiones [[Fascismu|fascistes]] averar a Moscú, Samara foi escoyida al títulu de "la capital de reserva" – lo más probable, pola so disposición puramente ventaxosa nel encruz de munches víes de tresporte. La burocracia del [[Kremlin de Moscú|Kremlin]] treslladó a les veres del [[Volga]], se evacuarón el cuerpu diplomáticu - 22 embaxaes estranxeres. La terminación de la [[La Guerra Fría|Guerra Fría]] llevantó'l sellu de reserváu de la ciudá y devolvió a Samara el estatus reconocíu d'un de los centros internacionales de la comunicación científica, cultural y comercial. Anguaño ye un gran centru industrial y de tresportes en [[Rusia]] europea. Una importante industria manufacturera concentrar na área metropolitana de Samara - [[Toliatti]] - [[Syzran]] con una población de más de 3&nbsp;millones d'habitantes, que se concentra, amás, nes industries del automóvil ([[AvtoVAZ|AVTOVAZ Lada]]), equipamientu pa ferrocarriles, química, petroleu y gas ([[Rosneft]]), maquinaria, metal ([[Alcoa]]), y alimentación ([[Nestlé]]). Tamién foi un centru de la industria aeroespacial cola producción de los vehículos de llanzamientu de los cohetes ''[[Soyuz]]'' y ''Mólniya''. Por cuenta de esta actividá industrial yera una [[ciudá zarrada]] mientres la [[Guerra Fría]]. En Samara hai'l malecón fluvial más llargu en Rusia (el so llargor ye de 5 km) y l'edificiu de la estación ferroviaria más altu n'Europa. Amás, la plaza de Kúibyshev ye la plaza más grande n'Europa (la so área compón 17.4 hectárees). Bautizar col nome de la ciudá a un planeta menor, ''26922 Samara'', afayáu en [[2007]]. ==Mapes== <gallery> Ficheru:Volgarivermap.png|Mapa del [[ríu Volga]] onde apaez Samara nel so cursu mediu File:Volga_basin.png|Mapa en [[idioma rusu|rusu]] del [[Volga]] nel qu'apaez, nel so cursu mediu, Samara (Сама́ра) File:Volga_river_from_NASA_satellite.jpg|Imaxe satelital del [[Volga]] na qu'apaez, nel centru, Samara (Сама́ра) </gallery> == Educación, cultura y tresporte == Al pie de les sos munches universidaes (incluyendo la [[Universidá Estatal de Samara|Universidá de Samara]]), teatros y museos, la ciudá ye un centru intelectual y académicu en Rusia. Samara ta comunicada per autopistes, ferrocarril y aereollinies internacionales, como [[CSA Czech Airlines]]. L'[[Aeropuertu Internacional de Samara-Kurúmoch|Aeropuertu Internacional Kurúmoch]] ye l'aeropuertu mayor y más perspectivo na rexón del Volga, entra na decena de los aeropuertos que lideren de Rusia. Ta asitiáu a 40 km de la ciudá de Samara y a 56 km de la ciudá [[Toliatti|Togliatti]]. El códigu del [[Aeropuertu Internacional de Samara-Kurúmoch|aeropuertu de Kurúmoch]] ye ''KUF''. La [[estación ferroviaria de Samara]], que pretende ser mayor n'Europa, ye un puertu supermoderno de tresporte, sinón a cencielles la estación. L'área de la estación ye de 32 000 metros cuadraos; el so altor ye de 101 metros; la capacidá de tráficu ye 11 800 persones pel día, coles mesmes la estación puede contener hasta 2700 pasaxeros. Na ciudá atopa'l [[Metro de Samara]], magar namái cunta con diez aparques na actualidá. En Samara hai munchos museos interesantes. Pa conocer la xeografía y la historia de la ciudá puede visitase el Muséu d'etnografía y d'historia llocal de Samara. El muséu "Samara espacial", qu'exhibe'l desenvolvimientu aeroespacial de la ciudá, ta asitiáu al pie del cohete "[[Soyuz 2 (cohete)|Soyúz]]". El muséu "[[Búnker de Stalin]]", asitiáu a la fondura de 37 metros dexa a los escursionistes la impresión inolvidable. Esta estructura construyida nes condiciones de la confidencialidad mientres los años de la [[Segunda Guerra Mundial]], ye única nel mundu. Les esposiciones del Muséu d'artes de Samara van ser interesantes pa los aficionaos de la pintura. El centru históricu de Samara, onde los edificios del sieglu XIX caltienen l'atmósfera d'aquella dómina onde se percibe un ambiente placentero. El Templu Católicu al estilu góticu, la Ilesia luterana, el Teatru d'Ópera y Ballet, la casona de Kurliná, l'arquiteutura de les cais Kúibysheva y Leningrádskaya, el monumentu de Gloria, el cercu "Ladiá", los monumentos a Chapaev, Púshkin, Lenin, príncipe Grigóriy Zasekin, les escultures "La gata sobre'l radiador", "Los Sirgadores del Volga", "Buratino" y hai otros que son conocíos en Rusia y nel estranxeru pol ensame de les fotografíes feches polos turistes. Hai un zoolóxicu y un circu bien tradicional na ciudá que, según el muséu d'historia local, empezó como una forma de los migrantes [[tártaros]] pa caltenese faciendo suertes a caballu. == Deportes == [[Ficheru:Metallurg Stadium Samara.jpg|thumb|left|Estadiu Metallurg.]] Samara ye'l llar de la [[PFC Krylia Sovetov Samara|PFC Krylia Sovétov Samara]], un club de fútbol de la [[Lliga Premier de Rusia]], la ciudá va ser una de les sedes de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2018]]. Samara foi tamién el llar del meyor club de baloncestu femenín del mundu, el VBM-SGAU. Antes de la temporada [[2007]], el VBM-SGAU foi vendíu a [[PFC CSKA Moscú|CSKA]] y l'equipu treslladar a [[Moscú]], onde se convirtió nel CSKA. == Demografía == Rusos (83,6%), tártaros (3,9%), chuvasios (3,1%), mordvinos (2,7%), en total más de 100 nacionalidaes == Clima == El clima de Samara ye moderadamente continental. La diferencia de les temperatures medies mensuales veraniegues ya ivernices algama 31 °C, y la diferencia de les temperatures estremos ye 83 °C. Los máximos de les precipitaciones atmosfériques son algamaos en xunetu y xunu. Pel hibiernu predomina'l vientu del sur, na primavera y el branu — lo del norte, na seronda — lo del sudoeste y del sur. La temperatura medio del añu ye +5,7 °C; La velocidá mediu añal del vientu ye 3,3 m/s; El mugor medio añal del aire ye 74 %; El máximu absolutu de la temperatura del aire en Samara con +39,9 °C na solombra (el 2 d'agostu de 2010). El mínimu absolutu de la temperatura foi afitáu'l 22 de xineru de 1942 y con −43 °C.{{clear}}<!--Infobox begins-->{{Clima |metric_first= Yes |single_line= Yes |location = Samara |Xin record high C=5.2 |Feb record high C=6.8 |Mar record high C=16.5 |Abr record high C=31.1 |May record high C=33.7 |Xun record high C=38.4 |Xnt record high C=39.4 |Ago record high C=39.9 |Set record high C=33.8 |Och record high C=26.0 |Pay record high C=14.7 |Avi record high C=7.3 |year record high C=39.9 |Xin high C=-6.8 |Feb high C=-6.1 |Mar high C = 0.4 |Abr high C = 12.0 |May high C = 20.7 |Xun high C = 25.3 |Xnt high C = 26.9 |Ago high C = 24.9 |Set high C = 18.5 |Och high C = 9.8 |Pay high C = 0.1 |Avi high C = -5.4 |year high C = 10.0 |Xin mean C = -9.9 |Feb mean C = -9.6 |Mar mean C = -3.4 |Abr mean C = 7.0 |May mean C = 14.9 |Xun mean C = 19.7 |Xnt mean C = 21.5 |Ago mean C = 19.4 |Set mean C = 13.4 |Och mean C = 6.0 |Pay mean C = -2.4 |Avi mean C = -8.2 |year mean C = 5.7 |Xin low C = -12.8 |Feb low C = -12.8 |Mar low C = -6.7 |Abr low C = 2.9 |May low C = 9.8 |Xun low C = 14.9 |Xnt low C = 16.7 |Ago low C = 14.7 |Set low C = 9.3 |Och low C = 3.1 |Pay low C = -4.5 |Avi low C = -10.8 |year low C = 2.0 |Xin record low C = -43.0 |Feb record low C = -36.9 |Mar record low C = -31.4 |Abr record low C = -20.9 |May record low C = -4.9 |Xun record low C = -0.4 |Xnt record low C = 6.3 |Ago record low C = 2.3 |Set record low C = -3.4 |Och record low C = -15.7 |Pay record low C = -28.1 |Avi record low C = -41.3 |year record low C = -43.0 |precipitation colour=green |Xin precipitation mm = 53 |Feb precipitation mm = 42 |Mar precipitation mm = 34 |Abr precipitation mm = 39 |May precipitation mm = 36 |Xun precipitation mm = 56 |Xnt precipitation mm = 57 |Ago precipitation mm = 46 |Set precipitation mm = 44 |Och precipitation mm = 53 |Pay precipitation mm = 52 |Avi precipitation mm = 51 |year precipitation mm = 563 |Xin rain days = 4 |Feb rain days = 3 |Mar rain days = 5 |Abr rain days = 11 |May rain days = 14 |Xun rain days = 15 |Xnt rain days = 14 |Ago rain days = 12 |Set rain days = 14 |Och rain days = 14 |Pay rain days = 10 |Avi rain days = 6 |year rain days = 122 |Xin snow days = 24 |Feb snow days = 20 |Mar snow days = 14 |Abr snow days = 4 |May snow days = 1 |Xun snow days = 0.1 |Xnt snow days = 0 |Ago snow days = 0 |Set snow days = 0.3 |Och snow days = 4 |Pay snow days = 15 |Avi snow days = 22 |year snow days = 104 |Xin humidity = 83 |Feb humidity = 80 |Mar humidity = 79 |Abr humidity = 67 |May humidity = 58 |Xun humidity = 64 |Xnt humidity = 67 |Ago humidity = 69 |Set humidity = 73 |Och humidity = 76 |Pay humidity = 83 |Avi humidity = 83 |year humidity = 74 |Xin sun = 64 |Feb sun = 102 |Mar sun = 149 |Abr sun = 214 |May sun = 305 |Xun sun = 303 |Xnt sun = 310 |Ago sun = 275 |Set sun = 190 |Och sun = 108 |Pay sun = 47 |Avi sun = 46 |year sun = 2113 |source 1 = Pogoda.ru.net<ref name="pogoda">{{Cita web | url = http://www.pogodaiklimat.ru/climate/28900.htm | títulu = Pogoda.ru.net | fechaaccesu = 10 d'avientu de 2015 | editorial = Weather and Climate (Погода и климат) | idioma = rusu}}</ref> |source 2 = NOAA (sun, 1961–1990)<ref name = NOAA > {{Cita web | url = ftp://ftp.atdd.noaa.gov/pub/GCOS/WMO-Normals/TABLES/REG_II/RA/28900.TXT | títulu = Kujbysev/Bezencuk (Samara) Climate Normals 1961–1990 | editorial = [[National Oceanic and Atmospheric Administration]] | fechaaccesu = 10 d'avientu de 2015}}</ref> |date=August 2011 }}<!--Infobox ends--> == Ciudaes hermanaes == * {{bandera|UKR}} [[Dnepropetrovsk]], * {{bandera|BLR}} [[Gómel]] * {{bandera|USA}} [[Saint Louis (Missouri)|Saint Louis]] * {{bandera|BUL}} [[Stara Zagora]] * {{bandera|GER}} [[Stuttgart]] * {{bandera|BLR}} [[Vítebsk]] * {{bandera|CHN}} [[Zhengzhou]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|Самара|Samara}} * [http://www.tursamara.com/ La información sobre Samara n'español. Servicios de guía en Samara] * [http://www.buzlanov.ru/samara/sam_ind1.htm Arquiteutura de Samara (semeyes)] * [http://samara-photo.ru/browse/cat.19.html Semeyes de Samara] * [https://web.archive.org/web/20080501092231/http://www.nashaslava.ru/city/samara/ Semeyes de Samara] * [http://www.stayinsamara.com/samara_russia_photos.htm Samara semeyes de StayInSamara.com] * [https://web.archive.org/web/20060208140930/http://www.mirkart.ru/samara/ Mapa de Samara] * [http://www.rusiamia.com/ciudad/ciudad-samara.html Sobre Samara] * [http://www.mccme.ru/putevod/63/Samara/samara.html Una guía de Samara] (en rusu) * [http://www.sirruf.net/samara/ Weblog of a Swiss volunteer in Samara with photos] (n'alemán) {{Tradubot|Samara}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Rusia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 9o6qg9n22596xm1lllrp4q00v3udult Llingua aislada 0 100169 3707680 3674960 2022-08-17T06:00:33Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esiba => qu'exhiba wikitext text/x-wiki Una '''llingua aislada''' ye una [[llingua natural]] pa la que nun se probó nengún parentescu con otra llingua viva o muerta. Presumiblemente, una llingua aislada ye aquella que nun pertenez a nenguna [[families de llingües|familia de llingües]] puramente dicha (esto ye, ella ye la única miembru de la so familia). El [[euskera]], l'[[Idioma ainu|ainu]], el [[Idioma purépecha|purépecha]], el buruchasqui o [[burushaski]], el [[mapudungun]] y el [[Idioma sumeriu|sumeriu]] son exemplos de llingües clasificaes frecuentemente como aislaes. Pa delles llingües menos documentaes que los exemplos anteriores esisten diferencies ente los autores en si les llingües tienen de considerase [[llingua ensin clasificar|non clasificaes]] o puramente aislaes. == Parentescu == Dizse que dos llingües tán emparentaes cuando per aciu los métodos de la [[llingüística histórica]] pudo probase que tienen un [[filoxénesis|orixe filoxenéticu]] común, y por tantu dambes remanecen d'una llingua falada más antigua que por diversificación dio llugar a eses llingües modernes emparentaes. Ello ye que probóse que casi toles llingües falaes nel mundu pueden ser arrexuntaes según el so orixe históricu nun númberu relativamente pequeñu de [[families de llingües]] emparentaes ente sigo. Asina, por casu, l'[[idioma español|español]] ta rellacionáu con otres llingües [[Indoeuropéu|indoeuropees]] como'l [[idioma inglés|inglés]] o'l [[hindi]] remaneciendo toes elles d'una llingua común, llamada dacuando [[Idioma protoindoeuropéu|protoindoeuropéu]]. Per otru llau el [[chinu mandarín]], el [[idioma tibetanu|tibetanu]], el birmanu o otres llingües [[Llingües sino-tibetanes|sino-tibetanes]] resultaron de la evolución histórica d'una llingua común. Según esti criteriu, una llingua aislada constitúi una familia por sigo sola, lo qu'esplica l'interés esceicional qu'espierten ente los llingüistes. Ye posible que toles llingües falaes anguaño nel mundu tean rellacionaes al baxar d'una única llingua ancestral (anque'l casu del [[idioma de señes de Nicaragua]] suxure que so ciertes circunstancies y estímulos fayadizos puede surdir una llingua nueva ''quasi [[ex nihilo]]''). Les families de llingües afitaes sedríen nesi casu namái les cañes cimeres del inmensu árbol de toles llingües. Esta ye una de les razones poles que se ficieron incontables estudios buscando emparentar estes llingües. Asina, por casu, l'[[euskera]] foi comparáu con práuticamente toles families de llingües vives y muertes, dende'l [[Idioma sumeriu|sumeriu]] a les llingües del sur d'[[El Cáucasu]] ensin resultancies convincentes. Robert M. W. Dixon pela so parte aplicó idees de la teoría de la evolución biolóxica, en concretu de la moderna teoría del [[equilibriu puntuáu]] pa desplicar porqué entá nel casu de que toles llingües tuvieren rellacionaes ye imposible atopar parentescos reconocibles que vaigan muncho más allá de 6000 o 8000 años. === Establecimientu del parentescu === L'únicu métodu, universalmente aceptáu, pa probar el parentescu llingüísticu ye catar una llista abondo amplia de términos [[cognáu|cognaos]] per aciu el [[métodu comparativu]] qu'exhiba correspondencies fonétiques regulares. Nun esiste alcuerdu sobre'l númberu mínimu de cognaos pa dar per afitada una rellación xenética, anque la mayoría de [[familia de llingües|families de llingües]] cunten con alredor de mil o dos mil cognaos (nel casu de les families meyor conocíes más). Nel casu tentativu de les [[macrofamilia|macrofamilies]] el númberu de cognaos amenórgase a unos pocos centenares, munches vegaes duldosos y con correspondencies fonétiques pocu regulares o criticables. Un bon númberu de les llingües aislaes supuestamente podríen ser l'únicu testimoniu d'una familia de llingües más amplia. Por casu, n'Europa un gran númberu de llingües prerromániques y pre-indoeuropees sumieron ensin dexar documentación. Na [[Selva amazónica|cuenca del Amazones]] munches de les llingües aislaes son falaes por pueblos cazadores-pañadores que frecuentemente ocupen árees marxinales, y foron movíes por pueblos de teunoloxía más avanzada que les sos llingües pertenecen a dalguna de les grandes families de [[llingües amazóniques]]. En dambos casos ye razonable pensar nuna y otra rexón, les llingües aislaes documentaes son les sobrevivientes de families más amplies, que los sos otros miembros sumieron ensin dexar testimoniu. === Exemplos de llingües aislaes === La considerancia de llingua aislada nun ye esautamente la mesma en tolos autores, polo xeneral, llegaron a considerase llingües aislaes tres tipos de llingua: # Una llingua falada anguaño pa la que nun esisten otres llingües falaes cola que tean emparentaes. # Una llingua falada pa la que nun se conoz bien nenguna otra llingua o testimoniu fragmentariu d'otra llingua cola qu'esista parentescu. # Una llingua falada o muerta pa la que nun se conocen nengún tipu de parentescu con otra llingua en nenguna midida. Polo xeneral los autores más rigorosos col términu llingua aislada acuten el términu llingua aislada pal terceru d'estes acepciones. De siguío danse exemplos de caúna d'estes situaciones: # El '''[[Idioma pirahã|pirahã]]''', llingua indíxena de [[Brasil]], ye una llingua del primer grupu anterior, yá que ye'l postreru sobreviviente de la familia [[Llingües múra-pirahã|múra-pirahã]]. # El '''[[euskera]]''' o vascu modernu, considérase tradicionalmente una aislada anque namái ye aislada nel sentíu del segundu grupu, anque ta rellacionada col [[Idioma aquitano|antiguu aquitano]] una llingua fragmentariamente atestiguada n'inscripciones romanes antigües, que claramente son una llingua distinta o un estratu antiguu de vascu que bien probablemente nun yera intelixible col euskera modernu. Nesi sentíu'l términu "aisláu" úsase un tanto laxamente anque ensin dulda la familia cuasi-aislada vascu-aquitana escarez d'otros parientes conocíos. # Nel grupu de llingües inequívocamente aislaes ta'l '''[[idioma kusunda|kusunda]]''' de Nepal, el '''[[idioma zuñi|zuñi]]''' d'Estaos Xuníos, el '''[[idioma purepecha|tarasco]]''' y el '''[[idioma huave|huave]]''' de Méxicu que fueron llargamente estudiaes, falar na actualidá y pa les que nun se pudo proponer nengún parentescu razonable. === Llingües cuasi-aislaes === Nel mundu esisten un puñáu de grandes families llingüístiques formaes por centenar o delles decenes de llingües. Eses grandes families apiguren a la mayoría de llingües del mundu. Sicasí, esisten un bon númberu de families menores formaes por ente 2 y 4 llingües. Nesi casu les llingües d'eses families puramente nun son llingües aislaes, anque dende un puntu de vista históricu, la so situación al respective de la [[llingüística histórica]] ye similar a la de les llingües aislaes. En munchos casos, eses pequeñes families tán formaes por un conxuntu de [[variedá llingüística|variedaes llingüístiques]] que dellos llingüistes consideren llingües distintes y otros consideren como parte de la mesma [[macrollingua]]. En dellos casos ye dudosu si ye más conveniente clasificar a eses llingües como llingües aislaes (diversificaes dialectalemnte) o como families. Dellos exemplos d'esta situación son: {{llista de columnes|2| * L'[[idioma burushaski]] (Paquistán). * El [[idioma aquitano|vascu-aquitano]] (Europa). * L'[[idioma huaorani|Huaorani]] (Ecuador). * El [[Llingües hibito-cholón|Cholón]] (Perú). * L'[[Llingües harakmbet|Harakmbet]] (Perú). * El [[Llingües zamucanas|Zamuco]] (Bolivia-Paraguay). * El [[llingües mosetenas|Mostén]] (Bolivia). }} == Llingües aislaes == El númberu de llingües aislaes en tol planeta ye numberosu, anque'l númberu de llingües varia según l'autor, [[Lyle Campbell]] propón una llista de 129 llingües<ref>L. Campbell, 2010, páxs. 6-8</ref> que con un altu grau d'enfotu, anque pa delles llingües de la so llista solo conócense apenes una o dos docenes de pallabres, lo cual polo xeneral ye insuficiente p'asegurar con tou enfotu que se trata de llingües aislaes. Les llingües aislaes dacuando son complicaes de discernir de les [[llingua ensin clasificar|llingües ensin clasificar]], yá que nun ta definida qué cantidá de léxicu ye necesaria p'asegurar qu'una llingua ta abondo bien documentada o non a efeutos de parentescu. Per otra parte, dellos autores como Campbell consideren llingües aislaes a llingües qu'otru autores consideren como llingües emparentaes a families llingüístiques. Nesta seición dan llistes amplies de posibles llingües aislaes, en llugar de llistes curties col fin d'asegurar que toa llingua realmente aislada foi comentada. === D'África === [[Ficheru:Isolates Africa.png|350px|thumb|Llingües aislaes (negru), casi-aislaes (gris escuru) y de clasificación dudosa (gris claru) d'África.]] La clasificación de [[Joseph Greenberg|Greenberg]] de les llingües africanes autóctones, estrema a estes en cinco grupos principales: [[llingües afroasiátiques]], [[llingües nilo-saḥarianes]], [[Llingües Níxer-Congu|llingües nixeru-congoleses]], [[llingües joisanas|llingua khoisanas]] y [[Idioma malgax|llingües malgaxes]] (esti últimu grupu acútase solo a la islla de [[Madagascar]]). Anque polo xeneral acéptase esta clasificación esisten delles duldes sobre la correición de les llendes. Por casu esisten duldes sobre la [[filoxénesis|unidá filoxenética]] de les [[llingües nilo-saḥarianes]] o sobre si dalgunos de los sos subgrupos nun son en realidad families totalmente independientes o llingües aislaes con influencia de llingües vecines pero non emparentaes coles mesmes. Munches de les llingües que se clasifiquen como nilo-saḥarianes son polo tanto de cutiu consideraes como '''llingües aislaes'''. De siguío preséntense les llingües ensin clasificar o con clasificación más dudosa:<ref>Les llingües d'esta llista son les que tienen un menor grau de similaridad léxica, coles llingües de la so familia putativa acordies con [https://web.archive.org/web/20100730171446/http://email.eva.mpg.de/%7Ewichmann/WorldLanguageTree-003.pdf ASJP - World Language Tree 03]</ref> * Llingües posiblemente '''khoisanas''' o seique aislaes: # [[Idioma hadza|Hadza]], falada en Tanzania, pa esta llingua nun esiste una evidencia de parentescu léxica firme, y la so inclusión dientro del khoisán deber a que son llingües d'orixe pre-bantú que tienen [[Chasquíu consonánticu|clic]]s. # [[Idioma sandavés|Sandawe]], falada en Tanzania, el casu d'esta llingua ye esencialmente'l mesmu que l'anterior, anque s'apurrieron delles evidencies adicionales. # [[Idioma kwadi|Kwadi]], falada n'Angola anguaño estinguida, de cutiu considerada como una [[Llingües khoisan|llingua khoisán]]. * Llingües posiblemente '''nixeru-congoleses''' o seique aislaes: # [[Idioma jalaa|Jalaa]], falada nel este de [[Nixeria]], en peligru de desapaición. Posible pertenencia al grupu [[Llingües níxer-congu|níxer-congu]]. # [[Idioma laal|Laal]], falada nel centru de [[Chad]], de cutiu considerada como una [[Llingües Níxer-Congu|llingües Níxer-Congu]]. * Llingües posiblemente '''nilo-saḥarianes''' o seique aislaes: # Mekejir o shabo (de cutiu considerada como una [[Llingües nilo-saḥarianes|llingua nilo-saḥariana]]. # [[Idioma meroíticu|Meroíticu]], [[llingua muerta]] falada na antigua [[Meroe]] (anguaño Sudán), nel reinu de [[Nubia]]; esisten intentos de rellacionala coles [[llingües nilo-saḥarianes]]. # [[Idioma ongota|Ongota]] o [[Idioma ongota|Birale]], falada n'Etiopía, práuticamente sumida -nel añu 2000, solo rexistráronse 8 falantes. De cutiu considerada como una llingua [[Llingües afro-asiátiques|afro-asiática]]). # [[Idioma berta|Berta]] (o Wetamit), faláu n'Etiopía. # Zaghawa (o Beriaa), faláu en Chad y Sudán, pa munches forma parte del [[llingües saḥarianes|saḥarianu oriental]]. # [[Llingües kuliak|Kuliak]], faláu n'Etiopía, podría constituyir una familia de llingües cuasi-aislaes. # [[Llingües kunama|Kunama]], faláu en Uganda, podría constituyir una familia de llingües cuasi-aislaes. # [[Llingües gumuz|Gumuz]], faláu n'Etiopía, podría constituyir una familia de llingües cuasi-aislaes. * Llingües posiblemente '''afroasiátiques''' o seique aislaes: # [[Idioma beya|Beya]], falada en Sudán, Exiptu y Eritrea, considerada por dalgunos una caña independiente del afroasiáticu, por otros una parte del cushítico, esisten munches duldes sobre la so clasificación. # [[Idioma ongota|Ongota]] (o Birale), falada n'Etiopía, de cutiu considerada como una llingua nilo-saḥariana. === D'América === América ye'l continente onde se rexistren más llingües aislaes. Esto ta d'acordies cola mayor diversidá llingüística atopada nesti continente. Amás, esiste un gran númberu de pequeñes families (llingües cuasi-aislaes) que magar tienen parientes cercanos que la so diversificación paez recién, nun pudieron verificase parentescu con dalguna de les families mayor y antiguu. Un últimu factor importante n'América ye que la rápida colonización per parte de los europeos fixo sumir prematuramente un bon númberu de llingües, de les que munches vegaes esiste bien poca documentación (frecuentemente una curtia llista de vocabulariu) a partir de la cual resulta difícil verificar afechiscamente parentescos con otres llingües. [[Ficheru:Isolated North America.png|350px|thumb|Llingües aislaes (negru), casi-aislaes (gris escuru) y de clasificación dudosa (gris claru) de Canadá, Estaos Xuníos y Méxicu.]] * '''América del Norte''' (Canadá, Estaos Xuníos, Méxicu y Centroamérica) :: Llingües aislaes (de norte a sur y d'oeste a esti): {{llista de columnes|2| # [[Idioma haida|Haida]] # [[Idioma kutenai|Kutenai]] # [[Idioma siuslaw|Siuslaw]] (†) # [[Idioma takelma|Takelma]] # [[idioma klamath|Klamath-modoc]] # [[idioma molala|Molala]] (†) # [[Idioma cayuse|Cayuse]] (†) # [[idioma karok|Karuk]] # [[idioma chimariko|Chimariko]] (†) # [[idioma yana|Yana]] (†) # [[idioma washo|Washo]] # [[idioma esselen|Esselen]] (†) # [[Idioma salinero|Salinero]] (†) # [[llingües keres|Keres]] # [[idioma zuñi|Zuñi]] # [[idioma tónkawa|Tónkawa]] (†) # [[idioma karankawa|Karankawa]] (†) # [[idioma coahuilteco|Coahuilteco]] (†) # [[Idioma atákapa|Atákapa]] (†) # [[idioma chitimacha|Chitimacha]] # Tunica (†) # [[Idioma natchez|Natchez]] # [[Idioma timucua|Timucua]] (†) # [[Idioma yuchi|Yuchi]] # [[Idioma beothuk|Beothuk]] (†) # [[Idioma seri|Seri]] # [[Idioma huave|Huave]] # [[Idioma purépecha|Purépecha]] # [[Idioma cuitlateco|Cuitlateco]] (†) }} ::Llingües cuasi-aislaes: {{llista de columnes|2| # [[Llingües alseanas|Alsea]] (†) # [[Llingües tsimshiánicas|Tsimishian]] # [[Llingües chimaku|Chimaku]] # [[llingües wakash|Wakash]] # [[Llingües kusanas|Coos]] (†) # [[Llingües palaihnihanas|Palaihnih]] # [[Llingües yuki-wappo|Yuki-wappo]] # [[Llingües shasta|Shasta]] # [[Llingües chumash|Chumash]] (†) # [[idioma xinca|Xinca]] (†) }} ::Llingües de clasificación dudosa: {{llista de columnes|2| # [[idioma tlingit|Tlingit]] ([[llingües na-dené|ND]]?) # [[Idioma adai|Adai]] (†) # [[Idioma alagüilac|Alagüilac]] (†) # [[idioma aranama-tamique|Aranama-Tamique]] (†) # [[idioma solanu|Solanu]] (†) # [[idioma cotoname|Cotoname]] (†) # [[idioma tlapaneco|Tlapaneco]]([[llingües otomangues|OM]]?) # [[idioma naolán|Naolano]] (†) # [[idioma maratino|Maratino]] (†) # [[Idioma guaicura|Guaicura]] (†) # [[Pericú]] (†) }} [[Ficheru:Isolates of Amazonia.png|350px|thumb|Delles llingües aislaes de Brasil, Bolivia, Colombia y Venezuela.]] [[Ficheru:Isolates South America.png|350px|thumb|Llingües aislaes (negru), casi-aislaes (gris escuru) y de clasificación dudosa (gris claru) d'[[América del Sur]].]] * '''América del sur''': ::Llingües aislaes: {{llista de columnes|2| # [[Idioma aikaná|Aikaná]] # [[Idioma andaquí|Andaquí]] (†) # [[Idioma andoque|Andoque]] # [[Idioma camsá|Camsá]] # [[Idioma canichana|Canichana]] (†) # [[Idioma cayubaba|Cayubaba]] (†) # [[idioma chiquitano|Chiquitano]] # [[idioma cofán|Cofán]] # [[idioma culli|Culli]] (†) # [[idioma esmeraldeño|Esmeraldeño]] (†) # [[idioma hoti|Hoti]] # [[idioma huaorani|Huaorani]] # [[idioma irantxe|Irantxe]] # [[Idioma itonama|Itonama]] # [[idioma kanoé|Kanoê]] # [[Idioma kawésqar|Kawésqar]] # [[idioma kunza|Kunza]] (†) # [[Idioma kwazá|Koaiá (kwazá)]] # [[Idioma leko|Leko]] (†) # [[Mapudungun]] # [[Idioma mochica|Mochica]] (†) # [[idioma movima|Movima]] # [[idioma muniche|Muniche]] (†) # [[Idioma paez|Paez]] # [[Idioma puelche|Puelche]] (†) # [[Idioma puquina|Puquina]] (†) # [[Idioma taushiro|Taushiro]] (†) # [[Idioma tekiraka|Tequiraca]] (†) # [[Idioma ticuna|Ticuna]] # [[Idioma tinigua|Tinigua]] (†) # [[Idioma trumaí|Trumaí]] # [[Idioma tuxá|Tuxá]] (†) # [[Idioma urarina|Uranina]] # [[Idioma warao|Warao]] # [[Idioma yagán|Yagán]] # [[Idioma yaruro|Yaruro]] # [[Idioma yuracaré|Yuracaré]] # [[Idioma yurumanguí|Yurumanguí]] (†) }} Llingües cuasi-aislaes: {{llista de columnes|2| # [[Llingües arutani-sapé|Arutani-Sapé]] # [[Llingües betoi|Betoi]] (†) # [[Llingües harakmbet|Harákmbut]] # [[llingües huarpes|Huarpe]] (†) # [[llingües candoshi-chirino|Candoshi-chirino]] # [[Llingües catuquinas|Katukina]] # [[llingües lule-vilela|Lule-Vilela]] # [[Llingües mura-pirahã|Mura-Pirahã]] # [[llingües mosetenas|Mosetén]] # [[llingües peba-yagua|Peba-Yagua]] # [[llingües tallanas|Sec-Catacao]] (†) # [[Llingües timote-cuica|Timote-Cuica]] (†) # [[llingües uru-chipaya|Uru-Chipaya]] # [[Llingües yanomami|Yanomami]] # [[llingües zamucanas|Zamuco]] }} Llingües de clasificación dudosa: {{llista de columnes|2| # [[idioma aguano|Aguano]] (†) # [[idioma baena|Baenã]] (†) # [[llingües bororo|Borôro]] ([[llingües macro-yê|MG?]]) # [[Idioma cacán|Cacán]] (†) # [[Comechingones|Comechingón]] (†) # [[Idioma chacha|Chacha]] (†) # [[llingües charrúas|Charrúa]] (†) # [[Copallén]] (†) # [[Idioma fulniô-yatê|Fulnió]] ([[llingües macro-yê|MG?]]) # [[idioma gorgotoqui|Gorgotoqui]] (†) # [[Idioma guamo|Guamo]] (†) # [[idioma guató|Guató]] ([[llingües macro-yê|MG?]]) # [[Huancavilca]] (†) # [[Omaguaca|Humahuaca]] (†) # [[Idioma kambiwá|Kambiwá (cambioá)]] (†) # Kukurá (?) # [[idioma maku|Maku]] (†) # Matanawí ([[llingües mura|Mur?]],†) # [[Idioma ofayé|Ofayé]] ([[llingües macro-yê|MG?]]) # [[idioma omurano|Omurano]] (†) # [[Idioma oti|Oti]] (†) # [[Otomacos|Otomaco]] (†) # [[Idioma pankararú|Pankararú]] (†) # [[Idioma panzaleo|Panzaleo]] (†) # [[Idioma puinave|Puinave]] ([[Llingües makú|Makú]]) # [[Llingües purí|Purí]] ([[llingües macro-yê|MG?]],†) # [[idioma rikbaktsá|Rikbaktsá]] ([[llingües macro-yê|MG?]]) # [[Idioma sacata|Sacata]] (†) # [[Sanavirón]] (†) # [[Tabancale]] (†) # [[idioma tarairiú|Tarairiú]] (†) # [[Idioma yarí|Yarí]] # [[Idioma yurí (Amazonia)|Yurí]] }} === D'Asia === N'Asia estrémense: * Llingües aislaes d'Oriente Mediu, pa les que se cunta con material abondo pero considérense aislaes por falta de llingües con qué comparales (podríen cuntar con llingües emparentaes que nun aportar# a rexistraes por escritu) estes llingües son: ** [[Idioma elamita|Elamita]] ([[llingua muerta]] falada nel [[imperiu Elamita]]; delles teoríes rellacionar cola [[llingües dravídiques]]) ** [[Idioma sumeriu|Sumeriu]] ([[llingua muerta]] falada nel imperiu del antiguu [[Sumer]]) * Llingües vives que fueron comparaes llargamente y pa la que nun s'atoparon parentescos aceptables: ** [[Idioma ainu|Ainu]], llingua falada na islla xaponesa de [[Hokkaidō]] y anguaño en peligru de desapaición. Presenta similaridades tipolóxiques coles [[llingües altaiques]]. ** [[Idioma coreanu|Coreanu]], propunxéronse una posible rellación col [[Idioma xaponés|xaponés]] y tamién esisten discutinios sobre la so pertenencia a la familia [[Llingües altaiques|altaica]], toes elles pocu clares y bien aldericaes, polo que polo xeneral se sigue considerando una llingua aislada. ** [[Idioma xaponés|Xaponés]], qu'anguaño entiende en realidá un conxuntu de llingües estrechamente rellacionaes, que derivaríen del [[proto-japónico]], que sí podría ser una llingua aislada (anque se trató de rellacionar cola llingua propia del antiguu reinu de [[Koguryŏ]], en [[Manchuria]]). ** [[Idioma burushaski|Burushaski]], conxuntu de fales emparentaes, consideraes de cutiu como variantes d'una mesma llingua aislada natural del Norte de [[Paquistán]]. ** [[Idioma kusunda|Kusunda]], llingua amenazada de Nepal occidental. ** [[Idioma nahali|Nahali]] (llingua en peligru de desapaición) ** Shompen, llingües de la islla [[Gran Nicobar]]. * Llingües paleosiberianas genuinamente aislaes: ** [[Idioma ket|Ket]] o [[Llingües yeniseianas|yeniseianas]] nun esisten parientes vivos. Llingua de les llamaes [[Llingües paleosiberianas|paleosiberianas]]. ** [[Idioma nivj|Nivj]] o [[Idioma gilyak|Gilyak]] (llingua de les llamaes [[Llingües paleosiberianas|paleosiberianas]]) * Delles pequeñes families, que nun pudieron rellacionase con families de llingües más grandes son: ** [[Llingües yucaguiras|Yucaguir]], (llingua de les llamaes [[Llingües paleosiberianas|paleosiberianas]]) ** [[Llingües chukotko-kamchatka|Chukotko-Kamchadka]], (llingües de les llamaes [[Llingües paleosiberianas|paleosiberianas]]) === D'Australia y Nueva Guinea === Papúa-Nueva Guinea ye probablemente la rexón lingüísticamente más diversa del planeta, y les clasificación de les [[llingües papúes|llingües de Papúa]] inda ye preliminar y precisa ser estudiada con mayor fondura, por esa razón munches de les llingües papúes hasta onde se conocen paecen llingües aislaes, anque posteriores trabayos basáu nel [[métodu comparativu]] pueden llevar y rellacionar estes llingües aislaes con otres de les families papúes identificaes. Pa Nueva Guinea y les rexones axacentes Campbell propón la siguiente llista de llingües aislaes: {{llista de columnes|2| # [[idioma abinomn|Abinomn]] (Papúa indonesia) # [[idioma abun|Abun]] (Papúa indonesia) # [[idioma anêm|Anêm]] (Nueva Bretaña) # [[idioma busa|Busa (Odiai)]], (Nueva Guinea) # [[idioma elseng|Elseng]] (Papúa indonesia) # Hatam (Papúa indonesia) # [[idioma isirawa|Isirawa]] (Papúa indonesia) # [[Idioma kol (Nueva Bretaña)|Kol]] (Nueva Bretaña) # [[idioma kuot|Kuot (Panaras)]] (Nueva Irlanda) # [[idioma massep|Massep]] (Papúa indonesia) # Mpur (Papúa indonesia) # [[idioma pele-ata|Pele-Ata (Wasi)]] (Nueva Bretaña) # [[idioma pyu|Pyu]] (Nueva Guinea) # [[idioma sulka|Sulka]] (Nueva Bretaña) # [[idioma gapun|Taiap (Gapun)]] (Papúa Nueva Guinea) # [[idioma yäle|Yalë (Nagatman)]] (Nueva Guinea) # [[llingües yawanas|Yawa]] (dos llingües?) (Nueva Guinea) # [[idioma yélî dnye|Yele]] (Papúa Nueva Guinea) # [[Idioma yuri (Nueva Guinea)|Yuri]] (Karkar) (Nueva Guinea) }} Similarmente, pa les [[Llingües aboríxenes d'Australia|llingües d'Australia]] propunxéronse un númberu eleváu de families dalgunes de les cualos precisen un mayor estudiu internu, y ye posible qu'un trabayu más ampliu atope parentescu ente les families preliminarmente identificaes. Les [[llingües de Tasmania]] na actualidá tán estinguíes y fueron pocu documentadas y esisten duldes inclusive sobre'l so númberu exactu y les rellaciones que pudieron esistir ente elles. Campbell (2010) propón la siguiente llista de llingües australianes aislaes: {{llista de columnes|2| # Enindhilyagwa (Andilyaugwa) # Kakadju (Gaagudu) # Laragiya (†) # Minkin (†) # Ngurmbur (†) # Tiwi # Umbugarla }} === D'Europa === [[Ficheru:Pre-indo-european lang.png|right|350px|thumb|Llocalización de les [[llingües preindoeuropeas]] documentadas.]] Los exemplos ensin aldericar de llingües aislaes d'Europa refiérense toos a [[llingua muerta|llingües escastaes]], quitando'l [[euskera]], pa les cualos esiste una cierta cantidá d'evidencia [[epigrafía|epigráfica]] o [[toponimia|toponímica]] insuficiente pa poder siquier estudiar el so parentescu: * [[Idioma íberu|Ibéricu]], llingua muerta [[Llingües paleohispániques|paleohispánica]] qu'inda nun foi traducida o interpretada (ver [[desciframientu]]). * [[Idioma tartesiu|Tartesiu]], llingua muerta paleohispánica qu'inda nun foi afechiscamente interpretada. * [[Idioma pictu|Pictu]], llingua muerta d'[[Escocia]], que sobrevivió hasta'l [[sieglu VIII]]. * [[Idioma eteocretense|Eteocretense]], llingua muerta de la islla de [[Creta]] usáu polos [[Civilización minoica|minoicos]], llingua atestiguada en topónimos, inscripciones en [[llinial A]] y [[préstamu llingüísticu|préstamos]] al griegu. * [[Idioma eteochipriota|Eteochipriota]], llingua muerta de la islla de [[Xipre]]. * [[Idioma nurago|Nurago o paleosardo]], llingua muerta de la islla de [[Cerdeña]] falada antes del [[sieglu III e.C.]], atestiguada solo na toponimia y como sustratu del [[idioma sardu|sardu]]. Los casos más frecuentemente citaos de llingües aislaes d'Europa, son agora dudosos como llingües aislaes, yá que esiste cierta evidencia de qu'esistieron llingües rellacionaes: * [[Idioma etruscu|Etruscu]], [[llingua muerta]] del centru d'Italia, anque s'apuntó que podría tar emparentáu col [[idioma réticu|réticu]]. * [[Euskera]] (descendiente, al igual que la [[idioma aquitano|llingua aquitana]], del norte de los [[Pirinéu|Pirinéos]], del [[protoeuskera|idioma protovascu]]). Suxurióse la so rellación col íberu, especialmente sobre la base de la toponimia comparada, magar el desconocimientu d'esti idioma fai difícil la so comprobación. === Llingua aislada lingüísticamente y llingua aislada xeográficamente === Nun se debe confundir el conceutu de llingua aislada con una llingua que ta aislada, bien porque tien pocu contautu con otres cultures (como l'[[idioma rapanui]] de la [[isla de Pascua]]) o bien porque ta bien alloñada d'otres llingües rellacionaes (como ye'l casu del la llingua [[malgax]] de [[Madagascar]] que los sos parientes más próximos atopar nel [[Sudeste Asiáticu]]). == Ver tamién == * [[Llista de llingües aislaes de Ethnologue]] * [[Llingua ensin clasificar]] * [[Genus llingüísticos]] * [[Families llingüístiques]] == Referencies == {{llistaref}} === Bibliografía === * Lyle Campbell (2010): [http://www2.hawaii.edu/~lylecamp/CAMPBELL%20BLS%20isolates.pdf "Language Isolates and Their History, or, What's Weird, Anyway?"], University of Utah, Berkeley Linguistics Society 36th Annual. === Enllaces esternos === * [https://web.archive.org/web/20140127130341/http://email.eva.mpg.de/~wichmann/ASJPHomePage.htm Automated Similarity Judgment Program (ASJP)] {{commonscat|Language isolates}} {{Tradubot|Lengua aislada}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües aislaes| ]] [[Categoría:Families de llingües aislaes]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] f073cd3v9tjampwwg79dreqwki0k2c4 Shania Twain 0 102229 3707641 3670780 2022-08-16T18:39:06Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Eilleen Regina Edwards''', [[Orde de Canadá]], conocida artísticamente como '''Shania Twain''' ([[Windsor (Ontario)|Windsor]], [[28 d'agostu]] de [[1965]]), ye una [[cantante]] y [[compositora]] [[canadiense]] de [[música country|''country'']] y [[pop rock|pop ''rock'']]. El so tercer álbum ''[[Come on Over (álbum)|Come on Over]]'' convertir nel álbum de música country más vendíu con 40 millones de copies. Esti álbum, xuntu al restu del so repertoriu, fixo ventes d'aprosimao 85 millones de discos. Ye la única cantante femenina en tener tres discos de diamante n'[[Estaos Xuníos]], certificaos pola [[RIAA]], siendo amás la segunda cantante canadiense con más discos vendíos (detrás de [[Céline Dion]] y per delantre d'[[Alanis Morissette]]). En [[1995]], col llanzamientu del so álbum ''[[The Woman in Me]]'', ganó cinco premios [[Grammy]] y 27 premios BMI Songwriter. == Niñez y desenvolvimientu artísticu == Shania nació en [[Windsor (Ontario)|Windsor]], [[Canadá]]. Fía de Clarence Edwards y la so esposa Sharon. Los sos padres divorciáronse cuando ella tenía solu dos años. Entós, la so madre treslladar con Shania (entós llamada Eilleen) y la so hermana Jill a [[Timmins]], [[Ontario]]; onde se casó con Jerry Twain, un indíxena [[ojibwa]]. Él reconoció llegalmente a les neñes como les sos fíes, polo qu'a dambes se -yos camudó'l so apellíu por Twain. Eilleen Twain tuvo una infancia difícil: los sos padres ganaben pocu y de cutiu había escasez d'alimentos nel so llar. Ella nun quería que les autoridaes escolares enterar de la so situación porque tarrecía que pudieren dixebrar de la so familia. Por cuenta de la probeza que pasaben, Eilleen viose obligada a trabayar y aprendió a cazar y a cortar madera. Amás, tamién trabayaba nun restorán [[McDonald's]] en [[Ontario]]. Cuando tenía tan solu ocho años, empezó a cantar nun chigre pa sofitar a la so familia, ganando venti dólares aprosimao ente la medianueche y los dos de la mañana. Dempués d'un tiempu'l chigre cerróse, pero la xente siguía fiel a la so música. A pesar d'espresar el so iñerizu pol cantar nuna atmósfera como ésta a una edá tan temprana, Shania cree qu'ésta foi la so escuela d'artes escéniques nel camín pa convertise na esitosa cantante qu'agora ye. == Empiezos musicales == Cuando tenía trece años, Eilleen foi convidada a cantar nel programa de Tommy Hunter de la cadena de televisión [[Canadian Broadcasting Corporation|CBC]]. Mientres asistía a la escuela profesional [[Timmins]] yera la vocalista d'una banda local llamada "Longshot", que yera bien popular nel sector. En [[1984]] cantó a dúu col cantante canadiense Tim Denis n'unu de los sos álbumes. La so madre y el so padre adoptivu morrieron nun accidente automovilísticu'l [[1 de payares]] de [[1987]], polo que Twain tuvo que retardar la so carrera y faese cargu de los sos hermanos menores. Ella y los sos mediu hermanos Mark y Darryl y la so hermana Carrie Ann camudar a [[Huntsville (Ontario)|Huntsville]], [[Ontario]]; onde Twain cantaba nel Deerhurst Resort. En poco tiempu Shania convertir na estrella del show. == 1993: ''Shania Twain'' == En [[1991]], foi convidada a grabar una demo n'[[Huntsville (Ontario)|Huntsville]], [[Ontario]]. Ellí foi onde consiguió'l so primer contratu discográficu col abogáu del entretenimientu Richard Frank, el mesmu qu'ayudó a Twain llegalmente por que ésta pudiera camudar el so nome por ''Shania'' (pronunciáu Sha-na-ia), una pallabra ojibwa que significa "nel mio camín". Twain escribió namái un de los cantares que contenía'l so álbum debú, la pista titulada "God Ain't Gonna Getcha for That". Los primeres senciellos tuvieron bien poca repercusión nes llistes d'ésitu, "What Made You Say That" y "Dance with the One That Brought You" llegaron al númberu 55 de la llista de cantares country n'[[Estaos Xuníos]], y el tercer senciellu "You Lay a Whole Lot of Love on Me" nin siquier figuró nes llistes. Envalorábase que'l discu vendería aprosimao 250.000 copies nel primer añu de llanzamientu, pero debíu al ésitu de los sos socesores güei devasa'l millón d'unidaes vendíes namái n'[[Estaos Xuníos]] y foi certificáu de platín pola [[RIAA]]. == Ésitu comercial == === 1995-1996: ''The Woman in Me'' === Cuando'l productor de [[Música rock|Rock]] [[Robert Lange|Robert "Mutt" Lange]] escuchó cantar a Twain los cantares qu'ella había compuestu, motivóse y ufiertóse voluntariamente pa producir y escribir nuevos cantares con ella. Dempués de delles conversaciones telefóniques, axuntar nun festival de música country en [[Nashville]] en [[xunu]] de [[1993]]. La so rellación fíxose bien estrecha en poques selmanes. Lange y Twain empezaron a trabayar nel so segundu álbum, ''[[The Woman in Me]]'', del cual surdió'l so primer ésitu "[[Any Man of Mine]]". L'álbum encabezó mientres meses la llista d'álbumes country más vendíos, algamando'l númberu 5 na llista [[Billboard 200]]. Hasta'l [[2007]] envalorábase que l'álbum vendería doce millones de copies namái n'[[Estaos Xuníos]] polo que foi gallardoniáu con doce discos de platín pola RIAA. ''The Woman in Me'' ganó'l premiu al Meyor álbum country nos [[Grammy]] de [[1996]]. === 1997-2000: Come Over === A finales de [[1997]], Shania publica'l so tercer álbum ''[[Come on Over (álbum)|Come on Over]]'', álbum que debutó nel númberu 2 del Billboard 200 vendiendo 172.000 copies na so primer selmana en llista. Les ventes caltuviéronse permediaes mientres dellos meses hasta'l llanzamientu del senciellu "[[You're Still the One]]", balada que yera'l primera senciellu de Twain y promovíu nes radio emisores pop d'Estaos Xuníos. El senciellu algamó'l númberu dos na principal llista de senciellos d'Estaos Xuníos, lo que fizo que les ventes del álbum ''Come on Over'' alzárense sópitamente. En [[mayu]] de 1998. Twain empieza la so primer xira de conciertos, el ''Come on Over tour''. Los conciertos fueron bien recibíos pol públicu, llogrando bones resultancies comerciales. Unu d'ellos tuvo la participación d'[[Avril Lavigne]], nueva promesa que ganó, nun concursu de radiu de la so ciudá, la posibilidá de cantar xunto a Shania Twain. En payares de [[1998]], llanza otru senciellu, tamién promovíu nes radio emisores pop: la balada romántica "[[From This Moment On]]", debutando nel númberu cinco na principal llista de senciellos d'Estaos Xuníos. L'ésitu llográu por esti senciellu llogró que l'álbum volviera al top 10 casi un añu dempués del so llanzamientu. El discu vendió alredor de siete millones de copies mientres 1998 n'Estaos Xuníos, siendo'l quintu álbum más vendíu mientres el citáu añu nesi país. N'este mesmu añu, ella cantó colos [[Backstreet Boys]] ta cantar. Nel [[Reinu Xuníu]], los dos senciellos llanzaos llegaron al top 10, anque Twain inda nun llograba consagrar la so carrera en dichu país. En febreru de [[1999]], Twain gana dos premios [[Grammy]] nes categoríes "Meyor cantante femenina de música [[country]]" y "Meyor cantar country", dambos premios apurríos pol senciellu "You're Still the One". En marzu de 1999, sale a la venta n'Europa una versión remezclada del álbum ''Come on Over'', nesta versión los cantares tienen un soníu muncho más pop que la versión orixinal. L'álbum convertir en tou un ésitu, calteniéndose mientres once selmanes nel númberu unu na llista de discos más vendíos nel Reinu Xuníu, amás de llograr vender más de siete millones de copies en toa Europa. Los dos senciellos llanzaos mientres 1999 n'Europa -les bailladeres "[[That Don't Impress Me Much]]" y "[[Man! I Feel Like a Woman!]]"- algamaron el top 10 en diversos países del continente. N'Estaos Xuníos, dempués de vender aprosimao unes quince millones de copies namái n'Estaos Xuníos, en payares de 1999 publicar les versión remezclada de ''Come on Over'' n'[[América del Norte]], llogrando que les ventes aumentaren de 57.000 a 197.000. N'avientu del mesmu añu, ''Come on Over'' vuelve al top 10 na llista ''Billboard 200'' d'Estaos Xuníos, vendiendo casi 355.000 copies na selmana de Navidá. Na ceremonia d'entrega de los premios [[Grammy]] de 2000, Twain gana dos estatuilla más, nes categoríes "Meyor interpretación femenina de música country" pol senciellu "Man! I Feel Like a Woman!" y "Meyor cantar country" pol senciellu "[[Come on Over (cantar)|Come on Over]]". Dempués del ésitu llográu por ''Come on Over'', Twain retirar por dos años. === ''Up!'' === En payares de [[2002]], llanza ''[[Up!]]'', un álbum que tarda cinco años en grabar y qu'ocuparía cinco selmanes a lo cimero de les llistes americanes, debutando nel númberu unu con 874.000 copies vendíes tan solo na primer selmana. A nivel mundial, l'ésitu foi notable anque más modestu que'l del so anterior ''Come On Over''. En [[2003]] entama una segunda xira pero esta vegada a escala mundial, realizando conciertos n'[[Estaos Xuníos]], [[Canadá]], [[Europa]] y [[Australia]]. Esi añu, tamién ye incluyida nel [[:en:Canada's_Walk_of_Fame|Canada´s Walk of Fame]] (''Camín de la Fama de Canadá''). === ''Greatest Hits'' === En payares de [[2004]], editó'l so últimu álbum ''[[Greatest Hits (álbum de Shania Twain)|Greatest Hits]]'' (Grandes Ésitos) onde estrena trés tarrezas: ''Party for two'' (tantu la versión pal restu del mundu con Mark McGrath de Sugar Ray, como l'[[América|americana]] col cantante de country Billy Currington), la balada ''Don't!'' y ''I ain't non quitter''. Con esti single, Shania vuelve a los sos raigaños: el country. N'abril de 2008, l'álbum foi premiáu con cuatro discos de platín n'[[Estaos Xuníos]] por vender más de cuatro millones d'unidaes en dichu país. En [[2005]] grabó un senciellu llamáu "Shoes" pa la esitosa serie norteamericana ''[[Desperate Housewives]].'' En payares últimu foi declarada ''Oficial'' de la [[:en:Order_of_Canada|Orde de Canadá]], que s'apurre a los y les canadienses que destaquen en diversos ámbitos. Twain foi gallardoniada con esta distinción d'honor pola Gobernadora Xeneral de Canadá, [[Michaëlle Jean]]. === 2006-2010 === Twain realizó un dúu xunto a la cantante canadiense [[Anne Murray]] nel cantar "[[You Needed Me]]" del álbum ''Anne Murray Duets: Friends and Legends'' llanzáu 13 de payares de 2007 en Canadá, y el 15 de xineru de 2008 nos EE.XX. El 12 de payares de 2008, Twain apaeció como presentadora sorpresa nos premios CMA 42a N'agostu de 2009, foi xuez convidada en ''[[American Idol]]'' en Chicago, nos episodios 30 y 31; un añu más tarde foi mentora nesti show. El 1 de xineru de 2010, Twain llevó l'antorcha olímpica al traviés de la so ciudá natal como parte de los [[Xuegos Olímpicos d'Iviernu]] 2010. === ''Why Not? with Shania Twain'', nuevu discu === N'abril de 2010, Twain anunció planes pal so propiu programa de televisión, tituláu ''¿Por qué non? con Shania Twain''. El programa debutó'l 8 de mayu de 2011 en OWN. El 27 de marzu de 2011, ingresó al Salón de la Fama de Música de Canadá, de los premios Juno. Nel primer episodiu de ''Why Not? with Shania Twain'' realizóse'l pre llanzamientu del so primer single en seis años, "Today Is Your Day". Twain trabayó con los productores David Foster y Nathan Chapman nel nuevu cantar. "Today Is Your Day" foi llanzáu oficialmente en iTunes y radios el 12 de xunu de 2011 como parte del proyeutu d'un nuevu álbum d'estudiu. L'últimu episodiu de ''Why Not? with Shania Twain'' amuesa la grabación del dueto con Lionel Richie de la tema “Endless Love” que formaría parte d'un próximu álbum de Richie. El 2 de xunu de 2011, Twain recibió una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]]. El 8 de xunu de 2011, nuna conferencia de prensa nel Salón de la Fama del Country en Nashville, Twain anunció qu'encabezaría'l Caesars Palace de Las Vegas mientres dos años. El so show, tituláu ''Still the One'', empecipiar n'avientu de 2012. En xunetu de 2011, el cantante canadiense [[Michael Bublé]] confirmó nun videu chat en direuto colos fans que grabó en dueto con Twain "White Christmas" pal so álbum de Navidá de 2011. N'ochobre de 2016, Shania dixo que llanzaría un nuevu discu d'estudiu bien llueu. Finalmente en 2017, Shania publicó'l single 'Life's About to Get Good' y anunció de manera oficial el llanzamientu del so nuevu discu tituláu 'Now', con fecha 29 de Setiembre. == Discografía == * [[1993]] ''[[Shania Twain (álbum)|Shania Twain]]'' 2.000.000 Copies * [[1995]] ''[[The Woman in Me]]'' 20.000.000 Copies * [[1997]] ''[[Come on Over (álbum)|Come on Over]]'' 40.000.000 Copies * [[1998]] ''Come On Over'' (Versión internacional) * [[2002]] ''[[Up!]]'' 22.000.000. * [[2004]] ''[[Greatest Hits (álbum de Shania Twain)|Greatest Hits]]'' 7.000.000. * 2017 ''Now'' == Senciellos == * [[1993]] What Made You Say That (March 9, 1993) 80.000 * [[1993]] Dance with the One That Brought You (July 13, 1993) 20.000 * [[1993]] You Lay a Whole Lot of Love on Me (September 24, 1993) 100.000 * [[1995]] Whose Bed Have Your Boots Been Under? (January 2, 1995) 1.000.000 * [[1995]] Any Man of Mine (April 26, 1995) 2.700.000 * [[1995]] The Woman in Me (Needs the Man in You) (August 9, 1995) 300.000 * [[1995]] (If You're Not in It for Love) I'm Outta Here! (November 15, 1995) 300.000 * [[1996]] You Win My Love(January 27, 1996) 500.000 * [[1996]] No One Needs to Know]]'' (May 15, 1996) 200.000 * [[1996]] Home Ain't Where His Heart Is (Anymore) (July 24, 1996) 600.000 * [[1996]] God Bless the Child (Shania Twain song) (October 26, 1996) 700.000 * [[1997]] Love Gets Me Every Time (September 23, 1997) 1.200.000 * [[1997]] Don't Be Stupid (You Know I Love You) (November 11, 1997) 400.000 * [[1998]] You're Still the One (January 27, 1998) 5.000.000 * [[1998]] From This Moment On (March 14, 1998) 775.000 * [[1998]] Honey, I'm Home (August 19, 1998) 800.000 * [[1998]] That Don't Impress Me Much (December 15, 1998) 500.000 * [[1999]] Man! I Feel Like a Woman! (February 7, 1999) 2.500.000 * [[1999]] You've Got a Way (May 18, 1999) 1.000.000 * [[1999]] Come on Over (September 6, 1999) 1.000.000 * [[1999]] Rock This Country! (December 1, 1999) 355.000 * [[2000]] I'm Holdin' On to Love (To Save My Life) (July 11, 2000) 1.000.000 * [[2001]] Me and Marcel! With Marcel Newman (July 21, 2001) 600.000 * [[2002]] I'm Gonna Getcha Good! (September 23, 2002) 1.000.000 * [[2003]] Up! (January 6, 2003) 4.000.000 * [[2003]] Forever and for Always (April 7, 2003) * [[2003]] She's Not Just a Pretty Face (October 6, 2003) * [[2004]] It Only Hurts When I'm Breathing (February 9, 2004) * [[2004]] Party for Two (September 7, 2004) * [[2005]] Don't! (January 17, 2005) * [[2005]] I Ain't Non Quitter (May 2, 2005) * [[2005]] Shoes (August 29, 2005) * [[2011]] Today is your day (Why Not?) * 2017 Life's About To Get Good (June 15, 2017) == Vida personal == [[Ficheru:JD-twain7.jpg|thumb|Shania Twain cantando nel Up! Tour nel 2003.]] Shania Twain casóse col productor musical [[Robert Lange]] el [[28 d'avientu]] de [[1993]] y tienen un fíu llamáu Eja D'Angelo que nació'l [[12 d'agostu]] de [[2001]]. El [[15 de mayu]] del [[2008]] un voceru de Mercury Nashville anunció que Twain y Lange dixebrárense dempués de 14 años de matrimoniu.<ref>[http://www.cmt.com/news/country-music/1587557/shania-twain-mutt-lange-separating-after-14-years.jhtml Shania Twain dixebrar del so home dempués de 14 años de matrimoniu]</ref><ref>[http://news.uk.msn.com/Article.aspx?cp-documentid=8313969 MSN news UK]. Consultáu'l mayu 16 de 2008.</ref> Dos años dempués d'anunciar la so separación, la cantante Shania Twain llogró divorciase del productor Robert "Mutt" Lange. El procesu de divorciu, según amuesen documentos oficiales, se finiquitó el 9 de xunu de 2010 en Suiza, onde se pudo ver a Twain en compañía de Frédéric Thiébaud, de 40 años. ''Lucía radiante'', dixo una fonte cercana a l'artista.<ref>[http://www.vanguardia.com.mx/shaniatwainlograeldivorcio-508497.html Shania Twain llogra'l divorciu - Vanguardia]</ref> El 1 de xineru de 2011 Shania Twain casóse, nuna ceremonia privada, col empresariu suizu [[Fréderic Thiebaud]] en Rincón [[Puertu Ricu]] ante 40 amigos y familiares, según informó'l so mánager [[Jason Owen]]. Anguaño Twain mora ente un castiellu de [[La Tour-de-Peilz]] en [[Suiza]] y una granxa de 170 km² cerca [[Wanaka]] en [[Nueva Zelanda]], onde cría caballos y oveyes. Shania ye prauticante de [[Sant Mat]], lo que-y esixe meditación diaria y [[vegetarianismo]].<ref>Holly George Warren. [https://web.archive.org/web/20080619084950/http://www.redbookmag.com/your/celebrity/behind-scenes/shania-twain-2 Shania Twain 2]</ref> Shania foi delles vegaes la cara de distintes marques nes sos campañes publicitaries, destacando la so apaición en dellos anuncios de cosméticos de la casa [[Revlon]] en [[1999]], nos que salía cantando'l so esitosu "[[Man! I Feel Like a Woman!]]". Tamién protagonizó dellos anuncios pa la marca de zapatos jeans Candie's, que de la mesma patrocinó'l Come on Over tour. A pesar de los anuncios de cosméticos y aventurase nel mercáu d'arumes, Twain espresó'l so incomodidad alrodiu de ser un símbolu sexual. Según ella, de cutiu sentíase estraña nes sesiones de semeyes porque la música va durar pa siempres y l'imaxe non. Ella afirmó lo siguiente: '''“'''Cuando empecé a cantar quería ser un sofitu pa la cantante [[Dolly Parton]] o para [[Stevie Wonder]],<ref>[http://www.oprah.com/tows/pastshows/200311/tows_past_20031104.jhtml A tribute to a musical legend<!-- Bot generated title -->]</ref> yo nun escribo pa ser modelu o actriz y nun escorría la fama. Pal mio la música ye tou, la música ta cuando me siento bien en tolos sentíos, espiritual, emocional y físicamente”. En [[seronda]] del [[2005]], Twain acomuñóse con [[Coty, Inc.|Coty]] pa la creación del so primer arume llamáu Shania by Stetson. Un segundu arume llanzóse, en setiembre del [[2007]], llamada Shania Starlight. El 3 de mayu de 2011, Shania Twain Llanza la so autobiografía "From This Moment On", onde plasma les sos vivencies, los sos ésitos, según los sos conflictos internos que tuvo nel so matrimoniu hasta la so rotura, y la so actual vida con Frederick Thiebaud, un firme atestiguo de la muyer que ye anguaño. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Shania Twain}} * [http://www.shaniatwain.com/ Páxina oficial] * [https://web.archive.org/web/20120630091528/http://www.shaniatwainpicture.com/ Shania Twain] {{NF|1965||Twain, Shania}} {{Tradubot|Shania Twain}} [[Categoría:Cantantes de Canadá]] [[Categoría:Cantantes n'inglés]] [[Categoría:Cantantes de country]] [[Categoría:Compositores de pop]] [[Categoría:Músicos y músiques de pop]] [[Categoría:Ganadores del premiu Grammy]] [[Categoría:Vexetarianos]] [[Categoría:Paséu de la Fama de Canadá]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] edzljdke742jemlcm5wv8pgtou3w0la Back to the Future 0 102271 3707586 3703364 2022-08-16T18:23:43Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibía => qu'exhibía wikitext text/x-wiki {{otros usos|Triloxía de Back to the Future|la triloxía de la saga}} {{Película}} '''''Back to the Future''''' (embrivida como '''''BTTF''''', polos sos [[sigla|sigles]] n'[[Idioma inglés|inglés]]) ye una [[película]] de [[Cine de ciencia ficción|ciencia ficción]] y [[Comedia cinematográfica|comedia]] de [[Cine en 1985|1985]] empobinada y escrita por [[Robert Zemeckis]] —[[Bob Gale]] tamién collaboró como guionista—, producida por [[Steven Spielberg]] y protagonizada por [[Michael J. Fox]], [[Christopher Lloyd]], [[Lea Thompson]], [[Crispin Glover]] y [[Thomas F. Wilson]]. La trama rellata les aventures de [[Marty McFly]], un adolescente que ye unviáu por fuercia [[Viaxe al traviés del tiempu|tras nel tiempu]] de 1985, la so dómina, a [[1955]]. N'alteriando los sucesos asocedíos en 1955, específicamente aquellos nos que los sos padres conociéronse y namoraron, Marty tien d'intentar axuntar a los sos padres de nuevu p'asegurar la so propia esistencia. Zemeckis y Gale escribieron el guión una vegada qu'esti postreru cavilgó sobre la posibilidá d'habese fechu amigu del so padre si ambos asistieren a la mesma escuela.<ref name=first>{{cita llibru |autor=Michael Klastornin; Sally Hibbin |títulu=Back To The Future: The Official Book Of The Complete Movie Trilogy |ubicación=Londres |editorial=Hamlyn |añu=1990 |páxines=1-10 |isbn=0-600-571041}}</ref> Dellos [[Sistema d'estudios|estudios]] refugaron el llibretu hasta que la producción ''[[Romancing the Stone]]'' (1984), dirixida por Zemeckis, algamó l'ésitu en taquilla. Tres esto, [[Universal Studios|Universal Pictures]] dio lluz verde al proyeutu, tando Spielberg como [[productor executivu]].<ref name=freer/> De primeres, convidar al cantante canadiense [[Corey Hart]] por que realizara les audiciones correspondientes pal rol estelar de McFly, pero refugó la propuesta;<ref name="coreyturn">{{Cita web |títulu=Corey Hart&nbsp;— Essentials |obra=Corey Hart.com |url=http://www.coreyhart.com/essentials.html |idioma=inglés |fechaaccesu=19 de payares de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100225103923/http://www.coreyhart.com/essentials.html |fechaarchivu=25 de febreru de 2010 }}</ref> de forma similar, [[Eric Stoltz]] participó nes pruebes de seleición pal mesmu papel, xusto cuando Michael J. Fox topábase ocupáu na producción de la serie televisiva ''[[Family Ties]]''. Sicasí, mientres el rodaxe, los productores decidieron que Stoltz nun yera'l fayadizu pal rol, asina que Fox nuevamente consideró encarnar a Marty McFly, ingeniándoselas pa poder participar tantu en ''Back to the Future'' como en ''Family Ties''.<ref name=freer/> Esti tipu de retrasos na producción fizo que se regrabaran delles escenes mientres la posproducción de la cinta, con tal de poder estrenala'l 3 de xunetu de 1985. Tres el so estrenu, ''Back to the Future'' convertir na [[Películes coles mayores recaldaciones#Mayores recaldaciones per añu|película más esitosa d'esi añu]], al recaldar más de 380 millones [[Dólar d'Estaos Xuníos|USD]] en tol mundu y llograr crítiques positives na so gran mayoría.<ref name="box office mueyo"/><ref name="rotten">{{Cita web |títulu=Back to the Future |obra=Rotten Tomatoes |url=http://www.rottentomatoes.com/m/back_to_the_future/ |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de payares de 2010}}</ref> Coles mesmes, fíxose acreedora a un [[Premiu Hugo Gernsback|premiu Hugo]] na categoría de «Meyor producción dramática» y un [[Premios Saturn|gallardón Saturn]] como «Meyor película de ciencia ficción», amás de delles nominaciones a los [[premiu Óscar]] y [[Premiu Globu d'Oru|Globu d'oru]]. Inclusive, a manera de legáu, [[Ronald Reagan]] llegar a mentar nel [[Discursu del Estáu de la Unión (Estaos Xuníos)|Discursu del Estáu de la Unión]] de 1986,<ref name="SOTUAt">[http://reagan2020.us/speeches/state_of_the_union_1986.asp State of the Union 1986] Reagon 2020. Consultáu'l 17 de mayu de 2012.</ref><ref name="SOTUAv">[https://www.youtube.com/watch?v=ZIWkQbXSetM State of the Union: President Reagan's State of the Union Speech - 2/4/86], at the 20:00 mark. YouTube. Consultáu'l 17 de mayu de 2012.</ref> ente que, en 2007, la [[Biblioteca del Congresu d'Estaos Xuníos|Biblioteca del Congresu]] escoyer pa ser caltenida nel [[National Film Registry]] y, finalmente, en 2008 el [[American Film Institute]] catalogar como la décima meyor película de ciencia ficción de tolos tiempos nel so llistáu ''[[AFI's 10 Top 10]]''. L'ésitu de ''Back to the Future'' dio llugar a la producción d'una triloxía de películes, completada por ''[[Back to the Future II]]'' (1989) y ''[[Back to the Future III]]'' (1990), según a la creación d'una [[Back to the Future (serie animada)|serie animada]] y l'establecimientu d'una atraición pa un [[parque temáticu]] (''[[Back to the Future: The Ride]]''). En [[2010]], pa conmemorar los sos primeros venticinco años de llanzamientu, la cinta orixinal pasó por un procesu de [[remasterización]] con tal de ser estrenada de nuevu en delles sales de cine selectes de [[Reinu Xuníu]] (1 d'ochobre de 2010),<ref name="empireon">{{Cita web |url=http://www.empireonline.com/news/feed.asp?NID=28623 |títulu=Brand New Back To The Future Poster |fechaaccesu=14 de payares de 2010 |fecha=11 d'agostu de 2010 |obra=Empire |idioma=inglés}}</ref> [[Estaos Xuníos]] (23 d'ochobre),<ref name="firstshowing">{{Cita web |url=http://www.firstshowing.net/2010/09/27/back-to-the-future-getting-25th-anniversary-screenings-in-us/ |títulu=Back to the Future Getting 25th Anniversary Screenings in US |fechaaccesu=14 de payares de 2010 |fecha=27 de setiembre de 2010 |obra=Firstshowing.net |idioma=inglés}}</ref> y [[Canadá]] (23 d'ochobre),<ref name="ycanada">{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0088763/releaseinfo |títulu=Back to the Future (1985) - Release dates |fechaaccesu=28 de marzu de 2011 |obra=IMDb.com}}</ref> pa rematar esi añu en [[Méxicu]] (5 de payares).<ref name=mexico>{{Cita web |url=http://extracine.com/2010/10/mexico-back-to-the-future |títulu=“Back to the Future”: Méxicu xunir a la celebración del 25 aniversariu |fechaaccesu=28 de marzu de 2011 |obra=Extracine.com}}</ref><ref name="ycanada"/> El reestreno coincidió cola edición d'aniversariu ''Back To The Future 25th Anniversary'' pa los formatos de videu [[DVD]] y [[Blu-ray]].<ref name="dvdray">{{Cita web |url=http://www.demasiadocine.com/dende-el-set/rellánzase-volver-a-futuru-en-los cines-de reinu xuníu/ |títulu=Rellánzase 'Volver al Futuru' nos cines de Reinu Xuníu |fechaaccesu=23 de payares de 2010 |fecha=11 d'agostu de 2010 |obra=Demasiadocine.com}}</ref> El 13 de xineru de 2011 volvió estrenase igualmente n'[[Arxentina]], convirtiéndose na sesta película con mayores ingresos nesi país nesi únicu día.<ref name="argentinaole">{{Cita web |url=http://www.escribiendocine.com/noticias/raxón-por-volver-al futuru-en-el so-reestreno-arxentín |títulu=Raxón por "Volver al futuru" nel so reestreno arxentín |fechaaccesu=18 de xineru de 2011 |fecha=17 de xineru de 2011 |obra=Escribiendocine.com}}</ref> Díes dempués, en febreru d'esi mesmu añu, exhibir nel Digital Film Festival de Canadá en formatu d'[[alta definición]] xunto a otres películes similares.<ref name="vengavenga">{{Cita web |url=http://www.filmjournal.com/filmjournal/content_display/news-and-features/news/cinemas/y3ibf4fc99664cd37eb3y36cbf4a64789ae |títulu=Cineplex presents second Digital Film Festival |fechaaccesu=18 de xineru de 2011 |obra=Filmjournal.com}}</ref> En 1989, llanzóse un videoxuegu basáu na primer película desenvueltu por [[Beam Software]] y distribuyíu por LJN pa la consola [[NES]] (Nintendo Entertainment System). El xuegu foi criticáu tantu pol so xugabilidá como pol fechu de que nun tenía demasiada rellación cola película. Fíxose una secuela d'este mesmu xuegu llixeramente cimeru pa la mesma consola. == Argumentu == === 1985 === La historia empieza en 1985 con [[Marty McFly]], un mozu normal de diecisiete años d'edá que vive con [[Familia McFly|la so familia]] na ficticia [[Hill Valley|Hill Valley, California]]. El so padre ye un home fracasáu, cobarde y de poco calter con un emplegu mal pagu onde tien que soportar los constantes abusos del so xefe, Biff Tannen, quien dende l'institutu fíxo-y la vida imposible. Coles mesmes, unu de los sos tíos tien antecedentes penales y foi arrestáu en múltiples ocasiones y la so familia tien munches deldes. El 25 d'ochobre d'esi añu, Marty visita la casa del so amigu, un científicu excéntrico llamáu Dr. [[Emmett Brown|Emmett L. Brown]], anque «Doc» (como usualmente llámalu Marty) nun s'atopa ellí. Poco antes enterárase per mediu d'un noticieru televisivu de que daquién robara [[plutoniu]]. Al entrar na casa de Doc, patisca la so monopatín y este impacta con una caxa que contién plutoniu que se topa oculta debaxo de la cama del científicu, anque Marty nun se decata. Poco dempués, recibe una llamada de Doc pidiéndo-y axuntase con él a la 1:13 a. m. nel estacionamiento del Twin Pines Mall. Una vegada que confirma la xunta con Doc, Marty parte escontra la escuela. [[Ficheru:Element Skateboard.jpg|thumb|200px|left|Unu de los principales pasatiempos de Marty ye prauticar el patinaxe. Sobre'l so monopatín, treslládase usualmente d'un llugar a otru en Hill Valley.]] Al llegar al institutu, atopar cola so novia [[Jennifer Parker]] (interpretada por [[Claudia Wells]]), quien lu informa que'l Sr. Strickland —direutor del institutu, interpretáu por [[James Tolkan]]— lo ta buscando. Dempués de qu'ésti los atopara y sancionar por llegar tarde a la escuela, Marty axuntar cola so banda musical The Pinheads pa audicionar y tocar mientres el baille de la escuela, sicasí son refugaos por cuenta de que tocaben «demasiao ruidosu». Dempués, Marty dir con Jennifer a la Plaza de la Corte, onde se sientan nun bancu pa darréu besase. Nesi intre, una muyer atayar pa da-y a Marty un folletu nel que s'esplica una campaña llevada a cabu pa reparar la torre del reló, que quedó inservible desque-y cayó un [[rayu]] a les 10:04 p. m. del 12 de payares de [[1955]]. Jennifer vase depués a casa de la so güela y Marty guarda'l folletu nel bolsu. Una vegada que'l mozu llega al so llar, sosprender al dase cuenta de que l'automóvil de la so familia ta fechu añicos por culpa de Biff, quien tuvo un accidente contra un poste de lluz, mientres lo conducía esa mañana. Ende mesmu atópase con Biff amonestando a George por non alvertilu de que l'automóvil nun yera resistente y amedranándolo sobre cuestiones de trabayu. Tres esto, Biff retirar de forma prepotente de la casa de los McFly y la familia da en cenar. Nesi momentu, Lorraine (la madre alcohólica de Marty y esposa de George) comenta que ta mal vistu ante la sociedá que les moces busquen novios, daqué que nun asocedía na so mocedá. Igualmente, fala sobre'l so primer besu con George mientres el Baille del encantamientu sol mar», sorrayando que'l destín xunir desque'l so padre (el güelu de Marty) pilló col so coche a George que foi lo que causó'l so novialgu. Marty quédase dormíu acabante cenar y escaezse de la so xunta con Doc. Sicasí, ésti lláma-y por teléfonu pa suxuri-y que se lleve consigo una cámara de videu al llugar alcordáu. Una vegada que'l mozu llega, Doc pídelu que filme refechamente'l so nuevu inventu, una [[máquina del tiempu]] construyida a partir d'un cambéu nun automóvil [[DMC DeLorean]], que tien d'algamar una velocidá media de 88 [[milles per hora]]{{#tag:ref|Tantu na versión hispanoamericana como na inglesa, utilízase'l [[Sistema anglosaxón d'unidaes]] pa referise a la velocidá que l'automóvil tien d'algamar pa viaxar nel tiempu: 88 milles per hora; na versión española, el Doc utiliza'l [[Sistema Internacional d'Unidaes]] onde la velocidá equival aproximao a 140 [[Quilómetru per hora|quilómetros per hora]].|group=nota}} pa poder viaxar al traviés del tiempu. Pa probar que'l DeLorean realmente podía viaxar nel tiempu, Doc optó por unviar al so perru un minutu al futuru. Cuando la máquina sume del llugar dexando solamente atras de sigo dos llargues llinies de fueu a manera de [[Derrapadas|derrape]], el científicu celebra con terrible felicidá'l so llogru. Darréu, esplícalu con más detalle a Marty el funcionamientu de la máquina, diciéndo-y que'l viaxe nel tiempu asocede gracies a un dispositivu primordial conocíu como ''[[Condensador de fluxu|flux capacitor]]''. Sicasí, hai un inconveniente; el ''flux capacitor'' rique d'una cantidá d'enerxía llétrica equivalente a 1,21 ''[[Condensador de fluxu#"Jigovatio"|jigowatts]]'', la cual xenérase per mediu d'una [[Fisión nuclear|reaición nuclear]] que xenera la dispersión del fluxu temporal, que Doc pretende llevar a cabu por aciu l'usu de [[plutoniu]]. Nun pequeñu tecláu de la máquina del tiempu, Doc introduz la fecha [[5 de payares]] de [[1955]], que resulta ser el día en que se-y vieno a la mente la idea del condensador. Dempués d'amestar el plutoniu nun pequeñu compartimientu traseru, un grupu de [[Terrorismu|terroristes]] [[Libia|libios]] apaecen na escena a bordu d'una [[furgoneta]] y maten a Doc a tiros con una [[AK-47]], xusto enfrente de Marty quien repara perplexu dende'l sitiu onde permanez ocultu, una y bones el Doc llogró'l plutoniu d'ellos. Pa escapar del peligrosu alcuentru, Marty xubir al DeLorean y n'encendiendo por fuercia el mecanismu del condensador de fluxu, el vehículu algama una velocidá de 88 milles per hora y viaxa nel tiempu trenta años al pasáu, específicamente a la fecha que primeramente Doc afitara col tecláu. === 1955 === En viaxando nel tiempu a bordu del DeLorean, Marty apaez nel Twin Pines Ranch —en 1985 resulta ser el Twin Pines Mall—, estrellándose contra l'establu de la granxa, lo cual provoca que la familia que mora ende espiértese sollertada pol estrueldu y sala del so llar pa ver qué asocediera. Dempués de ver al rapazu nun traxe antirradiactivo, asumen que se trata d'un [[Estraterrestre|alienígena]], una y bones el fíu del granxeru traía consigo una historieta de [[ciencia ficción]] con un personaxe na portada paecíu a él. Entós, el dueñu de la granxa empieza a dispara-y al nuevu cola so escopeta pero falla, y esti postreru llogra escapar, arollando col DeLorean unu de los pinos de la granxa. Darréu, escuende'l DeLorean detrás d'un gran lletreru pela rodiada de Hill Valley y enfusar na ciudá. {{Imaxe múltiple| posición_tabla = derecha| semeya1 = Back to future-deloran-dmc-time machine-terabass.jpg | anchu1 = 250 | semeya2 = TeamTimeCar.com-BTTF DeLorean Time Machine-OtoGodfrey.com-JMortonPhoto.com-flux capacitor.jpg | anchu2 = 112| testu = El [[condensador de fluxu]], xunto a la velocidá de 88 [[milles per hora]], acordies coles especificaciones que Doc ménta-y a Marty, dexa'l viaxe nel tiempu. En dambes imáxenes, un acercamientu sobre l'apariencia del dispositivu en cuestión.}} Al llegar a Hill Valley, Marty decatar de dellos cambeos al respeutive de la dómina de la que provién. De momentu, allega a buscar al Doc d'entós con tal de pescudar cómo tornar a la so dómina. Sicasí, antes entra a un café y atópase col so padre de mozu. Ésti abandona'l llugar pocu dempués al ser fadiáu por Biff. Marty decide siguilo de manera discreta hasta que se detien frente a un árbol, que engata pa reparar al traviés de la ventana de la so recámara a una moza Lorraine. Por fuercia, George cayer del árbol y, poco primero de ser pilláu por un vehículu conducíu pol padre de Lorraine, ye salváu por Marty qu'a cambéu recibe l'impautu y queda esmorecíu nel llugar. El fechu provoca una alteración na forma en que se conocieron Lorraine y George, lo cual pasa de primeres inalvertida pal mozu. Lorraine ayudar llevándolo dientro de la so casa por que se recuperara del accidente. Al espertar, llamar diciéndo-y «[[Calvin Klein]]» creyendo que ye'l so nome pos lu lleva grabáu nos sos calzoncíos. Darréu, alleguen a cenar, pero cuando Lorraine intenta seducir a Marty, dafechu respigáu ante les insinuaciones de la so madre, ésti opta por despidir se de la familia y buscar a Doc. Al llegar a casa de Doc, el científicu nun-y cree sobre'l viaxe nel tiempu yá que aquel día apenes se-y asocediera la idea de la máquina del tiempu. Nun ye sinón hasta que Marty revéla-y la forma en qu'imaxinó'l condensador cuando convence al Doc y decide ayudar indicándo-y que nun tien de falar con naide más si nun quier alteriar el so pasáu y provocar cambeos nel so futuru. Marty saca una fotografía d'ente les sos pertenencies onde apaez retratada la so familia, decatándose de que'l so hermanu mayor Dave empieza a sumir de la imaxe adulces, lo cual Doc asume que se debe a que los padres de Marty enxamás se casaron y polo tanto Marty y los sos hermanos nun esistieron. Tres esto, alleguen al llugar onde Marty despintó'l DeLorean y llévense consigo'l vehículu al llaboratoriu del científicu. Dempués de mirar la grabación del primer viaxe nel tiempu cola máquina, Doc sosprender al escuchar que se precisen 1,21 ''jijowatts'' pa realizar el viaxe nel tiempu, yá que nun hai nada conocíu nesa dómina que seya capaz de xenerar tal enerxía, cola esceición d'un [[rayu]]. Nesi momentu, Marty saca'l folletu de la torre del reló y afaya que nél se detalla qu'un rayu cayería xusto la próxima selmana, coincidiendo col ''Baille del encantamientu sol océanu'', que representa la única oportunidá por que los sos padres namórense y tou vuelva a la normalidá en 1985. Al llunes siguiente, Marty y Doc alleguen a la escuela y el primeru presénta-y al científicu a los sos padres. Doc diz-y que tien d'esistir una forma de faer que dambos se conozan y Marty recuerda'l baille. Pa cumplir el so propósitu de que George y Lorraine namorar nel baille, Marty intenta en repitíes ocasiones que George convide a salir a Lorraine pero ésti niégase yá que tarrez ser refugáu, auníu al fechu de que Biff tamién ta interesáu nella. Por cuenta de esto, Marty confronta a Biff pero nesi momentu'l direutor de la escuela detener; depués, Marty voltiar escontra onde taba George, pero ésti haise retiráu del llugar. Ante la renuencia de George, Marty decide tomar midíes más drástiques y, aprovechando que sabe que'l so padre ye un fanáticu de la ciencia ficción, amarutar col traxe antirradiactivo que traía p'asonsañar a un ser estraterrestre y asina amenacialo na so casa mientres duerme. Nel actu, Marty miénte-y a George diciéndo-y que la so verdadera identidá ye la de «[[Darth Vader]], del planeta [[Vulcano (Star Trek)|Vulcano]]», y utilizando el so [[walkman]] oblíga-y a escuchar música de ''[[heavy metal]]'' —una de les escenes más notables del filme qu'alude a ''[[Star Wars]]'' y ''[[Star Trek]]''—. Apavoriáu pol alcuentru col supuestu estraterrestre, George convida a Lorraine a la mañana siguiente pero, nesi intre, Biff apaez y atayar mientres parolen. Nuevamente Marty interfier y cafiante a Biff empezando una engarradiella con él. Marty llogra fuxir, anque Biff escorrer por tola plaza de la ciudá a bordu del so automóvil. A la fin, en siendo safaos por Marty, Biff estrellar contra un camión aparcáu que tresporta [[cuchu]]. A pesar de los sos esfuercios, la fazaña de Marty fai que Lorraine namórese entá más d'él dexando ensin posibilidaes a George. Ante esto, el mozu entama decepcionala xusto na nueche del baille. [[Ficheru:Horloge retour vers le futur.jpg|thumb|250px|left|La simbólica torre del reló, en Hill Valley, llugar sobre'l cual cai'l [[rayu]] qu'ayuda a Marty a tornar a la so dómina; na película, el rayu ye enriáu por aciu un gran electrodu escontra'l DeLorean, colo que se xenera l'abonda cantidá d'enerxía como p'activar el condensador de fluxu del coche y poder viaxar al futuru.]] Na nueche del baille, Marty lleva a la so madre nel automóvil de Doc ya intenta «esforcexar» con ella. D'alcuerdu a lo entamao, George tien d'apaecer nesi momentu y rescatala. Sicasí, Lorraine besa a Marty y de siguío Biff apruz la escena y saca al mozu del automóvil, ordenar a los so colegues que lu zarren nel maleteru del automóvil de la banda que tocaba nesi momentu nel baille. Visiblemente retrasáu, George llega al llugar y, suponiendo que ye Marty quien s'atopa nel interior del vehículu, afaya a Biff acosando a Lorraine. George ordenar a Biff que dexe en paz a Lorraine, pero ésti atacar torciéndo-y el brazu y emburriando a Lorraine cuando ésta intenta ayudar a George. Ante esto, George se enfurece y noquia a Biff dexándolo inconsciente. Darréu, George y Lorraine entren al institutu pa xunise al baille. Mentanto, Marty llogra escapar del maleteru onde se topaba zarráu y afaya que los sos hermanos siguen sumiendo de la fotografía que trai consigo. Aquel día, el baille ta por terminar y los sos padres entá nun se dieron el so primer besu como asocediera orixinalmente. Aprovechando que'l guitarrista de la banda mancóse la mano y nun puede siguir tocando nel baille, Marty integrar a la banda y allega al baille. Finalmente, los sos padres bésense y la fotografía restablezse. Antes de despidise, Marty toca'l cantar «[[Johnny B. Goode]]» a un ensame de mozos qu'inda taben na dómina del xéneru ''[[doo wop]]'' —nel momentu que el mozu viaxeru atópase tocando colos demás miembros de la banda del baille, Marvin Berry, el líder del grupu musical, realiza una llamada telefónica al so primu, quien resulta ser [[Chuck Berry]], el compositor ya intérprete «orixinal» de dicha melodía—.<ref>{{Cita web |url=http://www.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,1973373_1973371_1973382,00.html |títulu=Back to the Future, 1985 |autor=Alexandra Silver |fecha=26 de marzu de 2010 |fechaaccesu=26 de marzu de 2011 |editorial=Time Inc |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110505014419/http://www.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,1973373_1973371_1973382,00.html |fechaarchivu=5 de mayu de 2011 }}</ref> Apenado pol fechu de tocar un cantar de ''rock and roll'' nuna dómina na qu'inda nun esistía dichu [[Xéneru musical|xéneru]], dir del baille non ensin antes despidise de los sos padres pa depués axuntase con Doc y preparar la so torna al futuru. Marty tarda un pocu en llegar, mientres Doc atópase iguando dellos cables pa utilizalos nel DeLorean y llevar a cabu'l viaxe al futuru. Xusto cuando'l mozu ta llistu pa partir, Doc afaya una carta dientro de la so gabardina, na cual el mozu escribió los detalles de la muerte del científicu a manes de los libios. Doc rehúsa de disponer de dicha información y ruempe la carta ensin lleela. Nesi momentu, un árbol cai y desconecta unos cuantos cables, polo cual Doc pon los restos de la carta dientro del so abrigu y cuerre pa iguar el desperfecto. El rapazu intenta fala-y sobre los sucesos futuros, pero la so oportunidá s'opaca por cuenta de cuestiones de tiempu. Atayáu por Nun poder sollertar al científicu de la so inminente muerte a manes de los terroristes libios, Marty configura los circuitos del tiempu pa dir unos diez minutos antes del momentu nel que partió del estacionamiento del Twin Pines Mall. Tres una serie d'accidentes rellacionaos col cableaxe, Doc llogra reconectarlos a los terminales, xusto nel momentu que el rayu impacta la torre del reló, colo que consigue que'l DeLorean viaxe de regresu al futuru. === De vuelta a 1985 === El mozu torna diez minutos antes de la so partida orixinal, sicasí'l DeLorean apágase. Mientres intenta de manera precipitada arrincalo, los libios apaecen nel estacionamiento del «Lone Pine Mall» (un cambéu de nome por cuenta de que Marty arolló unu de los pinos ximielgos» cuando viaxó a 1955) y ésti nun tien más opción qu'escondese. Los eventos pasaos vuelven repitise esautamente de la mesma forma que de primeres, y los terroristes libios dispárenlu a Doc. Cuando se van escorriendo al so yo del pasáu, Marty allega onde s'atopa'l cuerpu inmóvil del científicu y cree que nun pudo torgar la so muerte. Sicasí, ésti llevántase y abre el so traxe antirradiactivo, revelando un [[chalecu antibales]] y amuésalu al nuevu la carta que lu escribiera va trenta años, faciéndo-y entender que la lleera nel pasáu. Darréu, Doc lleva al nuevu viaxeru hasta la so casa, pa depués dirixise al 21 d'ochobre de [[2015]]. A la mañana siguiente, Marty decatar de que la so casa ye distinta, muncho más luxosa y ordenada. Poco dempués, lleguen los sos padres y ésti coménta-yos que vense más nuevos y felices de lo qu'él recordaba. Asina mesmu, llega Biff, qu'agora ye un mecánicu automotriz y entaínase a apurri-y una novela que'l padre de Marty escribiera. El mozu sale de la casa y atopa una carroceta nueva na so cochera, la mesma que deseyaba antes de partir al pasáu. De sópitu, apaez Jennifer y suxúre-y que dambos tendríen de salir a estrenala. Na escena siguiente, Doc remanez y diz-yos a dambos que tienen d'acompañalo, pos los alvierte que los sos fíos van tar en problemes mientres el futuru. Toos xuben al DeLorean y Marty comenta que nun hai l'abondu tramu de cai p'algamar la velocidá de 88 milles per hora; sicasí, Doc señala qu'eso nun ye importante. L'automóvil empieza a suspendese, pa depués dar la vuelta y sumir nel aire. La trama sigue en ''[[Back to the Future II]]''. === Influencies === D'alcuerdu a Gale, la película ''[[The Time Machine (película de 1960)|The Time Machine]]'', la serie de televisión ''[[The Twilight Zone]]'' y el cuentu «[[El ruiu d'un truenu]]» fueron elementos qu'influyeron significativamente na concepción de ''Back to the Future''. Nes sos propies pallabres: «[...] Recuerdo escribir una historia sobre viaxes nel tiempu, posiblemente cuando taba en novenu grau, que foi inspirada por 'El ruiu d'un truenu'. Na universidá, lleí munches obres de [[Robert Silverberg]] y la so novela ''Up the Line'' causó una gran impresión en mi. Fixo interesar dafechu na 'paradoxa de duplicación'». Igualmente, les historietes de [[DC Comics]] sirvieron d'inspiración pa la trama, pos hestories como «What If Krypton Never Exploded?» —trad. lit: «¿Qué fuera si [[Krypton]] enxamás esplotara?» o «What if Lois Lane Married Lex Luthor?» («¿Qué fuera si [[Lois Lane]] casárase con [[Lex Luthor]]?»)— yeren del presto tantu de Gale como de Zemeckis cuando yeren nuevos. Adicionalmente, el primeru reveló que la producción ''[[Qué bellu ye vivir]]'', de Frank Capra, y la historia «[[A Christmas Carol]]», de [[Charles Dickens]], influyeron na película. Sicasí, reparar una mayor influyencia de toos estos nes continuaciones de ''Back to the Future''.<ref name="interesáu"/> == Repartu principal == * [[Michael J. Fox]] como [[Marty McFly]]: el protagonista de la película. L'actor foi la primer opción pa interpretar al nuevu viaxeru nel tiempu, sicasí Fox taba comprometíu nesi intre col programa ''Family Ties''.<ref name=second>Klastornin, Hibbin, p. 11-20</ref> Les siguientes opciones de Zemeckis yeren los actores [[C. Thomas Howell]] y [[Eric Stoltz]], respeutivamente. Esti postreru impresionara a los productores cola so participación como [[Roy L. Dennis]] en ''[[Mask (película)|Mask]]'' —la cual entá nun s'estrenara— polo que foi contratáu p'asumir el papel de Marty.<ref name=makingof/> Sicasí, en plena etapa de rodaxe, los direutores despidieron a Stoltz al sentir que nun yera afechu pal papel. Per otra parte, Fox finalmente tuvo disponible pa grabar el filme una vegada que Stoltz dexar, so delles condiciones (vease la seición ''[[#Rodaxe|Rodaxe]]'' pa más información). Una vegada que l'actor lleó'l guión, quedó esteláu cola trama y amosóse impresionáu pola sensibilidá de Zemeckis y Gale al despidir a Stoltz, pos con too y con eso «falaben perbién d'él».<ref name=freer/> Otres celebridaes consideraes pal rol fueron el cantante canadiense [[Corey Hart]] —a quien los cineastes convidaron a realizar una sesión de prueba; sicasí ésti refugó la propuesta—,<ref name="coreyturn"/> y los actores [[C. Thomas Howell]] y [[Ralph Macchio]] —quien creyó que la película trataba namái sobre «un mozu, un carru y cápsules de plutoniu»—.<ref>{{Cita web |url=http://entertainment.ca.msn.com/movies/galleries/gallery.aspx?cp-documentid=24762340&page=20 |títulu=Ralph Macchio: Marty McFly |fechaaccesu=23 d'avientu de 2010 |obra=MSN Entertainment |idioma=inglés }}</ref> Adicionalmente, [[Johnny Depp]] y [[John Cusack]] realizaron una prueba de ''casting'' pa esti rol.<ref name="mistaken"/> * [[Christopher Lloyd]] como [[Emmett Brown|Emmett «Doc» Brown]]: el científicu que llogra establecer los viaxes nel tiempu y meyor amigu de Marty McFly. Lloyd foi escoyíu dempués de que la primer opción de los direutores, [[John Lithgow]], nun tuviera disponible.<ref name=freer/> Igualmente, l'actor [[Jeff Goldblum]] foi consideráu pal rol.<ref>{{Cita web |url=http://www.notstarring.com/movies/back-to-the-future |títulu=Back to the Future - Trivia |fechaaccesu=23 d'avientu de 2010 |obra=Notstarring.com |idioma=inglés }}</ref> En trabayando col actor na película ''[[The Adventures of Buckaroo Banzai Across the 8th Dimension|Les aventures de Buckaroo Banzai]]'' (1984), el productor [[Neil Canton]] suxurió que Lloyd yera una opción fayadiza pal rol. Nun principiu, Lloyd refugó'l papel, pero camudó de paecer una vegada que lleó'l guión, amás de la persistencia de la so esposa por qu'actuara na película. Mientres el rodaxe, Lloyd [[Improvisación|improvisó]] delles escenes,<ref>Klastornin, Hibbin, páxs. 31-40</ref> inspirándose primordialmente nel científicu [[Albert Einstein]] y el compositor [[Leopold Stokowski]].<ref name=q&a>Robert Zemeckis y Bob Gale. Q&A, ''Back to the Future'' [2002, DVD], entrevista grabada na [[Universidá del Sur de California]] (n'inglés)</ref> Como detalle adicional, Brown pronuncia la pallabra «gigawatts» como «jigowatts», una y bones ésta yera la forma na qu'un físicu pronunció dicha pallabra mientres una xunta que tuvo con Zemeckis y Gale, al momentu de revisar el guión.<ref name=commentary/><ref>{{Cita web |url=http://www.imsdb.com/scripts/Back-to-the-Future.pdf |títulu=Back to The Future Script |fechaaccesu=26 d'avientu de 2010 |obra=Imsdb.com |idioma=inglés }}</ref> * [[Crispin Glover]] como George McFly: padre de Marty y maríu de Lorraine. Zemeckis díxo-y a Glover qu'improvisara dellos de los xestos ''nerds'' de George,{{#tag:ref|Esto refierse a que'l direutor deseyaba que Glover asonsañara los típicos signos de daquién antisocial ya introvertíu, y que ta interesáu en temes pocu comunes, como nel casu de George, que ye inclusive un escritor de [[ciencia ficción]].<ref name=makingof/>|group=nota}} según les sos manes trémboles. El direutor bromiaba con frecuencia al respeutu al dicir: «tuvi que faelo entrar en razón n'incontables ocasiones pos Crispin taba somorguiáu nun 50% de les vegaes na so interpretación del personaxe».<ref name=freer/> A pesar d'interpretar al padre de Marty, na vida real, Glover ye cuasi trés años más nueva que Fox. * [[Lea Thompson]] como Lorraine Baines McFly: madre de Marty y esposa de George. Thompson foi escoyida por cuenta de que protagonizara xuntu con Stoltz la película ''[[The Wild Life]]''. El maquillaxe qu'utiliza mientres les primeres escenes del filme, mientres 1985, tomó cerca de tres hores y media pa faela ver como si tuviera 47 años d'edá, cuando nesi entós tenía 23.<ref>Klastornin, Hibbin, páxs. 21-30</ref> De manera similar al casu de Glover, a pesar d'interpretar a la madre de Marty, Thompson nació nel mesmu añu que Fox pos l'actor ye mayor qu'ella, por tan solo diez díes. * [[Thomas F. Wilson]] como [[Biff Tannen]]: l'antagonista central de la película y bravucón de la escuela a la qu'asiste George. Wilson foi consideráu por cuenta de que la opción inicial, [[J. J. Cohen]], nun yera bien convincente al interpretar el papel del bravucón al que s'enfrentaría Stoltz.<ref name=freer/> Cohen foi recontratado pa formar parte como unu de los esbirros de la peada de Biff. En casu de que Fox fuera contratáu dende un entamu, probablemente Cohen resultara escoyíu pal papel, pos tenía la ventaya de que yera muncho más alto que Fox, un contraste qu'ayudaría a faer más convincente la inferioridá de Marty al respeutive de Biff.<ref name=commentary/> <center> <gallery> Ficheru:Michael J. Fox (cropped).jpg|[[Michael J. Fox]], intérprete de [[Marty McFly]]. Ficheru:ChristopherLloydOct10.jpg |[[Christopher Lloyd]], intérprete d'[[Emmett Brown]]. Ficheru:Crispin Glover straight on.jpg|[[Crispin Glover]], intérprete de George McFly. Ficheru:Lea Thompson by Gregg Bond (2008).jpg|[[Lea Thompson]], intérprete de Lorraine McFly. Ficheru:Tom Wilson photo by Josh Alder.jpg|[[Thomas F. Wilson]], intérprete de Biff Tannen. </gallery> </center> == Preproducción == === Redaición del guión === [[Robert Zemeckis]] y [[Bob Gale]], a lo postrero direutor y productor de ''Back to the Future'', yá s'interesaren alrodiu de la idea de faer una película sobre viaxes nel tiempu, magar nun consiguieren trazar cual podría ser el conceutu central pa una película d'esi tipu.<ref>{{cita videu|títulu= Back to the Future, 25th Anniversary Trilogy. Bonus features. «Tales from the future: In the begginning... |persona= Bob Gale (productor) |añu= 2010 |mediu= DVD |editorial= Universal Home Video |tiempu= 00:40 |idioma=inglés}}</ref> El xerme de la idea surdió cuando Gale visitó a los sos padres, en [[Saint Louis (Missouri)|Saint Louis, Missouri]], dempués del estrenu de la [[sátira]] cinematográfica ''[[Used Cars]]'', que escribió y produció. Yá en casa de los sos padres, allegó al suétanu y atopó l'anuariu de la [[High school|preparatoria]] del so padre, enterándose de que fuera'l presidente de la so respeutiva clase de graduación. Nesi momentu, quedóse pensando nel presidente de la so propia clase, un compañeru col que nun convivió enforma.<ref name=makingof>{{cita videu| títulu = Back to the Future, The Complete Trilogy - «The Making of the Trilogy, Part 1» | medium = DVD | publisher = Universal Home Video | date = 2002 }}</ref> Asina, cuestionóse si'l so padre y él habríense vueltu amigos si ambos asistieren a la mesma escuela xuntos. Una vegada que tornó a California, cuntó-y el tema a [[Robert Zemeckis]], direutor de ''Used Cars''.<ref name=first/> Comenenciudu nel conceutu, Zemeckis pensó amás nuna madre de familia que se quexaba de nunca besar a nengún mozu na so escuela, siendo qu'en realidá yera más bien promiscua na so mocedá.<ref name=freer>{{cita noticia |autor=[[Ian Freer]] |títulu=The making of Back to the Future |obra=Empire |fecha=xineru de 2003 |páxines=183-187}}</ref> Dambos presentaron el proyeutu a [[Columbia Pictures]], y llegaron a un alcuerdu col estudiu, en setiembre de 1980, pa concluyir un llibretu.<ref name=first/> [[Ficheru:Atomic blast Nevada Yucca 1951.jpg|thumb|right|200px|Nos primeros borradores, plantegóse que Marty precisaría los poder d'una [[Efeutos de les armes nucleares|esplosión atómica]] pa viaxar nel tiempu, a bordu d'un refrixerador. El conceutu central del viaxe nel tiempu surdió a principios de los años 1980, cuando'l productor [[Bob Gale]] visitó al so padre y pensó nes posibilidaes de conocese si pertenecieren dambos a la mesma xeneración.<ref name=makingof/>]] Pa ellaborar el guión, Zemeckis y Gale valir d'un sistema de fiches indicadores, que anotábense en pequeños papeles y amestábense a un tableru na oficina d'esti postreru, pa resaltar determinaes idees clave.<ref>{{cita videu|títulu= Back to the Future, 25th Anniversary Trilogy. Bonus features. «Tales from the future: In the begginning... |persona= Bob Gale (productor) |añu= 2010 |mediu= DVD |editorial= Universal Home Video |tiempu= 02:36 |idioma=inglés}}</ref> Decidieron asitiar la trama en 1955 pos calcularon que, d'esa forma, un mozu de diecisiete años d'edá viaxaría nel tiempu, trenta años tres (dende 1985) pa conocer a los sos padres cuando estos tuvieren la so mesma edá. Amás, teníen conocencia de que nesa dómina sobresalieron aspeutos como'l estatus de los mozos como un elementu cultural notable, la nacencia del ''[[rock and roll]]'' y l'espansión de los primeres suburbios n'[[Estaos Xuníos]], que ayudaríen al desarrollu de la trama.<ref>Klastornin, Hibbin, páxs. 61-70.</ref> De primeres, pensóse que la máquina pa viaxar nel tiempu fuera una cabina, construyida a partir d'un vieyu refrixerador —en tratamientos iniciales del guión, la máquina yera un dispositivu láser allugáu nun cuartu—. Sicasí, Zemeckis yera consciente de que los neños quiciabes empezaríen a zarrase en refrixeradores pa emular el viaxe nel tiempu, polo que perseveraron n'atopar meyores idees hasta que llegaron a la conclusión de que sería más lóxicu que la máquina fuera móvil pa poder asina portala. A pesar de que s'evaluó que la máquina fuera un [[tractor oruga]], por cuenta de la posibilidá de que'l vehículu viaxara a llugares onde nun hubieren caminos [[Pavimentu|pavimentados]],<ref>{{cita videu|títulu= Back to the Future, 25th Anniversary Trilogy. Bonus features. Back To The Future behind-the-scenes & archival featurettes. Making the trilogy: chapter one |persona= Robert Zemeckis (direutor) |añu= 2010 |mediu= DVD |editorial= Universal Home Video |tiempu= 04:40 |idioma=inglés}}</ref> finalmente optóse por escoyer el modelu de coche [[DMC DeLorean]]. La razón principal pa esta eleición foi que taba diseñáu de manera aparente pa incluyir la chancia sobre la familia de granxeros que lu confunden con un [[Oxetu volador non identificáu|OVNI]].<ref>{{Cita web |títulu=Back To The Future: Ten Things To Know About The Movie |url=http://www.moviefanfare.com/back-to-the-future/ |sitiuweb=Movie Fanfare |fechaaccesu=25 d'ochobre de 2015 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141222005631/http://www.moviefanfare.com/back-to-the-future/ |fechaarchivu=22 d'avientu de 2014 }}</ref> Amás, Marty yera primeramente un [[Infraición de derechos d'autor vendedor clandestín]] de videos, pero l'estudiu refugar a aceptar esti conceutu yá que el protagonista nun podía ser daquién que vendía películes illegales.<ref>Klastornin, Hibbin, p. 11.</ref> Coles mesmes, el protagonista precisaba usar el poder d'una esplosión atómica nel [[allugamientu de pruebes de Nevada]] pa volver a la so dómina, pero la idea d'esta escena, que constituyiría los [[Clímax (narrativa)|clímax]] orixinal, túvose tamién que refugar al resultar bien costosa la so producción. Per otra parte, los guionistes nun topaben la forma de recrear la rellación amistosa ente Marty y [[Emmett Brown|Doc Brown]] de manera creíble asina qu'utilizaron l'amplificador xigante de guitarra como venceyu ente los dos; pa resolver la cuestión de l'atraición que siente la madre de Marty escontra'l so fíu, escribieron la llinia «Ye como si besara al mio hermanu». De la mesma, l'apellíu del antagonista Biff Tannen provién del executivu d'Universal [[Ned Tanen]], que se portara agresivamente con Zemeckis y Gale mientres una xunta onde tiró al pisu'l llibretu de la comedia ''[[Llocos por ellos]]'' (''I Wanna Hold Your Hand'', 1978), escritu por Gale, al acusalo de ser «[[Antisemitismu|antisemita]]» inda cuando el guionista ye [[Pueblu xudíu|xudíu]].<ref name=freer/> N'unu de los primeros borradores, cuando Marty toca la melodía de ''rock and roll'' nel baille, aníciase un polveru que eventualmente ye deteníu pola policía. Amás, la bébora [[Coca-Cola]] tenía un rol importante na trama: cuando Marty aconséyalu a Doc qu'esti refrescu ye'l que fai funcionar a la máquina, la historia camuda yá que al volver a los años 1980, atopar con que Doc inventó tou lo qu'hai al so alredor (destacando unos carros voladores) y amás ye'l fundador de Coca-Cola. Inclusive, el ''rock and roll'' nun esiste, asina que Marty tien d'empezar él mesmu la revolución cultural nos mozos de la so xeneración.<ref>{{Cita web |títulu=Back to the Future - Orixinal script |obra=Scifiscripts.com |url=http://www.scifiscripts.com/scripts/back_to_the_future_orixinal_draft.html |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de payares de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150924095351/http://www.scifiscripts.com/scripts/back_to_the_future_orixinal_draft.html |fechaarchivu=24 de setiembre de 2015 }}</ref> Tres la conclusión del primer guión de ''Back to the Future'', n'abril de 1981, Columbia Pictures punxo la producción nun procesu ''turnaround'';{{#tag:ref|Na industria cinematográfico, un alcuerdu tipu ''turnaround'' ye aquel onde los derechos que tien un estudiu sobre dalgunu de los sos proyeutos son vendíos a otru estudiu a cambéu del costo de la producción más [[Interés|intereses]].<ref>{{cita noticia |títulu=The Murky Side of Movie Rights |autor=Michael Cieply |fecha=23 d'agostu de 2008 |obra=The New York Times |url=http://www.nytimes.com/2008/08/24/business/media/24steal.html |idioma=inglés }}</ref>|group=nota}} al respeutu, Gale comentó: «Pensaron [los productores] que yera una película amena, efusiva ya interesante, pero que nun tenía munchos elementos sexuales [...] Suxurieron que la lleváramos a [[Walt Disney Pictures|Disney]], pero decidimos ver si dalgunu de los otros estudios podría trate interesáu nel nuesu proyeutu».<ref name=first/> A partir d'esi momentu, cada unu de los estudios de Hollywood, refugaba con frecuencia'l llibretu, a tal puntu que'l proyeutu detener por cuatro años; mientres dichu periodu, l'equipu de ''Back to the Future'' tuvo que reeditar el guión hasta en dos causes. Cabo señalase que, a principios de los años 1980, les comedies xuveniles populares en taquilla (tales como ''[[Fast Times at Ridgemont High]]'' y ''[[Porky's]]'') yeren producciones con trames xubíes de tonu» y empobinaes a audiencies más adultes, razón pola cual el guión fuera costantemente refugáu, al ser consideráu como demasiao inocente».<ref name=freer/> A la fin, Gale y Zemeckis optaron por llevar el proyeutu a Disney, sicasí dixéronnos qu'una madre que se namoraba del so fíu nun yera una tema apropiada pa una película familiar sol sellu de Disney», d'alcuerdu a Gale.<ref name=first/> Inclusive, en dalgún momentu, Gale y Zemeckis pensaron n'aliase con [[Steven Spielberg]], que produció ''Used Cars'' y ''Llocos por ellos'', que fueron un fracasu en taquilla. De primeres, Spielberg nun taba arreyáu nel proyeutu pos Zemeckis sentía que si dirixía otru filme so la so producción, entós «nunca me volveríen a dexar faer otra película». Coles mesmes, Gale dixo: «tábamos esmolecíos al respeutive de que tuviéramos adquiriendo la reputación de que yéramos dos direutores que consiguíen trabayu namái porque yeren amigos de Steven Spielberg».<ref name=storm/> Ello ye que un productor llegó a interesase nel proyeutu, pero al enterase de que Spielberg nun taba arreyáu, retiró la so propuesta. Ante tal situación, Zemeckis decidió dirixir el filme d'aventures ''[[Romancing the Stone]]'', que convirtióse nun ésitu de taquilla tres el so estrenu en 1984. Debíu al ésitu de la película, agora Zemeckis taba en posibilidaes de dir con Spielberg ensin sentir qu'un nuevu fracasu en taquilla pudiera afectar la so trayeutoria como direutor. Dempués d'amosa-y el proyeutu a Spielberg, ésti llevar a [[Universal Studios|Universal Pictures]], que finalmente-y dio lluz verde al proyeutu.<ref name=freer/> Antes d'empezar el procesu de rodaxe, el productor executivu Frank Marshall suxurió a [[Neil Canton]] como productor al considerar tolos arreyaos na producción que la incorporación d'un segundu productor resultaría ser un elementu al so favor; tres estos, Canton enterar de la película, lleó'l guión y axuntóse con Zemeckis y Gale pa empezar cola producción de la película.<ref name="Klasto 8">Klastornin, Hibbin, p. 8.</ref> Unu de los executivos d'Universal, [[Sidney Sheinberg]], fixo delles suxerencies al guión, como camudar el nome de la madre de Marty a «Lorraine», en cuenta de «Meg» o de «Eileen» como primeramente llamábase nel llibretu —n'honor a la so esposa, l'actriz [[Lorraine Gary]]— y reemplazar a la mascota de Doc por un perru en cuenta de un [[Pan (animal)|chimpancé]].<ref name=freer/> Coles mesmes, Sheinberg quería que'l títulu de la película fuera ''Spaceman from Pluto'' (traducción: ''Astronautes de Plutón''), d'alcuerdu a una memoría unviada a Spielberg, amosándose convencíu de que nenguna película esitosa na historia del cine ostentara'l términu «''Future''» nel so nome. A él debe la escena en que Marty presentar al so padre como «[[Darth Vader]] del planeta [[Plutón (planeta nanu)|Plutón]]» —nun guión posterior amestóse qu'en realidá yera de Vulcano, col fin de faer un pequeñu ''[[gag]]'' en referencia a les películes antes mentaes— mientres visti como un supuestu [[estraterrestre]] —na escena, Marty faise acompañar d'un cantar tocáu pela banda estauxunidense [[Van Halen]] p'asustar a George y espertalo estrepitosamente—.<ref name="vanhalen">{{Cita web |url=http://www.curiosidadesdelcine.com/v/intereses-volver-al futuru-i.php |títulu=Volver al Futuru I |fechaaccesu=17 de mayu de 2011 |editorial=Curiosidadesdelcine.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110623105142/http://curiosidadesdelcine.com/v/intereses-volver-al futuru-i.php |fechaarchivu=23 de xunu de 2011 }}</ref>{{#tag:ref|Dicha cantar foi compuesta ya iguada puramente pa la película, pos, acordies con Zemeckis, el cantar debía de sonar «lo suficiente axatada» pa espertar a George y faer que se sobrosaltara pol ritmu de la mesma. Sicasí, el cantar escarez de nome, a pesar de que nel [[casete]] que Marty pon-y a los so padre namái diz «[[Eddie Van Halen]]», n'alusión al guitarrista de la banda homónima.<ref name="vanhalen"/><ref name=makingof/>|group=nota}} Sheinberg tamién suxurió nesa memoría que la historieta del fíu del granxeru titulárase ''Spaceman from Pluto'', en cuenta de ''Space Zombies from Pluto''. Spielberg respondiólu a Sheinberg en tonu de chancia, diciéndo-y que toos pensaben que'l títulu propuestu tenía de tratase de dalguna especie de jugarreta, polo que finalmente Sheinberg optó por arrenunciar en cuanto al títulu.<ref name=faber>{{cita llibru |autor=Joseph McBride |títulu=Steven Spielberg: A Biography |editorial=Faber and Faber |añu=1997 |allugamientu=Nueva York |páxines=384-385 |isbn=0-571-19177-0}}</ref> === Eleición de Michael J. Fox === [[Ficheru:BacktotheFuutreLyonEstates.jpg|thumb|left|250px|Set allugáu en Lyon Estates, en [[Los Angeles]], utilizáu pa representar el llar onde moren Marty y la so familia en Hill Valley.]] Michael J. Fox foi siempres la primer opción de Zemeckis y Gale pa interpretar el rol estelar de ''Back to the Future'', sicasí nesa dómina l'actor topábase arreyáu na producción de la película ''[[Teen Wolf]]'' (1985) y na serie de comedia ''[[Family Ties]]'', que'l so productor, [[Gary David Goldberg]], consideraba qu'él yera esencial pal ésitu del ''show'' (el so personaxe yera'l d'Alex Keaton), especialmente porque la coprotagonista [[Meredith Baxter]] ausentárase del programa por cuenta de que taba embarazada, polo que se negó rotundamente a da-y tiempu por que rodara la película. Orixinalmente entamóse estrenar ''Back to the Future'' en mayu de 1985, sicasí, tres el compromisu de Fox, los productores tuvieron que trate na necesidá de pensar en daquién más pal rol estelar.<ref name=freer/> La siguiente opción pal rol foi [[Eric Stoltz]], a quien contrataron dempués de velo actuar na película ''Mask''. Debíu al difícil procesu d'audiciones pa la película, la fecha d'entamu pa empezar el rodaxe foi retrasada hasta en dos causes distintes.<ref>{{Cita publicación |apellíu=Kagan |nome=Norman |títulu=Back to the Future I (1985), Part II (1989), Part III (1990) |añu=mayu de 2003 |publicación=[[Rowman & Littlefield]] |númberu=páxs. 63-92 |isbn=0-87833-293-6 |idioma=inglés}}</ref> Magar la producción arrincó'l 26 de payares de 1984 y duró un mes ensin contratiempos, tres cincos selmanes de rodaxe (y una vegada que Spielberg tornó a Estaos Xuníos tres una curtia ausencia), Zemeckis decidió que Stoltz nun yera l'aparente pa interpretar a Marty.<ref>{{Cita web |url=http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-1320509/Eric-Stoltz-Orixinal-Marty-McFly-Back-Future-bumped-Michael-J-Fox.html |títulu=Revealed: The actor who spent five weeks filming Back to the Future before being bumped for Michael J Fox |fechaaccesu=13 d'abril de 2011 |obra=Dailymail.co.uk |idioma=inglés}}</ref> Anque Spielberg y él decataron de que volver realizar les mesmes tomes yá feches con Stoltz costaría tres millones [[Dólar d'Estaos Xuníos|USD]] adicionales al presupuestu inicial de catorce millones USD, decidieron siguir con dichu proceso. El primeru díxo-y al direutor que sentía que Stoltz nun yera bien risible y, al contrariu, diera «una actuación impresionantemente dramática». Poco dempués Gale esplicó que, pa él, Stoltz a cencielles nun encaxar col papel, y Fox contrariamente tenía una personalidá similar a la de Marty. Nes sos pallabres, yera como si Stoltz sintiérase incómodu al usar un patinete, ente que a Fox -y simpatizaba la idea. Ello ye que dos selmanes dempués de qu'empezara la producción orixinal, Stoltz confesó-y al direutor [[Peter Bogdanovich]], mientres una conversación telefónica, que nun taba del tou seguru de la direición que taben tomando Zemeckis y Gale, y coincidió en que nun yera'l fayadizu pa interpretar al personaxe.<ref name=freer/> Per otra parte, Fox viose un pocu más lliberáu del so contratu cuando, en xineru de 1985, Baxter volvió a ''Family Ties''. L'equipu de ''Back to the Future'' axuntar de nuevu con Goldberg, que llegó a un alcuerdu con estos aprofiándo-yos que la prioridá del actor sería seya que non la serie de televisión, y si surdiera dalgún conflictu na axenda, entós Fox grabaría solamente ''Family Ties''. La principal condición que punxo Goldberg, pa dexa-y a Fox grabar la cinta, centrar na programación de los horarios de grabación. En resume, l'actor siguiría grabando'l ''show'' como de normal venir faciendo, namái qu'agora podría aprovechar les nueches pa grabar la película, teniendo namái les mañanes de les fines de selmana disponibles pa filmar les escenes diurnes que riquiera ''Back to the Future''. Asina, Fox tuvo que trepar con una axenda onde filmaba la serie cada mañana de los [[Día arteru y natural|díes llaborables]], ente que les sos escenes de la película grabar dende les 6:30 p. m. hasta les 2:30 a. m. En promediu, namái cuntaba con dos hores pa dormir pela nueche.<ref>{{Cita web |url=http://www.blockbuster.co.uk/bbsitecontent/editorial/promotions/april10/back-to-the-future.aspx |títulu=Back To The Future: Where are they now? |fechaaccesu=22 d'avientu de 2010 |obra=Blockbuster.co.uk |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100726040839/http://www.blockbuster.co.uk/bbsitecontent/editorial/promotions/april10/back-to-the-future.aspx |fechaarchivu=26 de xunetu de 2010 }}</ref> Amás, cada vienres grababa dende les 10 p. m. hasta les 6 o 7 a. m, y depués treslladábase cada fin de selmana pa rodar les escenes n'esteriores, namái cuando taba disponible mientres el día. Fox consideró qu'esti ritmu de trabayu yera bien cansáu pa él, anque «el mio suañu yera tar nel negociu del cine y de la televisión, anque nun sabía que taría en dambos de forma simultánea. [Ye] namái una estraña esperiencia na qu'arreyé».<ref name="tvspecial">Michael J. Fox, Robert Zemeckis, Bob Gale, Steven Spielberg, [[Alan Silvestri]], ''The Making of Back to the Future'' (especial de televisión), 1985, [[National Broadcasting Company|NBC]]</ref> Zemeckis coincidió colo anterior y esclamó que ''Back to the Future'' yera, al so paecer, una cinta que nun s'acabaría de filmar»{{#tag:ref|Del términu n'inglés ''wrap'', que ye una frase común utilizada dende va dalgún tiempu —calcúlase que dende los años 1920— por un [[direutor de cine]] pa señalar el términu de la fase de rodaxe d'una película ya indicar con ello que'l siguiente pasu na producción consiste na edición de les escenes ya incorporación d'efeutos, en dellos casos.<ref>{{Cita web |url=http://www.nytimes.com/2005/02/27/magazine/27ONLANGUAGE.html?_r=1 |títulu='It's A Wrap' |fechaaccesu=27 de payares de 2010 |autor=William Safire |fecha=27 de febreru de 2005 |obra=The New York Times |idioma=inglés}}</ref>|group=nota}} pos recordó que nueche tres nueche grababen la película darréu, polo que siempres taba «mediu dormíu» y lo «más gordo, fuera de forma y enfermu que nunca na mio vida».<ref name=freer/> == Producción == === Ambientación === A lo llargo de ''Back to the Future'', preséntense distintos escenarios y ambientes qu'afecten el desarrollu de la trama, según elementos que dellos personaxes deducen que [[Anacronía|nun son del so tiempu]]. Al entamu de la película, dellos de los personaxes comenten dellos datos que l'espectador puede captar y rellacionar conforme avanza l'argumentu; esto forma una téunica narrativa denomada ''foreshadowing'', qu'n'[[Idioma español|español]] significa «abarruntar». Mientres la [[Años 1950|década de 1950]], tiempu onde se desenvuelve la mayor parte de la historia, Marty repara que la cultura difier a la de la so propia dómina, polo que munchos personaxes queden asoraos al ver que la so ropa ye distinta a la que s'usa en dicha década.<ref>{{Cita web |url=http://www.mjyoung.net/time/back1.html |títulu=Temporal Anomalies in Back to the Future |fechaaccesu=26 de marzu de 2011 |editorial=MJYoung.com |idioma=inglés}}</ref> Dellos de los elementos predominantes que se ven a lo llargo de los años 1950 dientro del filme fueron tomaos de la vida real, yá que munchos d'ellos concuerden col usu de prendes de ropa y diversos xéneros musicales que yeren populares en dicha dómina, como les [[polka dot|priendas con llunares femenines]] o los [[tupé]]s. El cantar «[[Earth Angel]]» que toca'l grupu Marvin Berry and The Starlighters mientres el baille del institutu, ta basada nun xéneru musical denomináu ''[[doo wop]]'' y considerada una de les principales nel so estilu.<ref>{{Cita web |url=http://www.electricearl.com/dws/earth-origin.html |títulu=The origins of "Earth Angel (Will You Be Mine)" as recorded by The Penguins |fechaaccesu=10 de mayu de 2010 |autor=Jim Dawson |fecha=1999 |idioma=inglés}}</ref> Coles mesmes, apaecen automóviles de la marca [[Cadillac]] y edificios de «[[Googie|estilu de la era del espaciu]]», como'l [[Café de Lou]]. El baille escolar, ye tamién un elementu importante dientro de la trama, yá que ye la última oportunidá de Marty pa consiguir que los sos padres namórense; magar, la mayoría de baillar tipu ''[[Fiesta de graduación|prom]]'' son frecuentes nos [[Estaos Xuníos]], mientres los años 1950, estes xuntes algamaron cierta rellumanza debida al resalte económicu que sufrió'l país dempués de la [[segunda Guerra Mundial]].<ref>{{Cita web |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1987594,00.html |títulu=Brief History: The Prom |autor=Claire Suddath |fecha=17 de mayu de 2010 |fechaaccesu=9 d'abril de 2011 |editorial=Time Inc. |idioma=inglés}}</ref> === Rodaxe === Anque orixinalmente habíase previstu filmar tomar esteriores de [[Hill Valley]] en [[Petaluma|Petaluma, California]], el productor Gale esplicó que fuera imposible filmar diches escenes ende, o en dalgún otru llugar públicu, «porque nenguna ciudá diba dexar que l'equipu de filmación d'una película remocicara la so redolada por que paeciera como si fuera de los años 1950». Sicasí, treslladáronse al [[Courthouse Square]], una llocalización usada primeramente n'otres producciones televisivu y cinematográficu y allugada nun llote esterior{{#tag:ref|Un llote axacente o traseru» (del inglés, ''backlot'') consiste nun área asitiada nun estudiu cinematográficu que contién sets esteriores permanentes utilizaos pa rodar les escenes de dalguna producción televisiva o fílmica, o inclusive puede ser usada pa construyir sets temporales, dependiendo cuál seya l'oxetivu de la producción.|group=nota}} de los estudios Universal, pa rodar la mayoría de les escenes de Hill Valley, llugar principal onde se desenvuelve'l contestu de ''Back to the Future''. L'equipu «decidió rodar de primeres los segmentos de los años 1950, y faer que la ciudá lluciera realmente formosa y estupenda. Dempués a cencielles refugar tou, pa convertilo nel escenariu feo y afarao relativu a les escenes de los años 1980».<ref name="tvspecial"/> Pa los interiores de la casa de Doc Brown rodaron na casa Robert R. Blacker —una residencia allugada en [[Pasadena (California)|Pasadena, California]] ya incluyida nel [[Rexistru Nacional de Llugares Históricos]] en 1986—,<ref>{{Cita web |url=http://www.articlesnatch.com/Article/Robert-R--Blacker-House--An-Epitome-Of-An-Entirely-Custom-Built-Dream-Home/1039816 |títulu=Robert R. Blacker House An Epitome Of An Entirely Custom Built Dream Home |fechaaccesu=27 de payares de 2010 |autor=Pushpitha Wijesinghe |obra=Articlesnatch.com |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120118204916/http://www.articlesnatch.com/Article/Robert-R--Blacker-House--An-Epitome-Of-An-Entirely-Custom-Built-Dream-Home/1039816 |fechaarchivu=18 de xineru de 2012 }}</ref> ente que les tomes n'esteriores pa les mesmes secuencies tuvieron llugar na casa Gamble —igual que l'anterior, una residencia en Pasadena que pertenez al Rexistru de Llugares Históricos y que, amás, ye considerada como un [[Fitu Históricu Nacional]] dende finales de los años 1970—.<ref>Klastornin, Hibbin, páxs. 41-50</ref> De la mesma, pa la casa de los McFly de 1985 l'equipu treslladar a l'avenida Roslyndale, en [[Pacoima]], California, pa grabar na residencia marcada col númberu 9303.<ref name="whereisda">{{Cita web |url=http://www.blurtit.com/q248795.html |títulu=Where Is The Mcfly House? |fechaaccesu=26 d'avientu de 2010 |obra=Blurtit.com |idioma=inglés}}</ref> Pa la versión de la mesma de 1955 l'equipu allegó a casar númberu 1711 de l'avenida Bushnell, allugada en [[South Pasadena]], California.<ref name="locaciones">{{Cita web |url=http://www.bttftour.com/locations/index.html |títulu=BTTF Filming locations |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |obra=Bttftour.com |idioma=inglés}}</ref> Tomar esteriores de los centros comerciales Twin Pines Mall, y darréu del Lone Pine Mall (de 1985) se filmaron na Ponte Hills Mall n'[[Industry (California)|Industry, California]]. El Twin Pines Ranch grabar nel ranchu Golden Oak, asitiáu en Placerita Canyon Road, en Newhall, California. Cabo señalar que dichu ranchu ye propiedá de [[The Walt Disney Company]].<ref name="locaciones"/> Les grabaciones tantu nel esterior como nel interior de la preparatoria llocal de Hill Valley fueron filmadas na [[Whittier High School]], en [[Whittier (California)|Whittier, California]], ente que la interpretación de la banda y el baille del encantu sol océanu» grabar nel ximnasiu de la [[Hollywood United Methodist Church]]. Per otra parte, les escenes fuera de la casa de los Baines nos años 1950 fueron rodaes na avenida Bushnell, de South Pasadena, California, la mesma cai onde grabaron la casa de los McFly de 1955.<ref>DVD de la triloxía de ''Back to the Future'', notes de la producción.</ref> Para tomar de la torre del reló mientres la nube llétrica, l'efeutu del vientu qu'azota a la ciudá foi creáu usando un «McBride», que depués Gale describió como «un [[Motor aeronáuticu|motor d'avión]] sosteníu por una plataforma llevantadora», que la producción allugó a {{convertir|50|ft|m|0}} de distancia de la zona onde s'atopaben los actores. El ruiu provocáu pol motor yera tan estruendoso, que tol diálogu d'esa escena tuvo que ser grabáu darréu, pa depués ser editáu ya incorporáu nel segmentu. Pa la filmación de la película, utilizóse un formatu cinematográficu orixinal de 1.85:1 y foi rodáu con [[lente anamórfica|lentes anamórficas]] de la compañía [[Panavision]].<ref name="analisisDVD">{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0088763/technical |editorial=ZonaDVD.com |títulu=Technical specifications for Volver al futuru (1985) |fechaaccesu=3 de xineru de 2011}}</ref> [[Ficheru:Eric Stoltz-2009 cropped.jpg|thumb|left|200px|Orixinalmente, contemplóse que la interpretación de Marty fuera realizada por [[Eric Stoltz]], sicasí Zemeckis y Gale decidieron que nun yera apoderáu pal papel.<ref name=freer/>]] El diseñu de la máquina del tiempu recayó n'[[Andrew Probert]], anque primeramente [[Ron Cobb]] fuera contratáu pa dicha xera, pero tuvo que refugala pos tenía otru proyeutu de trabayu. Darréu, de la construcción del vehículu encargó'l supervisor d'efeutos especiales Kevin Pike, cuntando cola guía de Michael Scheffe nel procesu.<ref name="mistaken"/> Como bien se dixo enantes, orixinalmente teníase contempláu que'l viaxe nel tiempu realizar por mediu d'un refrixerador, escurre que sería más tarde refugada nos siguientes llibretos. De primeres, construyóse un modelu con [[fibra de vidriu]], que les sos ruedes yeren controlaes per mediu d'un control remotu. P'asemeyar el vuelu del automóvil nel aire, suxetar con unes cuerdes que proveníen d'una grúa y asina foi como llograron dichu efeutu mientres el rodaxe. Delles tomes col automóvil facer al grabar un modelu a escala del construyíu por Industrial Light & Magic, que cuntaba con «los sos propios circuitos electrónicos, que-y apurriríen enerxía al condensador de fluxu, el indicadores temporales, los faros y los tubos de neón». Verdaderamente, amás de felicidaes carauterístiques estes reproducciones teníen un sistema de ventilación interna pa evitar el calentamientu de les mesmes. Toes estes versiones a escala yeren construyíes pa ser filmadas por una cámara n'específicu que s'encargaría de grabales dende un ángulu determináu.<ref name="Klasto 43">Klastornin, Hibbin, p. 43.</ref> Cabo mentase que Fox comentó que se tomara de manera bien personal la so actuación como Marty, al notar delles semeyances ente ésti y la so etapa como estudiante: «Tou lo que faía na preparatoria yera patinar, salir con moces y tocar en bandes. Siempres suañé con convertime nuna estrella de rock».<ref name=second/> Magar [[Per Welinder]] y [[Robert Schmelzer]] brindaron asistencia tocantes a la grabación de les escenes realizaes col patinete, Fox yá yera un ''[[skateboarding|skateboarder]]'' con dominiu sobre'l patinete, yá que na so dómina d'estudiante yera una actividá que solía faer. Welinder inclusive realizó dalgunes tomes difíciles tando como [[Doble (cine)|doble]] de Stoltz y de Fox, respeutivamente, xuntu col coordinador de diches escenes tipo ''stunt'' Walter Scott y Charlie Croughwell, el doble de Fox pa esti tipu de segmentos.<ref name=commentary>Robert Zemeckis, Bob Gale. (2005). ''Back to the Future: The Complete Trilogy'', comentariu fechu pa la primer parte, nel DVD de la película [DVD]. Universal Pictures. (n'inglés).</ref><ref name="mistaken">{{Cita web |url=http://www.bttf.com/bttf-myths-and-misinformation-debunked-by-bob-gale.php |editorial=BTTF.com |títulu='Back to the Future'' Myths and Misinformation Debunked |fechaaccesu=10 d'abril de 2011 |idioma=inglés}}</ref> === Banda sonora === {{AP|Back to the Future: Music from the Motion Picture Soundtrack}} {{Ficha d'álbum |nome = Back to the Future: Music From the Motion Picture Soundtrack |portada = |tipo = Banda sonora |artista = [[Alan Silvestri]] con otres publicación = [[8 de xunetu]] de [[1985]] |grabación = |género = [[Música cinematográfica]]<br />[[Rock]]<br />[[R&B]] |duración = 37:26 (Ed. orixinal)<ref name="allmusic"/><br />48:02 (Ed. ''Trilogy'')<ref>{{Cita web |url=http://www.allmusic.com/album/r431233 |títulu=The Back to the Future Trilogy |fechaaccesu=18 d'avientu de 2010 |editorial=AllMusic.com |idioma=inglés}}</ref> |discográfica = [[Music Corporation of America|MCA Records]]<br />[[Varèse Sarabande]] |productor = |compilador = |calificación = * [[Allmusic]] {{Rating|3|5}}<ref name="allmusic"/> * [[Amazon.com|Amazon]] {{Rating|4.5|5}}<ref name="amazon">{{Cita web |url=http://www.amazon.com/Back-Future-Motion-Picture-Soundtrack/dp/B000002O4S/ref=sr_1_1?ie=UTF8&qid=1292641335&sr=1-1 |títulu=Back To The Future: Music From The Motion Picture Soundtrack [Soundtrack] |fechaaccesu=18 d'avientu de 2010 |editorial=Amazon.com |idioma=inglés}}</ref> |certificación= |posicionamiento = |cronoloxía = la banda sonora de Back to the Future |anterior = |actual = Back to the Future |posterior = [[Back to the Future II]] |añoA = |añoAc = [[1985]] |añoP = [[1989]] }} Primeramente, el compositor d'Estaos Xuníos [[Alan Silvestri]] collaborara con Zemeckis en ''Romancing the Stone'', sicasí a Spielberg disgustó-y la [[banda sonora]] d'esa película, polo que Zemeckis aconseyólu a Silvestri que fixera les sos composiciones pa ''Back to the Future'' de manera maxistral y épica, entá col baxu perfil que tenía la película nesi entós —l'equipu nun pensaba primordialmente en que la cinta fuera a convertise nun ésitu de taquilla— col fin d'impresionar a Spielberg. Animáu por esto, Silvestri dio en grabar el material dos selmanes antes del preestreno; yá mientres esti (con delles escenes editaes con parte de la música creada por Silvestri), Spielberg comentó-y a Zemeckis que la música que s'escuchaba nel montaxe yera «la fayadiza pal filme», ensin saber que Silvestri fuera'l responsable de la so composición.<ref>{{Cita web |url=http://www.scoremagacine.com/Resenas_det.php?Codigo=1127&letra= |títulu=Back to Future (1985) |fechaaccesu=18 de mayu de 2011 |apellíu=Serna |nome=Daniel |fecha=8 de febreru de 2010 |editorial=ScoreMagacine.com}}</ref> Nesi periodu, el compositor suxurió amás que la banda [[Huey Lewis & The News]] encargar de crear la que poco dempués se convertiría nel cantar principal del llargumetraxe. Magar el so primer intentu foi refugáu por Universal, pocu dempués los sos integrantes grabaron la tema «[[The Power of Love (cantar de Huey Lewis and the News)|The Power of Love]]»,<ref name="tvspecial"/> el cual esteló-y al estudiu, anque dellos executivos sintiéronse decepcionaos al nun llevar la pieza'l mesmu títulu que la película, asina que tuvieron qu'unviar dellos [[memorándum]]s a los emisores de radio por que, una vegada llegáu'l momentu de tresmitila na so señal radiofónica, señalaren que yera la tema principal de ''Back to the Future''.<ref name=freer/> A la fin, la tema «[[Back in Time]]» usaríase como la tema principal na película, reproduciéndose tantu na escena na que Marty vuelve a 1985, según nos creitos finales. Como detalle adicional, Silvestri recurrió a una orquesta compuesta por 85 músicos en total pa componer la banda sonora, una cifra que para esi entós yera daqué fuera de lo normal en dichu rubro, pos enantes usárense orquestes de menor tamañu. Cabo señalar tamién que [[Huey Lewis]] realizó un [[cameo]] nel filme, como'l maestru de la escuela que refuga a la banda de Marty por tocar de forma estruendosa.<ref name="tvspecial"/> En total, editáronse 18 minutos d'escenes de la película pa incorporar la musicalización llevada a cabu por Silvestri. La pista de soníu orixinal utilizaba [[Dolby]] nes copies en 35 mm, equivalente al 5,1 [[surround]] actual.<ref name="analisisDVD" /> Al respeutive de tomar en que Marty toca la guitarra na escena del baille, Michael J. Fox bien paez que la toca con facilidá —faciendo creer que tien un ampliu dominiu sobre ella—, lo cierto ye que'l supervisor musical [[Bones Howe]] contrató al asesor de guitarra y tamién músicu, [[Paul Hanson]], por que lu enseñara a Fox cómo asemeyar que tocaba la pieza d'una forma realista, incluyendo'l segmentu nel que toca la guitarra por detrás de la so cabeza. Mentanto, el [[músicu de sesión]] [[Tim May]] encargar de tocar toles notes de la guitarra, y de la mesma [[Mark Campbell]] fixo lo suyo cola parte vocal na interpretación de la tema «Johnny B. Goode». Finalmente, Henson tocó la guitarra na escena de l'audición pal baille escolar, de primeres de la película. Distribuyíu pol sellu discográficu [[MCA Records]], el compilatorio de la banda sonora orixinal de 1985 namái incluyó dos tarrezas estrayíos de les composiciones de Silvestri pal filme, según les temes de Huey Lewis, los cantares tocaos por Marvin Berry y los Starlighters (xuntu con Marty McFly), un cantar clásicu de los años 1950 que ye reproducida na película y dos canciones d'estilu ''[[pop]]'' que s'escuchen bien de volao de fondu. Ente los artistes qu'apaecen nel conxuntu tán Huey Lewis & The News (qu'interpreta dos tarrezas), [[Eric Clapton]], [[Lindsey Buckingham]], [[The Four Aces]], [[Fess Parker]] y [[Etta James]], estos postreros cada unu con una tema pero que nun figuren como los intérpretes nos creitos respeutivos del material. Dende'l so debú nel mercáu, lleváronse a cabu varios rellanzamientos de la banda sonora de ''Back to the Future''; el primeru asocedió en 1985 (en formatu CS), siguíu poles ediciones de 1987 (tamién en CS), 1990 (en CD), tres ediciones más en 1991 (una en CS, otra en LP y la restante en CD), y la postrera en 1992 (en CD).<ref name="allmusic">{{Cita web |url=http://www.allmusic.com/album/back-to-the-future-r84181 |títulu=Back to the Future [MCA] |fechaaccesu=16 d'avientu de 2010 |editorial=Allmusic |idioma=inglés}}</ref> El [[24 de payares]] de [[2009]], una versión oficial d'edición llindada, qu'incluyía un conxuntu de dos CD col compendiu enteru de la banda sonora, publicáu por [[Intrada Records]].<ref>{{Cita web |url=http://www.filmscoremonthly.com/board/posts.cfm?threadID=63964 |títulu=Back to the Future Original Motion Picture Sountrack |fechaaccesu=21 de payares de 2010 |editorial=Intrada Records |idioma=inglés}}</ref> Nel so momentu, la tema «The Power of Love» algamó'l puestu númberu seis na llista ''Adult contemporary'' de la publicación ''[[Billboard]]'' y foi nomada a un premiu Óscar na categoría de «[[Óscar al meyor cantar orixinal|Meyor cantar orixinal]]», ente que «Back in Time» llogró'l tercer sitiu nel llistáu ''[[Mainstream Rock Tracks]]''. De la mesma, la banda sonora algamó'l puestu númberu 12 nel ''ranking'' ''[[Billboard 200]]''.<ref name="allmusic"/> De siguío, les temes qu'apaecen na banda sonora orixinal del llargumetraxe:<ref name="allmusic"/> {{Llista de cantares | despintar = non | títulu = CD 1 | duración_total = 37:26 | title1 = The Power of Love | length1 = 3:43 | title2 = Time Bomb Town | length2 = 2:45 | title3 = Back to the Future | length3 = 3:17 | title4 = Heaven Is One Step Away | length4 = 4:08 | title5 = Back in Time | length5 = 4:17 | title6 = Back to the Future Overture | length6 = 8:16 | title7 = The Wallflower (Dance With Me Henry) | length7 = 2:41 | title8 = Night Train | length8 = 2:15 | title9 = Earth Angel | length9 = 2:59 | title10 = Johnny B. Goode | length10 = 3:05 }} === Posproducción === La filmación terminó dempués de cien díes de grabación, el [[20 d'abril]] de [[1985]], y por causa de ello Zemeckis y l'equipu de producción decidieron retrasar l'estrenu de la película de mayu a agostu d'esi añu. Sicasí, tres una esitosa exhibición tipu ''test screening''{{#tag:ref|Una proyeición de prueba» (del términu orixinal ''test screening'') referir a una exhibición curtia d'un programa de televisión o una película antes del so estrenu en sales de cine con tal de conocer les reaiciones de l'audiencia y saber si ésta va tener ésitu o precisa modificar daqué con tal de ser del presto del públicu, na mayoría de los casos. Considérase que [[Harold Lloyd]] utilizó per primer vegada dichu conceutu, en 1928.<ref name="villvoice">{{Cita web |editorial=Village Voice |url=http://www.villagevoice.com/2005-04-12/filme/freshman-orientation/ |títulu=Freshman Orientation |fecha=12 d'abril de 2005 |nome=Ed |apellíu=Park |fechaaccesu=27 de payares de 2010 |idioma=inglés}}</ref>|group=nota}} —el productor [[Frank Marshall]], unu de los presentes na función, mentó: «Nunca viera una meyora como esti [...] l'audiencia xubir hasta'l techu»—, Sheinberg optó por adelantrar l'estrenu al 3 de xunetu d'esi añu. P'asegurase de qu'esto fuera posible, contratar a dos editores (Arthur Schmidt y Harry Keramidas) pal procesu d'edición de les escenes según a dellos editores de soníu que trabayaron por veces les 24 hores del día, ensin interrupción, na película. A la fin, esaniciáronse ocho minutos del material orixinal, ente los cualos atopábense les escenes en que Marty repara a la so madre copiando nun exame, según una onde George queda atrapáu nuna cabina telefónica antes de rescatar a Lorraine y dalgunes tomes adicionales de la escena en que Marty asonsaña ser [[Darth Vader]]. Zemeckis cuasi dexa fuera de la edición definitiva la secuencia onde Marty interpreta la tema musical «[[Johnny B. Goode]]» nel baille del institutu, al sentir qu'ésta evitaba'l progresu de la historia, pero a los asistentes al ''test screening'' gustó-yos tantu, que prefirió caltenela na película. El procesu completu de adición d'[[efeutos de soníu]] concluyó apenes un día antes del estrenu formal de la cinta nes sales de cine estauxunidenses.<ref name="Klasto 8"/> Ye indispensable mentar tamién que [[Industrial Light & Magic]] creó les 32 tomes con [[efeutos especiales]] de la película, que nun dexaron satisfechos a Zemeckis y Gale sinón hasta una selmana primero que se completara íntegramente el filme.<ref name=freer/> Les ilustraciones ([[póster]]es, ''one-sheets'', portaes de llibros, VHS y DVD, etcétera) de la película fueron realizaes por [[Drew Struzan]].<ref>{{Cita web |url=http://www.impawards.com/1985/back_to_the_future.html |títulu=Back to the Future - Poster |idioma=inglés |editorial=Impawards.com |fechaaccesu=3 de xineru de 2011}}</ref> == Llanzamientu y receición == === Mercadotecnia === [[Ficheru:Mercedes-Benz Atego Pepsi-Laster 100 7715.jpg|thumb|right|[[Pepsi]] foi una de les marques emplegaes na película que collaboró en faer que la historia fuera «más realista»; Universal abrió específicamente un departamentu pa llevar a cabu los llabores de [[publicidá per allugamientu]] de ''Back to the Future''.<ref name=q&a/>]] Na seición de comentarios de la triloxía en DVD, Zemeckis y Gale falaron alrodiu de los distintos usos que tuvo la [[publicidá per allugamientu]] en ''Back to the Future''. El primeru d'ellos consistió en qu'un axente del estudiu encargar de llevar a cabu un conveniu con dalgún anunciante col fin d'amosar unu o dellos productos na cinta en cuenta de una cuota, ensin control dalgunu per parte del direutor. Nesi entós, el direutor decatar de qu'Universal acababa de crear un departamentu especializáu nesti tipu de publicidá, que'l so propósitu yera axustar con distintos anunciantes pa incluyir un productu en delles escenes. Más tarde, comentó al respeutu: «La lleición qu'aprendí de too esto y de les subsecuentes continuaciones ye que nunca más volveré faer publicidá per allugamientu [...] Nunca volveré aceptar dineru por ello. Ye como si adquirieres otra persona creativa [...] Tienes a otru productor».<ref name=q&a/> Aquel día, dichu departamentu d'Universal fixera un alcuerdu cola compañía California Raisin Board, onde aceptó un total de 50&nbsp;000 USD pa poder amosar [[pasa|pases]] na película a manera de publicidá de la empresa. Por cuenta de que les pases d'uva nun salíen perbién n'escena, decidió incluyise una toma na qu'un vagamundu xaz dormíu sobre un bancu, nuna parada d'autobús, mientres escucha la radio y llee un anunciu alrodiu de les pases de California. Pa encaxar col restu de la película, determinóse que Marty, al tornar de 1955, atopar con esti singular personaxe. «Cuando la compañía vio la escena, enoxáronse abondo», añedió Gale, razón pola cual el dineru foi reembolsado.<ref name=q&a/> Otra forma de publicidá, so control de los productores, enfocar en [[Marca (rexistru)|marques]] y [[logotipu|logotipos]] específicos que fadríen que la película fuera más realista. D'alcuerdu a Zemeckis: «Tocantes a la creación de la imaxe del pasáu, una de les maneres de consiguir un efeutu más realista foi al traviés de marques comerciales. Fiximos un esfuerciu consciente pa faer que los productores incluyeren un logotipu distintu nel 'pasáu' de la película. Por casu, nes películes de los años 1960 y 1970, solíase recurrir a la práutica de qu'un coche llegaba a una [[estación de serviciu]], y el llugar nun tenía nome dalgunu. Ye risible. Daquién tien que ser el propietariu d'esi establecimientu». Pa ''Back to the Future'', dar# en investigar toos aquellos logotipos que camudaren notablemente'l so diseñu en 1985, comparándolos coles sos versiones de 1955. Anque na película aprecien anuncios de [[Royal Dutch Shell|Shell Oil]] y de [[Coca-Cola]], los productores optaron por usar les imáxenes de [[Texaco]] y [[Pepsi]], pos los logos d'estes últimes camudaren sustancialmente en comparanza a 1955.<ref name=q&a/> Na película, apréciense productos de Pepsi sobre una mesa, según una carroceta de [[Toyota]] nuna estación de Texaco, cerveces de les marques [[Löwenbräu]] y [[Budweiser (Anheuser-Busch)|Budweiser]] amosaes en carrocetes que circulen peles cais en 1985 (amás de delles [[Cerveza ensin alcohol|cerveces ensin alcohol]], en casa de los McFly), [[vodca]] de la marca Popov (específicamente, nuna escena onde sale Lorraine), papel hixénicu de la [[Scott Paper Company]], [[insecticida|insecticides]] Raid, ceberes de [[Kellogg (compañía)|Kellog's]], pan de Wonder Bread Company, [[Pizza Hut]] y [[Nike]], un reproductor de cassette de la marca xaponesa Aiwa, ente otros productos.<ref name=q&a/> === Recaldación === [[Ficheru:Robert Zemeckis by David Shankbone.jpg|thumb|left|200px|[[Robert Zemeckis]], direutor de ''Back to the Future'', nel [[Festival de cine de Tribeca]] de [[2010]].]] ''Back to the Future'' tuvo'l so debú nun total de 1200 sales de cine n'[[Estaos Xuníos]] el [[3 de xunetu]]. Como detalle interesáu, na película dizse que'l primer viaxe nel tiempu asocede'l 26 d'ochobre de 1985, polo que'l so estrenu asocedió un par de meses primero que se llevaren a cabu los fechos. A última hora, quien allegaron a ver la cinta antes del 26 d'ochobre práuticamente taben viendo'l futuru», lo cual coincide cola tema de la película. Per otra parte, a Zemeckis esmolecía-y que la película fuera un fracasu nel so estrenu, por cuenta de que Fox atopábase ausente una y bones tuvo que grabar un especial de ''Family Ties'' en [[Londres]], lo cual fizo que nun pudiera promocionar debidamente la película. De forma similar, Gale atopábase insatisfechu col lema qu'Universal Studios acomuñó cola película: «¿Tas diciéndome que la mio madre namoróse de mi?». A pesar de lo anterior, el filme asitiar mientres once selmanes nel puestu númberu unu nes llistes de recaldaciones de dichu país.<ref name=freer/> Gale mentó entós que «na nuesa segunda fin de selmana foinos inclusive meyor que nel primeru, lo cual indica que funcionó de gran manera la publicidá de [[boca a boca]]. ''[[National Lampoon's European Vacation]]'' salió n'[[agostu]], y quitónos el títulu del númberu unu mientres una selmana, pero dempués tornamos a la nuesa primer posición».<ref name=storm>{{Cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/features/?id=1258&pagenum=all&p=.htm |títulu=Brain Storm: An Interview with Bob Gale. |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |apellíu=Holleran |nome=Scott |editorial=Box Office Mojo |idioma=inglés}}</ref> Na so fin de selmana d'estrenu ganó 11&nbsp;152&nbsp;500 USD, exhibiéndose en 1420 sales de cine d'Estaos Xuníos. En total, recaldó 210&nbsp;609&nbsp;762 [[Dólar d'Estaos Xuníos|USD]] n'Estaos Xuníos, según 170,5 millones USD adicionales n'otros países, atropando una cantidá final de 381&nbsp;109&nbsp;762 USD a nivel mundial.<ref name="box office mueyo"/> Cabo señalase que ''Back to the Future'' llogró'l cuartu puestu nos estrenos más esitosos na so primer fin de selmana en esi añu, convirtiéndose finalmente na [[Películes coles mayores recaldaciones|película más taquillera de 1985]].<ref>{{Cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/yearly/chart/?yr=1985&p=.htm |títulu=1985 Domestic Totals |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |editorial=Box Office Mojo |idioma=inglés}}</ref> Amás, ye la película más esitosa de la franquicia del mesmu nome, siguida de ''[[Back to the Future II]]'', con 118,4 millones USD.<ref>{{Cita web |url=http://boxofficemojo.com/franchises/chart/?id=backtothefuture.htm |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=27 d'avientu de 2010 |editorial=Box Office Mojo |idioma=inglés}}</ref> A finales de 2010 rellanzóse la película en cines selectos de [[Reinu Xuníu]], [[Estaos Xuníos]] y [[Méxicu]] pa conmemorar el so ventiavu quintu aniversariu del llanzamientu orixinal, fechu que coincidió col estrenu de les ediciones conmemorativas correspondientes en [[DVD]] y [[Blu-ray]].<ref name=mexico/><ref>{{Cita web |url=http://www.bigpicturebigsound.com/Back-to-the-Future-25th-Anniversary-Trilogy-Coming-to-Blu-ray.shtml |títulu=Back to the Future: 25th Anniversary Trilogy Coming to Blu-ray |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |apellíu=Cericola |nome=Rachel |editorial=BigPictureBigSound.com |idioma=inglés}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.iconvsicon.com/2010/09/28/back-to-the-future-to-receive-25th-anniversary-theatrical-re-release/ |títulu='Back To The Future' To Receive 25th Anniversary Theatrical Re-Release |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |editorial=Icon vs. Icon.com |idioma=inglés}}</ref><ref name="argentinaole"/> Pal so rellanzamientu, la versión orixinal de ''Back to the Future'' pasó por un procesu de restauración y [[Remasterización|remasterización dixitales]].<ref>{{Cita web |url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/films/back-to-the-future-25-years-later-2092687.html |títulu='Back to the Future' 25 years later |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |editorial=The Independent |idioma=inglés}}</ref> El filme reestrenar n'[[Arxentina]] a principios de 2011,<ref name="argentinaole"/> al igual qu'en [[Perú]].<ref>{{Cita web |url=http://www.larepublica.pe/31-03-2011/estrenaren-en-peru-edicion-por-el-25-aniversariu-de-volver-al-futuru |títulu=Van Estrenar en Perú edición pol 25 aniversariu de Volver al Futuru |fechaaccesu=15 d'abril de 2011 |editorial=LaRepublica.pe.}}</ref> === Crítica === ==== Anglosaxona y d'otros países ==== Tres el so estrenu, la película foi emponderada pola mayoría de la crítica; nuna escoyeta de les evaluaciones feches a ''Back to the Future'' nel sitiu de reseñes [[Rotten Tomatoes]], el filme algamó una puntuación de 97%, d'un total de 58 crítiques, onde se llegó a la conclusión de que «[tratar d'una producción] romántica, risondera y llena d'aición [...] ye entretenimientu puru p'audiencies de toles edaes».<ref name="rotten"/><ref name="box office mueyo"/> L'estauxunidense [[Roger Ebert]] consideró que la trama de ''Back to the Future'' coincide con delles temes trataes nes películes de [[Frank Capra]], cuantimás la cinta ''[[Qué bellu ye vivir]]'', añediendo: «[El productor] Steven Spielberg emula'l verdaderu pasáu de les películes del cine clásicu de Hollywood, yá que s'enfocó nel direutor correutu (Robert Zemeckis) xuntu col proyeutu correutu».<ref>{{Cita web |url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/19850703/REVIEWS/507030301/1023 |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |apellíu=Ebert |nome=Roger |editorial=Chicago Sun Times |idioma=inglés}}</ref> Cabo mentase que la mesma semeyanza coles producciones de Capra, referida por Ebert, foi destacada pol sitiu web británicu Time Out.<ref>{{Cita web |url=http://www.timeout.com/film/reviews/67267/back_to_the_future.html |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=31 d'avientu de 2010 |editorial=Time Out |idioma=inglés}}</ref> [[Janet Maslin]], del periódicu ''[[The New York Times]]'', señaló que la película tien una llinia argumental banciada y dixo que «ye un maxín cinematográficu d'humor y rellatos llargos de fantasía que va perdurar por enforma tiempu como mandáu».<ref>{{Cita publicación |apellíu=Maslin |nome=Janet |títulu=Back to the Future |añu=3 de xunetu de 1985 |publicación=The New York Times |idioma=inglés}}</ref> Eric Henderson, de la revista ''[[Slant Magacín]]'', consideró que «ye una película logísticamente formosa y una confluencia cuasi inhumanamente perfecta de lóxica interna y fuercies esternes [...] Probablemente'l ''blockbuster'' meyor curiáu nel so guión en tola historia de Hollywood»,<ref>{{Cita web |url=http://www.slantmagazine.com/film/review/back-to-the-future/4032 |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=31 d'avientu de 2010 |apellíu=Henderson |nome=Eric |editorial=Chicago Sun Times |idioma=inglés}}</ref> ente que [[Dave Kehr]], del ''[[Chicago Reader]]'', comentó nel so reseña que Zemeckis y Gale escribieron, al so paecer, un llibretu perfectamente banciáu ente ciencia ficción, seriedá y humor.<ref>{{Cita web |url=http://onfilm.chicagoreader.com/movies/capsules/651_BACK_TO_THE_FUTURE |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |apellíu=Kehr |nome=Dave |editorial=''Chicago Reader'' |idioma=inglés}}</ref> La revista ''[[Variety]]'' emponderó les actuaciones, centrándose especialmente nes de Fox y Lloyd que los sos personaxes, Marty y Doc Brown, recordáron-y la estrecha rellación que guardaben el [[Rei Arturu]] y [[Merlín]].<ref>{{Cita web |url=http://www.variety.com/review/VE1117788826 |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |editorial=Variety |idioma=inglés}}</ref> James Berardinelli, del sitiu web ReelViews, señaló na so crítica: «''Back to the Future'' convertir nun ésitu por cuenta de que tien una premisa irresistible, una repartida estupenda y una execución exemplar. Ye'l tipu de química que, en rares ocasiones cuando se materializa, nun puede ser retrucada —tal que los cineastes afayar cuando volvieron faer el ''casting'' pa ''Back to the Future II''. La maxa duró por una sola película y esa ye la que se debe recordar costantemente».<ref>{{Cita web |url=http://www.reelviews.net/php_review_template.php?identifier=1643 |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=31 d'avientu de 2010 |apellíu=Berardinelli |nome=James |editorial=ReelViews |idioma=inglés}}</ref> A pesar d'ello, el críticu John Hartl, de Film.com, evaluar negativamente cuando comentó que: «[La historia ta] tan ocupada nel so intentu de ser atélite, que zarapica cola so propia inxenuidá».<ref name="rotten"/> [[Christopher Null]], del sitiu Filmcritic.com —quien la vio siendo un adolescente—, catalogar como «una película de los años 1980 que, por excelencia, combina pequeños cachos de ciencia ficción, aición, comedia y romance; tou eso conteníu nun pequeñu paquete ideal que tanto neños como adultos pueden taramiar».<ref>{{Cita web |url=http://www.filmcritic.com/misc/emporium.nsf/reviews/Back-to-the-Future |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=9 d'avientu de 2010 |apellíu=Null |nome=Christopher |editorial=FilmCritic.com |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090212135648/http://www.filmcritic.com/misc/emporium.nsf/reviews/Back-to-the-Future |fechaarchivu=12 de febreru de 2009 }}</ref> De la mesma, Adam Smith, de la revista británica ''[[Empire (revista)|Empire]]'', concluyó na so evaluación, onde calificó la película con un total de 5/5 estrelles: «Yá ensin arrodios, si non te gusta ''Back to the Future'', ye difícil creer que te guste'l cine».<ref>{{Cita web |url=http://www.empireonline.com/reviews/reviewcomplete.asp?FID=132692 |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=31 d'avientu de 2010 |apellíu=Smith |nome=Adam |editorial=Empire |idioma=inglés}}</ref> De forma similar, la cadena [[British Broadcasting Corporation|BBC]] destacó la entrevesgada complexidá cola que'l guión foi «extraordinariamente executáu», al señalar el fechu de que «nengún personaxe diz dalguna llinia que nun seya importante pa los eventos que siguen na mesma película».<ref>{{Cita web |url=https://www.bbc.co.uk/films/2000/10/05/back_to_the_future_1985_review.shtml |títulu=Back to the Future (1985) |fechaaccesu=13 d'avientu de 2010 |editorial=BBC Online |idioma=inglés}}</ref> El diariu británicu ''[[The Guardian]]'' señaló: «el drama [[Complexu d'Edipu|contrafreudiano]] ye sosteníu con un inxeniu y talentu senciellu, como una comedia amarutada de Shakespeare, amás de convertir a Fox nuna gran estrella [del cine]»,<ref>{{Cita web |url=http://www.guardian.co.uk/film/2010/sep/30/back-to-the-future-review |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=31 d'avientu de 2010 |editorial=The Guardian |idioma=inglés}}</ref> ente que la publicación ''[[Radio Times]]'' detalló: «esta combinación irresistible d'efeutos esllumantes y bona comedia impulsó a Michael J. Fox al estrellalgu y a Robert Zemeckis al llistáu de los meyores direutores de Hollywood».<ref>{{Cita web |url=http://www.radiotimes.com/servlet_filme/com.icl.beeb.rtfilms.client.simpleSearchServlet?searchTypeSelect=5&frn=973 |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=31 d'avientu de 2010 |editorial=Radio Times |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101021022414/http://www.radiotimes.com/servlet_filme/com.icl.beeb.rtfilms.client.simpleSearchServlet?searchTypeSelect=5&frn=973 |fechaarchivu=21 d'ochobre de 2010 }}</ref> ==== Hispanoamericana y española ==== [[Ficheru:It's A Wonderful Life.jpg|thumb|right|250px|Varios críticos notaron una evidente semeyanza ente les temátiques de ''Back to the Future'' y ''[[Qué bellu ye vivir]]'' (1946). Na imaxe, una escena de la película con [[James Stewart]] y [[Donna Reed]].]] Al igual que la prensa n'inglés, la mayor parte de les crítiques n'español emponderaron de manera apolmonante al filme mientres el so estrenu nes sales de cine; el críticu del sitiu web FilmAffinity.com, Pablo Kurt comentó que ye una obra maestra del cine d'adolescentes. Risondera, orixinal y bien entretenida».<ref>{{Cita web |url=https://www.filmaffinity.com/es/film309023.html |títulu=Back to the Future (1985) |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |apellíu=Kurt |nome=Pablo |editorial=FilmAffinity.com}}</ref> Otramiente, Eduardo Guzmán, del sitiu LaQuintaDimensión.com, realizó inclusive una comparanza ente'l viaxe del tiempu científicu, en contraste col ficticiu, a lo qu'aludió: «Criticóse qu'ésti filme ignora la yá famosa '[[paradoxa del güelu]]', si Marty evita'l namoramientu de los sos padres, nunca va nacer... y si nunca nació, ¿cómo pudo viaxar al pasáu y evitar el namoramientu de los sos padres?». Al respeutive de lo anterior, consideró que l'argumentu evita que l'espectador interesar en dichu tema mientres la película, pos «l'aceleráu ritmu al que cuerre l'aventura torga que detengamos neses reflexones y que compartamos lo paradóxico de la trama con toa naturalidá».<ref>{{Cita web |url=http://www.quintadimension.com/zonacritica/Txt/210.shtml |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |apellíu=Guzmán Novoa |nome=Eduardo Alberto |fecha=26 de mayu de 2003 |editorial=QuintaDimensión.com}}</ref> El sitiu CalCuadrado.com mentó delles etapes de la producción del filme y amestó nel so escritu: «[ten] una serie de electrizantes ingredientes, tales como la comedia ''light'' al empar que negra, que se ri de los acontecimientos históricos; los elementos fantásticos testigos d'increíbles efeutos especiales; y una narración que tien un xiru argumental novedosu nel xéneru de la ciencia ficción cola aventura y el ''suspense'' como los sos meyores aliaos».<ref>{{Cita web |url=http://www.calcuadrado.es/?p=893 |títulu=Back to the Future, (1985) |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |fecha=10 de xineru de 2009 |editorial=CalCuadrado.com |idioma=inglés}}</ref> Alberto Santaella, del sitiu Extracine.com, realizó una crítica sobre l'impautu que la película formó al traviés de los años, y collo la influyencia que recibió a lo llargo de la historia del cine, yá que «hai películes que se converten en clásicos pol so peraltu nivel cinematográficu [...] pero hai otres que lo faen a cencielles por 'aclamación popular'»; de la mesma, emponderó que ciertes frases de la cinta quedaron afiguraes tantu nel públicu como nel 'celuloide': «frases como "¿Yes una pita McFly?" o "¿Construyisti una máquina del tiempu con un De Lorean?" formen yá parte de la historia del cine».<ref>{{Cita web |url=http://extracine.com/2010/07/regresu-al futuru-25-anos-de-un-clasico |títulu=Back to the Future 25 años de ser un clásicu |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |apellíu=Santaella |nome=Alberto |fecha=5 de xunetu de 2010 |editorial=Extracine.com |idioma=inglés}}</ref> Fernando Morales, del periódicu español ''[[El País]]'', centrar na flexibilidá que'l llargumetraxe presenta pa cualquier espectador, yá que ye una «entretenidísima cinta que consiguió unes inmeyorables resultaos en taquilla. Comedia artera y perbién realizada, sofitada [en] les posibilidaes del so brillante guión».<ref>{{Cita web |url=https://www.filmaffinity.com/es/film309023.html |títulu=Back to the Future (1985) |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |apellíu=Morales |nome=Fernando |editorial=FilmAffinity.com}}</ref> Contrariamente, el sitiu web Arlequín.com amosóse pocu a favor del filme, pos mentó de manera negativa que, magar ye del presto de munchos, dalgunos considerar una repetición», pos «nun ye más qu'una comedia optimista propia de Frank Capra, namái que mechada con ''sci-fi'' y humor postmoderno»; sicasí, criticó positivamente la so trama yá que «ye una película ensin posa, onde toles escenes funcionen con una eficacia milimétrica, y resulta imposible aburrise».<ref>{{Cita web |url=http://www.sssm.com.ar/arlequin/volver-futuru.html |títulu=Crítica: Volver al Futuru (1985) |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |editorial=Arlequín.com |idioma=inglés}}</ref> === Premios === ''Back to the Future'' ganó un [[Premiu Óscar|premiu Óscar]] na categoría de «[[Óscar a la meyor edición de soníu|Meyor edición de soníu]]», ente que «The Power of Love», los [[Diseñador de sonido|diseñador de soníu]], Zemeckis y Gale tamién fueron nomaos —éstos postreros na categoría de «[[Óscar al meyor guión orixinal|Meyor guión orixinal]]»—.<ref>{{Cita web |url=http://awardsdatabase.oscars.org/ampas_awards/DisplayMain.jsp?curTime=1225077604778 |títulu=58th Academy Awards |fechaaccesu=28 d'avientu de 2010 |editorial=Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques |idioma=inglés}}</ref> Coles mesmes, la película ganó'l [[Premiu Hugo|premiu Hugo]] como «Meyor presentación dramática»,<ref>{{Cita web |url=http://www.thehugoawards.org/?page_id=34 |títulu=1986 Hugo Awards |fechaaccesu=28 d'avientu de 2010 |editorial=Premios Hugo |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090519051613/http://www.thehugoawards.org/?page_id=34 |fechaarchivu=19 de mayu de 2009 }}</ref> y el [[Saturn a la meyor película de ciencia ficción|Saturn a la «meyor película de ciencia ficción»]]; Michael J. Fox xuntu con el diseñadores d'efeutos especiales ganaron en delles de les sos categoríes. Zemeckis, el compositor [[Alan Silvestri]], el diseñu de vestuariu y los actores secundarios [[Christopher Lloyd]], [[Crispin Glover]], [[Lea Thompson]] y [[Thomas F. Wilson]] tamién fueron nomaos nesta última ceremonia de premiación, socedida en 1986.<ref>{{Cita web |url=http://www.saturnawards.org/past.html |títulu=Past Saturn Awards |fechaaccesu=28 d'avientu de 2010 |editorial=Saturn Awards.org |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.saturnawards.org/past.html|fechaarchivu=2 d'avientu de 2015}}</ref> ''Back to the Future'' igualmente fíxose acreedora a delles nominaciones mientres la 39ᵘ entrega de premios de l'Academia Británica de les Artes Cinematográfiques y de la Televisión, na que foi nomada como «[[BAFTA a la meyor película|Meyor película]]», «[[BAFTA al meyor guión orixinal|Meyor guión orixinal]]», «[[BAFTA a los meyores efeutos visuales|Meyores efeutos visuales]]», «[[BAFTA al meyor diseñu de producción|Meyor diseñu de producción]]» y «[[BAFTA al meyor montaxe|Meyor edición]]».<ref>{{Cita web |url=http://www.bafta.org/awards-database.html?sq=Back+to+the+Future |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=28 d'avientu de 2010 |editorial=Academia Británica de les Artes Cinematográfiques y de la Televisión |idioma=inglés}}</ref> Na [[Premiu Globu d'Oru 1986|XLII ceremonia de los Globu d'Oru]], el filme foi nomáu a «[[Globu d'Oru a la meyor película - Comedia o musical|Meyor película musical o de comedia]]», «Meyor cantar orixinal» (pa «The Power of Love»), «[[Globu d'Oru al meyor actor - Comedia o musical|Meyor actor nuna película musical o de comedia]]» (pa Fox) y «[[Globu d'Oru al meyor guión|Meyor guión orixinal]]» (pa Zemeckis y Gale).<ref>{{Cita web |url=http://www.goldenglobes.org/browse/film/23660 |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=28 d'avientu de 2010 |editorial=Asociación de la Prensa Estranxera de Hollywood |idioma=inglés}}</ref> De siguío, amuésase un llistáu colos distintos premios y nominaciones que recibió'l filme tres la so exhibición internacional.<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0088763/awards |títulu=Volver al futuru (1985) |fechaaccesu=27 d'avientu de 2010 |editorial=IMDb |idioma=inglés}}</ref> {| class="collapsible collapsed" style="width:100%; border:1px solid #cedff2; background:#F5FAFF" |- ! align="left" | Llista de premios y nominaciones |- | {| {{tablaguapa}} border="1" style="font-size: 90%;" |- ! Premiu !Categoría !Receptor(ye) ! Resultáu |- | rowspan="4"|[[Premiu Óscar]] (1986) | [[Óscar a la meyor edición de soníu|Meyor edición de soníu]] | Charles L. Campbell y Robert R. Rutledge |style="background: #90ff90"|Ganadores |- | [[Óscar al meyor cantar orixinal|Meyor cantar orixinal]] | Chris Hayes (música), Johnny Colla (música) y Huey Lewis (lletra), <small>pol cantar «The Power of Love»</small> |style="background: #ffdddd"|Nomaos |- | [[Óscar al meyor soníu|Meyor soníu]] | Bill Varney, B. Tennyson Sebastian II, Robert Thirlwell y William B. Kaplan |style="background: #ffdddd"|Nomaos |- | [[Óscar al meyor guión orixinal|Meyor guión escritu pa cine]] | Robert Zemeckis y Bob Gale |style="background: #ffdddd"|Nomaos |- | rowspan="5"| [[Academia Británica de les Artes Cinematográfiques y de la Televisión|Premios BAFTA]] (1986) | Meyor edición | Arthur Schmidt y Harry Keramidas |style="background: #ffdddd"|Nomaos |- | Meyor película | Bob Gale, Neil Canton y Robert Zemeckis |style="background: #ffdddd"|Nomaos |- | Meyores diseñu de producción | Lawrence G. Paull |style="background: #ffdddd"|Nomáu |- | Meyor guión orixinal | Robert Zemeckis y Bob Gale |style="background: #ffdddd"|Nomaos |- | Meyores efeutos especiales | Kevin Pike y Ken Ralston |style="background: #ffdddd"|Nomaos |- | rowspan="1"|Premios de l'Academia Xaponesa (1987) | Meyor película estranxera | |style="background: #90ff90"|Ganadora |- | rowspan="1"|Premios Artios (1986) | Meyor eleición de repartu pa película de comedia | Mike Fenton, Jane Feinberg y Judy Taylor |style="background: #ffdddd"|Nomaos |- | rowspan="9"|[[Premios Saturn]] (2003)<br /> [[Premios Saturn]] (1986) | Meyor llanzamientu en DVD de películes clásiques <small>(tantu pa ''Back to the Future II'' (1989) como ''Back to the Future II'' (1990)</small> | |style="background: #ffdddd"|Nomáu |- | Meyor actor | Michael J. Fox |style="background: #90ff90"|Ganador |- | Meyores efeutos especiales | Kevin Pike |style="background: #90ff90"|Ganador |- | Meyor película de ciencia ficción | |style="background: #90ff90"|Ganadora |- | Meyor vestuariu | Deborah Lynn Scott |style="background: #ffdddd"|Nomáu |- | Meyor direutor | Robert Zemeckis |style="background: #ffdddd"|Nomáu |- | Meyor música | Alan Silvestri |style="background: #ffdddd"|Nomáu |- | Meyor(ye) actor(ye) de soporte | Crispin Glover y Christopher Lloyd |style="background: #ffdddd"|Nomaos |- | Meyor actriz de soporte | Lea Thompson |style="background: #ffdddd"|Nomada |- | rowspan="4"|[[Premiu Globu d'Oru]] (1986) | Meyor película musical o de comedia | |style="background: #ffdddd"|Nomada |- | Meyor cantar orixinal pa película | Johnny Colla (música), Chris Hayes (música) y Huey Lewis (lletra) <small>(pol cantar «The Power of Love»)</small> |style="background: #ffdddd"|Nomaos |- | Meyor actuación por un actor nuna película | Michael J. Fox |style="background: #ffdddd"|Nomáu |- | Meyor guión pa película | Robert Zemeckis y Bob Gale |style="background: #ffdddd"|Nomaos |- | rowspan="1"|Goldene Leinwand (Pantalla Dorada, Alemaña) (1986) | (nun esiste categoría) | Universal International Pictures (distribuidor) |style="background: #90ff90"|Ganador |- | rowspan="1"|[[Premios Grammy]] (1986) | Meyor álbum d'una banda sonora orixinal y de un fondu instrumental escrita pa una película o televisión | Johnny Colla, Chris Hayes, Huey Lewis, Lindsey Buckingham, Alan Silvestri, Eric Clapton y Sean Hopper |style="background: #ffdddd"|Nomaos |- | rowspan="1"|Festival de Cine de Venecia (1986) | Mención honorífica | Robert Zemeckis |style="background: #90ff90"|Ganadora |- | rowspan="1|[[Premios Young Artist]] (1990) | Meyor película familiar d'aventura | |style="background: #90ff90"|Ganadora |- | rowspan="1"|[[Premiu Hugo]] (1990) | Meyor presentación dramática | |style="background: #90ff90"|Ganadora |- | rowspan="2"|Premiu DVD Exclusive (2003) | Meyor edición especial del añu pa película clásica <small>(Pa ''Back to the Future II'' (1989), ''Back to the Future III'' (1990) y pa la triloxía)</small> | |style="background: #90ff90"|Ganadores |- | Documental orixinal retrospectivu | Laurent Bouzereau <small>(Pa ''Back to the Future II'' (1989), ''Back to the Future III'' (1990), pa la triloxía y pa ''Back to the Future: Making the Trilogy'' (2002) (V), partes 1, 2 y 3)</small> |style="background: #ffdddd"|Nomáu |- | rowspan="1"|[[Premios People's Choice]] (1986) | Película favorita | |style="background: #90ff90"|Ganadora |- | rowspan="1"|Premios Writers Guild America (1986) | Meyor guión escritu pa película | Robert Zemeckis y Bob Gale |style="background: #ffdddd"|Nomaos |- | rowspan="2"|[[Premiu David de Donatello|Premiu David di Donatello]] (1986) | Meyor productor de película estranxera (Migliore Produttore Straniero) | Steven Spielberg |style="background: #90ff90"|Ganador |- | Meyor guión de película estranxera (Autore della Migliore Sceneggiatura Straniero) | Robert Zemeckis y Bob Gale |style="background: #90ff90"|Ganadores |- |} |- |} === Formatu caseru === En 1986, ''Back to the Future'' llanzar en versión [[CED]],<ref>{{Cita web |url=http://www.cedmagic.com/featured/back-to-the-future/back-future.html |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Cedmagic.com |idioma=inglés}}</ref> y trés años dempués fixo lo suyo na versión [[VHS]]; nesta postrera, Universal añedió la lleenda «Va Siguir...» a la fin de los creitos p'amontar la mira del públicu en redol a una segunda parte. Sicasí, dichu encabezáu omitir na versión en VD publicada en 2002.<ref name=q&a/> En 2002 distribuyóse la triloxía completa nel mesmu formatu. En 1993 salió a la venta una versión pa [[Xapón]] en ''[[laserdisc]]'' cola triloxía completa, qu'amás inclúi material adicional con entrevistes, escenes inédites y una sesión d'entrugues y respuestes conducida pol actor [[Kirk Cameron]].<ref>{{Cita web |url=http://www.bttf.net/Back_to_the_Future_Trilogy_Boxed_Set_p/pilf-1583.htm |títulu=Back to the Future™ Trilogy Laserdisc Boxed-Set from Japan |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Bttf.net |idioma=inglés}}</ref> Nesa mesma dómina llanzóse una coleición colos trés películes en formatu de [[Videu CD]].<ref>{{Cita web |url=http://www.scifimoviepage.com/dvd/back.html |títulu=BACK TO THE FUTURE COLLECTION (VCD) |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Scifimoviepage.com |idioma=inglés}}</ref> El 2 d'avientu de 2002, la película apaeció en formatu [[DVD]], onde s'incluyó una copia de la cinta xuntu con material extra como entrevistes a Gale y Zemeckis, notes sobre la producción, escenes esaniciaes, galeríes fotográfiques, ente otros.<ref>{{Cita web |url=https://www.bbc.co.uk/films/2002/10/11/back_to_the_future_1985_dvd_review.shtml |títulu=Back to the Future DVD (1985) |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=BBC Films |idioma=inglés}}</ref> Tres años dempués, en 2005, poner a la venta un paquete cola triloxía completa nel mesmu formatu de videu, y un total de tres discos, con una rellación d'imaxe en [[pantalla ancha]]. En 2009, la película llogró un nuevu rellanzamientu en DVD, namái qu'esta vegada foi a manera d'edición especial» nun paquete de dos discos, qu'inclúi la copia de la película xuntu col simulador ''Back to the Future: The Ride'', un adelantu de ''Back to the Future II'' conducíu pol actor [[Leslie Nielsen]] y un documental sobre la producción de ''Back to the Future''.<ref>{{Cita web |url=http://www.slashfilm.com/back-to-the-future-gets-a-two-disc-special-edition-dvd/ |títulu=Back to the Future Gets a Two Disc Special Edition DVD |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Slashfilm.com |idioma=inglés}}</ref> En [[2010]], a manera de conmemoración de los sos primeros venticinco años de llanzamientu, la triloxía rellanzar nun paquete de siete discos qu'inclúi una [[copia dixital]] de cada película en formatu [[Blu-ray]]. Cada discu contién audiocomentarios de Zemeckis y Gale, según escenes esaniciaes, documentales y galeríes fotográfiques. === Mandáu === L'[[Presidente de los Estaos Xuníos|ex-presidente d'Estaos Xuníos]] [[Ronald Reagan]], entós nel cargu cuando s'estrenó la película, declaró ser un fanáticu d'ella, ya inclusive fixo alusión al filme nel so [[Discursu del Estáu de la Unión (Estaos Xuníos)|Discursu del Estáu de la Unión]] de 1986 al comentar que «nunca hubo un momentu más emocionante pa tar vivu, un momentu de plasmu conmovedor y de fazañes heroiques. Pos como dicíen nuna de les escenes: 'A onde diriximos, nun precisamos caminos'».<ref name="noroads">{{Cita web |url=http://www.c-span.org/executive/transcript.asp?cat=current_event&code=bush_admin&year=1986 |títulu=President Ronald Reagan's Address Before a Joint Session of Congress on the State of the Union |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |fecha=4 de febreru de 1986 |editorial=C-SPAN |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101214053802/http://c-span.org/executive/transcript.asp?cat=current_event&code=bush_admin&year=1986 |fechaarchivu=14 d'avientu de 2010 }}</ref> Adicionalmente, cuando Reagan allegó per primer vegada a vela, solicitó na sala de cine qu'exhibía los montaxe que repitiera de nuevu la escena onde los protagonistes bromiaben al cuestionar la veracidá de que Reagan yera presidente d'Estaos Xuníos nos años 1980.<ref name=makingof/> Otramiente, [[George H. W. Bush]] fixo delles referencies a la cinta mientres los sos discursos como presidente.<ref>Gale, Zemeckis (1990)</ref> La película algamó la posición númberu 28 na llista fecha pola revista ''[[Entertainment Weekly]]'' titulada ''Les 50 meyores películes sobre preparatorias''.<ref>{{Cita web |url=http://www.ew.com/ew/report/0,6115,1532588_1_0_,00.html |títulu=The 50 Best High School Movies". |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |apellíu=Cruz |nome=Gilbert |editorial=Entertainment Weekly |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080905083021/http://www.ew.com/ew/report/0,6115,1532588_1_0_,00.html |fechaarchivu=5 de setiembre de 2008 }}</ref> En 2008, ''Back to the Future'' asítiase nel sitiu 23 de les «meyores películes enxamás feches», un llistáu creáu sobre la base de la opinión de los llectores de la revista británica ''[[Empire (revista)|Empire]]''.<ref>{{Cita web |url=http://www.empireonline.com/500/92.asp |títulu=Empire's The 500 Greatest Movies of All Time |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |editorial=Revista Empire |idioma=inglés}}</ref> Coles mesmes tamién figuró nuna llista realizada pol diariu ''[[The New York Times]]'', na que se listan cerca de 1&nbsp;000 títulos.<ref>{{Cita web |url=http://www.nytimes.com/ref/movies/1000best.html |títulu=The Best 1,000 Movies Ever Made |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |fecha=29 d'abril de 2003 |editorial=''The New York Times'' |idioma=inglés}}</ref> En xineru de 2010, la publicación británica ''[[Total Film]]'' incluyir na so llista de Les ''100 meyores películes de tolos tiempos''.<ref name="total">{{Cita web |url=http://www.totalfilm.com/features/100-greatest-movies-of-all-time/page:2 |títulu=Total Film features: 100 Greatest Movies of All Time |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |editorial=TotalFilm.com |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110519171047/http://www.totalfilm.com/features/100-greatest-movies-of-all-time/page%3A2 |fechaarchivu=19 de mayu de 2011 }}</ref> El 27 d'avientu de 2007, ''Back to the Future'' foi escoyida pal so preservación nel [[National Film Registry]] pola [[Biblioteca del Congresu d'Estaos Xuníos]] por ser «estética, cultural ya históricamente importante».<ref>{{Cita web |url=http://www.loc.gov/film/nfr2007.html |títulu=National Film Registry 2007, Films Selected for the 2007 National Film Registry |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |editorial=Biblioteca del Congresu d'Estaos Xuníos |idioma=inglés}}</ref> Un añu antes, en 2006, el llibretu orixinal de la película foi escoyíu pola Writers Guild Award como'l «56ᵘ meyor guión de tolos tiempos».<ref name="better">{{Cita web |url=http://www.wga.org/subpage_newsevents.aspx?id=1807 |títulu=101 Best Screenplays as Chosen by the |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |editorial=Writers Guild Award, Oeste |idioma=inglés}}</ref> Per otra parte, ''Back to the Future'' atópase na décima posición del llistáu fechu pola canal británicu [[Channel 4]] tituláu ''[[50 películes que tendríes de ver antes de morrer]]''.<ref>{{Cita web |url=http://www.channel4.com/film/reviews/feature.jsp?id=161521&page=4#comments |títulu=Filme4's 50 Films To See Before You Die |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |editorial=Channel 4 |idioma=inglés}}</ref> De forma similar, en 2008 la revista ''Empire'' escoyó a Marty como unu de los cien meyores personaxes del cine.<ref>{{Cita web |url=http://www.empireonline.com/100-greatest-movie-characters/default.asp?c=39 |títulu=100 Greatest Movie Characters |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Empire |idioma=inglés}}</ref> [[Ficheru:Delorean DMC-12 Time Machine in San Francisco.JPG|thumb|right|250px|Tres l'estrenu de la película, Gale y Zemeckis recibieron una carta per parte de [[John DeLorean]] onde los estimó por usar el so automóvil, el modelu [[DMC DeLorean]], en ''Back to the Future''.<ref name="delorean"/>]] En xunu de 2008, el [[American Film Institute]] reveló un llistáu tituláu [[AFI's 10 Top 10]] (consistente nuna escoyeta de diez películes partíes en diez categoríes distintes, basada nos xéneros clásicos» del cine estauxunidense), dempués de sondiar a más de 1&nbsp;500 persones arreyaes nel aspeutu creativu del cine. ''Back to the Future'' foi catalogada como la décima meyor película dientro del xéneru de ciencia ficción.<ref>{{Cita web |url=http://www.comingsoon.net/news/movienews.php?id=46072 |títulu=AFI Crowns Top 10 Films in 10 Classic Genres |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |fecha=17 de xunu de 2008 |editorial=ComingSoon.net |idioma=inglés}}</ref> De forma similar, la cinta foi incluyida na llista de candidatos de la mayoría de les llistes de la serie [[AFI 100 años... (serie)|AFI 100 años...]], realizada pol AFI, ente les cualos atópense [[AFI's 100 años... 100 películes|100 años... 100 películes]],<ref>{{Cita web |url=http://connect.afi.com/site/DocServer/movies400.pdf?docID=263 |títulu=AFI's 100 Years... 100 Movies Official Ballot |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |formatu=[[PDF]] |editorial=American Film Institute |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110707093511/http://connect.afi.com/site/DocServer/movies400.pdf?docID=263 |fechaarchivu=7 de xunetu de 2011 }}</ref> [[AFI's 100 años... 100 películes (edición 10ᵘ aniversariu)|100 años... 100 películes (edición 10ᵘ aniversariu)]],<ref>{{Cita web |url=http://connect.afi.com/site/DocServer/Movies_ballot_06.pdf?docID=141 |títulu=AFI's 100 Years... 100 Movies (10th Anniversary Edition) Official Ballot |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |formatu=[[PDF]] |editorial=American Film Institute |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110707092835/http://connect.afi.com/site/DocServer/Movies_ballot_06.pdf?docID=141 |fechaarchivu=7 de xunetu de 2011 }}</ref> [[AFI's 100 años... 100 frases|100 años... 100 frases]] por «''Roads? Where we're going we don't need roads''» pronunciada pol Dr. Emmett Brown,<ref>{{Cita web |url=http://connect.afi.com/site/DocServer/quotes400.pdf?docID=205 |títulu=AFI's 100 Years... 100 Movie Quotes Official Ballot |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |formatu=[[PDF]] |editorial=American Film Institute |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110707092500/http://connect.afi.com/site/DocServer/quotes400.pdf?docID=205 |fechaarchivu=7 de xunetu de 2011 }}</ref> siendo dos veces escoyida pa la llista de [[AFI's 100 años... 100 cantares|100 años... 100 cantares]] pa les melodíes de «The Power of Love» y «Johnny B. Goode»,<ref>{{Cita web |url=http://connect.afi.com/site/DocServer/songs400.pdf?docID=243 |títulu=AFI's 100 Years... 100 Songs Official Ballot |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |formatu=[[PDF]] |editorial=American Film Institute |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110716072337/http://connect.afi.com/site/DocServer/songs400.pdf?docID=243 |fechaarchivu=16 de xunetu de 2011 }}</ref> [[AFI's 100 años... 100 pasiones|100 años... 100 pasiones]],<ref>{{Cita web |url=http://connect.afi.com/site/DocServer/thrills400.pdf?docID=249 |títulu=AFI's 100 Years... 100 Thrills Official Ballot |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |formatu=[[PDF]] |editorial=American Film Institute |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110716072312/http://connect.afi.com/site/DocServer/thrills400.pdf?docID=249 |fechaarchivu=16 de xunetu de 2011 }}</ref> y [[AFI's 100 años... 100 sorrises|100 años... 100 sorrises]].<ref>{{Cita web |url=http://connect.afi.com/site/DocServer/laughs500.pdf?docID=251 |títulu=AFI's 100 Years... 100 Laughs Official Ballot |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |formatu=[[PDF]] |editorial=American Film Institute |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110707093119/http://connect.afi.com/site/DocServer/laughs500.pdf?docID=251 |fechaarchivu=7 de xunetu de 2011 }}</ref> El grupu británicu de [[pop rock]] [[McFly]] toma'l so nome, a manera d'homenaxe, del protagonista de ''Back to the Future''; la banda foi nomada asina, yá que d'alcuerdu a los comentarios que [[Harry Judd]] —baterista del grupu— realizó mientres una entrevista, almitió que los miembros de la banda guardáben-y una cierta fascinación a Marty McFly y a la triloxía polo xeneral.<ref>{{Cita web |url=http://web.archive.org/web/http://www.ilikemusic.com/interviews/-684 |títulu=McFly - Harry chats to ilikemusic.com |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |editorial=ILikeMusic.com |idioma=inglés}}</ref> L'ésitu del llargumetraxe amontó notablemente la popularidá del modelu d'automóviles DeLorean; a manera d'anécdota, Gale y Zemeckis recibieron una carta de [[John DeLorean]], creador de dichu modelu, onde ésti-yos estimó por usar el so automóvil en ''Back to the Future''.<ref name="delorean">{{Cita web |url=http://www.deloreanmotorcity.com/photogallery-heritage.html |títulu=John DeLorean Heritage Tour |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |editorial=Deloreanmotorcity.com |idioma=inglés}}</ref> Con respectu al rellanzamientu del filme, por cuenta del so 25° aniversariu desque foi estrenada nos cines, dellos sitios d'Internet realizaron reseñes sobre lo que más -yos gustó de la triloxía polo xeneral, centrándose primordialmente na primer entrega; el sitiu mexicanu Chilango.com realizó un llistáu de les 25 coses que más -y prestó al so equipu d'editores a lo llargo del tiempu, titulada como «A 25 años del so estrenu, 25 señales del nuesu amor polos McFly»; d'ente les coses que se menten, fálase sobre escenes, personaxes y frases qu'a lo llargo del argumentu van teniendo'l so «encaxe» como si fuera un ruempecabeces.<ref>{{Cita web |url=http://www.chilango.com/cine/nota/2010/11/04/del-mr-fusion-a-les frases |títulu=Volver, volver, volver al futuru |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |fecha=4 de payares de 2010 |editorial=Chilango.com |idioma=inglés}}</ref> De la mesma, l'aniversariu motivó a dellos críticos a reseñala de nuevu, pero esta vegada de manera enfocada a la calidá de remasterización, según nel so formatu dixital.<ref>{{Cita web |url=http://www.razon.com.mx/spip.php?article53056 |títulu=El Futuru Regresu |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |editorial=LaRazón.com |idioma=inglés}}</ref> El sitiu peruanu ElComercio.com, amosó un videu nel cual amuésase a Michael J. Fox promoviendo una xunta ente los actores que participaron na grabación mientres la entrega de los premios [[Premios Scream Movie|Scream Movie]]; otramiente, el mesmu videu foi reproducíu mientres dicha ceremonia.<ref>{{Cita web |url=http://elcomercio.pe/espectaculos/654028/noticia-michael-fox-grabo-trailer-volver-al futuru-25-anos-despues |títulu=Michael J. Fox grabó un tráiler de "Volver al futuru" 25 años dempués |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 |fecha=14 d'ochobre de 2010 |editorial=ElComercio.com}}</ref> ''Back to the Future'' tuvo múltiples [[referencia|referencies]], alusiones, [[parodia|parodies]] y demás apaiciones, en diversos medios, tantu n'otres producciones dientro de la industria del cine como en munches otres obres audiovisuales ayenes a ella, como lo son los [[Programa de televisión|progamas de televisión]] y inclusive en videoxuegos. D'ente los exemplos que pueden mentase incluyir a ''[[The Simpsons]]'',<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0767439/movieconnections |títulu=Movie connections for The Simpsons |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}</ref> ''[[Phineas & Ferb]]'',<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt1515135/movieconnections |títulu=Movie connections for Phineas and Ferb |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}</ref> ''[[The Fairly OddParents]]'',<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0575711/movieconnections |títulu=Movie connections for The Fairly OddParents |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}</ref> ''[[Donnie Darko]]'',<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0246578/movieconnections |títulu=Movie connections for Donnie Darko |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}</ref> ''[[CSI: Crime Scene Investigation]]'', ''[[Half-Life 2]]'', ''[[Duke Nukem 3D]]'',<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0228246/movieconnections |títulu=Movie connections for Duke Nukem 3D |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}</ref> ''[[The Big Bang Theory]]'',<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt1127905/movieconnections |títulu=Movie connections for The Big Bang Theory |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}</ref> ''[[Clockstoppers]]'',<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0157472/movieconnections |títulu=Movie connections for Clockstoppers |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}</ref> ''[[The Butterfly Effect (película de 2004)|The Butterfly Effect]]'',<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0289879/movieconnections |títulu=Movie connections for The Butterfly Effect |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}</ref> ''[[South Park]]'',<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0995577/movieconnections |títulu=Movie connections for South Park |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}</ref> ''[[Ghost Rider (película)|Ghost Rider]]'',<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0259324/movieconnections |títulu=Movie connections for Ghost Rider |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}</ref> ''[[No More Heroes]]'',<ref name="connection"/> ''[[Driver: San Francisco]]'',<ref>{{Cita web |url=http://ps3.ign.com/articles/119/1192541p2.html |títulu=What Do The Dark Knight, Marty McFly and Mr. T have in common? |fechaaccesu=6 de setiembre de 2011 |apellíu=Reilly |nome=Luke |fecha=S de setiembre de 2011 |editorial=IGN.com |idioma=inglés}}</ref> ente otros.<ref name="connection">{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0088763/trivia?tab=mc |títulu=Movie connections for Back to the Future |fechaaccesu=19 de mayu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}</ref> == Noveles, serie de televisión y videoxuegos == De forma simultánea al estrenu de la película, la editorial Berkley Books llanzó una [[novela]] oficial a manera d'adautación lliteraria del filme, ''Back to the Future: a novel'', escrita por [[George Gipe]]. Magar Gipe basóse puramente nel guión de ''Back to the Future'', esta publicación carauterizar por cuntar con delles diferencies tocantes a la película, pos añedió escenes, personaxes y llugares inéditos que nun apaecen nesta postrera.<ref>{{Cita web |url=https://books.google.com.mx/books?id=wXQbOQAACAAJ&dq=back+to+the+future+novelization&hl=es&ei=YS8iTdibNoT58AbbldHBDg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CC0Q6AEwAQ |títulu=Back to the Future: a novel |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Google Books |idioma=inglés}}</ref> Esi mesmu añu, Berkley Books llanzó otra novela empobinada pa neños y titulada ''Back to the Future: The Story'', que corrió al cargu de [[Robert Loren Fleming]] y considérase una adautación de la novela de Gipe.<ref>{{Cita web |url=https://books.google.com.mx/books?id=-bYiAAAACAAJ&dq=back+to+the+future:+the+story&hl=es&ei=bDAiTf3EPMH58AbC4PXUDQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA |títulu=Back to the Future: The Story |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Google Books |idioma=inglés}}</ref> En 1990, Mallard Press publicó una antoloxía sobre la triloxía completa, titulada como ''Back to the Future: The Official Book of the Complete Movie Trilogy'', que foi escrita por [[Michael Klastorin]] y [[Sally Hibbin]], que llanzóse de manera simultánea a ''Back to the Future III''.<ref>{{Cita web |url=https://books.google.com.mx/books?id=qIKXNAAACAAJ&dq=Back+to+the+Future:+The+Official+Book+of+the+Complete+Movie+Trilogy&hl=es&ei=IzEiTb3aM4Gs8Aa2i8XCDg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCUQ6AEwAA |títulu=Back to the Future: The Official Book of the Complete Movie Trilogy |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Google Books |idioma=inglés}}</ref> Esi añu tamién se llevó a cabu la publicación de cuatro revistas, enlistadas sol títulu de ''Back to the Future Fan Club Magacín'', que inclúin entevistes cola repartida y personal téunico de les películes según fotografíes inédites de los actores.<ref>{{Cita web |url=http://www.comiccollectorlive.com/LiveData/CoverTitle.aspx?id=2183y6y1-8d4a-4cdf-9cbf-a75afab2639c |títulu=Back to the Future Fan Club Magacín |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Comiccollectorlive.com |idioma=inglés}}</ref> En 2010, Sorcha Ní Fhlainn publicó ''The Worlds of Back to the Future: Critical Essays on the Films'', que ye un analís críticu de los distintos elementos y temátiques espuestos na triloxía de ''Back to the Future'', tomando aspeutos filosóficos, lliterarios, musicales, culturales y científicos.<ref>{{Cita web |url=https://books.google.com.mx/books?id=H7PLgyEBL3UC&dq=Back+to+the+Future:+The+Official+Book+of+the+Complete+Movie+Trilogy&source=gbs_navlinks_s |títulu=The Worlds of Back to the Future: Critical Essays on the Films |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=Google Books |idioma=inglés}}</ref> [[Ficheru:Graffiti in Shoreditch, London - Back to the Future by Graffiti Life (9422243113).jpg|thumb|200px|left|Na imaxe, un [[graffitti]] de [[Londres]], [[Inglaterra]] qu'emula la escena na qu'asocede «el primer viaxe nel tiempu na historia del mundu», acordies con Doc.]] En setiembre de 1991 estrenóse la [[serie de televisión]] ''[[Back to the Future (serie animada)|Back to the Future]]'', una producción [[Animación|animada]] producida por Universal Cartoon Studios —una división d'Universal Studios— y [[Amblin Entertainment]], principalmente. El programa duró un total de dos temporaes, caúna de trece episodios, concluyendo les sos tresmisiones orixinales pola canal [[Columbia Broadcasting System|CBS]] en payares de 1992. Más tarde, la serie retresmitir poles canales [[American Broadcasting Company|ABC]] (1993) y [[Fox Broadcasting Company|FOX]] (2003). La trama de la mesma céntrase nes aventures de Marty y la so novia, y la familia de Doc Brown, xuntu col perru Einstein. En 1992 y 1993 ganó cuatro premios [[Premios Daytime Emmy|Daytime Emmy]], rellacionaos cola edición de soníu.<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0101042/ |títulu=Back to the Future |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=IMDb.com |idioma=inglés}}</ref> Coles mesmes que se tresmitía la serie televisiva, Harvey Comics llevó a cabu la publicación d'una serie de siete [[historieta|historietes]] basaes primordialmente nel ''show'' animáu, que concluyó en 1993.<ref>{{Cita web |url=http://www.bttf.net/category_s/34.htm |títulu=Back to the Future - Comics |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=BTTF.net |idioma=inglés}}</ref> Tocantes a los [[videoxuegu|videoxuegos]] basaos en ''Back to the Future'', el primeru d'ellos, ''[[Back to the Future (videoxuegu)|Back to the Future]]'', llanzar en 1989 pa la consola [[Nintendo Entertainment System|Nintendo NES]], publicáu por [[LJN]] y desenvueltu por [[Beam Software]]. Igualmente, llanzáronse otros trés versiones pa los sistemes [[Commodore 64]] y [[Sinclair ZX Spectrum]], [[MSX]] —distribuyíu por [[Poni Canyon]]— y MSX2 —esclusivu para [[Xapón]]—. Hai una versión modificada del [[motor de xuegu]] emplegáu en ''[[Grand Theft Auto: Vice City]]'' titulada ''Back to the Future: Hill Valley'', según otra distinta basáu en ''[[Grand Theft Auto: San Andreas]]'', que tán disponibles pa la so descarga virtual.<ref>{{Cita web |url=http://www.bttfhillvalley.co.uk/forum/index.php?act=pages&page=home |títulu=Back to the Future: Hill Valley |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |editorial=bttfhillvalley.co.uk |idioma=inglés}}</ref> Igualmente, esiste un [[minixuegu]] denomináu ''Back to the Future - The Ride'' nel títulu ''[[Universal Studios Theme Park Adventure]]'', distribuyíu en 2001 pa la consola [[Nintendo GameCube]]. En 2010, la compañía [[Telltale Games]] anunció la producción d'un [[Back to the Future: The Game|videoxuegu episódicu]] conformáu por cinco partes independientes ente sigo, toes elles basaes na triloxía fílmica con motivu del 25ᵘ aniversariu.<ref>{{Cita web |url=http://www.gamepron.com/news/2010/09/02/this-is-heavy-back-to-the-future-the-video-game/ |títulu=This is heavy: Back to the Future, the video game |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |apellíu=Citizen |nome=Jessica |fecha=2 de setiembre de 2010 |editorial=GamePron.com |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.gamepron.com/news/2010/09/02/this-is-heavy-back-to-the-future-the-video-game/|fechaarchivu=2 d'avientu de 2015}}</ref> Gale asesoró'l desarrollu del guión utilizáu nel xuegu, amás de que Christopher Lloyd [[Actor de voz|emprestó la so voz]] pa interpretar a Doc Brown na so versión dixital. El xuegu asítiase dientro de la llinia argumental orixinal, seis meses dempués de los acontecimientos de la ''Parte III'', y foi afechu pa les plataformes [[Personal Computer|PC]], [[Macintosh|Mac]], [[PlayStation 3|PS3]], [[iPad]] y [[Wii]].<ref>{{Cita web |url=http://www.gamepron.com/news/2010/10/26/telltale-games-get-ready-to-go-back-to-the-future/ |títulu=Telltale Games get ready to go Back to the Future |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |apellíu=Citizen |nome=Jessica |fecha=27 d'ochobre de 2010 |editorial=GamePron.com |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.gamepron.com/news/2010/10/26/telltale-games-get-ready-to-go-back-to-the-future/|fechaarchivu=2 d'avientu de 2015}}</ref> La primer parte foi publicada'l 22 d'avientu de 2010.<ref>{{Cita web |url=http://www.telltalegames.com/communityblogsid-732 |títulu=Back to the Future: Episode 1 is Now Available |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 |fecha=22 d'avientu de 2010 |editorial=Telltale Games |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101226160951/http://www.telltalegames.com/communityblogsid-732 |fechaarchivu=26 d'avientu de 2010 }}</ref> En 1990 producióse una versión ''[[pinball]]'' titulada ''Back to the Future: The Pinball''.<ref>{{Cita web |url=http://www.ipdb.org/machine.cgi?id=126 |títulu=The Internet Pinball Database Presents: Back to the Future |fechaaccesu=25 d'ochobre de 2015 |fecha=xunu de 1990 |editorial=The Internet Pinball Database |idioma=inglés}}</ref> Nuna entrevista a finales de 2010, Gale comentó que namái les películes son consideraes como [[Canon (ficción)|canóniques]] y que les demás producciones —noveles, videoxuegos, serie de TV, etcétera— rellaten hestories «alternatives» a la trama principal, y polo tanto nun son oficiales.<ref name="interesáu">{{Cita web |url=http://www.telltalegames.com/communityblogsid-687 |títulu=Bob Gale Answers Your Back to the Future Questions |fechaaccesu=3 de xineru de 2011 |fecha=22 d'avientu de 2010 |editorial=Telltale Games |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101225022601/http://www.telltalegames.com/communityblogsid-687 |fechaarchivu=25 d'avientu de 2010 }}</ref> == ''Back to the Future: The Ride'' == A mediaos de 1991 inauguróse l'atraición ''[[Back to the Future: The Ride]]'' nel parque temáticu [[Universal Studios Florida]], que básicamente yera un [[simulador]] onde Doc Brown intenta atrapar a Biff Tannen a bordu del DeLorean.<ref>{{Cita web |url=http://www.imdb.es/title/tt0101392/ |títulu=Back to the Future... The Ride |fechaaccesu=19 de marzu de 2011 |editorial=IMdb.com |idioma=inglés}}</ref> En 1993, una atraición similar abrió les sos puertes n'[[Universal Studios Hollywood]], y finalmente en 2001 abrióse una última atraición n'[[Universal Studios Japan]]. Nos dos primeros parques l'atraición foi clausurada en 2007 pa ser sustituyida por ''[[The Simpsons Ride]]'',<ref>{{Cita web |url=http://www.parkz.com.au/parks/US/Orlando/Universal_Studios_Florida/rides/690-Back-to-the-Future-The-Ride.html |títulu=Back to the Future: The Ride (Universal Studios) |fechaaccesu=19 de marzu de 2011 |editorial=Parks.com |idioma=inglés}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.themeparkinsider.com/reviews/universal_studios_hollywood/back_to_the_future-_the_ride/ |títulu=Back to the Future: The Ride |fechaaccesu=19 de marzu de 2011 |editorial=ThemeParkInsider.com |idioma=inglés}}</ref> ente qu'en Xapón la mesma sigue vixente. Cabo señalase que n'Universal Studios Hollywood esiste un restorán temáticu inspiráu na triloxía de ''Back to the Future'' denomináu Doc Brown's Chicken, onde se sirven cuatro variedaes de [[pollu fritu]] y el personaxe central ye Doc Brown.<ref>{{Cita web |url=http://www.thestudiotour.com/ush/attractions/food_docbrowns.shtml |títulu=Food: Doc's Brown Chiken |fechaaccesu=19 de marzu de 2011 |editorial=The Studio Tour.com |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101130135530/http://thestudiotour.com/ush/attractions/food_docbrowns.shtml |fechaarchivu=30 de payares de 2010 }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.themeparkinsider.com/reviews/universal_studios_hollywood/doc_brown%27s_fancy_chicken/ |títulu=Doc Brown's Fancy Chicken |fechaaccesu=19 de marzu de 2011 |editorial=ThemeParkInsider.com |idioma=inglés}}</ref> == Ver tamién == * [[DMC DeLorean]] * [[Viaxe al traviés del tiempu]] * [[Complexu d'Edipu]] * [[Florence Nightingale|Síndrome de Nightingale]] == Notes == {{llistaref|grupu="nota"}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita llibru |autor=[[Bob Gale|Gale, Bob]]; [[Robert Zemeckis|Zemeckis, Robert]] |títulu=Back To The Future: The Official Book Of The Complete Movie Trilogy |ubicación=Londres |editorial=Hamlyn |añu=1990 |capítulu=Foreword |isbn=0-600-571041}} * {{cita llibru |autor=McBride, Joseph |títulu=Steven Spielberg: A Biography |editorial=Faber and Faber |añu=1997 |allugamientu=[[Nueva York]] |isbn=0-571-19177-0}} * {{cita llibru |nome=Norman|apellíos=Kagan |títulu=The Cinema of Robert Zemeckis |añu=2003 |editorial=Rowman & Littlefield |capítulu=Back to the Future I (1985), II (1989), III (1990) |allugamientu=Lanham, Maryland |isbn=0-87833-293-6}} === Llectura complementaria === * {{cita llibru |autor=Gipe, George |títulu=Back to the Future: A Novel|otros=Novelización de la película |formatu=llibro de bolsu |añu=1985|mes=xunetu |editorial=Berkley Books |isbn=978-0425082058}} * {{cita llibru |nome=Sorcha|apellíos=Nin Fhlainn |añu=2010 |títulu=The Worlds of Back to the Future: Critical Essays on the Films. |editorial=McFarland Publishers |isbn=978-0-7864-4400-7}} * {{cita llibru |nome1=Andrew |apellíu1=Shail |nome2=Robin |apellíu2=Stoate |títulu=Back to the Future|otros=BFI Film Classic |añu=2010 |editorial=Palgrave Macmillan |isbn=9781844572939}} * {{Cita web |url=http://lolodudo.wordpress.com/2014/07/09/regresu-al futuru-en-versu-2/ |títulu="Back to the Future", en versu. |apellíu=Duldo |nome=Lolo |fecha=2014}} == Enllaces esternos == {{Commons|Back to the Future|''Back to the Future''}} {{Wikiquote|Back to the Future|''Back to the Future''}} * [http://www.bttfmovie.com Sitiu web oficial] {{en}} * [http://www.flickr.com/photos/misterbiscuit/sets/72157600205156237/with/494088303/ Galería de semeyes inédites de los escenarios de la película] * {{IMDb títulu|0088763}} * {{Rotten Tomatoes|back_to_the_future}} * {{tcmdb title|16306|Back to the Future}} * {{Mojo títulu|backtothefuture}} * {{metacritic filme|back-to-the-future}} * {{Filmaffinity|309023}} {{Traducíu ref|en|Back to the Future|Inglés|oldid=405852620|trad=parcial}} {{Tradubot|Back to the Future}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Películes de Back to the Future]] [[Categoría:Películes sobre viaxes nel tiempu]] [[Categoría:Películes d'Amblin Entertainment]] [[Categoría:Cine d'autor]] [[Categoría:Películes d'aventures]] [[Categoría:Películes de ciencia ficción]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 5n8cyxg86nls6kcln5aj8u1yuy1cuxw Ilusionismu 0 102468 3707711 3681873 2022-08-17T09:29:07Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Thurston magician poster.jpg|thumb|Póster promocional del magu americanu Howard Thurston.]] L''''ilusionismu'''<ref>{{DALLA|ilusionismu}}</ref> tamién denomáu '''maxa''', ye un [[artes escéniques|arte escénica]], [[suxetiva|suxetivu]], [[narrativa|narrativu]] y espectáculu d'habilidá ya inxeniu, que consiste en producir artificialmente efeutos n'apariencia maraviyosos ya inesplicables mientres se desconoz la causa que los produz. Estos efeutos (desapaiciones, tresformamientos, uniones, llectures de la mente, etc), que fingidamente faen paecer realidá lo imposible, conócense como efeutos, xuegos de maxa, ilusiones y vulgarmente como trucos de maxa. Dientro de la maxa caben diverses especialidaes: fantasistas, prestidigitadores, prestímanes, cartománticos, escamoteadores y reis del fuximientu con o ensin atadures, que protexen los sos trucos col compromisu del secretu profesional. == Historia == [[Ficheru:Roberthoudin.jpg|thumb|right|[[Jean Eugène Robert-Houdin]], que ye consideráu'l primer magu modernu.]] Conocíu so los diversos nomes de ''maxa simulao'', ''maxa blanco'' o ''escamoteo'', l'ilusionismu remontar a la más alloñada antigüedá. Los primeros datos escritos y documentados de maxa vienen d'[[Exiptu]], fai más de 4000 Años.Un dibuxu na paré d'una cámara mortuoria de la ciudá de [[Beni Hassan (Exiptu)|Beni Hassan]] —trazáu probablemente 2200 años antes de Cristu— representa a dos homes dedicaos a realizar con unos concos en forma de copa lo que paez un trucu d'ilusionismu. Los xeroglíficos qu'indiquen salida de debaxo dan la impresión de confirmar que debaxo d'una de les vasíes atopa una bola o dalgún pequeñu oxetu redondu, a puntu d'apaecer en forma máxica. Henry Westcar, un aventureru británicu, afayó en 1825 el [[papiru Westcar]], primer documentu que describe una función máxica realizada pol magu Dyedi na corte real de Khufu ([[Keops]]). El papiru ilustra la categoría único y especial de la que gociaba l'arte del ilusionismu. Según aquel testu, Dyedi yera toa una lleenda ente los homes. Atribuyíense-y cientu diez años d'edá y unos mambises que andaben a la tema colos dioses. La so mera presencia inspiraba medrana a los homes normales. Hasta'l faraón omnipotente solicitó que compareciera ante él. {{Cita|L'escenariu ye'l gran palaciu de piedra de [[Menfis (Exiptu)|Menfis]], residencia de ''[[Keops]]''. Adulces, pero con enorme dignidá, Dedi camina con pasu firme irradiando respetu. Ye vieyu. Cuando llega al tronu onde s'atopa Keops, ye'l faraón quien s'inclina. El [[Faraón Keops|faraón]] pregunta sobre los poderes del magu, capaz de volver xunir el cuerpu nala cabeza cortada, y el magu contesta que los sos poderes llindar a animales. El faraón ordena que-y apurran un gansu al ilusionista. Dyedi cueye al animal, afalagar p'aselalo, saca un cuchiellu de debaxo de la so túnica, corta la cabeza de l'ave, y asitiar na palma de la so mano, por que'l faraón ver. Mientres el faraón repara atentamente, Dyedi asitia la cabeza nuevamente sobre'l pescuezu del gansu, marmulla una invocación máxica, solmena al gansu y asitiar nel suelu. El faraón desorbita los sos güeyos cuando'l gansu írguese, íguase les plumes y allóñase andaneando adulces. Dgedi repite l'esperimentu con otros animales, y cuando terminó la so actuación, retírase.}} De la so actividá nómada y feriante consten testimonios en manuscritos del sieglu X y ente'l so primeres grandes especialistes figuren el maestru Gonin (finales del s. XVI), fundador d'una dinastía de magos. Asimilaos a los ''homes de ciencia'', utilizaron autómates y otros artefautos primero que nel s. XVIII incorporaren la eletricidá y otros adelantos científicos p'ampliar el so repertoriu de trucos, que presentaben sol nome de ''física'' y d'onde nació la [[física recreativa]]. L'afitamientu d'esti oficiu producir nel s. XVIII, dando llugar a l'apaición de los ''teatros de maxa'' ([[Étienne-Gaspard Robert|Robertson]], [[Jean Eugène Robert-Houdin|Robert-Houdin]]). Nun principiu, el repertoriu amenorgábase sobremanera al ''escamoteo'' (faer sumir un oxetu p'atopalo n'otru llugar distintu d'aquel en que tuviera de tar o faer apaecer otru nel so llugar), pero amplióse depués con trucos complexos de ''gran maxa''. El más célebre magu y escapista del sieglu XIX (y posiblemente de tolos tiempos) foi [[Harry Houdini]] (1874-1926), tomó'l so nome profesional de [[Harry Keller]] y del mentáu Robert-Houdin, y desenvolvió una serie d'ilusiones de maxa escénicu, basaes munches d'elles nel arte del escape. A finales del sieglu XX, l'ilusionismu volvió tener puxanza de la mano de [[Doug Henning]] primero, y [[David Copperfield (illusionista)|David Copperfield]] dempués, al traviés de los sos especiales televisivos, espectáculos en [[Broadway]] y xires internacionales. === Magos clásicos === * [[Fu-Manchú]] * [[Harry Houdini]] * [[Al Koran]] * [[John Nevil Maskelyne]] * [[Jean Eugène Robert-Houdin]] * [[Tony Slydini]] * [[Dai Vernon]] * [[Richiardi Jr]]. === Magos modernos === * [[Arturo de Ascanio]] * [[Avner the Eccentric]] * [[Criss Angel]] * [[David Blaine]] * [[Jorge Blass]] * [[Joe & Moy]] * [[Pepe Carroll]] * [[David Copperfield (illusionista)|David Copperfield]] * [[Dynamo (ilusionista)|Dynamo]] * [[Jeff McBride]] * [[Juan Tamariz]] * [[Penn & Teller]] * [[Luis Piedrahita]] * [[David Stone]] * [[René Lavand]] * [[Edo Caroe]] * [[Jean François Gerault]] === El patrón de los ilusionistes === [[San Xuan Bosco]] (1815-1888) ye'l patrón de los ilusionistes. Fueron los mesmos magos quien nun congresu internacional celebráu en [[Segovia]] ([[España]]), escoyer como modelu y proteutor, a mediaos del sieglu XX. Don Bosco, como tradicionalmente conózse-y, foi un sacerdote modernu, cercanu a los mozos más probes, que supo ganase l'amistá d'éstos con téuniques inspiraes nel ilusionismu, asina llogró evitar que munchos fueren a la cárcel y que tomaren na so vida'l bon camín. == Disciplines del ilusionismu == [[Ficheru:Mind-reading-Russell-Morgan.jpeg|thumb|Anuncio d'un espectáculu teatral de mentalismo de mediaos]][[Ficheru:David Blaine hospital 2005.jpg|thumb|David Blaine practicando maxa de cerca]][[Ficheru:Street magician in Troy, NY.jpg|thumb|Maxa caleyero]][[Ficheru:HarryHoudini1899.jpg|thumb|[[Harry Houdini]] practicando [[escapismo]]]] Suelse clasificar l'ilusionismu según distintos conceutos en función de la distancia a los espectadores, númberu d'ellos y llocalización de la presentación: * [[Maxa de cerca]] o [[micromagia]]: efeutos fechos a curtia distancia, a menos d'una docena d'espectadores (dellos magos utilicen pantalles xigantes pa representalos ante un teatru enteru). Empléguense casi siempres naipes, monedes y otros oxetos cotidianos y de pequeñu tamañu. Tamién ye conocida como ''[[close up]]''. A nivel mundial podemos nomar —ente los más reconocíos polos sos colegues— a [[Juan Tamariz]], [[Dai Vernon]], [[Martin Nash]], [[Tony Slydini]] y [[René Lavand]]. * [[Maxa de salón]]: xuegos de maxa visible pa un grupu que puede dir dende unos quince a cien persones. Ente otros elementos, utilícense lluries, pañuelos, aros y diversos accesorios de tamañu mediu. Ye la que suelen utilizar los magos en fiestes y eventos. * [[Maxa d'escena]]: llevar a cabu sobre un escenariu, mayormente nun teatru. Nella desenvuélvense les grandes ilusiones y les manipulaciones. Nel sieglu XX sobresalieron [[Cardini]], [[Fred Kaps]] y [[Channing Pollock (Magu)|Channing Pollock]], ente otros. * [[Maxa caleyero]]: realizar na cai. Tien munchos sieglos d'historia, y el so máximu esponente modernu ye [[Jeff Sheridan]], qu'actuaba na década de 1970 nel [[Central Park]] de [[Nueva York]]. Jim Cellini, alumnu de Slydini, ye tamién un reconocidísimo magu d'a pies de cai. La maxa de cai nun ye, por sigo mesma, una disciplina dientro del ilusionismu. Dacuando produzse esti tracamundiu, pero en realidá ye maxa de cerca, d'escenariu, etc., realizada nuna redolada como la cai, anque los efeutos son los mesmos. En función de los oxetos utilizaos: * [[Numismagia]]: maxa con monedes. * [[Cartomagia]]: maxa con naipes. * [[Maxa con animales]]:<ref>{{cita web |títulu=Maxa con animales|url=http://www.portaldemagia.net/%C2%BFanimales-en-la maxa-opinion/|cita=2|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.portaldemagia.net/%C2%BFanimales-en-la maxa-opinion/|fechaarchivu=3 d'avientu de 2015}}</ref> apaición, desapaición o tresformamientu de palombos, coneyos y otros animales. * [[Grandes ilusiones]]: maxa na que persones son cortaes, sumen, zarraes en sitios estrechos, vuelen, etc. En función de los tipos d'efeutos: * [[Maxa risible]]: Como'l so nome indica, ye la caña na que se concede especial importancia al humor y la comedia. * [[Prestidigitación]], y/o manipulación: Ye la caña de la maxa na que'l secretu basar n'habilidá de manes y oxetos ensin trucar. Estremar de la prestidigitación en que ta más enfocada escontra'l ''close up''. Tamién se denomina manipulación a los xuegos d'habilidá de manes, como llanzar una carta al aire y atayala. * [[Mentalismo]]: Ye la caña del ilusionismu na que supuestamente s'utiliza'l poder de la mente, los sos efeutos xeneralmente son predicciones, lleer la mente, telekinesis, levitación, la suxestión etc. * [[Manipulación d'escenariu]] * [[Escapismo]]: Ye la caña de la maxa na que'l principal oxetivu ye escapase o soltase de dalgún llugar o oxetu. Pueden ser ilusiones o escapaes reales. * [[Pickpocketing]]: El magocarterista tien de tener l'habilidá non solo manual, sinón verbal y xestual pa poder distrayer a la so víctima mientres lu roba» ensin qu'ésta se decate d'ello. Pa ello válense de munches téuniques, destacando la distracción, p'amosar el so arte. Los oxetos más comunes a la de robar nun espectáculu de pickpocketing son: relós, carteres, corbates, petrines, gafes, pañuelos, teléfonos móviles... esto ye, cualquier oxetu que pueda llevase nos bolsos tantu de la chaqueta o camisa, como de los pantalones. Polo xeneral, esti tipu de demostraciones suelen ser risibles y feches n'escenariu, polo que l'oxetu ye devueltu a la supuesta víctima al terminar el númberu. === Día internacional del ilusionista === Como en tou oficiu esiste un día nel añu pa celebrar l'exerciciu de la mesma, pa la maxa ye'l 31 de xineru'l día internacional del magu.<ref>{{cita web |autor=BBC News|títulu=Día Internacional del magu|url=https://www.bbc.co.uk/news/entertainment-arts-21276675|fechaaccesu=31 de xineru de 2013|idioma=inglés}}</ref> Otros magu celebrar el 31 d'ochobre, fecha en que conmemoren el fallecimientu de Harry Houdini.{{ensin referencies}} === Tipos d'efeutos === L'ilusionista realiza un efeutu que l'espectador percibe como maraviyosu, contrariu a les lleis naturales o al sentíu común, y que la so causa paez-y desconocida ya inesplicable. Ente los posibles efeutos máxicos que pueden realizase tán: * [[Apurra (paranormal)|Producción]]: Faer apaecer daqué de la nada. * Desapaición: Esmorecer daqué, a daquién o a unu mesmu. * Tresformamientu: Tresformar daqué n'otra cosa, o camudar el so color, forma, tamañu, etc. * Restauración: Restaurar daqué rotu o estropiáu. * [[Teletransportación]]: Tresportar daqué d'un llugar a otru, d'una forma imposible. * Transposición: Intercambiar dos o más oxetos de llugar, d'una forma imposible. * Penetración: Travesar un oxetu sólidu con otru, ensin rompelo, d'una forma imposible. * Multiplicación: Estremar un oxetu en dellos oxetos completos similares al orixinal. Tamién pueden multiplicase los líquidos, aumentando apreciablemente la so cantidá. * Simpatía: Llograr que l'efeutu causáu a un oxetu retrucar a otru oxetu distintu * Sintropía: Faer apaecer l'orde ellí onde se supón que tendría d'haber desorde. * Coincidencia: Faer qu'asocedan coincidencies que se suponen desaxeradamente difíciles si asocedieren por mera casualidá. * [[Predicción]] o [[precognición]]: Dexar constancia d'un sucesu primero que esti tenga llugar y comprobar que se cumple lo predicho. * [[Clarividencia]]: Afayar una verdá secreta o atopar daqué que ta ocultu, alegando supuestos poderes mentales o cierta habilidá de [[perceición extrasensorial]]. N'ocasiones usen artiluxos supuestamente máxicos (p.ej. bola de vidriu). Un casu particular ye la [[Psicometría (aldovinación)|psicometría]], o capacidá de consiguir información sobre un oxetu tocándolo. Otru casu particular ye la [[radiestesia]], o habilidá p'alcontrar oxetos ocultos usando un preséu senciellu (p.ej. pendilexu, baniella, forqueta,…). * Aldovinación: Similar a la clarividencia, pero alegando una habilidá estraordinaria pa interpretar determinaos signos y evidencies (de cutiu aliégase tener una vista, oyíu o olfatu cimeru). Por casu, l'ilusionista puede dicir qu'aldovinó ónde ta daqué reconociendo la espresión facial del espectador, escuchando la so respiración o los sos llatíos, percibiendo la buelga o'l golor dexao por un oxetu, discirniendo ente dos soníos aparentemente iguales,… * [[Revelación]]: Manifestar una verdá secreta o oculta per mediu d'elementos máxicos que la afayen (p.ej. ceniza, fueu,…). Un casu particular ye la [[cartomancia]], o aldovinación per mediu de los naipes (como nel Taró). * [[Telepatía]]: Tresmisión de pensamientu ente dos persones. * [[Hipnosis]]: Por suxestión, llevar a otra persona a un estáu d'inconsciencia cercanu al suañu hasta consiguir la sumisión de la voluntá del individuu a les órdenes del ilusionista. * [[Telequinesis]]: Mover oxetos cola mente (o entartallalos, manipolialos…) ensin tocalos. * [[Levitación]]: Suspender daqué nel aire asemeyando ausencia de gravedá, ensin puntu de sofitu. * Suspensión: Similar a la levitación, pero calteniendo un puntu de sofitu. * [[Psicoquinesis]]: Deformación o alteración d'oxetos per mediu de poderes mentales, por casu doblar el metal o volver flexible un oxetu ríxidu (a diferencia de la telequinesis, equí sí que puede tocase l'oxetu). * Animación: Llograr dar apariencia de vida a oxetos inanimaos. * [[Piroquinesis]]: Faer que los oxetos calézanse, inclusive qu'amburen, al meru contautu coles nueses manes o vista. * [[Crioquinesis]]: Faer que los oxetos esfrézanse, inclusive que se conxelen, al meru contautu coles nueses manes o vista. * [[Escapismo]]: Lliberar de cualquier elementu que torgue'l llibre movimientu. N'ocasiones esto fai contrarreló, esponiendo al magu a un seriu peligru si nun consigue lliberar a tiempu. * Invulnerabilidad: Demostrar la capacidá d'aguantar eventos dañibles o mortales, o de curar feríes de forma estelante. * [[Intangibilidad]]: Capacidá de ser travesáu por un oxetu sólidu (p.ej. una espada) ensin sufrir nenguna clase de dañu. N'ocasiones aseméyase que'l cuerpu ye cortáu, separáu y depués recompuestu ensin sufrir dañu dalgunu. === Artes allegaos que s'estremaron del ilusionismu === * [[Faquir|Fakirismo]] * [[Ventriloquia]] * [[Solombres chinesques]] * [[Teatru Negru de Praga]] * Hipnosis teatral * [[Globoflexia]] * [[Florituras con cartes]] (Cardistry) === Dellos xuegos clásicos === * [[Desapaición d'un pañuelu]] * [[Muyer Zig Zag]] * [[Metamorfosis (maxa)|Metamorfosis]] * [[Desapaición d'un coneyu]] * [[Apaición d'una rosa]] * [[Desapaición de la Estatua de la llibertá]] * [[Travesando la muralla china]] * [[Muyer serruchada]] * [[Origami trucu]] * [[Trucu de les copes y boles]] * [[Asamblea d'ases]] == Ver tamién == * [[Trampantojo]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|Magic (illusion)}} * [http://fs6.depauw.edu:50080/~hersh/Revista/issue7/tamariz.html ''La Maxa: Un mínimu intentu d'aproximamientu a definila y acutala''] por [[Juan Tamariz]]. * [http://www.findacadabra.com findacadabra - Mapamundi con indicaciones de sitios rellacionaos col arte del ilusionismu] {{Tradubot|Ilusionismo}} [[Categoría:Ilusionismu|Ilusionismu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 8gdkkreqv3qtyarkwj05pkgk37knc8d Ilusionista 0 102547 3707712 3690357 2022-08-17T09:29:31Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki [[Image:HarryHoudini1899.jpg|thumb|Harry Houdini, ilusionista húngaru especializáu en escapismo]]Un '''ilusionista''', '''prestidigitador''' o '''magu''' ye una persona que tien por ocupación la realización de trucos de [[ilusionismo|magia]] ante'l públicu. Los ilusionistes xeneren sorpresa al realizar aiciones que desafían les lleis de la física resultando a güeyu inverosímiles. Ente les mesmes atópense faer apaecer o sumir oxetos, provocar levitaciones, cortar a persones en dos, aldovinar el pensamientu de los miembros del públicu, etc. Pal desenvolvimientu de la representación ayudar de distintos oxetos tales como cartes, monedes, pañuelos, pequeños animales (palombos, coneyos), cuerdes, caxes, etc. Dientro de la maxa esisten diverses especialidaes ente les que destaquen: * [[Cartomagia]], maxa con cartes. * [[Numismagia]], maxa con monedes. *Grandes ilusiones. * [[Mentalismo]], consistente n'aldovinar el pensamientu. * [[Escapismo]], consistente n'escapar dende un encierre físicu o d'otres trampes. Pol llugar y el tipu de públicu ante'l que se representa pueden estremase diversos tipos de maxa: * [[Maxa de cerca]]: Realizar a curtia alloña ante un númberu amenorgáu d'espectadores. * [[Maxa caleyero]]: Tien llugar al campu delantre de los transeúntes. * [[Maxa d'escena]]: Desenvolver n'escenarios de [[teatru|teatros]], [[circu|circos]], [[sala de fiestes|sales de fiestes]], etc. ==Carauterístiques d'un bon ilusionista== Ente los requisitos pa aportar a un bon presidigitador figuren llargues hores d'estudiu y munches hora de práutica pa llegar a apoderar cada unu de los trucos. L'ilusionista tien de ser tamién un bon comunicador pa tresmitir entusiasmu ya ilusión a los sos espectadores. Nesti sentíu, n'ocasiones lleguen a tomar clases d'arte dramático. Amás, tien de tener sentíu escénicu pa dotar a los sos trucos de gran espectacularidá y causar la mayor sorpresa posible ente los espectadores. L'ilusionista tien que tener tamién dotes de [[psicólogu]] p'afayar la meyor manera d'engañar al públicu esviando la so atención por aciu los sos xestos y pallabres, faciendo que miren onde él desea, identificando al líder del grupu o provocando que recuerden delles informaciones relevantes. ==Salíes profesionales del ilusionista== [[Ficheru:Magia callejera.JPG|thumb|200px|Prestidigitador caleyeru preparando'l so show en [[Santiago de Chile]] ]] Los ilusionistes son artistes que faen bolos en teatros, sales de fiestes, televisión, etc. Cobren por actuación y les sos representaciones nun son siguíes esperimentando picos d'actividá en determinaos periodos del añu. En Navidá, tán especialmente solicitaos pa fiestes, cotillones o cenes d'empresa. Tamién actúen en convenciones o eventos profesionales. La mayoría de los magos son aficionaos y nun viven d'esta actividá. Realicen actuaciones esporádiques n'ambientes íntimos o cobrando una tarifa inferior a los profesionales. Dalgunos desenvuelven la so actividá na cai o faen representaciones pa públicos infantiles en colexos, hospitales, etc. ==Ilusionistes famosos== [[Image:Juan_Tamariz_durante_su_actuación_en_Puerto_del_Rosario.jpg|thumb|Juan Tamariz actuando]] * [[Miguel el gran Najarro]] * [[Dynamo (ilusionista)|Dynamo]], escapista, magu, ilusionista. * [[Harry Houdini]], escapista húngaru, famosu por arriesgar la so vida en numberoses ocasiones. * [[Dai Vernon]], magu canadiense, famosu por ser la única persona que pudo engañar a Harry Houdini. * [[David Copperfield (illusionista)|David Copperfield]], ilusionista estauxunidense de sonadía, unu de los meyores nel so xéneru. * [[David Blaine]], ilusionista, escapista y doble d'acrobacies estauxunidense. * [[Juan Tamariz]], magu prestidigitador español, gran conocíu nel mundu. * [[Criss Angel]], magu, ilusionista, escapista * [[Cyril Takayama]], magu, ilusionista, americanu d'orixe xaponés * [[Rene Lavand]], lentidigitador, ilusionista arxentín, cartomago * [[Penn y Teller]], dueto cómicu-máxicu estauxunidense * [[Jorge Blass]], magu, ilusionista español de reconocíu prestíu internacional. * [[Joe & Moy]], dos magos mexicanos, ilusionistes y productores. == Ver tamién == * [[Ilusionismu]] * [[Magu]] == Referencies == * [http://www.consumer.es/web/es/economia_domestica/trabajo/2008/04/20/176307.php?page=2 Cualidaes d'un magu y salíes profesionales] * [http://www.careerplanner.com/Job-Descriptions-DOT/M.cfm Descripción de la ocupación d'ilusionista (inglés)] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|Illusionists}} {{Tradubot|Ilusionista}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Ilusionismu]] [[Categoría:Ocupaciones artístiques]] [[Categoría:Circu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] i0ouvmbdkji2lxeut5t2hu8dxv3shd7 Títeres 0 102556 3707664 3684865 2022-08-16T18:49:15Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibíen => qu'exhibíen wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Dinosaur finger puppet in jungle scene.png|thumb|Un prehistóricu ''títere de deu'' del británicu "Little Fingy", presentáu nuna xungla dixital.]] [[Ficheru:Med bara händerrna.jpg|thumb|El títere como esencia de la [[cencellez]], nesta puesta n'escena del coleutivu titiriteru [[Suecia|suecu]] "Dockteaterverkstan".]] [[Ficheru:The Puppets LACMA M.74.75.jpg|thumb|''I Burattini'' (los títeres), copia del grabáu en color fechu por [[Giovanni Volpato]], calteníu nel Muséu de Gadagne de [[Lyon]]. Reproduz un oliu pintáu hacia 1770 pol venecianu [[Francesco Maggiotto]].]] '''Títeres''' o '''títere''', nun sentíu ampliu, puede referise a cualquier oxetu que cumpla estos dos requisitos:<ref group='nota'>Esta entrada desenvuelve n'esencia una de la 6 acepciones que la voz «títere» tien nel DRAE, la referida a los títeres nel mediu teatral y artesanal.</ref><ref>{{cita DRAE|títere}}</ref> * Que sía movíu con un oxetivu [[dramaturxa|dramáticu]] o "en función dramática".<ref group='nota'>Asina lo definió'l dramaturgu y titiriteru arxentín Ariel Bufano en "L'home y la so solombra", artículu na revista ''Teatru'', añu 4, nᵘ13, 1983, p. 10 (citáu por Artiles, ver seición de bibliografía).</ref> Esto ye, tou títere tien d'aspirar a convertise nun [[personaxe]] dientro d'una [[trama (narratología)|trama]] y con una función dramática. * Que'l so movimientu realice ante y pa un públicu. Asina lo acotó'l norteamericanu [[Bil Baird]] cuando en 1965 definió al títere como "figura inanimada que cobra vida gracies al esfuerciu humanu y facer ante un públicu".<ref>Bil Baird en ''The Art of the Puppet'', New York, Macmilla, 1965, p. 13 (citáu por Artiles).</ref> L'usu dende va cuatro sieglos del términu "títere", esclusivu del ámbitu xeográfico y cultural de la llingua española,<ref group='nota'>Los romanos usaben les voces 'pupa - pupae' pa denominar a los oxetos que ideológicamente podíen tratase como [[moñecu|moñecos]]. Y asina, en llingües de la familia del [[llatín]], como'l [[italianu (idioma)|italianu]] y el [[rumanu (idioma)|rumanu]], los títeres nomar con pallabres de raigañu llatín: "pupo" (títeres italianos) y "pupazzo" (títeres rumanos). Curiosamente, llingües alloñaes del llatín como'l [[inglés (idioma)|inglés]] y l'[[alemán (idioma)|alemán]] tamién usen esi raigañu llatín: "puppet" (títeres ingleses) y "puppen" (títeres alemanes).</ref> convertir nuna ayalga llingüística qu'una vegada más fala en favor de la riqueza d'esti idioma. == Los títeres n'España == === Les categoríes d'Alfonsu X el Sabiu === Una de les primeres menciones documentales 'oficiales' qu'apaecen na Península Ibérica, remontar al reináu d'[[Alfonsu X de Castiella]], arriendes de la solicitú («Suplicatio») que'l [[xuglar]] [[Giraut de Riquier]] dirixó en 1273 al rei pa establecer privilexos y orde de xerarquía artística ente los bien variaos oficios [[histrión|histriónicos]]. Dos años dempués, Alfonsu X emitió una «Declaratio» qu'estremaba y clasificaba la siguiente tipoloxía:{{sfn|Artiles|1998|p=28-29}} * ''Xuglares'', como los que toquen y canten nes cortes. * ''Histriones'', como los músicos tañedores de preseos. * ''Inventores'', pa los [[trovador]]es. * ''Joculatores'', pa los [[acrobacia|acróbates]]. * ''Bufones'', pa la [[bufón|xente bufa]] y demás camanduleros que faen rir. * Y ''cazurros'', ocupando'l postreru puestu de la escala xerárquico y referío a los qu'exhibíen animales amaestrados y títeres. === La definición de Sebastián de Covarrubias === Frente a la parquedad y ambigüedá de les definiciones académiques y de los diccionarios d'usu,<ref group='nota'>Pa esta entrada consultáronse les del Diccionariu de la [[RAE]], la del [[Diccionariu ideolóxicu de la llingua española]] de [[Julio Casares]] y la del ''Diccionariu de teatru'' de Manuel Gómez García (ver bibliografía).</ref> los estudios, tantu de titiriteros como d'investigadores especializaos en teatru pa neños y de títeres, prefieren la definición que, en 1611, dexó escrita [[Sebastián de Covarrubias|Covarrubias]] na so ''[[Ayalga de la llingua castellana]]'', qu'esplica l'orixe del términu n'el costume de los titiriteros d'asitiase na boca una llingüeta qu'usaben pa deformar la voz, sonando'l chirrido resultante una especie de 'ti-ti' metálicu.<ref>[http://fondosdigitales.us.es/media/books/765/765_258756_1332.jpeg Definición de Covarrubias.] Consultáu'l 27 de setiembre de 2013</ref> El dramaturgu [[cuba|cubanu]] [[Freddy Artiles]] informa de qu'eses llingüetes inda s'utilicen por titiriteros de distintos llugares del [[Tierra (planeta)|planeta]]. [[Bernal Díaz del Castillo]], nel so ''[[Historia verdadera de la conquista de la Nueva España]]'', foi unu de los primeres en dexar referencia escrita de la pallabra "títere", al mentar a un home de la comitiva de [[Hernán Cortés]] na so espedición a [[Hondures]] que "xugaba de manes y hazía títeres".<ref>J.Y. Varey nel artículu "Historia de los títeres n'España", apaecíu en 1957 na [[Revista d'Occidente]], p. 93 (citáu por Artiles).</ref> === Retablos y «tutilimundi» === Los primeres teatritos mecánicos que se menten, en 1539 según [[John E. Varey|Varey]], son los llamaos ''[[retablu|retablos]]'' (pola so paecencia coles tables pintaes o en relieve).<ref>''Historia de los títeres n'España: Dende los sos oríxenes hasta mediaos del Sieglu XVIII''; Madrid: [[Revista d'Occidente]], 1957.</ref> El términu, d'orixe relixosu, aplicóse pocu dempués a los títeres manuales.<ref group='nota'>Un exemplu bien posterior del términu ye'l ''[[Retablillo de Don Cristóbal]]'', escritu por [[Federico García Lorca]] en 1930, para [[títeres de cachaporra]].</ref> Más tarde llegaríen a estremase dambos teatrillos, quedando'l términu ''retablu'' pa los manuales, y los mecánicos empezaron a conocese como ''[[Tutilimundi]] (tutilimondi o titirimundi), mondinovi o mundinuevo''. Covarrubias, na so definición, esclaria que'l mentáu ''retablu'' yera la "caxa" (armazón del teatrillo) y non los títeres.<ref>[[#Varey|John E. Varey]], "Historia de los títeres n'España", páxs. 83 - 87</ref> === Títeres cervantinos === [[Cervantes]] referir a esta forma teatral en delles de les sos obres, ''[[El llicenciáu Vidrera]]'', el ''Coloquiu de los perros'' y con especial intensidá en "dos momentos importantes de la so obra";{{sfn|Huerta|2005|p=692}} en ''[[El retablu de les maravíes]]'', entremés de 1615, y nos capítulos XXV y XXVI de la segunda parte de [[Don Quixote de la Mancha]], publicada aquel mesmu añu.<ref>[http://cvc.cervantes.es/literatura/clasicos/quixote/edicion/parte2/cap25/nota_cap_25.htm Analís de los capítulos XXV y XXVI nel CVC.] Consultáu'l 28 de setiembre de 2013</ref> Casi como un homenaxe cervantín, [[Manuel de Falla]] compunxo en 1923 ''[[El retablu de Maese Pedro]]'' (con títeres y [[escenografía]] de [[Hermenegildo Lanz]] y la collaboración de [[Manuel Ánxeles Ortiz]]); amás d'otres collaboraciones colos títeres [[Cádiz|gaditanos]] de la [[Tida Norica]] (una de les más pervalibles coleiciones de [[marionetes|títeres de cuerda]] d'[[España]]. Poco dempués, y nesa mesma llinia abierta por Cervantes, [[Federico García Lorca]] escribió'l [[Retablillo de Don Cristóbal]] en 1930, rematando los sos trabayos pa los populares [[títeres de cachaporra]].<ref>{{cita llibru|apellíu=García Lorca|nome=Federico|títulu=Obres completes|añu=1963|editorial=Madrid, Aguilar S.A.|páxina=723}}</ref> {{Cita|"Y, diciendo y faciendo, desenvainó la espada y de un brincu púnxose xuntu al retablu, y con acelerada y nunca vista roxura empezó a llover cuchellaes sobre la '''titerera''' morisma, baltando a unos, descabezando a otros, estropiando a este, estrozando a aquel, y, ente otros munchos, tiró un altibaxu tal, que si maese Pedro non se abaja, encuéyese y agazupa, tarazára-y la cabeza con más facilidá que si fuera fecha de masa de mazapán."|Miguel de Cervantes. Capítulu XXVII de la Segunda Parte del [[Don Quixote|Quixote]]: ''L'atélite caballeru don Quixote de la Mancha''.}} === Títeres en Cuaresma === Mientres el [[Sieglu d'Oru Español]] y l'entamu del periodu [[Ilustración n'España|ilustráu]] yera tradicional que mientres el periodu de la [[Cuaresma]], los espectáculos de títeres ocuparen los escenarios que la temporada teatral habíase vistu obligada a abandonar por prescripción [[monarca|real]] y siguiendo los preceptos de la relixón [[catolicismu|católica]]. Asina, mientres cuarenta díes los titiriteros, [[acróbata|acróbates]] y [[volatineros]], y les comedies de moñecos, entretenimientu consideráu infantil, tomaben places, cais y [[corrolada de comedies|corral]] pa diversión de grandes y mozos. L'afición al espectáculu teatral, más allá del conteníu -yá fuera dramáticu o cómicu-, enllenaba los tablaos como puede lleese na comedia de [[Juan Ruiz de Alarcón]] ''Camudase por ameyorase'', onde-y diz un personaxe a otru:<ref>{{cita llibru | apellíu={{versalita|Allanto y Piñuela}} | nome=José |enllaceautor=José Allanto y Piñuela| títulu=Tamién se presta'l pueblu | añu=1988 | editorial=Alianza Editorial | páxines= 263-264| isbn=9788420603511}}</ref> {{Cita|"...Allegar veríes<br /> esta Cuaresma pasada,<br /> contenta y alborozada<br /> a la corrolada cuarenta díes<br /> tola corte, y tar<br /> bien quedos, papando visaxes<br /> viendo baillar dos muñeques<br /> y oyendo a un vieyu glayar."| Juan Ruiz de Alarcón (ca. 1580-1639)}} === Una opinión de Xovellanos === [[Gaspar Melchor de Xovellanos]], unu de los más sensibles [[Ilustración|ilustraos]] españoles del sieglu XVIII, dexó escrita nel so ''Memoria pal arreglu de la policía d'espectáculos y diversiones públiques'', la so opinión sobre los títeres:<ref>{{cita llibru|apellíu=Xovellanos|nome=Gaspar Melchor|títulu=Memoria sobre espectáculos y diversiones públiques|añu=1997|editorial=Madrid, Cátedra|páxina=p. 203|isbn=9788437615561}}</ref> {{Cita|"Acasu fuera meyor desterrar dafechu de la nuesa escena un xéneru espuestu de so a la corrupción y a la baxeza, ya incapaz d'instruyir y alzar l'ánimu de los ciudadanos. Acasu tendríen de sumir los ''títeres'' y ''matachinos'', los ''payasos'', ''arlequines'' y ''graciosos del baille de cuerda'', les ''llinternes máxiques'' y ''totilimundis'' y otres invenciones que, anque inocentes en sí, tán malvaes y conrotes polos sos cabileños accidentes. Porque ¿de qué sirviría que nel teatru óyanse/óiganse namái exemplos y documentos de virtú y honestidá, si entrín y non, llevantando'l so púlpitu metanes una plaza, predica ''don Cristóbal de Polichinilea'' el so lúbrica doctrina a un pueblu enteru, que, cola boca abierta, oi les sos indecentes groseríes? Mas si paeciera duru quitar al pueblu d'estos entretenimientos, que por baratos y senciellos son peculiarmente sos, púrguense a lo menos de cuanto puede estropialo y ablayalo."|Xovellanos, 11 de xunu de 1796}} === La Tía Norica y «Els Quatre Gats» === Más allá de les censures del ilustráu Xovellanos, los títeres, que casi siempres tuvieron en manes d'artistes estranxeros, sobremanera italianos, decayeron a finales del sieglu XVIII, superaos en popularidá por nuevu distracciones como la famosa [[llinterna máxica]]. Habría que faer una esceición coles marionetes de la [[Tida Norica]], que col horizonte de les [[Cortes de Cádiz]] y un variáu repertoriu caltuvo viva n'[[Andalucía]] la tradición titiritera. Tamién en [[Cataluña]] desenvolvióse una importante cultura del títere, a partir de la introducción por artistes italianos de les [[solombres chinesques]] al empiezu del sieglu XIX; esti espectáculu d'orixe máxicu, xenerador n'Oriente de dellos exemplos de ''teatru de solombres'', sedució cola so poética a personaxes como [[Pere Romeu]], [[Santiago Rusiñol]] y [[Miquel Utrillo]], impulsores d'inolvidables velaes titiriteres nel café de «[[Els Quatre Gats]]» na Barcelona del cambéu del sieglu XIX al XX.{{sfn|Huerta|2005|p=692}}<ref>AMADES, JOAN. Titelles i ombres xineses, Barcelona, Biblioteca de tradicions populars, 1933.</ref> === Benavente, Valle-Inclán, Lorca y Grau === La xunta en Madrid d'artistes ya intelectuales de toa España rescató del olvidu l'arte titiritero mientres les primeres décades del sieglu XX.<ref>FRÍAS, María José. Introducción a la historia de los títeres en Madrid, Madrid, UNIMA, 1997.</ref> Considérase como unu de los estimulantes d'esa renovación del xéneru la esperiencia propuesta por [[Jacinto Benavente]] y el so teatru pa neños (''Teatru fantásticu''), en que'l so marcu estrenar en 1910 la ''Farsa infantil de la cabeza del dragón'' de [[Ramón del Valle Inclán]], y más tarde el "Teatru Pinocho" empobináu por [[Magda Donato]] y [[Salvador Bartolozzi]], y llegando dende [[Granada]] el ''[[Retablillo de Don Cristóbal|don Cristóbal]]'', brutu poéticu, par d'otros "títeres de cachaporra" como [[Punch y Judy|Punch]], [[Guiñol]] o los primitivos [[Polichinela|polichinelas]].<ref>{{cita web |url=http://www.titeresante.es/2012/11/18/titeres-de-cachaporra-en-granada/ |títulu=Homenaxe granadín a los ''títeres de cachaporra''|fechaaccesu= marzu de 2015 | apellíu={{versalita|}}|nome= |fecha= |obra= |idioma= |cita= }}</ref> Na [[década de 1920]], la lliteratura del títere español algamaría'l so momentu más brillosu de la mano del gallegu Valle-Inclán y el catalán [[Jacinto Grau]]; el primeru col so ''Trabáu de marionetes pa la educación de príncipes'' (1926) y los "drames pa marionetes" incluyíos nel so ''[[Retablu de l'avaricia, la lluxuria y la muerte]]'', y Grau ''[[El señor de Pigmalión]]'' (1921).{{sfn|Huerta|2005|p=692}} El panorama lliterariu-titiriteru puede completase colos trabayos d'[[Agustín Martínez Olmedilla]] (''Teatru de marionetes'', 1920); [[Tomás Borrás]] (''Fantochines'', 1923); [[Eduardo Blanco Amor]] (''Farsa pa títeres'', publicaes yá nel [[exiliu español|exiliu]], en 1953); [[César Muñoz Arconada]] (''Tres farses pa títeres'', 1935); y [[Rafael Alberti]] (''La páxara pinta'' y ''Bazar de la providencia'', de 1926 y 1934, respeutivamente).{{sfn|Huerta|2005|p=693}} ==== El Teatru Guiñol de les Misiones Pedagóxiques ==== Hai que resaltar la producción de [[Rafael Dieste]] como unu de los direutores del [[Teatru Guiñol]] de les [[Misiones Pedagóxiques]] impulsaes por [[Manuel Bartolomé Cossío]] dende la [[Institución Llibre d'Enseñanza]]. Dieste escribió p'aquél máxicu guiñol ambulante pieces como ''Farsa infantil de la fiera risueña'' (1933), ''El falsu faquir'' (1933), ''Interesada muerte burllada'' (1933), ''La doncella guerrera'' (1933) y ''Simbiosis'' (1934).{{sfn|Huerta|2005|p=693}}<ref>{{cita web |url=http://www.residencia.csic.es/pub/82_misiones.htm|títulu=''Les Misiones Pedagóxiques, 1931-1936''. Catálogu Xeneral de la Esposición|fechaaccesu= marzu de 2015 | apellíu={{versalita|}}|editor=Publicaciones de la Residencia d'Estudiantes|allugamientu=Madrid |añu=2006 |isbn=978-84-95078-53-7 }}</ref> == Téuniques de manipulación == Hai cuatro téuniques mayores na manipulación de títeres: * [[Títeres de guante]], tamién llamaos de "funda", de [[guiñol]], [[títeres de cachaporra|de cachaporra]], ''farfán'' o títeres habitables, de manipulación direuta y dende embaxo. Esisten munches variantes y ye ensin dulda la téunica que meyor subsistió, como lo demuestra l'ésitu en televisión de los shows de [[Jim Henson]]. [[Ficheru:Don Quixote Chapter XXVI 1.jpg|thumb|Títeres de cuerda (más tarde conocíos como "marionetes") nel Capítulu XXVI del [[Quixote]], según la ilustración fecha por [[Gustavo Doré]] na segunda metá del sieglu XIX.]] * [[Títere de baniella|Títeres de baniella]] o [[Wayang kulit|títeres ''javaneses'']], d'orixe oriental ([[Indonesia|indonesiu]]), consideraos un pasu entemediu ente'l guante y la marioneta. El titiriteru usa los dos manes pa un solu moñecu, una introducida nél y otra pa manipoliar dende embaxo les banielles de los brazos. * [[Títere de solombra|Títeres de solombra]], o polo xeneral ''de banielles'', son figures planes articulaes (de que les sos articulaciones salen fines banielles pa la so manipulación), [[tresllúcidu|tresllúcides]], [[opacu|opaques]] o coloriaes. El titiriteru asitiar tres una pantalla blanca allumada por una lluz posterior, y pegando la figura a la tela tresmítelu movimientos que los espectadores van ver como [[solombres chinesques]]. Ye una de les téuniques más imaxinatives y la que más aguiya la creatividá del públicu. Atribúyese-yos orixe [[indostán]]ico y enraigonaron na tradición cultural popular de países como [[Indonesia]], [[Turquía]], [[China]] y la [[India]]. * [[Marionetes]], moñecos manipoliaos dende enriba per mediu de cuerdes o filos, que partiendo de la so cabeza y estremidaes van hasta l'aspa de mandu que dexa al operador xugar con distintos movimientos dando vida al ser inanimáu. Ríquese una gran maña y habilidá na execución.<ref group='nota'>El términu marioneta, del francés «marionnette», pudo tener el so orixe, na [[Francia]] medieval, en [[María (madre de Xesús)]], pol so posible rellación con unes figurines articulaes usaes en festividaes relixoses que representaben a la Virxe, les «petites Maries» o «Marion», que se convirtieron en «Mariottes» y finalmente en "marionnettes". Artiles da la referencia del artículu "Idea xeneral", publicáu en ''Cuaderninos de Teatru Infantil y de la mocedá'', editáu en [[L'Habana]], CNC, 1965, p. 13 (ver bibliografía).</ref> Esisten tou tipu d'espectáculos mistos onde s'entemecen estos cuatro grandes téuniques titiriteres ente sigo y con otres menos conocíes.<ref>[http://www.titerenet.com/2005/12/15/clasificacion-de-titeres/ Clasificación suplementaria en ''titerenet''.] Consultáu n'avientu de 2013</ref> === Otros tipos de títeres === Amás de los cuatro tipos más conocíos, ''de guante'', ''de baniella'', ''de solombra'' y ''marioneta'' (títere articuláu movíu por cuerdes o filos), hai otres variedaes que pueden funcionar de manera independiente o integrándose nos yá mentaos, como recursos del titiriteru.<ref>[[#Artiles|Freddy Artiles]], "Títeres", páxs. 124 - 128</ref> * '''Títere bufón''' o ''marotte'', quiciabes inspiráu nel cetru de los [[bufón|bufonos]] medievales; senciellu, primitivu ya infantil: una cabeza atada a un palu cubiertu por un llargu faldón. La so máxima espresión, por tamañu y dificultá de manexu, sería la '''Marotte a la cintura'''. * '''Títeres dixitales''' (el ''títere alferga'' para Esquite Bernardo), solo recomendable n'espacios amenorgaos pero d'un gran xuegu pedagóxicu. [[Ficheru:BIO CONSTRUCTION, giant puppet, Nikolai Zykov Theatre, Russia.JPG|thumb|Títere plásticu xigante escurríu pol rusu [[Nikolai Zykov]].]] * '''Títere mimáu''' nel que la mano del titiriteru que nun suxetar el palu, apaez como mano del propiu moñecu. * '''Títere de peana''' o ''pelele de pisu (suelu)'', del tipu de títeres '''esperpento''', finalmente rellacionaos col «body-puppet» o ''Títere pelele''. * '''Títeres de mecanismos''', más comunes n'[[Europa]], que los sos moñecos, manipoliaos dende embaxo con banielles internes (que mueven non yá los brazos sinón tamién la boca, los güeyos, les ceyes), riquen la [[sincronía]] de dellos titiriteros ocultos nel armazón del retablu. * '''Títeres plásticos''', una de les nueves víes pal universu del títere, col concursu de les nueves teunoloxíes. == La clasificación d'Esquite Bernardo == [[Ficheru:Mexicano_marioneta_lou.jpg|thumb|125px|Marioneta (títere articuláu movíu por cuerdes o filos).]] La direutora de teatru y titiritera arxentina Esquite Bernardo propunxo un interesante orde o clasificación xeneral pa estremar los diversos tipos de moñecos que componen l'universu de los títeres, en constante espansión. Bernardo ordenó los moñecos en función de la so situación respeuto al titiriteru y el llugar onde s'asitia ésti pa manipolialos. Asina, el títere puede ser ''ayenu al titiriteru'' (como la marioneta y el títere de solombra) o ''formar parte d'él'', como los títeres de guante y los de baniella. Nel segundu aspeutu básicu de clasificación, l'allugamientu del remanador, ésti puede operar dende enriba (marioneta), dende embaxo, (baniella y guante) o dende un llateral (títeres 'a la planchette' y títeres acuáticos); un casu distintu pero tamién a mentar ye'l del [[bunraku]] xaponés, que los sos operadores, remanadores o titiriteros asítiense detrás del moñecu, a la vista del públicu.<ref>[[#Artiles|Freddy Artiles]], "Títeres", p. 118</ref> == Títeres en iberoamérica == El panorama ye perampliu; ente los titiriteros y creadores pioneros, y les compañíes que siguen actives podríen citase: [[Mané Bernardo]], la familia [[Lola Cueto|Cueto]], [[Wilberth Herrera]], [[Javier Villafañe]], [[Roberto Lago (titiriteru)|Roberto Lago]], [[Frederik Vanmelle]], [[Silvina Reinaudi]], [[Fredy Reyna]], los hermanos [[Rosete Aranda]], [[Eduardo Di Mauro]] y un llargu etcétera. == Museos == Dalgunos museos dedicaos al títere son: * [[Muséu Iberoamericanu del Títere]] en [[Cádiz]] (España) * [[Muséu Arxentín del Títere]] en Buenos Aires * [[Muséu Vivu del Títere]] en Maldonado (Uruguái) * [[Muséu de Títeres de Valparaíso]] (Chile) * [[Muséu Nacional del Títere]] (Méxicu) * [[Muséu de Títeres de Lubeca]] ([[Alemaña]]) * [[Muséu Gadagne]] en [[Lyon]] (Francia) * [[Muséu Internacional de Títeres de Albaida]] en [[Valencia]] (España) * [[Centru Internacional del Títere de Tolosa (TOPIC)]] en [[Guipúzcoa]] (España) == Teatros == <!-- AVISU IMPORTANTE: Esta seición acueye ''edificios'' puramente dedicaos al teatru de títeres, con una llarga tradición histórica (el de Toone tien dos sieglos). Pa incluyir un nuevu enllaz tendrá d'esistir yá l'artículu, bien referenciáu y aceptáu como 'relevante' pola comunidá WP-ye. Gracies pola so collaboración. Pa más información ver Páxina de Discutiniu. --> Dellos teatros de títeres con gran tradición son: * [[Teatru de títeres de Bakú]], n'[[Azerbaixán]] * [[Teatru de títeres estatal de Kaunas]], en [[Lituania]] * [[Teatru real de Toone]] ([[Bélxica]]) == Festivales == De la llarga llista de festivales de títeres y marionetes, pueden mentase equí: * [[BIME]] (Bienal Internacional de Marionetes de Évora, Portugal) * [[Festitíteres]] (Festival Internacional de Títeres d'Alicante, España) * [[Festival Internacional de Títeres Al Sur]] (Buenos Aires, Arxentina) * [[Festival Internacional de Títeres de Bilbao]] (España) * [[Festival del Teatru de Títeres de Bogotá]] (Colombia) * [[Festival de Títeres de Copenhague]] (Dinamarca) * [[Festival Mundial de Títeres de Charleville-Mézières]], en Francia. * [[Festival de Títeres de Chuncheon]] (Corea del Sur) * [[Festival Internacional de Títeres de Redondela]] (España) * [[Festival Internacional de Títeres Rosete Aranda]] (Tlaxcala, Méxicu) * [[Festival Internacional de Títeres de Santiago de Compostela]](España) * [[Festival Internacional de Títeres de Segovia]] ("Titirimundi"), España * [[Festival Internacional de Títeres de Sevilla]] (España) * [[Festival Internacional de Teatru de Títeres de Teḥrán]] == Espresiones == El conceutu del títere, definíu por [[Freddy Artiles|Artiles]] como "creación humana casi tan antigua como l'home" xeneró una rica coleición d'espresiones, dichos, conseyos, adaxos, máximes y moralejas.{{sfn|Artiles|1998|p=15}} Ente, elles, quiciabes les más populares sían: * ''Nun dexar títere con cabeza'', criticar o desacreditar públicamente a un grupu de persones o entidaes; faer una auténtica escabechina en cualesquier contestu non bélicu; * ''Títeres en Cuaresma'' , pa denominar espectáculos o sucesos de segunda fila; * ''Echar los títeres a rodar'', romper con brusquedá con una o más persones; * ''Nun ser títere de naide'', principiu d'independencia ya identidá; == Ver tamién == * [[Unión Internacional de la Marioneta]] * [[Día Mundial de la Marioneta]] == Notes == <references group='nota'/> == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Baird}}|nome=Bil|enllaceautor=Bil Baird|títulu=The art of the puppet|añu=1965|editorial=MacMillan|páxina= |isbn= |url=https://books.google.es/books/about/The_art_of_the_puppet.html?id=bZRZAAAAMAAJ&redir_esc=y}} * {{cita llibru|apellíu1={{versalita|Amorós}}|nome1=Andrés|apellíu2={{versalita|Díez Borque}}|nome2=José María |títulu=Historia de los espectáculos n'España |url= |fechaaccesu= |idioma= |otros= |edición= |añu=1999 |editor= |editorial= |allugamientu= |isbn=84-7039-825-3 |capítulo= |páxina=34/66/80/125/ |cita= }} * {{cita llibru|apellíu=Artiles|nome=Freddy|títulu=Títeres: historia, teoría y tradición|añu=1998|editorial=Zaragoza, Teatru Arbolé|isbn=8492260750}} * {{cita llibru|apellíu=Gómez García|nome=Manuel|títulu=Diccionariu del teatru|añu=1997|editorial=Madrid, Ediciones Akal|isbn=8446008270|url=https://books.google.es/books?id=Gyvrmz5K2toC}} * {{cita llibru |apellíu1={{versalita|Huerta}}|nome1=Javier|apellíu2={{versalita|Peral}}|nome2=Emilio |apellíu3={{versalita| Urzaiz}}|nome3=Héctor |títulu=Teatru español de l'A a la Z|url=|edición= |añu=2005 |editor= Espasa-Calpe |páxina=692 |ubicación=Madrid |isbn=9788467019698}} * {{cita web |url=http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/documenta-titeres--0/html/ff1a973y-82b1-11df-acc7-002185ce6064_3.html |títulu=Documenta títeres 1| fechaaccesu=29 de marzu de 2015 | apellíu1={{versalita|Lloret}}|nome1=Jaume | apellíu2={{versalita|García}}|nome2=César Omar | apellíu3={{versalita|Casáu}}|nome3=Ánxel |fecha=2000 |obra=Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes |idioma= |cita= }} * {{cita llibru|apellíu=Peral Vega|nome=Emilio|títulu=Formes del teatru curtiu español nel sieglu XX (1892-1939)|añu=2001|editorial=Madrid, Fundación Universitaria Española|isbn=}} * {{cita llibru|apellíos=Varey|nome=John Earl|títulu=Los Títeres y Otres Diversiones Populares de Madrid: 1758-1840|url=http://www.tamesisbooks.com/store/viewItem.asp?idProduct=12322|añu=1972|editorial=Támesis|ubicación=Londres|isbn=9780900411342}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Puppets}} * [http://topictolosa.com/ye.html Páxina oficial del Centru internacional del títere, Tolosa, Guipúzcoa] (n'euskera, español, francés ya inglés) * [http://www.titeresante.es/ Sitio de ''Titeresante'', revista de títeres, solombres y marionetes] Consultáu en marzu de 2015 {{Tradubot|Títeres}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Títeres y marionetes]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos con referencies a la RAE]] jccpjrgap8hgcax05b2w32jek8cymwl Ventriloquia 0 102558 3707713 3636920 2022-08-17T09:30:38Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Paul Winchell Jerry Mahoney 1951.JPG|thumb|175px|Un ''ventrílocuu'', [[Paul Winchell]], col so moñecu.]] La '''ventriloquia''' (pallabra derivada de ''ventrílocuu'', que de la mesma provién del [[llatín]] ''ventrilocuus'', "el que fala col [[banduyu]]") ye l'arte de modificar la [[Voz (fonoloxía)|voz]] p'asonsañar otres voces o otros soníos. Cuidao que la ventriloquia ta empobinada al mundu del espectáculu, forma parte de la brillantez de l'actuación el que la emisión de voz facer de la forma más discreta posible, esto ye, que'l ventrílocuu sía capaz de dar voz al [[moñecu]] ensin mover, o casi ensin mover, los [[llabios]], de cuenta qu'una vegada proyeutada la voz, paeza aniciase efeutivamente n'el mesmu moñecu. Nun principiu pensóse que yera la resultancia d'un usu pocu corriente del [[estómagu]] mientres la inhalación, y de ende'l so nome del [[llatín]] ''venter'', "estómagu" y ''loqui'', "falar". La práutica de la ventriloquia realízase casi siempres por aciu un [[diálogu]], xeneralmente risible o sarcásticu, ente una persona y un moñecu al qu'aquel-y empresta la voz. Estos moñecos denominar "''dummies''". Atopáronse restos de ventriloquia nel [[arte exipcio]] y na arqueoloxía hebrea. [[Eurycles d'Atenes]], el primer ventrílocuu del que se tien noticia, fíxose tan famosu que los ventrílocuos griegos fueron llamaos los ''eurycleides'', amás de ser conocíos como ''engastrímanteis'', esto ye, profetes de la barriga. En [[Francia]], el primer ventrílocuu conocíu foi [[Louis Brabant]] nel [[sieglu XVI]]. La téunica perfeccionar nel [[sieglu XVIII]]. En [[1745]] yá esistíen artistes trashumantes que falaben con paxarinos nun diálogu esbarriáu. Tamién la ventriloquia yera conocida y practicada n'[[India]] y [[China]]. [[Arthur Prince]], nacíu en [[Gales]] en [[1881]] y unu de los primeros ventrílocuos modernos de los que se tienen datos, ostenta l'honor de ser el primer ventrílocuu en beber y falar coles mesmes. Amás, ta soterráu col so [[títere]] y la so esposa. El más famosu ventrílocuu qu'esistió foi [[Edgar Bergen]], un artista nacíu en [[Chicago]] que se presentaba ante'l públicu en traxe de [[frac]], en cuantes que'l so moñecu, [[Charlie McCarthy]], llevaba un [[monóculu]], galera de copa y traxe d'etiqueta. Charlie dedicar a llanzar frases sogones contra tou tipu de persones. La personalidá d'estos moñecos puede ser bien acusada, d'ende que nel casu de Bergen surdiera un problema cuando la so fía, Candice Bergen, vio cómo esi hermanu de madera faltábalo y taba siempres ente ella y el so padre. El moñecu tenía la so cama nel so cuartu y la neña solíase dormir cola vista puesta nel moñecu, que miraba'l techu fijamente como un cadabre. El títere de Bergen ta güei espuestu nel [[Muséu Smithsoniano]] como pieza histórica, anque hai otros dos versiones: la segunda ta nel [[Museum Of Broadcast Communications]] de [[Chicago]] y la tercera foi mercada pol magu [[David Copperfield (illusionista)|David Copperfield]] por 110.000 dólares. [[Tato Cifuentes]] y el so títere Tatín. Güei, dalgunos de los ventrílocuos más populares son [[Jeff Dunham]] de los Estaos Xuníos, [[Zillah & Totte]] de [[Suecia]], [[Liondy Ozoria]] de [[República Dominicana]] y [[Paul Zerdin]] ganador del programa-concursu [["America's got Talent]] en 2015. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Ventriloquism}} * [http://www.terra.es/personal5/chevalo/ Páxina qu'enllaza a un manual de ventriloquia escritu por un profesional] {{Tradubot|Ventriloquia}} [[Categoría:Ventriloquia| ]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 8okimfppxcnxgojucfjonpcj2hc9jiq Precinematografía 0 102592 3707673 3690021 2022-08-16T18:51:27Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibió => qu'exhibió wikitext text/x-wiki [[Ficheru: Le-galop-de-daisy.jpg|thumb|Caballu en movimientu de Muybridge.]] La '''precinematografía''' (tamién, en [[apócope]], el '''precine'''), ye'l conxuntu d'inventos y teunoloxíes que mientres un periodu fueron conformando los oríxenes del [[cine]]matógrafo (que la so fecha d'invención ta establecida n'avientu de 1895).<ref group='nota'>Podría definise el precine como'l cine primitivu, desenvueltu a lo llargo de sieglos y evolucionando al traviés de los distintos artiluxos inventaos en cada dómina.</ref>{{sfn|Sadoul|1972|}} Pero siglo antes del cinematógrafu esistieron espectáculos basaos n'imáxenes ya inclusive n'imáxenes de lluz con movimientu, intentando consiguir amosar al públicu la “última maravía de la ciencia”. Nel capítulu más primitivu atópense les [[solombres chinesques]] y blanques; depués fueron apaeciendo les fantasmagorías; el microscopiu solar; los cuadros disolventes; el agioscopo llétricu; el panorama col intentu de la representación total; el [[diorama]] que se basa na representación en dos dimensiones d'una figura cualesquier, combinándose con cambeos de lluz; y les diverses caxes óptiques que se reparaben individualmente mirando nel so interior, como'l [[tutilimundi]] o titirimundi, "mondinovo" o mundonuevo, y los [[cosmorama|cosmorames]], neoramas o polioramas. Esta lenta evolución dio como resultáu lo que depués se conocería como [[cine]], el productu final d'esa necesidá del ser humanu d'espresase por aciu imáxenes faciendo usu de les posibilidaes y téuniques de cada dómina, un inventu que sedució a tolos públicos y movió al restu d'espectáculos visuales. == Curtia introducción a la hestoria de la precinematografía == [[Ficheru: Thomas Eakins Man chronophoto.jpg|thumb|Exemplu de cronofotografía.]] El [[cine]] foi productu d'una lenta evolución esperimental hasta llegar al Cinematógrafu» (''cinématographe'') de los hermanos Lumière. L'oxetivu de miles de persones, inventores, fabricantes de xuguetes o de comerciantes foi entretener al mundu por aciu imáxenes y foi amás d'un impulsu una necesidá de la especie humana d'espresase por aciu imáxenes utilizando les téuniques y posibilidaes de cada momentu. La base del cine ta nel desenvolvimientu de la ciencia y la téunica, esti incesante interés por atopar nueves salíes esixó la constante aplicación de la téunica y de la investigación sobre los nuevos descubrimientos. Unu de les primeres meyores científiques que llevó direutamente al desenvolvimientu del cine fueron les observaciones de [[Peter Mark Roget]], qu'en 1824 publicó un importante trabayu científicu col títulu de [[Persistencia de la visión]]. No qu'afecta a los oxetos en movimientu, nél establecíase que'l güeyu humanu retién les imáxenes mientres una fraición de segundu dempués de que'l suxetu dexa de teneles delantre. Esti descubrimientu aguiyó a dellos científicos a investigar pa demostrar el principiu de la persistencia de la imaxe na retina. Concretamente, afayóse que si 16 imáxenes d'un movimientu que trescurre nun segundu fáense pasar socesivamente tamién nun segundu, la persistencia de la visión xunir y fai que se vean como una sola imaxe en movimientu. Esta teoría foi más tarde sustituyida pol '''fenómenu phi''' y dambes van formar parte de la base de la teoría del cine. Entrín y non naz la [[fotografía]] y yá en 1852, les fotografíes empezaron a sustituyir a los dibuxos nos aparatos pa ver imáxenes animaes. En 1877 el fotógrafu [[Eadweard Muybridge]] emplegó una batería de 24 cámares pa grabar el ciclu de movimientos del galopie d'un caballu. Darréu (la [[cronofotografía]])el cronofotógrafo portátil, una especie de fusil fotográficu, movía una única banda que dexaba llograr doce imáxenes nuna placa xiratoria que completaba la so revolución nun segundu. En 1890 [[Thomas Edison]] construyó un llaboratoriu en Nueva Jersey, que se convirtió nel primer estudiu de cine del mundu. El so ayudante William K. L. Dickson ta consideráu por dalgunos como'l diseñador de la primer máquina de cine, el [[kinetoscopio]], anque nun yera puramente una máquina pa grabar imáxenes. Finalmente foi en Francia en 1895 cuando los [[hermanos Lumière]] llegaron al cinematógrafu, primer aparatu que puede calificase auténticamente de cine.<ref>http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie7-05A367Y1-6F2B-8C03-D385-6C92FC7DF3FF&dsID=PDF</ref> == Dispositivos precinematográficos == === Solombres chinesques === {{AP|Solombres chinesques}} El Cine ye lliteralmente la hestoria de les lluces y solombres. El precedente más antiguu son les solombres chinesques. Consisten básicamente na interposición de manes, figures o oxetos ente una fonte de lluz y una superficie llisa. Les lluces y solombres proyeutaes pa crear una ilusión, por un soporte opacu, o tresllúcíu o tresparente ye, ensin dulda, el pre-cine. L'arte de les solombres chinesques trata de la [[dinastía Han]], en China, d'hai unos dos mil años. Mientres la dinastía Son, vivióse una etapa de gran prosperidá. Según rexistros históricos na capital de la dinastía Son del Norte vía funciones ufiertaes por pequeñu grupos de solombres chinesques en munches cais y caleyones. Darréu estendiéronse per otros países hasta llegar a Europa. Dientro d'esti apartáu caben señalar los teatros de solombres (xuguetes comercializaos nel sieglu XIX pa un consumu particular) y les solombres blanques (sobre un cartón baleren les partes del dibuxu que tienen d'apaecer en blancu na pantalla). [[Ficheru: Shadow Play.ogg|thumb|left|Espectáculu solombres chinesques.]] === Llinterna máxica === {{AP|Llinterna máxica}} Puede dicise que la llinterna máxica foi l'artiluxu más popular, espublizáu y duraderu de comunicación audiovisual anterior al cine. El xesuita alemán Atanasius Kircher (1602-1680), nel sieglu XVII, basándose nel diseñu de la cámara escura, que recibía imáxenes del esterior faciéndoles visibles nel interior de la mesma, invirtió esti procesu, llevando les imáxenes de dientro a fuera. La llinterna máxica ufiertaba imáxenes d'otros países, monumentos, paisaxes urbanos, y nel sieglu XVIII convirtiéndose tamién nun preséu d'espardimientu/concienciación política. Primeramente yera bien precaria, les meyores aumentaron la calidá de la imaxe, la regulación y potenciación de la lluz, la meyora de les lentes, la posibilidá d'encadenar plaques simultáneamente, la proyeición d'opacos, los distintos sistemes de mecanización de les plaques de vidriu pa dar movimientu a les imáxenes, etc. La llinterna máxica nel postreru cuartu del sieglu XIX fai posible la proyeición de fotografíes, moviendo a les plaques de vidriu pintaes a mano. [[Ficheru: Laterna magica Aulendorf.jpg|thumb|Llinterna máxica.]] === Fantasmagoría === Una variante del espectáculu de llinterna máxica foi la fantasmagoría. Consistía nes proyeiciones de pantasmes diables que buscaben provocar mieu nel espectador. Ye a Etien-Gaspar Robert conocíu como Robertson a quien se-y atribúi la creación de la fantasmagoría. === Caxes óptiques === Trátase d'imáxenes que se reparaben individualmente mirándose nel so interior (titirimundi, mundonuevo, cosmorama, neorama o poliorama). Los elementos ópticos fundamentales , conocíos como zoograscopio (compuestos d'una gran lente d'aumentu, [[lente]], sostenida verticalmente por un pie de mesa, detrás de la cual hai un espeyu a 45º onde'l grabáu asitiáu sobre la mesa queda reflexáu. Al mirar la imaxe al traviés de la lente l'aumentu produz un efeutu en relieve, al comprobar que metíos nuna cabina con unos visores faía que la imaxe fuera más espectacular, convertir nuna caxa óptica o mundu nuevu dientro de la cual pueden arrexuntase artiluxos como los cosmoramas, dioramas y panorames. === Cosmoramas === {{AP|Cosmorama (pintura)}} El cosmorama yera una atraición popular itinerante, anque tamién esistíen dellos montaos en locales estables. Espandióse yá na dómina romántica. Imáxenes de paisaxes, ciudaes, monumentos o escenografíes fantástiques, batalles... Pequeñes vistes al [[Pintura al oliu|oliu]] o l'acuarela que s'esponíen a una cierta distancia vistes traviés de cristales o visores que deformaban llixeramente la visión. L'esforzamientu de la [[perspeutiva]] caracterizaba tamién les imáxenes paisaxistes de los cosmoramas. Dizse que foi inventáu en [[París]] en [[1808]] pol abá Gazzera. Dempués surdiríen efeutos diorámicos sobre una imaxe traslucida que al camuda-y el llume delantero pola trasera varia la escena, xeneralmente del día a la nueche, yá que ta pintada y troquelada per delantre y por detrás. Los ''Neorama'' (imáxenes d'ilesies) ''Polioramas'' (vistes urbanes) o ''Panorames''. === Panorama === [[Ficheru:Guckkasten Jahrmarkt 1843.jpg|thumb|300px|Modelu mecánicu d'un ''Panorama'' ambulante na Europa central de mediáu'l sieglu XIX, según una litografía de F. Schlotterbeck y Karl Thienemann.]] La pallabra panorama provién del griegu ''pan''(tou) y ''horama'' (vista). Como inventu atribuyir a Robert Barker escontra finales del sieglu XVIII, un irlandés residente n'[[Edimburgu]], qu'exhibió una vista de la ciudá pintada en papel sobre un círculu de llenzu d'ocho metros de diámetru. Esti primitivu ''panorama'' consistía nuna tela de midíes xigantesques nun local estable na qu'había pintada una vista panorámica que dispuesta de forma circular y allumada dende'l techu, yera vista polos espectadores asitiaos nel centru del círculu quedando estos trescalaos na imaxe. consideróse-y el primer mediu visual de mases de la hestoria. La primer denominación que se-y dio foi ''-y nature à coupd´oeil'' (la naturaleza a la primer vista). La denominación panorama apaez per primer vegada en 1792 nun anunciu de ''[[The Times]]''. Bien pocu dempués, crear en París simultáneamente dos panorames: ''Una vista de París dende'l teyáu de les [[Tullerias]]'' y ''La evacuación de Toulon polos ingleses en 1793''. El primer panorama que se montó n'España foi en [[Cádiz]] en 1845. Escontra 1800 el términu Panorama yá s'introduxera en toes la llingües europees. En 1881 el ''Diccionary of BuildingTems'' definir como: :''Un edificiu nél esíbese una pintura denomada panorama, pintada sobre la paré d'una [[rotonda]], cubierta por una [[cúpula]] o por un teyáu en forma de conu. Estes pintures son fieles reproducciones de lo que se ve dende un llugar, como cuando se mira en toes direiciones y tan llueñe como'l güeyu pueda ver. P'algamar esi oxetivu l'espectador asitiar nuna plataforma o galería circular, qu'asemeya una torre, asitiada nel centru de la rotonda; la lluz tien de cayer dende enriba sobre'l cuadru, enfusando per una zona acristalada asitiada na parte baxa del teyáu. Un [[parasol]] de gran diámetru, suspendíu de la vigues, caltién l'espectador na escuridá al empar que despinta la fonte de lluz.'' Les temes que trataben yeren la visión ''privilexada y dominadora'' de les ciudaes, ''el viaxe'' a otros llugares, ''la contemplación de grandes acontecimientos históricos y militares''… Axunta múltiples aportaciones precedentes, algamando esa sensación de realidá: la perfeición de la téunica de la perspeutiva (les pintures al frescu de los techos y decoraos teatrales del barrocu), la exactitú de los [[grabáu|grabaos]] topográficos al estilu alemán o les precises ellaboraciones de los pintores vedutistas italianos del sieglu XVIII.El Panorama: una manifestación artística marxinal del sieglu XIX.<ref> Maria Dolores Bastida Calle http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie7-05A367Y1-6F2B-8C03-D385-6C92FC7DF3FF&dsID=PDF</ref><ref>http://miguelangelmoralex-bitacora.blogspot.com/search/label/Dioramas </ref> Stephan Oettermann definir como: ''la espresión pictórica o la manifestación simbólica de la visión específicamente moderna y burguesa de la naturaleza''. [[Ficheru:1861-07-28, El Museo Universal, El tuti-li-mundi, Ortego.jpg|thumb|"Tutilimundi" na [[Plaza Mayor de Madrid]], según grabáu de [[Francisco Ortego]] publicáu na revista española ''[[El Muséu Universal]]'', el 28 de xunetu de 1861.]] === Tutilimundi === {{AP|Tutilimundi}} Los panorames y [[cosmorama (pintura)|cosmoramas]] tuvieron una versión más popular y senciella nel ''Tutilimundi'' (del italianu ''tutti li mondi'', y tamién conocíu como «mundinovi» o «mundonuevo»).{{sfn|Gómez García|1998|p=578}})<ref>''Hestoria de los títeres n'España: Dende los sos oríxenes hasta mediaos del Sieglu XVIII''; Madrid: [[Revista d'Occidente]], 1957.</ref> Presentáu dientro d'un gran caxón portátil nes feries y festexos, esti espectáculu ambulante evolucionó a lo llargo del sieglu XVIII partiendo del recursu ópticu de la [[llinterna máxica]], hasta los retablos mecánicos o atélites xuguetes con moñecos movíos por mecanismos de primitiva reloxería.<ref>{{cita llibru |apellíu=Caro Baroja |nome=Julio |enllaceautor=Julio Caro Baroja |títulu=Los títeres nel teatru |añu= 1987|editor=Álvarez Barrientos y Cea Gutiérrez|edición= Actes de les Xornaes sobre teatru popular n'España |isbn=|páxines=109-110 |cita=}}</ref> === Diorama === Diorama provién del griegu ''dio'' (al traviés) y ''horama'' (vista). Foi inventada por [[Louis Daguerre]] y Charles M. Boutón y tuvo la so primer presencia publica en [[1822]] en París. En [[1839]] Daguerre describir nel so llibru ''Historique et description des procédés du daguerreotype y du diorama''. Consistía nun [[telón]] pintáu por dambes cares y allumáu per delantre primeru y por detrás dempués, de tala forma que nun primer momentu namái se viera la imaxe pintada nel anverso, pero col cambéu a un llume posterior al cuadru viera una ''nueva imaxe'', esto ye, la resultancia de la combinación de dambes, consiguiendo asina la transfromación temporal d'un paisaxe o escena. Anque la so vida foi más curtia que la del panorama consiguió superalo. Les sos dimensiones yeren más amenorgaes polo que la so producción y tresporte yera más fácil y dexaba la posibilidá d'esponer más d'una imaxe, pero la so exhibición tenía de realizase nun local específicu coles condiciones téuniques fayadices. A diferencia del panorama esti artiluxu consiguió l'efeutu del cambéu temporal al traviés de la lluz y el movimientu.<ref>http://miguelangelmoralex-bitacora.blogspot.com/search/label/Dioramas</ref> === Cosmofotografía === Dempués, cola meyora de la fotografía, como yera de suponer los cosmoramas fueron sustituyíos pola cosmofotografía. Esto ye, les imáxenes pictóriques y litográficas fueron sustituyíes poles fotográfiques. === Kinetoscopio === [[Ficheru: Kinetoscope.jpg|thumb|Kinetoscopio.]] No que se refier a la contemplación d'imáxenes por un visor como espectáculu públicu l'últimu pasu va ser el kinetoscopio. Foi[[Thomas Alva Edison]] quien adoptó'l cronofotógrafo de Marey y cola ayuda de Edison creo lo que vendría ser un cinematógrafu individual. La socesión rápida d'imáxenes dexaba reproducir fielmente la ilusión del movimientu. === La investigación de la persistencia retiniana por aciu dispositivos ópticos === Ye importante reseñar qu'unu de les meyores científiques qu'impulso la evolución d'esti mediu foi l'analís de [[Peter Mark Roget]], en [[1824]] al publicar la investigación científica col títulu de Persistencia de la visión no qu'afecta a los oxetos en movimientu. Qu'establecía que'l güeyu humanu retién les imáxenes mientres una fraición de segundu dempués de que'l suxetu dexa de teneles delantre. Concretamente, afayóse que si 16 imáxenes d'un movimientu que trescurre nun segundu fáense pasar socesivamente tamién nun segundu, la persistencia de la visión xunir y fai que se vean como una sola imaxe en movimientu. Esti descubrimientu aguiyó a dellos científicos a investigar pa demostrar el principiu, güei aldericáu, de la persistencia de la imaxe na retina. ==== Taumátropo ==== {{AP|Taumatropo}} La investigación llevar a cabu por aciu dellos artiluxos empezando pol taumatropo (del griegu trauma maravía y tropo aición) Taumatropo.<ref> http://www.ilusionario.es/APLICACIONES/animac.htm </ref> ==== Fenaquistiscopio ==== {{AP|Fenaquistiscopio}} En 1783 Plateau construyo'l llamáu fenaquistiscopio (del griegu ''phenakisticos'' engañar y ''scopein'' mirar). [[Ficheru: Phenakistoscope 3g07690u.jpg|thumb|left|Fenaquistiscopio.]] ==== Estroboscopio ==== {{AP|Estroboscopio}} Casi simultáneamente y ensin sabelo, l'austriacu Simon Stampfer construyó un artiluxu similar al fenaquitiscopio al que llamó estroboscopio. Una lluz de estroboscopio regulada nel periodu apropiáu puede aparentar conxelar el movimientu cíclicu. Esto ye, dexa visualizar un oxetu que ta xirando como si tuviera inmóvil o xirando bien amodo. ==== Zoótropo ==== Más palantre en [[1834]] inventóse'l [[Zoótropo]], del griegu ''zoe'' (vida) y ''trope'' (xirar), tamién denomináu ''zoetrope'' o ''daedelum'', por William George Horner. Compuestu por un tambor circular con unes cortes. L'espectador mira al traviés de les cortes asina los dibuxos dispuestos en tires sobre'l tambor, al xirar, aparezcen en movimientu. [[Ficheru: Zoetrope.jpg|thumb|Zootropo.]] ==== Praxinoscopio ==== {{AP|Praxinoscopio}} El praxinoscopio ye un xuguete similar al zoótropo inventáu por Émile Reynaud en [[1877]]. Nesti casu a diferencia de zootropo l'espectador mira percima del tambor. Dientro d'este hai una rueda interior con unos espeyos n'ángulu, que dexen qu'unes imáxenes dibuxaes sobre tires de papel asitiaes alredor refléxense y al xirar apaezan en movimientu. [[Ficheru: Praxinoscopio de Reynayd.jpg|thumb|Praxinoscopio.]] === Combinación de proyeición, movimientu ya imáxenes === Ye a mediaos del s XIX cuando se tienen los trés elementos básicos que van formar la téunica cinematográfica: la proyeición d'imáxenes (cola [[llinterna máxica]]), la [[fotografía]] y la reproducción d'una imaxe en movimientu. Hasta esti momentu los trés elementos evolucionaren por separáu, ye nesti momentu foi cuando los científicu ya inventores van tratar de combinalos. ==== Zoopraxiscopio ==== Muybridge nos sos intentos d'ameyorar el so sistema de toma d'imáxenes d'un cuerpu en movimientu construyo'l [[zoopraxiscopio]]. Esti artiluxu proyeutaba imáxenes asitiaes en discos de cristal xiratorios nuna rápida socesión pa dar la impresión de movimientu. ==== Fusil fotográficu ==== En 1882 influyíu polos trabayos de Muybridge y cola téunica del revolver fotográficu de Janssen, el médicu francés [[Étienne Jules Marey]] construyo'l fusil fotográficu. [[Ficheru: Étienne-Jules Marey (c. 1850).jpg|thumb|Étienne Jules Marey (1850).]] ==== Cinematógrafu ==== {{AP|Cinematógrafu}} El cume de tola evolución de la precinematografía llega a finales del sieglu XIX de la mano de los hermanos Lumière col cinematógrafu, artiluxu que filmaba y proyeutaba imáxenes en movimientu. == Ver tamién == * [[Historia del cine]] == Notes == <references group='nota'/> == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * {{cita llibru | apellíu={{versalita|Fruto Esteban}} |nome=Francisco Javier|enllaceautor= |títulu=La fascinación de la mirada. Los aparatos precinematográficos y les sos posibilidaes espresives|url= |fechaaccesu=9 de marzu de 2016 |idioma= |otros= |edición= |añu=1996 |editor= |editorial= |allugamientu= |isbn= }} * {{cita llibru | apellíu={{versalita|Garofano}} |nome=Rafael |enllaceautor= |títulu=Los espectáculos visualesdel sieglu XIX: El pre-cine en Cádiz|url= |fechaaccesu=9 de marzu de 2016 |idioma= |otros= |edición= |añu=2007 |editor= |editorial=Quorum |allugamientu= |isbn= }} * {{cita llibru| títulu=Diccionariu Akal de Teatru| nome=Manuel| apellíu={{versalita|Gómez García}}|enllaceautor =Manuel Gómez García| editorial=[[Ediciones Akal]]|fechaaccesu=9 de marzu de 2016| añu=1998|isbn=9788446008279 |url=https://books.google.es/books?id=Gyvrmz5K2toC}} * {{cita llibru| autor =Sadoul, Georges| títulu = Historia del cine mundial| añu = 1972| editorial = Méxicu: Sieglu XXI|id = ISBN 9789682305337}} * {{cita llibru | apellíu={{versalita|Tosi}} |nome=Virgilio |enllaceautor= |títulu=El cine antes de Lumière|url= |fechaaccesu=9 de marzu de 2016 |idioma= |otros= |edición= |añu=1984 |editor= |editorial= |allugamientu= |isbn= }} == Enllaces esternos == * El Panorama: una manifestación artística marxinal del sieglu XIX Maria Dolores Bastida Calle[http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie7-05A367Y1-6F2B-8C03-D385-6C92FC7DF3FF&dsID=PDF]. * El Ilusionario [http://www.ilusionario.es/index.htm]. * Miguel Angel Morales blogspot[http://miguelangelmoralex-bitacora.blogspot.com/search/label/Dioramas]. * El cine como métodu d'investigación[http://www.google.es/urlsa=t&rct=j&q=cosmorama%20precinematografia&source=web&cd=7&ved=0CFUQFjAG&url=http%3A%2F%2Fdialnet.unirioja.es%2Fservlet%2Ffichero_articulo%3Fcodigo%3D2793555%26orde%3D0&ctbs=lr%3Alang_1ye&ei=aJumToi7M4ihOp236PkP&usg=AFQjCNHQSDCfRX3-l1Jo5j6nSMv1-yu3Cw]. {{Tradubot|Precinematografía}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Historia del cine]] [[Categoría:Teunoloxía de videu y cine]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] p9movf8ztdytin2urppkvo5ih076oma Intersexualidá 0 102623 3707824 3594570 2022-08-17T11:39:26Z Omarete 35 new key for [[Category:Intersexualidá]]: "*" using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki La '''intersexualidá''' ye una variación orgánica pola cual un individuu presenta discrepancia ente'l so [[Cromosoma#Cromosomes sexuales|sexu]] y los sos xenitales, teniendo por tantu carauterístiques xenétiques y fenotípiques propies d'[[home]] y de [[muyer]], en grau variable.<ref name= "LS">{{Cita web |url=http://www.latinsalud.com/articulos/00349.asp |títulu=Intersexualidá |fechaaccesu=4 de xunetu de 2011 |editor=LatinSalud |editorial=Alburg S.A. New Media Producer}}</ref><ref name= "MLP">{{Cita web |url=http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/spanish/ency/article/001669.htm |títulu=Intersexualidá |fechaaccesu=4 de xunetu de 2011 |editor=MedLine Plus de la Biblioteca Nacional de Medicina de los EE.XX. |ubicación=EE.XX.}}</ref> Puede tener, por casu, una abertura vaxinal, que puede tar parcialmente fundida, un órganu eréctil (ente pene y clítoris) más o menos desenvueltu y ovarios o testículos, que suelen ser internos. Ye una cuestión xenital, principalmente esterna. Ye un error común pensar qu'un intersexual ye «home y muyer al empar». Ye imposible qu'una persona tenga'l sistema reproductor pa la xestación d'un fetu, esclusivu de les muyeres, y al empar tenga la capacidá de xenerar semen con espermatozoides, capacidá puramente masculina. De la mesma manera ye biolóxicamente imposible que nun mesmu cuerpu desenvuélvanse dafechu órganos sexuales masculinos y femeninos. La intersexualidá carauterizar por una ambigüedá xenital dientro d'una escala de severidá y puede empezar a manifestar en cualquier momentu dende la nacencia hasta la adultez.<ref name="elmundo_1">https://www.elmundo.es/elmundosalud/2012/10/25/noticias/1351185563.html</ref><ref name="elmundo_2">https://www.elmundo.es/elmundosalud/2012/10/25/noticias/1351184448.html</ref> Enantes emplegábase'l términu [[Hermafroditismo|hermafrodita]], pero'l mesmu empezó a reemplazase, pos para dalgunos puede resultar engañosu, insensible y confusu<ref name= "MLP"/> por comparar una carauterística común n'otres [[especie|especies]] d'[[animal|animales]] y [[planta|plantes]] con una condición de nacencia qu'asocede en dellos pocos [[ser humanu|seres humanos]]. En 2006, la Lawson Wilkins Pediatric Endocrine Society (LWPES) y la European Society for Paediatric Endocrinology (ESPE) publicaron un estudiu sobre desordes intersexuales coles mires d'escoyer una terminoloxía que seya más descriptiva, que reflexe más la etioloxía xenética d'esta condición y que tea ausente de carga peyorativa. Alcuerden llamar a cualquier enfermedá intersexual: "disorders of sex development (DSD)"; n'español: "trestornos del desenvolvimientu sexual". <ref name=":5">{{cita llibru|apellíos=Endocrinology|nome=European Society for Paediatric|títulu=Third Joint Meeting of the European Society for Pediatric Endocrinology (ESPE) and Lawson Wilkins Pediatric Endocrinology Society (LWPES), Xerusalem, October 29-November 3, 1989 : abstracts|url=https://books.google.com.co/books?id=1tpFAAAAYAAJ&dq=Lawson+Wilkins+Pediatric+Endocrine+Society+(LWPES)&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwi1osT_46fYAhXGeSYKHcseAZkQ6AEIJjAA|fechaaccesu=2017-12-26|fecha=1989|editorial=Karger|idioma=en|apellíos2=Society|nome2=Lawson Wilkins Pediatric Endocrinology}}</ref> Alemaña ye'l primer país européu en dexar que nun se rexistre'l sexu de los naciellos nos certificaos de nacencia.<ref>[http://sociedad.elpais.com/sociedad/2013/08/19/actualidad/1376938559_453077.html Alemina llexisla la intersexualidá]</ref> == Clasificación d'estaos intersexuales == Los estaos intersexuales, Clasificar en 4 grandes grupos, anque nun esiste concenso na comunidá médica al respective de esta tema, por cuenta de los pocos trabayos d'investigación realizaos nesta materia, dellos autores coinciden en que la siguiente resulta una claisficación conveniente pa los estaos que fueron identificaos y carauterizaos:<ref name=":0">{{cita llibru|apellíos=Hecker|nome=Waldemar C.|enllaceautor=|títulu=Surgical Correction of Intersexual Genitalia and Female|url=|fechaaccesu=|añu=2012|editorial=Springer Science & Business Media|isbn=364270364X, 9783642703645|editor=Springer Science & Business Mediu|allugamientu=United States|páxina=8 - 25|idioma=English|capítulu=1}}</ref> <ref name=":5" /> # '''Seudohermafroditismo masculín.- (''Pacientes con cariotipo XY, testículos (neñones) y [[xenitales]] esternos incompletos o equivocadamente estremaos'').''' <ref name=":0" /> <ref name=":4">{{cita llibru|apellíos=Dewhurst|nome=Sir John|títulu=The intersexual disorders|url=https://books.google.com.co/books?id=KWRsAAAAMAAJ&q=intersexual+diagnostic+clinical&dq=intersexual+diagnostic+clinical&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwi4wdfHz6bYAhXG2SYKHYoWDfU4HhDoAQgzMAI|fechaaccesu=2017-12-26|fecha=1969|editorial=Baillière, Tindall & Cassell|idioma=en|apellíos2=Gordon|nome2=Ronald Roger}}</ref> #* Seudohermafroditismo masculín Clásicu severu #* Seudohermafroditismo masculín Clásicu leve #* Seudohermafroditismo masculín atípicu # '''Seudohermafroditismo femenín.- ''(Pacientes con cariotipo XX, con o ensin xenitales internos femeninos y xenitales esternos ambiguos masculinizados).''''' ''<ref name=":0" /> <ref name=":4" />'' #* Seudohermafroditismo femenín clásicu <ref name=":0" /> #* Seudohermafroditismo femenín clásicu leve <ref name=":0" /> #* [[Seudohermafroditismo femenín masculinizante]] <ref name=":0" /> <ref name=":4" /> #* Seudohermafroditismo femenín atípicu <ref name=":0" /> # '''Hermafroditismo verdaderu. ''(En forma carauterística presenten tantu texíu testicular como ováricu. Xenitales esternos ambiguos. Graos variables de desenvolvimientu de los conductos Wolfianos y/o Mullerianos)'''''''. <ref name=":0" /> <ref name=":4" />'' #* Hermafroditismo verdaderu con sexu cromosómico XX nel 75% de los casos #* Hermafroditismo verdaderu con sexu cromosómico XY o con mosaicismo nel 25% de los casos restantes. # '''Disgenesia gonadal.- ''(Inclúin les anomalíes cromosómicas y xeneralmente les persones nun presenten ambigüedá sexual, sinón desenvolvimientu sexual incompletu).''''' ''<ref name=":0" /> <ref name=":4" />'' #* Disgenesia gonadal monosomías: XO o [[Síndrome de Turner]]). #* Disgenesia gonadal Aneuploidias como la XXY o [[Síndrome de Klinefelter]]. #* Disgenesia gonadal con Mosaicismos (2 o más fonduxes celulares nun mesmu individuu), #* Disgenesia gonadal con alteraciones de la morfoloxía cromosómica (deleciones, isocromosomas, cromosomes anulares). === 1. Seudohermafroditismo masculín === El [[Insensibilidá a los andróxenos|pseudohermafrodistismo]] masculín, Feminización Testicular o [[Síndrome de Morris]],​ Carauterizar por: * [[Cariotipo]] 46 XY (masculín). * Calteres sexuales femeninos secundarios normales. Les [[Mama|mames]] tán bien desenvueltes pero nun esiste [[vellu]] en [[Axila|axilas]] y [[pubis]]. * La natura ye ciega. Nun se sigue col úteru pos esti nun esiste davezu. * Les [[Gónada|gónaes]] son [[Testículo|testículo]] de [[histoloxía]] normal anque suelen ser intraabdominales. * Los niveles de [[testosterona]] son similares a los d'el [[Varón|home]], pero hai un déficit n'el receptores intranucleares androgénicos, lo que torga l'actuación de los andróxenos. Estos pacientes presenten nucleos [[cromatina]] sexual negativos y un complexu cromosómico sexual XY. Estes anormalidaes tán causaes por deficiente producción de [[Andróxenu|andróxenos]] per parte de les célules intersticiales de los [[testículos]] ([[célules de Leydig]]) acomuñáu a una igualmente escasa producción de Factor Inhibidor de Müller (FIM), tamién so la responsabilidá de los testículos fetales. El desenvolvimientu morfolóxicu testicular d'estos varones varia dende rudimentariu hasta normal. ====Síndrome d'insensibilidá a los andróxenos (SIA) ==== El '''[[síndrome d'insensibilidá a los andróxenos]]''', '''[[Síndrome de Morris]]''' o '''[[Feminización testicular]]''' ye una enfermedá xenética na cual les [[hormones]] encargaes de desenvolver les carauterístiques físiques masculines ([[andróxenos]]), nun son asimilaes poles célules. Esto fai que'l cuerpu desenvolver con una apariencia totalmente femenina. De los [[andróxenos]] depende la formación del [[pene]], de los [[testículos]] y del vellu corporal. Estes actúen dende la séptima selmana d'embaranzu, creando los testículos que se van agospiar nel cuévanu abdominal hasta que finalmente baxen. Los afeutaos escarecen de la capacidá celular de responder a les órdenes de les hormones masculines, polo que'l so cuerpu nun se desenvuelve de normal. Estes hormones son producíes, al igual que nun home sanu, nos testículos que s'atopen na zona del abdome y nunca lleguen a baxar. Por esta razón, a pesar de que l'individuu tien los [[cromosomes]] XY, el so cuerpu desenvuélvese como'l d'una muyer. Esti trestornu afecta al cromosoma X y ye tresmitíu de madre a fíu. ===== Síndrome d'insensibilidá a los andróxenos completu ===== El SIA completu torga totalmente el desenvolvimientu de cualquier carauterística masculina. L'individuu naz y críase con una absoluta apariencia femenina. El cuerpu ye'l d'una muyer, con senos, [[natura]] y cadriles. La única anormalidá ye la falta de la [[menstruación]]. Ésta nun se da yá que la persona nun tien úteru nin ovarios, polo cual ta imposibilitada pa concebir. Si realiza un mapeo xenéticu reparar que efeutivamente tien los cromosomes XY, pero que les sos célules nun respuenden a los andróxenos. ===== Síndrome d'insensibilidá a los andróxenos incompletu ===== Nel SIA incompletu hai un amiestu de carauterístiques femenines y masculines. Por casu, hai casos de persones con esta condición que tienen carauterístiques masculines y desenvolvieron senos. Tamién puede producise la [[criptorquidia]], que ye cuando unu o los dos testículos nun baxaron al escrotu. ===== Tratamientu del Síndrome d'insensibilidá a los andróxenos ===== El non descendimiento de los testículos aumenta la probabilidá de cáncer, polo que ye común extirparlos cuando s'afaya la condición, lo que suel asoceder na adolescencia. Otru tratamientu ye la suministración d'[[estróxenos]] pa reemplazar a los inefectivos andróxenos y provocar la maduración completa y el caltenimientu de les carauterístiques femenines, y tamién, prevenir la osteoporosis nos años futuros. De ser necesariu, la persona podría precisar un procesu de dilatáu vaxinal o una ciruxía de reconstrucción xenital. Esti trestornu nun ye mortal, y si se extirpan a tiempu los testículos nun produz nengún entueyu, amás de la esterilidá. Nun ye una enfermedá común, afecta a 1 de cada 64000 persones === 2. Seudohermafroditismo femenín === Estremáronse cuatro granes tipos: Seudohermafroditismo femenín clásicu, Seudohermafroditismo femenín clásicu leve, Seudohermafroditismo femenín masculinizante y Seudohermafroditismo femenín atípicu. ====Seudohermafroditismo femenín clásicu ==== Tamién conocíu como [[hiperplasia suprarrenal conxénita]] o síndrome adrenogenital. Nél hai un déficit [[conxénitu]] de la [[enzima]] 17 y/o 21-hidroxilasa en la [[glándula suprarrenal]] que desencadena un fallu en la [[Biosíntesis|síntesis]] de [[cortisol]]. El defectu de cortisona fai qu'aumente la secreción de [[ACTH]], que al aguiyar la [[Corteza suprarrenal|corteza]] fai que se produzan grandes cantidaes de [[Andróxenu|andróxenos]]. Son carauterísticos del cuadru los siguientes datos: * [[Cariotipo]] 46 XX (femenín). * [[Fenotipu]] d'aspeutu masculín. * Xenitales esternos virilizados con [[clítoris]] [[Hipertrofia|hipertrofiáu]]. * Natura normal con presencia d'úteru y anexos. * Esisten niveles elevaos de 17-cetoesteroides, ente que les [[Gonadotrofina|gonadotrofinas]] tán baxes. Estos pacientes tienen nucleos [[cromatina]] positivos y constitución cromosómica 44. La causa más frecuente ye la hiperplasia suprarrenal virilizante conxénita. Nesti casu nun esiste alteración ovárica, sicasí, la producción escesiva de [[Andróxenu|andróxenos]] por les [[glándules suprarrenales]], provoca la masculinización de los xenitales esternos mientres el periodu fetal, que varia dende una hipertrofia de [[clítoris]] hasta xenitales casi masculinos. Esta forma clínica ye heredada con traza autosómico recesivo. En ciertos casos un tumor masculinizante como'l arrenoblastoma na madre causó pseudohermafroditismo femenín na so neña. <ref name=":5" /> <ref name=":2" /> ==== Sindrome de insencibilidad recesiva a los andróxenos ==== {{AP|Seudohermafroditismo femenín masculinizante}} Tamién conocíu como (Intersexualidá de tipu femenín masculinizante) o (Intersexualidá 46 XX femenina masculinizante) o (Seudohermafroditismo femenín masculinizante), ye un tipu de intersexualidá bien pocu común, que pertenez a la categoría de ''Seudohermafroditismo femenín.- Pacientes con cariotipo 46XX'', xeneralmente con xenitales internos femeninos y esternos masculinizados (parcial o de forma completa na mayoría de los casos) presente en muyeres [[cromosomes | Cromosomicas]], d'apariencia física esterna masculina. El diagnósticu ye bien escasu al igual que los casos documentados, probablemente pola baxa incidencia y l'altu nivel de maduración de los órganos sexuales masculinos esternos, lo que facilita'l so camuflaje y tracamundiu con otru tipu de condiciones clíniques. Xeneralmente diagnostícase na edá adulta. <ref name=":0">{{cita llibru|apellíos=Hecker|nome=Waldemar C.|enllaceautor=|títulu=Surgical Correction of Intersexual Genitalia and Female|url=|fechaaccesu=|añu=2012|editorial=Springer Science & Business Media|isbn=364270364X, 9783642703645|editor=Springer Science & Business Mediu|allugamientu=United States|páxina=8 - 25|idioma=English|capítulu=1}}</ref> <ref name=":4">{{cita llibru|apellíos=Dewhurst|nome=Sir John|títulu=The intersexual disorders|url=https://books.google.com.co/books?id=KWRsAAAAMAAJ&q=intersexual+diagnostic+clinical&dq=intersexual+diagnostic+clinical&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwi4wdfHz6bYAhXG2SYKHYoWDfU4HhDoAQgzMAI|fechaaccesu=2017-12-26|fecha=1969|editorial=Baillière, Tindall & Cassell|idioma=en|apellíos2=Gordon|nome2=Ronald Roger}}</ref> <ref name=":0" /> <ref name=":1">{{cita llibru|apellíos=Rayo|nome=Bhasker|enllaceautor=|títulu=Clinical Gynecology (4Th Edition)|url=https://books.google.com.co/books?id=rGSR8UaOEKkC&dq=intersexual+clinical&hl=es&source=gbs_navlinks_s|fechaaccesu=2017-12-26|añu=|fecha=1998|editorial=Orient Blackswan|isbn=9788125016229|editor=|ubicación=|páxina=80 - 90|idioma=en|capítulu=}}</ref> === 3. Hermafroditismo Verdaderu === El '''hermafroditismo verdaderu''' ye un términu médicu pa una condición [[intersexual]] na qu'un individuu naz con texíu ovárico y testicular. Puede haber un ovariu debaxo d'un testículu o de los dos, pero más comúnmente una o dambes gónaes ye un ovotestis que contién dambos tipos de texíu. Anque ye similar en dellos aspeutos a la [[disgenesia gonadal mista]], les condiciones pueden ser estremaes histológicamente.<ref name="pmid12379746">{{cita publicación|títulu=True hermaphroditism and mixed gonadal dysgenesis in young children: a clinicopathologic study of 10 cases|autor=Kim KR, Kwon Y, Joung JY, Kim KS, Ayala AG, Ro JY|fecha=ochobre de 2002|publicación=Mod. Pathol.|volume=15|númberu=10|páxines=1013–9|doi=10.1097/01.MP.0000027623.23885.0D|pmid=12379746}}</ref> ==== Etimoloxía ==== El términu deriva del llatín hermaphroditus, que deriva del griegu antiguu [[Hermafroditu|Hermaphroditos]] (Ἑρμαφρόδιτος),<ref>{{cita web|url=http://latinlexicon.org/definition.php?p1=2025388|títulu=Definition of hermaphroditus|fechaaccesu=19 de xunetu de 2013|editorial=Numen: The Latin Lexicon}}</ref> fíu de [[Hermes]] y [[Afrodita]] na mitoloxía griega. Según [[Ovidio]], fundir cola ninfa [[Salmacis]] resultando nuna persona que tien carauterístiques físiques de dambos sexos<ref name="Ovid">[[s:Metamorphoses/Book IV#The_Story_of_Salmacis_and_Hermaphroditus|Ovid, Metamorphoses, Book IV: The story of Hermaphroditus and Salmacis.]]</ref> acordies con l'anterior Diodoro de Sicilia, nació con un cuerpu físicu que combina dambos sexos.<ref>[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/4A*.html#6.5 Diodorus Siculus — Book IV Chapters 1–7]</ref> La pallabra hermafrodita entró nel léxicu Inglés a finales del sieglu XIV.<ref>''Oxford English Dictionary'', 1st edn, s.v. ''hermaphrodite, n. and adj.''; {{cita web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=hermaphrodite|títulu=Online Etymology Dictionary|fechaaccesu=3 de xunu de 2012}}</ref> ==== Causes ==== Esta condición ye bien rara. Hai delles maneres en qu'esto puede asoceder: * Puede ser causada pola división d'un óvulu, siguíu pola fertilización de cada óvulu haploide y la fusión temprana nel desenvolvimientu de los dos cigotos. * Alternativamente, un óvulu puede ser fecundáu por dos espermatozoides siguíu d'un rescate trisómico nuna o más célules fíes. * Dos óvulos fecundaos por dos espermatozoides dacuando fundise pa formar una quimera tetragametica. Si un cigotu macho y uno fema fúndense, puede dar llugar a un individuu hermafrodita. * Puede tar acomuñáu cola mutación nel xen [[SRY]].<ref name="pmid8447323">{{cita publicación|url=|títulu=True hermaphroditism in a 46,XY individual, caused by a postzygotic somatic point mutation in the male gonadal sex-determining locus (SRY): molecular genetics and histological findings in a sporadic case|autor=Braun A, Kammerer S, Cleve H, Löhrs O, Schwarz HP, Kuhnle O|fecha=marzu de 1993|publicación=Am. J. Hum. Genet.|volume=52|númberu=3|páxines=578–85|doi=|pmc=1682159|pmid=8447323}}</ref> === 4. Disgenesia gonadal === ====Síndrome de Turner ==== El '''síndrome de Turner''', síndrome de Ullrich-Turner o monosomía X, ye una afección xenética rara, qu'afecta namái a les muyeres, provocada pola ausencia total o parcial d'un [[cromosoma X]]. La cantidá normal de [[Cromosoma|cromosomes]] nos seres humanos ye 46. Dos d'estos cromosomes, determinen el sexu (los cromosomes sexuales). Les muyeres de normal tienen dos de los mesmos cromosomes sexuales (XX), ente que los homes presenten un cromosoma X y un cromosoma Y (XY). Nes muyeres con síndrome de Turner, a les célules fáltalos tou o parte d'un cromosoma X. Lo más común ye que la paciente tenga namái un cromosoma X; otres, pueden tener dos cromosomes X, pero unu d'ellos ta incompletu. Delles vegaes, asocede que ciertes célules presenten los dos cromosomes X, pero otres célules tienen namái unu ([[mosaicismo]]). Esta afección xenérase práuticamente nel momentu de la concepción y nun ye prevenible. Tantu [[Fenotipu|fenotípica]] como [[Xenoma|genotípicamente]] son muyeres (por ausencia de [[cromosoma Y]]). Trátase de la única monosomía vidable n'humanos, cuidao que la falta de cualesquier otru cromosoma na especie humana ye letal. L'ausencia del cromosoma Y determina el sexu femenín de tolos individuos afeutaos, y l'ausencia del segundu cromosoma X determina la falta de desenvolvimientu de los calteres sexuales primarios y secundarios. Esto confier a les muyeres que carecen el síndrome de Turner un aspeutu infantil y [[esterilidá]] pa tola vida. [[Incidencia|Incide]], aprosimao, en 1 de cada 2.500 neñes. Otros nomes alternativos son síndrome Bonnevie-Ullrich o disgenesia gonadal, monosomia X.​ ====Síndrome de Klinefelter ==== El '''síndrome de Klinefelter''' ('''SK''') o '''47,XXY''' ye la carauterización clínica d'una [[mutación cromosómica]] qu'afecta a [[Varón|varones]] y qu'inclúi, ente otres manifestaciones, [[Hipogonadismo|hipogonadismo hipergonadotrópico]], [[ginecomastia]], dificultaes nel aprendizaxe y [[infertilidad]]. Aniciar pola esistencia de dos [[Cromosoma X|cromosomes X]] y un [[cromosoma Y]]. Ye la [[enfermedá xenética]] más común en varones. Dellos homes nun presenten síntomes y nun saben que carecen esta condición hasta la edá adulta al presentase infertilidad.​​ Basar nuna alteración xenética que se desenvuelve pola separación incorreuta de los cromosomes homólogos mientres les [[meiosis]] que dan llugar a los gametos d'unu de los proxenitores, anque tamién puede dase nes primeres divisiones d'el [[cigotu]]. El [[sexu]] de les persones ta determináu por los [[Cromosoma|cromosomes]] [[Cromosoma X|X]] y [[Cromosoma Y|Y]]. Los homes tienen los cromosomes sexuales XY (46, XY) y les muyeres, los cromosomes sexuales XX (46, XX). Nel síndrome de Klinefelter, l'home cunta, a lo menos, con un cromosoma X extra, dando llugar nel 75 % de los casos a un cariotipo (47, XXY). Sicasí, aprosimao un 20 % de los casos son mosaicos cromosómicos, con variantes como (48, XXXY), y (49, XXXXY) nel 5 % de los casos.<ref name=":5" /> Créese que [[Carlos II d'España]] sufrió esti síndrome, debíu fundamentalmente a los socesivos matrimonios [[Endogamia|endogámicos]] de los sos antepasaos. <ref>{{Cita noticia|títulu=Carlos II, l'Abruxáu - SobreHistoria.com|url=https://sobrehistoria.com/carlos-ii-el-abruxáu/|fecha=2009-09-25|fechaaccesu=2017-12-26|periódicu=SobreHistoria.com|idioma=es-ES}}</ref> == Patrones == El patrón sexual normal ta dau polos siguiente determinantes: # [[Xenética|Xenéticos]]: 46 [[cromosomes]] de los que 44 son autosomas y 2 cromosomes sexuales (XY nel home, XX na muyer). # [[Gónada|Gonadales]]: [[Testículos]] nel home y [[ovarios]] nes muyeres. # [[Órganos xenitales|Xenitales internos y esternos]]: #* Nel [[home]]: los derivaos del conductu de Wolff son el epidídimo, el conductu deferente, la vesícula seminal y la canal eyaculador. Del tubérculu xenital aníciase'l glande. De la plega xenital, el rafe y de la prominencia xenital, l'escrotu. #* Na [[muyer]]: los derivaos del conductu de Müller son l'úteru, les trompes y el terciu superior de natura. Del tubérculu xenital el clítoris. De la plega xenital los llabios menores. Y de la prominencia xenital los llabios mayores. # [[Hormona]]-yos: #* Home: Hormones gonadotropas y andróxenos. #* Muyer: Hormones gonadotropas (cícliques). Estróxenos y progestágenos. # Somáticu: Apaición de calteres sexuales na pubertá. # Sociales y psicolóxicos: Principalmente asocede mientres los 2 primeros años de la vida, escontra unu o otru sexu, con pautes de comportamientu determinaes polos patrones culturales de la comunidá. == Carauterístiques == Dar en distintos graos y con distinta frecuencia, dependiendo de la causa subxacente:<ref name= "MLP"/><ref name= "A EL">{{cita llibru |apellíu=L. |nome=Allen |títulu=Disorders of sexual development |idioma=inglés |añu=2009 |editorial=Obstet Gynecol Clin North |páxines=25-45}}</ref> * [[Clitoromegalia]]. * Xenitales ambiguos al nacer. * [[Micropene]]. * Fusión parcial de los [[Llabios (xenitales)|llabios xenitales]]. * [[Hipospadia|Hipospadies]]. * Xenitales con apariencia inusual al nacer. * Ausencia o retrasu de la [[pubertá]], o cambeos físicos inesperaos na mesma. * En neños aparentes: testículos aparentemente non baxaos (que podríen ser [[ovariu|ovarios]]). * En neñes aparentes: mases llabiales o inguinales ([[vería]]), que pueden resultar ser [[testículu|testículos]]. Esisten delles clasificaciones. Nos XY (sexu xenético masculín) la causa más frecuente ye'l síndrome d'insensibilidá a los andróxenos por mutaciones nel xen del receptor d'andróxenos. Ente que nes XX (sexu xenético femenín) la causa más frecuente ye la hiperplasia suprarrenal conxénita (HSC) por déficit de la enzima 21-hidroxilasa. Pero esisten munches otres causes. == Frecuencia == Saber la frecuencia na población complícase cuando nun esisten llendes clares y definíes alrodiu de la presencia o non de intersexualidá. Pa la doctora Laura Audí, asesora de la Unidá d'Investigación n'Endocrinoloxía Pediátrica y del Institutu d'Investigación del Hospital Vall d'Hebron, «podría considerase que los neños que nacen con un meato urinariu ensin asitiar na punta del pene (hipospadias) tamién presenten un "estáu intersexual"». La combinación d'órganos xenitales, cromosomes, gónaes y hormones en intersexuales dio 50 variaciones rexistraes hasta'l momentu en distintos graos de severidá. Ello ye que cerca de 1 de cada 2000 neños naz con xenitales que nun son fácilmente reconocibles pa un adultu. Pa la [[Organización Mundial de la Salú]] el 1% de la población tien dalgunu de los 50 síndromes asociaos.<ref name="elmundo_2">https://www.elmundo.es/elmundosalud/2012/10/25/noticias/1351184448.html</ref><ref>http://www.isna.org/node/7</ref> Según la bióloga molecular [[Anne Fausto-Sterling]], profesora de la [[Universidá Brown]], hasta un 1,7&nbsp;% de la [[Población biolóxica|población]] presentaría nun cuerpu dalguna variación de lo considerao totalmente masculín o femenín.<ref name= "anne">{{cita llibru |apellíu=FAUSTO STERLING |nome=Anne |enllaceautor=Anne Fausto-Sterling |títulu=Cuerpo sexuaos. La política de xéneru y la construcción de la sexualidá |url=http://webs.uvigo.es/xenero/profesoráu/maria_lameiras/cuerpos_sexuaos.pdf |añu=2006 |ubicación=Barcelona |editorial=Edit. Melusina |isbn=84-96614-03-4}}</ref><ref>Granados, Gabriela ''[https://web.archive.org/web/20090727072356/http://www.intersexualite.org/esceiciones.html Esceiciones de la naturaleza, incomprendidas pola sociedá]'' Páxina de Intersexualite</ref> == Etiopatogenia == Les causes qu'actúen pa la producción de los estaos intersexuales pueden ser: xenétiques, ambientales y mistes. Xenétiques: A) Anormalidá cromosómica y, por casu, Mosaicismo B) Xenes Anormales.- Los condicionantes, por casu, de la forma hereditaria (autosómica recesiva) del síndrome adrenogenital. C) Ambientales: 1. Nutricionales. 2. Químicos. 3. Físicos. 4. Infeiciones. D) Mistes.- Son les más frecuentes y resulten de les diverses aiciones que'l mediu exerz sobre los xenes, o sobre l'embrión en formación v.g. Aición de les radiaciones sobre los xenes pa producir mutaciones o cambeos de la estructura onde s'atopa la información xenética. Cuando l'axente nocivu (xenéticu, ambiental o mistu) actúa dempués de que se formó la gónada, la resultancia va ser la forma común del intersexo, na que'l sexu cromosómico y les gónaes son el mesmu, pero'l sexu determinao polos xenitales ye dudosu (seudohermafroditismo masculín y femenín). Si la noxa exerció los sos efeutos nuna fase temprana, na que los primordios gonadales son indiferentes y pueden desenvolvese en sentíu masculín y femenín, independiente del sexu cromosómico, el desenvolvimientu de la gónada puede ser distinta al determináu pol cariotipo, o bien pueden desenvolvese tantu texíu ovárico como testicular (hermafroditismo verdaderu). N'estadios inda anteriores, l'anomalía puede ser cromosómica (disgenesia gonadal) o [[xenética]]. De normal, mientres el desenvolvimientu embriolóxicu, el cariotipo XX conduz al desenvolvimientu de los xenitales internos derivaos del conductu de Müller y de los esternos derivaos y del tubérculu xenital, plega y prominencia xenital. El conductu de Wolff, sicasí, atrófiase. Nel home, el componente Y de'l so cariotipo (XY) condiciona la formación del testículu embrionariu. Esti de la mesma produz inductores o sustances químiques d'aición local (del llau onde ta'l testículu namái) que dexen el desenvolvimientu del conductu de Wolff, y inhbidores qu'actúen torgando'l desenvolvimientu de los conductos Mullerianos, que terminen per atrofiar se. Cualquier falla a nivel del testículu embrionariu (ausencia, producción defectuosa o insuficiente de inductores o inhibidores) va dexase sentir sobre la diferenciación normal de los conductos de Wolff y Müller, del llau afeutáu. L'ausencia de testículos embrionarios conduz invariablemente a la producción del fenotipu femenín, independientemente de que'l xenotipu seya masculín (XY). En casos raros ciertos trestornos enzimáticos intracelulares, entá deque determinaos, condicionen que, entá esistiendo testículos embrionarios y un cariotipo normal XY, les célules blancu” esto ye los primordios de los xenitales, non respondanal estímulu androgénico testicular y que la so diferenciación facer en sentíu femenín (Síndrome de testículu feminizante). Inclusive na pubertá los texíos encargaos de la diferenciación sexual secundaria (mames, vellu, güesos,etc.) nun respuenden al estímulu androgénico y la diferenciación facer en sentíu femenín. Sicasí, les persones presenten atrofia de conductos de Müller y escarecen por tantu de úterotrompa y terciu superior de natura, anque los sos xenitales esternos son claramente femeninos (con natura terminada nes sos 2/3 superiores en fondu de sacu). Suponiendo que'l desenvolvimientu embrionariu realizóse de normal hasta la etapa previa a la diferenciación de los primordios de los xenitales (8ª selmana). Otros factores, principalmente hormonales, de puntu de partida yá seya esternu, como podría ser l'alministración iatrogénica a la madre, o internu, como socede en madres con hiperproducción androgénica causada por carcinoma de suprarrenales o por arrenoblastoma ováricu y esto ye de hiperplasia suprarrenal conxénita d'hormones androgénicas, van determinar la virilización de los xenitales esternos de los embriones femes, o'l desenvolvimientu defectuosu de los xenitales esternos de los embriones varones. El mecanismu ye'l siguiente: La [[hipófisis]] por aciu la so descarga de ACTH aguiya la porción cortical de les suprarrenales. Estes producen glucocorticoides (hidrocortisona) que por un mecanismu de “feed back” regulen la secreción hipofisaria de ACTH. Pero les suprarrenales producen amás de los glucocorticoides, mineral corticoides (el principal: la Aldosterona) y andróxenos (principal: la testosterona) como pasos intermediarios pa la producción de glucocorticoides. Cuando esiste dalgún déficit enzimáticu que bloquia la secuencia que lleva a la producción de hidrocortisona, van atropase los productos fabricaos al nivel del bloquéu (Vg. Andróxenos), va fallar el servo control de lliberación de ACTH que al producise en cantidaes aumentaes va aguiyar la porción reticular de les suprarrenales, cola consiguiente hiperplasia de la mesma y mayor producción de los productos intermediarios, que, nel casu de los andróxenos van exercer el so efeutu nos texíos embrionarios. La producción d'hormones suprarrenales realizar a partir de cambeos na molécula de colesterol. Pa ello intervienen distintes enzimes que'l so déficit condiciona la presentación d'un cuadru clínicu y bioquímicu carauterísticu pa cada unu d'ellos. Asina mesmu podemos concluyir qu'anque ye estrañu falar de temes como esti, ye científicamente posible. == Problemática == La necesidá o non y el momentu de la intervención quirúrxica ye daqué que ye llargamente aldericáu. Tou depende del tipu y del subtipo de condición intersexual que tenga l'afeutáu y de cuál fuera la edá del diagnósticu y lo que se fixera hasta entós.<ref name="elmundo_1">https://www.elmundo.es/elmundosalud/2012/10/25/noticias/1351185563.html</ref> L'autor clásicu que xustificaba les intervenciones yera [[John Money]] (1921-2006). Los intersexuales, si nun s'operen a tiempu, pueden sufrir llimitaciones o daños por cuenta de la disfunción xenital. Podríen ser incapaces de realizar el coitu con fines reproductivos, o nun poder realizalo de nenguna manera. Tamién pueden tener conflictos d'identidá de xéneru. Médicos y psicólogos son los encargaos d'empobinar a los familiares. Laura Audí, asesora de la Unidá d'Investigación n'Endocrinoloxía Pediátrica y del Institutu d'Investigación del Hospital Vall d'Hebron, asegura que «la asignación de sexu nun naciellu ye una cuestión urxente», sobremanera dende'l puntu de vista social, «y rique un consensu ente los padres y l'equipu pluridisciplinar que tien de poner sobre la mesa los pros y contras». Mientres la infancia, el siguimientu d'estos pacientes realizar los endocrinólogos pediatras y na edá adulta los endocrinólogos, xinecólogos o andrólogos.<ref name="elmundo_1">https://www.elmundo.es/elmundosalud/2012/10/25/noticias/1351185563.html</ref> El movimientu [[LGBTI]], de la mano de nueves teoríes sobre'l xéneru como la [[Teoría Queer]], llevanten una voz de denuncia sobre les ciruxíes a les persones recién nacíes. Denuncien que les ciruxíes realizar ensin el consentimientu de la persona, cuestionen la pretensión de [[Norma social|normalizar]] los cuerpos y denuncien que, seya comoquier, esa normalización nunca se llogra. Denuncien que les operaciones son "mutilantes": {{cita|«...tullen la diversidá de los nuesos cuerpos; tullen la nuesa sensibilidá xenital y la nuesa capacidá pal gocie sexual, la nuesa identidá y, en munchos casos, la nuesa capacidá pa optar por ciruxíes deseyaes al aportar a adultos. Tullen el nuesu derechu a decidir aspeutos centrales de les nueses vides, y el nuesu sentíu de merecer ser queríos y aceptaos entá ensin ciruxíes.»|Mauro Cabral, activista intersex arxentín.<ref>CABRAL, Mauro ''[https://web.archive.org/web/20061223222342/http://feminaria.com.ar/coleiciones/temascontemporaneos/004/004.pdf#page=117 Pensar la intersexualidá, güei]'' en MAFFÍA, Diana (comp) ''Sexualidaes migrantes. Xéneru y tresxéneru'' Ed Feminaria Buenos Aires, 2003 I.S.B.N.: 987-9143-05-1 páxs.117-124</ref>}} == Intersexualidá na cultura == ''[[L'estrañu del ayeri]]'' ye una novela negra de [[Cristina Figales]] editada por La Esfera de los llibros en 2015, na que la tema subxacente ye'l de la intersexualidá. http://www.esferalibros.com/autor/cristina-figales/ La novela ''Middlesex'', ganadora d'un [[Premiu Pulitzer]], del autor estauxunidense [[Jeffrey Eugenides]] esamina la hestoria y los dilemes de Calliope Stephanides, el protagonista de la novela, que ye intersexual. Na serie xuvenil de MTV ''[[Faking It]]'', l'actriz [[Bailey Buntain]] interpreta a Lauren Cooper, una adolescente que manifestó ser intersexual. La película arxentina, rodada n'Uruguái, ''[[XXY]]'',<ref>[https://web.archive.org/web/20090216201612/http://xxylapelicula.puenzo.com/ Sitio web de la película XXY]</ref> y escrita y empobinada por [[Lucía Puenzo]], anque nun intenta presentar un casu clínicu, tien como protagonista a Alex, una adolescente a la que se-y diagnosticó al nacer una [[hiperplasia suprarrenal]]. Esti diagnósticu convertir nuna pseudo-hermafrodita femenina. La manga ''[[IS (manga)|IS]]'' trata los problemes qu'eses persones encaren a lo llargo de les sos vides, cómo ganar aceptación polo que son y la so incapacidá pa reproducise. == Ver tamién == * [[Andróxinu]] * [[Declaración de Montreal]] * [[Pansexualidá]] * [[Hermafrodita (mitoloxía)]] * [[Hermafroditismo]] * [[Sor Fernanda Fernández]] * [[Cheryl Chase]] * [[Eliana Rubashkyn]] * [[Tercer sexu]] * [[Principios de Yogyakarta]] * [[Herculine Barbin]] * [[Hiperplasia suprarrenal conxénita]] * [[Síndrome de Turner]] * [[Queer]] * [[Sistema de xéneru]] == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía adicional == * ESCABÍ-MONTALVO, Aracelis y TORO-ALFONSO, José: ''[http://www.aepc.es/ijchp/articulos_pdf/ijchp-202.pdf Cuando los cuerpos engañen: un acercamientu críticu a la categoría de la intersexualidá]'' En International Journal of Clinical and Health Psychology 2006, Vol. 6, Nº 3, páxs. 753-772 * HERNANDEZ GUÁNCHE, Violeta: ''[http://ecaths1.s3.amazonaws.com/etica/464998179.Intersexualidá%20y%20pr%C3%A1cticas%20cient%C3%ADficas%20-%20ciencia%20o%20ficci%C3%B3n%20(Violeta%20Hern%C3%A1ndez%20Guanche).pdf Intersexualidá y práutiques científiques: ¿ Realidá o ficción?]'' RIPS. Revista d'Investigaciones Polítiques y Sociolóxiques, Vol. 8, Núm. 1, ensin mes, 2009, páxs. 89-102 Universidá de Santiago de Compostela España * CABRAL, Mauro ** (editor) ''[http://www.mulabi.org/Interdicciones2.pdf Interdicciones. Escritures dela intersexualidá en castellán]'' Ed. Anarrés Córdoba, febreru del añu 2009 ISBN 978-987-05-5898-9. ** ''[http://www.ciudadaniasexual.org/publicaciones/Ic.pdf N'estáu d'esceición: intersexualidá ya intervenciones sociomédicas]'' parte del proyeutu doctoral en filosofía “Teunoloxía de la Identidá”, aniciáu na Facultá de Filosofía y Humanidaes de la Universidá Nacional de Córdoba. * FLOR, Nuria Gregori ''[http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=1704213 Los cuerpos ficticios de la biomedicina. El procesu de construcción del xéneru nos protocolos médicos de asignación de sexu en ñácaros intersexuales]'' En AIBR: Revista d'Antropoloxía Iberoamericana, ISSN-y 1578-9705, Vol. 1, Nº. 1, 2006, páxs. 103-124 * FLOR, Nuria Gregori ''[http://mobiroderic.uv.es/handle/10550/49892 Alcuentros y des-alcuentros en redol a les intersexualidaes/DSD: narratives, procesos y emerxencies]''Tesis Doctoral de Nuria Gregori. Añu 2015 * GARCÍA LÓPEZ, Daniel J., ''[http://www.melusina.com/llibro.php?idg=51712 Sobre'l derechu de los hermafrodites]'', Editorial Melusina, 2015, ISBN 978-84-15373-21-6. * GARCÍA LÓPEZ, Daniel J., ''[http://hosting01.uc3m.es/Erevistas/index.php/EUNOM/article/view/2476/1360 La intersexualidá nel discursu médicu-xurídicu]'', en Eunomía. Revista en cultura de la llegalidá, nº8, 2015, páxs. 54-70. *Mendez Oteo, Xinecoloxía y obstertricia, 2ª Edición. == Enllaces esternos == * [http://intersexualidaes.blogspot.com.ar/ Organización Internacional Intersexual pal mundu castellanu parlante] * Sitiu principal de la [http://www.isna.org/ Sociedá Intersexual de Norteamérica] y un informe alrodiu de [http://www.isna.org/espanol los estaos intersexuales y los tratamientos médicos dominantes] publicáu pola mesma organización. * [http://quebec.indymedia.org/es/node/23698 Australia amiesta opción intersexual nel censu nacional del 2006]. * [https://web.archive.org/web/20090109014408/http://www.infogen.org.mx/Infogen/jsp/not_com_def.jsp?idarticulo=377 Intersexualidá]. Información sobre les causes y tipos de Intersexualidá. * [http://www.mulabi.org MULABI/Espaciu Llatinoamericanu de Sexualidaes y Derechos] {{Tradubot|Intersexualidad}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Intersexualidá|*]] [[Categoría:Identidaes LGBT]] [[Categoría:Queer]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] gewowet328cjicuaxc7dwjadv8z1vlw 3707825 3707824 2022-08-17T11:39:34Z Omarete 35 removed [[Category:Identidaes LGBT]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki La '''intersexualidá''' ye una variación orgánica pola cual un individuu presenta discrepancia ente'l so [[Cromosoma#Cromosomes sexuales|sexu]] y los sos xenitales, teniendo por tantu carauterístiques xenétiques y fenotípiques propies d'[[home]] y de [[muyer]], en grau variable.<ref name= "LS">{{Cita web |url=http://www.latinsalud.com/articulos/00349.asp |títulu=Intersexualidá |fechaaccesu=4 de xunetu de 2011 |editor=LatinSalud |editorial=Alburg S.A. New Media Producer}}</ref><ref name= "MLP">{{Cita web |url=http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/spanish/ency/article/001669.htm |títulu=Intersexualidá |fechaaccesu=4 de xunetu de 2011 |editor=MedLine Plus de la Biblioteca Nacional de Medicina de los EE.XX. |ubicación=EE.XX.}}</ref> Puede tener, por casu, una abertura vaxinal, que puede tar parcialmente fundida, un órganu eréctil (ente pene y clítoris) más o menos desenvueltu y ovarios o testículos, que suelen ser internos. Ye una cuestión xenital, principalmente esterna. Ye un error común pensar qu'un intersexual ye «home y muyer al empar». Ye imposible qu'una persona tenga'l sistema reproductor pa la xestación d'un fetu, esclusivu de les muyeres, y al empar tenga la capacidá de xenerar semen con espermatozoides, capacidá puramente masculina. De la mesma manera ye biolóxicamente imposible que nun mesmu cuerpu desenvuélvanse dafechu órganos sexuales masculinos y femeninos. La intersexualidá carauterizar por una ambigüedá xenital dientro d'una escala de severidá y puede empezar a manifestar en cualquier momentu dende la nacencia hasta la adultez.<ref name="elmundo_1">https://www.elmundo.es/elmundosalud/2012/10/25/noticias/1351185563.html</ref><ref name="elmundo_2">https://www.elmundo.es/elmundosalud/2012/10/25/noticias/1351184448.html</ref> Enantes emplegábase'l términu [[Hermafroditismo|hermafrodita]], pero'l mesmu empezó a reemplazase, pos para dalgunos puede resultar engañosu, insensible y confusu<ref name= "MLP"/> por comparar una carauterística común n'otres [[especie|especies]] d'[[animal|animales]] y [[planta|plantes]] con una condición de nacencia qu'asocede en dellos pocos [[ser humanu|seres humanos]]. En 2006, la Lawson Wilkins Pediatric Endocrine Society (LWPES) y la European Society for Paediatric Endocrinology (ESPE) publicaron un estudiu sobre desordes intersexuales coles mires d'escoyer una terminoloxía que seya más descriptiva, que reflexe más la etioloxía xenética d'esta condición y que tea ausente de carga peyorativa. Alcuerden llamar a cualquier enfermedá intersexual: "disorders of sex development (DSD)"; n'español: "trestornos del desenvolvimientu sexual". <ref name=":5">{{cita llibru|apellíos=Endocrinology|nome=European Society for Paediatric|títulu=Third Joint Meeting of the European Society for Pediatric Endocrinology (ESPE) and Lawson Wilkins Pediatric Endocrinology Society (LWPES), Xerusalem, October 29-November 3, 1989 : abstracts|url=https://books.google.com.co/books?id=1tpFAAAAYAAJ&dq=Lawson+Wilkins+Pediatric+Endocrine+Society+(LWPES)&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwi1osT_46fYAhXGeSYKHcseAZkQ6AEIJjAA|fechaaccesu=2017-12-26|fecha=1989|editorial=Karger|idioma=en|apellíos2=Society|nome2=Lawson Wilkins Pediatric Endocrinology}}</ref> Alemaña ye'l primer país européu en dexar que nun se rexistre'l sexu de los naciellos nos certificaos de nacencia.<ref>[http://sociedad.elpais.com/sociedad/2013/08/19/actualidad/1376938559_453077.html Alemina llexisla la intersexualidá]</ref> == Clasificación d'estaos intersexuales == Los estaos intersexuales, Clasificar en 4 grandes grupos, anque nun esiste concenso na comunidá médica al respective de esta tema, por cuenta de los pocos trabayos d'investigación realizaos nesta materia, dellos autores coinciden en que la siguiente resulta una claisficación conveniente pa los estaos que fueron identificaos y carauterizaos:<ref name=":0">{{cita llibru|apellíos=Hecker|nome=Waldemar C.|enllaceautor=|títulu=Surgical Correction of Intersexual Genitalia and Female|url=|fechaaccesu=|añu=2012|editorial=Springer Science & Business Media|isbn=364270364X, 9783642703645|editor=Springer Science & Business Mediu|allugamientu=United States|páxina=8 - 25|idioma=English|capítulu=1}}</ref> <ref name=":5" /> # '''Seudohermafroditismo masculín.- (''Pacientes con cariotipo XY, testículos (neñones) y [[xenitales]] esternos incompletos o equivocadamente estremaos'').''' <ref name=":0" /> <ref name=":4">{{cita llibru|apellíos=Dewhurst|nome=Sir John|títulu=The intersexual disorders|url=https://books.google.com.co/books?id=KWRsAAAAMAAJ&q=intersexual+diagnostic+clinical&dq=intersexual+diagnostic+clinical&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwi4wdfHz6bYAhXG2SYKHYoWDfU4HhDoAQgzMAI|fechaaccesu=2017-12-26|fecha=1969|editorial=Baillière, Tindall & Cassell|idioma=en|apellíos2=Gordon|nome2=Ronald Roger}}</ref> #* Seudohermafroditismo masculín Clásicu severu #* Seudohermafroditismo masculín Clásicu leve #* Seudohermafroditismo masculín atípicu # '''Seudohermafroditismo femenín.- ''(Pacientes con cariotipo XX, con o ensin xenitales internos femeninos y xenitales esternos ambiguos masculinizados).''''' ''<ref name=":0" /> <ref name=":4" />'' #* Seudohermafroditismo femenín clásicu <ref name=":0" /> #* Seudohermafroditismo femenín clásicu leve <ref name=":0" /> #* [[Seudohermafroditismo femenín masculinizante]] <ref name=":0" /> <ref name=":4" /> #* Seudohermafroditismo femenín atípicu <ref name=":0" /> # '''Hermafroditismo verdaderu. ''(En forma carauterística presenten tantu texíu testicular como ováricu. Xenitales esternos ambiguos. Graos variables de desenvolvimientu de los conductos Wolfianos y/o Mullerianos)'''''''. <ref name=":0" /> <ref name=":4" />'' #* Hermafroditismo verdaderu con sexu cromosómico XX nel 75% de los casos #* Hermafroditismo verdaderu con sexu cromosómico XY o con mosaicismo nel 25% de los casos restantes. # '''Disgenesia gonadal.- ''(Inclúin les anomalíes cromosómicas y xeneralmente les persones nun presenten ambigüedá sexual, sinón desenvolvimientu sexual incompletu).''''' ''<ref name=":0" /> <ref name=":4" />'' #* Disgenesia gonadal monosomías: XO o [[Síndrome de Turner]]). #* Disgenesia gonadal Aneuploidias como la XXY o [[Síndrome de Klinefelter]]. #* Disgenesia gonadal con Mosaicismos (2 o más fonduxes celulares nun mesmu individuu), #* Disgenesia gonadal con alteraciones de la morfoloxía cromosómica (deleciones, isocromosomas, cromosomes anulares). === 1. Seudohermafroditismo masculín === El [[Insensibilidá a los andróxenos|pseudohermafrodistismo]] masculín, Feminización Testicular o [[Síndrome de Morris]],​ Carauterizar por: * [[Cariotipo]] 46 XY (masculín). * Calteres sexuales femeninos secundarios normales. Les [[Mama|mames]] tán bien desenvueltes pero nun esiste [[vellu]] en [[Axila|axilas]] y [[pubis]]. * La natura ye ciega. Nun se sigue col úteru pos esti nun esiste davezu. * Les [[Gónada|gónaes]] son [[Testículo|testículo]] de [[histoloxía]] normal anque suelen ser intraabdominales. * Los niveles de [[testosterona]] son similares a los d'el [[Varón|home]], pero hai un déficit n'el receptores intranucleares androgénicos, lo que torga l'actuación de los andróxenos. Estos pacientes presenten nucleos [[cromatina]] sexual negativos y un complexu cromosómico sexual XY. Estes anormalidaes tán causaes por deficiente producción de [[Andróxenu|andróxenos]] per parte de les célules intersticiales de los [[testículos]] ([[célules de Leydig]]) acomuñáu a una igualmente escasa producción de Factor Inhibidor de Müller (FIM), tamién so la responsabilidá de los testículos fetales. El desenvolvimientu morfolóxicu testicular d'estos varones varia dende rudimentariu hasta normal. ====Síndrome d'insensibilidá a los andróxenos (SIA) ==== El '''[[síndrome d'insensibilidá a los andróxenos]]''', '''[[Síndrome de Morris]]''' o '''[[Feminización testicular]]''' ye una enfermedá xenética na cual les [[hormones]] encargaes de desenvolver les carauterístiques físiques masculines ([[andróxenos]]), nun son asimilaes poles célules. Esto fai que'l cuerpu desenvolver con una apariencia totalmente femenina. De los [[andróxenos]] depende la formación del [[pene]], de los [[testículos]] y del vellu corporal. Estes actúen dende la séptima selmana d'embaranzu, creando los testículos que se van agospiar nel cuévanu abdominal hasta que finalmente baxen. Los afeutaos escarecen de la capacidá celular de responder a les órdenes de les hormones masculines, polo que'l so cuerpu nun se desenvuelve de normal. Estes hormones son producíes, al igual que nun home sanu, nos testículos que s'atopen na zona del abdome y nunca lleguen a baxar. Por esta razón, a pesar de que l'individuu tien los [[cromosomes]] XY, el so cuerpu desenvuélvese como'l d'una muyer. Esti trestornu afecta al cromosoma X y ye tresmitíu de madre a fíu. ===== Síndrome d'insensibilidá a los andróxenos completu ===== El SIA completu torga totalmente el desenvolvimientu de cualquier carauterística masculina. L'individuu naz y críase con una absoluta apariencia femenina. El cuerpu ye'l d'una muyer, con senos, [[natura]] y cadriles. La única anormalidá ye la falta de la [[menstruación]]. Ésta nun se da yá que la persona nun tien úteru nin ovarios, polo cual ta imposibilitada pa concebir. Si realiza un mapeo xenéticu reparar que efeutivamente tien los cromosomes XY, pero que les sos célules nun respuenden a los andróxenos. ===== Síndrome d'insensibilidá a los andróxenos incompletu ===== Nel SIA incompletu hai un amiestu de carauterístiques femenines y masculines. Por casu, hai casos de persones con esta condición que tienen carauterístiques masculines y desenvolvieron senos. Tamién puede producise la [[criptorquidia]], que ye cuando unu o los dos testículos nun baxaron al escrotu. ===== Tratamientu del Síndrome d'insensibilidá a los andróxenos ===== El non descendimiento de los testículos aumenta la probabilidá de cáncer, polo que ye común extirparlos cuando s'afaya la condición, lo que suel asoceder na adolescencia. Otru tratamientu ye la suministración d'[[estróxenos]] pa reemplazar a los inefectivos andróxenos y provocar la maduración completa y el caltenimientu de les carauterístiques femenines, y tamién, prevenir la osteoporosis nos años futuros. De ser necesariu, la persona podría precisar un procesu de dilatáu vaxinal o una ciruxía de reconstrucción xenital. Esti trestornu nun ye mortal, y si se extirpan a tiempu los testículos nun produz nengún entueyu, amás de la esterilidá. Nun ye una enfermedá común, afecta a 1 de cada 64000 persones === 2. Seudohermafroditismo femenín === Estremáronse cuatro granes tipos: Seudohermafroditismo femenín clásicu, Seudohermafroditismo femenín clásicu leve, Seudohermafroditismo femenín masculinizante y Seudohermafroditismo femenín atípicu. ====Seudohermafroditismo femenín clásicu ==== Tamién conocíu como [[hiperplasia suprarrenal conxénita]] o síndrome adrenogenital. Nél hai un déficit [[conxénitu]] de la [[enzima]] 17 y/o 21-hidroxilasa en la [[glándula suprarrenal]] que desencadena un fallu en la [[Biosíntesis|síntesis]] de [[cortisol]]. El defectu de cortisona fai qu'aumente la secreción de [[ACTH]], que al aguiyar la [[Corteza suprarrenal|corteza]] fai que se produzan grandes cantidaes de [[Andróxenu|andróxenos]]. Son carauterísticos del cuadru los siguientes datos: * [[Cariotipo]] 46 XX (femenín). * [[Fenotipu]] d'aspeutu masculín. * Xenitales esternos virilizados con [[clítoris]] [[Hipertrofia|hipertrofiáu]]. * Natura normal con presencia d'úteru y anexos. * Esisten niveles elevaos de 17-cetoesteroides, ente que les [[Gonadotrofina|gonadotrofinas]] tán baxes. Estos pacientes tienen nucleos [[cromatina]] positivos y constitución cromosómica 44. La causa más frecuente ye la hiperplasia suprarrenal virilizante conxénita. Nesti casu nun esiste alteración ovárica, sicasí, la producción escesiva de [[Andróxenu|andróxenos]] por les [[glándules suprarrenales]], provoca la masculinización de los xenitales esternos mientres el periodu fetal, que varia dende una hipertrofia de [[clítoris]] hasta xenitales casi masculinos. Esta forma clínica ye heredada con traza autosómico recesivo. En ciertos casos un tumor masculinizante como'l arrenoblastoma na madre causó pseudohermafroditismo femenín na so neña. <ref name=":5" /> <ref name=":2" /> ==== Sindrome de insencibilidad recesiva a los andróxenos ==== {{AP|Seudohermafroditismo femenín masculinizante}} Tamién conocíu como (Intersexualidá de tipu femenín masculinizante) o (Intersexualidá 46 XX femenina masculinizante) o (Seudohermafroditismo femenín masculinizante), ye un tipu de intersexualidá bien pocu común, que pertenez a la categoría de ''Seudohermafroditismo femenín.- Pacientes con cariotipo 46XX'', xeneralmente con xenitales internos femeninos y esternos masculinizados (parcial o de forma completa na mayoría de los casos) presente en muyeres [[cromosomes | Cromosomicas]], d'apariencia física esterna masculina. El diagnósticu ye bien escasu al igual que los casos documentados, probablemente pola baxa incidencia y l'altu nivel de maduración de los órganos sexuales masculinos esternos, lo que facilita'l so camuflaje y tracamundiu con otru tipu de condiciones clíniques. Xeneralmente diagnostícase na edá adulta. <ref name=":0">{{cita llibru|apellíos=Hecker|nome=Waldemar C.|enllaceautor=|títulu=Surgical Correction of Intersexual Genitalia and Female|url=|fechaaccesu=|añu=2012|editorial=Springer Science & Business Media|isbn=364270364X, 9783642703645|editor=Springer Science & Business Mediu|allugamientu=United States|páxina=8 - 25|idioma=English|capítulu=1}}</ref> <ref name=":4">{{cita llibru|apellíos=Dewhurst|nome=Sir John|títulu=The intersexual disorders|url=https://books.google.com.co/books?id=KWRsAAAAMAAJ&q=intersexual+diagnostic+clinical&dq=intersexual+diagnostic+clinical&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwi4wdfHz6bYAhXG2SYKHYoWDfU4HhDoAQgzMAI|fechaaccesu=2017-12-26|fecha=1969|editorial=Baillière, Tindall & Cassell|idioma=en|apellíos2=Gordon|nome2=Ronald Roger}}</ref> <ref name=":0" /> <ref name=":1">{{cita llibru|apellíos=Rayo|nome=Bhasker|enllaceautor=|títulu=Clinical Gynecology (4Th Edition)|url=https://books.google.com.co/books?id=rGSR8UaOEKkC&dq=intersexual+clinical&hl=es&source=gbs_navlinks_s|fechaaccesu=2017-12-26|añu=|fecha=1998|editorial=Orient Blackswan|isbn=9788125016229|editor=|ubicación=|páxina=80 - 90|idioma=en|capítulu=}}</ref> === 3. Hermafroditismo Verdaderu === El '''hermafroditismo verdaderu''' ye un términu médicu pa una condición [[intersexual]] na qu'un individuu naz con texíu ovárico y testicular. Puede haber un ovariu debaxo d'un testículu o de los dos, pero más comúnmente una o dambes gónaes ye un ovotestis que contién dambos tipos de texíu. Anque ye similar en dellos aspeutos a la [[disgenesia gonadal mista]], les condiciones pueden ser estremaes histológicamente.<ref name="pmid12379746">{{cita publicación|títulu=True hermaphroditism and mixed gonadal dysgenesis in young children: a clinicopathologic study of 10 cases|autor=Kim KR, Kwon Y, Joung JY, Kim KS, Ayala AG, Ro JY|fecha=ochobre de 2002|publicación=Mod. Pathol.|volume=15|númberu=10|páxines=1013–9|doi=10.1097/01.MP.0000027623.23885.0D|pmid=12379746}}</ref> ==== Etimoloxía ==== El términu deriva del llatín hermaphroditus, que deriva del griegu antiguu [[Hermafroditu|Hermaphroditos]] (Ἑρμαφρόδιτος),<ref>{{cita web|url=http://latinlexicon.org/definition.php?p1=2025388|títulu=Definition of hermaphroditus|fechaaccesu=19 de xunetu de 2013|editorial=Numen: The Latin Lexicon}}</ref> fíu de [[Hermes]] y [[Afrodita]] na mitoloxía griega. Según [[Ovidio]], fundir cola ninfa [[Salmacis]] resultando nuna persona que tien carauterístiques físiques de dambos sexos<ref name="Ovid">[[s:Metamorphoses/Book IV#The_Story_of_Salmacis_and_Hermaphroditus|Ovid, Metamorphoses, Book IV: The story of Hermaphroditus and Salmacis.]]</ref> acordies con l'anterior Diodoro de Sicilia, nació con un cuerpu físicu que combina dambos sexos.<ref>[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/4A*.html#6.5 Diodorus Siculus — Book IV Chapters 1–7]</ref> La pallabra hermafrodita entró nel léxicu Inglés a finales del sieglu XIV.<ref>''Oxford English Dictionary'', 1st edn, s.v. ''hermaphrodite, n. and adj.''; {{cita web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=hermaphrodite|títulu=Online Etymology Dictionary|fechaaccesu=3 de xunu de 2012}}</ref> ==== Causes ==== Esta condición ye bien rara. Hai delles maneres en qu'esto puede asoceder: * Puede ser causada pola división d'un óvulu, siguíu pola fertilización de cada óvulu haploide y la fusión temprana nel desenvolvimientu de los dos cigotos. * Alternativamente, un óvulu puede ser fecundáu por dos espermatozoides siguíu d'un rescate trisómico nuna o más célules fíes. * Dos óvulos fecundaos por dos espermatozoides dacuando fundise pa formar una quimera tetragametica. Si un cigotu macho y uno fema fúndense, puede dar llugar a un individuu hermafrodita. * Puede tar acomuñáu cola mutación nel xen [[SRY]].<ref name="pmid8447323">{{cita publicación|url=|títulu=True hermaphroditism in a 46,XY individual, caused by a postzygotic somatic point mutation in the male gonadal sex-determining locus (SRY): molecular genetics and histological findings in a sporadic case|autor=Braun A, Kammerer S, Cleve H, Löhrs O, Schwarz HP, Kuhnle O|fecha=marzu de 1993|publicación=Am. J. Hum. Genet.|volume=52|númberu=3|páxines=578–85|doi=|pmc=1682159|pmid=8447323}}</ref> === 4. Disgenesia gonadal === ====Síndrome de Turner ==== El '''síndrome de Turner''', síndrome de Ullrich-Turner o monosomía X, ye una afección xenética rara, qu'afecta namái a les muyeres, provocada pola ausencia total o parcial d'un [[cromosoma X]]. La cantidá normal de [[Cromosoma|cromosomes]] nos seres humanos ye 46. Dos d'estos cromosomes, determinen el sexu (los cromosomes sexuales). Les muyeres de normal tienen dos de los mesmos cromosomes sexuales (XX), ente que los homes presenten un cromosoma X y un cromosoma Y (XY). Nes muyeres con síndrome de Turner, a les célules fáltalos tou o parte d'un cromosoma X. Lo más común ye que la paciente tenga namái un cromosoma X; otres, pueden tener dos cromosomes X, pero unu d'ellos ta incompletu. Delles vegaes, asocede que ciertes célules presenten los dos cromosomes X, pero otres célules tienen namái unu ([[mosaicismo]]). Esta afección xenérase práuticamente nel momentu de la concepción y nun ye prevenible. Tantu [[Fenotipu|fenotípica]] como [[Xenoma|genotípicamente]] son muyeres (por ausencia de [[cromosoma Y]]). Trátase de la única monosomía vidable n'humanos, cuidao que la falta de cualesquier otru cromosoma na especie humana ye letal. L'ausencia del cromosoma Y determina el sexu femenín de tolos individuos afeutaos, y l'ausencia del segundu cromosoma X determina la falta de desenvolvimientu de los calteres sexuales primarios y secundarios. Esto confier a les muyeres que carecen el síndrome de Turner un aspeutu infantil y [[esterilidá]] pa tola vida. [[Incidencia|Incide]], aprosimao, en 1 de cada 2.500 neñes. Otros nomes alternativos son síndrome Bonnevie-Ullrich o disgenesia gonadal, monosomia X.​ ====Síndrome de Klinefelter ==== El '''síndrome de Klinefelter''' ('''SK''') o '''47,XXY''' ye la carauterización clínica d'una [[mutación cromosómica]] qu'afecta a [[Varón|varones]] y qu'inclúi, ente otres manifestaciones, [[Hipogonadismo|hipogonadismo hipergonadotrópico]], [[ginecomastia]], dificultaes nel aprendizaxe y [[infertilidad]]. Aniciar pola esistencia de dos [[Cromosoma X|cromosomes X]] y un [[cromosoma Y]]. Ye la [[enfermedá xenética]] más común en varones. Dellos homes nun presenten síntomes y nun saben que carecen esta condición hasta la edá adulta al presentase infertilidad.​​ Basar nuna alteración xenética que se desenvuelve pola separación incorreuta de los cromosomes homólogos mientres les [[meiosis]] que dan llugar a los gametos d'unu de los proxenitores, anque tamién puede dase nes primeres divisiones d'el [[cigotu]]. El [[sexu]] de les persones ta determináu por los [[Cromosoma|cromosomes]] [[Cromosoma X|X]] y [[Cromosoma Y|Y]]. Los homes tienen los cromosomes sexuales XY (46, XY) y les muyeres, los cromosomes sexuales XX (46, XX). Nel síndrome de Klinefelter, l'home cunta, a lo menos, con un cromosoma X extra, dando llugar nel 75 % de los casos a un cariotipo (47, XXY). Sicasí, aprosimao un 20 % de los casos son mosaicos cromosómicos, con variantes como (48, XXXY), y (49, XXXXY) nel 5 % de los casos.<ref name=":5" /> Créese que [[Carlos II d'España]] sufrió esti síndrome, debíu fundamentalmente a los socesivos matrimonios [[Endogamia|endogámicos]] de los sos antepasaos. <ref>{{Cita noticia|títulu=Carlos II, l'Abruxáu - SobreHistoria.com|url=https://sobrehistoria.com/carlos-ii-el-abruxáu/|fecha=2009-09-25|fechaaccesu=2017-12-26|periódicu=SobreHistoria.com|idioma=es-ES}}</ref> == Patrones == El patrón sexual normal ta dau polos siguiente determinantes: # [[Xenética|Xenéticos]]: 46 [[cromosomes]] de los que 44 son autosomas y 2 cromosomes sexuales (XY nel home, XX na muyer). # [[Gónada|Gonadales]]: [[Testículos]] nel home y [[ovarios]] nes muyeres. # [[Órganos xenitales|Xenitales internos y esternos]]: #* Nel [[home]]: los derivaos del conductu de Wolff son el epidídimo, el conductu deferente, la vesícula seminal y la canal eyaculador. Del tubérculu xenital aníciase'l glande. De la plega xenital, el rafe y de la prominencia xenital, l'escrotu. #* Na [[muyer]]: los derivaos del conductu de Müller son l'úteru, les trompes y el terciu superior de natura. Del tubérculu xenital el clítoris. De la plega xenital los llabios menores. Y de la prominencia xenital los llabios mayores. # [[Hormona]]-yos: #* Home: Hormones gonadotropas y andróxenos. #* Muyer: Hormones gonadotropas (cícliques). Estróxenos y progestágenos. # Somáticu: Apaición de calteres sexuales na pubertá. # Sociales y psicolóxicos: Principalmente asocede mientres los 2 primeros años de la vida, escontra unu o otru sexu, con pautes de comportamientu determinaes polos patrones culturales de la comunidá. == Carauterístiques == Dar en distintos graos y con distinta frecuencia, dependiendo de la causa subxacente:<ref name= "MLP"/><ref name= "A EL">{{cita llibru |apellíu=L. |nome=Allen |títulu=Disorders of sexual development |idioma=inglés |añu=2009 |editorial=Obstet Gynecol Clin North |páxines=25-45}}</ref> * [[Clitoromegalia]]. * Xenitales ambiguos al nacer. * [[Micropene]]. * Fusión parcial de los [[Llabios (xenitales)|llabios xenitales]]. * [[Hipospadia|Hipospadies]]. * Xenitales con apariencia inusual al nacer. * Ausencia o retrasu de la [[pubertá]], o cambeos físicos inesperaos na mesma. * En neños aparentes: testículos aparentemente non baxaos (que podríen ser [[ovariu|ovarios]]). * En neñes aparentes: mases llabiales o inguinales ([[vería]]), que pueden resultar ser [[testículu|testículos]]. Esisten delles clasificaciones. Nos XY (sexu xenético masculín) la causa más frecuente ye'l síndrome d'insensibilidá a los andróxenos por mutaciones nel xen del receptor d'andróxenos. Ente que nes XX (sexu xenético femenín) la causa más frecuente ye la hiperplasia suprarrenal conxénita (HSC) por déficit de la enzima 21-hidroxilasa. Pero esisten munches otres causes. == Frecuencia == Saber la frecuencia na población complícase cuando nun esisten llendes clares y definíes alrodiu de la presencia o non de intersexualidá. Pa la doctora Laura Audí, asesora de la Unidá d'Investigación n'Endocrinoloxía Pediátrica y del Institutu d'Investigación del Hospital Vall d'Hebron, «podría considerase que los neños que nacen con un meato urinariu ensin asitiar na punta del pene (hipospadias) tamién presenten un "estáu intersexual"». La combinación d'órganos xenitales, cromosomes, gónaes y hormones en intersexuales dio 50 variaciones rexistraes hasta'l momentu en distintos graos de severidá. Ello ye que cerca de 1 de cada 2000 neños naz con xenitales que nun son fácilmente reconocibles pa un adultu. Pa la [[Organización Mundial de la Salú]] el 1% de la población tien dalgunu de los 50 síndromes asociaos.<ref name="elmundo_2">https://www.elmundo.es/elmundosalud/2012/10/25/noticias/1351184448.html</ref><ref>http://www.isna.org/node/7</ref> Según la bióloga molecular [[Anne Fausto-Sterling]], profesora de la [[Universidá Brown]], hasta un 1,7&nbsp;% de la [[Población biolóxica|población]] presentaría nun cuerpu dalguna variación de lo considerao totalmente masculín o femenín.<ref name= "anne">{{cita llibru |apellíu=FAUSTO STERLING |nome=Anne |enllaceautor=Anne Fausto-Sterling |títulu=Cuerpo sexuaos. La política de xéneru y la construcción de la sexualidá |url=http://webs.uvigo.es/xenero/profesoráu/maria_lameiras/cuerpos_sexuaos.pdf |añu=2006 |ubicación=Barcelona |editorial=Edit. Melusina |isbn=84-96614-03-4}}</ref><ref>Granados, Gabriela ''[https://web.archive.org/web/20090727072356/http://www.intersexualite.org/esceiciones.html Esceiciones de la naturaleza, incomprendidas pola sociedá]'' Páxina de Intersexualite</ref> == Etiopatogenia == Les causes qu'actúen pa la producción de los estaos intersexuales pueden ser: xenétiques, ambientales y mistes. Xenétiques: A) Anormalidá cromosómica y, por casu, Mosaicismo B) Xenes Anormales.- Los condicionantes, por casu, de la forma hereditaria (autosómica recesiva) del síndrome adrenogenital. C) Ambientales: 1. Nutricionales. 2. Químicos. 3. Físicos. 4. Infeiciones. D) Mistes.- Son les más frecuentes y resulten de les diverses aiciones que'l mediu exerz sobre los xenes, o sobre l'embrión en formación v.g. Aición de les radiaciones sobre los xenes pa producir mutaciones o cambeos de la estructura onde s'atopa la información xenética. Cuando l'axente nocivu (xenéticu, ambiental o mistu) actúa dempués de que se formó la gónada, la resultancia va ser la forma común del intersexo, na que'l sexu cromosómico y les gónaes son el mesmu, pero'l sexu determinao polos xenitales ye dudosu (seudohermafroditismo masculín y femenín). Si la noxa exerció los sos efeutos nuna fase temprana, na que los primordios gonadales son indiferentes y pueden desenvolvese en sentíu masculín y femenín, independiente del sexu cromosómico, el desenvolvimientu de la gónada puede ser distinta al determináu pol cariotipo, o bien pueden desenvolvese tantu texíu ovárico como testicular (hermafroditismo verdaderu). N'estadios inda anteriores, l'anomalía puede ser cromosómica (disgenesia gonadal) o [[xenética]]. De normal, mientres el desenvolvimientu embriolóxicu, el cariotipo XX conduz al desenvolvimientu de los xenitales internos derivaos del conductu de Müller y de los esternos derivaos y del tubérculu xenital, plega y prominencia xenital. El conductu de Wolff, sicasí, atrófiase. Nel home, el componente Y de'l so cariotipo (XY) condiciona la formación del testículu embrionariu. Esti de la mesma produz inductores o sustances químiques d'aición local (del llau onde ta'l testículu namái) que dexen el desenvolvimientu del conductu de Wolff, y inhbidores qu'actúen torgando'l desenvolvimientu de los conductos Mullerianos, que terminen per atrofiar se. Cualquier falla a nivel del testículu embrionariu (ausencia, producción defectuosa o insuficiente de inductores o inhibidores) va dexase sentir sobre la diferenciación normal de los conductos de Wolff y Müller, del llau afeutáu. L'ausencia de testículos embrionarios conduz invariablemente a la producción del fenotipu femenín, independientemente de que'l xenotipu seya masculín (XY). En casos raros ciertos trestornos enzimáticos intracelulares, entá deque determinaos, condicionen que, entá esistiendo testículos embrionarios y un cariotipo normal XY, les célules blancu” esto ye los primordios de los xenitales, non respondanal estímulu androgénico testicular y que la so diferenciación facer en sentíu femenín (Síndrome de testículu feminizante). Inclusive na pubertá los texíos encargaos de la diferenciación sexual secundaria (mames, vellu, güesos,etc.) nun respuenden al estímulu androgénico y la diferenciación facer en sentíu femenín. Sicasí, les persones presenten atrofia de conductos de Müller y escarecen por tantu de úterotrompa y terciu superior de natura, anque los sos xenitales esternos son claramente femeninos (con natura terminada nes sos 2/3 superiores en fondu de sacu). Suponiendo que'l desenvolvimientu embrionariu realizóse de normal hasta la etapa previa a la diferenciación de los primordios de los xenitales (8ª selmana). Otros factores, principalmente hormonales, de puntu de partida yá seya esternu, como podría ser l'alministración iatrogénica a la madre, o internu, como socede en madres con hiperproducción androgénica causada por carcinoma de suprarrenales o por arrenoblastoma ováricu y esto ye de hiperplasia suprarrenal conxénita d'hormones androgénicas, van determinar la virilización de los xenitales esternos de los embriones femes, o'l desenvolvimientu defectuosu de los xenitales esternos de los embriones varones. El mecanismu ye'l siguiente: La [[hipófisis]] por aciu la so descarga de ACTH aguiya la porción cortical de les suprarrenales. Estes producen glucocorticoides (hidrocortisona) que por un mecanismu de “feed back” regulen la secreción hipofisaria de ACTH. Pero les suprarrenales producen amás de los glucocorticoides, mineral corticoides (el principal: la Aldosterona) y andróxenos (principal: la testosterona) como pasos intermediarios pa la producción de glucocorticoides. Cuando esiste dalgún déficit enzimáticu que bloquia la secuencia que lleva a la producción de hidrocortisona, van atropase los productos fabricaos al nivel del bloquéu (Vg. Andróxenos), va fallar el servo control de lliberación de ACTH que al producise en cantidaes aumentaes va aguiyar la porción reticular de les suprarrenales, cola consiguiente hiperplasia de la mesma y mayor producción de los productos intermediarios, que, nel casu de los andróxenos van exercer el so efeutu nos texíos embrionarios. La producción d'hormones suprarrenales realizar a partir de cambeos na molécula de colesterol. Pa ello intervienen distintes enzimes que'l so déficit condiciona la presentación d'un cuadru clínicu y bioquímicu carauterísticu pa cada unu d'ellos. Asina mesmu podemos concluyir qu'anque ye estrañu falar de temes como esti, ye científicamente posible. == Problemática == La necesidá o non y el momentu de la intervención quirúrxica ye daqué que ye llargamente aldericáu. Tou depende del tipu y del subtipo de condición intersexual que tenga l'afeutáu y de cuál fuera la edá del diagnósticu y lo que se fixera hasta entós.<ref name="elmundo_1">https://www.elmundo.es/elmundosalud/2012/10/25/noticias/1351185563.html</ref> L'autor clásicu que xustificaba les intervenciones yera [[John Money]] (1921-2006). Los intersexuales, si nun s'operen a tiempu, pueden sufrir llimitaciones o daños por cuenta de la disfunción xenital. Podríen ser incapaces de realizar el coitu con fines reproductivos, o nun poder realizalo de nenguna manera. Tamién pueden tener conflictos d'identidá de xéneru. Médicos y psicólogos son los encargaos d'empobinar a los familiares. Laura Audí, asesora de la Unidá d'Investigación n'Endocrinoloxía Pediátrica y del Institutu d'Investigación del Hospital Vall d'Hebron, asegura que «la asignación de sexu nun naciellu ye una cuestión urxente», sobremanera dende'l puntu de vista social, «y rique un consensu ente los padres y l'equipu pluridisciplinar que tien de poner sobre la mesa los pros y contras». Mientres la infancia, el siguimientu d'estos pacientes realizar los endocrinólogos pediatras y na edá adulta los endocrinólogos, xinecólogos o andrólogos.<ref name="elmundo_1">https://www.elmundo.es/elmundosalud/2012/10/25/noticias/1351185563.html</ref> El movimientu [[LGBTI]], de la mano de nueves teoríes sobre'l xéneru como la [[Teoría Queer]], llevanten una voz de denuncia sobre les ciruxíes a les persones recién nacíes. Denuncien que les ciruxíes realizar ensin el consentimientu de la persona, cuestionen la pretensión de [[Norma social|normalizar]] los cuerpos y denuncien que, seya comoquier, esa normalización nunca se llogra. Denuncien que les operaciones son "mutilantes": {{cita|«...tullen la diversidá de los nuesos cuerpos; tullen la nuesa sensibilidá xenital y la nuesa capacidá pal gocie sexual, la nuesa identidá y, en munchos casos, la nuesa capacidá pa optar por ciruxíes deseyaes al aportar a adultos. Tullen el nuesu derechu a decidir aspeutos centrales de les nueses vides, y el nuesu sentíu de merecer ser queríos y aceptaos entá ensin ciruxíes.»|Mauro Cabral, activista intersex arxentín.<ref>CABRAL, Mauro ''[https://web.archive.org/web/20061223222342/http://feminaria.com.ar/coleiciones/temascontemporaneos/004/004.pdf#page=117 Pensar la intersexualidá, güei]'' en MAFFÍA, Diana (comp) ''Sexualidaes migrantes. Xéneru y tresxéneru'' Ed Feminaria Buenos Aires, 2003 I.S.B.N.: 987-9143-05-1 páxs.117-124</ref>}} == Intersexualidá na cultura == ''[[L'estrañu del ayeri]]'' ye una novela negra de [[Cristina Figales]] editada por La Esfera de los llibros en 2015, na que la tema subxacente ye'l de la intersexualidá. http://www.esferalibros.com/autor/cristina-figales/ La novela ''Middlesex'', ganadora d'un [[Premiu Pulitzer]], del autor estauxunidense [[Jeffrey Eugenides]] esamina la hestoria y los dilemes de Calliope Stephanides, el protagonista de la novela, que ye intersexual. Na serie xuvenil de MTV ''[[Faking It]]'', l'actriz [[Bailey Buntain]] interpreta a Lauren Cooper, una adolescente que manifestó ser intersexual. La película arxentina, rodada n'Uruguái, ''[[XXY]]'',<ref>[https://web.archive.org/web/20090216201612/http://xxylapelicula.puenzo.com/ Sitio web de la película XXY]</ref> y escrita y empobinada por [[Lucía Puenzo]], anque nun intenta presentar un casu clínicu, tien como protagonista a Alex, una adolescente a la que se-y diagnosticó al nacer una [[hiperplasia suprarrenal]]. Esti diagnósticu convertir nuna pseudo-hermafrodita femenina. La manga ''[[IS (manga)|IS]]'' trata los problemes qu'eses persones encaren a lo llargo de les sos vides, cómo ganar aceptación polo que son y la so incapacidá pa reproducise. == Ver tamién == * [[Andróxinu]] * [[Declaración de Montreal]] * [[Pansexualidá]] * [[Hermafrodita (mitoloxía)]] * [[Hermafroditismo]] * [[Sor Fernanda Fernández]] * [[Cheryl Chase]] * [[Eliana Rubashkyn]] * [[Tercer sexu]] * [[Principios de Yogyakarta]] * [[Herculine Barbin]] * [[Hiperplasia suprarrenal conxénita]] * [[Síndrome de Turner]] * [[Queer]] * [[Sistema de xéneru]] == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía adicional == * ESCABÍ-MONTALVO, Aracelis y TORO-ALFONSO, José: ''[http://www.aepc.es/ijchp/articulos_pdf/ijchp-202.pdf Cuando los cuerpos engañen: un acercamientu críticu a la categoría de la intersexualidá]'' En International Journal of Clinical and Health Psychology 2006, Vol. 6, Nº 3, páxs. 753-772 * HERNANDEZ GUÁNCHE, Violeta: ''[http://ecaths1.s3.amazonaws.com/etica/464998179.Intersexualidá%20y%20pr%C3%A1cticas%20cient%C3%ADficas%20-%20ciencia%20o%20ficci%C3%B3n%20(Violeta%20Hern%C3%A1ndez%20Guanche).pdf Intersexualidá y práutiques científiques: ¿ Realidá o ficción?]'' RIPS. Revista d'Investigaciones Polítiques y Sociolóxiques, Vol. 8, Núm. 1, ensin mes, 2009, páxs. 89-102 Universidá de Santiago de Compostela España * CABRAL, Mauro ** (editor) ''[http://www.mulabi.org/Interdicciones2.pdf Interdicciones. Escritures dela intersexualidá en castellán]'' Ed. Anarrés Córdoba, febreru del añu 2009 ISBN 978-987-05-5898-9. ** ''[http://www.ciudadaniasexual.org/publicaciones/Ic.pdf N'estáu d'esceición: intersexualidá ya intervenciones sociomédicas]'' parte del proyeutu doctoral en filosofía “Teunoloxía de la Identidá”, aniciáu na Facultá de Filosofía y Humanidaes de la Universidá Nacional de Córdoba. * FLOR, Nuria Gregori ''[http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=1704213 Los cuerpos ficticios de la biomedicina. El procesu de construcción del xéneru nos protocolos médicos de asignación de sexu en ñácaros intersexuales]'' En AIBR: Revista d'Antropoloxía Iberoamericana, ISSN-y 1578-9705, Vol. 1, Nº. 1, 2006, páxs. 103-124 * FLOR, Nuria Gregori ''[http://mobiroderic.uv.es/handle/10550/49892 Alcuentros y des-alcuentros en redol a les intersexualidaes/DSD: narratives, procesos y emerxencies]''Tesis Doctoral de Nuria Gregori. Añu 2015 * GARCÍA LÓPEZ, Daniel J., ''[http://www.melusina.com/llibro.php?idg=51712 Sobre'l derechu de los hermafrodites]'', Editorial Melusina, 2015, ISBN 978-84-15373-21-6. * GARCÍA LÓPEZ, Daniel J., ''[http://hosting01.uc3m.es/Erevistas/index.php/EUNOM/article/view/2476/1360 La intersexualidá nel discursu médicu-xurídicu]'', en Eunomía. Revista en cultura de la llegalidá, nº8, 2015, páxs. 54-70. *Mendez Oteo, Xinecoloxía y obstertricia, 2ª Edición. == Enllaces esternos == * [http://intersexualidaes.blogspot.com.ar/ Organización Internacional Intersexual pal mundu castellanu parlante] * Sitiu principal de la [http://www.isna.org/ Sociedá Intersexual de Norteamérica] y un informe alrodiu de [http://www.isna.org/espanol los estaos intersexuales y los tratamientos médicos dominantes] publicáu pola mesma organización. * [http://quebec.indymedia.org/es/node/23698 Australia amiesta opción intersexual nel censu nacional del 2006]. * [https://web.archive.org/web/20090109014408/http://www.infogen.org.mx/Infogen/jsp/not_com_def.jsp?idarticulo=377 Intersexualidá]. Información sobre les causes y tipos de Intersexualidá. * [http://www.mulabi.org MULABI/Espaciu Llatinoamericanu de Sexualidaes y Derechos] {{Tradubot|Intersexualidad}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Intersexualidá|*]] [[Categoría:Queer]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 5jczjj3i7v3eld8slfkbptrd9q1nzdw Joseph Merrick 0 102643 3707553 3703369 2022-08-16T15:16:19Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{Semiprotexía}} {{Tradubot|Joseph Merrick}} {{persona}} '''Joseph Carey Merrick''' {{nym}}, tamién conocíu como "'''L'Home Elefante'''", foi un ciudadanu inglés que se fixo famosu por cuenta de les tarrecibles malformaciones que careció dende l'añu y mediu d'edá. Condergáu a pasar la mayor parte de la so vida trabayando en circos, namái atopó aselu nos sos últimos años de vida. A pesar de la so desgraciada [[enfermedá]], sobresalió pol so calter duce y educáu. La mayor parte de la so vida llomóse-y de nun tener una intelixencia destacada, pero nes sos acabadures demostró que tenía una intelixencia cimera al promediu. Yera discrimináu y él namái conocería maldá, según l'ilustráu biólogu Percy Ríos. Careció [[síndrome de Proteus]], del cual podría representar el casu más grave conocíu hasta'l momentu. == Vida == [[Ficheru:Image-Fredericktreves.jpg|thumb|L'amigu y doctor de Joseph Merrik, Frederick Treves, en 1884.]] Joseph Carey Merrick yera fíu del matrimoniu conformáu pol comerciante Joseph Rockley Merrick y Mary Jane Merrick. Presentó los primeros síntomes de la so enfermedá a los 18 meses. A partir de los 4 ó 5 años d'edá, nel so cuerpu empezaron a formase bultos y los güesos de les sos estremidaes y el so craniu desenvolver de forma anormal. Na edá adulta nun llegó a superar 1,57 m d'altor. Según el so propiu testimoniu, de neñu nunca pudo xugar colos sos compañeros de colexu cuidao que les sos piernes y el so cadril deformadas torgar. A partir d'entós, el coraxe y la valentía pa sobreponese a la so enfermedá seríen les constantes que definiríen la so vida. La so madre, Mary Jane, empeñar en qu'asistiera a la escuela. Ella, anque procedía del campu y de familia bien humilde, sabía lleer y escribir y taba bien amestada a la ilesia bautista de [[Leicester]]. Collaboraba dando clases dominicales a los neños que nun podíen allegar a la escuela mientres la selmana porque teníen que trabayar. Como les deformaciones de Joseph empezaben a ser yá espectaculares, munches persones arrexuntar na cai pa reparalo, fechu que fizo que Mary Jane llevar y traxera personalmente del colexu. Tamién lo llevaba consigo cuando daba clases na escuela dominical. Asina, Joseph pasó tola so infancia al llau de la so madre, lo que-y desenvolvió una gran dependencia d'ella. De mayor, siempres la recordó como una madre bien cariñosa y apurrida a los sos fíos. [[Ficheru:merrick-hood.jpg|thumb|right|upright|Capa y sombreru de Merrick.]] Joseph tuvo dos hermanos menores: William, nacíu en 1866 y que finó d'[[escarlatina]] en 1870, y Marion Eliza, nacida en 1867 y muerta en 1891. Los sos hermanos menores yeren sanos y nun presentaron nenguna deformación. [[Ficheru:merrick-letter.jpg|thumb|right|La única carta atopada escrita por Merrick.]] El padre de Joseph, que siempres se ganó la vida como cocheru, abrió escontra [[1870]] una pequeña mercería que rexentó xunto a la so muyer hasta [[1873]], añu en qu'ella finó por causa de la [[bronconeumonía]]. Según Joseph (que tenía daquella 11 años), ési foi'l peor sucesu de la so vida, inclusive peor que la so enfermedá, yá que xuntu col so madre diba la única persona que-y demostrara amor verdaderu y curiar. Quedóse totalmente solo, y nesti puntu ye cuando empezaron los sos mayores carecimientos. [[Ficheru:Joseph_Merrick_carte_de_visite_photo,_c._1889.jpg|thumb|right|Joseph Merrick fotografiáu en 1889.]] Pocu tiempu dempués, el so padre volvería casase con una vilba que tenía dos fíos; con ello, les sos desgracies enfoscáronse, entrando asina nuna de les etapes más infelices de la so vida, yá de por sí tráxica. La so madrasca y hermanascos nun lu aceptaron y, amás de los vexames continuos que-y solmenaben ya inorando toles dificultaes que-y causaben el so deformidaes, esixéronlu que trabayara y ganara dineru pa contribuyir al sustentu de la familia. Reprocháben-y de cutio que s'escudaba nes sos malformaciones pa nun tener que trabayar. Joseph recordaba que la so madrasca solía quitar el platu de comida cuando inda taba a mediu terminar refartándo-y que, colo poco qu'apurría al llar, lo que s'había comíu yera muncho más de lo que merecía. Ante la insistencia de la madrasca, y gracies a la collaboración del so tíu Charles Merrick, consiguió emplegase nuna fábrica de cigarros. Nella, tuvo trabayando mientres dos años, hasta que la so xigantesca y deformadísima mano derecha torgó-y siguir arreyando fueyes y, consecuentemente, despidir. [[Ficheru:LeicesterAttenboroughPanorama.jpg|thumb|250 px|right|upright|Leicester, Inglaterra, ciudá natal de Merrik.]] Les continues humildaciones doméstiques de les que yera víctima, y anque ello supunxéra-y perder la xinta, llevar a escapase delles vegaes de casa. El so padre salía a buscalo y Joseph namái aportaba a tornar si'l so padre prometíalu que tratar meyor. Nestes fuxíes tampoco consiguiría escapar al dolor, pos sufría una pergrave deformación nel cadril que, xunida a una pronunciada [[escoliosis]], riquíen-y un esfuerciu adicional pa caltenese de pies. El so padre, al que darréu na so autobiografía reprocharía-y que nunca lo quixo como a un fíu, consiguió-y una llicencia de vendedor ambulante. Con un carru, Joseph percorría les cais de [[Leicester]] vendiendo artículos de la mercería del so padre. En plenu desenvolvimientu de l'adolescencia, les dolencies de Joseph empioraben y el so aspeutu yera yá atanante. La so imaxe yá causaba sorpresa y, evidentemente, el so llabor como vendedor foi un fracasu total. Per esos díes, el quexal de Joseph yá taba deformada y un gran tumor diba creciéndo-y xusto enriba de la boca faciendo que la so manera de falar fuera casi inintelixible. A la fin de la so vida Merrick describiría cómo nesi nuevu periplu peles cais de [[Leicester]], neños y mayores atarraquitar al so alredor glayándo-y y faltándolo. Al nun vender nada, na so casa les coses nun ameyoraron y dacuando, Joseph daba al so padre'l dineru que-y daben pa la xinta faciéndolo pasar como si fuera dineru llográu de les ventes, asina que prefería pasar el día ensin comer primero que soportar les reprimendas de la so madrasca. Finalmente, la insoportable presión familiar, los socesivos ultimátum de la so madrasca escontra'l so padre y un castigu físicu fixeron que Joseph colar de casa pa siempres llevándose les sos poques pertenencies nel so carru de vendedor a la edá de 15 años. En colándose de casa, siguió vendiendo mientres el día les mercancíes de la mercería que se llevara consigo y pela nueche dormía na cai. El so tíu, Charles Merrick, hermanu menor del so padre, rexentaba una barbería y sollertáu por vecinos de la situación del so sobrín, salió a buscalo y tener na so casa mientres dos años. Joseph siempres recordó'l bon tratu que recibió de los sos tíos. El so tíu, quien finó en 1925, atestiguó'l mal tratu que recibió Joseph per parte de la so madrasca y el total abandonu del so padre. Esti fechu fizo que les rellaciones ente Charles y el so hermanu fueren bien tirantes. Tamién mentaba Charles Merrick la gran voluntá del so sobrín a quien vía salir tolos díes a vender col so carru entá sabiendo que tornaría coles manes vacíes. En 1879, la vida de Joseph volvió complicase. El gremiu llocal de vendedores ambulantes denunciara que Joseph Merrick daba "mala imaxe" al sector y pidió que nun se-y anovara la llicencia pa vender. Joseph inoraba esa quexa y cuando foi a anovar la so llicencia atopóse que-y negaben la renovación. La casa del so tíu yera bien pequeña y Charles y la so esposa esperaben un fíu. Joseph pensó que yera una carga bien grande pa ellos y que nun tenía d'abusar de la so amabilidá. Entá en contra de la opinión del so tíu, Joseph decidió ingresar na [[Leicester Union WorkHouse]] a finales de [[1879]]. Les condiciones de vida de les denominaes [[Workhouse]] (cases de trabayu) yeren por demás dures y Joseph aguantar mientres 12 selmanes. Salió, pero namái por dos díes. Cuando se dio cuenta de qu'enxamás atoparía trabayu como una persona normal, tuvo que tornar y permaneció ellí mientres cuatro años. Joseph siempres faló de la so estancia nesi llocal con mieu y horror. Al cuartu añu de tar ellí, el bárabu que-y crecer na cara yá-y torgaba comer y los responsables de la Work House creyeron conveniente llevalo a la "Leicester Infirmary" por que lo operaren y de camín, quedar yá que na Work House nun se daba asilu a aquellos que nun podíen ganase la sopa y la cama que-yos ufiertaba l'Estáu inglés en cuenta de trabayu. Na Leicester Infirmary operáron-y de la bárabu en forma de trompa d'[[Elephantidae|elefante]] que dio orixe al so llamatu. Joseph recordaba que la operación foi bien doliosa pero que-y consiguieron quitar mediu kilogramu de texíu y que pudo volver comer meyor y falar con más claridá. Mientres se recuperaba de la operación amontóse'l so deséu de nun tornar a la Work House y pensó cómo podía ganase la vida. Exhibise nes feries ambulantes de la dómina, yera la única salida pa él anque nun-y gustaba la idea. Merrick supo por un periódicu qu'un conocíu promotor de feries llamáu Sam Torr taba en [[Leicester]] y decidió escribi-y cuntándo-y la so situación y que taba interesáu en trabayar pa él. El promotor en cuanto ver, supo que diba faer negociu. Darréu incorporar na so feria y asina Joseph empezó'l so tránsitu por [[Inglaterra]] exhibiéndose. El so númberu yera una gran atraición, corría l'añu de 1883. De Sam Torr pasó a la feria del empresariu [[Tom Norman]]. De la so etapa nes feries ambulantes, nun tenía una mal alcordanza ya inclusive llegó a faer amistaes con otros compañeros de trabayu. Con Tom Norman llegó a [[Londres]] a finales de 1884. Norman consiguió arrendar un local frente del "Royal London Hospital" (Hospital Real de Londres) onde exhibió a Joseph mientres unes selmanes. Foi por esi tiempu que'l médicu [[w: Sir Frederick Treves, 1st Baronet|Frederick Treves]] vio a Joseph per primer vegada por cuenta de un encamientu d'unos estudiantes de medicina que conocíen el so interés por tou lo rellacionao coles enfermedaes deformantes. Treves quedó fuertemente impactáu col aspeutu de Joseph Merrick y solicitó a Tom Norman que-y dexara faer -y una reconocencia médica. Treves reparó a la primer vista que Joseph fuera operáu na cara cuidao que-y notó la repulgu y el [[queloide]] consiguiente que se-y formara sobre'l llabiu cimeru. Treves dio una tarxeta de visita a Tom Norman que-y dexaría poder entrar nel hospital ensin cita previa y ensin entrugues. Gracies a esa tarxeta, Tom Norman llevó a Joseph Merrick discretamente al hospital y ellí Treves tener dellos díes faciéndo-y reconocencies y amosar a la comunidá científica del hospital y d'otros centros médicos. Quedando patente que la enfermedá yera incurable y que nun se podía quedar nel hospital, Joseph tuvo qu'abandonar l'establecimientu. Mientres esi tiempu, Joseph por cobardura, mieu y porque nun s'espresaba bien por cuenta de la so boca deformada nun caltuvo casi conversación con Treves. Tal foi'l so mutismu que Treves pensó que tenía [[retrasu mental]], anque ello nun yera ciertu. La exhibición en [[Londres]] siguió hasta casi la primavera de 1885, cuando foi cerrada poles autoridaes. Nun yera la primer vegada que la exhibición de Joseph yera clausurada por atopar la "indecente" debíu al sorprendente aspeutu que tenía. En casi tolos llugares onde trabayaba, la so exhibición yera cerrada. Nesta situación, Tom Norman conoció a un promotor italianu llamáu Ferrari quien-y propunxo llevar se a Joseph al continente européu. Por cuenta de que Joseph Merrick yá nun podía trabayar n'[[Inglaterra]], Norman decidió qu'ésti se colara con Ferrari, anque al promotor inglés nunca-y dio bona impresión l'italianu. Yera costume daquella que los promotores guardaren les ganancies de les sos atraiciones, asina que Norman dio-y les 50 llibres que Joseph ganara ensin qu'ésti protestara. Ferrari y Joseph embarcáronse camín de [[Bélxica]] en xunu de 1886. Lo que dambos nun esperaben ye qu'n'[[Europa]] les lleis alrodiu de la exhibición de persones con deformidaes yeren bien severes. Y les exhibiciones de Joseph yeren cerraes a los pocos díes de ser abiertes nun teniendo casi ganancies nin pa sofitase. Diendo de ciudá en ciudá, escorríos poles autoridaes llegaron a la ciudá de Bruxeles. Ellí, Ferrari abandonó a la so suerte a Joseph llevándose les 50 llibres que Merrick ganara tres dos años de trabayu. Solo y ensin conocer l'idioma francés consiguió empeñar unes poques pertenencies. Con gran dificultá llegó a Oostende, onde mercó un pasaxe pa tornar a [[Inglaterra]]. Tuvo problemes por que-y dexaren embarcar una y bones un capitán nun lu quixo nel so barcu. Llogró a la fin que-y dexaren xubir nun barcu, pero so la condición de que nun s'entemeciera col restu de los pasaxeros. Como diba mal tiempu tuvo que quedase escondíu na cubierta albentestate mientres los diez hores de viaxe (la mayor parte d'elles de nueche), lo que-y provocó bronquitis. Atracó na ciudá de [[Dover (Inglaterra)|Dover]] onde tomó un tren escontra [[Londres]]. Nel tren tamién procuró xubir a un vagón vacíu y escondióse nun rincón pa nun ser reparáu al empar qu'evitar una balasma. Merrick llegó a la estación de [[Liverpool]] Street en [[Londres]] escontra los siete de la mañana d'un día d'avientu de [[1886]]. Al baxar del tren, la xente dio cuenta de la so presencia y empezáronlu a increpar, a arrodia-y ya intentar quitar la gorra col velu qu'escondía la so cara. Joseph intentó escapar en devanéu. Cuando llegó la policía, Merrick taba en cantu d'un ataque de llocura, falaba atropelladamente y non podía faese entender. Nun conocía absolutamente a naide en [[Londres]] y nun conocía la ciudá yá que a pesar de percorrer toa [[Inglaterra]] enxamás salía de la so caravana o del so llugar d'exhibición. A les entrugues de la policía namái atinó n'enseñar la tarxeta del doctor Frederick Treves que caltuviera mientres casi dos años. Treves foi llamáu a la estación y llevar consigo al London Hospital. Ellí fíxo-y ingresar de manera fraudulento, lo que-y traxo problemes colos sos superiores. El direutor del hospital entendió la situación de Joseph, pero'l London Hospital nun aceptaba daquella enfermos crónicos. Consideróse la posibilidá d'unvialo a dalgún asilu, pero en toos lo refugaron. Joseph Merrick suxurió que lo mandaren a la instalación d'un faru marítimu o a un asilu pa ciegos y pidió reiteradamente que nun lo mandaren a una Work House. Según Treves, sentía llerza ante la idea de poder volver a una institución asemeyada. El solicitar dir a un faru yera porque nesi momentu Joseph tenía auténtica llerza a la xente, y el dir al asilu de ciegos yera pa poder rellacionase con xente ensin la congoxa de que lo vieren y asina lo trataren con normalidá. Sicasí, el direutor del hospital tuvo la idea d'ensertar un anunciu na prensa solicitando ayuda económica pa poder faer un fondu pa Joseph y asina xustificar el poder tenelo agospiáu pa tola vida. La respuesta de la sociedá inglesa foi un ésitu; recibiéronse cuantiosas sumas de dineru. Solucionáu la tema económica, habilitáronse unes habitaciones pa Joseph que se convertiríen nel so últimu llar. Nuevamente llogró gran repercusión cuando la mesma Alexandra, Princesa de [[Gales]], y el Duque de [[Cambridge]] interesáronse personalmente pola suerte del infortunado Merrick. Sería ende onde Merrick, una vegada algamada la paz que tanto allampara, dedicar a los sos dos grandes pasiones: la llectura de noveles romántiques y l'escritura. Tamién, llueu, y persuadíu pol doctor Frederick Treves, Merrick empezó a recibir visites, a les cualos siempres sosprendió cola so estraordinaria educación y sensibilidá. D'ente les numberoses personalidaes coles que s'entrevistó destaca la de la Princesa de Gales, a quien recibió en delles ocasiones. == Fallecimientu == Na mañana del [[11 d'abril]] de [[1890]], a los 27 años d'edá, na etapa más feliz de la so vida, Joseph Carey Merrick foi atopáu muertu na so cama. Treves, tres un exame, concluyó que morrió d'afuega al quedase dormíu. La cabeza de Merrick yera enorme y namái con esfuerciu consiguía caltenela arguta. El so escomanáu pesu y tamañu torgaben que Merrick pudiera dormir baltáu, obligándolo siempres a que lo fixera sentáu y nuna posición especial; d'otra forma les deformidaes estruyíen-y la gorgoberu y enzancáben-y gravemente la respiración. Sicasí, anguaño, tres analises más detallaos de la so cadarma, más que por afuega, envalórase como la causa más probable de la so muerte que de secute la so cabeza inclinárase por cuenta del so desproporcionáu pesu y mancárase la nuca. == La persona == En tolos homenaxes a la so persona siempres se cita como la traza más significativa del so calter el coraxe que supo imponer dende'l primer momentu a la inhumana crueldá de la so enfermedá. Tampoco dexó de maraviar a los sos interlocutores el tratu duce y educao qu'espachaba, según la sensibilidá especial cola que Merrick solía tiñir les sos impresiones. Llegó a trescender llargamente l'episodiu nel que, yá a la fin de la so vida, dempués de qu'una muyer diéra-y por primer vegada la mano, Merrick desfixérase y rompiera a llorar pola intensa emoción que lu produció nun sentise refugáu; sentimientu al qu'habría que xunir la especial almiración que siempres sintió pol sexu femenín. Sicasí, póstumamente la traza que mayor interés espertó de la personalidá de Joseph Merrick ye cómo dempués de les humildaciones, les palices y l'ostracismu al que foi sometíu, caltuviérase desprovistu de rensía, y siempres consiguiera sobreponer el so calter duce ya inocente. Tanto ye asina que Ashley Montagu, reconocíu antropólogu de la Universidá de Princeton, escribió un estudiu alrodiu de esti increíble aspeutu de la so personalidá tituláu "L'Home-Elefante: Un Estudiu alrodiu de la Dignidá Humana". Per otru llau, y anque mientres llargu tiempu de la so vida ignoró esta otra destacable cualidá, a Joseph Merrick reconocióse-y una intelixencia percima de la media. La sociedá d'entós quixo tresformar a Merrick nun [[bisarma]]; pero él, col so calter humanu, desveló a la sociedá como tal. Tenía un vocabulariu estensu y, a pesar de pasase la mayor parte de la so vida nel ambiente de la farándula, non yá sabía lleer y escribir correutamente, sinón qu'entá lo faía con estilu notable; fechos que, nel Londres victoriano de fines del [[sieglu XIX]], resultaríen sobresalientes pa cualquier persona de clase media o baxa. Precisamente ye de los estudios de los sos escritos d'onde se deduz una persona de calter inocente ya infantil, y de mirada maraviada y simplificadora. A lo último, ye imprescindible sorrayar el fondu amor que nunca dexó de sentir pola so madre, muyer formosa que la so muerte, inclusive percima de la so bederre enfermedá, y nun xestu d'almirable humildá, siempres reconoció y careció como la traxedia más grande de la so vida. Quiciabes porque cola so ausencia desaposióse-y de too amor, y porque foi la única que vio tres él al fíu y a la persona. == La enfermedá == [[Ficheru:ElephantMan2.JPG|thumb|Fotografía de Joseph Merrick tomada pal estudiu de la enfermedá en 1888.]] Merrick, siempres so una mirada simplificadora ya inocente, creyó que la causa de les sos deformaciones procedía del ataque, mientres una feria, d'un elefante a la so madre cuando ésta atopábase embarazada d'él. Acordies coles sos propies pallabres: {{cita|Vi la lluz per primer vegada'l 5 d'agostu de 1862. Nací en Llei Street, Leicester. La deformidá qu'exhibo agora débese a qu'un elefante asustó a la mio madre; ella caminaba pela cai mientres desfilaba una procesión d'animales. Xuntóse un enorme ensame pa velos, y desafortunadamente emburriaron a la mio madre so les pates d'un elefante. Ella asustóse enforma. Taba embarazada de mi, y esti infortuniu foi la causa de la mio deformidá.}} Dende un puntu de vista científicu, primeramente creyóse que Merrick carecía [[filariasis]], comúnmente denomada elefantiasis, y que la so causa ye un [[vierme]] qu'actúa a manera de [[parásitu]]. Sicasí la filariasis ye una enfermedá tropical que nun tien presencia nes islles britániques, y en nengún casu produz les graves deformaciones ósees que sufrió Merrick. Darréu, se rediagnosticó el casu y pasóse a creer que careció [[neurofibromatosis]], tamién conocida como ''enfermedá del home elefante''. Tiempu dempués, tamién se refugó esta posibilidá, pos dellos síntomes carauterísticos de la neurofibromatosis entren en clara contradicción con evidencies atopaes nel casu de Merrick. Anguaño, y de forma mayoritaria, la comunidá médica cree que la enfermedá que careció foi una severa variación del [[Síndrome de Proteus]]. Aun así, nun se refuga que realmente se tratara d'una enfermedá nueva, y de la cual Merrick tuviera l'infortuniu de ser l'únicu casu rexistráu hasta agora. El mesmu doctor Frederick Treves encargar de la so autopsia y de preparar la so cadarma pa la exhibición. Tamién guardó en formol unes amueses de texíu de Joseph pero desgraciadamente perdiéronse mientres un bombardéu na [[Segunda Guerra Mundial]]. Treves facer cola esperanza de que les meyores de la medicina pudieren desentrañar nel futuru qué enfermedá afectó a Merrick. Gracies a l'escelente caltenimientu de la cadarma, pudiéronse-y faer pruebes radiolóxiques que señalen que'l mal que sufría Joseph Merrick sería'l [[Síndrome de Proteus]]. Esiste un alderique sobre l'entierru de la so cadarma o dexalo en manes de la ciencia. "A midida que Joseph Merrick yera un cristianu devotu, sabemos qu'él quixera ser soterráu", indicó Jeanette Sitton, fundadora d'Amigos de Joseph Carey Merrick, al portal de la BBC. Nel historial clínicu del ''Royal London Hospital'' describíense asina les deformaciones de Joseph Merrick: {{cita|... una enorme y deformada cabeza, la estremidá cimera derecha y dambes estremidaes inferiores bien torcíes, acentuando allargamientu y [[hipertrofia]] de la mayor parte de los deos de la mano derecha, escoliosis y una pronunciada coxera nel cadril esquierdu. Presentaba innumberables nódulos y mases papilares, a manera de coliflor, llargamente tremaes na piel y texíos blandos del cueru cabelludo, parte derecha de la cara, llombu, posaderes y estremidaes. Del maxilar superior sobresalía una masa de güesu, creando una apariencia peculiar a manera de [[probóscide]]; esta masa había recidivado dempués de la so resección a la edá de 20 años.}} Merrick llegó a describise a sigo mesmu de la siguiente manera: {{cita|El mio craniu tien una circunferencia de 91,44 cm, con un gran bárabu carnosu na parte posterior del tamañu d'una taza d'almuerzu. La otra parte ye, por describila de dalguna manera, una coleición de llombes y valles, como si haber amasáu, ente que la mio cara ye una visión que nenguna persona podría imaxinar. La mano derecha tien casi'l tamañu y la forma de la pata delantera d'un elefante, midiendo más de 30 cm de circunferencia na muñeca y 12 n'unu de los deos. L'otru brazu cola so mano nun son más grandes que los d'una neña de diez años d'edá, anque bien proporcionaos. Les mios piernes y pies, al igual que'l mio cuerpu, tán cubiertos por una piel gruesa y con aspeutu de masilla, bien paecida a la d'un elefante y casi del mesmu color. Ello ye que naide que nun me vio creería qu'una cosa asina pueda esistir.}} == Merrick y l'arte == Uno de les personalidaes que más ayudó a Merrick foi una actriz, d'apellíu Kendall. La señora Kendall sensibilizóse enforma pol casu de Joseph y movilizóse p'ayudar a recaldar fondos pa él. Anque paeza insólitu, Merrick y la señora Kendall nunca se conocieron en persona cuidao que ella per aquellos díes taba de xira por [[Inglaterra]] y [[Estaos Xuníos]]. Cartiábense y una vegada Joseph comentó-y que siempres -y gustara aprender l'oficiu de cesteru. La señora Kendall contrató a un artesanu cesteru que lu enseñó. Entá teniendo series dificultaes cola so mano derecha, aprendió rápido l'oficiu. Pasaba enforma tiempu fabricando cestos y otros instrumentos en blima que depués regalaba a tou aquel que tenía amistá con él o que lu trataba con amabilidá y respetu. Yera la so manera de sentise útil. A pesar de que la so manzorga yera pequeña y fráxil como la d'un neñu de doce años y la derecha enorme, tenía una gran habilidá y paciencia pa los trabayos manuales. Tamién lo demuestren les construcciones de cartón que fizo y que regalaba a tou aquel que yera atentu con él. Sobrevivió una, que ta espuesta nel London Hospital y representa a la ilesia que Merrick podía ver dende la ventana de la so habitación nel hospital, y destaca pola minuciosidad de los sos detalles. Foi un regalu pa la mesma señora Kendall. == La cadarma de Joseph y la so fe relixosa == Nel muséu del Royal London Hospital, anguaño nun s'exhibe la cadarma de Joseph, pero sí delles pertenencies sos: un sofá con ruedes que tuvo nes sos dependencies nel hospital, cartes manuscrites sos, el llibru d'almisiones del Hospital cola so entrada, el gorru col trapu cosíu que-y cubríen la cara y la cabeza (fabricáu por Tom Norman) y vaciaos de yelsu que lu realizaron una vegada muertu. Anque mientres años la prensa sensacionalista aseguró que'l cantante [[Michael Jackson]] quería mercar los sos restos, l'artista desmentir rotundamente mientres una entrevista con [[Oprah Winfrey]] en 1993. Esiste un alderique sobre l'entierru de la so cadarma o dexalo en manes de la ciencia. "A midida que Joseph Merrick yera un cristianu devotu, sabemos qu'él quixera ser soterráu", indicó Jeanette Sitton, fundadora d'Amigos de Joseph Carey Merrick, al portal de la BBC. Joseph Merrick yera un fiel devotu protestante ya identificóse siempres cola Ilesia Bautista, en más d'una ocasión manifestó que la so madre de pequeñu siempres-y lleía los Salmos, de los cualos el Salmu 23 yera'l so favoritu. Nos sos últimos años escribió un cuartetu que xunió a otros cuatro versos del poeta y pastor protestante Isaac Watts autor de más de 750 himnos cantaos hasta güei en congregaciones bautistes en tol mundu. == Firma == Merrick yera [[diestru]], pero la deformidá de la so mano derecha, obligó-y a volver aprender a escribir cola izquierda y llogró faelo, cola gran voluntá que-y caracterizaba, con una caligrafía elegante y perfectamente legible. Roblaba ensin robla, a cencielles escribía "Joseph Merrick". == Merrick nel cine == El direutor estauxunidense [[David Lynch]] llevó al cine la vida de Joseph Merrick na película ''[[The Elephant Man|L'home elefante]]'' (1980). Nella, [[John Hurt]] interpreta a Joseph Merrick y [[Anthony Hopkins]], al doctor Frederick Treves. Foi nomada a ocho premios Óscar —incluyendo actor, direición artística, vestuariu y direutor—. Proclamada como una de les meyores películes [[dramática]] de tola historia del cine, foi una película allabada pola crítica como atopadiza, bellísima, curiosa y esmolecedora cinta de cine, convirtiéndose asina nuna [[película de cultu]]. == El poema de Watts == Joseph Merrick siempres impresionó pol so especial sensibilidá. Un reflexu d'ello ye un cuartetu qu'escribió y que xunió a otros cuatro versos del poeta y pastor protestante [[Isaac Watts]] qu'escribió tres libros de poesía. Los bautistes suelen usalos como himnos cantaos nos sos servicios relixosos. Ésti en concretu, que paez el favoritu de Joseph, atopar nel llibru segundu de ''Horae Lyricae''. Ye un fragmentu d'un poema tituláu ''False Greatness'' ("Falsu Grandor" que los sos cuatro primeros versos son de Merrick, los cuatro últimos de Watts): {{cita|Is true that my form is something odd,<br /> But blaming me is blaming God;<br /> Could I create myself anew<br /> would not fail pleasing you.<br /> If I could reach from pole to pole<br /> Or grasp the ocean with a span,<br /> I would be measured by the soul<br /> The mind´s the standard of the man. |col2= Ye ciertu que la mio forma ye bien estraña,<br /> pero culpame por ello ye culpar a Dios;<br /> si yo pudiera creame a mi mesmu de nuevu<br /> procuraría nun fallar en complacete.<br /> Si yo pudiera algamar de polu a polu<br /> o tomar l'océanu colos mios brazos,<br /> pidiría que se me midiera pola mio alma,<br /> La mente ye la midida del home. |J. Merrick}} == Bibliografía == * '''"The Illustrated true history of The Elephant Man"''', de Michael Howell y Peter Ford. Ed. Penguin Books, [[1984]]. Editáu por Turner en llingua española. * '''"The Elephant Man. A study in human Dignity"''', de Ashley Montagu. Ed. Acadian House, [[1996]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.jsitton.pwp.blueyonder.co.uk/elephantman/elephant_man.htm Páxina-Tributo a Joseph Merrick] (n'inglés) * [http://axxon.com.ar/rev/145/c-145Divulgacion.htm "L'home elefante"], estensu trabayo sobre Joseph Merrick y la so enfermedá. * [http://gente-increible.blogspot.com/2010/08/joseph-carey-merrickel-home-elefante.html "Información sobre una Enfermedá Estraña"], artículu que tamién amuesa imáxenes de la cadarma de Merrick. * [http://www.myspace.com/johnmerrickapesta "Banda española tributu al Home Elefante"], Banda de rock que dende España rinde tributu al home elefante. {{NF|1862|1890|Merrick, Joseph}} [[Categoría:Artistes de circu]] [[Categoría:Pacientes célebres]] [[Categoría:Persones de Leicester]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] gp6lf6k4i0jd5dkaehn4cxc60vcz0r9 Donnie Yen 0 102937 3707589 3672421 2022-08-16T18:24:06Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibía => qu'exhibía wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Donnie Yen''' ('''甄子丹''' | [[cantonés]]: ''Yan Ji Daan''; [[Chinu mandarín|mandarín]]: ''Zhēn Zǐ Dān'') ([[27 de xunetu]] de [[1963]]) ye un [[artista marcial]], [[actor]] y coreógrafu chinu. Yen ye consideráu por munchos como la mayor estrella del [[cine de Hong Kong|cine d'aición de Hong Kong]] y unu de los actores asiáticos más populares de los tiempos recién. Foi proclamáu pol direutor [[Peter Chan]] como "la persona d'aición del momentu" y "un sobeyosu actor principal que resulta ser una estrella d'aición". Yen figura como unu de los actores más rentables d'Asia y unu de los meyor pagos. ganando más de 28.4 millones de dólares d'Estaos Xuníos en tan solo cuatro películes en 2013. Antiguu medayista olímpicu de [[wushu]], Yen ye teníu como'l responsable de la popularidá cinemática d'estilos marciales como'l [[wing chun]] y les [[artes marciales mistes]], disciplines a les que se suma una llarga carrera n'artes como [[boxéu]], [[kickboxing]], [[jeet kune do]], [[hapkido]], [[taekwondo]], [[muay thai]], [[yudu]] y [[jiu-jitsu brasilanu]]. En contraste con otros actores asiáticos d'artes marciales, Yen destaca na gran pantalla por el so estilu violentu y téunicu al par, protagonizando coreografíes de gran intensidá. La so hermana pequeña, Chris Yen, ye tamién una esitosa actriz y artista marcial. == Biografía == Nacíu en Guangzhou, Guangdong, y movíu a Hong Kong y depués a Boston, Estaos Xuníos, Donnie empezó la so carrera nes artes marciales dende bien pequeñu por influencia de la so madre, la mundialmente famosa maestra [[Bow-sim Mark]], quien lu enseñó [[tai chi]] tradicional y modernu y otres artes tradicionales chines. Yen empezó [[karate]] con once años, y a los catorce fixos la so transición al [[wushu]], abandonando la escuela pa escorrer una carrera profesional nesti deporte. Como la mayoría de moces del Chinatown de Boston, Yen, facer con toles películes de kung fu que pudo, pero con una diferencia: viendo a [[Fu Sheng]], [[Ti Lung]], [[Bruce Lee]] y [[Jackie Chan]] en pantalla, Yen practicaba repitiendo los movimientos que vía nes películes, y empezó a allegar al Boston Combat Zone pa probase a sigo mesmu tomando parte n'engarradielles caleyeres. Esto influyó a los sos padres a unvia-y a China en virtú d'un programa d'entrenamientu de dos años col afamáu equipu de wushu de Beijing, onde entrenó col que tamién foi maestru de [[Jet Li]], Wu Bin. Anque l'entrenamientu yera intensu y esixente, Yen demostró les sos dotes naturales y escorrió la maestría nel arte, convirtiéndose n'unu de los sos prauticantes más notables de los años recién. Nel viaxe de vuelta a Estaos Xuníos, fixo una parada en Hong Kong y foi presentáu ante'l direutor [[Yuen Woo-ping]], el coreógrafu d'aición de ''[[The Matrix|Matrix]]'', ente otres bien de películes. Yuen, que catapultó la carrera de [[Jackie Chan]] cola película ''La culiebra a la solombra de la águila'' y ''El monu borrachu nel güeyu del tigre'', taba buscando un nuevu héroe d'aición de películes de kung fu, polo qu'ufiertó a Yen un test ante les cámares pa probar les sos habilidaes nel cine. Donnie pasó l'exame exitosamente, con Yuen atopando nél l'home que buscaba. Inspiráu pol so ídolu, Bruce Lee, Yen non yá esploró una amplia variedá de distintos estilos de llucha, sinón que tamién creó'l so propiu y únicu sistema d'artes marciales. La so progresión nes artes marciales y les sos apaiciones en pantalla fueron paraleles. Empezando la so andadura con Drunken Tai Chi, les sos inmenses capacidaes físiques yeren evidentes. Na serie Tiger Cage, Yen amosó la so versatilidad col kickboxing del oeste. El monu de fierro (Iron Monkey) foi un escaparate pal estilu de kung fu tradicional y el so memorable papel como Wong Key-ying fixo a esta postrera una de les meyores películes d'artes marciales de la década. Equí, él glorificó l'estilu de kung fu Hung Gar. Irónicamente, Yen nunca entrenó Hung Gar, pero foi capaz d'asemeyalo en pantalla pa la película. A lo llargo de la so carrera nel cine, nunca paró d'entrenar y los sos artes marciales nunca detuvieron el so desenvolvimientu. El físicu y la mente vuélvense unu y cuanto más eleváu foi la so conocencia nel arte, más significó la filosofía de Bruce Lee pa él. Yen dixo, 'Tuvi arreyáu nes artes marciales dende va munchos años, pero yá nun les analizo realmente demasiáu. Básicamente, toi acordies con lo que Bruce Lee dicía, que'l ser humanu tien dos brazos y dos piernes asina que realmente nun tien d'haber munchos estilos distintos de llucha. Tolos estilos y artes marciales tienen daqué qu'ufiertar.' Yuen reconoció les estraordinaries habilidaes físiques de Yen y les series de películes que fixeron xuntos llevaron al cine d'aición de Hong Kong a una nueva direición. Esperando empezar la filmación del so primer papel de protagonista, Drunken Tai Chi, el talentu de Yen foi usáu por Yuen como doble d'aición en Miracle Fighters 2 de 1982. Yen fixo'l so debú a la edá de 19 años en Drunken Tai Chi, que remata con una escelente engarradiella final. Dempués siguió en más proyeutos na TVB y con Yuen, y con él, la so progresión como artista marcial y actor foi amontándose. Mismatched Couples (1985), una comedia nel qu'exhibía pasos de break dance, amosó la so impresionante flexibilidá y axilidá. Darréu, la compañía productora D&B Films Co. ufiertó-y papeles pa les películes Tiger Cage, El camín del dragón (In the line of duty 4) y El güeyu del tigre (Tiger Cage 2). La serie Tiger Cage, una cadena de drames d'aición de policías y lladronos contemporánea convertir nun ésitu. L'audiencia entá alderica cuál d'elles ye la meyor. En Tiger Cage (1989), traxo a artistes marciales con talentu y amigos como Michael Woods y Stephan Berwick. Les sos engarradielles incorporaron pataes de tae kwon do, boxéu occidental y artes marciales tradicionales chines. N'El camín del dragón (In the line of duty 4) (1989), traxo al so amigu John Salvitti a escena tamién y Yen anovó con coreografíes realistes amosando les avanzaes habilidaes de los combatientes. N'El güeyu del tigre (Tiger Cage 2) (1990), creara'l so propiu y modernu estilu de combate y munchos coinciden en nomar les engarradielles d'esta película como unes de los meyores de la historia. Dempués de que D&B Films Co. cayera en bancarrota, el periodu de les películes d'artes marciales volvió a Hong Kong col direutor Tsui Hark nel so Érase una vegada en China 2 (Once Upon a Time in China 2) y este, buscando un lluchador pa la engarradiella final de la so película pa enfrentase a Jet Li, escoyó a Yen, interpretando al xeneral Lan. Asina, Yen y Jet Li tuvieron dos duelos y nos dos Yen coreografió los sos movimientos usando una ropa húmedo endolcada como arma ente otres coses. Foi nomáu pa meyor actor de repartu nos premios del cine de Hong Kong en 1992 en reconocencia del so papel en Érase una vegada en China 2 (Once Upon a Time in China 2). Les coreografíes de llucha ente estos dos astros nesta película tán consideraes como unes de los meyores de tolos tiempos. La película estableciólu firmemente como una nueva estrella de les películes de kung fu. Esto llevólu a participar en producciones como Espada invencible (The butterfly sword) xunto a Michelle Yeoh, New Dragon Gate Inn con Maggie Cheung (un remake del clásicu de King Hu) y la película de cultu El monu de fierro (Iron Monkey) onde tien el papel de Wong Key-ying, padre del mozu Wong Fei-hung. Nesta postrera, Yen tuvo una engarradiella con dellos renegaos del templu Shaolin, nuna de les escenes d'artes marciales de más inflúi de la década. Sicasí, Yen nun taba contentu con a cencielles apaecer n'escena y el so camín dio un nuevu xiru. Acredita a Yuen por afaya-y nel cine pero aprendió d'otros munchu direutores. L'interés de Yen, la so intuición y el so sentíu artísticu sirviólu pa empezar a desenvolver el so propiu estilu y afiguralo en pantalla en forma de coreógrafu d'aición, movimientos de cámara hasta la so téunica de composición y edición. Tomar sobre'l costazu, les secuencies estazaes d'aición nes que rexistraba'l nucleu del momentu y una bona banda sonora son les sos marques nes sos películes. En 1994, Yen fuera acreditáu como direutor d'aición en munches películes, incluyendo Wing Chun (na que tuvo de nuevu con Michelle Yeoh). Nesta dómina, Donnie Yen y Yuen Woo-ping decidieron dixebrase y llevar caminos distintos. Dempués de que la nueva fola de películes de kung fu tradicional llegara al so fin, Yen trabayó pa la televisión de Hong Kong afigurando les sos habilidaes como direutor, esta vegada en series pa la TV. Protagonizó y dirixó Kung Fu Master (1994) y Fist of Fury. La primera sigue la hestoria d'un famosu artista marcial, Hung Hei-kwun, mientres la rebelión de la población d'Han na dinastía Qing y foi tou un ésitu. La segunda, inspirada pol clásicu de Bruce Lee de 1971 ''Fist of Fury'' (dirixida por Lo Wei), ta asitiada en 1930 en Shanghai na ocupación de los xaponeses. Otros tomaren el mesmu papel que Bruce Lee de Chen Zhen, incluyendo Jackie Chan na secuela de Lo Wei del orixinal y Jet Li en Jet Li ye'l meyor lluchador (Fist of Legend) de Corey Yuen. Agora yera la vez de Yen. Los sos 30 capítulos pa la Hong Kong's ATV dexáron-y cuntar la hestoria y narrala como nun se fixera. Tamién tomó delles escenes bien conocíes de la película orixinal de Lee nel so papel de Chen Zhen como la so escena sobre la tumba del so maestru col so traxe blancu o na que s'enfrenta nel dojo xaponés a un ensame de lluchadores xaponeses que lu arrodien. Non yá esperimentó con distintos estilos d'aición sinón col trabayu de cámara, edición, banda sonora y efeutos de chroma key. El romance, la intriga y el drama empezaron a ser elementos clave nes hestories de Yen. Nesta mesma dómina'l direutor Jing Wong ufiertó-y dellos papeles pa películes como Circus Kids (1994), na que compartió película con Yuen Biao, Asian Cop: High Voltage (1995), rodada en Filipines o The Saint of Gamblers, del mesmu añu. En 1996 acabó'l so contratu con Jing Wong y robló cola compañía de cine independiente My Way Film Co., empezando a esperimentar cola direición y el trabayu de cámara. A pesar del so talentu escepcional pa les artes marciales, escoyó un camín distintu pal so debú na gran pantalla como direutor en Legend of the Wolf de 1997. Yen dicía, 'Quiero dar emoción a los corazones de l'audiencia. Ensin eso, nun hai nada.' Munchu direutores pueden faer les coses más grandes, más complicaes y más violentes pero Yen quería que les sos películes llegaren a los espectadores. Rodando por menos de mediu millón de dólares d'Estaos Xuníos y pol so estilu únicu, la crítica aclamólu a lo llargo d'Asia y foi particularmente bien recibíu en Xapón, onde Yen empezó a ser un iconu de cultu ente les moces fans. Legend of the Wolf (a.k.a. New Big Boss) distribuyóse per tol mundu. Yen fai'l papel de Man-hing, tamién conocíu como Wolf, un ex asesín qu'intenta disuadir a otres persones d'asesinar. Un trabayu de cámara esperimental y un ritmu enérxicu pueden vese nesta película como nos sos trabayos previos de TV. Al contrariu que la mayoría de direutores d'artes marciales de Hong Kong, Yen nun estrema ente rodar aición y drama. 'Munchos preguntáronme cómo estremar l'aición del drama', diz. 'Bien, yo nun lu faigo. Les artes marciales son una forma d'espresión, una espresión de la to ser. Como toles formes de vida del universu. Un xestu, una sorrisa, o a cencielles caminar pela cai ye una espresión. Pa mi, rodar y editar tien de tener ritmu. Tien De ser parte de tí. Verdaderamente tien d'haber aspeutos téunicos y fundamentales, pero a la fin tien qu'haber harmonía. Rodando Legend of the Wolf, Yen fixo la so siguiente película, Ballistic Kiss. Onde la so primer película fuera enfocada na aición d'artes marciales, Ballistic Kiss enfocar escontra una representación de lo más imaxinativa llevada nunca al celuloide. La banda sonora foi compuesta pol afamáu compositor xaponés Yukie Nishimura, que se propunxo voluntariamente pa trabayar nel proyeutu, siendo inspiráu viendo'l debú de Yen en Legend of the Wolf. La película foi rodada por menos de mediu millón de dólares y so circunstancies descomanadamente difíciles, considerando la crisis económica d'Asia. El filme non yá foi un ésitu ente los críticos de Hong Kong sinón que Yen foi nomáu como'l meyor nuevu direutor nel Festival de Xapón de películes fantástiques de 1998. Legend Of The Wolf, Ballistic Kiss, y los sos trabayos en televisión xuntu coles sos coreografíes d'aición aumentaron la so reputación. Nunca fai storyboards y, como John Woo, lleva la película na cabeza. Ye un bon observador y puede entrar n'escena y determinar qué tomes realizar, qué ángulos y cómo tendríen de movese los actores. 1999 vio a Yen dar un nuevu xiru cuando foi'l primer direutor de Hong Kong en co-dirixir una serie de TV alemana, volando hasta Berlín pa faer Codename: Puma. Dirixó 8 episodios de la serie. Dempués de roblar un pactu de tres películes con Dimension Films (una división de Miramax), Yen fixo la so primer película cola compañía, Los inmortales: Xuegu final (Highlander: Endgame). La película tenía a Christopher Lamber y Adrian Paul como los inmortales, y Yen yera direutor d'aición anque tuvo un papel como unu de los inmortales, Jin Ke. Nun tuvo enforma ésitu pero llevó a les escenes d'aición el so sabor y estilu únicu como lo fixo nos sos dos proyeutos siguientes. En 2001, la película clásica de Hong Kong El monu de fierro (Iron Monkey) estrenar nos cines d'Estaos Xuníos llevando los sos trabayos tempranos a una nueva audiencia. Yen trabayó como direutor d'aición en Shurayuki-Hime (The princess blade), lo que lu llevó a Xapón, y na secuela de Blade de Wesley Snipes, Blade II: Bloodhunt, onde tien un pequeñu papel como Snowman, un vampiru samurai. Trabayó tamién en Hero, de Zhang Yimou, onde compartió película con Jet Li de nuevu, n'unu de los sos papeles memorables. Tamién tuvo un papel como villanu en Los rebeldes de Shanghai (Shanghai Knights) de Jackie Chan y Owen Wilson. Dambos papeles diéron-y reconocencia internacional y nueves oportunidaes. Tamién s'encargó de realizar la mayor parte de les coreografíes de llucha nel videoxuegu Onimusha 3, en 2004. De vuelta a Hong Kong, trabayó como coreógrafu d'aición en The Twins Effect, producida por Emperor Multimedia Group Co., ganando los premios de meyor coreografía d'aición nel Golden Horse Film Festival y nos premios de cine de Hong Kong. En 2004 trabayó con Tsui Hark na película épica Siete espaes y un añu dempués sosprendió cola escelente Duelu de dragones, una película d'intensu drama, violencia y unes coreografíes dures y realistes que-y valió de nuevu'l premiu a la meyor coreografía d'aición. Dempués del ésitu, Donnie y Wilson Yip decidieron siguir trabayando xuntos, realizando films como Dragon Tiger Gate o Flax Point, na que ye protagonista, productor y coreógrafu de llucha. La primera llogró dos premios a la meyor coreografía y la segunda trés na mesma categoría, un añu dempués. Depués vieno, ente otres, Ip Man, la película semi-biográfica sobre Yip Man, el famosu maestru de Wing Chun. El filme, protagonizáu por Donnie Yen interpretando al citáu Yip Man, ganó 12 premios y tuvo nomáu 10 vegaes en distintos festivales. De xacíu, alzar col premiu a la meyor coreografía d'aición, al cargu de Sammo Hung y Kuang Hsiung nos premios de cine de Hong Kong de 2009. Ta considerada una de les meyores películes d'artes marciales de la hestoria y na famosa web de cine IMDb entró na clasificación de les 250 meyores películes de tolos tiempos, privilexu qu'apenes nenguna del xéneru d'artes marciales comparte. Dos años dempués vio la lluz la so secuela, tamién dirixida por Wilson Yip y protagonizada por Donnie Yen. Como la so predecesora, llogró'l gallardón a meyor coreografía d'aición y tamién foi allabada pola crítica. L'añu 2005, yá con 42 años d'edá, foi crucial pa sentar una sólida base y demostrar la so valía en películes como Siete espaes o Duelu de dragones, que-y dexaron n'años posteriores realizar una serie de filmes d'alta calidá no que al xéneru refierse como Flax Point, Ip Man, Ip Man 2, Bodyguards and Assassins, 14 Blades, Legend of the Fist: The Return of Chen Zhen, The Lost Bladesman o Wu xia. Ensin dulda, dende mediaos de la primer década del sieglu XXI foi l'astru por excelencia en cuanto al cine d'artes marciales refierse y tou ello raspiando'l mediu sieglu de vida. Donnie Yen tien les capacidaes pa trespasar les fronteres d'oriente y occidente. Fala bien l'inglés, cantonés y mandarín yá que pasó la so infancia en Hong Kong, la so mocedá en Boston y los últimos años de nuevu en Hong Kong. Les sos películes reflexen la so intensidá personal. Ensin dulda foi y ye unu de los meyores cineastes en cuestión de películes d'aición y artes marciales, xéneru al que dio'l so estilu personal, revolucionándolo una vegada más. == Vida personal == Yen tien conocencies de música, siendo la so otra inspiración pa la vida amás de les artes marciales. Tamién por influencia de los sos padres -la so madre yera sopranu, ente que'l so padre tocaba'l violín y el erh-wu chinu-, estudió pianu clásicu, fundamentalmente obres de Chopin. Tamién prauticó [[hip hop]] y [[breakdancing]]. Donnie ye gran amigu del tamién actor d'artes marciales [[Jet Li]], y considerar el meyor de los actores colos que trabayó a lo llargo de la so carrera. Dambos trabayaron xuntos en numberoses películes. == Filmografía == {| {{tablaguapa}} |- ! width=5% | Añu !width=50% | Títulu !width=20% | Chinu !width=30% | Personaxe |- |1983 || ''Miracle Fighters 2'' || 天師撞邪 || especialista |- |1984 ||''Drunken Tai Chi'' || 笑太極 || "Ching Do" |- |1985 || ''Mismatched Couples'' || 情逢敵手 || "Eddie" |- |rowspan="2"| 1988 || ''Tiger Cage'' || 特警屠龍 || "Terry"<br />Direutor d'Aición |- |''The Last Conflict'' || 刑警本色 || "Dick Kwan" |- |1989 || ''In the Line of Duty 4'' || 皇家師姐IV直擊證人 || "Capitán Donnie Yan" |- |1990 || ''Tiger Cage 2'' || 洗黑錢 || "Dragon Yau"<br />Direutor d'Aición |- |rowspan="2"| 1991 || ''Holy Virgin vs. the Evil Dead'' || 魔唇劫 || "Shiang Chin-Fei" |- |''Crystal Hunt'' || 怒火威龍 || "Leung" / "Brett Chan" |- |rowspan="3"| 1992 || ''Cheetah on Fire'' || 獵豹行動 || "Ronnie" / "Roano" |- |''Érase una vegada en China II'' || 黃飛鴻之二男兒當自強 || "Comandante Lan" |- |''New Dragon Gate Inn'' || 新龍門客棧 || "Eunuch Tsao" |- |rowspan="3"| 1993 || ''El Monu de Fierro'' || 少年黃飛鴻之鐵馬騮 || "Wong Kei-Ying" |- |''Butterfly and Sword'' || 新流星蝴蝶劍 || "Yip Cheung" |- |''Hero Among Heroes'' || 蘇乞兒 || "Beggar So Chan" |- |rowspan="2"| 1994 || ''Wing Chun'' || 詠春 || "Leung Pok To"<br />Direutor d'Aición |- |''Circus Kid'' || 馬戲小子 || "Danton Lee" |- |rowspan="2"| 1995 ||''Asian Cop: High Voltage'' || 亞洲警察之高壓線 || "Chiang Ho-Wa"<br />Direutor d'Aición |- |''The Saint of Gamblers'' || 賭聖2街頭賭聖 || "Lone Seven" (cameo) |- |rowspan="2"| 1996 || ''El Monu de Fierro 2'' || 街頭殺手 || "Monu de Fierro" |- | ''Satan Returns'' || 666魔鬼復活 || "Nam"<br />Direutor d'Aición |- |rowspan="2"| 1997 || ''Legend of the Wolf'' || 戰狼傳說 || "Fung Man Hin"<br />Direutor<br />Productor<br />Direutor d'Aición<br />co-escritor |- |''Black Rose 2'' || 黑玫瑰義結金蘭 || "Amu de la escuela" |- |rowspan="2"| 1998 || ''Ballistic Kiss'' || 殺殺人、跳跳舞 || "Cat Lee"<br />Direutor<br />Productor<br />Direutor d'Aición |- |''Shanghai Affairs'' || 新唐山大兄 || "Tong Shan"<br />Direutor<br />Direutor d'Aición |- |1999 || ''City of Darkness'' || 黑色城市 || "Ozone" |- |2000 || ''[[Highlander: Xuegu Final]]'' || || "Jin Ke"<br />Coreógrafu d'Artes Marciales |- |2001 || ''The Princess Blade'' || 修羅雪姫 || Coreógrafu d'aición |- |rowspan="2"| 2002 || ''[[Blade II]]'' || || "Snowman"<br />Coreógrafu d'aición |- |''[[Hero (película de 2002)|Héroe]]'' || 英雄 || "Cielu" |- |rowspan="2"| 2003 || ''Shanghai Knights / Los Rebeldes de Shanghai'' || 西域威龍2皇家威龍 || "Wu Chow" |- |''[[The Twins Effect]]'' || 千機變 || Co-direutor<br />Direutor d'Aición |- |rowspan="3"| 2004 || ''Cróniques de Huadu'' || 千機變II花都大戰 || "Xeneral Lone" |- |''[[Protexe de la Rose Noire]]'' || 見習黑玫瑰 || Co-direutor<br />Direutor d'Aición |- |''Love on the Rocks'' || 戀情告急 || "Victor Tsui" |- |rowspan="2"| 2005 || ''Kill Zone - S.P.L. / Duelu de Dragones'' || 殺破狼 || "Inspector Ma Kwan"<br />Direutor d'Aición |- |''[[Siete espaes]]'' || 七劍 || "[[List of Qijian Xia Tianshan characters|Chu Zhaonan]]" |- |rowspan="2"| 2006 || ''[[Alex Rider: Operation Stormbreaker|Stormbreaker]]'' || || Direutor d'Aición |- |''Dragon Tiger Gate'' || 龍虎門 || "Wong Xiao-Long" o "Dragon Wong"<br />Direutor d'Aición<br />Productor executivu |- |2007 || ''Flax Point'' || 導火綫 || "Inspector Ma Jun"<br />Direutor d'Aición<br />Productor |- |rowspan="3"| 2008 || ''An Empress and the Warriors'' || 江山美人 || "Murong Xuehu" |- |''Painted Skin'' || 畫皮 || "Pang Yong"<br />Productor |- |''[[Ip Man (película)|Ip Man]]'' || 葉問 || "[[Yip Man|Ip Man]]" |- |rowspan="3"| 2009 || ''All's Well, Ends Well 2009'' || 家有喜事2009 || "wedding guest" |- |''The Founding of a Republic'' || 建國大業 || "[[Tian Han]]" |- |''Bodyguards and Assassins'' || 十月圍城 || "Shen Chongyang" |- |rowspan="3" | 2010 || ''14 Blades'' || 錦衣衛 || "Qinglong" |- |''[[Ip Man 2]]'' || 葉問2:宗師傳奇 || "[[Yip Man|Ip Man]]" |- |''Legend of the Fist: The Return of Chen Zhen'' || 精武風雲－陳真 || "[[Chen Zhen (fictional character)|Chen Zhen]]"<br />Direutor d'Aición |- |rowspan="3"| 2011 || ''All's Well, Ends Well 2011'' || 最強囍事 || "Arnold Cheng" |- | ''The Lost Bladesman'' || 關雲長 || "[[Guan Yu]]"<br />Direutor d'Aición |- | ''Dragón'' || 武俠 || "Liu Jinxi / Tang Long"<br />Direutor d'Aición |- | 2012 || ''All's Well, Ends Well 2012'' || 八星抱喜 || "Carl Tam" |- |rowspan=3| 2013 || ''Together'' || 在一起 || "Mr. Cool" |- | ''Special ID'' || 特殊身份 || "Chen Zilong" <br /> Direutor d'Aición |- | ''The Monkey King'' || 大鬧天宮 || "[[Sun Wukong]]"<br />Direutor d'Aición |- |rowspan=5|2014 || ''Iceman 3D'' || 3D冰封俠 || Post-producción |- | ''Last of the Best'' || 一個人的武林 || Post-producción |- | ''Crouching Tiger, Hidden Dragon II: The Green Destiny'' || || "Silent Wolf"<br />Pre-producción |- | ''The Master'' || || Pre-producción |- | ''SPL 2: Rise of Wong Po'' || 殺破狼2 ||"Ma Kwun"<br />Pre-producción |- |rowspan=2| 2015 || ''Kung Fu Killer'' || || "pre producción" |- | ''[[Ip Man 3]]'' || || |- |2016 || ''[[Rogue One: A Star Wars Story]]''|| || "Chirrut Imwe" |- |2016|| ''[[Crounching Tiger, Hidden Dragon: Sword of Destiny]]''|| || |- |2017 || ''[[xXx: The Return of Xander Cage]]'' || ||Xiang || |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://hkmdb.com/db/people/view.mhtml?id=5400 ''Donnie Yen''] na HKMDB (n'inglés) {{NF|1963||Yen, Donnie}} {{Tradubot|Donnie Yen}} [[Categoría:Artistes marciales]] [[Categoría:Artistes marciales de la República Popular China]] [[Categoría:Actores y actrices de China]] [[Categoría:Chinu-estauxunidenses]] [[Categoría:Direutores de cine de Ḥong Kong]] [[Categoría:Persones de Ḥong Kong]] [[Categoría:Prauticantes de kung-fu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] k9a6lf7z3cur7ivmv03eb2dzpyu90ku Laurie Metcalf 0 102951 3707634 3652712 2022-08-16T18:38:31Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{mal traducíu}} {{referencies|biografíes|t=20111226}} {{persona}} '''Lauren Elizabeth Metcalf''' {{nym}}, más conocida como '''Laurie Metcalf''', ye una [[actriz]] estauxunidense. Ye conocida por interpretar los papeles de Jackie Harris na serie de l'[[American Broadcasting Company|ABC]] ''[[Roseanne (serie de televisión)|Roseanne]]'', Mary Cooper en ''[[The Big Bang Theory]]'', la Sra. Davis na serie de películes d'animación de [[Pixar]] ''[[Toy Story]]'' y Debbie Salt en ''[[Scream 2]]''. Galadornada con trés [[premios Emmy]], foi nomada a dos [[Globos d'Oru]], un [[Premios Tony|premiu Tony]] y [[Premios del Sindicatu d'Actores|premiu del Sindicatu d'Actores]]. == Biografía == === Primeros años === Metcalf nació en [[Carbondale (Illinois)|Carbondale, Illinois]], siendo la mayor de tres hermanos, criar n'[[Edwardsville (Illinois)|Edwardsville, Illinois]]. El so padre yera'l direutor de presupuestu de la Southern Illinois University Edwardsville y la so madre, Libby, foi bibliotecaria. La so tida güela foi ganadora del [[Premiu Pulitzer]]. Metcalf foi una alumna del Illinois State University. === Carrera === Metcalf asistió a la Illinois State University y llogró la so [[Bachelor of Arts|Bachilleratu d'Artes en Teatru]] en [[1977]]. Ente que na ISU, axuntar colos sos compañeros de teatru, ente ellos [[John Malkovich]], [[Glenne Headley]], [[Joan Allen]] y [[Gary Sinise]]. Metcalf empezó la so carrera profesional en Steppenwolf. Foi en Steppenwolf cuando Metcalf adoptó'l llamatu de "pantalones llocos". En [[1981]], foi contratada como intérprete en [[Saturday Night Live]] pa la so repartida, pero apaeció solo nun episodiu primero que la temporada terminara abruptamente por cuenta de la fuelga d'un escritor. En [[1983]], Metcalf foi a Nueva York pa participar nuna producción de Steppenwolf, [[Balm in Gilead]], pola que recibió un premiu Obie en 1984 a la Meyor Actriz. Metcalf foi una agua d'aponderamientos pola so interpretación de "Darlene", específicamente pal so tour de force venti minutos'l segundu actu monólogu. Camudar a Manhattan y empezó a trabayar en cine y teatru, trabayó nuna obra de [[David Mamet]], November. ''"Hai un momentu en que Laurie Metcalf - qu'interpreta a esta probe nueva que llega a la gran ciudá y pasa el so tiempu nesti restorán grasientu onde se desenvuelve la obra - ta falando del so noviu que ye un albín, creo que ye un monólogu d'alredor de cinco, seis, siete minutos, que namái traxo llárimes baxando los güeyos."'' ''Críticu de chicago, [[Richard Christiansen]] valorando [[Balm in Gilead]].'' Hasta'l final de xunu de [[2009]], Metcalf protagonizó xunto a [[French Stewart]] na obra de [[Justin Tanner]], Voice lessons, en Hollywood antes d'empezar los ensayos pa faer de Kate Jerome na reposición en Broadway de la semi-autobiográfica de [[Neil Simon]], [[Brighton Beach Memoirs]] y [[Destín Broadway]], dirixida por [[David Cromer]]. Les producciones anterioriores foi atayada, sicasí, duró una selmana ente que'l segundu foi canceláu antes de l'apertura. Voice Lessons, sicasí, col so repartu orixinal intactu, pasó a durar dos selmanes más. Metcalf trabayó en dos [[Off-Broadway]] en mayu de 2010 y otru en Hollywood en mayu de 2011. En setiembre de [[2010]], Metcalf volvió a Steppenwolf y protagonizó la obra Detroit. Na primavera de [[2011]], empezó a trabayar nun [[Off-Broadway]], The Other Place de [[Sharr White]]. ==== Televisión y cine ==== Metcalf actuó en munchos papeles que van dende bien grandes hasta bien pequeñes películes, incluyendo [[Desperately Seeking Susan]], [[Making Mr. Right]], [[Miles from Home]], [[Internal Affairs (película)|Internal Affairs]], [[Stars and Bars (película)|Stars and Bars]], [[Tíu Buck (película)|Tíu Buck]], [[Artie Lange's Beer League]], [[A Dangerous woman (película de 1993)|A Dangerous woman]], [[Pacific Heights (película)|Pacific Heights]], [[Sola na clarixa]], [[The Secret Life of Houses]], [[El planeta de l'ayalga]], [[Toy Story]], [[Runaway Bride]], [[Bulworth]], [[Meet the Robinsons|Afayando a los Robinsons]], [[Georgia Rule]], [[Fun with Dick and Jane]], [[Leaving Las Vegas]], [[Scream 2]], y [[Stop-Loss]]. En [[JFK (película)|JFK]], ella interpretó un papel dramáticu como unu de los investigadores xefe de Jim Garrison. Ella apaeció como la madre asesina de "Billy Loomis" na película de terror [[Scream 2]]. Metcalf apaeció en delles series de televisión, amás de ser miembru del repartu d'un solu episodiu de [[Saturday Night Live]] nel últimu episodiu de la temporada 1980-1981, pero ye más conocida como "Jackie", hermana de la protagonista na esitosa serie, [[Roseanne (serie de televisión)|Roseanne]]. La so actuación valió-y trés [[Premiu Emmy|premios Emmy]] consecutivos. Roseanne desenvolver ente [[1988]] y [[1997]], y Laurie apaeció como Jackie a lo llargo de tola serie. Darréu apaeció con [[Norm Macdonald]] en [[The Norm Show]], que s'emitió mientres tres temporaes, y tamién foi un personaxe regular con [[Nathan Lane]] na serie de [[2003]], ''Charlie Lawrence'', que foi atayada dempués de namái dos episodios emitíos. Fixo apaiciones en [[Absolutely Fabulous]], [[Malcolm in the middle]], [[Monk]], [[My Boys]], [[Dharma & Greg]], [[3rd Rock from the Sun|Coses de marcianos]], [[Frasier]] y [[Without a Trace]]. Ella tomó un papel recurrente en [[Desperate Housewives]], pola que recibió un [[premiu Emmy]] y una nominación al premiu Satélite y actuó xunto al so ex-home, [[Jeff Perry]], nun episodiu d'[[Grey's Anatomy]]. Na seronda de [[2008]], Metcalf protagonizó la comedia dramática [[Easy Money]] fixo de matriarca d'una familia d'usureros. La serie foi atayada dempués de namái tres episodios. Ella tamién tuvo un papel recurrente como estrella convidada interpretando a la madre de Sheldon Cooper, Mary en [[The Big Bang Theory]], na que trabayó colos sos antiguos compañeros de la serie, [[Roseanne (serie de televisión)|Roseanne]], actuó nel episodiu con [[Johnny Galecki]] y [[Sara Gilbert]]. === Vida personal === En [[1983]], Metcalf casóse col co-fundador de Steppenwolf, [[Jeff Perry]]. Tuvieron una fía, Zoe, en [[1984]], y divorciáronse en [[1992]]. Metcalf años más tarde namoróse de [[Matt Roth]], qu'interpretó'l papel del so noviu abusivu, Fisher, nunos cuantos episodios de [[Roseanne (serie de televisión)|Roseanne]]. En payares de [[1993]] tuvieron un fíu, Will, y casóse al poco tiempu con él. Ellos trabayaron xuntos n'ocasiones, como nel thriller de [[1994]], [[Sola na clarixa]], y el drama de [[1998]], ''Chicago Cab''. Tanto Metcalf y Roth apaecieron nel mesmu episodiu de [[Desperate Housewives]]. En [[2005]], tuvieron una segunda fía, Mae. En setiembre de [[2011]], Matt presentó documentos alegando diferencies irreconciliables. Acordies con documentos llegales, la fecha de separación ye'l 26 de payares de [[2008]]. == Filmografía == === Películes === * [[A Wedding]] - ([[1978]]) * [[Desperately Seeking Susan]] - ([[1985]]) * [[Making Mr. Right]] - ([[1987]]) * [[Candy Mountain]] - ([[1988]]) * [[Stars and Bars]] - ([[1988]]) * [[The Appointments of Dennis Jennings]] - ([[1988]]) * [[Miles from Home]] - ([[1988]]) * [[Tíu Buck]] - ([[1989]]) * [[Internal Affairs]] - ([[1990]]) * [[Pacific Heights]] - ([[1990]]) * [[JFK (película)|JFK]] - ([[1991]]) * [[Mistress]] - ([[1992]]) * [[A Dangerous Woman]] - ([[1993]]) * [[The Secret Life of the Houses]] - ([[1994]]) * [[Sola na clarixa]] - ([[1994]]) * [[Leaving Las Vegas]] - ([[1995]]) * [[Toy Story]] - ([[1995]]) (Voz) * [[Dear God (película)|Dear God]] - ([[1996]]) * [[O Turn]] - ([[1997]]) * [[Chicago Cub]] - ([[1997]]) * [[Scream 2]] - ([[1997]]) * [[Bulworth]] - ([[1998]]) * [[Runaway Bride]] - ([[1999]]) * [[Toy Story 2]] - ([[1999]]) (Voz) * [[Timecode]] - ([[2000]]) * [[El planeta de l'ayalga]] - ([[2002]]) (Voz) * [[Fun with Dick and Jane|Dick y Jane: Lladrones de risa]] - ([[2005]]) * [[Steel City]] - ([[2006]]) * [[Beer League]] - ([[2006]]) * [[Meet the Robinsons|Afayando a los Robinsons]] - ([[2007]]) (Voz) * [[Georgia Rule|Les Regles de Rule]] - ([[2007]]) * [[Stop-Loss]] - ([[2008]]) * [[Persépolis (película)|Persépolis]] - ([[2008]]) (Voz) * [[Toy Story 3]] - ([[2010]]) (Voz) * [[Hop (película)|Hop]] - ([[2011]]) (Voz) * [[Lady Bird (película)|Lady Bird]] - ([[2017]]) === Televisión === ==== Personaxes fixos ==== * [[The Execution of Raymond Graham]] - ([[1985]]) (Miniserie) * [[Roseanne (serie de televisión)|Roseanne]] - (1988-97) * [[Always Outnumbered]] - ([[1998]]) * [[The Long Island Incident]] - ([[1998]]) * [[The Norm Show]] - (1999-01) * [[Ballon Farm]] - ([[1999]]) * [[God, the Devil and Bob]] - ([[2000]]) * [[Charlie Lawrence]] - ([[2003]]) * [[Easy Money]] - (2008-09) ==== Personaxes esporádicos ==== * [[Saturday Night Live]] - ([[1981]]) * [[The Equalizer]] - ([[1986]]) * [[Duckman]] - (1995-96) * [[El rei de la llomba]] - ([[1997]]) * [[The Eddie Files]] - ([[1997]]) * [[Life With Louie]] - ([[1997]]) * [[Dharma & Greg]] - ([[1997]]) * [[3rd Rock from the Sun|Coses de marcianos]] - ([[1998]]) * [[Two families]] - ([[2002]]) * [[Phil at the Gate]] - ([[2003]]) * [[Malcolm in the middle]] - ([[2004]]) * [[Frasier]] - ([[2004]]) * [[Absolutely Fabulous]] - ([[2004]]) * [[Ensin ratro]] - ([[2005]]) * [[Monk]] - ([[2006]]) * [[Grey's Anatomy]] - ([[2006]]) * [[Desperate Housewives]] - ([[2006]]) * [[My Boys]] - ([[2006]]) * [[The Virgin of Akron (Ohio)]] - ([[2007]]) * [[Raines]] - ([[2007]]) * [[The Big Bang Theory]] - (2007-11) * [[The Farm]] - ([[2009]]) * [[Horace and Pete]] - ([[2016]]) == Premios y Nominaciones == === Globos d'Oru === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#e4d00a" align="center"|- ! Añu || Categoría || Trabayo || Resultáu |- |1993||rowspan="2"|[[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu de serie, miniserie o telefilme|Meyor actriz de repartu - Serie, miniserie o telefilme]]||rowspan="2"|''[[Roseanne (serie de televisión)|Rosseane]]''||{{Celda|Nomada}}<ref>{{cita web |url=https://www.goldenglobes.com/winners-nominees/1993|títulu=Golden Globes: Winners & Nominees 1993 |fechaaccesu=14 d'avientu de 2017|editorial=The HFPA|idioma=inglés}}</ref> |- |1995||{{Celda|Nomada}}<ref>{{cita web |url=https://www.goldenglobes.com/winners-nominees/1995|títulu=Golden Globes: Winners & Nominees 1995 |fechaaccesu=14 d'avientu de 2017|editorial=The HFPA|idioma=inglés}}</ref> |- |2017||[[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]||''[[Lady Bird (película)|Lady Bird]]''||{{celda|Pendiente}}<ref>{{cita web |url=https://www.goldenglobes.com/winners-nominees/2018|títulu=Golden Globes: Winners & Nominees 2018 |fechaaccesu=14 d'avientu de 2017|editorial=The HFPA|idioma=inglés}}</ref> |- |} === Sindicatu d'Actores === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#e4d00a" align="center"|- ! Añu || Categoría || Trabayo || Resultáu |- |2007||[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Comedia|Meyor repartu de televisión - Comedia]]||''[[Desperate Housewives]]''||{{Celda|Nomada}}<ref>{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0582418/awards|títulu=Screen Actors Guild Awards |fechaaccesu=14 d'avientu de 2017|editorial=IMDb|idioma=inglés}}</ref> |- |rowspan="2"|2017||[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]]||rowspan="2"|''[[Lady Bird (película)|Lady Bird]]''||{{celda|Pendiente}}<ref>{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/2091003-premios-sag-2018-toos-los-nomaos|títulu=Premios SAG 2018: tolos nomaos|fecha=13 d'avientu de 2017|editorial=''La Nación''}}</ref> |- ||[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]||{{celda|Pendiente}}<ref>{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/2091003-premios-sag-2018-toos-los-nomaos|títulu=Premios SAG 2018: tolos nomaos|fecha=13 d'avientu de 2017|editorial=''La Nación''}}</ref> |- |} === Crítica Cinematográfica === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#e4d00a" align="center"|- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- |rowspan="2"|2017||[[Premiu de la Crítica Cinematográfica al meyor repartu|Meyor repartu]]||rowspan="2"|''[[Lady Bird (película)|Lady Bird]]''||{{celda|Pendiente}}<ref>{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/2089012-critics-choice-awards-la forma-de l'agua-lidera-les nominaciones|títulu=Critics' Choice Awards 2018: The Shape of Water lidera con 14 nominaciones|fecha=6 d'avientu de 2017|apellíu=Amondaray |nome=Milagros|editorial=''La Nación''}}</ref> |- ||[[Premiu de la Crítica Cinematográfica a la meyor actriz de repartu Meyor actriz de repartu]]||{{celda|Pendiente}}<ref>{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/2089012-critics-choice-awards-la forma-de l'agua-lidera-les nominaciones|títulu=Critics' Choice Awards 2018: The Shape of Water lidera con 14 nominaciones|fecha=6 d'avientu de 2017|apellíu=Amondaray |nome=Milagros|editorial=''La Nación''}}</ref> |- |} === Independent Spirit === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#e4d00a" align="center"|- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- |2017||[[Independent Spirit Award a la meyor actriz de repartu Meyor actriz de repartu]]||''[[Lady Bird (película)|Lady Bird]]''||{{celda|Pendiente}}<ref>{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/2084279-independent-spirit-awards-2017-lideren-les nominaciones|títulu=Independent Spirit Awards 2018: Call Me by Your Name lidera les nominaciones|fecha=21 de payares de 2017|apellíu=Amondaray |nome=Milagros|editorial=''La Nación''}}</ref> |- |} === Satellite === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#e4d00a" align="center"|- ! Añu || Categoría || Trabayo || Resultáu |- |2006||Meyor actriz de repartu - Serie, miniserie o telefilme||''[[Desperate Housewives]]''||{{Celda|Nomada}}<ref>{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0582418/awards|títulu=Independent Spirit Awards |fechaaccesu=14 d'avientu de 2017|editorial=IMDb|idioma=inglés}}</ref> |- |2016||Meyor actriz de serie Musical o Comedia||''Getting On''||{{Celda|Nomada}}<ref>{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0582418/awards|títulu=Independent Spirit Awards |fechaaccesu=14 d'avientu de 2017|editorial=IMDb|idioma=inglés}}</ref> |- |2017||[[Satellite a la meyor actriz de repartu Musical o Comedia|Meyor actriz de repartu]]||''[[Lady Bird (película)|Lady Bird]]''||{{celda|Pendiente}}<ref>{{cita web |url=http://www.pressacademy.com/2017-nominees|títulu=Satellite Awards: Nominees 2017 |fechaaccesu=14 d'avientu de 2017|editorial=The International Press Academy|idioma=inglés}}</ref> |- |} == Referencies == {{llistaref}} {{Tradubot|Laurie Metcalf}} {{NF|1955||Metcalf, Laurie}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] b4uebg7w88seqny67qa3ozg5r9ivjl6 Melanesia 0 103220 3707426 3694906 2022-08-16T14:56:02Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{xeografía |mapa=Oceanía }} [[Imaxe:Oceania_UN_Geoscheme_-_Map_of_Melanesia.svg|right|thumb|350px|Estensión xeográfica de Melanesia.]] [[File:Mapa Melanesia.png|350px|thumb]] '''Melanesia'''<ref>{{DALLA|melanesiu, -a, -o|32577}}</ref> ye una subrrexón d'[[Oceanía]], que s'estiende dende la islla de [[Nueva Guinea]], na fastera suroccidental del [[océanu Pacíficu]] y el [[mar d'Arafura]], al oeste, hasta [[Islles Fixi]], que marca la so llende oriental. La rexón inclúi cuatro estaos independientes ([[Vanuatu]], [[islles Salomón]], Fiji y [[Papúa Nueva Guinea]]), amás de la coleutividá especial francesa de [[Nueva Caledonia]], y la rexón [[Indonesia|indonesia]] de [[Nueva Guinea Occidental]]. La mayoría la rexón pertenez al [[Hemisferiu Sur]], sacante unes poques islles de la fastera noroccidental de Nueva Guinea Occidental, que tán asitiaes perriba la llinia l'[[ecuador]]. El nome de la rexón utilizolu per primer vegada [[Jules Dumont d'Urville]] en [[1832]] pa denomar un grupu d'islles qu'elli consideraba que los sos habitantes teníen carauterístiques étniques estremaes de les de los habitantes de [[Polinesia]] y [[Micronesia]]. == Etimoloxía == El nome Melanesia (del griegu {{lang|grc|μέλας}}, ''negru'', and {{lang|grc|νῆσος}}, ''islles'') significa "islles de los negros", en referencia al color de la piel de los sos habitantes. La idea de que Melanesia yera una rexón diferenciada foi apareciendo ente los europeos a midida que les sos esploraciones foron esplorando y cartografiando la rexón del océanu Pacíficu. Los esploradores europeos notaron dende mui ceo les diferencies físiques ente los diferentes grupos de nativos de les islles del Pacíficu. En [[1756]] [[Charles de Brosses]] teorizó que tenía esistío una ''"antigua raza negra"'' nel Pacíficu que foi conquistada o derrotada poles poblaciones de lo qu'anguaño llamamos Polinesia, qu'elli consideraba xentes de piel más claro<ref>Tcherkezoff, S., ''A Long and Unfortunate Voyage Toward the Invention of the Melanesia-Polynesia Distinction 1595–1832''. Journal of Pacific History, 2003;38(2):175-96. doi:10.1080/0022334032000120521</ref>. Na segunda metá del sieglu XIX [[Jean Baptiste Bory de Saint-Vincent]] y [[Jules Dumont d'Urville]] identificaron a los melanesios como un grupu racial estremáu<ref>Durmont D'Urville, J., ''On The Islands of The Great Ocean''. Pacific History, 2003;38(2):163-74. doi:10.1080/0022334032000120512</ref> Col pasar del tiempu, nostante, los europeos entamaron a percibir Melanesia como un área cultural, más que racial, estremada, con unes llendes poco definíes y oxeto de discusión ente los estudiosos. Nel [[sieglu XIX]] el misioneru inglés [[Robert Codrington]] escribió una serie de monografíes sobro ''"los melanesios"'' a partir de les esperiencies de los munchos años que viviera na zona. En llibros como ''The Melanesian Languages'' ([[1885]]) and ''The Melanesians: Studies in Their Anthropology and Folk-lore'' ([[1891]]) Codrington definió una Melanesia que comprendía Vanuatu, les islles Salomón, Nueva Caledonia y Fiji, na que non incluyía les islles de Nueva Guinea porque namái parte de la so población yeren melanesios. Neto que Bory de Saint-Vicent, escluyía [[Australia]] del territoriu melanesiu<ref>Codrington, R., Entrada ''"Melanesians"'' na ''Encyclopedia of Religion and Ethics'', páxs. 528-35. Edimburgu, T & T Clark, 1915.</ref>. Estos foron los llibros qu'introducieron el conceptu cultural de ''[[mana (antropoloxía)|mana]]'' na Europa occidental. [[File:Flute de pan MHNT ETH AC NH 31 Savès.jpg|thumb|left|Flauta de Pan de les islles Salomón (sieglu XIX).]] La indefinición sobre les llendes y la definición precisa de lo que ye Melanesia continúa. Hai consensu anguaño, ente los antropólogos, pa incluyir Nueva Guinea en Melanesia. Asina, [[Ann Chowning]] escribió en [[1977]], ''que nun hai consensu xeneral, inclusu ente los antropólogos, sobro cuáles son les llendes xeográfiques de Melanesia. Dellos apliquen el términu namái a les islles pequeñes, sin incluyir Nueva Guinea; Fiji ye tratada a menudu como una rexón de frontera, o inclusu incorporada a Polinesia; y los habitantes de les [[islles del estrechu de Torres]] son, davezu, clasificadas simplemente como aboríxenes australianos''<ref>Chowning, A., ''An Introduction to the Peoples and Cultures of Melanesia''. Menlo Park, Cummings Publishing Company, 1977.</ref>. Pela so banda [[Paul Sillitoe]], en [[1998]], escribió que ''nun ye fácil definir con precisión, neto nel ámbetu xeográficu como'l cultural, el xeográficu o cualisquier otru, aú acaba Melanesia y aú entamen les rexones vecines'', y conclúi que la rexón ''ye una categoría histórica qu'evolucionó nel sieglu XIX a partir de los descubrimientos fechos nel Pacíficu y que dempués foi llexitimada pol usu y la posterior investigación sobro la rexón. El términu inclúi poblaciones que tienen cierta afinidá llingüística, biolóxica y cultural, una uniformidá mal definida que va diliéndose nes fasteres más perifériques''<ref>Sillitoe, P., ''An Introduction to the Anthropology of Melanesia''. Nueva York, Cambridge University Press, 1998.</ref>. Lo mesmo Sillitoe que Chowning inclúin la islla de Nueva Guinea en Melanesia, de la que dambos esclúin Australia. La mayoría de los pueblos melanesios establecieron países independientes, pero dalgunes islles siguen alministraes por Francia o formen parte d'Indonesia. Nestes caberes hai movimientos independentistes activos, de los que dalgunos adoptaron el términu Melanesia como una fonte d'identidá. [[Stephanie Lawson]] afirma que'l términu pasó de ser un términu despectivu pa tener connotaciones afirmatives, proporcionando una base positiva pa una identidá subrrexonal y como elemento que puede facilitar la organización formal d'estos estaos''<ref>Lawson, S., '''Melanesia': The History and Politics of an Idea''. Journal of Pacific History, 2013;48(1):1-22. doi=10.1080/00223344.2012.760839</ref>. Asina, el términu tien afitaose con connotaciones xeopolítiques. Por exemplu, ye'l marcu xeográficu del [[Melanesian Spearhead Group]], un tratáu de comerciu rexonal firmáu por Vanuatu, les islles Salomón, Papúa Nueva Guinea y Fiji. == Historia == [[File:Atlas pittoresque pl 096.jpg|thumb|right|270px|Navegantes melanesios nel océanu Pacíficu, [[1846]].]] Los habitantes de Melanesia tienen unos ancestros comunes. Xunto colos habitantes aboríxenes d'Australia, percréese que descienden de los proto-australoides qu'emigraron d'África hace 50.000-100.000 años y dispersáronse pela fastera meridional d'Asia, dando llugar a poblaciones de raza [[australoide]] qu'anguaño habiten el sur de la [[India]], [[Sri Lanka]], les [[islles Andamán]], les [[Filipines]]... La llende oriental d'esta antigua migración marcola [[Sahul]], el continente formáu pola xunión d'Australia y Nueva Guinea, xuníos por una ponte de tierra pola mor del baxu nivel de les agües oceániques. La primer migración hacia Sahul data d'hace unos 40.000 años, mentantu que la espansión poles islles orientales de Melanesia foi perposterior, quiciás alredor del 4.000-3.000 e.C. Estos proto-australoides que migraran hai unos 3.000 años<ref name="genome">[http://news.temple.edu/news/genome-scan-shows-polynesians-have-little-genetic-relationship-melanesians "Genome Scans Show Polynesians Have Little Genetic Relationship to Melanesians"], Press Release, Temple University, 17 de xineru de 2008.</ref> entraron en contautu, especialmente a lo llargo la costa septentrional de Nueva Guinea y nes islles al norte y al este d'esa islla, coles poblaciones preexistentes, de llingua papuana. A finales del [[sieglu XX]] dellos autores teorizaron sobro la esistencia d'un llargu periodu d'interacción ente los dos grupos, que resultó en grandes cambios xenéticos, llingüísticos y culturales na rexón<ref>Spriggs, M, ''The Island Melanesians''. Blackwell, 1997. ISBN 0-631-16727-7.</ref>. Esta ''teoría polinesia'', por embargu, contradícenla los resultaos d'un estudiu xenéticu publicáu pola Universidá de Temple en [[2008]]. Esti alcontró que nin polinesios nin micronesios tienen muncha rellación xenética colos melanesios. Aparentamente, y tres del desarrollu de les sos canoes carauterístiques, los antepasaos de los polinesios emigraron dende l'este d'Asia, cruciaron rápidamente Melanesia y asentáronse más al este, en Polinesia, dexando perpocu rastru xenéticu en Melanesia<ref name="genome"></ref>. == Llingüística == La mayoría de les llingües falaes en Melanesia pertenecen a les families llingüístiques [[llingües papúes|papuana]] y [[llingües austronésiques|austronesica]]. Na rexón, pesie a la so escasa estensión territorial, fálense 1.319 llingües, lo que da una proporción de 716 km² por llingua. Una densidá llingüística que triplica la de [[Nixeria]], un país famosu pol gran númberu de llingües que se falen nún área compacta<ref>Landweer, M.L., Unseth, P, An introduction to language use in Melanesia. International Journal of the Sociology of Language, 2012;214:1-3. doi=10.1515/ijsl-2012-0017</ref>. A ellos hai qu'añedir los [[pidgin]] y [[llingua criolla|llingües criolles]] que se desarrollaron, de resultes de sieglos d'interacción cultural y comercial. Rescamplen, ente ellos, el [[Tok Pisin]] y el [[Hiri motu]], dos llingües criolles de Papúa Nueva Guinea. L'usu del Tok Pisin ta medrando, y ye, especialmente en families multiculturales, aprendíu polos neños como so primera llingua. Otres llingües criolles de la zona son la llingua pijin de les islles Salomón, el [[bislama]] y el papuanu malayu. == Xeografía == [[File:Tarvurvur.jpg|thumb|250px|[[Monte Tavurvur]], en Papúa Nueva Guinea.]] [[File:Solomon Isles.jpg|thumb|250px|Vista aérea de les Islles Salomón.|left]] [[File:Vanuatu Tanna Yasur.JPG|thumb|250px|Llanada de ceniza nel monte Yasur (Vanuatu).]] [[File:0 Araucaria columnaris New Caledonia.jpg|thumb|[[Nueva Caledonia]]|250px|left]] Suele facese una distinción ente la islla de Nueva Guinea y lo que se conoz como Melanesia Insular, formada ''por la cadena d'archipiélagos, islles, atolones y arrecifes que formen les llendes esteriores del [[Mar del Coral]]''<ref name="Moore, New Guinea">Moore, C., ''New Guinea: Crossing Boundaries and History''. Honolulu, University of Hawaii Press, 2003.</ref>. Esto inclúi al [[archipiélagu de Les Luisiades]] (que pertenecen a Papúa Nueva Guinea), l'[[archipiélagu Bismarck]] (compartíu por Papúa Nueva Guinea y Islles Salomón), les [[islles Santa Cruz]] (que pertenecen a Islles Salomón). Tamién al país nomáu Vanuatu, formáu pola cadena d'islles nomada Nueves Hébrides, y a Nueva Caledonia, dependencia francesa formada por una islla principal y dellos archipiélagos menores, como les [[islles de la Llealtá]]. La nación de Fiji comprende dos islles principales, [[Viti Levu]] y [[Vanua Levu]], y delles islles ya isllotes más, como les [[islles Lau]]. Los nomes de les islles en Melanesia son, delles veces, confusos. Hai nomes indíxenes ya europeos pa elles, hai archipiélagos nos que les islles pertenecen a países diferentes... y los nomes de les xunidaes polítiques cambiaron delles veces a lo llargo'l tiempu, incluyendo delles veces términos xeográficos na nomenclatura. Asina, la islla de [[Makira]] foi conocida primero como San Cristóbal, el nome que-y dieron los conquistadores españoles, y pertenez a Islles Salomón, que ye un estáu nación y non un archipiélagu d'islles contigües. La llende ente Papúa Nueva Guinea ya Islles Salomón separta la [[islla de Bougainville]] d'otres cercanes como [[islla de Choiseul|Choiseul]], magar que Bougainville forma xeográficamente parte de la cadena qu'inclúi a Choiseul y la mayoría de les Salomón. Amás de toles islles yá mencionaes, hai otres islles menores y atolones en Melanesia. Podemos citar, ente más otres: * [[Islles Amphlett]] (Papúa Nueva Guinea) * [[Islles d'Entrecasteaux]] (Papúa Nueva Guinea) * [[Islla Norfolk]] (Australia) * [[Islles Raja Ampat]] (Indonesia) * [[Islles Aru]] (Indonesia) * [[Rotuma]] (Fiji) * [[Islles Schouten]] (Indonesia) * [[Islles del estrechu de Torres]] (Papúa Nueva Guinea y Australia) * [[Islles Trobriand]] (Papúa Nueva Guinea) * [[Islla de Woodlark]] (Papúa Nueva Guinea) La islla de Norfolk, mencionada anantes, tien evidencia arqueolóxica de poblamientu polinesiu más que melanesiu, pesie a la so situación xeográfica; y Rotuma presenta tamién grandes afinidaes culturales y etnolóxiques con Polinesia. D'otra banda, y atendiendo namái a factores etnolóxicos, delles islles al oeste de les Moluques, como [[Islles menores de la Sonda|Nusa Tenggara]], [[Célebes]], [[Luzón]], [[Bisayas]], [[Mindanao]], [[Borneo]], Palawan, Malaka, [[Xava]], [[Sumatra]] y [[Islles menores de la Sonda|Pantar]] pueden ser consideraes parte de Melanesia. Sicasí, la mayoría de la población d'esta zona nun s'identifiquen con esi términu nin lu usen na so fala diaria. == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xeografía]] [[Categoría:Oceanía]] 3y6rfzdn2aj9frqlrqhg199ekylvgto Cultura d'Inglaterra 0 104867 3707714 3706360 2022-08-17T09:31:05Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Copyedit|t=20141227}} {{referencies|t=20130317}} La '''cultura inglesa,''' ye definida poles normes culturales idiosincrátiques d'[[Inglaterra]] y del [[pueblu inglés]]. Por cuenta de la posición influyente d'Inglaterra nel [[Reinu Xuníu]], dacuando puede ser difícil estremar la cultura inglesa de la [[cultura del Reinu Xuníu]] nel so conxuntu. Sicasí, dende los tiempos de los anglosaxones, Inglaterra, a diferencia de la cultura galesa o escocesa, tuvo la so propia cultura distintiva. == Símbolos == [[Ficheru:Double Delight (Tudor) Rose.jpg|miniaturadeimagen|170px|left|[[Rosa Tudor]].]] Los ingleses usen como [[bandera d'Inglaterra|bandera nacional]] la [[cruz de San Jorge|cruz colorada de San Jorge]], asitiada sobre un fondu blancu. Representa cuando nel sieglu XI, foi adoptada como emblema pola [[República de Xénova]], y per Inglaterra por que los barcos ingleses pudieren navegar seguros pol [[Mediterraneu]]. {{imaxe múltiple|perrow = 2|anchu_total=250 | semeya1 = Flag of England.svg |anchu1=800|alto1=480 | semeya2 = Royal Arms of England.svg |anchu2=410|alto2=478 | testu = '''Símbolos d'Inglaterra''': la bandera inglesa cola [[cruz de San Jorge]] y los trés lleones, el Gran Sellu del rei [[Ricardo Corazón de Lleón]]. }} En 1198, el rei [[Ricardo Corazón de Lleón]] introdució'l [[escudu d'Inglaterra|escudo d'armes d'Inglaterra]], representáu por trés lleones estilizados. Los trés lleones formen la base de dellos emblemes de los equipos de deportes nacionales ingleses, tales como'l {{sel|Inglaterra|equipu nacional de fútbol d'Inglaterra}}, y l'[[Seleición de críquet d'Inglaterra|equipu nacional inglés de cricket]]. El [[carbayu]] inglés y la [[rosa Tudor]] tamién son símbolos ingleses, ello ye que la rosa Tudor ye utilizada pol [[Seleición de rugbi d'Inglaterra|equipu nacional de rugby d'Inglaterra]]. Tamién ye conocida como rosa inglesa, foi adoptada como emblema nacional una vegada rematada la [[Guerra de les Dos Roses]]. Ta formada pola unión de los símbolos de los bandos que s'enfrentaron nesa guerra: la rosa blanca de la [[Casa de York]] cola rosa colorada de la [[Casa de Lancaster]]; dambes con orixe común na [[Casa de Plantagenet]] que pretendíen consiguir el tronu d'Inglaterra. Inglaterra nun tien himnu nacional oficial, sicasí, l'usu de la melodía ''[[God Save the Queen]]'' ye d'usu común. Esisten otros cantares que s'utilicen dacuando, tales como, ''[[Land of Hope and Glory]]'' (usáu como himnu d'Inglaterra nos [[Xuegos de la Commonwealth]]), ''[[Xerusalem (himnu)|Xerusalem]]'', ''[[Rule, Britannia!]]'', y ''I Vow to Thee, My Country''. Sicasí, n'Inglaterra hai iniciatives a favor d'adoptar un himnu nacional, talo como asocedió n'otros países del Reinu Xuníu como Escocia y Gales. La fiesta nacional d'Inglaterra ye'l [[Día de San Jorge]], santu patronu inglés, que se celebra cada 23 d'abril. == Arquiteutura y xardinos == {{AP|Arquiteutura d'Inglaterra}} [[Ficheru:Westminster abbey west.jpg|miniaturadeimagen|150px|[[Abadía de Westminster]], d'[[arquiteutura gótica inglesa]].]] L'[[Arquiteutura d'Inglaterra|arquiteutura inglesa]] empecipiar cola [[Arquiteutura anglosaxona|arquiteutura de los pueblos anglu y saxón]], qu'emigraron a les islles britániques ente los sieglos {{versalita|v}} y {{versalita|vi}} d.C. Aprosimao cincuenta iglesia ingleses sobrevivieron d'esta dómina, y son d'orixe anglosaxón, anque en dellos casos, la parte anglosaxona ye pequeña y ta bien alteriada. Toes, sacante una ilesia de madera, construyir en piedra o lladriyu, y en dellos casos amuesen la evidencia de la reutilización d'obres romanes. El calter arquiteutónicu de los edificios eclesiásticos anglosaxones varia dende l'arquiteutura d'influencia copta de la primer dómina, hasta l'arquiteutura basilical de principios de la llegada de los cristianos, carauterizada por [[pilastra|pilastres]], [[arcada|arcaes]] en blancu, [[balaustrada|balaustraes]], y abertures de cabeza triangular. Cuasi nenguna construcción secular d'esti periodu permanez de pies na actualidá. [[Ficheru:Highclere Castle (April 2011) 2.jpg|250px|miniaturadeimagen|left|[[Castiellu de Highclere]] colos sos xardinos, diseñaos por [[Capability Brown]].]] Tres la [[conquista normanda d'Inglaterra|conquista normanda]], l'[[arquiteutura románica]] (conocida n'Inglaterra como [[arquiteutura normanda]]) reemplazó a l'arquiteutura anglosaxona. Dempués hubo un periodu de transición escontra l'[[arquiteutura gótica inglesa]]. A principios de los tiempos modernos, hubo muncha influencia de l'[[arquiteutura renacentista]], hasta que nel sieglu XVIII, les formes gótiques de l'arquiteutura fueron abandonaes, y fuéronse adoptando dellos [[arquiteutura neoclásica|estilos clásicos]]. Mientres el [[dómina victoriana|periodu victoriano]], l'[[arquiteutura neogótica]] foi la preferida pa munchos tipos d'edificios, pero esto nun s'estendió hasta'l sieglu XX. Otros edificios, como les catedrales y les ilesies parroquiales, tán acomuñaos a un tradicional sentimientu inglés que realza un especial interés pola [[Country house|casa de campu inglés]] y l'estilu de vida rural, evidenciado pol númberu de visitantes a les propiedaes xestionaes por organizaciones como [[English Heritage]] y [[Fundación Nacional pa Llugares d'Interés Históricu o Guapura Natural|National Trust]]. La xardinería de paisaxe desenvuelta por [[Capability Brown]] estableció un enclín internacional pal [[xardín inglés]]. La xardinería y la visita de xardinos considérense como actividaes típicamente ingleses. == Arte == {{AP|Arte d'Inglaterra}} [[Ficheru: John Constable The Hay Wain.jpg|miniaturadeimagen|''[[The Hai Wain]]'' de [[John Constable]] ye considerada una d'obres d'arte inglés más importantes.<ref> (N'inglés.) [http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/4214824.stm «Turner wins 'great painting' vote.» ] [[BBC]]. Consultáu'l 17 de marzu de 2013.</ref>]] L'arte inglés tuvo apoderáu por artistes estranxeros mientres gran parte del [[Renacimientu]], pero nel sieglu {{versalita|xviii}} surdió una tradición llocal bien almirada. Na [[pintura inglesa]] predomina'l [[paisaxismu]], como puede vese na obra de [[J.M.W. Turner]] y [[John Constable]]. Tamién ye importante'l [[Semeya pictórica|retratismu]] n'artistes como [[Thomas Gainsborough]] y [[Joshua Reynolds]]. El satirista pictóricu [[William Hogarth]] foi pioneru nel arte secuencial occidental, y les ilustraciones polítiques d'esti estilu referir a les llamaes, "''hogarthianas''". Siguiendo'l trabayu de Hogarth, les caricatures polítiques desenvolver n'Inglaterra na última parte del sieglu {{versalita|xviii}} so la direición de [[James Gillray]]. Consideráu como unu de los dos caricaturistes más influyentes (l'otru ye Hogarth), Gillray, ye conocíu como'l padre del dibuxu animáu políticu, col so trabayu satíricu que llama l'atención de [[Jorge III d'Inglaterra|Jorge III]] (rei), de los primeros ministros y de dellos xenerales. L'arte visual inglés foi evolucionando mientres dellos sieglos a los recién movimientos artísticos, tales como'l ''[[Young British Artists|brit art]]'', que toma una variedá de distintos tipos d'arte —[[pintura]], [[fotografía]], [[escultura]] y [[performance]]—. Ye según el [[pop art británicu]] tien los sos raigaños nel [[Arte Pop#Nel Reinu Xuníu: el Grupu Independiente|Independent Group]] que surdió nel [[Institute of Contemporary Arts]] (ICA) de Londres en 1952. [[Nikolaus Pevsner]] intentó crear una definición nel so llibru publicáu en 1956, "''The Englishness of English Art".'' == Idioma == {{AP|Idioma inglés}} [[Ficheru:Anglospeak.svg|miniaturadeimagen|250px|Países nos que l'[[idioma inglés]] ye la llingua nacional o oficial.]] L'[[idioma inglés]] provién de les [[llingües xermániques occidentales]]. La llingua inglesa moderna desenvolver del [[inglés mediu]], (forma d'espresar la llingua pol pueblu inglés ente los sieglos {{versalita|xii}} a {{versalita|xv}}). L'inglés mediu tuvo influyíu pol [[idioma normandu]], el [[francés antiguu]], y el [[llatín]]. Nel periodu del inglés mediu, el llatín yera l'idioma propiu de l'alministración, y la nobleza falaba francés normandu. L'inglés mediu derivar del [[inglés antiguu]] del periodu anglosaxón; nel norte y l'este d'Inglaterra, la llingua de los colonos daneses influyó nel idioma, un fechu entá evidente nos dialeutos del norte d'Inglaterra. Mientres la historia, l'inglés modernu estrayxo extensivamente vocablos del vocabulariu d'otros idiomes, por casu, francés, llatín, griegu, holandés y en menor midida, de munchos otros. En dalgún momentu de la historia, esistieron dialeutos distintos del inglés modernu n'Inglaterra, pero munchos d'estos dialeutos yá nun son d'usu común, una y bones l'inglés estándar xeneralizóse al traviés de la educación, los medios de comunicación y les presiones socioeconómicas. L'idioma córnicu, ye una [[llingua céltica]], ye una de los trés [[llingües britóniques|idiomes britónicos]] esistentes; el so usu foi alicáu en [[Cornwall]]. Históricamente, otra llingua celta britónica, foi'l [[cúmbrico]], foi falada en [[Cumbria]], nel noroeste d'Inglaterra, pero morrió escontra finales del sieglu {{versalita|xi}}, anque los rastros d'esta llingua puédense inda atopar nel dialeutu de Cumbria. L'inglés modernu tempranu, empezó a finales del sieglu {{versalita|xv}} cola introducción de la imprenta en Londres y el [[gran desplazamientu vocálicu]]. Al traviés de la influencia mundial del [[Imperiu británicu]], l'inglés estender per tol mundu dende'l sieglu {{versalita|xvii}} hasta mediaos del sieglu {{versalita|xx}}. Al traviés de los periódicos, los llibros, el telégrafu, el teléfonu, los rexistros fonográficos, la radio, la televisión per satélite, los organismos de radiodifusión (como la BBC) ya Internet, según el surdimientu de los Estaos Xuníos como superpotencia global dempués de la Segunda Guerra Mundial. Ye según l'inglés convirtióse na llingua internacional del negociu, la ciencia, la comunicación, los deportes, l'aviación y la diplomacia. == Lleis == {{AP|Derechu d'Inglaterra}} [[Ficheru:Royal courts of justice.jpg|miniaturadeimagen|Los [[Reales Tribunales de Xusticia]] nel [[Strand (Londres)|Strand]], Londres.]] El [[derechu inglés]] ye'l sistema xurídicu d'Inglaterra y Gales. Gracies al [[Imperiu británicu]], esportóse al traviés del mundu: ye la base de la xurisprudencia del ''[[derechu anglosaxón]]''. El xurista, xuez y políticu inglés del sieglu {{versalita|xviii}}, [[William Blackstone]], conocíu pola so obra seminal," ''Comentarios sobre les lleis d'Inglaterra"'', contién la siguiente formulación: "ye meyor que diez persones culpables escapen qu'un inocente sufra", un principiu que postula que'l gobiernu y los tribunales tienen d'errar pel llau de la inocencia, que se caltuvo constante. [[William Garrow]] introdució'l sistema de tribunales acusatorios na llei común. Él acuñó la frase "presuntu inocente hasta que se demuestre la so culpabilidá", aportunando en que los acusadores de los acusaos y la so evidencia teníen que ser probaos a xeitu na corte. Los principales documentos constitucionales son, La Carta Magna (cola fundación del "gran escritu" [[hábeas corpus]] - "salvaguardar la llibertá individual contra l'aición estatal arbitraria"), la Declaración de Derechos de 1689 (una disposición que da llibertá d'espresión nel Parllamentu), Pidimientu de Derechu, Acta de hábeas corpus de 1679 y les Actes del Parllamentu de 1911 y 1949. El xurista [[Albert Venn Dicey]] escribió que los hábeas Corpus británicos "nun declaren nengún tipu de principiu y nun definen los derechos, pero son pa fines práuticos dignos de cien artículos constitucionales que garanticen la llibertá individual". Un fuerte defensor de la "constitución non escrita", Dicey declaró que los derechos ingleses taben incorporaos nel derechu común inglés, y nes instituciones y les costumes de la nación. == Lliteratura == {{AP|Lliteratura d'Inglaterra}} [[Ficheru:William Hogarth 017.jpg|miniaturadeimagen| El cuadru de [[William Hogarth]] de la obra de Shakespeare ''[[The Tempest]]'' ye un exemplu de cómo la lliteratura inglesa influyó na pintura inglesa nel sieglu {{versalita|xviii}}.]] La [[lliteratura inglesa]] empecipiar nel sieglu V cola [[lliteratura anglosaxona]], que foi escrita en [[inglés antiguu]], col poema épicu ''[[Beowulf]]'' como la so obra lliteraria más representativa. Mientres munchos años, el llatín y el francés fueron les llingües lliteraries preferíes d'Inglaterra, pero na [[dómina medieval]] hubo un florecimientu de la lliteratura en [[inglés mediu]], con [[Geoffrey Chaucer]] como escritor más famosu d'esti periodu. La [[yera isabelina]] ye considerada la edá d'oru de la lliteratura inglesa, con una gran producción lliteraria n'idioma inglés y el florecimientu de la poesía y el [[teatru isabelín]]. El dramaturgu, poeta y actor [[William Shakespeare]] ye consideráu'l poeta nacional inglés y l'escritor más importante en llingua inglesa. Escritores importantes del periodu son [[John Milton]], [[Daniel Defoe]], [[Francis Bacon]], [[John Webster]] y [[Christopher Marlowe]], ente munchos otros. Hai un periodu importante de producción lliteraria conocíu como [[lliteratura de la Restauración inglesa]] que se desenvuelve ente 1660 y 1689. Col advenimiento del [[Imperiu Británicu]], hubo una gran espansión del inglés como llingua mundial, creándose asina una lliteratura nesti idioma perdayuri del mundu. Caben a destacar escritores acomuñaos con Inglaterra tales como Shakespeare, [[Jane Austen]], [[Alfred Tennyson]], [[Rudyard Kipling]], [[Arnold Bennett]], [[Rupert Brooke]], [[Lewis Carroll]], [[Charles Dickens]], [[Thomas Hardy]], [[A. E. Housman]], [[H. G. Wells]], [[Agatha Christie]], [[George Orwell]], [[Virginia Woolf]], [[J. R. R. Tolkien]], [[Philip Pullman]], [[Douglas Adams]], [[Terry Pratchett]] y [[J. K. Rowling]], ente una gran cantidá d'escritores. La llingua inglesa ye l'idioma con mayor númberu de gallardoniaos del [[Premiu Nobel de Lliteratura]], con 27. Ente los escritores nacíos n'Inglaterra que ganaron dichu premiu, cúntense [[John Galsworthy]], [[William Golding]], [[Winston Churchill]] y [[Harold Pinter]]. <center> {| {{tablaguapa}} style="text-align:center;" |- ! align=center|<small>[[William Shakespeare]]<br />(1564–1616)</small><br /><small>''[[Hamlet]]''<br />''[[Romeo y Julieta]]''<br />''[[Otelo]]''</small> ! align=center|<small>[[Jane Austen]]<br />(1775–1817)</small><br /><small>''[[Sense and Sensibility]]''<br />''[[Arguyu y prexuiciu]]''</small> ! align=center|<small>[[Charles Dickens]]<br />(1812–1870)</small><br /><small>''[[A Christmas Carol]]''<br />''[[David Copperfield (novela)|David Copperfield]]''<br />''[[Oliver Twist]]''</small> ! align=center|<small>[[Virginia Woolf]]<br />(1882–1941)</small><br /><small>''[[La señora Dalloway]]''</small> ! align=center|<small>[[H. G. Wells]]<br />(1886–1946)</small><br /><small>''[[La guerra de los mundos (novela)|La guerra de los mundos]]<br />[[La máquina del tiempu]]<br />[[L'home invisible]]''</small> ! align=center|<small>[[George Orwell]]<br />(1903–1950)</small><br /><small>''[[Rebelión na granxa]]''<br />''[[1984 (novela)|1984]]''</small> ! align=center|<small>[[Agatha Christie]]<br />(1890–1976)</small><br /><small>''[[Asesinatu nel Orient Express]]''<br />''[[La ratonera]]''</small> ! align=center|<small>[[J. R. R. Tolkien]]<br />(1892–1973)</small><br /><small>''[[El señor de los aniellos]]<br />[[El hobbit]]''</small> ! align=center|<small>[[J. K. Rowling]]<br />(1965)</small><br /><small>''[[Harry Potter]]''</small> |- | [[Ficheru:Shakespeare.jpg|110px]]|| [[Ficheru:Jane Austen coloured version.jpg|110px]] || [[Ficheru:Dickens Gurney head.jpg|100px]] || [[Ficheru:George Charles Beresford - Virginia Woolf in 1902 - Restoration.jpg|110px]] ||[[Ficheru:H.G. Wells by Beresford.jpg|105px]] || [[Ficheru:George Orwell press photo.jpg|105px]]|||| || [[Ficheru:J. K. Rowling 2010.jpg|110px]] |} </center> == Artes escéniques == [[Ficheru:Royal Albert Hall, London.jpg|miniaturadeimagen|Los [[Proms]] llevar a cabu añalmente nel [[Royal Albert Hall]] mientres el branu.]] N'Inglaterra, son populares los grandes festivales de música al campu, como [[Festival de Glastonbury|Glastonbury]], V Festival, y los [[Festivales de Reading y de Leeds]]. Inglaterra tuvo a la vanguardia del movimientu [[rave]] illegal, a partir de los años 1980, que condució a la nacencia d'una cultura paneuropea conocida como ''teknivals'', reflexada nos festivales al campu, y nel viaxe como estilu de vida. La casa de la ópera más prominente n'Inglaterra ye la [[Royal Opera House]] en [[Covent Garden]]. Los [[Proms]], una temporada de conciertos de música clásica orquestal celebrada nel [[Royal Albert Hall]], ye un importante eventu cultural que se celebra añalmente. El [[Royal Ballet]] ye una de les principales compañíes de ballé clásicu del mundu, la so reputación basar en dos figures prominentes de la danza del sieglu {{versalita|xx}}, la baillarina [[Margot Fonteyn]] y el coreógrafu [[Frederick Ashton]]. [[Ficheru:Astley's Amphitheatre Microcosm edited.jpg|miniaturadeimagen|left|Anfiteatru Astley, Londres, circa 1808. [[Philip Astley|Astley]] realizó acrobacies nun aniellu de 42 pies de diámetru; ye'l tamañu estándar utilizáu polos circos dende entós.]] Caben a destacar representantes del teatrillo playeru de [[títeres de cachaporra]], tales como [[Punch y Judy]] que fixeron la so primer apaición en Covent Garden, Londres, en 1662. Consideraos como iconos culturales británicos, apaecieron nun periodu significativu na historia británica, la de la [[Restauración inglesa]], herederos del «[[Polichinela|pulcinella]]» italianu y el «polichinelle» francés, col so orixe na familia de títeres de la [[commedia dell'arte]]. L'argumentu, nes farses que protagoniza Punch, suel representar les aventures y desventures d'un personaxe simple, probe y atrevíu que, ensin atender a códigos d'honor, llucha contra poderosos y esplotadores, convirtiéndose asina n'héroe d'un públicu popular polo xeneral ya infantil en particular. Ente les sos grandes fazañes –que solo a un títere dexaríense-y– tán aforcar a un policía, montar en cocodrilu o aporrear a tol mundu. Esforcio al par que simpáticu y elemental, artífiz de los asesinatos más grotescos y esperpénticos que puedan imaxinase, la so representación foi prohibida en delles etapes de la historia inglesa. {{imaxe múltiple|perrow = 2|anchu_total=300 | semeya1 = Swanage Punch & Judy.JPG |anchu1=2349|alto1=2102 |testu1=Un puestu del [[teatru de títeres]] de [[Punch y Judy]] en Swanage, Dorset. L'anárquicu Sr. Punch foi una figura influyente na comedia británica y caricatura política. | semeya2 = WarnePantomine1890.jpg|anchu2=400|alto2=570 |testu2=La [[pantomima]] desempeña un papel prominente na cultura británica mientres la temporada de Navidá y Añu Nuevu. }} El [[circu]] ye una forma tradicional d'entretenimientu nel Reinu Xuníu. El Circu de Chipperfield remontar a más de 300 años en Gran Bretaña, polo que ye una de les dinastíes de circu familiares más antigües. [[Philip Astley]] ye consideráu como'l padre del circu modernu. Dempués de la so invención del aniellu del circu en 1768, l'anfiteatru de Astley abrir en Londres en 1773. Como maestru ecuestre, Astley tenía una habilidá pa la cabalgata, añedió vasíes, corredores de cuerda, malabaristes, perros d'execución y un payasu pa enllenar el tiempu ente les sos propies demostraciones, ye según nació'l circu modernu. El Circu Real de Hughes yera popular en Londres en 1780. El Circu Real de Pablo Fanque, destaca ente los circos más populares de la Inglaterra victoriana, qu'amosó a [[William Kite]], y tamién inspiró a John Lennon a escribir ''[[Being for the Benefit of Mr. Kite!]]'', nel álbum de [[The Beatles]], ''[[Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band]]''. Ensin escaecer que [[Joseph Grimaldi]], ye'l más célebre de los payasos d'Inglaterra, ye consideráu'l padre del [[payasu|clowning]] modernu. N'Inglaterra, conozse como [[pantomima]] a un subxéneru dramáticu de la [[comedia musical]], diseñáu pal entretenimientu de la familia. Realizar en teatros en tol Reinu Xuníu mientres la temporada de Navidá y Añu Nuevu. L'arte aniciar nel sieglu {{versalita|xviii}} con John Weaver, un maestru de baille y coreógrafu nel [[Teatru Drury Lane]] en Londres. La Inglaterra del sieglu {{versalita|xix}} adquirió la so forma actual, qu'inclúi cantares, comedia y baille, emplegando actores d'encruz de xéneru, combinando humor tópico con una historia llibremente basada nun conocíu cuentu de fades. Ye una forma participativa de teatru, na que'l públicu canta partes de la música y glaya frases a los intérpretes, como "''ta detrás de ti''". El ''[[music hall]]'' ye un tipu d'entretenimientu teatral británicu, popular dende la [[dómina victoriana]] temprana, conocida a mediaos del sieglu {{versalita|xx}}. El precursor de los espectáculos de variedaes de güei, el music hall arreyó un amiestu de cantares populares, comedia, actos d'especialidá y diversidá d'entretenimientu. Los artistes británicos que perfeccionaron les sos habilidaes na pantomima y los bocetos del music hall son, [[Charlie Chaplin]], [[Stan Laurel]], [[George Formby, Jr.]], [[Gracie Fields]], [[Dan Leno]], [[Gertrude Lawrence]] y [[Harry Champion]]. El comediante y empresariu de teatru británicu [[Fred Karno]] desenvolvió una forma de comedia ensin diálogu nos años 1890, y Chaplin y Lloréu taben ente los comediantes del music hall que trabayaron pa él. == Música == {{VT|Música del Reinu Xuníu}} [[Ficheru:Edward Elgar.jpg|miniaturadeimagen|180px|[[Edward Elgar]], unu de los compositores clásicos ingleses más celebraos.]] Inglaterra tien una llarga y rica historia musical. El Reinu Xuníu, como la mayoría de los países europeos, esperimentó una renacencia de los sos raigaños na última metá del sieglu {{versalita|xx}}. La música inglesa foi en parte preséu y en parte protagonista d'esti fenómenu, qu'algamó'l so puntu máximu a finales de los años 1960 y hasta los años 1970. {{imaxe múltiple|perrow = 2|anchu_total=250|| posición_tabla = left | semeya1 = The Beatles i Hötorgscity 1963.jpg |testu1=[[The Beatles]] |anchu1=1446|alto1=1607 | semeya2 = Mick Jagger in Dean Haag (1976).png |testu2=[[Mick Jagger]] |anchu2=3208|alto2=2133 | semeya3 = David Bowie - TopPop 1974 10.png |testu3=[[David Bowie]] |anchu3=500|alto3=479 | semeya4 = Queen - Freddie Mercury.jpg |testu4=[[Freddy Mercury]] |anchu4=3496|alto4=5244 | testu = Famosos músicos ingleses. }} Los llogros de la tradición coral anglicana, deber a compositores del sieglu {{versalita|xvi}} como [[Thomas Tallis]], [[John Taverner]] y [[William Byrd]] que tendieron a opacar la composición instrumental. Les innovaciones semi-operístiques de [[Henry Purcell]] nun llevaron a una tradición operística nativa, pero [[Georg Friedrich Händel]] atopó patrocinadores reales ya importantes, ensin escaecese d'un entusiasta sofitu del públicu inglés. La gran receición del públicu a compositores musicales non ingleses como [[Haydn]], de cutiu oldeaba cola falta de reconocencia pal talentu local. Sicasí, l'apaición de figures tales como [[Edward Elgar]] y [[Arthur Sullivan]] nel sieglu {{versalita|xix}} apurrió una nueva vitalidá na música inglesa. Nel sieglu {{versalita|xx}}, [[Benjamin Britten]] y [[Michael Tippett]] destacaron como compositores d'[[ópera]] reconocíos internacionalmente. [[Ralph Vaughan Williams]] y otros músicos compilaron cantares de música folk plueberina y afacer como música de conciertu. [[Cecil Sharp]] foi una figura principal na renacencia de la [[música folk]] inglesa. Na década de los 1960, surdieron n'Inglaterra diversos músicos, cantantes y agrupaciones musicales que los sos trabayos vinieron dar forma a munchos movimientos musicales, cuantimás el [[rock]] y el [[pop]]. En 1962, [[The Beatles]] ([[John Lennon]], [[Paul McCartney]], [[George Harrison]] y [[Ringo Starr]]) convertir nel grupu musical más popular de tolos tiempos. Más tarde, popularizáronse músicos y conxuntos ingleses como [[The Rolling Stones]], [[Black Sabbath]], [[Elton John]], [[Depeche Mode]], [[David Bowie]], [[The Who]], [[Queen]], [[Pink Floyd]], [[Iron Maiden]], [[The Police]], [[Sting]], [[Deep Purple]], [[Led Zeppelin]], [[The Kinks]], [[Cream]], [[Eric Clapton]], [[Jeff Beck]], [[Def Leppard]], [[Genesis]], [[Phil Collins]], [[Peter Gabriel]], [[Sex Pistols]], [[The Clash]], [[The Jam]], [[Rod Stewart]], [[E.L.O.]], [[Dire Straits]], [[The Smiths]], [[Morrissey]], [[The Cure]], [[Erasure]], [[Duran Duran]], [[Culture Club]], [[Pet Shop Boys]], [[Take That]] y [[Spice Girls]]. Dalgunos de los artistes contemporáneos principales (que se suman a los activos mentaos enantes) son [[Coldplay]], [[Kaiser Chiefs]], [[Arctic Monkeys]], [[Blur]], [[Oasis (banda)|Oasis]], [[Radiohead]], [[Amy Winehouse]] y [[Robbie Williams]]. Tamién se cunta a [[One Direction]], [[Little Mix]], [[Ed Sheeran]], [[Keane]], [[Placebo (banda)|Placebo]], [[Max and Harvey Mills]], [[The Coral]], [[Gorillaz]], [[Muse]], [[Lily Allen]], [[Jessie J]], [[Bring Me The Horizon]], [[The Vamps]], [[Jake Bugg]] y [[Birdy]]. == Cine == {{VT|Cine del Reinu Xuníu}} [[Ficheru:Hitchcock, Alfred 02.jpg|miniaturadeimagen|180px|[[Alfred Hitchcock]] ye de cutiu consideráu como'l mayor cineasta británicu. Filmes sos como ''[[Los páxaros]], [[Psicosis]]'' y ''[[Vértigu (película de 1958)|Vértigu]]'' atopar ente les meyores películes de la historia del cine.]] Inglaterra (y el Reinu Xuníu nel so conxuntu) tuvo una influencia considerable na [[historia del cine]], gracies a dalgunos de los meyores actores, direutores ya imáxenes en movimientu de tolos tiempos, incluyendo a figures como [[Alfred Hitchcock]], [[Charlie Chaplin]], [[David Lean]], [[Laurence Olivier]], [[Vivien Leigh]], [[John Gielgud]], [[Peter Sellers]], [[Julie Andrews]], [[Michael Caine]], [[Gary Oldman]], [[Helen Mirren]], [[Kate Winslet]] y [[Daniel Day-Lewis]]. Hitchcock y Lean atopar ente los más aclamaos pola crítica de tolos tiempos. El primer [[suspensu|thriller]] de Hitchcock, ''[[The Lodger: A Story of the London Fog]]'' (1926), ayudó a formar el xéneru del thriller nel cine, ente que la so película de 1929, ''[[Blackmail]]'', de cutiu ye considerada como'l primer llargumetraxe de soníu británicu. [[Ficheru:Chaplin The Kid edit.jpg|miniaturadeimagen|left|150px|[[Charlie Chaplin]], iconu mundial del [[cine mudu]].]] Tocantes a los principales estudios de cine n'Inglaterra destaquen, [[Pinewood Studios|Pinewood]], [[Elstree]] y [[Estudios Shepperton|Shepperton]]. Dalgunes de les películes más esitoses comercialmente de tolos tiempos produciéronse n'Inglaterra, incluyendo dos de les franquicies de películes de mayor recaldación ([[Harry Potter (serie cinematográfica)|Harry Potter]] y [[Películes de James Bond|James Bond]]). [[Ealing Studios]] (Londres), ye l'estudiu de cine de trabayu continuu más antiguu del mundu. Famosa pola grabación de munches bandes sonores de películes cinematográfiques, la [[Orquesta Sinfónica de Londres]] realizó per primer vegada música pa cine en 1935. Los productores ingleses tamién participen en coproducciones internacionales y los actores ingleses, direutores y miembros de la banda tamién apaecen regularmente nes películes de Hollywood. [[Ridley Scott]] atópase dientro d'un grupu de cineastes ingleses, incluyendo a [[Tony Scott]], [[Alan Parker]], [[Hugh Hudson]] y [[Adrian Lyne]], que remanecieron de faer anuncios publicitarios pa la televisión británica de los años 70. El conseyu cinematográficu del Reinu Xuníu clasificó a [[David Yates]], [[Christopher Nolan]], [[Mike Newell]], [[Ridley Scott]] y [[Paul Greengrass]] como los cinco direutores ingleses más eexitososcomercialmente dende 2001. Otru direutores contemporáneos d'Inglaterra son [[Sam Mendes]], [[Guy Ritchie]] y [[Steve McQueen]]. Ente los actores actuales famosos pueden mentase a [[Tom Hardy]], [[Daniel Craig]], [[Benedict Cumberbatch]], [[Emma Watson]] y [[Andy Serkis]]. Munches películes esitoses de Hollywood basáronse en persones ingleses, hestories o eventos. El "ciclu inglés" de les películes animaes de [[Disney]] inclúi a ''[[Alicia nel país de les maravíes (película de 1951)|Alicia nel país de les maravíes]], [[The Black Cauldron|El calderu máxicu]], [[El llibru de la selva (película de 1967)|El llibru de la selva]], [[Robin Hood (película de 1973)|Robin Hood]]'' y ''[[The Many Adventures of Winnie the Pooh|Winnie Pooh]]''. == Gastronomía == {{AP|Cocina inglesa}} [[Ficheru:Tea at the Rittenhouse Hotel.jpg|miniaturadeimagen|150px|left|La [[hora del té]], representativa de la cultura inglesa.]] Les comíes tradicionales d'Inglaterra entienden diversos platos a base de carne, verdures, pan, quesu, pasteles, caldos y pexe. N'Inglaterra prodúcense diversos tipos de panes (baps, [[barm cake]]s, bread cakes, [[stottie cake]], pan de cottage, [[pan de centenu]], [[pan de jenjibre]]) y una gran variedá de quesos producíos a base de lleche de vaca, de cabra y d'oveya ([[quesu cheddar|Cheddar]], Cheshire, Sage Derby, [[quesu Lancashire|Lancashire Cheese]], Rede Leicester, Double Gloucester, Wensleydale, Stilton, Cornish). Esisten dellos platos a base de pescáu, como'l ''[[kipper]]'', el ''[[fish and chips]]'' y el ''[[kedgeree]]''. Los ingleses tamién suelen acompañar una pinta de ''[[stout]]'' con mariscos, que son populares nos ''[[pub]]s''. {{imaxe múltiple|perrow = 2|anchu_total=350|| posición_tabla = right | semeya1 = Fish and chips.jpg |testu1=[[Fish and chips]] |anchu1=1152|alto1=768 | semeya2 = Bangers and mash 1.jpg |testu2=[[Bangers and mash]] |anchu2=640|alto2=480 | semeya3 = English breakfast 2.jpg |testu3=[[Almuerzu inglés|English breakfast]] |anchu3=3072|alto3=2304 | semeya4 = Sunday roast - roast beef 1.jpg |testu4=[[Roast beef]] |anchu4=1024|alto4=768 | testu = Platillos populares d'Inglaterra. }} El consumu de tartes, pudin y pasteles, tien el so raigañu na Edá Media. Estos platillos son consideraos como pilastres fundamentales de la cocina inglesa. Los rellenos tradicionales pa les tartes calientes inclúin pollu y xampiñones, carne con cerveza, carne picao y cebolla, y corderu o carne acompañáu de papes. Tamién esisten diversos tipos de tartes fríes, como'l pastel de puercu. Les salchiches ingleses fáense xeneralmente de res o gochu. Un platu popular a base de salchiches ye'l ''[[bangers and mash]]é'' onde estes se combinen con [[puré de pataques]]. Al igual que n'otros países del norte d'Europa, n'Inglaterra suélense consumir y caltener alimentos en forma de salaos, afumaos, encurtidos y conserves. Ente los condimentos, destaquen el [[chutney]], el [[Branston Pickle]], [[piccalilli]], cebolles encurtidas, pepinillos y la [[mueyu Worcestershire]]. La pallabra [[sándwich]] provién del noble inglés [[John Montagu]], IV conde de Sandwich, que-y gustaba comer d'esta forma porque asina podía xugar a les cartes mientres comía, ensin emporcase los deos. Los sándwiches rellenos de condimentos encurtidos y ''[[Gentleman's Relish]]'' son distintivos d'Inglaterra. Otros platos como'l [[almuerzu inglés|almuerzu completu inglés]], el ''[[sunday roast]]'' y el pudín de ''[[steak and kidney]]'' tamién son típicos ingleses. El [[té]] y la [[cerveza]] son bebíes típiques y bastante icónicas d'Inglaterra, particularmente la primera. Tradicionalmente, pa la clase alta, la [[hora del té]] ye una comida separada, a diferencia del té de la tarde, que se realiza nos estratos baxos y medios de la sociedá inglesa. La [[sidra]] ye producida al oeste del país, y sicasí, nel sur d'Inglaterra viose la reintroducción de viñes que producen la calidá alta de [[vinu]] blancu nuna balanza comparativamente pequeña. El ''[[roast beef]]'' ye un platu tradicionalmente acomuñáu con Inglaterra, que fíxose famosu pola balada patriótica de [[Henry Fielding]] ''"The Roast Beef of Old England"'', y la pintura de [[William Hogarth]] del mesmu nome. Ello ye que dende'l sieglu {{versalita|xix}} la frase ''"-yos rosbifs"'' foi un llamatu popular qu'utilicen los franceses pa referise a los ingleses. Na actualidá, surdió un nuevu estilu de cocina llamáu [[Modern British cuisine|Modern British]], que combina los ingredientes británicos tradicionales coles influencies culinaries d'otres naciones. == Folclor == {{imaxe múltiple|perrow = 2|anchu_total=220 | semeya1 =Charles Ernest Butler - King Arthur.jpg |anchu1=780|alto1=1337 | semeya2 = Robin shoots with sir Guy by Louis Rhead 1912.png |anchu2=317|alto2=466 | semeya3 = SophieAndersonTakethefairfaceofWoman.jpg |anchu3=1595|alto3=2000 | semeya4 = George & the Dragon, Eldon Square War Memorial (geograph 1684855).jpg |anchu4=1024|alto4=768 | testu = El folclor inglés ye ricu en personaxes semihistóricos como'l [[Rei Arturu]] y [[Robin Hood]], criatures máxiques como les [[fada|faes]] y lleendes como la de [[Jorge de Capadocia#La lleenda del drag.C3.B3n|San Jorge y el dragón]]. }} El folclor inglés foise desenvolviendo a lo llargo de munchos sieglos, por cuenta de la socesiva esistencia de diversos pueblos qu'ocuparon el territoriu, como los celtes, los romanos, el anglosaxones y los normandos. Anque dalgunos de los personaxes y hestories tán presentes en toa Inglaterra, la mayoría pertenecen a rexones específiques. Dientro del folclor inglés, inclúyense seres mitolóxicos como los [[pixie]]s, [[xigante (mitoloxía)|xigantes]], [[dragón|dragones]], [[elfos]], [[trol]]es, [[goblin]]s y [[nanu (mitoloxía)|nanos]]. {{imaxe múltiple|perrow = 2|anchu_total=200 | posición_tabla = left | semeya1 =Buckingham-palace-guard-11279634947G5ru.jpg |anchu1=853|alto1=1280 | semeya2 = Detroit Publishing Co. - A Yeoman of the Guard (N.B. actually a Yeoman Warder), full restoration.jpg |anchu2=443|alto2=599 | testu = Los uniformes de la [[Guardia Real]] y los [[beefeater]]s considérense representativos d'Inglaterra. }} Ente les lleendes folclóriques d'Inglaterra, caben a destacar les más antigües y enraigonaes, que son les lleendes del [[Rei Arturu]] y los personaxes acomuñaos a la [[Materia de Bretaña]]: la [[reina Xinebra]], sir [[Lancelot]], los [[Caballeros de la Mesa Redonda]], y el magu [[Merlín]], según les hestories de [[Camelot]], la espada [[Excalibur]] y la busca del [[Santu Grial]]. Estes hestories axúntense dientro de la ''[[Historia Regum Britanniae]]'' de [[Geoffrey de Monmouth]]. Otra figura destacada de la tradición británica ye [[Coel Hen]], un semilegendario rei de les tribus britániques del norte d'Inglaterra y sur d'Escocia ente'l {{versalita|sieglu iv}} y el {{versalita|sieglu v}}. Dalgunes de les figures populares tán basaes en persones semihistóricas reales que la so historia foi tresmitida a lo llargo de dellos sieglos. El más conocíu quiciabes seya [[Robin Hood]] y los sos allegres foraxíos del [[monte de Sherwood]], combatiendo al xérif de [[Nottingham]] en tiempos del reináu de [[Ricardo Corazón de Lleón]]; de [[Lady Godiva]] dicíase que se pasiara esnuda a caballu por [[Coventry]]; [[Hereward el Proscritu]] foi una heroica figura inglesa qu'aguantó a la invasión normanda; y la [[Madre Shipton]] ye la bruxa arquetípica. Ye bien recurrente l'usu del personaxe del noble o caballeru bandíu, como [[Dick Turpin]] o'l mesmu Robin Hood. N'Inglaterra son famoses les lleendes de pantasmes como les pantasmes del [[Castiellu de Chillingham]], les pantasmes de la [[Torre de Londres]], o Herne el Cazador, una pantasma ecuestre acomuñáu col monte de [[Windsor (Berkshire)|Windsor]] y el [[Windsor Great Park|Great Park]] del [[Castiellu de Windsor]]. Caben a destacar figures llexendaries de Londres na dómina victoriana del sieglu XIX que los sos cuentos fueron romantizados, ya inclúin a [[Sweeney Todd]], el peluqueru asesín de Fleet Street, y l'asesín en serie [[Jack l'Estripador]]. El [[gremlin]], ye una criatura traviesa que sabotea los aviones, ye parte del folclor de la [[Real Fuercia Aérea]], que data nos años 1920. Ente los mitos urbanos contemporáneos y criatures de [[criptozoología]] puede mentase a la [[Bestia de Bodmin Moor]]. [[Ficheru:Foresters Arms, Fairwarp - geograph.org.uk - 456466.jpg|miniaturadeimagen|Muyeres con traxes llabradores baillen la [[danza Morris]] nes contornes del [[pub]] ''The Foresters Arms'', en Fairwarp.]] [[Ficheru:Cap'n Stump - geograph.org.uk - 642971.jpg|miniaturadeimagen|left|150px|La figura del pirata inglés aportó a reconocida de forma universal.]] Otra figura icónica d'Inglaterra ye'l [[pirata]]. Publicáu en 1724, la ''[[Historia xeneral de los pirates]]'', pol capitán [[Charles Johnson (biógrafu de pirates)|Charles Johnson]], apurrió'l rellatu estándar de la vida de munchos pirates na [[Edá d'oru de la piratería|Edá d'Oru]]. Munchos famosos pirates ingleses de la Edá d'Oru veníen de [[West Country]], na mariña suroeste d'Inglaterra. La figura del pirata influyó na lliteratura inglesa, onde personaxes nes obres de [[Robert Louis Stevenson]] ([[Long John Silver]]), [[Daniel Defoe]] ([[Davy Jones]]) y [[J. M. Barrie]] (el [[capitán Gaxarte]]) ayudaron a definir l'arquetipu. Dalgunos d'estos pirates ingleses famosos fueron [[Henry Morgan]], [[Barbanegra]], [[Calico Jack]], [[Francis Drake]] y sir [[Walter Raleigh]]. Hai delles actividaes folclóriques nacionales y rexonales, como la [[danza Morris]], el [[baille de les cintes]], diverses [[danza de les espaes|dances de les espaes]] locales como la del [[Nordeste d'Inglaterra]] o la de [[Yorkshire]], la danza de los cuernos en [[Abbots Bromley]], obres de teatru caleyeru con mázcares (por casu, la [[Jorge de Capadocia#La lleenda del drag.C3.B3n|lleenda de San Jorge y el dragón]]), la danza de patiscar botelles en [[Leicestershire]], y el [[festival del quesu rodante]] en Cooper's Hill, [[Brockworth]], calteniendo l'antiguu folclor inglés. El 5 de payares, los ingleses faen fogueres, fueos artificiales, y comen [[Mazana de caramelo|manzanes de carambelu]], pa celebrar o conmemorar la frustración de la [[Combalechadura de la pólvora|Entama de Pólvora]] centrada en [[Guy Fawkes]], que se convirtió nun eventu añal dempués de la Llei d'Aición de Gracies de 1606. La [[mázcara de Guy Fawkes]] ye un emblema pa grupos de protesta anti-establishment. Inglaterra nun tener un traxe típicu nacional, anque esisten delles vistimientes como les de los ''Reyes Pearly y Queen'', una organización caritativa de Londres. Los baillarinos de la danza Morris tamién cunten con una vistimienta especial pa l'actividá. Tamién se consideren típicos d'Inglaterra los uniformes de la [[Guardia Real]] y el de los [[Beefeater|alabarderos de la Torre de Londres]]. La visión utópica d'una Inglaterra tradicional conozse como la ''[[Allegre Inglaterra]]''. == Patrimoniu == El patrimoniu históricu d'Inglaterra toma un gran númberu de monumentos históricos y sitios arqueolóxicos. De los 31 sitios declaraos Patrimoniu de la Humanidá pola UNESCO allugaos nel Reinu Xuníu, 17 atopar n'Inglaterra, incluyíos los conxuntos megalíticos de [[Stonehenge]], allugaos nel condáu inglés de [[Wiltshire]]. Dientro del patrimoniu nacional d'Inglaterra tamién s'atopa una numberosa cantidá de ruines y túmulos megalíticos, fuertes y ruines romanes, castiellos medievales, edificios relixosos como abadíes, catedrales, prioratos y capiyes, casones fortificaes, cases de campu y xardinos. <center> <gallery> Stonehenge2007 07 30.jpg|[[Stonehenge]] Tower of London (Foto Hilarmont).jpg|[[Torre de Londres]] Westminster palace.jpg|[[Palaciu de Westminster]] Windsor Castle at Sunset - Nov 2006.jpg|[[Castiellu de Windsor]] </gallery> </center> === Marcadores históricos: plaques azules === [[Ficheru:Sir Alfred Hitchcock (4313226125).jpg|miniaturadeimagen|180px|Placa azul n'honor a [[Alfred Hitchcock]].]] Una placa azul, ye'l marcador históricu más antiguu del mundu, ye una amuesa permanente instalada en cualquier llugar públicu del Reinu Xuníu pa conmemorar un venceyu ente esa llocalización y una persona o a cencielles un acontecimientu famosu. L'esquema foi una creación del políticu William Ewart en 1863 y empecipióse en 1866. Foi establecíu formalmente pola sociedá de les artes en 1867, y dende 1986 operar el [[English Heritage]]. La primer placa foi revelada en 1867 pa conmemorar a [[Lord Byron]] nel so llugar de nacencia, 24 cai d'Abuelgues, Cavendish, Londres. Ente los exemplos que conmemoren eventos, inclúyense la primer demostración de John Logie Baird de la televisión en 22 Frith Street, Westminster, W1, Londres, y la primer milla executada en menos de 4 minutos por [[Roger Bannister]] el 6 de mayu de 1954 na Iffley Road de la [[Universidá d'Oxford]]. == Filosofía == Inglaterra foi'l trubiecu de numberosos filósofos bien importantes que contribuyeron al desenvolvimientu de corrientes filosófiques como'l lliberalismu, l'utilitarismu, el librepensamiento, el pensamientu ilustráu, l'empirismu, la filosofía política y la filosofía analítica. Les idees d'esti pensadores exercieron influencia en fechos históricos trascendentales como la [[Ilustración]], la [[Revolución Francesa]], la [[Declaración de los Derechos Humanos]] y la [[Declaración d'Independencia de los Estaos Xuníos]]. Ente los principales filósofos ingleses, pueden mentase: [[Ficheru:Godfrey Kneller - Portrait of John Locke (Hermitage).jpg|miniaturadeimagen|[[John Locke]] nuna semeya por [[Godfrey Kneller]] (1697).]] * [[Tomás Moro]] (1478-1535) encetó los problemes sociales de la humanidá na so obra cume, ''[[Utopía (Tomás Moro)|Utopía]]'' (1516). El restu de les sos obres tienen como filo común el ensalzamiento del idealismu y la condena de la tiranía. * Sir [[Francis Bacon]] (1561-1626) desenvolvió'l [[empirismu]] filosóficu y científicu, lo que lo convirtió n'unu de los pioneros del pensamientu científicu modernu al desenvolver el [[métodu científicu]] esperimental. Les sos obres filosófiques más prominentes son ''La meyora del saber'' (1605), ''[[Novum Organum]]'' o ''Indicaciones relatives a la interpretación de la naturaleza'' (1620). * [[Thomas Hobbes]] (1588-1679) foi una figura bien influyente nel desenvolvimientu de la [[filosofía política]] occidental por aciu la so obra ''[[Leviatán (Hobbes)|Leviatán]]'' (1651), un tratáu sobre la naturaleza de los seres humanos y de cómo s'entamen les sociedaes. * [[John Locke]] (1632-1704) ye consideráu padre del [[Ilustración|pensamiento ilustráu]], unu de los pensadores más influentes del [[Sieglu de les Lluces]], y unu de los fundadores de la teoría del [[contratu social]], la [[epistemoloxía]] y la [[filosofía política]]. * [[Thomas Paine]] (1737-1809) tuvo gran influencia por aciu los sos escritos sobre democracia social, reivindicación de la propiedá de la tierra, librepensamiento, relixón y esclavitú, nos revolucionarios estauxunidenses que lideraron la independencia d'esi país. * [[Jeremy Bentham]] (1748-1832) desenvolvió la [[utilitarismu|doctrina utilitarista]], afigurada na so obra principal: ''Introducción a los principios de moral y llexislación'' (1789). Amás, dexó fortalecíu y apoderáu el conceutu de [[Deontoloxía]] bien utilizáu en lleis y códigos del quefer profesional que mira escontra'l futuru. * [[John Stuart Mill]] (1806-1873) foi representante de la [[economía clásica|escuela económica clásica]] y teóricu del [[utilitarismu]]. Na so obra ''[[Sobre la llibertá]]'', espón les sos idees fundamentales sobre les llendes de la llibertá del individuu y la sociedá. * [[Bertrand Russell]] (1872-1970) foi filósofu, matemáticu, lóxicu y escritor, ganador del Premiu Nobel de Lliteratura, y conocíu pola so influencia na [[filosofía analítica]] a principios del sieglu {{versalita|xx}}. == Relixón == [[Ficheru:Canterbury-cathedral-wyrdlight.jpg|miniaturadeimagen|La [[catedral de Canterbury]] ye la sede del primáu de toa Inglaterra, el [[arzobispu de Canterbury]], l'obispáu más antiguu de la [[ilesia d'Inglaterra]].]] La [[Ilesia d'Inglaterra|Ilesia Anglicana d'Inglaterra]] ye la ilesia cristiana oficial d'Inglaterra. Otres denominaciones que nacieron n'Inglaterra son el [[Metodismu]], los [[Sociedá Relixosa de los Amigos Cuáqueros]] y l'[[Exércitu de Salvación]]. Dempués de los anglicanos, les denominaciones cristianes más abondoses n'Inglaterra son el [[catolicismu]], el [[protestantismu]] y los cristianos ortodoxos. Otres relixones monoteístes abrahámiques importantes son l'[[Islam]], el [[xudaísmu]] y la fe [[bahai]]. Tamién hai gran cantidá de fieles [[hinduista|hinduistes]], [[sij]]s y [[budistes]], y comunidaes de siguidores de [[neopaganismu|relixones neopaganas]] como la [[wicca]], el [[neopaganismu xermánicu]] y el [[druidismu]]. Previu a la introducción del cristianismu, nes islles britániques practicábense delles relixones politeístes, de cutiu referíes en xunto como'l llamáu [[paganismu]]. Estes relixones inclúin el politeísmu celta, el paganismu nórdicu, el politeísmu romanu y otres. Dalgunes d'estes relixones fueron introducíes polos anglosaxones, que teníen los sos oríxenes nes antigües tribus xermániques. El [[cristianismu]] llegó a Gran Bretaña per primer vegada al traviés de los romanos. Delles lleendes atribúin la introducción del cristianismu n'Inglaterra a [[José de Arimatea]], qu'aportó a [[Glastonbury]] llevando'l [[Santu Grial]], oxetu importante de les [[Materia de Bretaña|lleendes artúricas]]. Otra historia llexendaria narra que [[Lucio (rei)|San Lucio]] foi'l primer rei d'Inglaterra n'abrazar el cristianismu, convirtiendo a los [[bretones]] a esta fe. La evidencia arqueolóxica pa les comunidaes cristianes empieza a apaecer nos sieglos {{versalita|iii}} y {{versalita|iv}}. Tres la retirada de les lexones romanes, la población romanu-británica yera mayoritariamente cristiana. El cristianismu foi reintroducíu n'Inglaterra por misioneros d'Escocia y d'Europa continental, como [[Agustín de Canterbury|San Agustín]] (el primer [[arzobispu de Canterbury]]), y misioneros cristianos celtes nel norte (notablemente [[Aidan|San Aidan]], proveniente d'Irlanda, y [[San Cuthbert]], que vieno d'Escocia) en 597 d.C. El [[Sínodu de Whitby]] nel 664, finalmente llevó a la Ilesia inglesa a ser dafechu parte del catolicismu romanu. Los primeros documentos cristianos ingleses d'esti tiempu inclúin [[manuscritu ilustráu|manuscritos ilustraos]] como los [[Evanxelios de Lindisfarne]] del sieglu {{versalita|vii}} y los rellatos históricos escritos por [[Beda el Venerable]]. En 1536, la [[Ilesia d'Inglaterra]] dixebrar de Roma pola cuestión del divorciu (téunicamente, l'anulación del matrimoniu) del rei [[Enrique VIII]] y [[Catalina d'Aragón]]. La división condució a l'apaición d'una autoridá eclesiástica separada. Darréu, la influencia de la [[Reforma protestante|Reforma]] dio llugar a que la Ilesia d'Inglaterra adoptara la so distintiva posición católica reformada conocida como [[Anglicanismu]], que caltién l'[[episcopáu]] mientres adopta una [[luteranismu|teología luterana]]. [[Ficheru:TootBaldon StLawrence ParishChurch.JPG|miniaturadeimagen|La ilesia parroquial de [[Lorenzo de Canterbury|San Llorienzo]] en Toot Baldon, [[Oxfordshire]], ye arquetípica de munches pequeñes ilesies ingleses de pueblu.]] Anguaño, la Ilesia d'Inglaterra ye la principal ilesia establecida n'Inglaterra. Considerar a sigo mesma como continuidá de la ilesia católica estatal pre-Reforma (daqué que la [[Ilesia Católica Romana]] nun acepta), y foi una ilesia anglicana distinta dende l'asentamientu baxu [[Sabela I d'Inglaterra]] (con cierta interrupción mientres el periodu de la [[Mancomunidá d'Inglaterra]] del sieglu {{versalita|xvii}}). El Monarca británicu ye formalmente'l Gobernador Supremu de la Ilesia d'Inglaterra. El so líder espiritual ye'l [[arzobispu de Canterbury]], que ye consideráu por convención como'l xefe de la [[comunión anglicana]] mundial. Na práutica, la Ilesia d'Inglaterra ye gobernada pol Sínodu Xeneral, so l'autoridá del [[Parllamentu inglés|Parllamentu]]. La misión de la Ilesia d'Inglaterra d'espublizar el [[Evanxeliu]] vio l'establecimientu de munches ilesies na Comunión Anglicana en tol mundu, particularmente na [[Mancomunidá de Naciones]]. A partir del sieglu {{versalita|xviii}}, nació n'Inglaterra'l [[movimientu metodista]], de la mano d'individuos como [[John Wesley]] y el so hermanu menor [[Charles Wesley]], primeramente tratábase d'un movimientu dientro de la Ilesia d'Inglaterra, desenvolviéndose darréu como una denominación separada tres la muerte de John Wesley. Otros movimientos protestantes non conformistes tamién s'establecieron n'Inglaterra en delantre. [[San Jorge]] ye reconocíu como'l santu patrón d'Inglaterra, y la so insinia, la [[cruz de San Jorge]], apaez na [[bandera d'Inglaterra]]. Sicasí, hasta antes d'[[Eduardu III d'Inglaterra|Eduardu III]], dichu reconocencia yera para [[San Edmundo]], y na actualidá, [[Albanu de Verulamium|San Albanu]] ye veneráu per parte de los fieles como'l primera mártir cristianu d'Inglaterra. === Celebración de la Navidá === :<small>''Ver tamién''</small>: [[Tradiciones navidiegues#Reinu Xuníu|Tradiciones navidiegues nel Reinu Xuníu]] {{imaxe múltiple|perrow = 2|anchu_total=350 | semeya1 = Scrooges third visitor-John Leech,1843.jpg |anchu1=1517|alto1=2439 | semeya2 = Charles Dickens - Project Gutenberg eText 13103.jpg |anchu2=278|alto2=299 | testu = ''[[A Christmas Carol|Cuentu de Navidá]]'' (1843), de [[Charles Dickens]] (derecha) xugó un papel determinante n'alicar la celebración de la Navidá y el ''espíritu navidiegu''. }} La celebración de la [[Navidá]] nos países anglosaxones tien munches tradiciones que surdieron n'Inglaterra, y que se fueron espublizando al mundu enteru. Na Inglaterra del sieglu {{versalita|xvii}}, los [[puritanu|puritanos]] condergaron la celebración de Navidá. Sicasí, la [[Ilesia Anglicana]] "primió por una observación más ellaborada de les fiestes, les temporaes penitenciales y los díes de los santos. La reforma del calendariu convertir nun importante puntu de tensión ente los anglicanos y los puritanos". La [[Ilesia Católica]] tamién se pronunció, promoviendo una forma más relixosa de celebrar la festividá. El rei [[Carlos I d'Inglaterra]] ordenó a los sos nobles y aristócrates que tornaren a les sos faciendes a mediaos del iviernu pa caltener la so antigua arrogancia navidiega. Dempués de la victoria parllamentaria sobre Carlos I mientres la [[guerra civil inglesa]], los gobernantes puritanos prohibieron la Navidá en 1647. Les protestes siguieron cuando los disturbios pro-Navidad españaron en delles ciudaes y mientres selmanes, [[Canterbury]] foi controlada polos alborotadores, qu'afataron les puertes con [[xardón|arfueyu]] y glayaron lemas realistes. El llibru ''The Vindication of Christmas'' (Londres, 1652), aldericaba argumentos contra los puritanos, tomando nota de les vieyes tradiciones navidiegues ingleses tales como, la cena, les mazanes asaes nel fueu, el xuegu de cartes, les dances con "aradores" y "sirvientes", el vieyu [[Pá Noel]] y l'entonación de villancicos. La [[Restauración inglesa|Restauración]] del rei [[Carlos II d'Inglaterra]] en 1660 punxo fin a la prohibición. [[Ficheru:Firstchristmascard.jpg|miniaturadeimagen|left|Primer tarxeta de Navidá ellaborada por Henry Cole n'Inglaterra en 1843.]] A principios del sieglu {{versalita|xix}}, los escritores del [[periodu Tudor]] imaxinaron la Navidá como un tiempu de celebración sincera. En 1843, [[Charles Dickens]] escribió la novela ''[[A Christmas Carol]]'', qu'ayudó a alicar el "espíritu" de la Navidá y l'allegría estacional. Dickens intentó que se concibiera la Navidá como un festival centráu na arrogancia de la familia, en contraste coles celebraciones basaes na comunidá y centraes na ilesia, que la so observancia menguara a finales del sieglu {{versalita|xviii}} y principios del sieglu {{versalita|xix}}. Dickens influyó en munchos aspeutos de la Navidá que se celebren güei na cultura occidental, tales como xuntes familiares, comíes y bebíes de temporada, baille, xuegos y arrogancia d'espíritu festivu. Una frase prominente del cuentu, "''Merry Christmas''" (feliz Navidá), foi popularizada dempués de l'apaición de la historia. La renacencia del [[villancicu navidiegu]] empezó col llibru ''Christmas Carols Ancient and Modern'' (1833) del anticuariu William Sandys, onde arrexuntaba cantares navidiegos antigües y modernes, como ''"[[La Primer Navidá|The First Noel]]", "I Saw Three Ships", "[[Hark! The herald angels sing]]"'' y ''"[[God Rest Ye Merry, Gentlemen]]"''. En 1843, la primera [[tarxeta de Navidá]] comercial foi producida por Henry Cole, lo que condució a la tradición del intercambiu de tarxetes de felicitación alusives a la festividá ente'l públicu. == Ciencia == Inglaterra y Escocia fueron centros principales de la revolución científica a partir del sieglu {{versalita|xvii}}. Los ingleses desempeñaron un papel importante nel desenvolvimientu de la ciencia y l'inxeniería. Los individuos más prominentes inclúin a [[Roger Bacon]], [[Francis Bacon]], [[William Harvey]], [[Robert Hooke]], [[Isaac Newton]], [[Edward Jenner]], [[Henry Cavendish]], [[Isambard Kingdom Brunel]], [[Francis Crick]], [[Charles Babbage]], [[Abraham Darby I]], [[Michael Faraday]], [[Charles Darwin]], [[James Chadwick]], [[Barnes Wallis]], [[Alan Turing]], [[Frank Whittle]], [[Tim Berners-Lee]] y Stephen Hawking. Ye'l llar de la Royal Institution, la Royal Society, l'Observatoriu de Greenwich y el so meridianu asociáu. == Deportes == [[Ficheru:Champions statue.jpg|miniaturadeimagen|Escultura de la Copa del Mundu col capitán [[Bobby Moore]] col troféu de la [[Copa Mundial de fútbol de 1966|Copa Mundial de 1966]], sobre los costazos de [[Geoff Hurst]] y [[Ray Wilson]], xuntu con [[Martin Peters]].]] La gran mayoría deportes nacieron n'Inglaterra y fueron tremaos pel mundu por ingleses, incluyendo [[bádminton]], [[cricket]], [[croquet]], [[fútbol]], [[ḥoquei sobre yerba]], [[rugbi]], [[tenis]], [[tenis de mesa]] y [[carreres de caballos]] A finales del {{versalita|sieglu xviii}}, el xuegu inglés llamáu [[rounders (deporte)|rounders]] foi introducíu nes colonies americanes, onde se convirtió en [[béisbol]]. Considérase que'l [[fútbol]], [[críquet]] y [[rugbi]] son los deportes nacionales d'Inglaterra. Les regles del fútbol moderno fueron redactaes en 1863 por [[Ebenezer Cobb Morley]] n'Inglaterra, país que tamién tien los clubes más vieyos del mundu que practiquen esti deporte. El [[Sheffield Football Club]], fundáu en 1857, ye'l club de fútbol más antiguo del mundu. El primer partíu de fútbol internacional foi ente Inglaterra y Escocia en 1872. En 1966, Inglaterra foi sede de la [[Copa Mundial de fútbol de 1966]] y ganó el tornéu. Con una audiencia de 32,3 millones d'espectadores, la final de 1966 foi l'eventu de televisión más vistu nel Reinu Xuníu. La lliga profesional inglesa o [[Premier League]] ye la lliga de fútbol más vista nel mundu. Los clubes ingleses más grandes inclúin al [[Manchester United]], [[Liverpool Football Club|Liverpool]], [[Arsenal Football Club|Arsenal]], [[Chelsea Football Club|Chelsea]], [[Tottenham Hotspur]] y [[Manchester City]]. Ente los grandes xugadores ingleses de la historia pueden mentase a [[Bobby Moore]], [[Bobby Charlton]], [[Gordon Banks]], [[Stanley Matthews]], [[Gary Lineker]], [[Alan Shearer]], [[David Beckham]], [[Frank Lampard]] y [[Wayne Rooney]], ente otros. El xuegu modernu del [[tenis]] aniciar en [[Birmingham]], Inglaterra, na década de 1860, y dempués de la so creación, estender por tola población de fala inglesa de clase alta, pa depués estendese per tol mundu. El Mayor [[Walter Clopton Wingfield]] ye consideráu como un pioneru del xuegu. El tornéu de tenis más antiguu del mundu, el [[Campeonatu de Wimbledon]], en 1877, ye'l certame de tenis más antiguu y prestixosu del mundu. L'eventu tien llugar mientres dos selmanes a finales de xunu y principios de xunetu. Inglaterra y los otros países del Reinu Xuníu compiten como naciones separaes en dellos eventos deportivos internacionales, especialmente nel fútbol, el cricket, la lliga de rugby y la xunión de rugby. L'[[Seleición de críquet d'Inglaterra|equipu de crícket d'Inglaterra]] representa tantu a Inglaterra como a Gales. Sicasí, nos [[Xuegos Olímpicos]], Inglaterra compite como parte del equipu de [[Gran Bretaña]]. <center> <gallery> Flintoff bowling Siddle, 2009 Ashes 2.jpg|Inglaterra camín de la victoria sobre Australia na final del campeonatu de cricket The Ashes, 2009. Wembley Stadium - USA v England.jpg|Interior del Estadiu de [[Wembley]], sede de la seleición de fútbol d'Inglaterra. No.1 Court at Wimbledon - geograph.org.uk - 860665.jpg|Apuesta d'un partíu de tenis en [[Wimbledon]]. All Blacks England.jpg|La seleición inglesa de rugby (de blancu) contra los [[All Blacks]]. </gallery> </center> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.icons.org.uk/ Cultural icons of England] {{Tradubot|Cultura de Inglaterra}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cultura d'Inglaterra|*]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] hnw5bvjqo5xtpbdmss9ml48v7k35vhp Tongqi 0 110944 3707834 3150096 2022-08-17T11:46:22Z Omarete 35 removed [[Category:Neoloxismos]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki '''Tongqi''' (同妻)<ref name="Shanghaiist"> {{cita web | url= http://shanghaiist.com/2010/03/19/word_of_the_day_tongqi_the_wives_of.php | títulu= Tongqi （同妻）, the wives of homosexuals | editorial= [[Shanghaiist]] }} </ref> ye un neoloxismu del idioma chinu pa muyeres que se casaron con homes gais. Liu Dalin, ente les sexólogues en China continental, envalora que'l 90% de los homes chinos gai casáronse con muyeres heterosexuales,<ref name="economist 18 march"> {{cita noticia | apellíu= | nome= | url= http://www.economist.com/world/asia/displaystory.cfm?story_id=15731324&fsrc=rss | títulu= Homosexuality in China | editorial= [[The Economist]] | fecha= 18 de marzu de 2010 }} </ref> ente que nos [[Estaos Xuníos]], namái'l 15-20% de los homes gai cásense. El sexólogu y sociólogu Liu Yinhe (李银河) cree qu'hai 20 millones d'homes homosexuales en [[China]], 80% d'ellos casáronse con una muyer.<ref name="Shanghaiist 24 june"> {{cita web | url= http://shanghaiist.com/2009/06/24/li-yinhe-homowives.php | títulu= Li Yinhe on homowives | editorial= [[Shanghaiist]] }} </ref> Los homes gai chinos atopar so presión social en casase y producir un herederu varón pa siguir la llinia familiar. == Ver tamién == * [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu]] * [[Mariliendra]] == Referencies == {{llistaref|2}} {{Tradubot|Tongqi}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Matrimoniu]] [[Categoría:Cultura de China]] [[Categoría:Confucionistas]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 8rjj1dfy7u2x19pr80htmq55pgqs9yl Copa del Xeneralísimu de fútbol 1971-72 0 111765 3707497 3611921 2022-08-16T15:04:23Z XabatuBot 43102 iguo testu: Cartaxena Fútbol Club => Cartagena Fútbol Club wikitext text/x-wiki La '''Copa del Xeneralísimu de fútbol 1971-72''' foi la edición númberu 68 de felicidá [[Copa del Rei de fútbol|competición]] [[España|española]]. Cuntó cola participación de 109 equipos. {{Ficha de tornéu de fútbol | num = LXVIII | tornéu = Copa del Xeneralísimu | pais = España | variosaños = si | añoinicio = 1971 | añofin = 1972 | imaxe = | tamañu = | descripción = | participantes = 109 | calificaos = | plantiapais = | fechainicia = 24 d'ochobre | fechatermina = 8 de xunetu| campeón = [[Club Atlético de Madrid]] | subcampeón = [[Valencia Club de Fútbol|Valencia C. F.]] | tercerllugar = [[Athletic Club]]<br />[[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid C. F.]] | tituluterceru = Semifinalistes | cuartullugar = | partíos = | goles = | glspp = | espectadores = | esppp = | paisgol = | goliador = }} == Fase final == === Octavos de final === La ronda de los octavos de final tuvo llugar los díes 3 de xunu, los partíos d'ida; y 10 de xunu de 1972, los de vuelta. <center> {| cellspacing="0" style="background: #EBF5FF; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=60% |- bgcolor=#006699 style="color:white;" !width=27% align="right" | Local día !width=22% align="center" | Resultáu global !width=27% align="left" | Local vuelta !width=10% align="center" | Ida !width=25% align="center" | Vuelta |- |align=right|'''[[Athletic Club]]''' || align=center|6 - 2 ||align=left|[[Cartagena Fútbol Club|C. D. Cartaxena]] || align=center|5 - 2 || align=center|1 - 0 |- |align=right|'''[[Club Atlético de Madrid]]''' || align=center|1 - 0 ||align=left| [[Unión Deportiva Las Palmas|U. D. Las Palmas]] || align=center|1 - 0 || align=center|0 - 0 |- |align=right|[[Club Deportivo Castellón|C. D. Castellón]] || align=center|1 - 2 ||align=left|'''[[Futbol Club Barcelona|C. F. Barcelona]]''' || align=center|0 - 0|| align=center|1 - 2 |-' |align=right|'''[[Real Club Celta de Vigo|R. C. Celta de Vigo]]''' || align=center|3 - 1 ||align=left|[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra C. F.]] || align=center|3 - 1 || align=center|0 - 0 |- |align=right|'''[[Real Club Deportivo Español|R. C. D. Español]]''' || align=center|6 - 4 ||align=left|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla C. F.]] || align=center|3 - 1 || align=center|3 - 3 |- |align=right|[[Granada Club de Fútbol|Granada C. F.]] || align=center|2 - 3 ||align=left|'''[[Valencia Club de Fútbol|Valencia C. F.]]''' || align=center|0 - 1 || align=center|2 - 2 |- |align=right|[[Unió Esportiva Sant Andreu|C. D. San Andrés]] || align=center|2 - 6 ||align=left|'''[[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid C. F.]]''' || align=center|1 - 1 || align=center|1 - 5 |- |align=right|[[Real Sporting de Xixón]] || align=center|1 - 3 ||align=left|'''[[Real Sociedad de Fútbol]]''' || align=center|0 - 0 || align=center|1 - 3 |}</center> === Cuartos de final === La ronda de cuartos de final tuvo llugar ente los díes 17 de xunu, los partíos d'ida; y 24 de xunu de 1972, los de vuelta. <center> {| cellspacing="0" style="background: #EBF5FF; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=60% |- bgcolor=#006699 style="color:white;" !width=27% align="right" | Local día !width=22% align="center" | Resultáu global !width=27% align="left" | Local vuelta !width=10% align="center" | Ida !width=25% align="center" | Vuelta |- |align=right|[[Futbol Club Barcelona|C. F. Barcelona]] || align=center|0 - 3 ||align=left|'''[[Club Atlético de Madrid]]''' || align=center|0 - 2 || align=center|0 - 1 |- |align=right|'''[[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid C. F.]]''' || align=center|4 - 3 ||align=left|[[Real Club Deportivo Español|R. C. D. Español]] || align=center|3 - 0 || align=center|1 - 3 |- |align=right|[[Real Sociedad de Fútbol]] || align=center|1 - 3 ||align=left|'''[[Athletic Club]]''' || align=center|1 - 1 || align=center|0 - 2 |- |align=right|'''[[Valencia Club de Fútbol|Valencia C. F.]]''' || align=center|2 - 0 ||align=left|[[Real Club Celta de Vigo|R. C. Celta de Vigo]] || align=center|1 - 0 || align=center|1 - 0 |}</center> === Semifinales === La ronda de semifinales tuvo llugar ente'l 29 de xunu, los partíos d'ida; y el 2 de xunetu de 1972, los de vuelta. <center> {| cellspacing="0" style="background: #EBF5FF; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=60% |- bgcolor=#006699 style="color:white;" !width=27% align="right" | Local día !width=22% align="center" | Resultáu global !width=27% align="left" | Local vuelta !width=10% align="center" | Ida !width=10% align="center" | Vuelta |- |align=right|'''[[Club Atlético de Madrid]]''' || align=center|5 - 4 ||align=left|[[Athletic Club]] || align=center|4 - 1 || align=center|1 - 3 |- |align=right|'''[[Valencia Club de Fútbol|Valencia C. F.]]''' || align=center|1 - 0 ||align=left|[[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid C. F.]] || align=center|1 - 0 || align=center|0 - 0 |}</center> === Final === La final de la Copa del Xeneralísimu 1971-72 tuvo llugar el 8 de xunetu de 1972 nel estadiu [[Estadiu Santiago Bernabéu|Santiago Bernabéu]] de [[Madrid]]. {{Partíos |local = [[Club Atlético de Madrid]] |visita = [[Valencia Club de Fútbol|Valencia C. F.]] |resultáu = 2 - 1 |periodos = |fecha = Sábadu 8 de xunetu de 1972, 20:30 |estadiu = [[Estadiu Santiago Bernabéu]] |ciudá = [[Madrid]] |asistencia = 100&nbsp;200 |refe = [[José María Ortiz de Mendíbil]] |goleslocal = [[Ignacio Salcedo|Salcedo]] {{gol|31}}<br />[[José Eulogio Gárate|Gárate]] {{gol|62}} |golesvisita = [[Óscar Valdez|Valdez]] {{gol|36}} |sucesu = |reporte = }} {| cellspacing=0 width=100% |- |align=center|[[Ficheru:RFEF - Copa del Rey.svg|50px]] |- |align=center|'''Campeón<br />[[Club Atlético de Madrid|CLUB ATLÉTICO DE MADRID]]''' |- |align=center|'''4.° títulu''' |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *(n'inglés) [http://www.rsssf.com/tabless/spancup1972.html rsssf.com] *[http://www.linguasport.com/futbol/nacional/copa/acopa72.htm linguasport.com] {{Socesión |títulu= [[Copa del Rei de fútbol|Copa del Xeneralísimu]] |periodu = 1971-72 |predecesor = [[Copa del Xeneralísimu de fútbol 1970-71]] |socesor =[[Copa del Xeneralísimu de fútbol 1972-73]] }} {{Tradubot|Copa del Generalísimo de fútbol 1971-72}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Copa del Xeneralísimu de fútbol|1972]] [[Categoría:Temporada 1971-72 de fútbol n'España]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] szinnazxobnw7d7vxtxczke9cgxapcc 3707504 3707497 2022-08-16T15:04:58Z XabatuBot 43102 iguo testu: C. D. Cartaxena => C. D. Cartagena wikitext text/x-wiki La '''Copa del Xeneralísimu de fútbol 1971-72''' foi la edición númberu 68 de felicidá [[Copa del Rei de fútbol|competición]] [[España|española]]. Cuntó cola participación de 109 equipos. {{Ficha de tornéu de fútbol | num = LXVIII | tornéu = Copa del Xeneralísimu | pais = España | variosaños = si | añoinicio = 1971 | añofin = 1972 | imaxe = | tamañu = | descripción = | participantes = 109 | calificaos = | plantiapais = | fechainicia = 24 d'ochobre | fechatermina = 8 de xunetu| campeón = [[Club Atlético de Madrid]] | subcampeón = [[Valencia Club de Fútbol|Valencia C. F.]] | tercerllugar = [[Athletic Club]]<br />[[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid C. F.]] | tituluterceru = Semifinalistes | cuartullugar = | partíos = | goles = | glspp = | espectadores = | esppp = | paisgol = | goliador = }} == Fase final == === Octavos de final === La ronda de los octavos de final tuvo llugar los díes 3 de xunu, los partíos d'ida; y 10 de xunu de 1972, los de vuelta. <center> {| cellspacing="0" style="background: #EBF5FF; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=60% |- bgcolor=#006699 style="color:white;" !width=27% align="right" | Local día !width=22% align="center" | Resultáu global !width=27% align="left" | Local vuelta !width=10% align="center" | Ida !width=25% align="center" | Vuelta |- |align=right|'''[[Athletic Club]]''' || align=center|6 - 2 ||align=left|[[Cartagena Fútbol Club|C. D. Cartagena]] || align=center|5 - 2 || align=center|1 - 0 |- |align=right|'''[[Club Atlético de Madrid]]''' || align=center|1 - 0 ||align=left| [[Unión Deportiva Las Palmas|U. D. Las Palmas]] || align=center|1 - 0 || align=center|0 - 0 |- |align=right|[[Club Deportivo Castellón|C. D. Castellón]] || align=center|1 - 2 ||align=left|'''[[Futbol Club Barcelona|C. F. Barcelona]]''' || align=center|0 - 0|| align=center|1 - 2 |-' |align=right|'''[[Real Club Celta de Vigo|R. C. Celta de Vigo]]''' || align=center|3 - 1 ||align=left|[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra C. F.]] || align=center|3 - 1 || align=center|0 - 0 |- |align=right|'''[[Real Club Deportivo Español|R. C. D. Español]]''' || align=center|6 - 4 ||align=left|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla C. F.]] || align=center|3 - 1 || align=center|3 - 3 |- |align=right|[[Granada Club de Fútbol|Granada C. F.]] || align=center|2 - 3 ||align=left|'''[[Valencia Club de Fútbol|Valencia C. F.]]''' || align=center|0 - 1 || align=center|2 - 2 |- |align=right|[[Unió Esportiva Sant Andreu|C. D. San Andrés]] || align=center|2 - 6 ||align=left|'''[[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid C. F.]]''' || align=center|1 - 1 || align=center|1 - 5 |- |align=right|[[Real Sporting de Xixón]] || align=center|1 - 3 ||align=left|'''[[Real Sociedad de Fútbol]]''' || align=center|0 - 0 || align=center|1 - 3 |}</center> === Cuartos de final === La ronda de cuartos de final tuvo llugar ente los díes 17 de xunu, los partíos d'ida; y 24 de xunu de 1972, los de vuelta. <center> {| cellspacing="0" style="background: #EBF5FF; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=60% |- bgcolor=#006699 style="color:white;" !width=27% align="right" | Local día !width=22% align="center" | Resultáu global !width=27% align="left" | Local vuelta !width=10% align="center" | Ida !width=25% align="center" | Vuelta |- |align=right|[[Futbol Club Barcelona|C. F. Barcelona]] || align=center|0 - 3 ||align=left|'''[[Club Atlético de Madrid]]''' || align=center|0 - 2 || align=center|0 - 1 |- |align=right|'''[[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid C. F.]]''' || align=center|4 - 3 ||align=left|[[Real Club Deportivo Español|R. C. D. Español]] || align=center|3 - 0 || align=center|1 - 3 |- |align=right|[[Real Sociedad de Fútbol]] || align=center|1 - 3 ||align=left|'''[[Athletic Club]]''' || align=center|1 - 1 || align=center|0 - 2 |- |align=right|'''[[Valencia Club de Fútbol|Valencia C. F.]]''' || align=center|2 - 0 ||align=left|[[Real Club Celta de Vigo|R. C. Celta de Vigo]] || align=center|1 - 0 || align=center|1 - 0 |}</center> === Semifinales === La ronda de semifinales tuvo llugar ente'l 29 de xunu, los partíos d'ida; y el 2 de xunetu de 1972, los de vuelta. <center> {| cellspacing="0" style="background: #EBF5FF; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=60% |- bgcolor=#006699 style="color:white;" !width=27% align="right" | Local día !width=22% align="center" | Resultáu global !width=27% align="left" | Local vuelta !width=10% align="center" | Ida !width=10% align="center" | Vuelta |- |align=right|'''[[Club Atlético de Madrid]]''' || align=center|5 - 4 ||align=left|[[Athletic Club]] || align=center|4 - 1 || align=center|1 - 3 |- |align=right|'''[[Valencia Club de Fútbol|Valencia C. F.]]''' || align=center|1 - 0 ||align=left|[[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid C. F.]] || align=center|1 - 0 || align=center|0 - 0 |}</center> === Final === La final de la Copa del Xeneralísimu 1971-72 tuvo llugar el 8 de xunetu de 1972 nel estadiu [[Estadiu Santiago Bernabéu|Santiago Bernabéu]] de [[Madrid]]. {{Partíos |local = [[Club Atlético de Madrid]] |visita = [[Valencia Club de Fútbol|Valencia C. F.]] |resultáu = 2 - 1 |periodos = |fecha = Sábadu 8 de xunetu de 1972, 20:30 |estadiu = [[Estadiu Santiago Bernabéu]] |ciudá = [[Madrid]] |asistencia = 100&nbsp;200 |refe = [[José María Ortiz de Mendíbil]] |goleslocal = [[Ignacio Salcedo|Salcedo]] {{gol|31}}<br />[[José Eulogio Gárate|Gárate]] {{gol|62}} |golesvisita = [[Óscar Valdez|Valdez]] {{gol|36}} |sucesu = |reporte = }} {| cellspacing=0 width=100% |- |align=center|[[Ficheru:RFEF - Copa del Rey.svg|50px]] |- |align=center|'''Campeón<br />[[Club Atlético de Madrid|CLUB ATLÉTICO DE MADRID]]''' |- |align=center|'''4.° títulu''' |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *(n'inglés) [http://www.rsssf.com/tabless/spancup1972.html rsssf.com] *[http://www.linguasport.com/futbol/nacional/copa/acopa72.htm linguasport.com] {{Socesión |títulu= [[Copa del Rei de fútbol|Copa del Xeneralísimu]] |periodu = 1971-72 |predecesor = [[Copa del Xeneralísimu de fútbol 1970-71]] |socesor =[[Copa del Xeneralísimu de fútbol 1972-73]] }} {{Tradubot|Copa del Generalísimo de fútbol 1971-72}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Copa del Xeneralísimu de fútbol|1972]] [[Categoría:Temporada 1971-72 de fútbol n'España]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] bsyoxtmmikuqmx7ak84gdki5u4c2dvg Hércules de Alicante Club de Fútbol 0 112294 3707499 3689223 2022-08-16T15:04:30Z XabatuBot 43102 iguo testu: Cartaxena Fútbol Club => Cartagena Fútbol Club wikitext text/x-wiki {{equipu | pattern_la1 = _herculescf17-18P | pattern_b1 = _herculescf17-18P | pattern_ra1 = _herculescf17-18P | pattern_sh1 = _herculescf17-18P | pattern_so1 = _socks | leftarm1 = FFFFFF | body1 = 0055FF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = 0055FF | pattern_la2 = _herculescf17-18S | pattern_b2 = _herculescf1-18S | pattern_ra2 = _herculescf17-18S | pattern_sh2 = _herculescf17-18S | pattern_so2 = _socks | leftarm2 = FFFFFF | body2 = FFFFFF | rightarm2 = FFFFFF | shorts2 = FFFFFF | socks2 = 000000 | pattern_la3 = _herculescf17-18T | pattern_b3 = _herculescf17-18T | pattern_ra3 = _herculescf17-18T | pattern_sh3 = _herculescf17-18T | pattern_so3 = _socks | leftarm3 = FFFFFF | body3 = FFFFFF | rightarm3 = FFFFFF | shorts3 = FFFFFF | socks3 = FF1493 }} El '''Hércules de Alicante Club de Fútbol''' ye un [[club de fútbol]] [[España|español]] de la ciudá d'[[Alicante]], que milita na [[Segunda División B d'España]]. Foi fundáu'l [[23 de marzu]] de [[1914]]<ref name=FEDERACION /> y el so primer equipu apuesta los sos partíos como llocal nel [[Estadiu José Rico Pérez]], con capacidá de 29.500 espectadores. El club apostó 20 temporaes en [[Primer División d'España|Primer División]] y 43 en [[Segunda División d'España|Segunda División]]. Na temporada [[Segunda División d'España 1934-35|1934/35]] llogró'l so primer ascensu a [[Primer División d'España|Primer División]], algamando la so meyor clasificación na temporada [[Primer División d'España 1974-75|1974/75]], na que remató en quintu puestu, empatáu a puntos col cuartu clasificáu. Ocupa la [[Clasificación histórica de la Primer División d'España|27ª posición histórica del Campeonatu Nacional de Lliga]]. Na competición nacional de copa (actual [[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]]), el so mayor llogró data de [[1936]], algamando la semifinal de la [[Copa del Presidente de la República de Fútbol 1936|Copa del Presidente de la II República]]. Na so trayeutoria tamién destaca'l subcampeonatu d'España Amateur, en que la so final apostada'l 1 de xunu de 1930, enfrentar al [[Real Sporting de Xixón|Sporting de Xixón]] (3-2), nel [[Estadiu Olímpicu Lluís Companys|Estadiu de Montjuïc]] de [[Barcelona]]. El nome del club auspiciado pol so [[Vicente Pastor Alfosea|fundador]], vien inspiráu nos valores que representaba l'héroe de la [[mitoloxía griega]], [[Hércules]]. El club caltién una [[Derbis y rivalidaes de fútbol per país|rivalidá]] histórica col [[Elche Club de Fútbol]], con quien apuesta'l derbi [[Provincia d'Alicante|provincial]]. == Historia == {{AP|Historia del Hércules Club de Fútbol}} [[Ficheru:El Chepa.jpg|left|miniaturadeimagen|199x199px| [[Vicente Pastor Alfosea]] tamién cariñosamente conocíu como ''El Chepa'', fundador del Hércules CF ]] === Primeros años === El Hércules Fútbol Club ta documentáu dende 1914<ref>{{Cita noticia|títulu=Historia del Hércules {{!}} Canal Hércules {{!}} lasprovincias.es - Hércules CF|url=http://herculescf.lasprovincias.es/historia/|periódicu=Les Provincies}}</ref> anque non de forma oficial hasta 1922 cuando'l 26 de setiembre d'esi añu inscribióse xuntu col Mercantil de Cartaxena, la Federación Levantina y dalgunos más, el so fundador foi [[Vicente Pastor Alfosea]] moteyáu "El Chepa",<ref>{{Cita noticia|títulu=Vicente Pastor, El Chepa: alma mater del Hércules C.F.|url=https://lamillorterradelmon.com/2014/03/02/vicente-pregueru-el-chepa/|periódicu=La Millor Terra del Mon}}</ref> nos sos entamos los sos terrenes de xuegu fueron dellos, les estribaciones de la montascosa, los terrenes de l'Hort del tio Ron, el campu de Benalúa o les instalaciones del Alicante Recreation Club. El Hércules empezó a apostar un campeonatu infantil, del cual en 1918 proclamaríase campeón. En 1919 tuvo llugar el primer alcuentru oficial, foi contra'l [[Athletic Club Benaluense]], con victoria del conxuntu alicantín por 2-1. Nos sos empiezos l'equipu vistía con camiseta a rayes blanques y coloraes y calzón negru === Primer etapa dempués de la fundación === En 1923 formóse la primer xunta direutiva del Hércules pasando la presidencia a [[Alberto Misó Ferrándiz]], siendo este'l primer presidente na hestoria del conxuntu herculano. Puede dicise que nos entamos, el Hércules nun empezar mal, demostrándolo na temporada 1923-24 cuando se proclama campeón provincial batiendo al [[Club Deportivo Castellón]] na final. Nos sos entamos, el Hércules C.F. vistía un equipaxe de colores coloráu y blancu. Yera un equipu a la solombra d'otros clubes d'Alicante, ente ellos, el Club Natación Alicante o'l Club Deportivo del Círculu de Belles Artes d'Alicante, del que inclusive foi filial mientres unos meses. En 1927, el Club Natación recibió una fuerte sanción que lo llevó direutu a la desapaición. N'anguaño, el Hércules adquirió'l so equipaxe y dellos xugadores y direutivos, aparte del escudu, proclamándose asina equipu principal de la ciudá d'Alicante. Nel añu 1928 apostó'l so primer partíu col nuevu equipaxe y escudu. Esti apostar nel Campu de la Florida, conocíu como'l de la [[Campu de la Viña]]. En 1930 el Hércules C.F. llogró'l so gran trunfu nacional, apostó la final del campeonatu nacional amateur contra'l Xixón. Apostar nel campu de Montjuïc, Barcelona, onde perdió por 3-2. Anque según diverses fontes al Hércules anuláron-y un gol y un penalti que podía suponer la victoria. === Debú en Primer División (1935-1940) === Dalgunos de los que formaben la direutiva del 34 yeren: Renato Bardín Mas, Eladio Pérez del Castillo, Agustín Gosálvez y Pascual Rosser Guixot, xuntu col periodista Juan Antonio Espinosa. [[Ficheru:Primera Plantilla.jpg|left|miniaturadeimagen|Primer plantía del Hércules con ''El Chepa'' al fondu]] El Hércules xubió a Primer División na campaña 35-36<ref>{{Cita noticia|títulu=Historia del Hércules CF|url=http://www.herculesdealicantecf.net/club/historia|periódicu=Hercules d'Alicante CF.net}}</ref> con xugadores como Blázquez, Salvador, Pérez, Aparicio, Goyeneche, Sala, Tatono, Maciá y Morena. La primer visita d'el&nbsp;[[Real Madrid]]&nbsp;al Hércules foi'l 10 de payares de 1935, cuando'l Hércules yá taba en Primer. La primer visita d'el&nbsp;[[FC Barcelona|Barcelona]]&nbsp;foi'l 19 d'abril de 1936. El Barcelona xugó contra'l Hércules en Bardín y quedaron nun empate a dos; los dos goles del Hércules marcar el xugador Blázquez. Na clasificación los dos equipos teníen 24 punto pero quedaron el Barcelona 5º y el Hércules 6º. La [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]] descompunxo y dexó muncha buelga nel equipu yá que los xugadores dixebrárense ente los dos bandos. De los campos de concentración pudieron salir Maciá y Blázquez, pero [[Mendizábal|Mandizábal]] morrió al baltar el so avión y al entrenador Manuel Suárez Begoña atopar muertu nuna cuneta d'[[Agües de Busot]]. Los campos de fútbol taben la mayoría estrozaos y bien de equipos sumieron. A pesar de que foi bien difícil substituir a los xugadores, que teníen yá los sos años y taben estrozaos poles remortines que dexara la guerra, na campaña 39-40 el Hércules pudo faer un papel dignu en Primer acabando 6º detrás del [[Real Club Deportivo Español|CD Español]] dempués de tar tola temporada ente los puestos altos de la clasificación, siendo líder na xornada 5 y la xornada 7. En xunu de 1939 nomaron a Alfredo González presidente y a Luis Casanova vicepresidente del Hércules. N'anguaño rehabilitóse l'estadiu, reorganizaron el club y rehabilitaron la plantía. Con Eladio Pérez, como presidente, y l'alcalde&nbsp;[[Manuel Montesinos Gómiz]], como vice-presidente, el Hércules asítiase na novena posición al rematar la temporada 40-41. El colofón de la temporada foi la inclusión del arqueru [[José Pérez García]] na Seleición Española pal partíu Portugal-España, siendo'l primer xugador internacional que tuvo'l Hércules. Desgraciadamente, un choque casual con un delanteru portugués produció-y una mancadura que más tarde se tradució en perda de visión. [[Ficheru:Hercules 36.jpg|miniaturadeimagen|400x400px|Plantía del Hércules (1936)]] El 8 d'abril de 1941 fundiéronse'l Hércules F.C. y l'Alicante C.F., por poco tiempu. Y asina el Hércules pasa a llamase Alicante Club Deportivo. Sol nuevu nome, na temporada [[Primer División d'España 1941-42|41-42]] aportó a un fracasu absolutu pol descensu a Segunda División estanto tola temporada fora del farolucu coloráu y a la fin quedar a 7 puntos de diferencia col equipu que taba fora, el [[Futbol Club Barcelona|CF Barcelona]]. El 5 de mayu de 1942 decide camudase el nome del club y reconvertilo en ''Hércules de Alicante''. Nesta temporada 42-43 el Hércules caltién la permanencia en Segunda n'empatando en&nbsp;[[Estadiu de Altabix|Altabix]], el campu del so eternu rival, el [[Elche Club de Fútbol]]. === L'equipu ascensor (1944-1951) === En ganando al Barakaldo na última xornada (1944/45) llogróse matemáticamente l'ascensu a Primer. D'aquellos años, l'homenaxe a Manuel Maciá, santu y seña del Hércules mientres casi 20 años, onde s'enfrentaron a un Real Madrid llaráu d'estrelles, consiguiendo una gran victoria por 2-1. Na siguiente temporada (1945/46) un empiezu desastrosu termina col club baxando. La temporada siguiente, 46-47, plantégase l'oxetivu de volver a la Primer División, y el Hércules raspió l'ascensu, pero la Real Sociedad asitiaríase 2 puntos percima y en batiendo al Murcia xubió a Primer. El 4 de xineru de 1948<ref>{{Cita web|url=http://www.infodeportes.com/futbol/equipo/herculescf/historia|títulu=Historia del Hércules CF - infodeportes.com|fechaaccesu=21 d'avientu de 2016}}</ref> el Hércules encaxaba una humillante derrota en La Rosaleda por un 9-2. Lo anecdótico del partíu foi que tolos goles contrarios marcar el mesmu xugador, Bazán, y les cróniques falen del porteru herculano Cosme como'l meyor del so equipu. Esi mesmu añu un xugador perimportante y vital foi&nbsp;[[Calsita]], qu'a puntu tuvo de llevar al Hércules a Primer colos sos 23 goles, pero nun tardó el&nbsp;[[Atlético de Madrid]], quien se proclamara campeón de lliga, en lleva-y lo a les sos files. Col estadiu Bardín a años lluz de rexistrar los llenos d'antaño, les temporaes 48-49 y 49-50 supunxeron un descensu nes mires herculanas, de la cuarta plaza de primera a la décima de la Segunda. La marcha de Calsita al Atlético de Madrid foi'l detonante de la crisis herculana, pero cola aición presidencial de Heliodoro Madrona la trayeutoria blanquiazul na temporada 50-51 foi de menos a más y algamóse una cuarta plaza gracies, ente otros, a xugadores como Cosme, Oliver, Torres, Pina, etc... La temporada del 1953/54 nun empezó bien pero a la fin, teniendo como entrenador a [[Amadeo Sánchez]], llamáu "El Xigante Asturianu", consiguió xubir nel postreru partíu xugáu nel estadiu de Bardín que foi pequeñu p'acoyer a tolos aficionaos que fueron el día 27 de xunu del 1954, que quixeron tar presentes nel partíu contra'l Osasuna. La resultancia d'esi partíu foi de 2-0 a favor del Hércules. Xugando nesi momentu Gómez Montagut, Durán, Santos, Pina, Navarro, Tártalo, Campillo, Llebaría, Seva Santos, Ernesto, Roth y Alvarín. El Hércules abandonó l'Estadiu Bardín ya instaláronse nel estadiu [[Campu de la Viña|La Viña]], conocíu tamién como'l campu de La Florida yá que taba asitiáu en dichu barriu. L'estadiu tenía una capacidá pa 25.000 persones. Na temporada 1954/55 consiguió un honrosu 6ᵘ puestu, pero na siguiente (55/56), col presidente Alfonso Guixot, el Hércules baxó y entró nuna etapa en que nun podía salir, onde inclusive baxó a Tercera. Dempués cola direutiva de Juanito Pastor, el primer olímpicu alicantín del Hércules, volvió rellumar y asitióse nuevamente en Primer División anque en curtia volvería cayer a Segunda. Na temporada 1955/56 el Hércules pasó d'una sesta posición a un descensu. El Hércules tuvo años en Segunda División, inclusive tocó fondu y baxó a Tercera. Llueu se recuperó a Segunda con&nbsp;[[Luis Aragonés]]<ref>{{Cita noticia|títulu=Luis Aragonés, un sabiu nel Hércules|url=http://www.estadiodigital.es/lluis-aragones-un sabiu-en-el-hercules/|periódicu=Diariu deportivu d'Alicante}}</ref>&nbsp;(entrenador que llevó a España a ganar la&nbsp;[[Eurocopa de 2008|Eurocopa]]) quien fora futbolista del Hércules na temporada 1959-60. [[Ficheru:Luis Aragonés 95-96.jpg|miniaturadeimagen|[[Luis Aragonés]], l'home que llevó al Hércules de vuelta a Segunda]] El club empieza la década en Segunda con bon pie algamando'l tercer puestu na temporada 60/61. Na 63/64 consigue quedar 2º y xuega la promoción a Primer, pero perder contra'l Real Uviéu. A la fin llega l'allampáu ascensu na 65/66 al ser campeón del so grupu, pero vuelve'l monte rusu; la temporada siguiente en Primer (1966/67) termina con un nuevu descensu a Segunda que se sigue en picáu a Tercera na 67/68 con un penúltimu puestu. Pasaría dos temporaes en Tercera, pos, anque quedó campeón del so grupu na temporada 68/69, va perder la promoción contra'l Castellón. Na siguiente (69/70) por fin xube en quedando campeón del so grupu y pasar dos eliminatories. === Años 70: La rellumanza del Hércules === En 1970 entra na presidencia&nbsp;[[José Rico Pérez]]&nbsp;col equipu de nuevu en Segunda División, pero esti home va marcar la meyor dómina na historia del club. Él quier faer un club grande pero ve que la capacidá del vieyu campu esgaña les posibilidaes d'espansión. Esta situación convidó a que'l presidente Don José Rico Pérez apostara pola construcción d'un estadiu qu'allugara a una afición creciente (raspiábense cifres de 20.000 socios) y optar a ser sede de competiciones importantes como'l&nbsp;[[Copa Mundial de Fútbol de 1982|Mundial de Fútbol d'España 1982]]. Asina foi que, nel branu de&nbsp;[[1974]], con un Hércules inchente, acabante xubir a Primer División, inaugurábase el&nbsp;[[estadio José Rico Pérez]]&nbsp;mientres un partíu contra el&nbsp;[[Futbol Club Barcelona|FC Barcelona]]. Fueron los meyores años del equipu alicantín. El Hércules de los&nbsp;[[años 1970]]&nbsp;yera un equipu embravecío y difícil de superar. Anque los primeros años d'esta década militó en Segunda División, na temporada 73-74 l'equipu herculano xubió a la élite del fútbol español. Na temporada 1974-75 los alicantinos esfrutaron de la so meyor dómina futbolística, algamando la 5ª posición na primer temporada dempués de xubir, superando a equipos como&nbsp;[[Atlético de Madrid]]&nbsp;(6º),&nbsp;[[Real Betis Balompié|Betis]]&nbsp;(9º),&nbsp;[[Athletic Club]]&nbsp;(10º) o&nbsp;[[Valencia Club de Fútbol|Valencia]]&nbsp;(12º). [[Ficheru:ArsenioIglesias.jpg|left|miniaturadeimagen|[[Arsenio Iglesias]], mui cerca tuvo de mandar el Hércules a la UEFA]] Esti Hércules podría entrar en zona europea si nun fuera pola diferencia de goles respeuto al 4º clasificáu, la&nbsp;[[Real Sociedad de Fútbol|Real Sociedad]], qu'anque consiguiera los mesmos puntos y anotara los mesmos goles que los alicantinos, namái recibió 32, frente a los 36 encaxaos pol Hércules y polo tanto los&nbsp;[[Donostiarra|donostiarras]]&nbsp;enferronar a la cuarta plaza que daba'l pase a&nbsp;[[Europa]]. Como nota anecdótica, esti equipu ganó los dos partíos a el&nbsp;[[Elche Club de Fútbol|Elx]], club que tamién militaba en Primer División nestos años. Na siguiente temporada (1975-76) los alicantinos volvieron sosprender, convirtiéndose nel 6º meyor equipu d'España, perdiendo namái un partíu como llocal y asitiándose percima d'equipos de la talla d'el&nbsp;[[Real Betis Balompié|Betis]],&nbsp;[[Valencia Club de Fútbol|Valencia]],&nbsp;[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]&nbsp;o&nbsp;[[Real Zaragoza|Zaragoza]]. Nes restantes temporaes (dende la 1976-77 hasta la 1979-80) l'equipu caltener ente los puestos 12º y 15º y cabo destacar a xugadores que marcaron la buelga del meyor Hércules de la hestoria: Humberto, Varela, Carcelén,&nbsp;[[Gerónimo Saccardi|Saccardi]], Giuliano, Tigre Barrio, Aracil, Benito Joanet, Kustudic. === Revueltos años 1980 === La cayida ante el&nbsp;[[CD Castellón]]&nbsp;(1-2) supunxo un gran golpe pa la entidá herculana nel aspeutu deportivu (el so descensu a&nbsp;[[Segunda división B española|la tercer categoría del fútbol español]]&nbsp;y, pa mayor desgracia, el&nbsp;[[Elche CF|Elx]]&nbsp;llograra l'ascensu a Primer), nel institucional (el presidente Orgilés tuvo qu'inscribise como sociu pa optar a la eleición) y, no económico. El periplu en 2ªB tuvo dos fases que coincidieron cola decisión de la&nbsp;[[Real Federación Española de Fútbol|Federación Española de Fútbol]]&nbsp;de modificar l'ascensu del campeón del grupu por una liguilla. Nel primer añu en 2ªB foi una quimera l'ascensu pos el&nbsp;[[Levante Unión Deportiva|Levante]]&nbsp;destacar en primer posición dende'l primer intre; d'esi añu queda l'alcordanza del 2-1 frente al equipu valencianu nel Rico Pérez y de los xugadores de la cantera que xubieron cuando nada había que faer. Del segundu añu queden dos imáxenes totalmente opuestes: un Rico Pérez con venti mil almes cuando l'equipu diba primero destacáu, tres nun haber perdíu nengunu de los catorce alcuentros iniciales y con bon xuegu. Y otra deplorable pos l'añu&nbsp;[[1990]]&nbsp;foi pa escaecer: dos victories en tola segunda vuelta asitiaron al equipu nuna vulgar decimotercer posición. Foi nesti momentu onde decidió camudase el sistema d'ascensu. Nesta temporada despidir a Orgilés de la presidencia, faciéndose cargu&nbsp;[[Manolo Albarracín]]. Na temporada 1990/91, la situación invertir en comparanza cola temporada anterior: el pésimu entamu supunxo'l cese fulminante de&nbsp;[[José Víctor Rodríguez de Miguel]]&nbsp;como entrenador y la llegada de&nbsp;[[Vicente Carlos Campillo]]&nbsp;al banquín; con él llegaron les victories qu'asitiaron al Hércules nel primer puestu de la clasificación mientres un par d'ocasiones, pero nel partíu decisivu perder de forma llaceriosa ante el&nbsp;[[Cartagena Fútbol Club|Cartaxena]]&nbsp;por 0-3 cuando faltaba namái un puntu pa clasificase pa la promoción d'ascensu. Na temporada 1991/92 creáronse les bases pal ascensu: Paco López, Fálagan, Parra y Canteru incorporar al Hércules. El xuegu yera irregular, alternando derrotes estrañes con victories espectaculares como un doble 5-0 consecutivu a&nbsp;[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]&nbsp;y Torrevieja. El final de temporada foi decisivu: Manolo Albarracín colar del club tres la enésima situación institucional y convocaba eleiciones. En diches eleiciones presentóse Aniceto Benito a la presidencia tres el so esitosu pasu por el&nbsp;[[Benidorm Club Deportivo|Benidorm]]. Con él llegaba al club&nbsp;[[Enrique Hernández Martí|Quique Hernández]]. Mientres esi periodu'l Hércules tuvo en Segunda B mientres cuatro años. === Ascensu a Segunda (1993) === Na temporada 1992/93 llogróse l'allampáu ascensu a Segunda División A. El xuegu foi espectacular en bona parte de la temporada, influyendo nesi aspeutu la fenomenal racha d'el&nbsp;[[Sanlúcar de Barrameda|sanluqueño]]&nbsp;Eduardo Rodríguez y los sos 36 goles. D'aquella temporada recuerda la doble victoria al Elx (2-0 y 1-2), d'aquella victoria ante'l Levante (3-2) que-yos fixo creer nel ascensu y de una derrota fundamental: perder 5-2 en&nbsp;[[Mahón]]&nbsp;fíxo-yos baxar los pies al suelu y ganar n'humildá que, darréu, sirviríalos pa llograr l'ascensu. El sortéu foi p'asustar:&nbsp;[[Unión Deportiva Salamanca|Salamanca]]&nbsp;y&nbsp;[[Unión Deportiva Las Palmas]]&nbsp;cruciar nel camín xunto a la modesta&nbsp;[[Gimnástica de Torrelavega]]; sicasí, l'ascensu foi más fácil de lo pensao y, na quinta xornada, el 0-2 n'el&nbsp;[[Estadiu Insular|Insular]]&nbsp;aseguraba l'ascensu a 2ª División. El 4-1 de la última xornada foi un meru trámite que sirvió por que Rodríguez, con un hat-trick ameyorara les sos cifres. === Afitamientu y tresformamientu en SAD (1993-1996) === El regresu esperábase más sele, nun se buscaba l'ascensu sinón l'afitamientu en Segunda. Esa temporada tien una gran incógnita: la marcha de Rodríguez a el&nbsp;[[Rayo Vallecano]]&nbsp;tres la cuarta xornada y con tres goles marcaos torgó saber qué puestu algamara esi Hércules del 1993/94. L'equipu tuvo mal nel aspeutu ofensivu mientres bona parte del primer tramu de la competición. La llegada de Vorkapic y el so entamu espectacular fixo renacer les esperances d'ascensu insospechado pa un acabante xubir. A la fin, la presión por llograr una meyor clasificación y los problemes físicos del delanteru recién llegáu punxeron un pequeñu posu de tensión qu'acabó cola presencia de Quique Hernández nel banquín herculano. La temporada 1994/95 yera de trámite pos yera más importante arreglar la tema de la conversión en&nbsp;[[SAD]]&nbsp;per parte del Hércules. Eso sí, al igual que na temporada 1991/92 diba creándose un grupu de xugadores fundamentales pal ascensu:&nbsp;[[Manuel Alfaro de la Torre|Alfaro]], Sigüenza,&nbsp;[[Dubravko Pavličić|Pavličić]]&nbsp;amás de los que quedaben del anterior ascensu. El xuegu foi más bien irregular. A mediaos de temporada, Felipe Mesones yera destituyíu y&nbsp;[[Manuel Jiménez González|Manolo Jiménez]], l'entrenador que tuvo con Aniceto nel Benidorm, yera l'escoyíu. En&nbsp;[[xunu]]&nbsp;de&nbsp;[[1995]]&nbsp;confirmábase la conversión en SAD. La temporada 1995/96 foi la edición liguera na que consiguió l'ascensu prometíu por Aniceto Benito. Un entamu espectacular (yá yeren primeros na xornada undécima y con bien bonos fundamentos pa suañar), una derrota como la de Mahón pa baxar los fumos (Bilbao B 4-1 Hércules), pequeñu baxón de xuegu ensin aprovechar polos rivales y posterior racha que llevó al Hércules a xubir con tres selmanes d'adelantu y cola alcordanza d'aquel 6-2 a el&nbsp;[[Deportivo Alavés B|Alavés]]. Foi en&nbsp;[[Badayoz]]&nbsp;onde Sigüenza clavó'l gol del ascensu a unos escasos diez minutos del final (0-1). L'ascensu llograr de forma meritoria y con una clave clara: el trivote ofensivu ([[Manuel Alfaro de la Torre|Alfaro]], Rodríguez y Jankovic) llograron una racha similar de goles y nun había dependencia del gol, amás de la fuerte defensa. === Primer División (1996-97) === nun diba tardar enforma en desparecer la sorrisa del herculano tres l'ascensu. A les poques selmanes de la xesta en Badayoz, l'entrenador&nbsp;[[Manuel Jiménez González|Manolo Jiménez]]&nbsp;nun anovaba y traíase a un téunicu reconocíu n'España como yera&nbsp;[[Iván Brzic]]. Fueron demasiaos los fichaxes que fueron llegando al Hércules pa llograr l'afitamientu na élite. L'entamu foi demoledor y supunxo el cese inmediatu del téunicu&nbsp;[[Yugoslavia|yugoslavu]]&nbsp;na undécima xornada (una victoria na xornada inicial, un empate y nueve ganes).&nbsp;[[Enrique Hernández Martí|Quique Hernández]]&nbsp;tornaba a&nbsp;[[Alicante]]&nbsp;pa salvar la "pataca caliente". Con él llegó un adico de reaición que llevó al Hércules, tres el 2-3 n'el&nbsp;[[Camp Nou]]&nbsp;y el 1-0 frente a el&nbsp;[[Real Valladolid]], a asitiase fora de puestos de descensu direutu. Otra mala racha volvió fundir al equipu blanquiazul y, de magar, nun salió de puestos de descensu. Dellos 5-0 fueron determinantes nel aciagu descensu a Segunda pos cortaron raches que salvaren al equipu. Con tres selmanes d'antelación el descensu certificóse y namái quedó salvar la honrilla venciendo al [[Athletic Club|Athletic Club de Bilbao]] por 3-2. === Otra vegada en Segunda (1997-2001) === A pesar d'intentar salvar la categoría, Quique Hernández quedó "tocáu" pa la direutiva; un discretu entamu y unos berros ante el&nbsp;[[Unió Esportiva Lleida|Lleida]]&nbsp;na xornada previa acabaron col téunicu de&nbsp;[[Anna]]&nbsp;fora del Hércules.&nbsp;[[David Vidal]]&nbsp;llegó col so aureola de peculiar motivador. Mientres unes selmanes llegar a apalpar el suañu del ascensu (inolvidable aquel 4-0 a Les Palmes con golazu inolvidable d'Alex Pascual dende la so casa práuticamente) pero les circunstancies extradeportivas albortaron cualquier suañu de recuperar la élite.[[Ficheru:Rayo_Vallecano.jpg|thumb|320px|Alcuentru apostáu ente'l [[Rayo Vallecano]] y Hércules CF mientres la [[Segunda División d'España 1997-98]].]]La temporada 1998/99 plantegóse como la del saltu a Primer. Los fichaxes, amás de aquel Sergio Exea que, daquella llamaba l'atención, daben ilusión a medies pos, detrás, quedaba presente nel ambiente l'ausencia de&nbsp;[[Manuel Alfaro de la Torre|Manolo Alfaro]]&nbsp;(ficháu por el&nbsp;[[Villarreal CF|Villarreal]]) o la portada dada a Rodríguez. Na octava xornada, el téunicu hispanoargentino yera destituyíu tres ganar ante el&nbsp;[[Club Deportivo Ourense|Ourense]]&nbsp;(0-2). El periodu de&nbsp;[[Miguel Ángel Alonso Oyarbide|Pericu Alonso]]&nbsp;foi curtiu ya innecesariu; perdióse'l tiempu neses xornaes. A falta de dieciséis xornaes llegó&nbsp;[[Manuel Jiménez González|Manolo Jiménez]]&nbsp;coles mires de salvar la categoría pero l'equipu acabó baxando por méritos propios nuna redolada extradeportivo bien cargáu (tres entrenadores y trés presidentes). Lo único positivu foi'l trunfu d'aquella plantía xuvenil que llogró'l campeonatu de&nbsp;[[División d'Honor Xuvenil|División d'Honor]]&nbsp;y el consecuente saltu escontra'l primer equipu. El periplu en Segunda B foi tan aburrible y llargu como na anterior dómina de miseries. El primer añu acabó con una promoción d'ascensu frustrante en llogrando algamar na última xornada de Lliga; tras quedaba una competición que lideró a lo llargo de bona parte d'ésta.&nbsp;[[Manuel Jiménez González|Manolo Jiménez]]&nbsp;foi cesáu na tercer xornada de promoción. D'esa temporada queda l'alcordanza de l'apaición del empresariu alicantín Enrique Ortiz nel accionariado y la decisión d'encamentar una suspensión de pagos. La segunda temporada quedó marcada por dos histories que nun agoraben nada positivu pal Hércules: el sufrimientu pa salvar la esistencia del club una nueche de&nbsp;[[xunetu]]&nbsp;de&nbsp;[[2000]]&nbsp;y l'ascensu d'el&nbsp;[[Alicante CF]]&nbsp;a la fin de dicha temporada. Per mediu queda la enésima crisis deportiva que, nesta ocasión saldar cola destitución de&nbsp;[[Miquel Corominas]]&nbsp;na xornada 19ª y la presencia de&nbsp;[[Joaquín Carbonell]]&nbsp;nel banquín pa salvar la difícil papeleta. === Duru golpe: El Hércules en 2ª B (2001-2005) === Dende la temporada 2001/02 hasta la del ascensu foi un constante amusgo ente herculanos y alicantinistas. Túvose que compartir l'estadiu por causa de que'l Campu del Alicante nun axuntaba les condiciones necesaries pa xugar en Segunda B. Por causa de que el Rico Pérez yera municipal, pidir al conceyu xugar nél, a lo que'l conceyu aportó. Les constantes crítiques escontra los alicantinistas, los enfados periódicos ente dambos cuerpos téunicos fueron habituales hasta l'ascensu herculano. Na tercer temporada (2001/02), la tema Alicante sirvió d'espolón pal equipu blanquiazul, que, salvo unes poques xornaes tres el cese de&nbsp;[[Álvaro Mejía Pérez|Álvaro Pérez]], tuvo en puestos de promoción pero, al llegar a esta competición definitiva pal ascensu, un potente&nbsp;[[Terrassa FC|Terrassa]]&nbsp;alzar a Segunda en ganando los seis alcuentros de felicidá liguilla. [[Felipe Miñambres|Miñambres]]&nbsp;empezaba la temporada 2002/03 ensin enfotu per parte de l'afición y de la direutiva. L'equipu tuvo abeyando per polos puestos mediocres de la tabla clasificatoria salvu esporádiques raches como aquella de quince partíos ensin perder diez de los cualos fueron empates, o, en dellos casos, con ultimátum escontra'l téunicu&nbsp;[[maragatu]]. Anque se ganó de forma contundente dellos partíos (0-5 n'el&nbsp;[[Mini Estadi]]&nbsp;o'l 0-4 en&nbsp;[[Paterna]]) dos victories tán enriba del restu y llograes tres el cese de&nbsp;[[Felipe Miñambres]]&nbsp;y l'irrupción de&nbsp;[[Josip Višnjić]]&nbsp;nel banquín herculano: la victoria ante l'Alicante (1-3) con una avioneta sobrevolando l'estadiu col anunciu y proclamar herculana "Rico Pérez Herculano" y el non menos importante 1-2 n'el&nbsp;[[Nou Estadi Castalia|Nuevu Castalia]]&nbsp;y que rompía la racha d'imbatibilidá ensin perder d'el&nbsp;[[Club Deportivo Castellón|Castellón]].[[Ficheru:Herculesascenso.jpg|thumb|400x400px|Ascensu del Hércules, temporada 2004-2005]]Na temporada 2003/04 llegaba Subirats al Hércules y, con él, José Carlos Granero. A pesar del "xubidón" d'ilusión, nun tardaría en baxase los fumos. Mientres tola primer vuelta xugada nel Rico Pérez nun llogró ganar nin un solu alcuentru. Na xornada 18ª un tanto de&nbsp;[[Kike Mateo]]&nbsp;([[Lorca Deportiva Club de Fútbol|Lorca]]) pudo dexar fora del banquín herculano al téunicu pero una decisión rápida de Subirats evitó'l cese por aciu el fichaxe de dellos xugadores nel iviernu de 2003 (ente ellos destácase la presencia de&nbsp;[[Álvaro Cámara Rei|Álvaro Cámara]]). La segunda vuelta saldar de forma más normal, magar flojeó nos momentos decisivos. Pa la mal alcordanza la escasa arribación nos trés últimos alcuentros. Esta temporada perdióse en casa ante l'Alicante por un contundente 0-3, demostrando que la hestoria nun ayudar a ser meyor equipu. La temporada 2004/05 empezaba con bien mal pie. Un vienres tráxicu, el&nbsp;[[23 de xunetu]], col partíu contra el&nbsp;[[Futbol Club Barcelona|Barcelona]]&nbsp;programáu pa celebrar el trentenu aniversariu, dábase la mala noticia: la muerte de&nbsp;[[Humberto Núñez]]. Col estigma Granero pel mediu, la inestabilidá deportiva herculana ta presente hasta bien empecipiáu l'añu&nbsp;[[2005]]. L'equipu empieza a creer na xesta n'empezando una racha que la lleva escontra riba, empezando en&nbsp;[[febreru]]&nbsp;pola victoria&nbsp;[[in extremis]]&nbsp;ante l'Alicante (1-2) y acaba na so clasificación matemática ante el&nbsp;[[RCD Espanyol B|Espanyol B]], na xornada 36ª, allá por&nbsp;[[mayu]]&nbsp;de&nbsp;[[2005]]. La promoción foi un paséu n'esaniciando, nuna final antemanada, a el&nbsp;[[Ceuta Sport|Ceuta]]&nbsp;(0-1 ellí, 2-0 n'Alicante) y sellar l'ascensu en&nbsp;[[Alcalá]]&nbsp;(1-3). [[Ficheru:Calatayud.JPG|left|miniaturadeimagen|272x272px|[[Juan Calatayud]] quedó mui cerca de ganar el troféu Zamora al quedar segundu na candidatura con un total de 33 goles paraos en 40 partíos na temp. [[Segunda División d'España 2009-10|de Segunda (2009-10)]]. El troféu d'aquel añu ganar [[Vicente Guaita]], l'actual porteru del Getafe CF]] === Llustru en Segunda División (2005-2010) === Nes temporaes 2005/2006, 2006/2007 y 2007/2008 el Hércules de Alicante anduvo pola segunda división ensin pena nin gloria, calteniéndose en puestos cómodos pero ensin llegar a aspirar a un ascensu real a primer división. Destacando quedar na campaña 2008/09 a una diferencia de 3 puntos al tercer clasificáu, el [[Club Deportivo Tenerife]] que darréu xubiría. Como nota anecdótica cabo destacar la coincidencia del Hércules nesa mesma temporada col otru equipu de la so ciudá, el [[Alicante Club de Fútbol]] (que baxaría la mesma temporada) perdiendo'l conxuntu herculano en casa por 1-2 al igual que perdió l'Alicante na so casa, falando del partíu d'ida y vuelta ente dambos conxuntos alicantinos. En la&nbsp;[[Segunda División d'España 2009/10|temporada 2009/2010]], l'equipu alicantín escribe una primer vuelta sensacional, algamando la primer posición de la tabla a la fin de la mesma. Sicasí, na segunda vuelta tien un bache de resultaos (6 partíos consecutivos ensin conocer la victoria) que lu lleva a salir de los puestos d'ascensu. A pesar d'ello, llogra sobreponese y algama el 2ᵘ puestu a la fin de lliga xubiendo<ref>{{Cita web|url=http://www.managingsport.com/files/MgSport-Camara_Comercio_Alicante_HerculesCF_Informe_Impacto_Economico.pdf|títulu=Informe sobre l'impautu económicu del ascensu del Hércules CF a Primer|fechaaccesu=21 d'avientu de 2016|autor=Cámara Comerciu d'Alicante (managingsport.com)}}</ref> asina a la primer división española<ref>{{Cita noticia|títulu=El Hércules vuelve a Primer catorce años dempués|url=https://www.abc.es/20100619/deportes-futbol/hercules-primer-201006192005.html|periódicu=ABC.es}}</ref> xuntu cola [[Real Sociedad de Fútbol]] y el [[Levante Unión Deportiva]]. [[Ficheru:Alineación titular Hércules jornada1 temp.2010-11.jpg|thumb|300px|right|Primer once inicial de la temporada 2010/11, referente al alcuentru ente'l Hércules y Athletic Bilbao apostáu nel [[estadio José Rico Pérez]].]] === Torna a Primer División (2010-2011) === En la&nbsp;[[Primer División d'España 2010/11|temporada 2010/2011]]&nbsp;fáense fichaxes de sonadía como&nbsp;[[Royston Drenthe|Drenthe]],&nbsp;[[David Trezeguet]]&nbsp;o&nbsp;[[Nelson Valdez]] ente otros. Na 2ª xornada de lliga, daba la sorpresa al ganar nel Camp Nou por cero goles a dos, los dos del paraguayu&nbsp;[[Nelson Valdez]], resultancia sorprendente cuidao que el FC Barcelona llevaba 16 meses ensin perder nel so estadiu, concretamente dende'l 23 de mayu de 2009, cuando perdió 0-1 frente al Osasuna, con un equipu totalmente llaráu de suplentes. Dende esi momentu, cuando'l Hércules Club de Fútbol enfrentar a un grande, como llocal o como visitante, apelen al "Espíritu del Camp Nou", crecer asina l'equipu y consiguiendo importantes victories. Alternábense victories en casa con derrotes fora. Al flojear les resultaos nel Rico Pérez, rematando con una estrueldosa goliada frente a Osasuna na 29ª xornada (0-4),&nbsp;[[Esteban Vigo]]&nbsp;foi destituyíu. [[Ficheru:Valdez con aficionados en su presentación con el Hércules.JPG|miniaturadeimagen|250x250px|El paraguayu [[Nelson Haedo Valdez]] posando con unos aficionaos el día de la so presentación cola entidá alicantina]] [[Ficheru:Trezeguet presentación Hércules 3.jpg|left|miniaturadeimagen|270x270px|El exinternacional francés [[David Trezeguet]] nel día de la so presentación col club]] Pese al bon empiezu de campeonatu que tuvo, y tar en posiciones de tranquilidá mientres gran parte de la temporada dexando grandes partíos como'l 4-1 al Atlético, el 0-2 al Barça o'l 2-0 al Sevilla, finalmente l'equipu pega un baxón espectacular, coincidiendo con graves problemes disciplinarios y desaveniencias dientro del vestuariu.&nbsp;[[Miroslav Djukic]]&nbsp;nun pudo revertir la situación nes últimes xornaes y finalmente, fora de too pronósticu, el Hércules acabaría la temporada como 19º, con un nuevu descensu a 2ª División. El branu foi tirante pal Hércules, por cuenta de la importante delda contraida pa fichar a xugadores del nivel de&nbsp;[[Royston Drenthe|Drenthe]],&nbsp;[[David Trezeguet]]&nbsp;o&nbsp;[[Nelson Valdez]]. Finalmente viéndense los trés xugadores y&nbsp;[[Juan Carlos Mandiá]]&nbsp;vuelve al club. === Otra vegada en Segunda (2011-2014) === Empieza&nbsp;bien la temporada l'equipu, aportando a líder nos primeros meses de la competición. Finalmente, l'equipu vuelve pegar un baxón, anque acaba clasificándose pa xugar los&nbsp;''play-off''&nbsp;d'ascensu, onde sería esaniciáu por la&nbsp;[[Agrupación Deportiva Alcorcón|AD Alcorcón]]&nbsp;gracies al valor doble del gol de&nbsp;[[Ángel Sánchez Martín|Ángel]]&nbsp;nel empate 1-1 n'el&nbsp;[[Estadiu José Rico Pérez|Rico Pérez]]&nbsp;y el 0-0 n'el&nbsp;[[Estadiu Santu Domingu|Santu Domingu]].<ref>{{Cita noticia|títulu=Doble empate na promoción d'ascensu|url=https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2012/06/06/futbol/1339014143.html|periódicu=elmundo.es}}</ref> La temporada&nbsp;[[Segunda División d'España 2012/13|2012/13]]&nbsp;foi peor que l'anterior una y bones el Hércules abeyaba per xeneralmente ente los puestos de descensu, lo qu'a&nbsp;[[Juan Carlos Mandiá]]&nbsp;costó-y el puestu na 10ª xornada. Entós llegó al banquín&nbsp;[[Quique Hernández]]&nbsp;que yá entrenara al Hércules n'otres ocasiones, ente elles, na temporada&nbsp;[[Primer División d'España 1996/97|1996/97]]&nbsp;cuando esti equipu taba en&nbsp;[[Primer División d'España|Primer División]]. Cuando llegó, el Hércules siguía nos puestos de descensu pero a partir de la 35ª xornada'l Hércules resurdió quedando esa xornada nel puestu 17º y a partir d'ende fixo un monte de puestos quedando nel 13ᵘ puestu na 39ª xornada, pero depués baxó y quedó nel puestu 17º al terminar la temporada. Na temporada&nbsp;[[Segunda División d'España 2013/14|2013/14]]&nbsp;el Hércules empieza bien, llegando a tar nel 9ᵘ puestu na 3ª jornada pero empieza a baxar puestos y na 6ª xornada yá ta nos puestos de descensu y nun va salir d'ende hasta la 19ª xornada onde queda nel 16ᵘ puestu y abeya per una vegada más col bordiellu y los puestos de descensu. Ye entós cuando'l 17 de mayu de 2014, el Hércules cai contra la AD Alcorcón na xornada nº&nbsp;39 y con bien poques oportunidaes de consiguir la permanencia, algamando'l descensu "virtual" del equipu a 2ªB. Na xornada nº41 peracaba'l so descensu a 2ª División B magar ganar 0-1 al Mirandés, tres una segunda vuelta de campeonatu nefasta, que dexa al equipu nel postreru puestu de la tabla. === Torna a 2ª B (2014-2017) === Na temporada [[Segunda División B d'España 2014-15|2014-15]], el Hércules torna a 2ª B<ref>{{Cita noticia|títulu=Si'l Chepa llevantara la cabeza|url=http://www.diarioinformacion.com/hercules-cf/2014/06/30/chepa-llevantara-cabeza/1519567.html|periódicu=Diariu Información}}</ref> tres 9 años d'ausencia, l'equipu caltener nos puestos de promoción mientres tola temporada, en xunu nel so camín de volver a Segunda atopar col [[Real Murcia Club de Fútbol]] al que vence tres un 1-1 en casa y un 0-1 fora, depués n'el so camín atopa'l [[Cádiz Club de Fútbol]], quien desgraciadamente nun ye capaz de vencer tres un 2-1 en casa y un 1-0 nel [[Carranza (desambiguación)|Carranza]] quedándose otru añu más en 2ª B. Pa la temporada [[Segunda División B d'España 2015-16|2015-16]] realiza una campaña anque non tan brillosa como l'anterior quedando clasificaos pa la promoción d'ascensu, vencería al navarru [[Club Deportivo Tudelano]] por 1-0 en casa y 0-1 fora, al [[Club Deportivo Toledo]] por un 0-1 nel [[Estadiu Salto del Caballu]] y un engarráu 2-2 en casa. Pero la mala suerte volvería cebar col Hércules quedando esaniciáu otra vegada<ref>{{Cita noticia|títulu=Hércules-Cádiz: Un gol de Güiza emburria al Cádiz a Segunda división|url=https://www.abc.es/deportes/futbol/abci-ascensu-segunda-division-hercules-cadiz-direutu-201606261512_directu.html|periódicu=ABC.es}}</ref> pol [[Cádiz Club de Fútbol]] por un 1-0 fuera y un 0-1 en casa. Na temporada [[Segunda División B d'España 2016-17]] el club ficha a [[Luis García Tevenet]]<ref>{{Cita noticia|títulu=El Hércules anuncia'l fichaxe de Tevenet|url=www.diarioinformacion.com/hercules-cf/.../hercules...fichaxe-tevenet/1780659.html|periódicu=Diariu Información.es}}</ref> como entrenador (quien fixo importantes campañes en Segunda col [[Sociedad Deportiva Huesca|SD Huesca]]) coles mires de xubir a Segunda d'una vegada por toes, el club progresa d'una forma un pocu irregular coqueteando colos puestos d'ascensu, y realizando grandes fazañes en [[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]], clasificándose a los dieciséisavos y tocándo-y el [[Futbol Club Barcelona]], dexando nel partíu de día un sorprendente 1-1<ref>{{Cita noticia|títulu=Hércules vs Barcelona: Otru petardazu del Barça|url=https://www.marca.com/evento/marcador/futbol/2016_17/copa/dieciseisavos/día/her_bar/|periódicu=MARCA.COM}}</ref> pero desafortunadamente perdería por un contundente 7-0 nel [[Camp Nou]] tres una gran primer parte realizada pol conxuntu alicantín.{{VT|Historia del fútbol na Comunidá Valenciana}} === Casi desapaición y nuevu alza (2017-Presente) === N'acabando la temporada [[Segunda División B d'España 2016-17]] con Carlos Luque (entrenador del Hércules CF B) como nuevu entrenador en destituyendo a Tevenet selmanes antes d'acabar la lliga, les cuentes queden bloquiaes ensin poder realizar nengún movimientu de plantía, salvo les baxes.<ref>{{Cita noticia|títulu=La falta acordies con Facienda retrasa tola planificación|url=http://www.diarioinformacion.com/hercules-cf/2017/05/16/falta-alcuerdo-facienda-retrasa-planificacion/1894756.html|periódicu=INFORMACION}}</ref> El presidente [[Carlos Parodi García-Pertusa|Carlos Parodi]] ye sustituyíu pol empresariu vascu [[Juan Carlos Ramírez]]<ref>{{Cita noticia|títulu=Ramírez toma güei el poder|url=http://www.diarioinformacion.com/hercules-cf/2017/05/05/ramirez-toma-güei/1890569.html|periódicu=INFORMACION}}</ref> qu'hasta agora tuviera financiando al equipu, convirtiéndose ésti nel nuevu presidente del club alicantín. El so oxetivu principal, llevar les negociaciones cola axencia tributaria y asina asegurar la sobrevivencia del club en cantu de la lliquidación por cuenta de la delda (malo de saldar por cuenta de la categoría na que s'atopa l'equipu). Tres selmanes de negociaciones ensin respuesta per parte del organismu públicu, l'actual presidente [[Juan Carlos Ramírez]], que prometió un ingresu de 1.500.000 € pa formar un gran equipu capaz de xubir, amenaza con que si nun llogra respuesta de Facienda colar del club,<ref>{{Cita noticia|títulu=Ramírez anunció'l so adiós si'l fiscu nun contesta antes d'esti vienres|url=http://www.diarioinformacion.com/hercules-cf/2017/06/19/ramirez--anunciu-adios-fiscu/1907859.html|periódicu=INFORMACION}}</ref> lo que-y convertiría nel presidente que menos duró nel cargu. Tres enforma aportunar llogra'l so oxetivu y Facienda acepta les condiciones<ref>{{Cita noticia|títulu=Hacienda diz sí al Hércules |url=http://www.diarioinformacion.com/hercules-cf/2017/06/24/facienda-diz-hercules/1910004.html|periódicu=INFORMACION}}</ref> pa saldar la delda qu'impon el presidente. A día de güei espérase qu'empiecen los movimientos de confección de plantía a cargu del ex-xugador herculano [[Javier Portillo]]<ref>{{Cita noticia|títulu=Javier Portillo, llistu pa liderar un nuevu proyeutu del Hércules |url=http://www.estadiodigital.es/javier-portiellu-llistu-pa-liderar-un-nuevu-proyeutu-del-hercules/|periódicu=EstadioDigital}}</ref> que tres la so retirada de los terrenes de fútbol tuvo bien activu nos despachos de la mesma entidá llogrando anguaño'l títulu de Direutor Deportivo. El Hércules CF robla contratu col entrenador arxentín [[Gustavo Siviero]], que va ser el responsable d'entrenar al club na campaña [[Segunda División B d'España 2017-18]]. Sicasí, en collechando males resultaos, ye destituyíu al términu de la xornada nueve y reemplazáu por [[Claudio Barragán]], coles mires de xubir a Segunda División. Na xornada 25 [[Claudio Barragán]] ye destituyíu y ye reemplazáu por [[Josip Višnjić]], quién debuta con una cómoda victoria por 0 goles a 3 ante'l [[Deportivo Aragón]]. == Denominaciones == * [[1914]]-[[1941]]: '''Football Club Hércules'''. * [[1941]]-[[1942]]: '''Alicante Club Deportivo'''. * [[1942]]-[[1943]]: '''Hércules de Alicante'''. * [[1943]]-[[1969]]: '''Hércules Club de Fútbol'''. * [[1969]]: '''Hércules de Alicante Club de Fútbol'''. * [[1969]]-[[2011]]: '''Hércules Club de Fútbol'''. Convertíu en [[sociedá anónima deportiva]] dende [[1995]]. * [[2011]]-presente: '''Hércules de Alicante Club de Fútbol, S. A. D.'''. == Alministración == * '''Propietariu''': {{bandera|España}} Enrique Ortiz Selfa * '''Propietariu''': {{bandera|España}} Institutu Valencianu de Finances * '''Presidente''': {{bandera|España}} Quique Hernández * '''Conseyeru''': {{bandera|España}} José Lleón * '''Conseyeru''': {{bandera|España}} Miguel Ángel González * '''Direutor deportivu''': {{bandera|España}} Javier Portillo * '''Adxuntu a la direición deportiva''': {{bandera|España}} Carlos Luque == Presidentes == [[Ficheru:Valentín Botella.JPG|miniaturadeimagen|Valentín Botella, presidente del Hércules nel últimu añu en Primer hasta la fecha de güei]] A lo llargo de la historia del club fueron dellos los encargaos d'ostentar la presidencia del mesmu. Destaca sobre toos ellos, [[José Rico Pérez]] que permaneció nel cargu mientres 14 años consecutivos, siendo esti periodu'l de mayores ésitos deportivos y grandes llogros institucionales. {| {{tablaguapa}} |- style="vertical-align: top;" | * Heliodoro García (1914-1922) * José Masiá Enebra (1922-1923) * Alberto Misó (1923-1924) * Enrique Picó (1924-1925) * José Olmos (1925-1926) * Enrique Arlandiz (1926-1927) * Enrique Picó (1927-1929) * Eduardo Campos d'España (1929-1930) * José Antonio Larrinaga Gorostiza (1930-1936) * Eladio Pérez del Castillo (1939-1941) * Joaquín Quero Bravo (1941-1942) * [[José Abá Gosálbez]] (1942-1944) * Renato Bardín Más (1944-1945) * Miguel Alemany Selfa (1945-1948) * José Geralt Rull (1948-1949) * [[Heliodoro Madrona Julbe]] (1949-1951) * [[Alfonso Guixot Guixot]] (1951-1953) * Juan Pastor Catalán (1953-1954) * [[Alfonso Guixot Guixot]] (1954-1955) * Paulino Verdú Pérez (1955-1957) || * Luis Ghiloni Rosneoblet (1957-1958) * Felipe Fuster Santamaría (1958-1962) * Francisco Muñoz Llorens (1962-1964) * Joaquín Ferrer Strenge (1964-1968) * Tomás Tarruella Alonso (1968-1971) * Miguel Luis Vidal Masanet (1971) * [[José Rico Pérez]] (12 de marzu de 1971-16 d'agostu de 1984) * José Torregrosa Ronda (interín) (16 d'agostu de 1984 - 25 de mayu de 1987) * José Ramón Solano Rodríguez (1987/88) * [[Emilio Orgilés Pérez]] (20 de marzu de 1988-4 de xunu de 1990) * Manuel Albarracín (18 de xunetu de 1990-10 de marzu de 1992) * Aniceto Benito Núñez (18 de mayu de 1992-20 de payares de 1997) * Francisco Peris Pastor (20 de payares de 1997-26 de payares de 1998)<ref>[https://www.elpais.com/articulo/deportes/Muerre/Francisco/Peris/presidente/Hercules/elpepidep/19981127elpepidep_19/Tes «Muerre Francisco Peris, presidente del Hércules.»] ''El País''.</ref><ref>[https://www.elmundo.es/1998/12/18/deportes/18N0103.html «Sandro, el to caza empieza, gochu»]. El Mundo. La noticia comenta'l fallecimientu de Peris siendo presidente n'activu.</ref> * Francisco Muñoz Llorens (interín) (1998/99)<ref>[https://web.archive.org/web/20101004001654/http://www.elchecf.es/pdfnoticias/0405mundu27.pdf «Adiós al padre del Rico Pérez.»]</ref> * Antonio Alberola (interín) (1999) * Luis Esteban Marcos (1999)<ref>[https://www.elmundo.es/1999/12/01/deportes/01N0113.html «Ortiz reconoz que mercó a Asensio el 67% del Hércules.»] ''El Mundo''.</ref> * José Enrique Carratalá Ferrández (avientu de 1999-2004) * [[Enrique Ortiz Selfa]] (2004-11 de payares de 2004) * [[Valentín Botella Ros]] (11 de payares de 2004-4 de xunetu de 2012)<ref>[http://hemeroteca-paginas.mundodeportivo.com/EMD02/PUB/2004/11/12/EMD20041112031MDA.pdf «Botella apuerta a la presidencia del Hércules.»]</ref> * [[Jesús García Pitarch]] (4 de xunetu de 2012-31 mayu de 2013)<ref>[https://www.marca.com/2012/07/04/futbol/equipos/hercules/1341353263.html «García Pitarch, nuevu presidente del Hércules.»]</ref> | * [[Carlos Parodi García-Pertusa]] (xunu de 2013-2017) * [[Juan Carlos Ramírez]] (2017-13 de febreru de 2018) * [[Quique Hernández]] (13 de febreru de 2018-) |} * [[Gonzalo Campos]] (2018-pa siempres) == Uniforme == [[Ficheru:Camisetas Hércules 2010-11.JPG|thumb|right|200px|Camisetes del Hércules 2010/11 nel escaparate de la tienda oficial asitiada nel [[estadio José Rico Pérez]].]] Dende los sos oríxenes hasta 1928, el Hércules vistió camiseta a franxes verticales coloraes y blanques, con pantalón y medies negres. Cola desapaición del [[Club Natación Alicante]], el Hércules adoptó los sos colores en 1928, y dende entós siempres llució camiseta blanquiazul y pantalón negru. Sicasí, el color de les medies foi camudando en delles dómines, siendo negres o azules, magar, dende 1959 hasta l'actualidá fueron azules cola salvedá de la temporada 2007/08 que fueron negres. === Uniforme actual === * '''Uniforme titular''': Camiseta a llistes verticales azules y blanques, pantalón negru, medies azules. * '''Uniforme alternativu''': Camiseta colorada, pantalón blancu, medies blanques. {| | {{Camisetes | patrón_izq = _white_stripes | patrón_cuerpu = _whitestripes | patrón_der = _white_stripes | esquierdu = FF0000 | cuerpu = FF0000 | derechu = FF0000 | shorts = 000000 | medies = 000000 | títulu = 1914}} | {{Camisetes | patrón_izq = _white_stripes | patrón_cuerpu = _whitestripes | patrón_der = _white_stripes | esquierdu = 0034FF | cuerpu = 0034FF | derechu = 0034FF | shorts = 000000 | medies = 000000 | títulu = 1928}} | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = _thickwhitestripes | patrón_der = | esquierdu = 0000CD | cuerpu = 0000CD | derechu = 0000CD | shorts = 000000 | medies = 000000 | títulu = 1943}} | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = _thickwhitestripes | patrón_der = | esquierdu = 0000CD | cuerpu = 0000CD | derechu = 0000CD | shorts = 000000 | medies = 0000CD | títulu = 1959}} | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = _thickwhitestripes | patrón_der = | esquierdu = 0048CD | cuerpu = 0048CD | derechu = 0048CD | shorts = 000000 | medies = 0048CD | títulu = 1994}} | |} {| | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = _thickwhitestripes | patrón_der = | entama_pantalón = _manutd1011a | esquierdu = 0000FF | cuerpu = 0000FF | derechu = 0000FF | shorts = 000000 | medies = 000000 | títulu = 2007-08}} | {{Camisetes | patrón_izq = _whiteshoulders | patrón_cuerpu = _thickwhitestripes | patrón_der = _whiteshoulders | entama_pantalón = _manutd1011a | esquierdu = 0000FF | cuerpu = 0000FF | derechu = 0000FF | shorts = 000000 | medies = 0000FF | títulu = 2009-10}} | {{Camisetes | | patrón_izq = | patrón_cuerpu = _hercules1011H | patrón_der = | entama_pantalón = _manutd1011a trama medies = _nikewhite | esquierdu = 0000FF | cuerpu = 0000FF | derechu = 0000FF | shorts = 000000 | medies = 0000FF | títulu = 2010-14}} | {{Camiseta | color_izq = | color_cuerpu = | color_der = | color_pantalón = A2214B | color_medies = 0055FF | entama_izq = _herculescf15-16h | entama_cuerpu = _herculescf15-16hai | trama_der = _herculescf15-16h | entama_pantalón = _herculescf15-16h | entama_medies = _nikewhite | títulu = 2015-16 | }} |} === Provisores y patrocinadores === {| {{tablaguapa}} style="text-align: center" |- !Periodu !Provisor ![[Patrociniu deportivu|Patrocinador]] |- |1984-1989 |rowspan=1| [[Ficheru:Ressy.jpg|centro|60px|link=Ressy]] |rowspan=1| [[CAJALICANTE]] |- |1990-1995 |rowspan=3|[[Ficheru:Rasan.png|centro|97px|link=Rasán]] |rowspan=1| [[Alicante|Alicante Turismu]] |- |1995-1997 |rowspan=1| [[Xixona]] |- |1997-2000 |rowspan=1|[[Terra Mítica]] |- |2000-2002 |rowspan=4|[[Ficheru:Kelme Logo.svg|centro|70px|link=Kelme]] |rowspan=1| [[Xixona]] |- |2002-2005 |rowspan=1| Silver Eagle |- |2005-2006 |rowspan=1| [[Ciudá de la Lluz]] |- |2006-2008 |rowspan=2| [[Comunidá Valenciana]] |- |2008-2010 |rowspan=1| Astore |- |2010-2011 |rowspan=3|[[Ficheru:Logo NIKE.svg|centro|50px|link=Nike]] |rowspan=1| [[Comunidá Valenciana]] |- |2011–2014 |rowspan=1| [[Codere]] y [[Toyota Medimotors]] |- |2014–2017 |rowspan=1| [[VivelaSuerte]] |- |2017-Actual |rowspan=4|[[Ficheru:Kelme Logo.svg|centro|70px|link=Kelme]] |rowspan=1| [[TM Grupu]] |} == Himnu == {| class="toccolours" style="float: right; margin-left: 1em; margin-right:1em; font-size: 90%; background:#FFEFDB; color:black; width:25em; max-width:30%;" cellspacing="5" | style="text-align: justify;"| <center> «Alicante tien trés cuesas,<br /> que n'España son bien famoses;<br /> son les sos sableres son les sos palmeres,<br /> y el so equipu que ye'l meyor.<br /> Toos xuntos y n'harmonía,<br /> animámos-y día tres día;<br /> nun hai equipu que se-y iguale,<br /> ye'l Hércules campeón.<br /> ¡Ende va!, cuando xueguen al ataque,<br /> toos tarrecen el so coraxe.<br /> ¡Ende va! nun hai rival que lu aguante,<br /> ye'l HÉRCULES CAMPEÓN.»<br /> <small><center>''Himnu del Hércules C.F. (1974)''</small> |} === Himnu de 1922 === Nos primeros años del Hércules F.C. yá s'empezar a oyer cantaraes por munches places y cais d'Alicante, dando a conocer un himnu pal bien nuevu Hércules. Conocíu como "El Hércules silenciosu y complaciente" yá se consideró'l Cantar del Hércules F.C. como himnu oficial del club. <br /><br /> El Cantar del Hércules F.C. yera asina: ''"El Hércules, silenciosu y complaciente, a los sos mozos va a diariu entrenando, mientres los otros xugando tán al tute, teniendo un campu pa poder xugar. El Hércules tolos díes, col so maestru, el jorobao, va demostrando lo que xuega, que ye daqué más de lo que s'han figurao. Al Hércules F.C. non lo camelarán, porque los sos xugadores tienen dignidá; el Hércules nun paga gazpachadas nin tampoco a nengún xugador: xueguen por amor al deporte, porque tienen afición. El Hércules nun tien falda dalguna nin tampoco nengún proteutor; lo que tien son bonos reñones, pa xugar al fútbol."'' ''"El Hércules, sociedá alicantina, con un equipu daqué más que regular, con enfotu que nun hai equipu dalgunu que puede superalu. Con corazones anhelantes por enseñase a xugar, van adquiriendo xugadores que'l Hércules sabe preparar. El Hércules F.C. dispuestu va lluchar pa honrar el nome de la so sociedá. El Hércules, equipu d'infantiles, pero que tienen un gran capitán, que buscando va siempres partíos pa podese entrenar. El Hércules nun tarrez al so adversariu, y los sos colores defendiendo va, porque quier alzar bien alto a la so invicta sociedá."'' === Himnu de 1933 === Puede considerase como primer himnu del Hércules, un cuplé de 1933, tituláu "Hércules F.C." Los autores de la lletra fueron Manolo Pacheco y Agustín Rodrigo, la música del maestru Alonso. Por cuenta de que la lletra acoplar al "[[Los nardos|Pasacalle de los nardos]]" de la comedia musical "Les Leandras" l'himnu convertir de dominiu popular na dómina. El cuplé empecipiábase asina: Nel Estadiu Bardín; surdió un campeón; y los hinches nel fiel ellí aclamar; L'afición premiar; L'equipu va trunfar; por el so estilu y la so clase colosal; El murcianu que lu ve; va y diz: venga usté; a enseñame la majeza del so fútbol; que nun hai nada na rexón; comparable al campeón; en Levante, Cataluña y Aragón; Aracil, Gámiz, Ramonzuelo, Suárez, Páez y Jover. Torre, Juanele, Florencio, Gorduras, Roberto y el gran Ayguadé... Con Maciá, Salvador, y Nieto, Vilanova y Gorgé... Delanteru chute usté; y dea fuercia al pelotón; y los goles que marquéis van ser certeros; Los vuesos tantos van sirvir; pa dar gran sensación; en Polonia, California y el Xapón. === Himnu de 1974 === 41 años dempués, en 1974, surdió otru himnu, tituláu "Himnu del Hércules CF d'Alicante". El lletrista foi Alfredo Garrido, ente que'l maestru alicantín afincáu en Madrid José Torregrosa punxo la música. El discu publicar por Philips so l'autoría "Alfredo y los sos amigos". == Estadiu == [[Ficheru:Estadio José Rico Pérez, Alicante, España.jpg|thumb|300px|Vista esterior del estadiu]] [[Ficheru:Estadio José Rico Pérez en obras.jpg|thumb|300px|Vista interior del estadiu]] [[Ficheru:Campo de Entrenamiento de Fontcalent.JPG|thumb|300px|Campos d'entrenamientu de [[Fontcalent]]]] {{AP|Estadiu José Rico Pérez}} Construyíu pol Hércules, foi inauguráu'l [[3 d'agostu]] de [[1974]] con un partíu amistosu ente'l Hércules Club de Fútbol y el [[Futbol Club Barcelona|FC Barcelona]]. El primer partíu oficial apostar el Hércules y el [[Real Murcia]] y remató con empate a dos goles. L'estadiu toma'l nome de '''don [[José Rico Pérez]]''', presidente del Hércules que foi promotor de la construcción del mesmu. Nél apostáronse trés partíos del Campeonatu Mundial de Fútbol España 1982, dos d'ellos de la fase previa na qu'actuaba la [[Seleición Arxentina de Fútbol|Seleición d'Arxentina]] como llocal, y el partíu pol tercer y cuartu puestu apostáu por [[Seleición de fútbol de Francia|Francia]] y [[Seleición de fútbol de Polonia|Polonia]], resultando ganador l'equipu polacu. En [[1994]] l'estadiu pasa a ser propiedá municipal, tres l'alcuerdu del Club y el Conceyu pol cual esti postreru mercaba la instalación por 900 millones de les antigües [[peseta|pesetes]], por que'l Club atayara les sos deldes y realizara la conversión en [[Sociedad Anónima Deportiva]]. El [[11 d'abril]] de [[2007]], el [[Estadiu José Rico Pérez]] dexa de ser propiedá municipal pa pasar a propiedá del Hércules dempués de 13 años, en pagando'l preciu que costó más la xubida del [[IPC]] dende [[1994]]. Amás, ta xestándose un proyeutu pa reformar l'estadiu con arquiteutos de sonadía mundial. Dende'l club pretende crease un estadiu que seya puntu de referencia na ciudá d'[[Alicante]]. Col ascensu a [[Primer división de fútbol d'España|Primer]] consiguíu en xunetu de 2010, fíxose-y una llavadura de cara al estadiu, dende palcu, vestuarios, cambéu de verde, fachada esterior, butaques, servicios, cabines de prensa, sistema de riego, aparcamientu, etc. Mientres el branu de 2010 nun lo utilizaron los xugadores por cuenta de les obres, pero'l [[21 d'agostu]] de [[2010]], el Hércules estrenó'l remocicáu Rico Pérez contra'l [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]] nun amistosu con resultancia favorable a los blancos de 1-3. El [[campu de fútbol de Fontcalent]], asitiáu en [[La Campaneta (Alicante)|La Campaneta]], na [[Partida|partida rural]] de [[Fontcalent]] ([[Alicante]]) ye onde davezu'l conxuntu herculano realiza les sos sesiones d'entrenamientu. Se prevée que'l club forme una ciudá deportiva ellí anque realmente non pudo llevase a cabu por cuenta de que el [[suelu]] sobre'l que se llevantó'l campu d'entrenamientu ta calificáu como [[Suelu rural|rústicu]] non [[Suelu urbanizable|urbanizable]], según el [[Plan Xeneral d'Ordenación Urbana]] d'[[Alicante]]. Polo que l'[[Hércules Club de Fútbol|Hércules]] nun pudo realizar nenguna [[edificación]] reseñable, de fechu el Conceyu refugó-y la llicencia d'obres al atopase en suelu non urbanizable. Dempués de xestiones y tres el compromisu del club blanquiazul de llindar l'usu de la cancha al meru entrenamientu deportivu, amás d'aceptar la prohibición d'urbanizar la zona, el Consistoriu regularizó l'usu de la instalación por un periodu de siete meses. Na actualidá'l club puede utilizar estes instalaciones gracies a la renovación de los permisos temporales que-y concede'l conceyu.<ref>{{cita web|url=http://web.archive.org/web/http://www.diarioinformacion.com/seiciones/noticia.jsp?pRef=2088_6_645633__Deportes-Herculessolicita-ampliar-permisu-Fontcalent|títulu=El Hércules solicita ampliar el permisu en Fontcalent|autor=[[Diariu Información]]|añu=27 de xunu de 2007}}</ref> Ante la imposibilidá de realizar obra dalguna obliga al club a utilizar como [[Vestuario|vestuario]], [[ximnasiu]] y sala de [[Prensa escrita|prensa]] unes casetes prefabricaes.<gallery mode="packed-hover" caption="Distintos vistes sobre l'estadiu del Hércules, el José Rico Pérez"> Ficheru:Estadio José Rico Pérez en obras 2.jpg Ficheru:José Rico Pérez jornada1 temp.2010-11.jpg|Estadiu José Rico Pérez na temporada 2010-11 guardando un partíu del conxuntu llocal ante la UD Almería Ficheru:Estadio Jose Rico Perez.JPG Ficheru:Banquillo Rico Pérez 2010.JPG|Banquín </gallery>{{VT|Campu d'Entrenamientu de Fontcalent}} == Rivalidaes == L'equipu rival por excelencia foi siempres y va ser el [[Elche Club de Fútbol]], al representar a los dos principales ciudaes de la [[provincia d'Alicante]] que falten solo 21 quilómetros ente sigo, intentando quedar una ciudá percima de la otra no non puramente deportivo y de que nun seya un derbi de demasiada cordalidad o hermandá tamién ye por cuenta de los movimientos ultres de dambos equipos. Ente los dos protagonicen el [[Derbi de la provincia d'Alicante]]. L'otru máximu rival del Hércules ye'l [[Valencia Club de Fútbol|Valencia]]. Esti partíu ye'l derbi autonómicu por excelencia. Los partíos ente dambos siempres son de muncha tensión y rivalidá, inclusive con alcontrones ente aficiones. Siguiendo cola Comunidá Valenciana, los herculanos tampoco fraternizan col [[Club Deportivo Castellón|Castellón]], la otra capital de provincia de la Comunidá Valencia. Otru equipu rival del Hércules ye'l [[Real Murcia Club de Fútbol]], por cuenta de la tamién cercanía de dambes ciudaes.<ref>{{Cita noticia|apellíos=Superdeporte|títulu=Hércules y Murcia, duelu de rivalidá histórica|url=http://www.superdeporte.es/futbol/2013/09/10/hercules-murcia-forgo-rivalidá-historica/205613.html|fechaaccesu=21 d'avientu de 2016}}</ref> Tamién cabo destacar el [[Cádiz Club de Fútbol]], por cuenta de lo vivío en dambos estadios: el descensu del Cádiz nel campu del Hércules en 2008 por un penalti falláu d'[[Abraham Paz]]<ref>{{Cita noticia|títulu=Un descensu pa la historia del fútbol|url=http://www.diariodecadiz.es/opinion/articulos/descensu-historia-futbol_0_159584553.html|periódicu=Diariu de Cádiz}}</ref> que mandó al Cádiz a 2ª B, o los dos eliminaciones consecutives que-y solmenó'l conxuntu gaditano al Hércules nes promociones d'ascensu a Segunda (2015 y 2016)<ref>{{Cita noticia|apellíos=S.L.|nome=EDICIONES PLAZA,|títulu=El Hércules pierde ante'l Cádiz y cai esaniciáu na promoción|url=http://epoca1.plazadeportiva.com/ver/36279/el-hercules-pierde-ante-el-cadiz-y-cai-esaniciáu-en-la-promocion.html|fechaaccesu=21 d'avientu de 2016|periódicu=Valencia Plaza}}</ref> == Equipos hermanaos == * {{bandera|Bolivia}} '''Escuela de Fútbol [[Hércules de Camiri]]''', [[Camiri]], [[Bolivia]]. En [[2006]] el Hércules CF apadrinó un proyeutu presentáu por una científica valenciana afincada en [[Bolivia]] y dende entós el Hércules d'[[Alicante]] apurre infraestructures y ayudes a una escuela de fútbol de la xungla boliviana nes contornes de [[Camiri]] nel [[Departamentu de Santa Cruz]]. La escuela n'agradecimientu adquirió'l nome del so padrín.<ref>[http://www.diarioinformacion.com/seiciones/noticia.jsp?pRef=2009010800_6_838437__Deportes-derbi-solidariu El derbi más solidariu]</ref> * {{bandera|Grecia}} [[Iraklis FC]], [[Grecia]]. L'homónimu griegu del Hércules CF ye'l [[Iraklis FC]]. Dende [[2003]] les aficiones de dambos equipos estrecharon llazos d'amistá al traviés d'internet, inclusive esiste una peña del Hércules CF llamada Iraklis.<ref>[https://web.archive.org/web/20100328223608/http://herculescf.footblog.es/2005/12/01/el-hercules-proyeuta-la so-imaxe-en-otros trés-equipos-europeos/ El Hércules proyeuta la so imaxe n'otros trés equipos europeos]. Noticia de 2005 de La Verdá.</ref> * {{bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Gimnasia y Esgrima (Jujuy)]], [[Arxentina]] * {{bandera|España}} [[Granada CF]] (les aficiones del Hércules y la Granada tán hermanaes debíu ente otres coses a que la Granada esanició al Elx del camín de xubir a Primer nel añu 2011, añu en que'l Hércules baxara a Segunda. == Datos del club == * '''Temporaes en [[Primer División d'España|Primer División]]''': 20 (per última vegada la campaña 2010-11) * '''Temporaes en [[Segunda División d'España|Segunda División]]''': 43 (per última vegada la campaña 2013-14) * '''Temporaes en [[Segunda División B d'España|Segunda División B]]''': 14 (cuntando l'actual campaña 2016-17) * '''Temporaes en [[Tercer División d'España|Tercer División]]''': 7 (D'antiguo la Tercer división correspondía a l'actual [[Segunda División B]]) * '''Meyor puestu na lliga en [[Primer División d'España|Primer División]]''': 5º ([[Primer División d'España 1974/75|temporada 1974/75]]). * '''Peor puestu na lliga en [[Primer División d'España|Primer División]]''': 21º ([[Primer División d'España 1996/97|temporada 1996/97]]). * '''[[Clasificación histórica de la primer división española de fútbol Puesto históricu]]''': 27º. * '''Mayor goliada consiguida en [[Primer División d'España|Primer División]]''': Hércules '''6-1''' [[Real Club Celta de Vigo|Celta de Vigo]] ([[Primer División d'España 1939/40|temporada 1939/40]]). * '''Mayor goliada consiguida en [[Segunda División d'España|Segunda División]]''': Hércules '''9-0''' [[Club Polideportivu Villarrobledo|Villarrobledo]] ([[Segunda División d'España 1961/62|temporada 1961/62]]). * [[Ficheru:Valdez presentado en el Hércules-.JPG|miniaturadeimagen|Nelson Haedo Valdéz, consideráu como'l xugador más caru del Hércules (temp. 2010-11)]]'''Mayor goliada encaxada en [[Primer División d'España|Primer División]]''': [[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]] '''9-0''' Hércules ([[Primer División d'España 1955/56|temporada 1955/56]]). * '''Máximu goliador de la so historia''': [[Eduardo Rodríguez Fernández|Eduardo Rodríguez]], con 40 goles nuna temporada. (temporada 1992-93). * '''Fichaxe más caru de la so historia''': [[Nelson Haedo Valdez]] por 3.8 millones d'euros al [[Borussia Dortmund]] (temporada 2010/2011). * '''Venta más cara de la so historia''': [[Nelson Haedo Valdez]] por 4 millones d'euros al [[Rubin Kazan]] (temporada 2011/2012). === Otros datos === * '''Xugador con más partíos en [[Primer División d'España|Primer División]]''': Juan Baena Ruiz (224 partíos) (1974-1982). * '''Xugador con más goles en [[Primer División d'España|Primer División]]''': [[José Antonio Barrios]] (35 goles) (1974-1978). * '''Entrenador con más partíos en [[Primer División d'España|Primer División]]''': [[Arsenio Iglesias]] (102 partíos) (1973-1977). * '''El Hércules CF foi'l primer equipu en xubir de [[Tercer División d'España|Tercer División]] a [[Primer División d'España|Primer División]]''' en 2 años: (1933-1934) (1934-1935) === Rexistru de temporaes === {| | valign="top" width="0%" | {| {{tablaguapa}} |- style="background:#f0f6fa;" !'''Temporada''' !'''División''' !'''Puestu''' !'''[[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]]''' |- | style="background:#FF7F00;" |1929/30 | style="background:#FF7F00;" |3ª | style="background:#FF7F00;" |5º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FF7F00;" |1931/32 | style="background:#FF7F00;" |3ª | style="background:#FF7F00;" |1º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FF7F00;" |1932/33 | style="background:#FF7F00;" |3ª | style="background:#FF7F00;" |1º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FF7F00;" |1933/34 | style="background:#FF7F00;" |3ª | style="background:#FF7F00;" |4º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1934–35 Segunda División|1934/35]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |1º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |[[1935–36 La Lliga|1935/36]] | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |6º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |[[1939–40 La Lliga|1939/40]] | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |6º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |[[1940–41 La Lliga|1940/41]] | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |9º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |[[1941–42 La Lliga|1941/42]] | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |13º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1942–43 Segunda División|1942/43]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |4º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1943–44 Segunda División|1943/44]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |10º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1944–45 Segunda División|1944/45]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |2º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |[[1945–46 La Lliga|1945/46]] | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |14º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1946–47 Segunda División|1946/47]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |4º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1947–48 Segunda División|1947/48]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |6º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1948–49 Segunda División|1948/49]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |4º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1949–50 Segunda División|1949/50]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |10º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1950–51 Segunda División|1950/51]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |4º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1951–52 Segunda División|1951/52]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |4º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1952–53 Segunda División|1952/53]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |2º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1953–54 Segunda División|1953/54]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |2º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |[[1954–55 La Lliga|1954/55]] | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |6º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |[[1955–56 La Lliga|1955/56]] | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |16º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1956–57 Segunda División|1956/57]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |2º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1957–58 Segunda División|1957/58]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |5º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1958–59 Segunda División|1958/59]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |13º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FF7F00;" |1959/60 | style="background:#FF7F00;" |3ª | style="background:#FF7F00;" |1º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1960–61 Segunda División|1960/61]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |3º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1961–62 Segunda División|1961/62]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |7º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1962–63 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |8º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1963–64 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |2º ! style="background:#efefef;" | |} | valign="top" width="0%" | {| {{tablaguapa}} |- style="background:#f0f6fa;" !'''Temporada''' !'''División''' !'''Puestu''' !'''[[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]]''' |- | style="background:#808080;" |1964–65 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |4º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1965–66 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |1º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1966–67 | style="background:#FFFF00;" |1ª | style="background:#FFFF00;" |15º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1967–68 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |15º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FF7F00;" |1968/69 | style="background:#FF7F00;" |3ª | style="background:#FF7F00;" |1º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FF7F00;" |1969/70 | style="background:#FF7F00;" |3ª | style="background:#FF7F00;" |1º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1970–71 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |11º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1971–72 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |14º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1972–73 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |9º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1973–74 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |2º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1974–75 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |5º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1975–76 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |6º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1976–77 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |13º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1977–78 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |15º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1978–79 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |12º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1979–80 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |15º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1980–81 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |13º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1981–82 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |17º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1982–83 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |8º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1983–84 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |3º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1984–85 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |15º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1985–86 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |17º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1986–87 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |5º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1987–88 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |18º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#BF8D5B;" |1988–89 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |8º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#BF8D5B;" |1989–90 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |13º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#BF8D5B;" |1990–91 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |5º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#BF8D5B;" |1991–92 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |5º ! style="background:#efefef;" |<small>3ᵉʳ ronda</small> |- | style="background:#BF8D5B;" |1992–93 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |4º ! style="background:#efefef;" |<small>3ᵉʳ ronda</small> |- | style="background:#808080;" |1993–94 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |7º ! style="background:#efefef;" |<small>4ª Ronda</small> |- | style="background:#808080;" |1994–95 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |9º ! style="background:#efefef;" | |} | valign="top" width="0%" | {| {{tablaguapa}} |- style="background:#f0f6fa;" !'''Temporada''' !'''División''' !'''Puestu''' !'''[[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]]''' |- | style="background:#808080;" |1995–96 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |1st ! style="background:#efefef;" |<small>1/16</small> |- | style="background:#FFFF00;" |1996–97 | style="background:#FFFF00;" |1ª | style="background:#FFFF00;" |21º ! style="background:#efefef;" |<small>3ᵉʳ ronda</small> |- | style="background:#808080;" |1997–98 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |11º ! style="background:#efefef;" |<small>2ª Ronda</small> |- | style="background:#808080;" |1998–99 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |21º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#BF8D5B;" |1999–2000 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |4º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#BF8D5B;" |2000–01 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |11º ! style="background:#efefef;" |<small>Ronda preliminar</small> |- | style="background:#BF8D5B;" |2001–02 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |3º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#BF8D5B;" |2002–03 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |11º ! style="background:#efefef;" |<small>2ª Ronda</small> |- | style="background:#BF8D5B;" |2003–04 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |9º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#BF8D5B;" |2004–05 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |2º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |2005–06 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |17º ! style="background:#efefef;" |<small>1ᵉʳ Ronda</small> |- | style="background:#808080;" |2006–07 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |16º ! style="background:#efefef;" |<small>1/32</small> |- | style="background:#808080;" |2007-08 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |6º ! style="background:#efefef;" |<small>1/32</small> |- | style="background:#808080;" |2008-09 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |4º ! style="background:#efefef;" |<small>1/16</small> |- | style="background:#808080;" |2009–10 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |2º ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2009-10|1/8]]</small> |- | style="background:#FFFF00;" |2010/11 | style="background:#FFFF00;" |1ª | style="background:#FFFF00;" |19º ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2010-11|1/16]]</small> |- | style="background:#808080;" |2011/12 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |5º ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2011-12|2ª Ronda]]</small> |- | style="background:#808080;" |2012/13 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |17º ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2012-13|2ª Ronda]]</small> |- | style="background:#808080;" |2013/14 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |22º ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2013-14|3ᵉʳ ronda]]</small> |- | style="background:#BF8D5B;" |2014/15 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |4º ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2014-15|1ᵉʳ Ronda]]</small> |- | style="background:#BF8D5B;" |2015/16 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |3º ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2015-16|1ᵉʳ Ronda]]</small> |- | style="background:#BF8D5B;" |2016/17 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B d'España|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |7º ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2016-17|1/16]]</small> |- | style="background:#BF8D5B;" |2017/18 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B d'España|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" | ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2017-18|3ᵉʳ ronda]]</small> |} |} == Organigrama deportivu == {{VT|Futbolistes del Hércules Club de Fútbol}} === Entrenadores === {{AP|Entrenadores del Hércules Club de Fútbol}} Dende [[1930]], el Hércules tuvo 113 cambeos d'entrenador (sumando los interinajes). Ente esos 113, dellos d'ellos dirixeron al equipu nuna segunda dómina. 90 persones distintes ocuparon el cargu d'entrenador na [[Historia del Hércules Club de Fútbol|historia del club]]. Los entrenadores de más ésitu nel equipu alicantín fueron '''[[Manuel Suárez de Begoña]]''' qu'ostenta l'honor de ser l'únicu na historia del club en consiguir dos ascensos -amás consecutivos- nos [[años 1930]] magar el primeru foi tres una decisión [[Real Federación Española de Fútbol federativo]]. Suárez, tres meses dempués de clasificar al Hércules en 6º llugar nel so [[Primer División d'España 1935/36|primer temporada en Primer división]], foi topáu muertu nuna cuneta de les contornes de la ciudá d'[[Alicante]] tres el recién españíu de la [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]]. Darréu, na historia del equipu sobresal con fuercia otru entrenador, '''[[Arsenio Iglesias]]'''. En [[Segunda División d'España 1973/74|la so primer temporada]] nel equipu blanquiazul llogró l'ascensu a [[Primer División d'España|Primer]], y en [[Primer División d'España 1974/75|la so segunda]] quedar col amargosu sabor de nun apostar la [[Copa de la UEFA]] pola diferencia de goles col 4º clasificáu, la [[Real Sociedad]]. El Hércules de los [[años 1970]] vivió la meyor dómina na hestoria d'esti equipu, con Arsenio nel banquín y [[José Rico Pérez]] na presidencia. Tocantes a númberu de partíos empobinaos, [[Arsenio Iglesias|Arsenio]] ye tamién el más estable y duraderu con 162 partíos (cuatro temporaes completes). Sígenlu [[Quique Hernández]] con 136 partíos (en dos époques), [[Manuel Jiménez González|Manolo Jiménez]] con 128 partíos (en dos époques), [[Koldo Aguirre]] con 113 partíos, [[Benito Joanet]] con 110 alcuentros (en dos époques) y [[Gaspar Rubio]] con 103 alcuentros (en dos époques). Si falamos d'ésitos deportivos, l'equipu herculano tien 13 ascensos (8 a [[Primer División d'España|Primer]] y 5 a [[Segunda División d'España|Segunda]]). D'esa cifra, los dos primeros fueron consiguíos por [[Manuel Suárez de Begoña|Manuel Suárez]]. Los ascensos a Primer fueron consiguíos cronológicamente por Manuel Suárez, [[Francisco Pagaza]], [[Amadeo Sánchez]], [[Luis Belló]], [[Arsenio Iglesias]], [[Carlos Jurado]], [[Manuel Jiménez González|Manolo Jiménez]] y [[Esteban Vigo]]. Los ascensos a Segunda fueron consiguíos por Manuel Suárez, [[Álvaro Pérez Vázquez]], [[César Rodríguez]], [[Quique Hernández]] y [[Juan Carlos Mandiá]]. Al respeutive de entrenadores interinos destaquen percima del restu l'internacional [[Paraguái|paraguayu]] [[Humberto Núñez]] al que se-y recurrió como apagafuegos hasta en 9 temporaes, l'[[Uruguái|uruguayu]] [[Sergio Rodríguez Viera|Sergio Rodríguez]] (con actuaciones en 4 temporaes), y l'[[España|español]] [[Luis Ortega Bollarizo]] (con apaiciones en 4 temporaes). Al respeutive de les nacionalidaes de los entrenadores del Hércules, predominen absolutamente'l entrenadores españoles, magar otres 7 nacionalidaes distintes ocuparon el banquín, como por casu la [[Hungría|húngara]] con trés míticos personaxes como [[Lippo Hertzka|Hertzka]], [[Sándor Kocsis|Kocsis]] o [[Jenő Kálmár|Kálmár]]; o la [[Inglaterra|inglesa]] de los entrenadores pioneros hasta la fecha documentados, como [[Alejandro Finning|Finning]] o [[Walter Harris|mister Harris]]. ==== Entrenadores con más partíos ==== * De siguío se listan los 7 entrenadores que destaquen tocantes a númberu total de partíos oficiales empobinaos dende'l banquín del Hércules Club de Fútbol: {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#efefef" !Entrenador !!Númberu<br />de partíos |- |{{bandera|España}} [[Quique Hernández]] ||align=center| 163 |- |{{bandera|España}} [[Arsenio Iglesias]] ||align=center| 162 |- |{{bandera|España}} [[Juan Carlos Mandiá]] ||align=center| 154 |- |{{bandera|España}} [[Manuel Jiménez González|Manolo Jiménez]] ||align=center| 128 |- |{{bandera|España}} [[Koldo Aguirre]] ||align=center| 113 |- |{{bandera|España}} [[Benito Joanet]] ||align=center| 110 |- |{{bandera|España}} [[Gaspar Rubio]] ||align=center| 103 |} == Otres seiciones y filiales == El '''Hércules Club de Fútbol''' tuvo a lo llargo de la so historia distintes seiciones deportives dientro de la so organigrama, como les seiciones de [[balonmano]] (''[[Club Balonmano Calpisa|Hércules-Calpisa]]'' en [[1981]]-[[1982]]), [[atletismu]] (creada en 1965 y repescada nel tiempu col ''Hércules-Benacantil'' en [[1982]]-[[1985]], güei yá nun esiste esta mítica seición), [[baloncestu]] (nos [[años 1950|años 50]]), seición de ximnasia (creada en 1965 dirixida por Rasé)<ref>Diariu Información (20 de mayu de 1965): El Hércules crea les seiciones de ximnasia y atletismu (páxina 12).</ref> o [[voleibol]]. === Hércules "B" === {{AP|Hércules Club de Fútbol "B"}} El [[Hércules Club de Fútbol B]] xuega na [[Rexonal Preferente de la Comunidá Valenciana]] y dende [[1996]] el so mayor llogru foi xugar en [[Tercer División d'España|Tercer División]] mientres una temporada. Foi fundáu en [[1996]] como tal, anque bien ye ciertu que'l club tuvo filial n'años tras, como'l [[Alicante Club de Fútbol|Alicante CF]] polos [[Años 1960|años 60]], el '''Hércules Atlético''' dende [[1974]] o darréu so les denominacines de '''Hércules Promeses''', [[Mutxamel Club de Fútbol|Mutxamel CF]] y [[Club Deportivo Español de San Vicente|CD Español de San Vicente]] respeutivamente. Anguaño l'entrenador ye [[Vicente Borge González]]. === Hércules Femenín === {{AP|Hércules CF Femenín}} Na temporada [[2007]]/[[2008|08]] el Hércules CF adquirió un alcuerdu de collaboración con club [[Alicante|alicantín]] '''Sporting CF Plaza d'Arxel''' de la [[Primer Nacional de Fútbol Femenino]]. L'alcuerdu consiste n'emprestar l'usu del nome, escudu y uniforme del Hércules CF, ensin dexar de cuntar con estructures organizativas independientes.<ref>{{cita web | autor = [[Diariu Información]] | añu = 27 de xunetu de 2007 | url = http://www.diarioinformacion.com/seiciones/noticia.jsp?pNumEjemplar=2118&pIdSeccion=6&pIdNoticia=656166 | títulu = El Hércules da abellu al fútbol femenín }}</ref> Esta rellación, vese anulada na actual temporada 2013-14, pasando a crear el so propiu equipu femenín. === Asociación de Veteranos === Munchos de los ex xugadores del Hércules CF axúntense davezu n'entrenamientos y alcuentros amistosos defendiendo'l colores del equipu de veteranos. L'ex xugador herculano [[José Antonio Yerbera Rúa]] preside l'asociación.<ref>[http://www.asociacionherculanos.com/default.php?opcion=20 Páxina de l'Asociación de Veteranos del Hércules C.F]</ref> Onde nes sos files militen saez y virgi los meyores xugaos de fútbol femenín d'España. == Palmarés == [[Ficheru:Copa de Segunda División 1934-35.JPG|thumb|right|225px|Troféu consiguíu pol Hércules C.F. del Campeonatu Nacional de Lliga de Segunda División, [[Segunda División d'España 1934/35|temporada 1934/35]].]] === Campeonatos nacionales === * {{oru}} '''[[Segunda División d'España|Segunda División]] (3)''': [[Segunda División d'España 1934/35|1934/35]], [[:en:Segunda División 1965-66|1965/66]], [[:en:Segunda División 1995-96|1995/96]]. Subcampeón de [[Segunda División d'España|Segunda División]] (7): [[Segunda División d'España 1944/45|1944/45]], [[Segunda División d'España 1952/53|1952/53]], [[Segunda División d'España 1953/54|1953/54]], [[Segunda División d'España 1956/57|1956/57]], [[Segunda División d'España 1963/64|1963/64]], [[Segunda División d'España 1973/74|1973/74]], [[Segunda División d'España 2009/10|2009/10]]. * {{oru}} '''[[Tercer División d'España|Tercer División]] (5)''': 1931/32, 1932/33, 1959/60, [[:en:Tercer División 1968-69|1968/69]], 1969/70. === Campeonatos rexonales === * {{oru}} '''Campeonatu Rexonal de Murcia (2)''': [[1933]]/[[1834|34]] y 1939-1940. * {{oru}} '''Campeonatu Rexonal de Levante (1)''': [[1935]]/[[1936|36]]. === Torneos amistosos === * {{oru}} [[Copa San Pedro]] (1): 1953. * {{oru}} Trofeo Costa Blanca<ref>[http://www.rsssf.com/tablesc/ciudá-alicante.html Trofeo Costa Blanca y Trofeo Ciudad d'Alicante]</ref> (7): 1971, 1973, 1974, 1976, 1977, 1978, 1979. * {{oru}} [[Troféu Los Cármenes|Trofeo Ciudad de Granada]] (1): 1982. * {{oru}} [[Trofeo Ciudad d'Alicante]] (6): 1984, 1988, 2011, 2015, 2016, 2017 * {{oru}} [[Trofeo Carabela de Plata]] (3): 1971, 2006, 2012. * {{oru}} [[Trofeo Ciudad de San Vicente]] (2): 2008, 2009. * {{oru}} [[Troféu Festa d'Elx]] (1): 2010. == Filmografía == * Documental TVE (29-10-1969), [https://www.rtve.es/alacarta/videos/historicos-del-balompie/historicos-del-balompie-hercules-alicante/4223445/ «Históricos del balompié - Hércules de Alicante»] en [[rtve.es]] * Documental Canal+ (17-2-2012), [https://www.youtube.com/watch?v=-2K9rQ2Gynk «Club de Fútbol: Hércules de Alicante»] en [[YouTube]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita llibru|apellíu=Ramos Pérez|nome=Vicente|títulu=El Hércules C.F. y el fútbol n'Alicante|añu=1975|editorial=Alicante: Publicaciones d'Ediciones Biblioteca Alicantina|id=ISBN 978-84-400-9151-2}} * {{cita llibru|apellíos=Peralt Montagut|nome=Fernando|títulu=Historia del Hércules C.F. (1922-1996)|añu=1996|editorial=Valencia: Aragón Ediciones|id=ISBN 978-84-921727-0-2}} * {{cita llibru|autor=Verdú Belda, Pascual; Mira Candel, Manuel; García Gómez, Javier|títulu=El llibru d'oru del Hércules: 74 años d'historia|añu=1996|editorial=Alicante: Editorial y Medios Consultores, S.L.|id=ISBN 978-84-921782-0-9}} * {{cita llibru|apellíu=Soler Rodríguez|nome=José Antonio|títulu=Hércules C.F. Diez cites con gloriar|añu=2010|editorial=Alicante: José Antonio Soler Rodríguez|id=ISBN 978-84-614-1091-0}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|Hércules CF}} * [http://www.herculesdealicantecf.net/ Sitiu web oficial] {{ORDENAR:Hércules Club de Fútbol}} {{Tradubot|Hércules de Alicante Club de Fútbol}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Equipos de fútbol de la Comunidá Valenciana]] [[Categoría:Provincia d'Alacant]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] fjsupt3p1a6xr40qubmf6jw8s8otppv 3707520 3707499 2022-08-16T15:06:42Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{equipu | pattern_la1 = _herculescf17-18P | pattern_b1 = _herculescf17-18P | pattern_ra1 = _herculescf17-18P | pattern_sh1 = _herculescf17-18P | pattern_so1 = _socks | leftarm1 = FFFFFF | body1 = 0055FF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = 0055FF | pattern_la2 = _herculescf17-18S | pattern_b2 = _herculescf1-18S | pattern_ra2 = _herculescf17-18S | pattern_sh2 = _herculescf17-18S | pattern_so2 = _socks | leftarm2 = FFFFFF | body2 = FFFFFF | rightarm2 = FFFFFF | shorts2 = FFFFFF | socks2 = 000000 | pattern_la3 = _herculescf17-18T | pattern_b3 = _herculescf17-18T | pattern_ra3 = _herculescf17-18T | pattern_sh3 = _herculescf17-18T | pattern_so3 = _socks | leftarm3 = FFFFFF | body3 = FFFFFF | rightarm3 = FFFFFF | shorts3 = FFFFFF | socks3 = FF1493 }} El '''Hércules de Alicante Club de Fútbol''' ye un [[club de fútbol]] [[España|español]] de la ciudá d'[[Alicante]], que milita na [[Segunda División B d'España]]. Foi fundáu'l [[23 de marzu]] de [[1914]]<ref name=FEDERACION /> y el so primer equipu apuesta los sos partíos como llocal nel [[Estadiu José Rico Pérez]], con capacidá de 29.500 espectadores. El club apostó 20 temporaes en [[Primer División d'España|Primer División]] y 43 en [[Segunda División d'España|Segunda División]]. Na temporada [[Segunda División d'España 1934-35|1934/35]] llogró'l so primer ascensu a [[Primer División d'España|Primer División]], algamando la so meyor clasificación na temporada [[Primer División d'España 1974-75|1974/75]], na que remató en quintu puestu, empatáu a puntos col cuartu clasificáu. Ocupa la [[Clasificación histórica de la Primer División d'España|27ª posición histórica del Campeonatu Nacional de Lliga]]. Na competición nacional de copa (actual [[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]]), el so mayor llogró data de [[1936]], algamando la semifinal de la [[Copa del Presidente de la República de Fútbol 1936|Copa del Presidente de la II República]]. Na so trayeutoria tamién destaca'l subcampeonatu d'España Amateur, en que la so final apostada'l 1 de xunu de 1930, enfrentar al [[Real Sporting de Xixón|Sporting de Xixón]] (3-2), nel [[Estadiu Olímpicu Lluís Companys|Estadiu de Montjuïc]] de [[Barcelona]]. El nome del club auspiciado pol so [[Vicente Pastor Alfosea|fundador]], vien inspiráu nos valores que representaba l'héroe de la [[mitoloxía griega]], [[Hércules]]. El club caltién una [[Derbis y rivalidaes de fútbol per país|rivalidá]] histórica col [[Elche Club de Fútbol]], con quien apuesta'l derbi [[Provincia d'Alicante|provincial]]. == Historia == {{AP|Historia del Hércules Club de Fútbol}} [[Ficheru:El Chepa.jpg|left|miniaturadeimagen|199x199px| [[Vicente Pastor Alfosea]] tamién cariñosamente conocíu como ''El Chepa'', fundador del Hércules CF ]] === Primeros años === El Hércules Fútbol Club ta documentáu dende 1914<ref>{{Cita noticia|títulu=Historia del Hércules {{!}} Canal Hércules {{!}} lasprovincias.es - Hércules CF|url=http://herculescf.lasprovincias.es/historia/|periódicu=Les Provincies}}</ref> anque non de forma oficial hasta 1922 cuando'l 26 de setiembre d'esi añu inscribióse xuntu col Mercantil de Cartagena, la Federación Levantina y dalgunos más, el so fundador foi [[Vicente Pastor Alfosea]] moteyáu "El Chepa",<ref>{{Cita noticia|títulu=Vicente Pastor, El Chepa: alma mater del Hércules C.F.|url=https://lamillorterradelmon.com/2014/03/02/vicente-pregueru-el-chepa/|periódicu=La Millor Terra del Mon}}</ref> nos sos entamos los sos terrenes de xuegu fueron dellos, les estribaciones de la montascosa, los terrenes de l'Hort del tio Ron, el campu de Benalúa o les instalaciones del Alicante Recreation Club. El Hércules empezó a apostar un campeonatu infantil, del cual en 1918 proclamaríase campeón. En 1919 tuvo llugar el primer alcuentru oficial, foi contra'l [[Athletic Club Benaluense]], con victoria del conxuntu alicantín por 2-1. Nos sos empiezos l'equipu vistía con camiseta a rayes blanques y coloraes y calzón negru === Primer etapa dempués de la fundación === En 1923 formóse la primer xunta direutiva del Hércules pasando la presidencia a [[Alberto Misó Ferrándiz]], siendo este'l primer presidente na hestoria del conxuntu herculano. Puede dicise que nos entamos, el Hércules nun empezar mal, demostrándolo na temporada 1923-24 cuando se proclama campeón provincial batiendo al [[Club Deportivo Castellón]] na final. Nos sos entamos, el Hércules C.F. vistía un equipaxe de colores coloráu y blancu. Yera un equipu a la solombra d'otros clubes d'Alicante, ente ellos, el Club Natación Alicante o'l Club Deportivo del Círculu de Belles Artes d'Alicante, del que inclusive foi filial mientres unos meses. En 1927, el Club Natación recibió una fuerte sanción que lo llevó direutu a la desapaición. N'anguaño, el Hércules adquirió'l so equipaxe y dellos xugadores y direutivos, aparte del escudu, proclamándose asina equipu principal de la ciudá d'Alicante. Nel añu 1928 apostó'l so primer partíu col nuevu equipaxe y escudu. Esti apostar nel Campu de la Florida, conocíu como'l de la [[Campu de la Viña]]. En 1930 el Hércules C.F. llogró'l so gran trunfu nacional, apostó la final del campeonatu nacional amateur contra'l Xixón. Apostar nel campu de Montjuïc, Barcelona, onde perdió por 3-2. Anque según diverses fontes al Hércules anuláron-y un gol y un penalti que podía suponer la victoria. === Debú en Primer División (1935-1940) === Dalgunos de los que formaben la direutiva del 34 yeren: Renato Bardín Mas, Eladio Pérez del Castillo, Agustín Gosálvez y Pascual Rosser Guixot, xuntu col periodista Juan Antonio Espinosa. [[Ficheru:Primera Plantilla.jpg|left|miniaturadeimagen|Primer plantía del Hércules con ''El Chepa'' al fondu]] El Hércules xubió a Primer División na campaña 35-36<ref>{{Cita noticia|títulu=Historia del Hércules CF|url=http://www.herculesdealicantecf.net/club/historia|periódicu=Hercules d'Alicante CF.net}}</ref> con xugadores como Blázquez, Salvador, Pérez, Aparicio, Goyeneche, Sala, Tatono, Maciá y Morena. La primer visita d'el [[Real Madrid]] al Hércules foi'l 10 de payares de 1935, cuando'l Hércules yá taba en Primer. La primer visita d'el [[FC Barcelona|Barcelona]] foi'l 19 d'abril de 1936. El Barcelona xugó contra'l Hércules en Bardín y quedaron nun empate a dos; los dos goles del Hércules marcar el xugador Blázquez. Na clasificación los dos equipos teníen 24 punto pero quedaron el Barcelona 5º y el Hércules 6º. La [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]] descompunxo y dexó muncha buelga nel equipu yá que los xugadores dixebrárense ente los dos bandos. De los campos de concentración pudieron salir Maciá y Blázquez, pero [[Mendizábal|Mandizábal]] morrió al baltar el so avión y al entrenador Manuel Suárez Begoña atopar muertu nuna cuneta d'[[Agües de Busot]]. Los campos de fútbol taben la mayoría estrozaos y bien de equipos sumieron. A pesar de que foi bien difícil substituir a los xugadores, que teníen yá los sos años y taben estrozaos poles remortines que dexara la guerra, na campaña 39-40 el Hércules pudo faer un papel dignu en Primer acabando 6º detrás del [[Real Club Deportivo Español|CD Español]] dempués de tar tola temporada ente los puestos altos de la clasificación, siendo líder na xornada 5 y la xornada 7. En xunu de 1939 nomaron a Alfredo González presidente y a Luis Casanova vicepresidente del Hércules. N'anguaño rehabilitóse l'estadiu, reorganizaron el club y rehabilitaron la plantía. Con Eladio Pérez, como presidente, y l'alcalde [[Manuel Montesinos Gómiz]], como vice-presidente, el Hércules asítiase na novena posición al rematar la temporada 40-41. El colofón de la temporada foi la inclusión del arqueru [[José Pérez García]] na Seleición Española pal partíu Portugal-España, siendo'l primer xugador internacional que tuvo'l Hércules. Desgraciadamente, un choque casual con un delanteru portugués produció-y una mancadura que más tarde se tradució en perda de visión. [[Ficheru:Hercules 36.jpg|miniaturadeimagen|400x400px|Plantía del Hércules (1936)]] El 8 d'abril de 1941 fundiéronse'l Hércules F.C. y l'Alicante C.F., por poco tiempu. Y asina el Hércules pasa a llamase Alicante Club Deportivo. Sol nuevu nome, na temporada [[Primer División d'España 1941-42|41-42]] aportó a un fracasu absolutu pol descensu a Segunda División estanto tola temporada fora del farolucu coloráu y a la fin quedar a 7 puntos de diferencia col equipu que taba fora, el [[Futbol Club Barcelona|CF Barcelona]]. El 5 de mayu de 1942 decide camudase el nome del club y reconvertilo en ''Hércules de Alicante''. Nesta temporada 42-43 el Hércules caltién la permanencia en Segunda n'empatando en [[Estadiu de Altabix|Altabix]], el campu del so eternu rival, el [[Elche Club de Fútbol]]. === L'equipu ascensor (1944-1951) === En ganando al Barakaldo na última xornada (1944/45) llogróse matemáticamente l'ascensu a Primer. D'aquellos años, l'homenaxe a Manuel Maciá, santu y seña del Hércules mientres casi 20 años, onde s'enfrentaron a un Real Madrid llaráu d'estrelles, consiguiendo una gran victoria por 2-1. Na siguiente temporada (1945/46) un empiezu desastrosu termina col club baxando. La temporada siguiente, 46-47, plantégase l'oxetivu de volver a la Primer División, y el Hércules raspió l'ascensu, pero la Real Sociedad asitiaríase 2 puntos percima y en batiendo al Murcia xubió a Primer. El 4 de xineru de 1948<ref>{{Cita web|url=http://www.infodeportes.com/futbol/equipo/herculescf/historia|títulu=Historia del Hércules CF - infodeportes.com|fechaaccesu=21 d'avientu de 2016}}</ref> el Hércules encaxaba una humillante derrota en La Rosaleda por un 9-2. Lo anecdótico del partíu foi que tolos goles contrarios marcar el mesmu xugador, Bazán, y les cróniques falen del porteru herculano Cosme como'l meyor del so equipu. Esi mesmu añu un xugador perimportante y vital foi [[Calsita]], qu'a puntu tuvo de llevar al Hércules a Primer colos sos 23 goles, pero nun tardó el [[Atlético de Madrid]], quien se proclamara campeón de lliga, en lleva-y lo a les sos files. Col estadiu Bardín a años lluz de rexistrar los llenos d'antaño, les temporaes 48-49 y 49-50 supunxeron un descensu nes mires herculanas, de la cuarta plaza de primera a la décima de la Segunda. La marcha de Calsita al Atlético de Madrid foi'l detonante de la crisis herculana, pero cola aición presidencial de Heliodoro Madrona la trayeutoria blanquiazul na temporada 50-51 foi de menos a más y algamóse una cuarta plaza gracies, ente otros, a xugadores como Cosme, Oliver, Torres, Pina, etc... La temporada del 1953/54 nun empezó bien pero a la fin, teniendo como entrenador a [[Amadeo Sánchez]], llamáu "El Xigante Asturianu", consiguió xubir nel postreru partíu xugáu nel estadiu de Bardín que foi pequeñu p'acoyer a tolos aficionaos que fueron el día 27 de xunu del 1954, que quixeron tar presentes nel partíu contra'l Osasuna. La resultancia d'esi partíu foi de 2-0 a favor del Hércules. Xugando nesi momentu Gómez Montagut, Durán, Santos, Pina, Navarro, Tártalo, Campillo, Llebaría, Seva Santos, Ernesto, Roth y Alvarín. El Hércules abandonó l'Estadiu Bardín ya instaláronse nel estadiu [[Campu de la Viña|La Viña]], conocíu tamién como'l campu de La Florida yá que taba asitiáu en dichu barriu. L'estadiu tenía una capacidá pa 25.000 persones. Na temporada 1954/55 consiguió un honrosu 6ᵘ puestu, pero na siguiente (55/56), col presidente Alfonso Guixot, el Hércules baxó y entró nuna etapa en que nun podía salir, onde inclusive baxó a Tercera. Dempués cola direutiva de Juanito Pastor, el primer olímpicu alicantín del Hércules, volvió rellumar y asitióse nuevamente en Primer División anque en curtia volvería cayer a Segunda. Na temporada 1955/56 el Hércules pasó d'una sesta posición a un descensu. El Hércules tuvo años en Segunda División, inclusive tocó fondu y baxó a Tercera. Llueu se recuperó a Segunda con [[Luis Aragonés]]<ref>{{Cita noticia|títulu=Luis Aragonés, un sabiu nel Hércules|url=http://www.estadiodigital.es/lluis-aragones-un sabiu-en-el-hercules/|periódicu=Diariu deportivu d'Alicante}}</ref> (entrenador que llevó a España a ganar la [[Eurocopa de 2008|Eurocopa]]) quien fora futbolista del Hércules na temporada 1959-60. [[Ficheru:Luis Aragonés 95-96.jpg|miniaturadeimagen|[[Luis Aragonés]], l'home que llevó al Hércules de vuelta a Segunda]] El club empieza la década en Segunda con bon pie algamando'l tercer puestu na temporada 60/61. Na 63/64 consigue quedar 2º y xuega la promoción a Primer, pero perder contra'l Real Uviéu. A la fin llega l'allampáu ascensu na 65/66 al ser campeón del so grupu, pero vuelve'l monte rusu; la temporada siguiente en Primer (1966/67) termina con un nuevu descensu a Segunda que se sigue en picáu a Tercera na 67/68 con un penúltimu puestu. Pasaría dos temporaes en Tercera, pos, anque quedó campeón del so grupu na temporada 68/69, va perder la promoción contra'l Castellón. Na siguiente (69/70) por fin xube en quedando campeón del so grupu y pasar dos eliminatories. === Años 70: La rellumanza del Hércules === En 1970 entra na presidencia [[José Rico Pérez]] col equipu de nuevu en Segunda División, pero esti home va marcar la meyor dómina na historia del club. Él quier faer un club grande pero ve que la capacidá del vieyu campu esgaña les posibilidaes d'espansión. Esta situación convidó a que'l presidente Don José Rico Pérez apostara pola construcción d'un estadiu qu'allugara a una afición creciente (raspiábense cifres de 20.000 socios) y optar a ser sede de competiciones importantes como'l [[Copa Mundial de Fútbol de 1982|Mundial de Fútbol d'España 1982]]. Asina foi que, nel branu de [[1974]], con un Hércules inchente, acabante xubir a Primer División, inaugurábase el [[estadio José Rico Pérez]] mientres un partíu contra el [[Futbol Club Barcelona|FC Barcelona]]. Fueron los meyores años del equipu alicantín. El Hércules de los [[años 1970]] yera un equipu embravecío y difícil de superar. Anque los primeros años d'esta década militó en Segunda División, na temporada 73-74 l'equipu herculano xubió a la élite del fútbol español. Na temporada 1974-75 los alicantinos esfrutaron de la so meyor dómina futbolística, algamando la 5ª posición na primer temporada dempués de xubir, superando a equipos como [[Atlético de Madrid]] (6º), [[Real Betis Balompié|Betis]] (9º), [[Athletic Club]] (10º) o [[Valencia Club de Fútbol|Valencia]] (12º). [[Ficheru:ArsenioIglesias.jpg|left|miniaturadeimagen|[[Arsenio Iglesias]], mui cerca tuvo de mandar el Hércules a la UEFA]] Esti Hércules podría entrar en zona europea si nun fuera pola diferencia de goles respeuto al 4º clasificáu, la [[Real Sociedad de Fútbol|Real Sociedad]], qu'anque consiguiera los mesmos puntos y anotara los mesmos goles que los alicantinos, namái recibió 32, frente a los 36 encaxaos pol Hércules y polo tanto los [[Donostiarra|donostiarras]] enferronar a la cuarta plaza que daba'l pase a [[Europa]]. Como nota anecdótica, esti equipu ganó los dos partíos a el [[Elche Club de Fútbol|Elx]], club que tamién militaba en Primer División nestos años. Na siguiente temporada (1975-76) los alicantinos volvieron sosprender, convirtiéndose nel 6º meyor equipu d'España, perdiendo namái un partíu como llocal y asitiándose percima d'equipos de la talla d'el [[Real Betis Balompié|Betis]], [[Valencia Club de Fútbol|Valencia]], [[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] o [[Real Zaragoza|Zaragoza]]. Nes restantes temporaes (dende la 1976-77 hasta la 1979-80) l'equipu caltener ente los puestos 12º y 15º y cabo destacar a xugadores que marcaron la buelga del meyor Hércules de la hestoria: Humberto, Varela, Carcelén, [[Gerónimo Saccardi|Saccardi]], Giuliano, Tigre Barrio, Aracil, Benito Joanet, Kustudic. === Revueltos años 1980 === La cayida ante el [[CD Castellón]] (1-2) supunxo un gran golpe pa la entidá herculana nel aspeutu deportivu (el so descensu a [[Segunda división B española|la tercer categoría del fútbol español]] y, pa mayor desgracia, el [[Elche CF|Elx]] llograra l'ascensu a Primer), nel institucional (el presidente Orgilés tuvo qu'inscribise como sociu pa optar a la eleición) y, no económico. El periplu en 2ªB tuvo dos fases que coincidieron cola decisión de la [[Real Federación Española de Fútbol|Federación Española de Fútbol]] de modificar l'ascensu del campeón del grupu por una liguilla. Nel primer añu en 2ªB foi una quimera l'ascensu pos el [[Levante Unión Deportiva|Levante]] destacar en primer posición dende'l primer intre; d'esi añu queda l'alcordanza del 2-1 frente al equipu valencianu nel Rico Pérez y de los xugadores de la cantera que xubieron cuando nada había que faer. Del segundu añu queden dos imáxenes totalmente opuestes: un Rico Pérez con venti mil almes cuando l'equipu diba primero destacáu, tres nun haber perdíu nengunu de los catorce alcuentros iniciales y con bon xuegu. Y otra deplorable pos l'añu [[1990]] foi pa escaecer: dos victories en tola segunda vuelta asitiaron al equipu nuna vulgar decimotercer posición. Foi nesti momentu onde decidió camudase el sistema d'ascensu. Nesta temporada despidir a Orgilés de la presidencia, faciéndose cargu [[Manolo Albarracín]]. Na temporada 1990/91, la situación invertir en comparanza cola temporada anterior: el pésimu entamu supunxo'l cese fulminante de [[José Víctor Rodríguez de Miguel]] como entrenador y la llegada de [[Vicente Carlos Campillo]] al banquín; con él llegaron les victories qu'asitiaron al Hércules nel primer puestu de la clasificación mientres un par d'ocasiones, pero nel partíu decisivu perder de forma llaceriosa ante el [[Cartagena Fútbol Club|Cartagena]] por 0-3 cuando faltaba namái un puntu pa clasificase pa la promoción d'ascensu. Na temporada 1991/92 creáronse les bases pal ascensu: Paco López, Fálagan, Parra y Canteru incorporar al Hércules. El xuegu yera irregular, alternando derrotes estrañes con victories espectaculares como un doble 5-0 consecutivu a [[Getafe Club de Fútbol|Getafe]] y Torrevieja. El final de temporada foi decisivu: Manolo Albarracín colar del club tres la enésima situación institucional y convocaba eleiciones. En diches eleiciones presentóse Aniceto Benito a la presidencia tres el so esitosu pasu por el [[Benidorm Club Deportivo|Benidorm]]. Con él llegaba al club [[Enrique Hernández Martí|Quique Hernández]]. Mientres esi periodu'l Hércules tuvo en Segunda B mientres cuatro años. === Ascensu a Segunda (1993) === Na temporada 1992/93 llogróse l'allampáu ascensu a Segunda División A. El xuegu foi espectacular en bona parte de la temporada, influyendo nesi aspeutu la fenomenal racha d'el [[Sanlúcar de Barrameda|sanluqueño]] Eduardo Rodríguez y los sos 36 goles. D'aquella temporada recuerda la doble victoria al Elx (2-0 y 1-2), d'aquella victoria ante'l Levante (3-2) que-yos fixo creer nel ascensu y de una derrota fundamental: perder 5-2 en [[Mahón]] fíxo-yos baxar los pies al suelu y ganar n'humildá que, darréu, sirviríalos pa llograr l'ascensu. El sortéu foi p'asustar: [[Unión Deportiva Salamanca|Salamanca]] y [[Unión Deportiva Las Palmas]] cruciar nel camín xunto a la modesta [[Gimnástica de Torrelavega]]; sicasí, l'ascensu foi más fácil de lo pensao y, na quinta xornada, el 0-2 n'el [[Estadiu Insular|Insular]] aseguraba l'ascensu a 2ª División. El 4-1 de la última xornada foi un meru trámite que sirvió por que Rodríguez, con un hat-trick ameyorara les sos cifres. === Afitamientu y tresformamientu en SAD (1993-1996) === El regresu esperábase más sele, nun se buscaba l'ascensu sinón l'afitamientu en Segunda. Esa temporada tien una gran incógnita: la marcha de Rodríguez a el [[Rayo Vallecano]] tres la cuarta xornada y con tres goles marcaos torgó saber qué puestu algamara esi Hércules del 1993/94. L'equipu tuvo mal nel aspeutu ofensivu mientres bona parte del primer tramu de la competición. La llegada de Vorkapic y el so entamu espectacular fixo renacer les esperances d'ascensu insospechado pa un acabante xubir. A la fin, la presión por llograr una meyor clasificación y los problemes físicos del delanteru recién llegáu punxeron un pequeñu posu de tensión qu'acabó cola presencia de Quique Hernández nel banquín herculano. La temporada 1994/95 yera de trámite pos yera más importante arreglar la tema de la conversión en [[SAD]] per parte del Hércules. Eso sí, al igual que na temporada 1991/92 diba creándose un grupu de xugadores fundamentales pal ascensu: [[Manuel Alfaro de la Torre|Alfaro]], Sigüenza, [[Dubravko Pavličić|Pavličić]] amás de los que quedaben del anterior ascensu. El xuegu foi más bien irregular. A mediaos de temporada, Felipe Mesones yera destituyíu y [[Manuel Jiménez González|Manolo Jiménez]], l'entrenador que tuvo con Aniceto nel Benidorm, yera l'escoyíu. En [[xunu]] de [[1995]] confirmábase la conversión en SAD. La temporada 1995/96 foi la edición liguera na que consiguió l'ascensu prometíu por Aniceto Benito. Un entamu espectacular (yá yeren primeros na xornada undécima y con bien bonos fundamentos pa suañar), una derrota como la de Mahón pa baxar los fumos (Bilbao B 4-1 Hércules), pequeñu baxón de xuegu ensin aprovechar polos rivales y posterior racha que llevó al Hércules a xubir con tres selmanes d'adelantu y cola alcordanza d'aquel 6-2 a el [[Deportivo Alavés B|Alavés]]. Foi en [[Badayoz]] onde Sigüenza clavó'l gol del ascensu a unos escasos diez minutos del final (0-1). L'ascensu llograr de forma meritoria y con una clave clara: el trivote ofensivu ([[Manuel Alfaro de la Torre|Alfaro]], Rodríguez y Jankovic) llograron una racha similar de goles y nun había dependencia del gol, amás de la fuerte defensa. === Primer División (1996-97) === nun diba tardar enforma en desparecer la sorrisa del herculano tres l'ascensu. A les poques selmanes de la xesta en Badayoz, l'entrenador [[Manuel Jiménez González|Manolo Jiménez]] nun anovaba y traíase a un téunicu reconocíu n'España como yera [[Iván Brzic]]. Fueron demasiaos los fichaxes que fueron llegando al Hércules pa llograr l'afitamientu na élite. L'entamu foi demoledor y supunxo el cese inmediatu del téunicu [[Yugoslavia|yugoslavu]] na undécima xornada (una victoria na xornada inicial, un empate y nueve ganes). [[Enrique Hernández Martí|Quique Hernández]] tornaba a [[Alicante]] pa salvar la "pataca caliente". Con él llegó un adico de reaición que llevó al Hércules, tres el 2-3 n'el [[Camp Nou]] y el 1-0 frente a el [[Real Valladolid]], a asitiase fora de puestos de descensu direutu. Otra mala racha volvió fundir al equipu blanquiazul y, de magar, nun salió de puestos de descensu. Dellos 5-0 fueron determinantes nel aciagu descensu a Segunda pos cortaron raches que salvaren al equipu. Con tres selmanes d'antelación el descensu certificóse y namái quedó salvar la honrilla venciendo al [[Athletic Club|Athletic Club de Bilbao]] por 3-2. === Otra vegada en Segunda (1997-2001) === A pesar d'intentar salvar la categoría, Quique Hernández quedó "tocáu" pa la direutiva; un discretu entamu y unos berros ante el [[Unió Esportiva Lleida|Lleida]] na xornada previa acabaron col téunicu de [[Anna]] fora del Hércules. [[David Vidal]] llegó col so aureola de peculiar motivador. Mientres unes selmanes llegar a apalpar el suañu del ascensu (inolvidable aquel 4-0 a Les Palmes con golazu inolvidable d'Alex Pascual dende la so casa práuticamente) pero les circunstancies extradeportivas albortaron cualquier suañu de recuperar la élite.[[Ficheru:Rayo_Vallecano.jpg|thumb|320px|Alcuentru apostáu ente'l [[Rayo Vallecano]] y Hércules CF mientres la [[Segunda División d'España 1997-98]].]]La temporada 1998/99 plantegóse como la del saltu a Primer. Los fichaxes, amás de aquel Sergio Exea que, daquella llamaba l'atención, daben ilusión a medies pos, detrás, quedaba presente nel ambiente l'ausencia de [[Manuel Alfaro de la Torre|Manolo Alfaro]] (ficháu por el [[Villarreal CF|Villarreal]]) o la portada dada a Rodríguez. Na octava xornada, el téunicu hispanoargentino yera destituyíu tres ganar ante el [[Club Deportivo Ourense|Ourense]] (0-2). El periodu de [[Miguel Ángel Alonso Oyarbide|Pericu Alonso]] foi curtiu ya innecesariu; perdióse'l tiempu neses xornaes. A falta de dieciséis xornaes llegó [[Manuel Jiménez González|Manolo Jiménez]] coles mires de salvar la categoría pero l'equipu acabó baxando por méritos propios nuna redolada extradeportivo bien cargáu (tres entrenadores y trés presidentes). Lo único positivu foi'l trunfu d'aquella plantía xuvenil que llogró'l campeonatu de [[División d'Honor Xuvenil|División d'Honor]] y el consecuente saltu escontra'l primer equipu. El periplu en Segunda B foi tan aburrible y llargu como na anterior dómina de miseries. El primer añu acabó con una promoción d'ascensu frustrante en llogrando algamar na última xornada de Lliga; tras quedaba una competición que lideró a lo llargo de bona parte d'ésta. [[Manuel Jiménez González|Manolo Jiménez]] foi cesáu na tercer xornada de promoción. D'esa temporada queda l'alcordanza de l'apaición del empresariu alicantín Enrique Ortiz nel accionariado y la decisión d'encamentar una suspensión de pagos. La segunda temporada quedó marcada por dos histories que nun agoraben nada positivu pal Hércules: el sufrimientu pa salvar la esistencia del club una nueche de [[xunetu]] de [[2000]] y l'ascensu d'el [[Alicante CF]] a la fin de dicha temporada. Per mediu queda la enésima crisis deportiva que, nesta ocasión saldar cola destitución de [[Miquel Corominas]] na xornada 19ª y la presencia de [[Joaquín Carbonell]] nel banquín pa salvar la difícil papeleta. === Duru golpe: El Hércules en 2ª B (2001-2005) === Dende la temporada 2001/02 hasta la del ascensu foi un constante amusgo ente herculanos y alicantinistas. Túvose que compartir l'estadiu por causa de que'l Campu del Alicante nun axuntaba les condiciones necesaries pa xugar en Segunda B. Por causa de que el Rico Pérez yera municipal, pidir al conceyu xugar nél, a lo que'l conceyu aportó. Les constantes crítiques escontra los alicantinistas, los enfados periódicos ente dambos cuerpos téunicos fueron habituales hasta l'ascensu herculano. Na tercer temporada (2001/02), la tema Alicante sirvió d'espolón pal equipu blanquiazul, que, salvo unes poques xornaes tres el cese de [[Álvaro Mejía Pérez|Álvaro Pérez]], tuvo en puestos de promoción pero, al llegar a esta competición definitiva pal ascensu, un potente [[Terrassa FC|Terrassa]] alzar a Segunda en ganando los seis alcuentros de felicidá liguilla. [[Felipe Miñambres|Miñambres]] empezaba la temporada 2002/03 ensin enfotu per parte de l'afición y de la direutiva. L'equipu tuvo abeyando per polos puestos mediocres de la tabla clasificatoria salvu esporádiques raches como aquella de quince partíos ensin perder diez de los cualos fueron empates, o, en dellos casos, con ultimátum escontra'l téunicu [[maragatu]]. Anque se ganó de forma contundente dellos partíos (0-5 n'el [[Mini Estadi]] o'l 0-4 en [[Paterna]]) dos victories tán enriba del restu y llograes tres el cese de [[Felipe Miñambres]] y l'irrupción de [[Josip Višnjić]] nel banquín herculano: la victoria ante l'Alicante (1-3) con una avioneta sobrevolando l'estadiu col anunciu y proclamar herculana "Rico Pérez Herculano" y el non menos importante 1-2 n'el [[Nou Estadi Castalia|Nuevu Castalia]] y que rompía la racha d'imbatibilidá ensin perder d'el [[Club Deportivo Castellón|Castellón]].[[Ficheru:Herculesascenso.jpg|thumb|400x400px|Ascensu del Hércules, temporada 2004-2005]]Na temporada 2003/04 llegaba Subirats al Hércules y, con él, José Carlos Granero. A pesar del "xubidón" d'ilusión, nun tardaría en baxase los fumos. Mientres tola primer vuelta xugada nel Rico Pérez nun llogró ganar nin un solu alcuentru. Na xornada 18ª un tanto de [[Kike Mateo]] ([[Lorca Deportiva Club de Fútbol|Lorca]]) pudo dexar fora del banquín herculano al téunicu pero una decisión rápida de Subirats evitó'l cese por aciu el fichaxe de dellos xugadores nel iviernu de 2003 (ente ellos destácase la presencia de [[Álvaro Cámara Rei|Álvaro Cámara]]). La segunda vuelta saldar de forma más normal, magar flojeó nos momentos decisivos. Pa la mal alcordanza la escasa arribación nos trés últimos alcuentros. Esta temporada perdióse en casa ante l'Alicante por un contundente 0-3, demostrando que la hestoria nun ayudar a ser meyor equipu. La temporada 2004/05 empezaba con bien mal pie. Un vienres tráxicu, el [[23 de xunetu]], col partíu contra el [[Futbol Club Barcelona|Barcelona]] programáu pa celebrar el trentenu aniversariu, dábase la mala noticia: la muerte de [[Humberto Núñez]]. Col estigma Granero pel mediu, la inestabilidá deportiva herculana ta presente hasta bien empecipiáu l'añu [[2005]]. L'equipu empieza a creer na xesta n'empezando una racha que la lleva escontra riba, empezando en [[febreru]] pola victoria [[in extremis]] ante l'Alicante (1-2) y acaba na so clasificación matemática ante el [[RCD Espanyol B|Espanyol B]], na xornada 36ª, allá por [[mayu]] de [[2005]]. La promoción foi un paséu n'esaniciando, nuna final antemanada, a el [[Ceuta Sport|Ceuta]] (0-1 ellí, 2-0 n'Alicante) y sellar l'ascensu en [[Alcalá]] (1-3). [[Ficheru:Calatayud.JPG|left|miniaturadeimagen|272x272px|[[Juan Calatayud]] quedó mui cerca de ganar el troféu Zamora al quedar segundu na candidatura con un total de 33 goles paraos en 40 partíos na temp. [[Segunda División d'España 2009-10|de Segunda (2009-10)]]. El troféu d'aquel añu ganar [[Vicente Guaita]], l'actual porteru del Getafe CF]] === Llustru en Segunda División (2005-2010) === Nes temporaes 2005/2006, 2006/2007 y 2007/2008 el Hércules de Alicante anduvo pola segunda división ensin pena nin gloria, calteniéndose en puestos cómodos pero ensin llegar a aspirar a un ascensu real a primer división. Destacando quedar na campaña 2008/09 a una diferencia de 3 puntos al tercer clasificáu, el [[Club Deportivo Tenerife]] que darréu xubiría. Como nota anecdótica cabo destacar la coincidencia del Hércules nesa mesma temporada col otru equipu de la so ciudá, el [[Alicante Club de Fútbol]] (que baxaría la mesma temporada) perdiendo'l conxuntu herculano en casa por 1-2 al igual que perdió l'Alicante na so casa, falando del partíu d'ida y vuelta ente dambos conxuntos alicantinos. En la [[Segunda División d'España 2009/10|temporada 2009/2010]], l'equipu alicantín escribe una primer vuelta sensacional, algamando la primer posición de la tabla a la fin de la mesma. Sicasí, na segunda vuelta tien un bache de resultaos (6 partíos consecutivos ensin conocer la victoria) que lu lleva a salir de los puestos d'ascensu. A pesar d'ello, llogra sobreponese y algama el 2ᵘ puestu a la fin de lliga xubiendo<ref>{{Cita web|url=http://www.managingsport.com/files/MgSport-Camara_Comercio_Alicante_HerculesCF_Informe_Impacto_Economico.pdf|títulu=Informe sobre l'impautu económicu del ascensu del Hércules CF a Primer|fechaaccesu=21 d'avientu de 2016|autor=Cámara Comerciu d'Alicante (managingsport.com)}}</ref> asina a la primer división española<ref>{{Cita noticia|títulu=El Hércules vuelve a Primer catorce años dempués|url=https://www.abc.es/20100619/deportes-futbol/hercules-primer-201006192005.html|periódicu=ABC.es}}</ref> xuntu cola [[Real Sociedad de Fútbol]] y el [[Levante Unión Deportiva]]. [[Ficheru:Alineación titular Hércules jornada1 temp.2010-11.jpg|thumb|300px|right|Primer once inicial de la temporada 2010/11, referente al alcuentru ente'l Hércules y Athletic Bilbao apostáu nel [[estadio José Rico Pérez]].]] === Torna a Primer División (2010-2011) === En la [[Primer División d'España 2010/11|temporada 2010/2011]] fáense fichaxes de sonadía como [[Royston Drenthe|Drenthe]], [[David Trezeguet]] o [[Nelson Valdez]] ente otros. Na 2ª xornada de lliga, daba la sorpresa al ganar nel Camp Nou por cero goles a dos, los dos del paraguayu [[Nelson Valdez]], resultancia sorprendente cuidao que el FC Barcelona llevaba 16 meses ensin perder nel so estadiu, concretamente dende'l 23 de mayu de 2009, cuando perdió 0-1 frente al Osasuna, con un equipu totalmente llaráu de suplentes. Dende esi momentu, cuando'l Hércules Club de Fútbol enfrentar a un grande, como llocal o como visitante, apelen al "Espíritu del Camp Nou", crecer asina l'equipu y consiguiendo importantes victories. Alternábense victories en casa con derrotes fora. Al flojear les resultaos nel Rico Pérez, rematando con una estrueldosa goliada frente a Osasuna na 29ª xornada (0-4), [[Esteban Vigo]] foi destituyíu. [[Ficheru:Valdez con aficionados en su presentación con el Hércules.JPG|miniaturadeimagen|250x250px|El paraguayu [[Nelson Haedo Valdez]] posando con unos aficionaos el día de la so presentación cola entidá alicantina]] [[Ficheru:Trezeguet presentación Hércules 3.jpg|left|miniaturadeimagen|270x270px|El exinternacional francés [[David Trezeguet]] nel día de la so presentación col club]] Pese al bon empiezu de campeonatu que tuvo, y tar en posiciones de tranquilidá mientres gran parte de la temporada dexando grandes partíos como'l 4-1 al Atlético, el 0-2 al Barça o'l 2-0 al Sevilla, finalmente l'equipu pega un baxón espectacular, coincidiendo con graves problemes disciplinarios y desaveniencias dientro del vestuariu. [[Miroslav Djukic]] nun pudo revertir la situación nes últimes xornaes y finalmente, fora de too pronósticu, el Hércules acabaría la temporada como 19º, con un nuevu descensu a 2ª División. El branu foi tirante pal Hércules, por cuenta de la importante delda contraida pa fichar a xugadores del nivel de [[Royston Drenthe|Drenthe]], [[David Trezeguet]] o [[Nelson Valdez]]. Finalmente viéndense los trés xugadores y [[Juan Carlos Mandiá]] vuelve al club. === Otra vegada en Segunda (2011-2014) === Empieza bien la temporada l'equipu, aportando a líder nos primeros meses de la competición. Finalmente, l'equipu vuelve pegar un baxón, anque acaba clasificándose pa xugar los ''play-off'' d'ascensu, onde sería esaniciáu por la [[Agrupación Deportiva Alcorcón|AD Alcorcón]] gracies al valor doble del gol de [[Ángel Sánchez Martín|Ángel]] nel empate 1-1 n'el [[Estadiu José Rico Pérez|Rico Pérez]] y el 0-0 n'el [[Estadiu Santu Domingu|Santu Domingu]].<ref>{{Cita noticia|títulu=Doble empate na promoción d'ascensu|url=https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2012/06/06/futbol/1339014143.html|periódicu=elmundo.es}}</ref> La temporada [[Segunda División d'España 2012/13|2012/13]] foi peor que l'anterior una y bones el Hércules abeyaba per xeneralmente ente los puestos de descensu, lo qu'a [[Juan Carlos Mandiá]] costó-y el puestu na 10ª xornada. Entós llegó al banquín [[Quique Hernández]] que yá entrenara al Hércules n'otres ocasiones, ente elles, na temporada [[Primer División d'España 1996/97|1996/97]] cuando esti equipu taba en [[Primer División d'España|Primer División]]. Cuando llegó, el Hércules siguía nos puestos de descensu pero a partir de la 35ª xornada'l Hércules resurdió quedando esa xornada nel puestu 17º y a partir d'ende fixo un monte de puestos quedando nel 13ᵘ puestu na 39ª xornada, pero depués baxó y quedó nel puestu 17º al terminar la temporada. Na temporada [[Segunda División d'España 2013/14|2013/14]] el Hércules empieza bien, llegando a tar nel 9ᵘ puestu na 3ª jornada pero empieza a baxar puestos y na 6ª xornada yá ta nos puestos de descensu y nun va salir d'ende hasta la 19ª xornada onde queda nel 16ᵘ puestu y abeya per una vegada más col bordiellu y los puestos de descensu. Ye entós cuando'l 17 de mayu de 2014, el Hércules cai contra la AD Alcorcón na xornada nº 39 y con bien poques oportunidaes de consiguir la permanencia, algamando'l descensu "virtual" del equipu a 2ªB. Na xornada nº41 peracaba'l so descensu a 2ª División B magar ganar 0-1 al Mirandés, tres una segunda vuelta de campeonatu nefasta, que dexa al equipu nel postreru puestu de la tabla. === Torna a 2ª B (2014-2017) === Na temporada [[Segunda División B d'España 2014-15|2014-15]], el Hércules torna a 2ª B<ref>{{Cita noticia|títulu=Si'l Chepa llevantara la cabeza|url=http://www.diarioinformacion.com/hercules-cf/2014/06/30/chepa-llevantara-cabeza/1519567.html|periódicu=Diariu Información}}</ref> tres 9 años d'ausencia, l'equipu caltener nos puestos de promoción mientres tola temporada, en xunu nel so camín de volver a Segunda atopar col [[Real Murcia Club de Fútbol]] al que vence tres un 1-1 en casa y un 0-1 fora, depués n'el so camín atopa'l [[Cádiz Club de Fútbol]], quien desgraciadamente nun ye capaz de vencer tres un 2-1 en casa y un 1-0 nel [[Carranza (desambiguación)|Carranza]] quedándose otru añu más en 2ª B. Pa la temporada [[Segunda División B d'España 2015-16|2015-16]] realiza una campaña anque non tan brillosa como l'anterior quedando clasificaos pa la promoción d'ascensu, vencería al navarru [[Club Deportivo Tudelano]] por 1-0 en casa y 0-1 fora, al [[Club Deportivo Toledo]] por un 0-1 nel [[Estadiu Salto del Caballu]] y un engarráu 2-2 en casa. Pero la mala suerte volvería cebar col Hércules quedando esaniciáu otra vegada<ref>{{Cita noticia|títulu=Hércules-Cádiz: Un gol de Güiza emburria al Cádiz a Segunda división|url=https://www.abc.es/deportes/futbol/abci-ascensu-segunda-division-hercules-cadiz-direutu-201606261512_directu.html|periódicu=ABC.es}}</ref> pol [[Cádiz Club de Fútbol]] por un 1-0 fuera y un 0-1 en casa. Na temporada [[Segunda División B d'España 2016-17]] el club ficha a [[Luis García Tevenet]]<ref>{{Cita noticia|títulu=El Hércules anuncia'l fichaxe de Tevenet|url=www.diarioinformacion.com/hercules-cf/.../hercules...fichaxe-tevenet/1780659.html|periódicu=Diariu Información.es}}</ref> como entrenador (quien fixo importantes campañes en Segunda col [[Sociedad Deportiva Huesca|SD Huesca]]) coles mires de xubir a Segunda d'una vegada por toes, el club progresa d'una forma un pocu irregular coqueteando colos puestos d'ascensu, y realizando grandes fazañes en [[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]], clasificándose a los dieciséisavos y tocándo-y el [[Futbol Club Barcelona]], dexando nel partíu de día un sorprendente 1-1<ref>{{Cita noticia|títulu=Hércules vs Barcelona: Otru petardazu del Barça|url=https://www.marca.com/evento/marcador/futbol/2016_17/copa/dieciseisavos/día/her_bar/|periódicu=MARCA.COM}}</ref> pero desafortunadamente perdería por un contundente 7-0 nel [[Camp Nou]] tres una gran primer parte realizada pol conxuntu alicantín.{{VT|Historia del fútbol na Comunidá Valenciana}} === Casi desapaición y nuevu alza (2017-Presente) === N'acabando la temporada [[Segunda División B d'España 2016-17]] con Carlos Luque (entrenador del Hércules CF B) como nuevu entrenador en destituyendo a Tevenet selmanes antes d'acabar la lliga, les cuentes queden bloquiaes ensin poder realizar nengún movimientu de plantía, salvo les baxes.<ref>{{Cita noticia|títulu=La falta acordies con Facienda retrasa tola planificación|url=http://www.diarioinformacion.com/hercules-cf/2017/05/16/falta-alcuerdo-facienda-retrasa-planificacion/1894756.html|periódicu=INFORMACION}}</ref> El presidente [[Carlos Parodi García-Pertusa|Carlos Parodi]] ye sustituyíu pol empresariu vascu [[Juan Carlos Ramírez]]<ref>{{Cita noticia|títulu=Ramírez toma güei el poder|url=http://www.diarioinformacion.com/hercules-cf/2017/05/05/ramirez-toma-güei/1890569.html|periódicu=INFORMACION}}</ref> qu'hasta agora tuviera financiando al equipu, convirtiéndose ésti nel nuevu presidente del club alicantín. El so oxetivu principal, llevar les negociaciones cola axencia tributaria y asina asegurar la sobrevivencia del club en cantu de la lliquidación por cuenta de la delda (malo de saldar por cuenta de la categoría na que s'atopa l'equipu). Tres selmanes de negociaciones ensin respuesta per parte del organismu públicu, l'actual presidente [[Juan Carlos Ramírez]], que prometió un ingresu de 1.500.000 € pa formar un gran equipu capaz de xubir, amenaza con que si nun llogra respuesta de Facienda colar del club,<ref>{{Cita noticia|títulu=Ramírez anunció'l so adiós si'l fiscu nun contesta antes d'esti vienres|url=http://www.diarioinformacion.com/hercules-cf/2017/06/19/ramirez--anunciu-adios-fiscu/1907859.html|periódicu=INFORMACION}}</ref> lo que-y convertiría nel presidente que menos duró nel cargu. Tres enforma aportunar llogra'l so oxetivu y Facienda acepta les condiciones<ref>{{Cita noticia|títulu=Hacienda diz sí al Hércules |url=http://www.diarioinformacion.com/hercules-cf/2017/06/24/facienda-diz-hercules/1910004.html|periódicu=INFORMACION}}</ref> pa saldar la delda qu'impon el presidente. A día de güei espérase qu'empiecen los movimientos de confección de plantía a cargu del ex-xugador herculano [[Javier Portillo]]<ref>{{Cita noticia|títulu=Javier Portillo, llistu pa liderar un nuevu proyeutu del Hércules |url=http://www.estadiodigital.es/javier-portiellu-llistu-pa-liderar-un-nuevu-proyeutu-del-hercules/|periódicu=EstadioDigital}}</ref> que tres la so retirada de los terrenes de fútbol tuvo bien activu nos despachos de la mesma entidá llogrando anguaño'l títulu de Direutor Deportivo. El Hércules CF robla contratu col entrenador arxentín [[Gustavo Siviero]], que va ser el responsable d'entrenar al club na campaña [[Segunda División B d'España 2017-18]]. Sicasí, en collechando males resultaos, ye destituyíu al términu de la xornada nueve y reemplazáu por [[Claudio Barragán]], coles mires de xubir a Segunda División. Na xornada 25 [[Claudio Barragán]] ye destituyíu y ye reemplazáu por [[Josip Višnjić]], quién debuta con una cómoda victoria por 0 goles a 3 ante'l [[Deportivo Aragón]]. == Denominaciones == * [[1914]]-[[1941]]: '''Football Club Hércules'''. * [[1941]]-[[1942]]: '''Alicante Club Deportivo'''. * [[1942]]-[[1943]]: '''Hércules de Alicante'''. * [[1943]]-[[1969]]: '''Hércules Club de Fútbol'''. * [[1969]]: '''Hércules de Alicante Club de Fútbol'''. * [[1969]]-[[2011]]: '''Hércules Club de Fútbol'''. Convertíu en [[sociedá anónima deportiva]] dende [[1995]]. * [[2011]]-presente: '''Hércules de Alicante Club de Fútbol, S. A. D.'''. == Alministración == * '''Propietariu''': {{bandera|España}} Enrique Ortiz Selfa * '''Propietariu''': {{bandera|España}} Institutu Valencianu de Finances * '''Presidente''': {{bandera|España}} Quique Hernández * '''Conseyeru''': {{bandera|España}} José Lleón * '''Conseyeru''': {{bandera|España}} Miguel Ángel González * '''Direutor deportivu''': {{bandera|España}} Javier Portillo * '''Adxuntu a la direición deportiva''': {{bandera|España}} Carlos Luque == Presidentes == [[Ficheru:Valentín Botella.JPG|miniaturadeimagen|Valentín Botella, presidente del Hércules nel últimu añu en Primer hasta la fecha de güei]] A lo llargo de la historia del club fueron dellos los encargaos d'ostentar la presidencia del mesmu. Destaca sobre toos ellos, [[José Rico Pérez]] que permaneció nel cargu mientres 14 años consecutivos, siendo esti periodu'l de mayores ésitos deportivos y grandes llogros institucionales. {| {{tablaguapa}} |- style="vertical-align: top;" | * Heliodoro García (1914-1922) * José Masiá Enebra (1922-1923) * Alberto Misó (1923-1924) * Enrique Picó (1924-1925) * José Olmos (1925-1926) * Enrique Arlandiz (1926-1927) * Enrique Picó (1927-1929) * Eduardo Campos d'España (1929-1930) * José Antonio Larrinaga Gorostiza (1930-1936) * Eladio Pérez del Castillo (1939-1941) * Joaquín Quero Bravo (1941-1942) * [[José Abá Gosálbez]] (1942-1944) * Renato Bardín Más (1944-1945) * Miguel Alemany Selfa (1945-1948) * José Geralt Rull (1948-1949) * [[Heliodoro Madrona Julbe]] (1949-1951) * [[Alfonso Guixot Guixot]] (1951-1953) * Juan Pastor Catalán (1953-1954) * [[Alfonso Guixot Guixot]] (1954-1955) * Paulino Verdú Pérez (1955-1957) || * Luis Ghiloni Rosneoblet (1957-1958) * Felipe Fuster Santamaría (1958-1962) * Francisco Muñoz Llorens (1962-1964) * Joaquín Ferrer Strenge (1964-1968) * Tomás Tarruella Alonso (1968-1971) * Miguel Luis Vidal Masanet (1971) * [[José Rico Pérez]] (12 de marzu de 1971-16 d'agostu de 1984) * José Torregrosa Ronda (interín) (16 d'agostu de 1984 - 25 de mayu de 1987) * José Ramón Solano Rodríguez (1987/88) * [[Emilio Orgilés Pérez]] (20 de marzu de 1988-4 de xunu de 1990) * Manuel Albarracín (18 de xunetu de 1990-10 de marzu de 1992) * Aniceto Benito Núñez (18 de mayu de 1992-20 de payares de 1997) * Francisco Peris Pastor (20 de payares de 1997-26 de payares de 1998)<ref>[https://www.elpais.com/articulo/deportes/Muerre/Francisco/Peris/presidente/Hercules/elpepidep/19981127elpepidep_19/Tes «Muerre Francisco Peris, presidente del Hércules.»] ''El País''.</ref><ref>[https://www.elmundo.es/1998/12/18/deportes/18N0103.html «Sandro, el to caza empieza, gochu»]. El Mundo. La noticia comenta'l fallecimientu de Peris siendo presidente n'activu.</ref> * Francisco Muñoz Llorens (interín) (1998/99)<ref>[https://web.archive.org/web/20101004001654/http://www.elchecf.es/pdfnoticias/0405mundu27.pdf «Adiós al padre del Rico Pérez.»]</ref> * Antonio Alberola (interín) (1999) * Luis Esteban Marcos (1999)<ref>[https://www.elmundo.es/1999/12/01/deportes/01N0113.html «Ortiz reconoz que mercó a Asensio el 67% del Hércules.»] ''El Mundo''.</ref> * José Enrique Carratalá Ferrández (avientu de 1999-2004) * [[Enrique Ortiz Selfa]] (2004-11 de payares de 2004) * [[Valentín Botella Ros]] (11 de payares de 2004-4 de xunetu de 2012)<ref>[http://hemeroteca-paginas.mundodeportivo.com/EMD02/PUB/2004/11/12/EMD20041112031MDA.pdf «Botella apuerta a la presidencia del Hércules.»]</ref> * [[Jesús García Pitarch]] (4 de xunetu de 2012-31 mayu de 2013)<ref>[https://www.marca.com/2012/07/04/futbol/equipos/hercules/1341353263.html «García Pitarch, nuevu presidente del Hércules.»]</ref> | * [[Carlos Parodi García-Pertusa]] (xunu de 2013-2017) * [[Juan Carlos Ramírez]] (2017-13 de febreru de 2018) * [[Quique Hernández]] (13 de febreru de 2018-) |} * [[Gonzalo Campos]] (2018-pa siempres) == Uniforme == [[Ficheru:Camisetas Hércules 2010-11.JPG|thumb|right|200px|Camisetes del Hércules 2010/11 nel escaparate de la tienda oficial asitiada nel [[estadio José Rico Pérez]].]] Dende los sos oríxenes hasta 1928, el Hércules vistió camiseta a franxes verticales coloraes y blanques, con pantalón y medies negres. Cola desapaición del [[Club Natación Alicante]], el Hércules adoptó los sos colores en 1928, y dende entós siempres llució camiseta blanquiazul y pantalón negru. Sicasí, el color de les medies foi camudando en delles dómines, siendo negres o azules, magar, dende 1959 hasta l'actualidá fueron azules cola salvedá de la temporada 2007/08 que fueron negres. === Uniforme actual === * '''Uniforme titular''': Camiseta a llistes verticales azules y blanques, pantalón negru, medies azules. * '''Uniforme alternativu''': Camiseta colorada, pantalón blancu, medies blanques. {| | {{Camisetes | patrón_izq = _white_stripes | patrón_cuerpu = _whitestripes | patrón_der = _white_stripes | esquierdu = FF0000 | cuerpu = FF0000 | derechu = FF0000 | shorts = 000000 | medies = 000000 | títulu = 1914}} | {{Camisetes | patrón_izq = _white_stripes | patrón_cuerpu = _whitestripes | patrón_der = _white_stripes | esquierdu = 0034FF | cuerpu = 0034FF | derechu = 0034FF | shorts = 000000 | medies = 000000 | títulu = 1928}} | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = _thickwhitestripes | patrón_der = | esquierdu = 0000CD | cuerpu = 0000CD | derechu = 0000CD | shorts = 000000 | medies = 000000 | títulu = 1943}} | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = _thickwhitestripes | patrón_der = | esquierdu = 0000CD | cuerpu = 0000CD | derechu = 0000CD | shorts = 000000 | medies = 0000CD | títulu = 1959}} | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = _thickwhitestripes | patrón_der = | esquierdu = 0048CD | cuerpu = 0048CD | derechu = 0048CD | shorts = 000000 | medies = 0048CD | títulu = 1994}} | |} {| | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = _thickwhitestripes | patrón_der = | entama_pantalón = _manutd1011a | esquierdu = 0000FF | cuerpu = 0000FF | derechu = 0000FF | shorts = 000000 | medies = 000000 | títulu = 2007-08}} | {{Camisetes | patrón_izq = _whiteshoulders | patrón_cuerpu = _thickwhitestripes | patrón_der = _whiteshoulders | entama_pantalón = _manutd1011a | esquierdu = 0000FF | cuerpu = 0000FF | derechu = 0000FF | shorts = 000000 | medies = 0000FF | títulu = 2009-10}} | {{Camisetes | | patrón_izq = | patrón_cuerpu = _hercules1011H | patrón_der = | entama_pantalón = _manutd1011a trama medies = _nikewhite | esquierdu = 0000FF | cuerpu = 0000FF | derechu = 0000FF | shorts = 000000 | medies = 0000FF | títulu = 2010-14}} | {{Camiseta | color_izq = | color_cuerpu = | color_der = | color_pantalón = A2214B | color_medies = 0055FF | entama_izq = _herculescf15-16h | entama_cuerpu = _herculescf15-16hai | trama_der = _herculescf15-16h | entama_pantalón = _herculescf15-16h | entama_medies = _nikewhite | títulu = 2015-16 | }} |} === Provisores y patrocinadores === {| {{tablaguapa}} style="text-align: center" |- !Periodu !Provisor ![[Patrociniu deportivu|Patrocinador]] |- |1984-1989 |rowspan=1| [[Ficheru:Ressy.jpg|centro|60px|link=Ressy]] |rowspan=1| [[CAJALICANTE]] |- |1990-1995 |rowspan=3|[[Ficheru:Rasan.png|centro|97px|link=Rasán]] |rowspan=1| [[Alicante|Alicante Turismu]] |- |1995-1997 |rowspan=1| [[Xixona]] |- |1997-2000 |rowspan=1|[[Terra Mítica]] |- |2000-2002 |rowspan=4|[[Ficheru:Kelme Logo.svg|centro|70px|link=Kelme]] |rowspan=1| [[Xixona]] |- |2002-2005 |rowspan=1| Silver Eagle |- |2005-2006 |rowspan=1| [[Ciudá de la Lluz]] |- |2006-2008 |rowspan=2| [[Comunidá Valenciana]] |- |2008-2010 |rowspan=1| Astore |- |2010-2011 |rowspan=3|[[Ficheru:Logo NIKE.svg|centro|50px|link=Nike]] |rowspan=1| [[Comunidá Valenciana]] |- |2011–2014 |rowspan=1| [[Codere]] y [[Toyota Medimotors]] |- |2014–2017 |rowspan=1| [[VivelaSuerte]] |- |2017-Actual |rowspan=4|[[Ficheru:Kelme Logo.svg|centro|70px|link=Kelme]] |rowspan=1| [[TM Grupu]] |} == Himnu == {| class="toccolours" style="float: right; margin-left: 1em; margin-right:1em; font-size: 90%; background:#FFEFDB; color:black; width:25em; max-width:30%;" cellspacing="5" | style="text-align: justify;"| <center> «Alicante tien trés cuesas,<br /> que n'España son bien famoses;<br /> son les sos sableres son les sos palmeres,<br /> y el so equipu que ye'l meyor.<br /> Toos xuntos y n'harmonía,<br /> animámos-y día tres día;<br /> nun hai equipu que se-y iguale,<br /> ye'l Hércules campeón.<br /> ¡Ende va!, cuando xueguen al ataque,<br /> toos tarrecen el so coraxe.<br /> ¡Ende va! nun hai rival que lu aguante,<br /> ye'l HÉRCULES CAMPEÓN.»<br /> <small><center>''Himnu del Hércules C.F. (1974)''</small> |} === Himnu de 1922 === Nos primeros años del Hércules F.C. yá s'empezar a oyer cantaraes por munches places y cais d'Alicante, dando a conocer un himnu pal bien nuevu Hércules. Conocíu como "El Hércules silenciosu y complaciente" yá se consideró'l Cantar del Hércules F.C. como himnu oficial del club. <br /><br /> El Cantar del Hércules F.C. yera asina: ''"El Hércules, silenciosu y complaciente, a los sos mozos va a diariu entrenando, mientres los otros xugando tán al tute, teniendo un campu pa poder xugar. El Hércules tolos díes, col so maestru, el jorobao, va demostrando lo que xuega, que ye daqué más de lo que s'han figurao. Al Hércules F.C. non lo camelarán, porque los sos xugadores tienen dignidá; el Hércules nun paga gazpachadas nin tampoco a nengún xugador: xueguen por amor al deporte, porque tienen afición. El Hércules nun tien falda dalguna nin tampoco nengún proteutor; lo que tien son bonos reñones, pa xugar al fútbol."'' ''"El Hércules, sociedá alicantina, con un equipu daqué más que regular, con enfotu que nun hai equipu dalgunu que puede superalu. Con corazones anhelantes por enseñase a xugar, van adquiriendo xugadores que'l Hércules sabe preparar. El Hércules F.C. dispuestu va lluchar pa honrar el nome de la so sociedá. El Hércules, equipu d'infantiles, pero que tienen un gran capitán, que buscando va siempres partíos pa podese entrenar. El Hércules nun tarrez al so adversariu, y los sos colores defendiendo va, porque quier alzar bien alto a la so invicta sociedá."'' === Himnu de 1933 === Puede considerase como primer himnu del Hércules, un cuplé de 1933, tituláu "Hércules F.C." Los autores de la lletra fueron Manolo Pacheco y Agustín Rodrigo, la música del maestru Alonso. Por cuenta de que la lletra acoplar al "[[Los nardos|Pasacalle de los nardos]]" de la comedia musical "Les Leandras" l'himnu convertir de dominiu popular na dómina. El cuplé empecipiábase asina: Nel Estadiu Bardín; surdió un campeón; y los hinches nel fiel ellí aclamar; L'afición premiar; L'equipu va trunfar; por el so estilu y la so clase colosal; El murcianu que lu ve; va y diz: venga usté; a enseñame la majeza del so fútbol; que nun hai nada na rexón; comparable al campeón; en Levante, Cataluña y Aragón; Aracil, Gámiz, Ramonzuelo, Suárez, Páez y Jover. Torre, Juanele, Florencio, Gorduras, Roberto y el gran Ayguadé... Con Maciá, Salvador, y Nieto, Vilanova y Gorgé... Delanteru chute usté; y dea fuercia al pelotón; y los goles que marquéis van ser certeros; Los vuesos tantos van sirvir; pa dar gran sensación; en Polonia, California y el Xapón. === Himnu de 1974 === 41 años dempués, en 1974, surdió otru himnu, tituláu "Himnu del Hércules CF d'Alicante". El lletrista foi Alfredo Garrido, ente que'l maestru alicantín afincáu en Madrid José Torregrosa punxo la música. El discu publicar por Philips so l'autoría "Alfredo y los sos amigos". == Estadiu == [[Ficheru:Estadio José Rico Pérez, Alicante, España.jpg|thumb|300px|Vista esterior del estadiu]] [[Ficheru:Estadio José Rico Pérez en obras.jpg|thumb|300px|Vista interior del estadiu]] [[Ficheru:Campo de Entrenamiento de Fontcalent.JPG|thumb|300px|Campos d'entrenamientu de [[Fontcalent]]]] {{AP|Estadiu José Rico Pérez}} Construyíu pol Hércules, foi inauguráu'l [[3 d'agostu]] de [[1974]] con un partíu amistosu ente'l Hércules Club de Fútbol y el [[Futbol Club Barcelona|FC Barcelona]]. El primer partíu oficial apostar el Hércules y el [[Real Murcia]] y remató con empate a dos goles. L'estadiu toma'l nome de '''don [[José Rico Pérez]]''', presidente del Hércules que foi promotor de la construcción del mesmu. Nél apostáronse trés partíos del Campeonatu Mundial de Fútbol España 1982, dos d'ellos de la fase previa na qu'actuaba la [[Seleición Arxentina de Fútbol|Seleición d'Arxentina]] como llocal, y el partíu pol tercer y cuartu puestu apostáu por [[Seleición de fútbol de Francia|Francia]] y [[Seleición de fútbol de Polonia|Polonia]], resultando ganador l'equipu polacu. En [[1994]] l'estadiu pasa a ser propiedá municipal, tres l'alcuerdu del Club y el Conceyu pol cual esti postreru mercaba la instalación por 900 millones de les antigües [[peseta|pesetes]], por que'l Club atayara les sos deldes y realizara la conversión en [[Sociedad Anónima Deportiva]]. El [[11 d'abril]] de [[2007]], el [[Estadiu José Rico Pérez]] dexa de ser propiedá municipal pa pasar a propiedá del Hércules dempués de 13 años, en pagando'l preciu que costó más la xubida del [[IPC]] dende [[1994]]. Amás, ta xestándose un proyeutu pa reformar l'estadiu con arquiteutos de sonadía mundial. Dende'l club pretende crease un estadiu que seya puntu de referencia na ciudá d'[[Alicante]]. Col ascensu a [[Primer división de fútbol d'España|Primer]] consiguíu en xunetu de 2010, fíxose-y una llavadura de cara al estadiu, dende palcu, vestuarios, cambéu de verde, fachada esterior, butaques, servicios, cabines de prensa, sistema de riego, aparcamientu, etc. Mientres el branu de 2010 nun lo utilizaron los xugadores por cuenta de les obres, pero'l [[21 d'agostu]] de [[2010]], el Hércules estrenó'l remocicáu Rico Pérez contra'l [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]] nun amistosu con resultancia favorable a los blancos de 1-3. El [[campu de fútbol de Fontcalent]], asitiáu en [[La Campaneta (Alicante)|La Campaneta]], na [[Partida|partida rural]] de [[Fontcalent]] ([[Alicante]]) ye onde davezu'l conxuntu herculano realiza les sos sesiones d'entrenamientu. Se prevée que'l club forme una ciudá deportiva ellí anque realmente non pudo llevase a cabu por cuenta de que el [[suelu]] sobre'l que se llevantó'l campu d'entrenamientu ta calificáu como [[Suelu rural|rústicu]] non [[Suelu urbanizable|urbanizable]], según el [[Plan Xeneral d'Ordenación Urbana]] d'[[Alicante]]. Polo que l'[[Hércules Club de Fútbol|Hércules]] nun pudo realizar nenguna [[edificación]] reseñable, de fechu el Conceyu refugó-y la llicencia d'obres al atopase en suelu non urbanizable. Dempués de xestiones y tres el compromisu del club blanquiazul de llindar l'usu de la cancha al meru entrenamientu deportivu, amás d'aceptar la prohibición d'urbanizar la zona, el Consistoriu regularizó l'usu de la instalación por un periodu de siete meses. Na actualidá'l club puede utilizar estes instalaciones gracies a la renovación de los permisos temporales que-y concede'l conceyu.<ref>{{cita web|url=http://web.archive.org/web/http://www.diarioinformacion.com/seiciones/noticia.jsp?pRef=2088_6_645633__Deportes-Herculessolicita-ampliar-permisu-Fontcalent|títulu=El Hércules solicita ampliar el permisu en Fontcalent|autor=[[Diariu Información]]|añu=27 de xunu de 2007}}</ref> Ante la imposibilidá de realizar obra dalguna obliga al club a utilizar como [[Vestuario|vestuario]], [[ximnasiu]] y sala de [[Prensa escrita|prensa]] unes casetes prefabricaes.<gallery mode="packed-hover" caption="Distintos vistes sobre l'estadiu del Hércules, el José Rico Pérez"> Ficheru:Estadio José Rico Pérez en obras 2.jpg Ficheru:José Rico Pérez jornada1 temp.2010-11.jpg|Estadiu José Rico Pérez na temporada 2010-11 guardando un partíu del conxuntu llocal ante la UD Almería Ficheru:Estadio Jose Rico Perez.JPG Ficheru:Banquillo Rico Pérez 2010.JPG|Banquín </gallery>{{VT|Campu d'Entrenamientu de Fontcalent}} == Rivalidaes == L'equipu rival por excelencia foi siempres y va ser el [[Elche Club de Fútbol]], al representar a los dos principales ciudaes de la [[provincia d'Alicante]] que falten solo 21 quilómetros ente sigo, intentando quedar una ciudá percima de la otra no non puramente deportivo y de que nun seya un derbi de demasiada cordalidad o hermandá tamién ye por cuenta de los movimientos ultres de dambos equipos. Ente los dos protagonicen el [[Derbi de la provincia d'Alicante]]. L'otru máximu rival del Hércules ye'l [[Valencia Club de Fútbol|Valencia]]. Esti partíu ye'l derbi autonómicu por excelencia. Los partíos ente dambos siempres son de muncha tensión y rivalidá, inclusive con alcontrones ente aficiones. Siguiendo cola Comunidá Valenciana, los herculanos tampoco fraternizan col [[Club Deportivo Castellón|Castellón]], la otra capital de provincia de la Comunidá Valencia. Otru equipu rival del Hércules ye'l [[Real Murcia Club de Fútbol]], por cuenta de la tamién cercanía de dambes ciudaes.<ref>{{Cita noticia|apellíos=Superdeporte|títulu=Hércules y Murcia, duelu de rivalidá histórica|url=http://www.superdeporte.es/futbol/2013/09/10/hercules-murcia-forgo-rivalidá-historica/205613.html|fechaaccesu=21 d'avientu de 2016}}</ref> Tamién cabo destacar el [[Cádiz Club de Fútbol]], por cuenta de lo vivío en dambos estadios: el descensu del Cádiz nel campu del Hércules en 2008 por un penalti falláu d'[[Abraham Paz]]<ref>{{Cita noticia|títulu=Un descensu pa la historia del fútbol|url=http://www.diariodecadiz.es/opinion/articulos/descensu-historia-futbol_0_159584553.html|periódicu=Diariu de Cádiz}}</ref> que mandó al Cádiz a 2ª B, o los dos eliminaciones consecutives que-y solmenó'l conxuntu gaditano al Hércules nes promociones d'ascensu a Segunda (2015 y 2016)<ref>{{Cita noticia|apellíos=S.L.|nome=EDICIONES PLAZA,|títulu=El Hércules pierde ante'l Cádiz y cai esaniciáu na promoción|url=http://epoca1.plazadeportiva.com/ver/36279/el-hercules-pierde-ante-el-cadiz-y-cai-esaniciáu-en-la-promocion.html|fechaaccesu=21 d'avientu de 2016|periódicu=Valencia Plaza}}</ref> == Equipos hermanaos == * {{bandera|Bolivia}} '''Escuela de Fútbol [[Hércules de Camiri]]''', [[Camiri]], [[Bolivia]]. En [[2006]] el Hércules CF apadrinó un proyeutu presentáu por una científica valenciana afincada en [[Bolivia]] y dende entós el Hércules d'[[Alicante]] apurre infraestructures y ayudes a una escuela de fútbol de la xungla boliviana nes contornes de [[Camiri]] nel [[Departamentu de Santa Cruz]]. La escuela n'agradecimientu adquirió'l nome del so padrín.<ref>[http://www.diarioinformacion.com/seiciones/noticia.jsp?pRef=2009010800_6_838437__Deportes-derbi-solidariu El derbi más solidariu]</ref> * {{bandera|Grecia}} [[Iraklis FC]], [[Grecia]]. L'homónimu griegu del Hércules CF ye'l [[Iraklis FC]]. Dende [[2003]] les aficiones de dambos equipos estrecharon llazos d'amistá al traviés d'internet, inclusive esiste una peña del Hércules CF llamada Iraklis.<ref>[https://web.archive.org/web/20100328223608/http://herculescf.footblog.es/2005/12/01/el-hercules-proyeuta-la so-imaxe-en-otros trés-equipos-europeos/ El Hércules proyeuta la so imaxe n'otros trés equipos europeos]. Noticia de 2005 de La Verdá.</ref> * {{bandera|Arxentina}} [[Club Atlético Gimnasia y Esgrima (Jujuy)]], [[Arxentina]] * {{bandera|España}} [[Granada CF]] (les aficiones del Hércules y la Granada tán hermanaes debíu ente otres coses a que la Granada esanició al Elx del camín de xubir a Primer nel añu 2011, añu en que'l Hércules baxara a Segunda. == Datos del club == * '''Temporaes en [[Primer División d'España|Primer División]]''': 20 (per última vegada la campaña 2010-11) * '''Temporaes en [[Segunda División d'España|Segunda División]]''': 43 (per última vegada la campaña 2013-14) * '''Temporaes en [[Segunda División B d'España|Segunda División B]]''': 14 (cuntando l'actual campaña 2016-17) * '''Temporaes en [[Tercer División d'España|Tercer División]]''': 7 (D'antiguo la Tercer división correspondía a l'actual [[Segunda División B]]) * '''Meyor puestu na lliga en [[Primer División d'España|Primer División]]''': 5º ([[Primer División d'España 1974/75|temporada 1974/75]]). * '''Peor puestu na lliga en [[Primer División d'España|Primer División]]''': 21º ([[Primer División d'España 1996/97|temporada 1996/97]]). * '''[[Clasificación histórica de la primer división española de fútbol Puesto históricu]]''': 27º. * '''Mayor goliada consiguida en [[Primer División d'España|Primer División]]''': Hércules '''6-1''' [[Real Club Celta de Vigo|Celta de Vigo]] ([[Primer División d'España 1939/40|temporada 1939/40]]). * '''Mayor goliada consiguida en [[Segunda División d'España|Segunda División]]''': Hércules '''9-0''' [[Club Polideportivu Villarrobledo|Villarrobledo]] ([[Segunda División d'España 1961/62|temporada 1961/62]]). * [[Ficheru:Valdez presentado en el Hércules-.JPG|miniaturadeimagen|Nelson Haedo Valdéz, consideráu como'l xugador más caru del Hércules (temp. 2010-11)]]'''Mayor goliada encaxada en [[Primer División d'España|Primer División]]''': [[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]] '''9-0''' Hércules ([[Primer División d'España 1955/56|temporada 1955/56]]). * '''Máximu goliador de la so historia''': [[Eduardo Rodríguez Fernández|Eduardo Rodríguez]], con 40 goles nuna temporada. (temporada 1992-93). * '''Fichaxe más caru de la so historia''': [[Nelson Haedo Valdez]] por 3.8 millones d'euros al [[Borussia Dortmund]] (temporada 2010/2011). * '''Venta más cara de la so historia''': [[Nelson Haedo Valdez]] por 4 millones d'euros al [[Rubin Kazan]] (temporada 2011/2012). === Otros datos === * '''Xugador con más partíos en [[Primer División d'España|Primer División]]''': Juan Baena Ruiz (224 partíos) (1974-1982). * '''Xugador con más goles en [[Primer División d'España|Primer División]]''': [[José Antonio Barrios]] (35 goles) (1974-1978). * '''Entrenador con más partíos en [[Primer División d'España|Primer División]]''': [[Arsenio Iglesias]] (102 partíos) (1973-1977). * '''El Hércules CF foi'l primer equipu en xubir de [[Tercer División d'España|Tercer División]] a [[Primer División d'España|Primer División]]''' en 2 años: (1933-1934) (1934-1935) === Rexistru de temporaes === {| | valign="top" width="0%" | {| {{tablaguapa}} |- style="background:#f0f6fa;" !'''Temporada''' !'''División''' !'''Puestu''' !'''[[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]]''' |- | style="background:#FF7F00;" |1929/30 | style="background:#FF7F00;" |3ª | style="background:#FF7F00;" |5º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FF7F00;" |1931/32 | style="background:#FF7F00;" |3ª | style="background:#FF7F00;" |1º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FF7F00;" |1932/33 | style="background:#FF7F00;" |3ª | style="background:#FF7F00;" |1º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FF7F00;" |1933/34 | style="background:#FF7F00;" |3ª | style="background:#FF7F00;" |4º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1934–35 Segunda División|1934/35]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |1º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |[[1935–36 La Lliga|1935/36]] | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |6º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |[[1939–40 La Lliga|1939/40]] | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |6º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |[[1940–41 La Lliga|1940/41]] | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |9º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |[[1941–42 La Lliga|1941/42]] | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |13º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1942–43 Segunda División|1942/43]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |4º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1943–44 Segunda División|1943/44]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |10º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1944–45 Segunda División|1944/45]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |2º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |[[1945–46 La Lliga|1945/46]] | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |14º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1946–47 Segunda División|1946/47]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |4º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1947–48 Segunda División|1947/48]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |6º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1948–49 Segunda División|1948/49]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |4º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1949–50 Segunda División|1949/50]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |10º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1950–51 Segunda División|1950/51]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |4º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1951–52 Segunda División|1951/52]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |4º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1952–53 Segunda División|1952/53]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |2º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1953–54 Segunda División|1953/54]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |2º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |[[1954–55 La Lliga|1954/55]] | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |6º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |[[1955–56 La Lliga|1955/56]] | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |16º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1956–57 Segunda División|1956/57]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |2º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1957–58 Segunda División|1957/58]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |5º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1958–59 Segunda División|1958/59]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |13º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FF7F00;" |1959/60 | style="background:#FF7F00;" |3ª | style="background:#FF7F00;" |1º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1960–61 Segunda División|1960/61]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |3º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |[[1961–62 Segunda División|1961/62]] | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |7º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1962–63 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |8º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1963–64 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |2º ! style="background:#efefef;" | |} | valign="top" width="0%" | {| {{tablaguapa}} |- style="background:#f0f6fa;" !'''Temporada''' !'''División''' !'''Puestu''' !'''[[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]]''' |- | style="background:#808080;" |1964–65 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |4º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1965–66 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |1º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1966–67 | style="background:#FFFF00;" |1ª | style="background:#FFFF00;" |15º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1967–68 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |15º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FF7F00;" |1968/69 | style="background:#FF7F00;" |3ª | style="background:#FF7F00;" |1º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FF7F00;" |1969/70 | style="background:#FF7F00;" |3ª | style="background:#FF7F00;" |1º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1970–71 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |11º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1971–72 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |14º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1972–73 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |9º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1973–74 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |2º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1974–75 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |5º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1975–76 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |6º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1976–77 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |13º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1977–78 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |15º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1978–79 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |12º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1979–80 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |15º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1980–81 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |13º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1981–82 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |17º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1982–83 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |8º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1983–84 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |3º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1984–85 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |15º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#FFFF00;" |1985–86 | style="background:#FFFF00;" |[[LaLiga Santander|1ª]] | style="background:#FFFF00;" |17º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1986–87 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |5º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |1987–88 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |18º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#BF8D5B;" |1988–89 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |8º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#BF8D5B;" |1989–90 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |13º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#BF8D5B;" |1990–91 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |5º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#BF8D5B;" |1991–92 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |5º ! style="background:#efefef;" |<small>3ᵉʳ ronda</small> |- | style="background:#BF8D5B;" |1992–93 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |4º ! style="background:#efefef;" |<small>3ᵉʳ ronda</small> |- | style="background:#808080;" |1993–94 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |7º ! style="background:#efefef;" |<small>4ª Ronda</small> |- | style="background:#808080;" |1994–95 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |9º ! style="background:#efefef;" | |} | valign="top" width="0%" | {| {{tablaguapa}} |- style="background:#f0f6fa;" !'''Temporada''' !'''División''' !'''Puestu''' !'''[[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]]''' |- | style="background:#808080;" |1995–96 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |1st ! style="background:#efefef;" |<small>1/16</small> |- | style="background:#FFFF00;" |1996–97 | style="background:#FFFF00;" |1ª | style="background:#FFFF00;" |21º ! style="background:#efefef;" |<small>3ᵉʳ ronda</small> |- | style="background:#808080;" |1997–98 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |11º ! style="background:#efefef;" |<small>2ª Ronda</small> |- | style="background:#808080;" |1998–99 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |21º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#BF8D5B;" |1999–2000 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |4º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#BF8D5B;" |2000–01 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |11º ! style="background:#efefef;" |<small>Ronda preliminar</small> |- | style="background:#BF8D5B;" |2001–02 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |3º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#BF8D5B;" |2002–03 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |11º ! style="background:#efefef;" |<small>2ª Ronda</small> |- | style="background:#BF8D5B;" |2003–04 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |9º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#BF8D5B;" |2004–05 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |2º ! style="background:#efefef;" | |- | style="background:#808080;" |2005–06 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |17º ! style="background:#efefef;" |<small>1ᵉʳ Ronda</small> |- | style="background:#808080;" |2006–07 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |16º ! style="background:#efefef;" |<small>1/32</small> |- | style="background:#808080;" |2007-08 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |6º ! style="background:#efefef;" |<small>1/32</small> |- | style="background:#808080;" |2008-09 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |4º ! style="background:#efefef;" |<small>1/16</small> |- | style="background:#808080;" |2009–10 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |2º ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2009-10|1/8]]</small> |- | style="background:#FFFF00;" |2010/11 | style="background:#FFFF00;" |1ª | style="background:#FFFF00;" |19º ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2010-11|1/16]]</small> |- | style="background:#808080;" |2011/12 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |5º ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2011-12|2ª Ronda]]</small> |- | style="background:#808080;" |2012/13 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |17º ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2012-13|2ª Ronda]]</small> |- | style="background:#808080;" |2013/14 | style="background:#808080;" |2ª | style="background:#808080;" |22º ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2013-14|3ᵉʳ ronda]]</small> |- | style="background:#BF8D5B;" |2014/15 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |4º ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2014-15|1ᵉʳ Ronda]]</small> |- | style="background:#BF8D5B;" |2015/16 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |3º ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2015-16|1ᵉʳ Ronda]]</small> |- | style="background:#BF8D5B;" |2016/17 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B d'España|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" |7º ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2016-17|1/16]]</small> |- | style="background:#BF8D5B;" |2017/18 | style="background:#BF8D5B;" |[[Segunda División B d'España|2ªB]] | style="background:#BF8D5B;" | ! style="background:#efefef;" |<small>[[Copa del Rei de fútbol 2017-18|3ᵉʳ ronda]]</small> |} |} == Organigrama deportivu == {{VT|Futbolistes del Hércules Club de Fútbol}} === Entrenadores === {{AP|Entrenadores del Hércules Club de Fútbol}} Dende [[1930]], el Hércules tuvo 113 cambeos d'entrenador (sumando los interinajes). Ente esos 113, dellos d'ellos dirixeron al equipu nuna segunda dómina. 90 persones distintes ocuparon el cargu d'entrenador na [[Historia del Hércules Club de Fútbol|historia del club]]. Los entrenadores de más ésitu nel equipu alicantín fueron '''[[Manuel Suárez de Begoña]]''' qu'ostenta l'honor de ser l'únicu na historia del club en consiguir dos ascensos -amás consecutivos- nos [[años 1930]] magar el primeru foi tres una decisión [[Real Federación Española de Fútbol federativo]]. Suárez, tres meses dempués de clasificar al Hércules en 6º llugar nel so [[Primer División d'España 1935/36|primer temporada en Primer división]], foi topáu muertu nuna cuneta de les contornes de la ciudá d'[[Alicante]] tres el recién españíu de la [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]]. Darréu, na historia del equipu sobresal con fuercia otru entrenador, '''[[Arsenio Iglesias]]'''. En [[Segunda División d'España 1973/74|la so primer temporada]] nel equipu blanquiazul llogró l'ascensu a [[Primer División d'España|Primer]], y en [[Primer División d'España 1974/75|la so segunda]] quedar col amargosu sabor de nun apostar la [[Copa de la UEFA]] pola diferencia de goles col 4º clasificáu, la [[Real Sociedad]]. El Hércules de los [[años 1970]] vivió la meyor dómina na hestoria d'esti equipu, con Arsenio nel banquín y [[José Rico Pérez]] na presidencia. Tocantes a númberu de partíos empobinaos, [[Arsenio Iglesias|Arsenio]] ye tamién el más estable y duraderu con 162 partíos (cuatro temporaes completes). Sígenlu [[Quique Hernández]] con 136 partíos (en dos époques), [[Manuel Jiménez González|Manolo Jiménez]] con 128 partíos (en dos époques), [[Koldo Aguirre]] con 113 partíos, [[Benito Joanet]] con 110 alcuentros (en dos époques) y [[Gaspar Rubio]] con 103 alcuentros (en dos époques). Si falamos d'ésitos deportivos, l'equipu herculano tien 13 ascensos (8 a [[Primer División d'España|Primer]] y 5 a [[Segunda División d'España|Segunda]]). D'esa cifra, los dos primeros fueron consiguíos por [[Manuel Suárez de Begoña|Manuel Suárez]]. Los ascensos a Primer fueron consiguíos cronológicamente por Manuel Suárez, [[Francisco Pagaza]], [[Amadeo Sánchez]], [[Luis Belló]], [[Arsenio Iglesias]], [[Carlos Jurado]], [[Manuel Jiménez González|Manolo Jiménez]] y [[Esteban Vigo]]. Los ascensos a Segunda fueron consiguíos por Manuel Suárez, [[Álvaro Pérez Vázquez]], [[César Rodríguez]], [[Quique Hernández]] y [[Juan Carlos Mandiá]]. Al respeutive de entrenadores interinos destaquen percima del restu l'internacional [[Paraguái|paraguayu]] [[Humberto Núñez]] al que se-y recurrió como apagafuegos hasta en 9 temporaes, l'[[Uruguái|uruguayu]] [[Sergio Rodríguez Viera|Sergio Rodríguez]] (con actuaciones en 4 temporaes), y l'[[España|español]] [[Luis Ortega Bollarizo]] (con apaiciones en 4 temporaes). Al respeutive de les nacionalidaes de los entrenadores del Hércules, predominen absolutamente'l entrenadores españoles, magar otres 7 nacionalidaes distintes ocuparon el banquín, como por casu la [[Hungría|húngara]] con trés míticos personaxes como [[Lippo Hertzka|Hertzka]], [[Sándor Kocsis|Kocsis]] o [[Jenő Kálmár|Kálmár]]; o la [[Inglaterra|inglesa]] de los entrenadores pioneros hasta la fecha documentados, como [[Alejandro Finning|Finning]] o [[Walter Harris|mister Harris]]. ==== Entrenadores con más partíos ==== * De siguío se listan los 7 entrenadores que destaquen tocantes a númberu total de partíos oficiales empobinaos dende'l banquín del Hércules Club de Fútbol: {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#efefef" !Entrenador !!Númberu<br />de partíos |- |{{bandera|España}} [[Quique Hernández]] ||align=center| 163 |- |{{bandera|España}} [[Arsenio Iglesias]] ||align=center| 162 |- |{{bandera|España}} [[Juan Carlos Mandiá]] ||align=center| 154 |- |{{bandera|España}} [[Manuel Jiménez González|Manolo Jiménez]] ||align=center| 128 |- |{{bandera|España}} [[Koldo Aguirre]] ||align=center| 113 |- |{{bandera|España}} [[Benito Joanet]] ||align=center| 110 |- |{{bandera|España}} [[Gaspar Rubio]] ||align=center| 103 |} == Otres seiciones y filiales == El '''Hércules Club de Fútbol''' tuvo a lo llargo de la so historia distintes seiciones deportives dientro de la so organigrama, como les seiciones de [[balonmano]] (''[[Club Balonmano Calpisa|Hércules-Calpisa]]'' en [[1981]]-[[1982]]), [[atletismu]] (creada en 1965 y repescada nel tiempu col ''Hércules-Benacantil'' en [[1982]]-[[1985]], güei yá nun esiste esta mítica seición), [[baloncestu]] (nos [[años 1950|años 50]]), seición de ximnasia (creada en 1965 dirixida por Rasé)<ref>Diariu Información (20 de mayu de 1965): El Hércules crea les seiciones de ximnasia y atletismu (páxina 12).</ref> o [[voleibol]]. === Hércules "B" === {{AP|Hércules Club de Fútbol "B"}} El [[Hércules Club de Fútbol B]] xuega na [[Rexonal Preferente de la Comunidá Valenciana]] y dende [[1996]] el so mayor llogru foi xugar en [[Tercer División d'España|Tercer División]] mientres una temporada. Foi fundáu en [[1996]] como tal, anque bien ye ciertu que'l club tuvo filial n'años tras, como'l [[Alicante Club de Fútbol|Alicante CF]] polos [[Años 1960|años 60]], el '''Hércules Atlético''' dende [[1974]] o darréu so les denominacines de '''Hércules Promeses''', [[Mutxamel Club de Fútbol|Mutxamel CF]] y [[Club Deportivo Español de San Vicente|CD Español de San Vicente]] respeutivamente. Anguaño l'entrenador ye [[Vicente Borge González]]. === Hércules Femenín === {{AP|Hércules CF Femenín}} Na temporada [[2007]]/[[2008|08]] el Hércules CF adquirió un alcuerdu de collaboración con club [[Alicante|alicantín]] '''Sporting CF Plaza d'Arxel''' de la [[Primer Nacional de Fútbol Femenino]]. L'alcuerdu consiste n'emprestar l'usu del nome, escudu y uniforme del Hércules CF, ensin dexar de cuntar con estructures organizativas independientes.<ref>{{cita web | autor = [[Diariu Información]] | añu = 27 de xunetu de 2007 | url = http://www.diarioinformacion.com/seiciones/noticia.jsp?pNumEjemplar=2118&pIdSeccion=6&pIdNoticia=656166 | títulu = El Hércules da abellu al fútbol femenín }}</ref> Esta rellación, vese anulada na actual temporada 2013-14, pasando a crear el so propiu equipu femenín. === Asociación de Veteranos === Munchos de los ex xugadores del Hércules CF axúntense davezu n'entrenamientos y alcuentros amistosos defendiendo'l colores del equipu de veteranos. L'ex xugador herculano [[José Antonio Yerbera Rúa]] preside l'asociación.<ref>[http://www.asociacionherculanos.com/default.php?opcion=20 Páxina de l'Asociación de Veteranos del Hércules C.F]</ref> Onde nes sos files militen saez y virgi los meyores xugaos de fútbol femenín d'España. == Palmarés == [[Ficheru:Copa de Segunda División 1934-35.JPG|thumb|right|225px|Troféu consiguíu pol Hércules C.F. del Campeonatu Nacional de Lliga de Segunda División, [[Segunda División d'España 1934/35|temporada 1934/35]].]] === Campeonatos nacionales === * {{oru}} '''[[Segunda División d'España|Segunda División]] (3)''': [[Segunda División d'España 1934/35|1934/35]], [[:en:Segunda División 1965-66|1965/66]], [[:en:Segunda División 1995-96|1995/96]]. Subcampeón de [[Segunda División d'España|Segunda División]] (7): [[Segunda División d'España 1944/45|1944/45]], [[Segunda División d'España 1952/53|1952/53]], [[Segunda División d'España 1953/54|1953/54]], [[Segunda División d'España 1956/57|1956/57]], [[Segunda División d'España 1963/64|1963/64]], [[Segunda División d'España 1973/74|1973/74]], [[Segunda División d'España 2009/10|2009/10]]. * {{oru}} '''[[Tercer División d'España|Tercer División]] (5)''': 1931/32, 1932/33, 1959/60, [[:en:Tercer División 1968-69|1968/69]], 1969/70. === Campeonatos rexonales === * {{oru}} '''Campeonatu Rexonal de Murcia (2)''': [[1933]]/[[1834|34]] y 1939-1940. * {{oru}} '''Campeonatu Rexonal de Levante (1)''': [[1935]]/[[1936|36]]. === Torneos amistosos === * {{oru}} [[Copa San Pedro]] (1): 1953. * {{oru}} Trofeo Costa Blanca<ref>[http://www.rsssf.com/tablesc/ciudá-alicante.html Trofeo Costa Blanca y Trofeo Ciudad d'Alicante]</ref> (7): 1971, 1973, 1974, 1976, 1977, 1978, 1979. * {{oru}} [[Troféu Los Cármenes|Trofeo Ciudad de Granada]] (1): 1982. * {{oru}} [[Trofeo Ciudad d'Alicante]] (6): 1984, 1988, 2011, 2015, 2016, 2017 * {{oru}} [[Trofeo Carabela de Plata]] (3): 1971, 2006, 2012. * {{oru}} [[Trofeo Ciudad de San Vicente]] (2): 2008, 2009. * {{oru}} [[Troféu Festa d'Elx]] (1): 2010. == Filmografía == * Documental TVE (29-10-1969), [https://www.rtve.es/alacarta/videos/historicos-del-balompie/historicos-del-balompie-hercules-alicante/4223445/ «Históricos del balompié - Hércules de Alicante»] en [[rtve.es]] * Documental Canal+ (17-2-2012), [https://www.youtube.com/watch?v=-2K9rQ2Gynk «Club de Fútbol: Hércules de Alicante»] en [[YouTube]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita llibru|apellíu=Ramos Pérez|nome=Vicente|títulu=El Hércules C.F. y el fútbol n'Alicante|añu=1975|editorial=Alicante: Publicaciones d'Ediciones Biblioteca Alicantina|id=ISBN 978-84-400-9151-2}} * {{cita llibru|apellíos=Peralt Montagut|nome=Fernando|títulu=Historia del Hércules C.F. (1922-1996)|añu=1996|editorial=Valencia: Aragón Ediciones|id=ISBN 978-84-921727-0-2}} * {{cita llibru|autor=Verdú Belda, Pascual; Mira Candel, Manuel; García Gómez, Javier|títulu=El llibru d'oru del Hércules: 74 años d'historia|añu=1996|editorial=Alicante: Editorial y Medios Consultores, S.L.|id=ISBN 978-84-921782-0-9}} * {{cita llibru|apellíu=Soler Rodríguez|nome=José Antonio|títulu=Hércules C.F. Diez cites con gloriar|añu=2010|editorial=Alicante: José Antonio Soler Rodríguez|id=ISBN 978-84-614-1091-0}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|Hércules CF}} * [http://www.herculesdealicantecf.net/ Sitiu web oficial] {{ORDENAR:Hércules Club de Fútbol}} {{Tradubot|Hércules de Alicante Club de Fútbol}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Equipos de fútbol de la Comunidá Valenciana]] [[Categoría:Provincia d'Alacant]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] o9afqhzabbbaep4rwldisrmaj7keb15 Premios Óscar de 1957 0 112384 3707728 3573199 2022-08-17T09:37:54Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{premiu}} La '''30ª entrega de los [[premiu Óscar]]''' celebróse'l [[26 de marzu]] de [[1958]] nel [[RKO Pantages Theatre]] de [[Hollywood]] y foi conducida por [[Bob Hope]], [[Jack Lemmon]], [[David Niven]], [[Rosalind Russell]] y [[James Stewart]]. == Resume de premios y candidatures == {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" class="sortable" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Película'''||'''Títulu orixinal'''||'''Candidatures'''||'''Premios''' |- |'''''[[The Bridge on the River Kwai]]'''''||'''''The Bridge on the River Kwai'''''||8||'''7''' |- |'''''[[Sayonara (película)|Sayonara]]'''''||'''''Sayonara'''''||'''10'''||4 |- |''[[Les girls]]''||''Les girls''||3||1 |- |''[[Duelu nel Atlánticu]]''||''The Enemy Below''||1||1 |- |''[[La mázcara del dolor]]''||''The Joker Is Wild''||1||1 |- |''[[Designing Woman]]''||''Designing Woman''||1||1 |- |''[[Les nueches de Cabiria]]''||''-y notti di Cabiria''||1||1 |- |''[[Los trés cares d'Eva]]''||''The Three Faces of Eve''||1||1 |- |''[[Vides buries]]''||''Peyton Place''||9||0 |- |''[[Witness for the Prosecution (película)|Witness for the Prosecution]]''||''Witness for the Prosecution''||6||0 |- |''[[Pal Joey]]''||''Pal Joey''||4||0 |- |''[[An Affair to Remember]]''||''An Affair to Remember''||4||0 |- |''[[L'árbol de la vida]]''||''Raintree County''||4||0 |- |''[[Una cara con ánxel]]''||''Funny Face''||4||0 |- |''[[12 Angry Men (película de 1957)|12 Angry Men]]''||''12 Angry Men''||3||0 |- |''[[Vientu selvaxe]]''||''Wild is the Wind''||3||0 |- |''[[Gunfight at the O.K. Corral]]''||''Gunfight at the O.K. Corral''||2||0 |- |''[[Namái Dios saber]]''||''Heaven Knows, Mr. Allison''||2||0 |- |} == Candidatures == === [[Óscar honoríficu|Óscar Honoríficu]] === Presentáu por [[Bette Davis]]. *[[Charles Brackett]], pol so gran serviciu a l'Academia. *[[B.B. Kahane]], polos sos servicios a la industria del cine. *[[Gilbert M. Anderson]], pioneru del cine, pola so contribución al cine. === [[Óscar a la meyor película]] === Presentáu por [[Gary Cooper]]. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Película'''||'''Títulu orixinal'''||'''Resultáu''' |- |'''''[[The Bridge on the River Kwai]]'''''||'''''[[w:en:The Bridge on the River Kwai|The Bridge on the River Kwai]]'''''||'''Ganadora''' |- |''[[12 Angry Men (película de 1957)|12 Angry Men]]''||''[[w:en:12 Angry Men|12 Angry Men]]''||Candidata |- |''[[Vides buries]]''||''[[w:en:Peyton Place (filme)|Peyton Place]]''||Candidata |- |''[[Sayonara (película)|Sayonara]]''||''[[w:en:Sayonara|Sayonara]]''||Candidata |- |''[[Witness for the Prosecution (película)|Witness for the Prosecution]]''||''[[w:en:Witness for the Prosecution|Witness for the Prosecution]]''||Candidata |- |} === [[Óscar al meyor direutor|Óscar a la meyor direición]] === Presentáu por [[Sophia Loren]]. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Realizador'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |'''[[David Lean]]'''||'''''[[The Bridge on the River Kwai]]'''''||'''Ganador''' |- |[[Joshua Logan]]||''[[Sayonara (película)|Sayonara]]''||Candidatu |- |[[Sidney Lumet]]||''[[12 Angry Men (película de 1957)|12 Angry Men]]''||Candidatu |- |[[Mark Robson]]||''[[Vides buries]]''||Candidatu |- |[[Billy Wilder]]||''[[Witness for the Prosecution (película)|Witness for the Prosecution]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar a la meyor actriz]] === Presentáu por [[John Wayne]]. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Actriz'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Deborah Kerr]]||''[[Namái Dios saber]]''||Candidata |- |[[Anna Magnani]]||''[[Vientu selvaxe]]''||Candidata |- |[[Lana Turner]]||''[[Vides buries]]''||Candidata |- |[[Elizabeth Taylor]]||''[[L'árbol de la vida]]''||Candidata |- |'''[[Joanne Woodward]]'''||'''''[[Los trés cares d'Eva]]'''''||'''Ganadora''' |- |} === [[Óscar al meyor actor]] === Presentáu por [[Cary Grant]]. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Actor'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Marlon Brando]]||''[[Sayonara (película)|Sayonara]]''||Candidatu |- |[[Anthony Franciosa]]||''[[Un sombreru llenu d'agua]]''||Candidatu |- |[[Anthony Quinn]]||''[[Vientu selvaxe]]''||Candidatu |- |[[Charles Laughton]]||''[[Witness for the Prosecution (película)|Witness for the Prosecution]]''||Candidatu |- |'''[[Alec Guinness]]'''||'''''[[The Bridge on the River Kwai]]'''''||'''Ganador''' |- |} === [[Óscar a la meyor actriz de repartu]] === Presentáu por [[Anthony Quinn]]. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Actriz'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Carolyn Jones]]||''[[The Bachelor Party]]''||Candidata |- |[[Elsa Lanchester]]||''[[Witness for the Prosecution (película)|Witness for the Prosecution]]''||Candidata |- |'''[[Miyoshi Umeki]]'''||'''''[[Sayonara (película)|Sayonara]]'''''||'''Ganadora''' |- |[[Hope Lange]]||''[[Vides buries]]''||Candidata |- |[[Diane Varsi]]||''[[Vides buries]]''||Candidata |- |} === [[Óscar al meyor actor de repartu]] === Presentáu por [[Lana Turner]]. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Actor'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Russ Tamblyn]]||''[[Vides buries]]''||Candidatu |- |[[Arthur Kennedy]]||''[[Vides buries]]''||Candidatu |- |[[Sessue Hayakawa]]||''[[The Bridge on the River Kwai]]''||Candidatu |- |[[Vittorio De Sica]]||''[[Adiós a les armes (película de 1957)|Adiós a les armes]]''||Candidatu |- |'''[[Rede Buttons]]'''||'''''[[Sayonara (película)|Sayonara]]'''''||'''Ganador''' |- |} === [[Óscar al meyor guión orixinal]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Guionista'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Leonard Gershe]]||''[[Una cara con ánxel]]''||Candidatu |- |'''[[George Wells (guionista)|George Wells]]'''||'''''[[Designing Woman]]'''''||'''Ganador''' |- |[[Ralph Wheelright]]<br />[[R. Wright Campbell]]<br />[[Ivan Goff]]<br />[[Ben Roberts]]||''[[L'home de los mil cares (película)|L'home de los mil cares]]''||Candidatos |- |[[B. Slater]]<br />[[J. Kane]]<br />[[D. Nichols]]||''[[The Tin Star]]''||Candidatos |- |[[Federico Fellini]]<br />[[Ennio Flaiano]]<br />[[Tullio Pinelli]]||''[[Los inútiles]]''||Candidatos |- |} === [[Óscar al meyor guión adautáu]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Guionista'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Paul Osborn]]||''[[Sayonara (película)|Sayonara]]''||Candidatu |- |[[Reginald Rose]]||''[[12 Angry Men (película de 1957)|12 Angry Men]]''||Candidatu |- |[[John Lee Mahin]]<br />[[John Huston]]||''[[Namái Dios saber]]''||Candidatos |- |'''[[Michael Wilson (guionista)|Michael Wilson]]<br />[[Carl Foreman]]<br />[[Pierre Boulle]]'''||'''''[[The Bridge on the River Kwai]]'''''||'''Ganadores''' |- |[[John Michael Hayes]]''||''[[Vides buries]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar a la meyor película de fala non inglesa]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Película'''||'''Direutor'''||'''País'''||'''Resultáu''' |- |'''''[[Les nueches de Cabiria]]'''''||'''[[Federico Fellini]]'''||'''[[Italia]]'''||'''Ganadora''' |- |''[[Bharat Matu]]''||[[Mehboob Khan]]||[[India]]||Candidata |- |''[[Nachts, wenn der Teufel kam]]''||[[Robert Siodmak]]||[[Alemaña]]||Candidata |- |''[[Nin Liv]]''||[[Arne Skouen]]||[[Noruega]]||Candidata |- |''[[Porte des Liles]]''||[[René Clair]]||[[Francia]]||Candidata |} === [[Óscar a la meyor banda sonora|Óscar a la meyor banda sonora orixinal]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Compositor'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Hugo Friedhofer]]||''[[Boy on a Dolphin]]''||Candidatu |- |'''[[Malcolm Arnold]]'''||'''''[[The Bridge on the River Kwai]]'''''||'''Ganador''' |- |[[John Green]]||''[[L'árbol de la vida]]''||Candidatu |- |[[Paul Smith (compositor)|Paul Smith]]||''[[Perri]]''||Candidatu |- |[[Hugo Friedhofer]]||''[[An Affair to Remember]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar al meyor cantar orixinal]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Cantar'''||'''Compositor'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |''An Affair to Remember''||[[Harry Warren]]<br />[[Harold Adamson]]<br />[[Leo McCarey]]||''[[An Affair to Remember]]''||Candidata |- |'''''All The Way'''''||'''[[James Van Heusen]]<br />[[Sammy Cahn]]'''||'''''[[La mázcara del dolor]]'''''||'''Ganadora''' |- |''Tammy''||[[Ray Evans]]<br />[[Jay Livingston]]||''[[Tammy and the Bachelor]]''||Candidata |- |''Wild Is the Wind''||[[Dimitri Tiomkin]]<br />[[Ned Washington]]||''[[Vientu selvaxe]]''||Candidata |- |''April Love''||[[Sammy Fain]]<br />[[Paul Francis Webster]]||''[[Amor d'abril]]''||Candidata |} === [[Óscar a la meyor fotografía]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Fotógrafu'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Ray June]]||''[[Una cara con ánxel]]''||Candidatu |- |'''[[Jack Hildyard]]'''||'''''[[The Bridge on the River Kwai]]'''''||'''Ganador''' |- |[[Ellsworth Fredericks]]||''[[Sayonara (película)|Sayonara]]''||Candidatu |- |[[Milton Krasner]]||''[[An Affair to Remember]]''||Candidatu |- |[[William Mellor]]||''[[Vides buries]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar a la meyor direición d'arte|Óscar a la meyor direición artística]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Decorador/a'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[William Horning]]<br />[[O. McCleary]]<br />[[Y. Willis]]<br />[[H. Hunt]]||''[[L'árbol de la vida]]''||Candidatos |- |'''[[Ted Haworth]]<br />[[Robert Priestley]]'''||'''''[[Sayonara (película)|Sayonara]]'''''||'''Ganadores''' |- |[[Walter Holscher]]<br />[[William Kiernan]]<br />[[Louis Diage]]||''[[Pal Joey]]''||Candidatos |- |[[William Horning]]<br />[[Gene Allen]]<br />[[Edwin Willis]]<br />[[Richard Pefferle]]||''[[Les girls]]''||Candidatos |- |[[Hal Pereira]]<br />[[George Davis]]<br />[[Sam Comer]]<br />[[Ray Moyer]]||''[[Una cara con ánxel]]''||Candidatos |- |} === [[Óscar al meyor diseñu de vestuariu]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Diseñador/a'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Hubert de Givenchy]]<br />[[Edith Head]]||''[[Una cara con ánxel]]''||Candidatos |- |'''[[Orry-Kelly]]'''||'''''[[Les girls]]'''''||'''Ganador''' |- |[[Charles LeMaire]]||''[[An Affair to Remember]]''||Candidatu |- |[[Walter Plunkett]]||''[[L'árbol de la vida]]''||Candidatu |- |[[Jean Louis]]||''[[Pal Joey]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar al meyor montaxe]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Montador'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Arthur Schmidt]]<br />[[Philiph Anderson]]||''[[Sayonara (película)|Sayonara]]''||Candidatos |- |[[Daniel Mandell]]||''[[Witness for the Prosecution (película)|Witness for the Prosecution]]''||Candidatu |- |[[Wallen Low]]||''[[Gunfight at the O.K. Corral]]''||Candidatu |- |'''[[Peter Taylor (montador)|Peter Taylor]]'''||'''''[[The Bridge on the River Kwai]]'''''||'''Ganador''' |- |[[Viola Lawrence]]<br />[[Jerome Thoms]]||''[[Pal Joey]]''||Candidatos |- |} === [[Óscar al meyor soníu]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Sonorista'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Gordon Sawyer]]<br />Samuel Goldwyn Studio Sound Department||''[[Witness for the Prosecution (película)|Witness for the Prosecution]]''||Candidatos |- |[[Wesley Miller]]<br />Metro Goldwyn Mayer Studio Sound Department||''[[Les girls]]''||Candidatos |- |[[John Livadary]]<br />Columbia Studio Sound Department||''[[Pal Joey]]''||Candidatos |- |'''[[George Groves]]<br />Warner Bros. Studio Sound Department'''||'''''[[Sayonara (película)|Sayonara]]'''''||'''Ganadores''' |- |[[George Dutton]]<br />Paramount Studio Sound Department||''[[Gunfight at the O.K. Corral]]''||Candidatos |- |} === [[Óscar a los meyores efeutos visuales]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Téunicu/a'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Louis Lichtenfield]]||''[[L'héroe solitariu]]''||Candidatu |- |'''[[Walter Rossi]]'''||'''''[[Duelu nel Atlánticu]]'''''||'''Ganador''' |- |} == Trivia == * L'Óscar pa la escritura basáu nel material d'otru medio na categoría de meyor guión adautáu foi dau a [[Pierre Boulle]] anque él nun sabía falar inglés, amás de tar ausente na ceremonia y l'actriz [[Kim Novak]] foi quien aceptó la estauína nel so nome. * Foi la primer ceremonia tresmitida en vivu. {{Tradubot|Anexo:Premios Óscar de 1957}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Ediciones de los Premios Óscar|1957]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] 6zruxnpt4t5e1dxlvxrxcpvu754unfx Premios Óscar de 1969 0 112396 3707808 3642440 2022-08-17T11:20:39Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña-Gavras => Costa-Gavras wikitext text/x-wiki {{premiu}} La '''42ª Ceremonia d'entrega de los [[premiu Óscar]]''' celebróse'l [[7 d'abril]] de [[1970]] nel [[Dorothy Chandler Pavilion]] de [[Los Angeles]]. == Resume de premios y candidatures == {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" class="sortable" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Película'''||'''Títulu orixinal'''||'''Candidatures'''||'''Premios''' |- |'''''[[Butch Cassidy and the Sundance Kid]]'''''||'''''Butch Cassidy and the Sundance Kid'''''||7||'''4''' |- |''[[Midnight Cowboy]]''||''Midnight Cowboy''||7||3 |- |''[[Hello, Dolly! (película)|Hello, Dolly!]]''||''Hello, Dolly!''||7||3 |- |''[[Z (película)|Z]]''||''Z''||5||2 |- |'''''[[Anne of the Thousand Days]]'''''||'''''Anne of the Thousand Days'''''||'''11'''||1 |- |'''''[[They Shoot Horses, Don't They?]]'''''||'''''They Shoot Horses, Don't They?'''''||'''11'''||1 |- |''[[Marooned (película)|Marooned]]''||''Marooned''||3||1 |- |''[[The Prime of Miss Jean Brodie]]''||''The Prime of Miss Jean Brodie''||2||1 |- |''[[True Grit (película de 1969)|True Grit]]''||''True Grit''||2||1 |- |''[[Cactus Flower]]''||''Cactus Flower''||1||1 |- |''[[Bob & Carol & Ted & Alice]]''||''Bob & Carol & Ted & Alice''||4||0 |- |''[[Gaily, Gaily]]''||''Gaily, Gaily''||3||0 |- |''[[Sweet Charity (película)|Sweet Charity]]''||''Sweet Charity''||3||0 |- |''[[Goodbye, Mr. Chips (película de 1969)|Goodbye, Mr. Chips]]''||''Goodbye, Mr. Chips''||2||0 |- |''[[The Happy Ending]]''||''The Happy Ending''||2||0 |- |''[[The Sterile Cuckoo]]''||''The Sterile Cuckoo''||2||0 |- |''[[Easy Rider]]''||''Easy Rider''||2||0 |- |''[[The Wild Bunch (película)|The Wild Bunch]]''||''The Wild Bunch''||2||0 |- |''[[The Secret of Santa Vittoria]]''||''The Secret of Santa Vittoria''||2||0 |- |''[[The Reivers]]''||''The Reivers''||2||0 |- |} == Candidatures == === [[Óscar honoríficu|Óscar Honoríficu]] === *[[Cary Grant]], pol so talentu incomparable na pantalla, que mereció'l respetu y ciñu de tolos sos colegues. === [[Óscar a la meyor película]] === Presentáu por [[Elizabeth Taylor]]. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Película'''||'''Títulu orixinal'''||'''Resultáu''' |- |'''''[[Midnight Cowboy]]'''''||'''''[[w:en:Midnight Cowboy|Midnight Cowboy]]'''''||'''Ganadora''' |- |''[[Anne of the Thousand Days]]''||''[[w:en:Anne of the Thousand Days|Anne of the Thousand Days]]''||Candidata |- |''[[Z (película)|Z]]''||''[[w:en:Z (filme)|Z]]''||Candidata |- |''[[Hello, Dolly! (película)|Hello, Dolly!]]''||''[[w:en:Hello Dolly! (filme)|Hello, Dolly!]]''||Candidata |- |''[[Butch Cassidy and the Sundance Kid]]''||''[[w:en:Butch Cassidy and the Sundance Kid|Butch Cassidy and the Sundance Kid]]''||Candidata |- |} === [[Óscar al meyor direutor|Óscar a la meyor direición]] === Presentáu por [[Myrna Loy]]. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Realizador'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |'''[[John Schlesinger]]'''||'''''[[Midnight Cowboy]]'''''||'''Ganador''' |- |[[Costa-Gavras]]||''[[Z (película)|Z]]''||Candidatu |- |[[Sydney Pollack]]||''[[They Shoot Horses, Don't They?]]''||Candidatu |- |[[Arthur Penn]]||''[[Alice's Restaurant]]''||Candidatu |- |[[George Roy Hill]]||''[[Butch Cassidy and the Sundance Kid]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar a la meyor actriz]] === Presentáu por [[Cliff Robertson]]. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Actriz'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Geneviève Bujold]]||''[[Anne of the Thousand Days]]''||Candidata |- |[[Jane Fonda]]||''[[They Shoot Horses, Don't They?]]''||Candidata |- |[[Liza Minnelli]]||''[[The Sterile Cuckoo]]''||Candidata |- |[[Jean Simmons]]||''[[The Happy Ending]]''||Candidata |- |'''[[Maggie Smith]]'''||'''''[[The Prime of Miss Jean Brodie]]'''''||'''Ganadora''' |- |} === [[Óscar al meyor actor]] === Presentáu por [[Barbra Streisand]]. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Actor'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Richard Burton]]||''[[Anne of the Thousand Days]]''||Candidatu |- |[[Dustin Hoffman]]||''[[Midnight Cowboy]]''||Candidatu |- |[[Peter O'Toole]]||''[[Goodbye, Mr. Chips (película de 1969)|Goodbye, Mr. Chips]]''||Candidatu |- |[[Jon Voight]]||''[[Midnight Cowboy]]''||Candidatu |- |'''[[John Wayne]]'''||'''''[[True Grit (película de 1969)|True Grit]]'''''||'''Ganador''' |- |} === [[Óscar a la meyor actriz de repartu]] === Presentáu por [[Fred Astaire]]. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Actriz'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Catherine Burns]]||''[[Last Summer]]''||Candidata |- |[[Dyan Cannon]]||''[[Bob & Carol & Ted & Alice]]''||Candidata |- |'''[[Goldie Hawn]]'''||'''''[[Cactus Flower]]'''''||'''Ganadora''' |- |[[Sylvia Miles]]||''[[Midnight Cowboy]]''||Candidata |- |[[Susannah York]]||''[[They Shoot Horses, Don't They?]]''||Candidata |- |} === [[Óscar al meyor actor de repartu]] === Presentáu por Katharine Ross. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Actor'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Rupert Crosse]]||''[[Los rateros]]''||Candidatu |- |[[Elliot Gould]]||''[[Bob & Carol & Ted & Alice]]''||Candidatu |- |[[Jack Nicholson]]||''[[Easy Rider]]''||Candidatu |- |[[Anthony Quayle]]||''[[Anne of the Thousand Days]]''||Candidatu |- |'''[[Gig Young]]'''||'''''[[They Shoot Horses, Don't They?]]'''''||'''Ganador''' |- |} === [[Óscar al meyor guión orixinal]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Guionista'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Paul Mazursky]]<br />[[Larry Tucker]]||''[[Bob & Carol & Ted & Alice]]''||Candidatu |- |'''[[William Goldman]]'''||'''''[[Butch Cassidy and the Sundance Kid]]'''''||'''Ganador''' |- |[[Peter Fonda]]<br />[[Dennis Hopper]]<br />[[Terry Southern]]||''[[Easy Rider]]''||Candidatu |- |[[Nicola Badalucco]]<br />[[Enrico Medioli]]<br />[[Luchino Visconti]]||''[[The Damned]]''||Candidatu |- |[[Walon Green]]<br />[[Roy Sickner]]<br />[[Sam Peckinpah]]||''[[The Wild Bunch (película)|The Wild Bunch]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar al meyor guión adautáu]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Guionista'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[John Hale]]<br />[[Bridget Boland]]<br />[[Richard Sokolove]]||''[[Anne of the Thousand Days]]''||Candidatu |- |[[Arnold Schulman]]||''[[Goodbye, Columbus]]''||Candidatu |- |[[James Poe]]<br />[[Robert Thompson]]||''[[They Shoot Horses, Don't They?]]''||Candidatu |- |'''[[Waldo Salt]]'''||'''''[[Midnight Cowboy]]'''''||'''Ganador''' |- |[[Jorge Semprún]]<br />[[Costa-Gavras]]||''[[Z (película)|Z]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar a la meyor película de fala non inglesa]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Película'''||'''Direutor'''||'''País'''||'''Resultáu''' |- |'''''[[Z (película)|Z]]'''''||'''[[Costa-Gavras]]'''||'''[[Arxelia]]'''||'''Ganadora''' |- |''[[Ådalen 31]]''||[[Bo Widerberg]]||[[Suecia]]||Candidata |- |''[[La batalla del ríu Neretva]]''||[[Veljko Bulajić]]||[[Yugoslavia]]||Candidata |- |''[[Братья Карамазовы]]''||[[Ivan Pyryev]]||[[U.R.S.S.]]||Candidata |- |''[[La mio nueche con Maud]]''||[[Éric Rohmer]]||[[Francia]]||Candidata |} === [[Óscar a la meyor banda sonora]] - Orixinal === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Compositor'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Georges Delerue]]||''[[Anne of the Thousand Days]]''||Candidatu |- |'''[[Burt Bacharach]]'''||'''''[[Butch Cassidy and the Sundance Kid]]'''''||'''Ganador''' |- |[[Jerry Fielding]]||''[[The Wild Bunch (película)|The Wild Bunch]]''||Candidatu |- |[[John Williams (compositor)|John Williams]]||''[[The Reivers]]''||Candidatu |- |[[Ernest Gold]]||''[[The Secret of Santa Vittoria]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar a la meyor banda sonora]] - Afecha === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Compositor'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Leslie Bricusse]]<br />[[John Williams (compositor)|John Williams]]||''[[Goodbye, Mr. Chips (película de 1969)|Goodbye, Mr. Chips]]''||Candidatos |- |'''[[Lennie Hayton]]<br />[[Lionel Newman]]'''||'''''[[Hello, Dolly! (película)|Hello, Dolly!]]'''''||'''Ganadores''' |- |[[John Green]]<br />[[Albert Woodbury]]||''[[They Shoot Horses, Don't They?]]''||Candidatos |- |[[Nelson Riddle]]||''[[Paint Your Wagon]]''||Candidatu |- |[[Cy Coleman]]||''[[Sweet Charity]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar al meyor cantar orixinal]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Cantar'''||'''Compositor'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |''Come Saturday Morning''||[[Fred Karlin]]<br />[[Dory Previn]]||''[[The Sterile Cuckoo]]''||Candidatu |- |'''''Raindrops Keep Fallin' on My Head'''''||'''[[Burt Bacharach]]<br />[[Hal David]]'''||'''''[[Butch Cassidy and the Sundance Kid]]'''''||'''Ganador''' |- |''True Grit''||[[Elmer Bernstein]]<br />[[Don Black]]||''[[Valor de llei]]''||Candidatu |- |''What Are You Doing the Rest of Your Life?''||[[Michel Legrand]]<br />[[Alan y Marilyn Bergman]]||''[[The Happy Ending]]''||Candidatu |- |''Jean''||[[Rod McKuen]]||''[[The Prime of Miss Jean Brodie]]''||Candidatu |} === [[Óscar a la meyor fotografía]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Fotógrafu'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Arthur Ibbetson]]||''[[Anne of the Thousand Days]]''||Candidatu |- |'''[[Conrad Hall]]'''||'''''[[Butch Cassidy and the Sundance Kid]]'''''||'''Ganador''' |- |[[Daniel Fapp]]||''[[Marooned (película)|Marooned]]''||Candidatu |- |[[Charles Lang]]||''[[Bob & Carol & Ted & Alice]]''||Candidatu |- |[[Harry Stradling]]||''[[Hello, Dolly! (película)|Hello, Dolly!]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar a la meyor direición d'arte|Óscar a la meyor direición artística]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Decorador/a'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Maurice Carter]]<br />[[Lionel Couch]]<br />[[Patrick McLoughlin]]||''[[Anne of the Thousand Days]]''||Candidatu |- |'''[[John DeCuir]]<br />[[Jack Martin Smith]]<br />[[Herman Blumenthal]]<br />[[Walter Scott (direutor artísticu)|Walter Scott]]<br />[[George Hopkins]]<br />[[Raphael Bretton]]'''||'''''[[Hello, Dolly! (película)|Hello, Dolly!]]'''''||'''Ganador''' |- |[[Harry Horner]]<br />[[Frank McKelvey]]||''[[They Shoot Horses, Don't They?]]''||Candidatu |- |[[Robert Boyle (diseñador)|Robert Boyle]]<br />[[George Chang]]<br />[[Edward Boyle]]<br />[[Carl Biddiscombe]]||''[[Gaily, Gaily]]''||Candidatu |- |[[Alexander Golitzen]]<br />[[George Webb]]<br />[[Jack Moore]]||''[[Sweet Charity]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar al meyor diseñu de vestuariu]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Diseñador/a'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Donfeld]]||''[[They Shoot Horses, Don't They?]]''||Candidatu |- |'''[[Margaret Furse]]'''||'''''[[Anne of the Thousand Days]]'''''||'''Ganador''' |- |[[Irene Sharaff]]||''[[Hello, Dolly! (película)|Hello, Dolly!]]''||Candidatu |- |[[Ray Aghayan]]||''[[Gaily, Gaily]]''||Candidatu |- |[[Edith Head]]||''[[Sweet Charity]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar al meyor montaxe]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Montador'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Hugh Robertson]]||''[[Midnight Cowboy]]''||Candidatu |- |[[Fredric Steinkamp]]||''[[They Shoot Horses, Don't They?]]''||Candidatu |- |[[William Reynolds]]||''[[Hello, Dolly! (película)|Hello, Dolly!]]''||Candidatu |- |'''[[Françoise Bonnot]]'''||'''''[[Z (película)|Z]]'''''||'''Ganador''' |- |[[William Lyon]]<br />[[Earle Herdan]]||''[[The Secret of Santa Vittoria]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar al meyor soníu]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Sonorista'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[John Aldred]]||''[[Anne of the Thousand Days]]''||Candidatu |- |[[Les Fresholtz]]<br />[[Arthur Piantadosi]]||''[[Marooned (película)|Marooned]]''||Candidatos |- |[[William Edmundson]]<br />[[David Dockendorf]]||''[[Butch Cassidy and the Sundance Kid]]''||Candidatos |- |'''[[Jack Solomon]]<br />[[Murray Spivack]]'''||'''''[[Hello, Dolly! (película)|Hello, Dolly!]]'''''||'''Ganadores''' |- |[[Robert Martin]]<br />[[Clem Portman]]||''[[Gaily, Gaily]]''||Candidatos |- |} === [[Óscar a los meyores efeutos visuales]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Téunicu/a'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Eugene Lourié]]<br />[[Alex Weldon]]||''[[Krakatoa, East of Java]]''||Candidatu |- |'''[[Robbie Robertson (téunicu)|Robbie Robertson]]'''||'''''[[Marooned (película)|Marooned]]'''''||'''Ganador''' |- |} == Intereses == *''[[Cowboy de Medianueche|Midnight Cowboy]]'' convertir na primer película clasificada X que foi gallardoniada col Óscar a la meyor película. {{Socesión | títulu= [[Premiu Óscar]] | periodu = '''42ª Ceremonia de los Premios Óscar''' | predecesor = [[Premiu Óscar de 1968|41ª Ceremonia de los Premios Óscar]] | socesor = [[Premiu Óscar de 1970|43ª Ceremonia de los Premios Óscar]] }} {{Tradubot|Anexo:Premios Óscar de 1969}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Ediciones de los Premios Óscar|1969]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] pawigxf5xf7kznzn1z4f4rs636li26i Premios Óscar de 1982 0 112409 3707809 3642446 2022-08-17T11:20:46Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña-Gavras => Costa-Gavras wikitext text/x-wiki {{premiu}} La '''55ª ceremonia d'entrega de los [[premiu Óscar]]''' tuvo llugar el día [[11 d'abril]] de [[1982|1983]] nel [[Dorothy Chandler Pavilion]] de [[Los Angeles]]. La ceremonia foi presentada por [[Liza Minnelli]], [[Dudley Moore]], [[Richard Pryor]] y [[Walter Matthau]]. == Resume de premios y candidatures == {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" class="sortable" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Película'''||'''Títulu orixinal'''||'''Candidatures'''||'''Premios''' |- |'''''[[Gandhi (película)|Gandhi]]'''''||'''''Gandhi'''''||'''11'''||'''8''' |- |''[[E.T. the Extra-Terrestial]]''||''E.T. the Extra-Terrestrial''||9||4 |- |''[[Oficial y Caballero]]''||''An Officer and a Gentleman''||6||2 |- |'''''[[Tootsie]]'''''||'''''Tootsie'''''||'''1'''||1 |- |''[[Victor Victoria]]''||''Victor Victoria''||7||1 |- |''[[Sophie's Choice]]''||''Sophie's Choice''||5||1 |- |''[[Desapaecíu (película)|Desapaecíu]]''||''Missing''||4||1 |- |''[[La Guerre du feu]]''||''La Guerre du feu''||1||1 |- |''[[Volver empezar (película)|Volver empezar]]''||''Volver empezar''||1||1 |- |''[[Das Boot]]''||''Das Boot''||6||0 |- |''[[The Verdict|Veredictu final]]''||''The Verdict''||5||0 |- |''[[Poltergeist (película)|Poltergeist]]''||''Poltergeist''||3||0 |- |''[[Annie (película de 1982)|Annie]]''||''Annie''||2||0 |- |''[[Blade Runner]]''||''Blade Runner''||2||0 |- |''[[Frances (película)|Frances]]''||''Frances''||2||0 |- |''[[The World According to Garp|El mundu según Garp]]''||''The World According to Garp''||2||0 |- |''[[La Traviata (película de 1983)|La Traviata]]''||''La Traviata''||2||0 |- |''[[Tron]]''||''Tron''||2||0 |- |} ==Intereses== Un fechu irrepetible de los Premios Óscar dar nesta edición, cuando'l direutor de ''[[Gandhi (película)|Gandhi]]'', [[Richard Attenborough]], declaró nel momentu que xubió a recibir el Premiu a Meyor Película: «Yo taba seguru de que non namái ''[[E.T. the Extra-Terrestial|E.T.]]'' podría ganar, sinón de que ganaría. Foi maxín, poderosa, y maraviyosa. Yo faigo películes más mundanes». == Candidatures == === [[Óscar honoríficu|Óscar Honoríficu]] === * [[Mickey Rooney]] === [[Óscar a la meyor película]] === Presentáu por [[Carol Burnett]]. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Película'''||'''Títulu orixinal'''||'''Resultáu''' |- |''[[E.T. the Extra-Terrestial]]''||''[[w:en:E.T. the Extra-Terrestrial|E.T. The Extra-Terrestrial]]''||Candidata |- |'''''[[Gandhi (película)|Gandhi]]'''''||'''''[[w:en:Gandhi (filme)|Gandhi]]'''''||'''Ganadora''' |- |''[[Desapaecíu (película)|Desapaecíu]]''||''[[w:en:Missing (filme)|Missing]]''|| Candidata |- |''[[Tootsie]]''||''[[w:en:Tootsie|Tootsie]]''||Candidata |- |''[[The Verdict|Veredictu final]]''||''[[w:en:The Verdict|The Verdict]]''||Candidata |- |} === [[Óscar al meyor direutor|Óscar a la meyor direición]] === Presentáu por [[Billy Wilder]]. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Direutor'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Wolfgang Petersen]]||''[[Das Boot]]''||Candidatu |- |[[Steven Spielberg]]||''[[E.T. the Extra-Terrestial]]''||Candidatu |- |'''[[Richard Attenborough]]'''||'''''[[Gandhi (película)|Gandhi]]'''''||'''Ganador''' |- |[[Sydney Pollack]]||''[[Tootsie]]''||Candidatu |- |[[Sidney Lumet]]||''[[The Verdict|Veredictu final]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar a la meyor actriz]] === Presentáu por [[Sylvester Stallone]]. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Actriz'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Julie Andrews]]||''[[Victor Victoria]]''||Candidata |- |[[Jessica Lange]]||''[[Frances (película)|Frances]]''||Candidata |- |[[Sissy Spacek]]||''[[Desapaecíu (película)|Desapaecíu]]''||Candidata |- |'''[[Meryl Streep]]'''||'''''[[Sophie's Choice]]'''''||'''Ganadora''' |- |[[Debra Winger]]||''[[An Officer and a Gentleman]]''||Candidata |- |} === [[Óscar al meyor actor]] === Presentáu por [[John Travolta]]. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Actor'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Dustin Hoffman]]||''[[Tootsie]]''||Candidatu |- |'''[[Ben Kingsley]]'''||'''''[[Gandhi (película)|Gandhi]]'''''||'''Ganador''' |- |[[Jack Lemmon]]||''[[Desapaecíu (película)|Desapaecíu]]''||Candidatu |- |[[Paul Newman]]||''[[The Verdict|Veredictu final]]''||Candidatu |- |[[Peter O'Toole]]||''[[El mio añu favoritu]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar a la meyor actriz de repartu]] === Presentáu por [[Robert Mitchum]] & [[Sigourney Weaver]]. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Actriz'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Glenn Close]]||''[[El mundu según Garp]]''||Candidata |- |[[Teri Garr]]||''[[Tootsie]]''||Candidata |- |'''[[Jessica Lange]]'''||'''''[[Tootsie]]'''''||'''Ganadora''' |- |[[Kim Stanley]]||''[[Frances (película)|Frances]]''||Candidata |- |[[Lesley Ann Warren]]||''[[Victor Victoria]]''||Candidata |- |} === [[Óscar al meyor actor de repartu]] === Presentáu por [[Susan Sarandon]] & [[Christopher Reeve]]. {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Actor'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Charles Durning]]||''[[La casa más risondera de Texas]]''||Candidatu |- |'''[[Louis Gossett, Jr.]]'''||'''''[[An Officer and a Gentleman]]'''''||'''Ganador''' |- |[[John Lithgow]]||''[[El mundu según Garp]]''||Candidatu |- |[[James Mason]]||''[[The Verdict|Veredictu final]]''||Candidatu |- |[[Robert Preston]]||''[[Victor Victoria]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar al meyor guión orixinal]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Guionista'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Barry Levinson]]||''[[Diner (película)|Diner]]''||Candidatu |- |[[Melissa Mathison]]||''[[E.T. the Extra-Terrestial]]''||Candidatu |- |'''[[John Briley]]'''||'''''[[Gandhi (película)|Gandhi]]'''''||'''Ganador''' |- |[[Douglas Day Stewart]]||''[[An Officer and a Gentleman]]''||Candidatu |- |[[Larry Gelbart]]<br />[[Murray Schisgal]]<br />[[Don McGuire]]||''[[Tootsie]]''||Candidatos |- |} === [[Óscar al meyor guión adautáu]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Guionista'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Wolfgang Petersen]]||''[[Das Boot]]''||Candidatu |- |'''[[Costa-Gavras]]<br />[[Donald Stewart]]'''||'''''[[Desapaecíu (película)|Desapaecíu]]'''''||'''Ganadores''' |- |[[Alan J. Pakula]]||''[[Sophie's Choice]]''||Candidatu |- |[[David Mamet]]||''[[The Verdict|Veredictu final]]''||Candidatos |- |[[Blake Edwards]]||''[[Victor Victoria]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar a la meyor película de fala non inglesa]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Película'''||'''Direutor'''||'''País'''||'''Resultáu''' |- |''[[Alsino y el cóndor]]''||[[Miguel Littín]]||[[Nicaragua]]||Candidata |- |''[[Coup de Torchon]]''||[[Bertrand Tavernier]]||[[Francia]]||Candidata |- |''[[Ingenjör Andrées luftfärd]]''||[[Jan Troell]]||[[Suecia]]||Candidata |- |''[[Chastnaya zhizn]]''||[[Yuli Raizman]]||[[U.R.S.S.]]||Candidata |- |'''''[[Volver empezar (película)|Volver empezar]]'''''||'''[[José Luis Garci]]'''||'''[[España]]'''||'''Ganadora''' |- |} === [[Óscar a la meyor banda sonora]] - Orixinal === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Compositor'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |'''[[John Williams (compositor)|John Williams]]'''||'''''[[E.T. the Extra-Terrestial]]'''''||'''Ganador''' |- |[[Ravi Shankar (sitarista)|Ravi Shankar]]<br />[[George Fenton]]||''[[Gandhi (película)|Gandhi]]''||Candidatos |- |[[Jack Nitzsche]]||''[[An Officer and a Gentleman]]''||Candidatu |- |[[Jerry Goldsmith]]||''[[Poltergeist (película)|Poltergeist]]''||Candidatu |- |[[Marvin Hamlisch]]||''[[Sophie's Choice]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar a la meyor banda sonora]] - Adautación === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Compositor'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Ralph Burns]]||''[[Annie (película de 1982)|Annie]]''||Candidatos |- |[[Tom Waits]]||''[[One from the Heart]]''||Candidatu |- |'''[[Henry Mancini]]<br />[[Leslie Bricusse]]'''||'''''[[Victor Victoria]]'''''||'''Ganadores''' |- |} === [[Óscar al meyor cantar orixinal]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Cantar'''||'''Música'''||'''Lletra'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |''Eye of the tiger''||colspan=2|[[Jim Peterik]]<br />[[Frankie Sullivan III]]||''[[Rocky III]]''||Candidatos |- |''How do you keep the music playing?''||[[Michel Legrand]]||[[Alan Bergman]]<br />[[Marilyn Bergman]]||''[[Amigos bien íntimos]]''||Candidatos |- |''If we were in love''||[[John Williams (compositor)|John Williams]]||[[Alan Bergman]]<br />[[Marilyn Bergman]]||''[[Si, Giorgio]]''||Candidatos |- |''It might be you''||[[Dave Grusin]]||[[Alan Bergman]]<br />[[Marilyn Bergman]]||''[[Tootsie]]''||Candidatos |- |'''''Up where we belong'''''||'''[[Jack Nitzsche]]<br />[[Buffy Sainte-Marie]]'''||'''[[Will Jennings]]'''||'''''[[An Officer and a Gentleman]]'''''||'''Ganadores''' |- |} === [[Óscar a la meyor fotografía]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Fotógrafu'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Jost Vacano]]||''[[Das Boot]]''||Candidatu |- |[[Allen Daviau]]||''[[E.T. the Extra-Terrestial]]''||Candidatu |- |'''[[Billy Williams]]<br />[[Ronnie Taylor]]'''||'''''[[Gandhi (película)|Gandhi]]'''''||'''Ganadores''' |- |[[Néstor Almendros]]||''[[Sophie's Choice]]''||Candidatu |- |[[Owen Roizman]]||''[[Tootsie]]''||Candidatu |- |} === [[Óscar al meyor diseñu de vestuariu]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Diseñador/a'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |'''[[John Mollo]]<br />[[Bhanu Athaiya]]'''||'''''[[Gandhi (película)|Gandhi]]'''''||'''Ganadores''' |- |[[Piero Tosi]]||''[[La Traviata (película de 1983)|La Traviata]]''||Candidatu |- |[[Albert Wolsky]]||''[[Sophie's Choice]]''||Candidatu |- |[[Elois Jenssen]]<br />[[Rosanna Norton]]||''[[Tron]]''||Candidates |- |[[Patricia Norris]]||''[[Victor Victoria]]''||Candidata |- |} === [[Óscar a la meyor direición d'arte|Óscar a la meyor direición artística]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Direición artística'''||'''Diseñu de decoraos'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Dale Hennesy]]||[[Marvin March]]||''[[Annie (película de 1982)|Annie]]''||Candidatos |- |[[Lawrence G. Paull]]<br />[[David L. Snyder]]||[[Linda DeScenna]]||''[[Blade Runner]]''||Candidatos |- |'''[[Stuart Craig]]<br />[[Bob Laing]]'''||'''[[Michael Seirton]]'''||'''''[[Gandhi (película)|Gandhi]]'''''||'''Ganadores''' |- |[[Franco Zeffirelli]]||[[Gianni Quaranta]]||''[[La Traviata (película de 1983)|La Traviata]]''||Candidatos |- |[[Rodger Maus]]<br />[[Tim Hutchinson]]<br />[[William Craig Smith]]||[[Harry Cordwell]]||''[[Victor Victoria]]''||Candidatos |- |} === [[Óscar al meyor montaxe]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Montador/a'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Hannes Nikel]]||''[[Das Boot]]''||Candidatu |- |[[Carol Littleton]]||''[[E.T. the Extra-Terrestial]]''||Candidata |- |'''[[John Bloom]]'''||'''''[[Gandhi (película)|Gandhi]]'''''||'''Ganador''' |- |[[Peter Zinner]]||''[[An Officer and a Gentleman]]''||Candidatu |- |[[Fredric Steinkamp]]<br />[[William Steinkamp]]||''[[Tootsie]]''||Candidatos |- |} === [[Óscar al meyor maquillaxe]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Maquillador/a'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Tom Smith (maquillador)|Tom Smith]]||''[[Gandhi (película)|Gandhi]]''||Candidatu |- |'''[[Sarah Monzani]]<br />[[Michèle Burke]]'''||'''''[[La Guerre du feu]]'''''||'''Ganadores''' |- |} === [[Óscar a la meyor edición de sonido|Óscar a la meyor edición de soníu]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Nomaos'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Mike -y-Mare]]||''[[Das Boot]]''||Candidatu |- |'''[[Charles L. Campbell]]<br />[[Ben Burtt]]'''||'''''[[E.T. the Extra-Terrestial]]'''''||'''Ganadores''' |- |[[Stephen Hunter Flick]]<br />[[Richard L. Anderson]]||''[[Poltergeist (película)|Poltergeist]]''||Candidatos |- |} === [[Óscar al meyor soníu]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Nomaos'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Milan Bor]]<br />[[Trevor Pyke]]<br />[[Mike -y-Mare]]||''[[Das Boot]]''||Candidatos |- |'''[[Robert Knudson]]<br />[[Robert Glass]]<br />[[Don Digirolamo]]<br />[[Gene Cantamessa]]'''||'''''[[E.T. the Extra-Terrestial]]'''''||'''Ganadores''' |- |[[Gerry Humphreys]]<br />[[Robin O'Donoghue]]<br />[[Jonathan Bates]]<br />[[Simon Kaye]]||''[[Gandhi (película)|Gandhi]]''||Candidatos |- |[[Arthur Piantadosi]]<br />[[Les Fresholtz]]<br />[[Dick Alexander]]<br />[[Les Lazarowitz]]||''[[Tootsie]]''||Candidatos |- |[[Michael Minkler]]<br />[[Bob Minkler]]<br />[[Llei Minkler]]<br />[[Jim La Rue]]||''[[Tron]]''||Candidatos |- |} === [[Óscar a los meyores efeutos visuales]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Nomaos'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |[[Douglas Trumbull]]<br />[[Richard Yuricich]]<br />[[David Dryer]]||''[[Blade Runner]]''||Candidatos |- |'''[[Carlo Rambaldi]]<br />[[Dennis Muren]]<br />[[Kenneth F. Smith]]'''||'''''[[E.T. the Extra-Terrestial]]'''''||'''Ganadores''' |- |[[Richard Edlund]]<br />[[Michael Wood]]<br />[[Bruce Nicholson]]||''[[Poltergeist (película)|Poltergeist]]''||Candidatos |- |} === [[Óscar al meyor documental llargu]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Documental'''||'''Resultáu''' |- |[[After the axe]]||Candidatu |- |[[Ben's mill]]||Candidatu |- |[[In our water]]||Candidatu |- |'''[[Just another missing kid]]'''||'''Ganador''' |- |[[A portrait of Giselle]]||Candidatu |- |} === [[Óscar al meyor documental curtiu]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Documental'''||'''Resultáu''' |- |[[Gods of metal]]||Candidatu |- |'''[[If you love this planet]]'''||'''Ganador''' |- |[[The Klan: A legacy of hate in America]]||Candidatu |- |[[To live or let die]]||Candidatu |- |[[Traveling hopefully]]||Candidatu |- |} === [[Óscar al meyor curtiumetraxe]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Curtiumetraxe'''||'''Resultáu''' |- |[[Ballet robotique]]||Candidatu |- |'''[[A shocking accident]]'''||'''Ganador''' |- |[[The silence]]||Candidatu |- |[[Split cherry tree]]||Candidatu |- |[[Sredni Vashtar]]||Candidatu |- |} === [[Óscar al meyor curtiumetraxe animáu]] === {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Curtiumetraxe'''||'''Resultáu''' |- |[[The great cognito]]||Candidatu |- |[[The snowman]]||Candidatu |- |'''[[Tango (curtiumetraxe)|Tango]]'''||'''Ganador''' |- |} {{Socesión | títulu= [[Premiu Óscar]] | periodu = '''55ª Ceremonia de los Premios Óscar''' | predecesor = [[Premiu Óscar de 1981|54ª Ceremonia de los Premios Óscar]] | socesor = [[Premiu Óscar de 1983|56ª Ceremonia de los Premios Óscar]] }} {{Tradubot|Anexo:Premios Óscar de 1982}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Ediciones de los Premios Óscar|1982]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] a6lz37rm8vr9aqpwp6w6oexkq2761o9 Desperate Housewives 0 112643 3707626 3663160 2022-08-16T18:37:32Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Desperate Housewives}} {{serie de televisión}} '''''Desperate Housewives''''' ye una serie de televisión d'[[Estaos Xuníos]] de [[comedia]] y [[drama]] creada por [[Marc Cherry]], producida polos estudios d'[[American Broadcasting Company|ABC]] y Cherry Productions. La serie foi emitida orixinalmente dende [[2004]] hasta [[2012]]. La serie desenvolver en Wisteria Lane, zona residencial asitiada na imaxinaria ciudá de Fairview, Eagle State. Trata de les vides de cinco ames de casa,<ref>{{cita publicación |nome=Dolores |apellíos=Graña |títulu="Desperate Housewives" despídese |url=http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=828123 |editorial=Lanacion.com |fecha=2 d'agostu de 2006 |fechaaccesu=11 de xineru de 2011 }}</ref> al traviés de les sos vides doméstiques al empar que se revelen dellos misterios alrodiu de los sos homes, amigos y vecinos. El tonu y estilu de la serie combina elementos de drama, comedia, misteriu, telenovela, farsa y sátira. Los personaxes fueron criticaos por grupos relixosos por falta moral y por coleutivos feministes por perpetuar estereotipos. En primavera de 2011 , ABC comunicó a la prensa que ''Desperate Housewives'' cuntaría con una octava y última temporada que cuntaría con 25 capítulos, siendo asina'l final de la serie. La serie tuvo 15 nominaciones nos [[Premios Emmy]] de 2005, ganando 6. En 2006 llogró una nominación como meyor actriz de repartu. == Producción == La idea de la serie surdió cuando [[Marc Cherry]] y la so madre taben viendo un informe de noticies sobre Andrea Yates, una muyer qu'afogara a los sos cinco fíos na bañera, ún por ún, aparentemente pola psicosis que la xenerara la so [[depresión postparto]]. Antes de Desperate Housewives, Cherry yera conocíu pola producción y escritura de series de comedia como "[[The Golden Girls]]" y siguida de "[[Golden Palace]]". Amás creara otros trés series "[[The Five Mrs. Buchanans]]", "[[The Crew]]" y "[[Some of My Best Friends]]", nenguna de les cualos duró más d'un añu na pantalla. Primeramente Cherry ufiertó la serie a delles cadenes televisives como [[HBO]], [[CBS]], [[National Broadcasting Company|NBC]], [[Fox Broadcasting Company|Fox]], [[Showtime (televisión)|Showtime]], y [[Lifetime (canal de televisión)|Lifetime]] pero nun foi aceptada por nenguna de les cadenes. A lo último, dos nuevos executivos de ABC, [[Lloyd Braun]] y [[Susan Lyne]] dieron lluz verde a Marc pa tresmitir l'episodiu piloto. Los executivos de ABC nun taben satisfechos primeramente col nome de la nueva serie, polo que suxurieron llamala «[[Wisteria Lane]]» o «Les vides secretes de les ames de casa». El 18 de mayu de 2004, ABC anunció l'horariu estable de la serie, esto ye, tolos domingos de 9:00-{{esd|10:00 p. m.}} Dempués de namái tres episodios d'emisión, el [[20 d'ochobre]], ABC anunció que Desperate Housewives consiguiera roblar por una temporada completa. == Protagonistes == <!--NUN EDITAR L'ORDE, TÁN LLISTAES POR PRIORIDÁ EN CADA EPISODIU--> * [[Susan (Desperate Housewives)|Susan Delfino/ Mayer]] ([[Teri Hatcher]]) la despistada, impulsiva, inocente. La sentimental, propensa a accidentes, qu'ilustra cuentos infantiles y polo cual cree nel "felices per siempres". <!--Poner información de Susan na so páxina--> * [[Lynette (Desperate Housewives)|Lynette Scavo]] ([[Felicity Huffman]]), muyer competitiva, con sentíu de la xusticia, irónica pero non aceda, sensible al dolor ayenu. Trabayó como publicista y como ayudante nel restorán-pizzería del so home. Al ser madre de 5 fíos, la so hestoria ye la que más xira en redol a la familia. * [[Bree (Desperate Housewives)|Bree Hodge/ Van De Kamp]] ([[Marcia Cross]]), la perfecta ama de casa, republicana, que nun se dexa nin un error y ta encegolada cola llimpieza, l'orde y los bonos modales, pero sobremanera procura controlar les opiniones de los demás y cúriase enforma del "qué van dicir" y les apariencies. <!--Poner información de Bree na so páxina--> * [[Gabrielle (Desperate Housewives)|Gabrielle Solís]] ([[Eva Longoria]]) d'ascendencia [[Méxicu|mexicana]], materialista, superficial, provocatible, bien sensual y amiga de la bona vida, lo que quier llograr, en siendo probe y violada na so infancia, namái quier dineru y sexu. Namái l'amor resalta la nobleza escondida que tien. * [[Edie (Desperate Housewives)|Edie Williams/ Britt]] ([[Nicollette Sheridan]]), (1-5) la brutalmente sexy, provocatible, egoísta, aceda, irónica, "devorahombres" que peca d'aloyera y tien el don de la oportunidá. Ye vendedora de cases y la so vida sentimental ye ximelgada y cambiante. Una muyer con una necesidá compulsiva de seducir.<!--Poner información de Edie na so páxina--> * [[Katherine (Desperate Housewives)|Katherine Mayfair]] ([[Dana Delany]]), (4-6) la llamada "copia de Bree" pol so carauterísticu don del orde, perfeición y cocina, tien los sos propios escuros secretos, que son revelaos na 4a temporada cuando esta muyer torna a Wisteria Lane. Na 6a temporada, char con una stripper porque se siente sola. * [[Renée Perry (Deperate Housewives)|Renée Perry]] ([[Vanessa Williams]]), (7-8) Cuando Renée introducir por primer vegada, ella ye retratada como una muyer rica remanadora, fría ya insensible. Renée causa l'odiu de les otres muyeres cola so [[comportamientu pasivu-agresivu]] de primeres, pero finalmente conviértese n'amiga de los sos vecinos. Renée repuna a los neños de primeres, pero depués demostróse que tien un llau nidiu pa ellos, inclusive revelando que dalguna vegada suañó con tener fíos ella mesma. * [[Mary Alice (Desperate Housewives)|Mary Alice Young/ Angela Forrest]] ([[Brenda Strong]]) ye la narradora y yera la meyor amiga de "les desesperaes" antes del so suicidiu (nel capítulu 1), muyer bien sabia y sensible. <!--Poner información de Mary Alice na so páxina--> == Llugares == <!--Apartáu agregu al refundir Eagle State--> === Eagle State === '''Eagle State''' ye un estáu ficticiu d'[[Estaos Xuníos]] onde asoceden tolos fechos de la serie ''Desperate Housewives''. Na serie diz la posibilidá d'un condáu en [[Minnesota]], [[EE. XX.]] === Fairview === Ciudá del Estáu de Eagle onde, de la mesma, atópense dellos llugares nos que trescurre la trama de la serie. En Fairview ta la Cai Wisteria Lane, l'Hospital del [[Sagráu Corazón]] (Hospital Memorial de Farview), l'Academia Barcliff y l'hospital psiquiátricu Fairview Meadows. === Cai Wisteria Lane === Ye la cai onde toes [[Desperate Housewives#"Les Desesperaes"|les desesperaes]] viven. Se filma na cai [https://maps.google.es/maps?f=q&source=s_q&hl=es&geocode=&q=burbank&sll=41.390654,2.163282&sspn=0.06143,0.110378&ie=UTF8&hq=&hnear=Burbank,+Condáu+de+Los+%C3%81ngeles,+California,+Estaos+Xuníos&ll=34.139117,-118.345274&spn=0.001059,0.001725&t=k&z=19 Colonial Street] nos Estudios d'Universal en california (Universal Studios,Backlot). [[Ficheru:WisteriaLane.png|500px|center]] ==== Habitantes ==== {{referencies|t=20110802|televisión}} Estos son los habitantes conocíos de la Cai Wisteria. {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#CCCCCC" ! Direición !! Habitantes !! Imaxe |- | '''4347 Wisteria Lane''' || [[Ida Greenberg]] (temporada 1-4) <br /> [[Mitzi Kinsky]] (temporada 6-8) || [[Ficheru:Greenbergs.PNG|200px]] |- | '''4349 Wisteria Lane''' || [[Gabrielle Solis]] (tola serie) <br /> [[Carlos Solís]] (tola serie) <br /> [[Juanita "Ma" Solís]] (madre de Carlos) (principios de temporada 1) <br /> [[Xiao-Mei]] (metá de temporada 2 a entamos de la 3) <br /> [[Juanita Solís]] (Dende Temporada 5) <br /> [[Celia Solís]] (Dende Temporada 5) <br /> Lilly Solis (fía fugaz de Gabrielle y Carlos) 4 capítulos. <br /> [[Ana Solís]] (Sobrina de Carlos Solis) (temporada 6) || [[Ficheru:4349 Wisteria Lane.JPG|200px]] |- | '''4350 Wisteria Lane''' || [[Martha Huber]] (principios de temporada 1) <br /> [[Felicia Tilman]] (metá de temporada 1 y temporada 2) <br /> [[Edie Britt]] (temporada 1) <br /> [[Alex Cominis]] <br /> [[Andrew Van De Kamp]] || [[Image:4350WisteriaLane.jpg|200px]] |- | '''4351 Wisteria Lane''' || [[Mr & Mrs Edwin Mullins]] (mayoría de la temporada 1) <br /> [[Betty Applewhite]] (final de temporada 1 y temporada 2) <br /> [[Matthew Applewhite]] (final de temporada 1 y temporada 2) <br /> [[Caleb Applewhite]] (final de temporada 1 y temporada 2) <br /> [[Alma Hodge]] (metá de la temporada 3) <br /> [[Bob Hunter]] (temporada 4, y presente) <br /> [[Llei McDermott]] (temporada 4, y presente) || [[Image:WisteriaLanePurpleHouse.jpg|200px]] |- | '''4352 Wisteria Lane''' || [[Mary Alice Young]] (suicidar nel pilotu) <br /> [[Paul Young (Desperate Housewives)|Paul Young]] (temporaes 1 y 2) <br /> [[Zach Young]] (temporaes 1 y 2) <br /> [[List of Desperate Housewives characters#The other neighbors of Wisteria Lane|Arthur Shepherd]] (metá de temporada 3) <br /> [[List of Desperate Housewives characters#The other neighbors of Wisteria Lane|Rebecca Shepherd]] (metá de temporada 3) <br /> [[Angie Bolen]] (temporada 6) <br /> [[Nick Bolen]] (temporada 6) <br /> [[Danny Bolen]] (temporada 6) || [[Ficheru:Beaver House 2003.jpg|200px]] |- | '''4353 Wisteria Lane''' || [[Susan Mayer]] (temporada 1 a 6 y 8) <br /> [[Julie Mayer]] (temporaes 1-4) <br /> [[Mike Delfino]] (temporaes 3-4, 6 y 8) <br /> [[Sophie Bremmer]] <br /> [[MJ Delfino]] (final de temporada 4 , 5, 6 y 8) <br />[[Paul Young (Desperate Housewives)|Paul Young]] (temporada 7) <br /> [[Beth Young (Desperate Housewives)|Beth Young]] (temporada 7) || [[Image:Colonialstreet Johnsonhome.jpg|200px]] |- | '''4354 Wisteria Lane''' || [[Bree Hodge]] (tola serie) <br /> [[Rex Van De Kamp]] (temporada 1) <br /> [[Andrew Van De Kamp]] (Temporada 1-metá temporada 5) <br /> [[Danielle Van De Kamp]] (temporaes 1-4) <br /> [[Orson Hodge]] (temporada 4, 5, 6 y parte de la temporada 8) <br /> [[Gloria Hodge]] (metá de temporada 3) <br /> [[Benjamín Hodge]] (metá de la temporada 4) <br /> [[Sophie Bremmer]] <br /> [[Keith Watson]] <br /> [[Trip Weston]] || [[Image:Bree.JPG|200px]] |- | '''4355 Wisteria Lane''' || [[Lynette Scavo]] (tola serie) <br /> [[Tom Scavo]] (tola serie) <br /> [[Porter Scavo]] (tola serie) <br />[[Preston Scavo]] (tola serie) <br /> [[Parker Scavo]] (tola serie) <br /> [[List of Desperate Housewives characters#Lynette's family|Penny Scavo]] (tola serie) <br /> Paige Scavo [[Kayla Scavo]] (temporada 3 y 4) <br /> [[Stella Wingfield]] (fin de temporada 3 y metá de la 4) || [[Ficheru:4355 Wisteria Lane.JPG|200px]] |- | '''4356 Wisteria Lane''' || [[Mike Delfino]] (temporada 1, 2 ,3 y 5) <br /> [[Carlos Solís]] (mayoría de temporada 3) <br /> [[Katherine Mayfair]] (temporada 4 a 6) <br /> [[Adam Mayfair]] (temporada 4) <br /> [[Dylan Mayfair]] (temporada 4) <br /> [[Robin Gallagher]] <br /> [[Felicia Tilman]] <br /> [[Ben Faulkner]] (temporada 8) || [[Ficheru:KathrynsHouse.JPG|200px]] |- | '''4358 Wisteria Lane''' || [[Karen McCluskey]] (tola serie) <br /> [[Roy Bender]] (temporada 6 y participaciones especiales na temporada 7 y 8) || [[Image:Karenmcclusky.JPG|200px]] |- | '''4362 Wisteria Lane''' || [[Edie Britt]] (1-5) <br /> [[Karl Mayer]] (temporada 2) <br /> [[Austin McCann (Desperate Housewives)|Austin McCann]] (primer metá de la temporada 3) <br /> [[Travers McLain]] (segunda metá de la temporada 3) <br /> [[Carlos Solís]] (final de temporada 3 y principios de la 4) <br /> [[Dave Williams]] (temporada 5) <br /> [[Renee Perry]] (temporada 7 y 8) || [[Image:4362WisteriaLane.jpg|200px]] |} La direición de los habitantes de Wisteria Lane nun se dixo de forma oral nin nun sitiu web específicu; sicasí n'unu qu'otru capítulu puede reparase la numberación y tomando datos que dixeron los habitantes y la narradora ([[Mary Alice Young]]) unu puede predicir y suponer onde viven los habitantes. == Sinopsis == {{AP|Episodios de Desperate Housewives|}} === Primer temporada (2004-2005) === [[Desperate Housewives (Primer temporada)|La primer temporada]] empezó'l [[3 d'ochobre]] de 2004 y presenta la vida de los cuatro personaxes centrales de la serie: [[Susan (Desperate Housewives)|Susan Mayer]], [[Lynette (Desperate Housewives)|Lynette Scavo]], [[Bree (Desperate Housewives)|Bree Van de Kamp]] y [[Gabrielle (Desperate Housewives)|Gabrielle Solis]], y de les sos families y vecinos de [[Wisteria Lane]]. El principal misteriu de la temporada ye l'inesperáu suicidiu de [[Mary Alice (Desperate Housewives)|Mary Alice Young]], y la rellación que'l so home y el so fíu adolescente tienen con esti acontecimientu. Mentanto Bree trata de salvar el so matrimoniu, Lynette llucha por atopar tiempu y enerxía pa faer frente a los sos fíos, Susan engarradiella con [[Edie (Desperate Housewives)|Edie Britt]] pol ciñu del so nuevu vecín [[Mike Delfino]], y Gabrielle intenta evitar que'l so home [[Carlos (Desperate Housewives)|Carlos]] afaye'l so romance col so curiosu y sexy xardineru menor d'edá. Mary Alice Young la muyer suicida ye la que narra tolos capítulos de la serie. === Segunda temporada (2005-2006) === [[Desperate Housewives (Segunda temporada)|La segunda temporada]] empezar a tresmitir el [[25 de setiembre]] de 2005, y el so misteriu central ye'l de la nueva vecina [[Betty Applewhite (Desperate Housewives)|Betty Applewhite]], que se camuda metanes la nueche a [[Wisteria Lane]]. Mientres tola temporada, [[Bree (Desperate Housewives)|Bree]] intenta faer frente a una vida como viuda y, ensin sabelo, empieza una rellación col home qu'envelenó al so home; combate l'alcoholismu, y la so rellación colos sos fíos ye cada vez más fría. Al intentar combatir l'alcoholismu, namorar del so tutor, y eso va desencadenar una mayor enemistá col so fíu. [[Susan (Desperate Housewives)|Susan]] y la so vida amorosa ta entá más complicada yá que'l so ex home tien una rellación con [[Edie (Desperate Housewives)|Edie]], [[Lynette (Desperate Housewives)|Lynette]] remontar a la so carrera na publicidá y, finalmente, convertir en xefe del so home, y [[Gabrielle (Desperate Housewives)|Gabrielle]] decidi ser fiel al so maríu, y empieza los preparativos pa tener un fíu. === Tercer temporada (2006-2007) === En [[Desperate Housewives (Tercer temporada)|la tercer temporada]], qu'empezó a tresmitir el [[24 de setiembre]] de [[2006]], [[Bree (Desperate Housewives)|Bree]] contrái matrimoniu con [[Orson Hodge]], que'l so pasáu y la participación con un cadabre apocayá descubiertu convertir nel principal misteriu de la mayor parte de la temporada. Mentanto, [[Lynette (Desperate Housewives)|Lynette]] tien qu'afaese a tener otru fíu na casa cola llegada de la fía de Tom y la so rellación d'una nueche con Nora; y la tensión añedida que supón l'apertura del so propiu restorán, una pizzería. [[Gabrielle (Desperate Housewives)|Gabrielle]] pasa por un aspru divorciu, pero a la fin atopa l'amor nel nuevu alcalde de Fairview. [[Edie (Desperate Housewives)|Edie Britt]] ve la so oportunidá de tener una rellación con [[Mike Delfino]] que ta sufriendo d'amnesia, y [[Susan (Desperate Housewives)|Susan]] atopa l'amor al llau d'un home inglés que la so esposa ta en coma. === Cuarta temporada (2007-2008) === [[Desperate Housewives (Cuarta temporada)|La cuarta temporada]], empezó a tresmitir el 30 de [[Setiembre]] del [[2007]], y el so principal misteriu xira en redol a la nueva vecina [[Katherine (Desperate Housewives)|Katherine Mayfair]] y la so familia, que vuelve a [[Wisteria Lane]] dempués de doce años. Coles mesmes, [[Lynette (Desperate Housewives)|Lynette]] llucha contra'l cáncer; [[Gabrielle (Desperate Housewives)|Gabrielle Solis]] empieza una aventura col so ex home Carlos; y [[Mike Delfino]] y [[Susan (Desperate Housewives)|Susan]] traten d'esfrutar de la vida como una pareya casada, sabiendo que tán esperando un fíu y amás Mike faise adictu a tomar pastillas; [[Bree (Desperate Housewives)|Bree]] asonsaña un embaranzu pa poder caltener el ñácaru de la so fía, y [[Edie (Desperate Housewives)|Edie]] entama enferronase al so nuevu amor, Carlos Solis. Una pareya gai llega de la Ciudá de Nueva York - [[Bob y Lee (Desperate Housewives)|Llei]] (Kevin Rahm) y [[Bob y Lee (Desperate Housewives)|Bob]] (Tuc Watkins) -pa convertise en residentes de [[Wisteria Lane]] y ocupen la casa que yera de Betty Applewhite (Alfre Woodard). === Quinta temporada (2008-2009) === [[Desperate Housewives (Quinta temporada)|La quinta temporada]] empezó'l 28 de [[Setiembre]] de [[2008]], y empecípiase con un saltu de cinco años escontra'l futuru. Les coses camudaron en Wisteria Lane, pos Bree ye agora una famosa muyer del catering con un mal matrimoniu, Lynette enfrentar a controlar a los sos fíos adolescentes, Gabrielle perdió'l glamour y curia a los sos 2 fíes pequeñes según al so ciegu maríu, Susan tien una rellación con Jackson, anque sigui amando a Mike, quien ye'l nuevu noviu de Katherine. Pa ximelgar les coses, Edie torna con un nuevu maríu, Dave Williams, quien porta'l misteriu y entama una vengación contra los Delfino. Lamentablemente Edie muerre (tratando de faer lo correcto) , por causa y culpa del so maríu. Nesta temporada la serie algama los 100 episodios, nesti episodiu especial conocemos a Eli Scruggs, el "manines" de [[Wisteria Lane]] qu'iguó daqué más que'l vecinderu. Amás l'episodiu nel so mayor parte tien dellos flashbacks onde tornen Martha Huber, Rex Van de Kamp y Mary Alice Young. Esti episodiu foi tresmitíu'l [[18 de xineru]] de 2009. === Sesta temporada (2009-2010) === La [[Desperate Housewives (Sesta temporada)|sesta temporada]] empecipió'l 27 de setiembre del 2009.<ref>{{cita web | url = http://www.thefutoncritic.com/news.aspx?id=8155 | títulu = Breaking News - ABC Sets First Wave of Fall Premieres &#124; TheFutonCritic.com }}<!--Títulu xeneráu por Muriu Bot--></ref> Susan y Mike vuelven tar xuntos, Lynette trepa con un inesperáu y doble embaranzu, el matrimoniu de Bree eslleir mientres ta al llau d'otru home casáu, Karl, ex maríu de Susan. Gabrielle y Carlos dan-y la bienvenida a la sobrina d'él, [[Katherine (Desperate Housewives)|Katherine]] llucha contra la idea de perder a Mike y yá nun ye amiga de Susan. Y apaez una nueva familia nel vecinderu, Los Bolen.<ref>{{cita web |url=http://tvbythenumbers.com/2009/05/19/abc-2009-10-schedule-announced/18992 |títulu=ABC 2009-10 Schedule Announced <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu=2009 |autor= |enllaceautor= |idioma= }}</ref> Entra un nuevu personaxe a la serie, una baillarina exótica llamada Robin, quien vive na casa de Susan por un tiempu y depués camúdase a la casa de Katherine, con esta última Robin empieza una rellación y vanse del barriu por un tiempu. Un fíu de Lynette torna d'un viaxe per Europa con una prometida, lo que estresa más a Lynette de lo que yá taba. La sobrina de Carlos y Gabrielle empieza una rellación col fíu de los Bolen (Danny). El so misteriu principal ye la nueva vecina [[Angie Bolen]] interpretada por [[Drea de Matteo]] y tien que ver col padre del so únicu fíu y un pasáu escuru y el misteriosu estrangulador de Fairview. <ref>{{cita web |url=http://desperate-housewives.tripod.com/id3.html|títulu=Desperate Housewives spoilers for season 6|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060719235821/http://desperate-housewives.tripod.com/id3.html|fechaarchivu=19 de xunetu de 2006}}<!--Títulu xeneráu por Muriu Bot--></ref> === Séptima temporada (2010-2011) === La [[Desperate Housewives (Septima temporada)|séptima temporada]] empecipióse'l 26 de setiembre de 2010.. Nesta temporada ta confirmada la vuelta de Mark Moses como Paul Young. En saliendo llibre de cargos de la cárcel, tien la intención de gastar el dineru de la indemnización en vengase del pocu sofitu recibíu poles sos vecines mientres la so estancia en prisión. Apaez tamién cola so nueva esposa, que por razones pocu clares casóse con él mientres taba entá na cárcel. Empezar per querer dexar a Susan ensin la so casa que con engaños rentó. La pareya Solis afaya qu'una de los sos dos fíes foi camudada al nacer, y deciden protexer d'esta verdá a la so pequeña. Bree Van de Kamp dempués del divorciu col so home Orson Hodge empieza una apasionada rellación col mozu que ta reformando la so casa. Susan Delfino meter n'entueyos al tratar de ganar dineru rápido, pa torgar que'l so home tenga que trabayar n'Alaska. Amás tiense confirmada la participación de Vanessa Williams (Wilhelmina Slater na serie Ugly Betty) como antigua amiga de Lynette y Tom Scavo, quien según declaración de Marc Cherry va encargar de da-yos problemes a les Desesperaes. === Octava temporada (2011 - 2012) === La temporada final empezó'l 25 de setiembre de 2011. Nesta temporada la trama xira alredor del asesinatu d'Alejandro y cómo Susan, Lynette, Bree, Gabrielle y Carlos traten de siguir les sos vides fuxendo del sentimientu de culpa y de quien traten de face-yos mal. Nesta temporada entra n'escena Ben, un home quien dedica la so vida a la construcción y que conquista l'amistá de munchos, ente ellos Bree y Reneé. Mike Delfino muerre nesta temporada a manes d'un emprestador. Otra de les trames ye l'embaranzu de Julie, ella quier dar el so ñácaru n'adopción pero'l padre, Porter Scavo, quier crialo y sacalo alantre. === Capítulu final === Esti capítulu empecipia con un "flashback" al primer episodiu de la serie. Ver a Mary Alice llegando a Wisteria Lane, siendo cuestionada por Martha Huber, quedando ésta ablayada polo que Mary Alice oculta y ta dispuesta a afayar. La primer parte llevónos a solucionar la tema central de la temporada: el xuiciu de Bree pol homicidiu d'Alejandro, col que terminó la séptima temporada. Cuando tou paecía perdíu col desafortunáu testimoniu de Renee y Gaby nel estráu, la señora McCluskey intervieno, y anque por aciu perxuriu, confesó'l crime de Carlos pa salvar a les sos vecines, a les que consideraba, más qu'amigues, la so familia. Arregláu'l xuiciu, quedaben delles cuesas antes de la boda de Renee y Ben, ente elles xunir a Lynette y Tom, que tres una declaración a la lluz de la lluna, por fin poníen la so crisis a un llau y volvíen xuntos. La gran boda del últimu capítulu empezó movidita, con una d'eses escenes absurdu y risonderu por igual, que tanto esfrutemos: de camín al llugar Julie rompió agües, y mientres Gaby robaba un vistíu de novia pa reemplazar l'enllordiáu de Renee, Susan Delfino llevóse la limusina pa llevar a la so fía al hospital. Mientres toos taben de fiesta na boda, ella perdió daqué que de xuru tampoco -y pruyir enforma y tuvo xunto a Julie. Más tarde llegaríen Porter y los otros güelos arguyosos, Lynette y Tom, que superaren la so enésima engarradiella gracies a que Lynette abriera'l so corazón nel brinde pol so meyor amiga y el so nuevu home. De la que nacía la fía de Julie, la vida de la señora McCluskey apagar na so casa. Hasta ellí allegaría corriendo Bree y el so nuevu noviu, l'abogáu...Trip y con tou ello, la muerte y la vida, la serie despidíase. Queda una postrera partida de póquer de les moces: elles saben que les coses yá nun van ser iguales. Susan pretende camudase p'ayudar a Julie, Lynette podría aceptar la propuesta de Katherine Mayfair y ensin los cuatro xuníes y les sos partíes de póquer selmanales, nun va ser lo mesmo (la voz en off infórmanos de que nunca más volvieron xuntase). Entós, Marc Cherry fíxonos un regalu y cuntónos qué diba ser de caúna d'elles y cómo nueses esposes desesperaes diríen abandonando Wisteria Lane una a una. Cuatro selmanes dempués d'esa partida de póquer, Lynette acepta la propuesta de Katherine y camúdase con Tom a Nueva York, onde se convierte na direutora xeneral d'esa empresa, ellí merquen un departamentu y acaben curiando de los sos seis nietos en Central Park. Un añu dempués, Gaby y Carlos camudar a California en trunfando con una web sobre compres personalizaes y un programa de televisión. Bree y el so nuevu maríu, l'abogáu, tamién abandonen Wisteria Lane; y Bree acaba siendo senadora del estáu de Kentucky. Sicasí, ye Susan la primera n'abandonar Wisteria Lane una selmana dempués del so últimu xuegu. Susan dir colos sos fíos y la so nieta, pero antes de colase, decide percorrer tola cai per última vegada pa despidise, y nesi momentu, apaecen munchos de los personaxes que morrieron o abandonaron el llugar nestos últimos ocho años... ente ellos Mike Delfino y de xacíu, Mary Alice Young. == Misterios == La serie caracterizóse por tener un misteriu pa cada temporada, les protagonistes de la serie vense envolubraes alredor d'ésti y traten de resolvelo. La verdá ye, de normal, revelada nuna redolada de clímax y per mediu d'escenes retrospectives (flashbacks). Na '''primer temporada''' conocimos a [[Mary Alice (Desperate Housewives)|Mary Alice Young]], una muyer aparentemente normal que se suicida nel entamu de la serie. Mary Alice yera la meyor amiga de los cuatro desesperaes que de dalguna manera siéntense culpables d'esti fechu inusual. Mike Delfino llegó al vecinderu buscando al asesín de Deirdre Taylor (la so ex novia); a la fin afaya per mediu de [[Paul Young]], el vilbu de Mary Alice, qu'ella la mató dempués de que Deirdre tratara de recuperar al so fíu (tamién de Mike), que lu vendió a los Young va tiempu. Na '''segunda temporada''' conocimos a [[Betty Applewhite (Desperate Housewives)|Betty Applewhite]], que se camudó metanes la nueche col so fíu Matthew y un rehén, quien resultó ser el so otru fíu, Caleb (quien sufre un retrasu mental), que créese asesinó a la novia del so hermanu, Melanie. A la fin afayar que Matthew foi quien mató a Melanie, y fíxo-y creer a toos lo contrario. Pal final de la segunda temporada conocemos a [[Orson Hodge]], un home al que primeramente Susan conoz y faise pasar como la so pareya pa da-y celos a Mike. A la fin de la segunda temporada pilla a Mike, por razones misterioses, y empieza una rellación con Bree, con quien se casa. Pa la '''tecera temporada''' Orson ye acusáu d'asesinar a la so esposa Alma, una y bones ésta sumió misteriosamente. Sicasí, na metá de la temporada, revélase qu'Alma sigue viva, y que Monique Polier, antigua amante de Orson, fuera asesinada por Gloria Hodge (madre de Orson). Dempués d'eso apaez un misteriu curtiu, cuando un fíu de Lynette atopa'l cuerpu d'un home muertu en casa de la señora McClauscky. Nel entamu de la '''cuarta temporada''' conocemos a [[Katherine Mayfair]], quien vivió hai 12 años en Wisteria Lane y torna cola so fía y el so nuevu maríu. El misteriu xira en redol a la so fuxida 12 años tras, el fechu de que la so fía, Dylan, nun recuerde nada y el motivu del so regresu a Wisteria Lane. A mediaos de la temporada afayar que'l so nuevu maríu, Adam, tuvo un amoríu con una muyer quien la acusó d'abusu sexual, asína que'l matrimoniu Mayfair vese obligáu a fuxir escontra Wisteria Lane. Mientres esti periodu, [[EUA]] tenía la fuelga d'escritores, polo que'l misteriu de Dylan viose recortáu y, a la fin, esplícase que la verdadera Dylan morrió nun accidente y Katherine tuvo qu'adoptar una neña por que'l so sangrientu ex maríu, Wayne Davis, nun la asesinara. La '''quinta temporada''' empecipiar con un saltu nel tiempu de cinco años, onde conocemos a [[Dave Williams]], el nuevu maríu de Edie. La trama xira en redol a él, yá que a lo llargo de la temporada afayar que tuvo zarráu nun psiquiátricu en perdiendo a la so fía y a la so anterior esposa nun incidente rellacionáu con Mike Delfino. Dave llega a Wisteria Lane buscando vengación y facer d'una manera sutil, ganándose'l ciñu de tolos sos vecinos, salvo'l de la señora McKlusky, quien va resabiar d'él dende'l primer momentu y va ser quien lo investigue. A la fin afayamos que'l so verdaderu nome ye David Dash el maríu y padre de Paige y Lila, quien morrieron nel accidente automovilísticu causáu por Susan que Mike tapara y fuera la causa del so divorciu y agora Dave buscaba vengación contra l'asesín de la so familia asesinando a MJ Delfino pero pénase y nun-y fai dañu quedando internáu nun manicomiu. La '''sesta temporada''' empieza cola familia Bolen, [[Angie Bolen]], Nick Bolen y el so fíu Dani Bolen que lleguen a Wisteria Lane fuxendo d'un escuru pasáu, nel cual Angie participara nun atentáu ecu-terrorista que mata a un home ensin querer. Adulces vase afayando'l so pasáu, nel qu'un ecu terrorista busca vengación, Patrick Logan, que resulta ser el verdaderu padre de Dani o que Nick, que yera un policía infiltrado, escapa con Angie embarazada. A la fin Patrick atopar y obliga a Angie a preparar una bomba que pon na casa d'ésta col so fíu dientro, pero en realidá Angie engañára-y y la bomba taba nel detonador, por que Patrick muerre. L'otru misteriu ye l'estrangulador de Fairview col que Julie Mayer tien un cuasi fatal alcuentru, según la camarera d'una cafetería y la prometida del fíu de Lynette. Finalmente afayar quién ye l'estrangulador y cuál ye la so razón de ser . Na '''séptima temporada''' torna a Wisteria Lane Paul Young, l'home vuido de Mary Alice que taba en cadena perpetua. Al pie de él torna la so nueva esposa cola que se casó cuando entá taba na cárcel, Beth Young, la desconocida fía de Felicia Tilman. Inorando esti fechu, Paul torna buscando vengase del vecinderu que lu traicionó, y entama abrir un centru de rehabilitación de exconvictos en Wisteria Lane, mercando delles cases. Los sos planes terminen nuna revuelta que dexa a Susan como la principal víctima d'una insuficiencia renal, polo que precisa un tresplante de reñón. En siendo refugada por Paul, Beth suicidar nel hospital de Fairview y dóna-y el so reñón a Susan, anque Paul trata de torgar. Na '''octava temporada''' les desesperaes orixinales convertir nes protagonistes del misteriu final de la serie. Mientres la fiesta comunal nel final de la temporada anterior el padrastru de Gabrielle intenta propasarse con ella, afirmándo-y que despinta una arma na so chaqueta; pero ye asesináu por Carlos, que solo deseyaba protexer a la so esposa de quien la violó mientres la so adolescencia. Bree, Lynette y Susan atestigüen l'eventu, afayando que l'home atópase en realidá desarmáu y que Gaby nunca denunció les violaciones, deciden faer tou lo posible pa evitar que Carlos seya enxuiciáu, despintando'l cuerpu nun arcón mientres la cena y más tarde soterrándolo nel monte; non ensin tarrecer les consecuencies qu'esto podría acarreta-yos. Al entamu de la nueva temporada, les vides de les muyeres empiecen a desmoronarse por causa de los sos propios mieos, Bree actúa erráticamente tarreciendo que'l so noviu policía afaye'l secretu, Susan nun puede dormir y evita a les sos amigues, Lynette remata'l so matrimoniu con Tom y Gabrielle tarrez que la culpa lleve a Carlos a confesar. == Temátiques == La serie carauterizar por utilizar distintes temátiques pa cada temporada y episodiu, tou esto so la temática de la desesperación femenina. La Primer Temporada sí tuvo un videu nel cual vese a caúna de les desesperaes nun centru comercial en distintes escenes, y en cada escena fai referencia a la hestoria que lleven na serie. El videu ye musicalizado por [[Jem]] y el cantar ye Come On Closer, esti videu foi'l primeru de la serie. Nel [[Reinu Xuníu]] realizóse un totalmente distintu promocional ónde se ven a les protagonistes na cai amosando la so hestoria d'una forma surreal. Esti promocional usa'l cantar "Que Va Ser" de [[Pink Martini]] y ye falsamente consideráu'l primera promocional simbólicu de la serie. La Segunda Temporada tuvo de temática les tentaciones, que fueron representaes por mazanes. El póster amosaba a los cinco desesperaes vistíes de negru suxetando mazanes, y el videu del cantar [[Juicy (Better Than Ezra song)|Juicy]] por [[Better than Ezra]]. Les ames de casa amosar en toles escenes por separáu, en toles cualos figuren les mazanes coloraes. En distintos países utilizóse este mesmu videu pa promocionar la llegada de la segunda temporada. Dempués el DVD tuvo'l lema "Una edición con muncho zusmiu" porque, según los promocionales, les tentaciones son jugosas. La Tercer Temporada utilizó la temática de la "ropa puerco", esto sacáu del dichu "la ropa puerco llávase en casa". El videu de promoción de la tercer temporada, qu'usa la tema de "Coming Clean" (Llegamos Llimpies), presentó a les ames de casa nun xardín xeneráu por ordenador, arrodiaes de sábanes y ropa llimpio. El cantar yera un cover de [[You Really Got Me]], interpretada por [[Jerry Brunskill]]. Pal DVD utilizó la lleenda "Edición trapo puercos". La Cuarta Temporada tien la temática de los secretos. El videu foi llanzáu a fines d'[[agostu]] de [[2007]] y tien a les desesperaes en distintes escenes asitiaes na dómina de los 50, toes impactaes pola llegada d'un automóvil negru a [[Wisteria Lane]]. El videu foi musicalizado pol cantar [[Mile in these Shoes]], del [[Brave (álbum de Jennifer Lopez)|Brave]], álbum de [[Jennifer Lopez]]. El eslogan del DVD ye "The Sizzling Secrets Edition" (Edición secretos inconfesables), y na portada amuesa a les protagonistes (ensin incluyir a la entós "nueva" Katherine Mayfair) camináu en frente de fueu, que simboliza los secretos encesos. La Quinta Temporada volvió tener les mazanes como iconu, y el so simbolismu de que la tentación ye jugosa foi retomáu, y añedióse el color coloráu p'acompañar esi simbolismu. Nel videu promocional de la temporada, que foi llanzáu al aire'l 23 d'agostu de 2008, apaecen les protagonistes, incluyendo a Edie Britt y a Katherine Mayfair, con vistíos coloraos y un gran fondu blancu, mordiendo mazanes, glayando y sacando les sos emociones desesperaes. Esti videu foi musicalizado por Madonna col cantar Fever, sol lema "Even Juicier" (Entá más Jugoso).<ref>{{cita web |url=http://www.youtube.com/watch?v=MUqlqXHjDoM |títulu=YouTube - Broadcast Yourself <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu=2009 |autor= |enllaceautor= |idioma= }}</ref> El DVD lleva la lleenda de "The Red Hot Edition" el cual foi traducíu a "Edición en caldia", y tien a les protagonistes (quitando a Katherine) nun vistíu coloráu. La Sexta Temporada tuvo como temática la idea de que les ames de casa pueden ser peligroses. El videu foi llanzáu'l 20 de setiembre de 2009 (una selmana antes del estrenu de la temporada), nél puédense reparar imáxenes recortaes de la sesión de semeyes realizada selmanes antes, que amuesen a les Desesperaes vistíes con túniques (estilu griegues) y portando tou tipu d'armes, simbolizando que son peligroses. Estes imáxenes son presentaes nun campu con dellos árboles y amuésase les clásiques mazanes que siempres fueron carauterístiques de la serie. El videu ye amenizado cola tema "[[She Wolf]]" de la cantante [[Shakira]] y la so lema ye "Never understimate a Housewife" (Nunca subestimes a una ama de casa). Esti videu foi ocasión de muncha crítica, yá que nun se grabaron escenes de les protagonistes como en videos pasaos, sinón qu'a cencielles se coyer les semeyes promocionales y dióse-yos animación, coles mesmes el videu tan solo dura 30 segundos, mientres los demás videos duraron siquier 1:00 min. Esto xeneró grandes crítiques de les sos fans. Pa la Séptima Temporada retomóse l'estilu promocional previu a la sesta y adoptóse un estilu aveyuscáu de película del oeste, con Vanessa Williams presentándose a sigo mesma como "La nueva ama de casa na cai". La Octava y Última Temporada tuvo un videu promocional recopilatorio con munches escenes de toles temporaes, siendo yá promocionada como'l final de la serie col lema Kiss Them Goodbye! (besu de despidida). == Actores y personaxes == <!--Poner información de cada personaxe na so páxina o creales, nun modificar esti archivu--> La serie tuvo dellos cambeos tocantes a repartu refierse. Por esta razón los actores que fueron, anque seya una vegada, "Principales" fueron incluyíos nesa seición. Asina pos mientres les 4 temporaes trescurríes hasta'l momentu hai: 29 Principales y 23 Estrelles Convidaes Notables, que se enlistan equí. Mientres la so temporada d'estrenu la serie ufiertó trelce protagonistes que yeren mentaos nel videu qu'abría cada episodiu. Pal segundu añu, dellos actores, principalmente los neños y adolescentes, que fueren convidaos estrelles mientres la primer temporada, fueron xubíos a la serie tamién como protagonistes. Esta práutica siguió mientres la tercer y cuarta temporada. === Primer temporada === Los trelce actores protagonistes de la temporada lleven incluyíos cuatro principales actrices: Teri Hatcher como Susan Mayer, una madre divorciada con un sentíu del humor y de drama en busca d'amor. Felicity Huffman como Lynette Scavo, una ex empresaria convertida nuna estresada ama de casa con cuatro fíos. Marcia Cross como Bree Van de Kamp, l'aparentemente perfecta madre de dos adolescentes rebalbos, lluchando pa salvar el so matrimoniu. Eva Longoria como Gabrielle Solis, una ex-modelu que'l so infeliz matrimoniu llevar a empecipiar un romance col so xardineru de 17 años. Per otra parte, Nicolette Sheridan interpreta a Edie Britt, la rival d'amores de Susan, que dende entós creció amodo hasta convertise na quinta protagonista de la serie. Steven Culp interpretó'l papel de Rex Van de Kamp, l'atayáu primer maríu de Bree con deseos sexuales non convencionales, que muerre a la fin de la primer temporada d'un infartu. Ricardo Antonio Chavira encarna a Carlos, el maríu de Gabrielle Solis, un duru home de negocios que considera a la so esposa como un troféu, y James Denton actuó como Mike Delfino, el misteriosu vecín de Susan, del que termina namorada. Brenda Strong ye la narradora, Mary Alice Young, que xeneralmente nun apaez delantre de la cámara y que'l so inesperáu suicidiu nel primer episodiu sigue siendo un misteriu en tola primer temporada. Mark Moses como Paul Young, el vilbu de Mary Alice, que llegó a cometer un asesinatu por que'l misteriu de la so esposa nun saliera a la lluz, y Cody Kasch actuó como Zach Young, el fíu adolescente de Paul y Mary Alice, que finalmente resultó ser fíu biolóxicu de Mike. A lo último, Andrea Bowen qu'interpreta a la fía de Susan, Julie Mayer, y [[Jesse Metcalfe]] desempeñó'l papel de John Rowland, el xardineru adolescente amante de Gabrielle Solis. === Segunda temporada === Pa la segunda temporada, Culp y Metcalfe nun participaron na serie, pos Rex morriera d'un ataque al corazón y Gabrielle terminara la so rellación con John. Dellos actores qu'apaecieren como convidaos mientres tola primer temporada fueron xubíos a habituales pa la segunda, incluyendo Doug Savant como Tom Scavo, el maríu de Lynette que na segunda temporada dexa'l so puestu nel trabayu y quédase en casa curiando de los sos fíos mientres Lynette torna al trabayu. Brent Kinsman, Shane Kinsman, y Zane Huett como Preston, Porter y Parker Scavo, los fíos de Lynette, Shawn Pyfrom como'l fíu gai de Bree, Andrew Van de Kamp, y Joy Lauren como Danielle Van de Kamp. Alfre Woodard y [[Mehcad Brooks]] xunir al repartu como Betty Applewhite y el so fíu Matthew, que se camuden a la cai metanes la nueche por que los vecinos nun vean al so otru fíu Caleb - orixinalmente desempeñáu por Page Kennedy pero puestu sustituyíu por NaShawn Kearse - zarráu nel suétanu de la so casa. Tamién se xunieron al repartu principal de la segunda temporada, dempués de que protagonizaren dellos episodios de la primer temporada, Richard Burgi como Karl Mayer, ex maríu de Susan y agora noviu de Edie, y Roger Bart como George Williams, el farmacéuticu encegoláu con Bree, que provocó la muerte de Rex. Anque Bart salió de la serie a mediaos de temporada, debíu al suicidiu de George. === Tercer temporada === Como'l misteriu de los Applewhite resolvióse a la fin de la segunda temporada, Woodard, Brooks y Kearse salieren de la serie pa la tercer temporada. Mark Moses, como Paul foi acusáu d'asesinatu y encarceláu, tamién dexó la serie; Cody Kasch, por cuenta de que Zach convertir nun millonariu dempués de matar al so güelu, dexó de participar na serie, y Richard Burgi, arriendes de que Karl dexó a Edie y a Susan tamién, estos trés últimos personaxes fixeron apaiciones na tercer temporada pero namái fueron participaciones especiales. Dos amiestes facer a los principales personaxes de la tercer temporada: Kyle MacLachlan como Orson Hodge, que se casa con Bree y que la so escura hestoria familiar ye'l principal misteriu pa la mayoría de la temporada, y Josh Henderson, interpretó al sobrín de Edie, Austin McCann, qu'empieza una rellación con Julie, pero termina dexando a Danielle embarazada y dexó la serie a mediaos de temporada. === Cuarta temporada === Na cuarta temporada, dempués d'apaecer como estrella convidada mientres la tercera, Rachel Fox foi añedida a los personaxes principales como Kayla Huntington, la fía de Tom. Tamién se xunieron a la repartida principal Dana Delany y Lyndsy Fonseca como Katherine y Dylan Mayfair, una madre y la so fía adolescente que viviera en Wisteria Lane doce años antes. Katherine ta casada col doctor Adam Mayfair interpretáu por Nathan Fillion. Tamién nel cuartu episodiu de la temporada xuniéronse Kevin Rahm y Tuc Watkins como una pareya gai, Lee McDermott y Bob Hunter, que se camuden a la casa d'al llau de Susan (antes habitada por Betty Applewhite). === Quinta temporada === Nesta temporada hai munchos cambeos de personaxes yá que el final de la cuarta temporada terminó con un "flashforward", un saltu de cinco años nel futuru. Los actores Brent Kinsman, Shane Kinsman, y Zane Huett, fíos de Lynette, son sustituyíos por otros actores de más edá: Max y Charlie Carver interpreten a Porter y Preston Scavo y Joshua Moore va ser Parker Scavo, ente que Kendall Applegate ye Penny Scavo; tocantes a Kayla Scavo, foi retirada de la serie por cuenta de los problemes que tuvo con Lynette y Tom decidió mandala colos sos güelos. Neal McDonough llega a la quinta entrega pa interpretar a Dave Williams, el misteriosu nuevu home de Edie, que vuelve al vecinderu dempués de cinco años d'ausencia. Gale Harold tamién forma parte del repartu na quinta temporada ya interpreta a la nueva pareya de Susan, Jackson Hart, depués de qu'ésta se divorcia de Mike Delfino. Tamién apaecen Madison De La Garza y Daniella Baltodano, qu'interpreten a Juanita Solís y Celia Solís, respeutivamente, les dos fíes de Carlos y Gabrielle Solís. === Sesta temporada === La sesta temporada incorpora a la Familia Bolen integrada por Drea de Matteo (Angie), Jeffrey Nordling (Nick) y Beau Mirchoff (Danny). Amás Richard Burgi y Andrea Bowen vuelven pa interpretar a Karl Mayer y Julie Mayer como personaxes regulares. Les actuaciones especiales tán al cargu de Lyndsy Fonseca que remanez nun solu capítulu como Dylan Mayfair. Amás l'actriz Maria Cominis interpreta a Mona Clark y Josh Zuckerman como Eddie Orlofsky. El postreru en incoporarse ye John Barrowman como Patrick Logan que develará finalmente'l secretu de la temporada. Al rematar tolos personaxes mentaos van dexar la serie. == Música == {{AP|Música de Desperate Housewives}} [[Steve Jablonsky]], [[Stewart Copeland]], [[Steve Bartek]] y [[Danny Elfman]] son el compositores que participaron principalmente na música de la serie. Elfman foi l'encargáu de crear la música de los creitos iniciales, felicidá música foi utilizada na mayoría de los episodios de les temporaes 1 a 3. Nes temporaes 4 a 5 utilizóse un remix del mesma tema pa encurtiar el tiempu de creitos. Mentanto, Jablonsky foi l'encargáu de componer la mayoría de la música incidental utilizada en toles temporaes del seriáu. Cabo dicir qu'en setiembre de [[2005]], [[Universal Music]] llanzó un discu con música inspirada por Desperate Housewives. == Audiencia == === N'España === {| {{tablaguapa}} |- style="background-color:#e0e0e0" ! | Temporada !| Día d'emisión ! | Empiezu de temporada !| Final de la temporada !| Espectadores ! | Share |- style="background-color:#e0e0e0" |- style="background-color:#F9F9F9" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | '''[[Desperate Housewives (Primer Temporada)|1]]''' ! style="background:#F9F9F9;font-size:11px;font-weight:normal;text-align:left;line-height:110%" | Martes 22:00<br />'' | [[14 de xunu]] de [[2005]] | [[30 d'agostu]] de [[2005]] | <center>2.587.000</center> | <center>17,6</center> |- style="background-color:#F9F9F9" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | '''[[Desperate Housewives (Segunda Temporada)|2]]''' ! style="background:#F9F9F9;font-size:11px;font-weight:normal;text-align:left;line-height:110%" | Xueves 22:00 | [[23 de marzu]] de [[2006]] | [[25 de xunetu]] de [[2006]] | <center>1.835.000</center> | <center>12,3</center> |- style="background-color:#F9F9F9" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | '''[[Desperate Housewives (Tercer Temporada)|3]] ''' ! style="background:#F9F9F9;font-size:11px;font-weight:normal;text-align:left;line-height:110%" | Miércoles 22:00<br /> | [[25 d'abril]] de [[2007]] | [[8 d'agostu]] de [[2007]] | <center>1.186.000</center> | <center>7,1</center> |- style="background-color:#F9F9F9" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | '''[[Desperate Housewives (Cuarta Temporada)|4]] ''' ! style="background:#F9F9F9;font-size:11px;font-weight:normal;text-align:left;line-height:110%" | Miércoles 22:00<br />'' | [[2 d'abril]] de [[2008]] | [[6 d'agostu]] de [[2008]] | <center>1.044.000</center> | <center>6,0</center> |- style="background-color:#F9F9F9" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | '''[[Desperate Housewives (Quinta Temporada)|5]] ''' ! style="background:#F9F9F9;font-size:11px;font-weight:normal;text-align:left;line-height:110%" | Miércoles 22:00<br />'' | [[11 de febreru]] de [[2009]] | [[1 de xunetu]] de [[2009]] | <center>879.000</center> | <center>4,9</center> |- style="background-color:#F9F9F9" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | '''[[Desperate Housewives (Sesta Temporada)|6]] ''' ! style="background:#F9F9F9;font-size:11px;font-weight:normal;text-align:left;line-height:110%" | Llunes a vienres 9:00<br />'' | [[7 de xunu]] de [[2010]] | [[13 de xunetu]] de [[2010]] | <center>253.000</center> | <center>1,9</center> |- style="background-color:#F9F9F9" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | '''[[Desperate Housewives (Septima temporada)|7]] ''' ! style="background:#F9F9F9;font-size:11px;font-weight:normal;text-align:left;line-height:110%" | Miércoles 22:00<br />'' | [[4 de xineru]] de [[2012]] | [[21 de marzu]] de [[2012]] | <center>N/A</center> | <center>1,8</center> |- style="background-color:#F9F9F9" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | '''[[Desperate Housewives (Octava Temporada)|8]] ''' ! style="background:#F9F9F9;font-size:11px;font-weight:normal;text-align:left;line-height:110%" | Miércoles 22:00<br />'' | [[28 de marzu]] de [[2012]] | [[20 de xunu]] de [[2012]] | <center>371.000</center> | <center>1,9</center> |} === N'Estaos Xuníos === {| {{tablaguapa}} |- style="background-color:#e0e0e0" ! | Temporada !| Día d'emisión ! | Empiezu de temporada !| Final de temporada !| Nᵘde<br />episodios ! | Espectadores<br />(en millones) |- style="background-color:#e0e0e0" |- style="background-color:#F9F9F9" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | '''[[Desperate Housewives (Primer Temporada)|1]]''' ! style="background:#F9F9F9;font-size:11px;font-weight:normal;text-align:left;line-height:110%" | Domingo {{esd|9:00 p. m.}}<br />'' | [[3 d'ochobre]] de [[2004]] | [[22 de mayu]] de [[2005]] | <center>23</center> | <center>23,69</center> |- style="background-color:#F9F9F9" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | '''[[Desperate Housewives (Segunda Temporada)|2]]''' ! style="background:#F9F9F9;font-size:11px;font-weight:normal;text-align:left;line-height:110%" | Domingo {{esd|9:00 p. m.}} | [[25 de setiembre]] de [[2005]] | [[21 de mayu]] de [[2006]] | <center>24</center> | <center>21,70</center> |- style="background-color:#F9F9F9" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | '''[[Desperate Housewives (Tercer Temporada)|3]] ''' ! style="background:#F9F9F9;font-size:11px;font-weight:normal;text-align:left;line-height:110%" | Domingo {{esd|9:00 p. m.}}<br /> | [[24 de setiembre]] de [[2006]] | [[22 de mayu]] de [[2007]] | <center>23</center> | <center>16,70</center> |- style="background-color:#F9F9F9" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | '''[[Desperate Housewives (Cuarta Temporada)|4]] ''' ! style="background:#F9F9F9;font-size:11px;font-weight:normal;text-align:left;line-height:110%" | Domingo {{esd|9:00 p. m.}}<br />'' | [[30 de setiembre]] de [[2007]] | [[18 de mayu]] de [[2008]] | <center>17</center> | <center>17,52</center> |- style="background-color:#F9F9F9" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | '''[[Desperate Housewives (Quinta Temporada)|5]] ''' ! style="background:#F9F9F9;font-size:11px;font-weight:normal;text-align:left;line-height:110%" | Domingo {{esd|9:00 p. m.}}<br />'' | [[28 de setiembre]] de [[2008]] | [[17 de mayu]] de [[2009]] | <center>24</center> | <center>15,66</center> |- style="background-color:#F9F9F9" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | '''[[Desperate Housewives (Sesta Temporada)|6]] ''' ! style="background:#F9F9F9;font-size:11px;font-weight:normal;text-align:left;line-height:110%" | Domingo {{esd|9:00 p. m.}}<br />'' | [[27 de setiembre]] de [[2009]] | [[16 de mayu]] de [[2010]] | <center>23</center> | <center>12,82</center> |- style="background-color:#F9F9F9" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | '''[[Desperate Housewives (Septima temporada)|7]] ''' ! style="background:#F9F9F9;font-size:11px;font-weight:normal;text-align:left;line-height:110%" | Domingo {{esd|9:00 p. m.}}<br />'' | [[26 de setiembre]] de [[2010]] | [[15 de mayu]] de [[2011]] | <center>23</center> | <center>11,85</center> |- style="background-color:#F9F9F9" ! style="background:#F9F9F9;text-align:center" | '''[[Desperate Housewives (Octava Temporada)|8]] ''' ! style="background:#F9F9F9;font-size:11px;font-weight:normal;text-align:left;line-height:110%" | Domingo {{esd|9:00 p. m.}}<br />'' | [[25 de setiembre]] de [[2011]]<ref>[https://www.imdb.com/title/tt0410975/episodes#season-4 Entamu de la 8ª temporada]</ref> | [[13 de mayu]] de [[2012]] | <center>23</center> | <center>10,61</center> |} En 2005 foi la serie más vista en tol mundu. Pero nel 2006 foi superada por [[Grey's Anatomy]], una y bones la Super Bowl (partíu final del principal campeonatu profesional de fútbol americano nos Estaos Xuníos) foi tresmitida mientres l'últimu capítulu de la so segunda temporada. N'abril de 2007 foi reportada como la serie con más audiencia alredor del mundu, con aproximao 115-119 millones de telespectadores. En 2007-2008 la [[Desperate Housewives (Cuarta Temporada)|Cuarta Temporada]] de la serie ocupa'l llugar númberu 5 d'una llista de más de 160 programes de televisión tresmitíos nos [[Estaos Xuníos]] superando a series como [[House M. D.|House]], [[Lost]], [[Grey's Anatomy]], [[CSI: Miami]], ente otres bien importantes.<ref>[https://web.archive.org/web/20080502142909/http://www.abcmedianet.com/web/progcal/dispDNR.aspx?id=021208_05 Reporte de ABC]</ref> == Crítica == Nel so primer añu l'audiencia foi alzada y, al par, los críticos de programes televisivos nomar una serie d'alta calidá. Pal so segundu añu caltuvo'l nivel d'audiencia, sicasí los críticos notaben "menos bonu" el guión del seriáu. [[Michael Edenstein]], productor executivu, y [[Tom Spezialy]], escritor, dexaron el show. Tres el final de temporada, [[Marc Cherry|Cherry]] aceptó que desdexara'l guión, y prometió tornar de tiempu completu a faer el mesmu na siguiente temporada. Na tercer temporada, los críticos notaron un ameyoramientu nel guión, sicasí l'audiencia empezó a aparrar. Persones d'ente 18 y 24 años d'edá conformaron la mayor parte de l'audiencia. Debíu al embaranzu de [[Marcia Cross]], ésta tuvo que dexar el show antes del final de temporada y cola so ida, los niveles d'audiencia baxaron. La cuarta temporada llegó reponiendo los niveles d'audiencia y la crítica de la primer temporada. Nel capítulu 9, "Something is Coming", un tornáu averar a la cai Wisteria y con él muncha audiencia averar a la serie. Sicasí tres la fuelga d'escritores 2007-2008, que causó'l paru d'emisión de munchos programes, l'audiencia baxó enforma; fenómenu qu'asocedió en dellos programes de televisión. A la fin Desperate Housewives terminó en quintu llugar en niveles d'audiencia d'[[EUA]], sicasí otros "megahits", que se vieron afeutaos pola fuelga, (como Grey's Anatomy y Lost) terminaron bien per debaxo. La quinta temporada empecipió de forma magnífica, ganando'l 2ᵘ llugar d'audiencia nel so primer episodiu, sicasí, al trescurrir el tiempu, la so audiencia foi bien variada y terminó en novenu llugar en niveles d'audiencia d'[[EUA]]. Tocantes a les crítiques, la calidá de la serie menguó un tanto. La sesta temporada llegó a [[EUA]] con promesa de grandes misterios. La esperiencia nun principiu foi pocu satisfactoria al respective de la quinta sicasí al pasar los episodios la remontada hasta'l capítulu Lovely (6x15) recuperó la vieya audiencia de la cuarta temporada y superó a munchos capítulos de la primera. El final dexó a la serie tercera superando a series como Heroes. La crítica foi abondo aceptable. === Representaciones sexuales === La serie presentó a un [[gai]] sicópata que se mete col noviu de la so madre, Andrew. [[Marc Cherry]], que declaró abiertamente la so homosexualidá, alegó que dellos personaxes de la serie tienen serios desordes psicolóxicos, afirmando que'l ser gai nun ye la causa de que [[Andrew Van De Kamp]] seya psicópata. Sicasí pa "apangar" la situación, Marc camudó drásticamente la personalidá de Andrew pa la 3ª temporada, coles mesmes incluyó una pareya gai na temporada 4. === Escuela de medicina en Filipines === Nel episodiu [[Now You Know (Desperate Housewives)|Agora saber]], el primeru de la cuarta temporada, falar de los médicos de Filipines cuando [[Susan Mayer]] dulda de la reputación de Adam al oye-y dicir que probablemente tien la menopausia; al siguiente día de la emisión d'esti episodiu, el gobiernu de Filipines esixó una sida a los productores de la serie, y el [[4 d'ochobre]] de [[2007]] los estudios de l'[[American Broadcasting Company|ABC]] ufiertáron-yos una sida, alegando que tou lo que pasara na premiere de la cuarta temporada fuera un error y ellos nunca quixeron faltar al respetu de los médicos de dichu país. A pesar de les sides, la mayor parte del públicu culpó a [[Teri Hatcher]] por aceptar dicir eso; otros dixeron que [[Marc Cherry]] (qu'escribió les llinies) ye'l culpable, y otros piensen que solamente foi una llinia y nun tien mayor importancia. == Fuelga de guionistes 2007-2008 == El paru de los guionistes deber a qu'éstos-y esixíen a los estudios de [[The Walt Disney Company|Disney]] una perceición poles ganancies de les descargues electróniques o de la venta de [[DVD]], Desperate Housewives viose afeutada por esto, yá que namái tenía 10 episodios completos de la cuarta temporada que s'emitieron en [[EUA]] terminando'l [[6 de xineru]] de [[2008]]. El Sindicatu de Direutores d'EEXX (DGA) llegó a un alcuerdu provisional cola Alianza de Productores de Cine y Televisión (AMPTP) sobre'l nuevu conveniu coleutivu pa los próximos trés años. Asina la [[Fuelga de guionistes en Hollywood de 2007-2008|Fuelga de guionistes]] terminó'l llunes [[11 de febreru]]. Informóse que'l [[13 de febreru]], [[Marc Cherry]] axuntar coles protagonistes de la serie p'aldericar sobre l'actual situación de la serie, y toes aceptaron trabayar 6 díes a la selmana pa sacar alantre'l proyeutu. A la fin namái se cuntó con 17 episodios pa la cuarta temporada, y non con 23 como nes temporaes anteriores, y gracies a eso'l misteriu viose afeutáu, pos, según declaraciones de Cherry, túvose qu'esaniciar munchos elementos del misteriu faciéndolo menos complicáu de lo que se tenía pensáu faer. Dicha fuelga afectó les emisiones internacionales, pos, cuando la fuelga inda taba vixente y nun se llegara a un alcuerdu, la canal Sony tuvo que repitir delles vegaes los episodios y la canal mexicana Azteca 7 retardó la fecha d'entamu de la cuarta temporada más de 1 mes. == Otros medios d'información y mercancía == === DVD === {| {{tablaguapa}} !DVD Name ! Rexón 1 ! Rexón 2 ! Rexón 4 ! Rexón 5 ! Númberu de discos ! Númberu d'episodios |- |La Primer Temporada Completa | [[20 de setiembre]] de [[2005]] | [[10 d'ochobre]] de [[2005]] | [[28 de payares]] de [[2005]] | [[18 de xunetu]] de [[2006]] | 6 (Reg. 1,2 and 4)<br />5 (Reg. 5) | 23 |- |La Segunda Temporada Completa - Una Edición con muncho Jugo/Edición Extra Jugosa | [[30 d'agostu]] de [[2006]] | [[13 de payares]] de [[2006]] | [[4 d'ochobre]] de [[2006]] | [[28 de xunu]] de [[2007]] | 7 (Reg. 2 and 4)<br />6 (Reg. 1 y 5) | 24 (Region 1)<br />24 (Region 2) |- | Les Temporaes Completes Unu y Dos | | [[13 de payares]] de [[2009]] | [[24 d'ochobre]] de [[2009]] | | | 47 |- |La Tercer Temporada Completa - Edición Trapo Puercos/Edición Ropa Puerco | [[4 d'agostu]] de [[2007]] | [[5 de payares]] de [[2007]] | [[31 d'ochobre]] de [[2007]] | [[13 d'avientu]] de [[2007]] '''' | | 23 |- |Les Temporaes Completes 1 - 3 | | [[19 de payares]] de [[2007]] | | | | 73 |- |La Cuarta Temporada Completa - Edición Secretos Inconfesables/Edición Secretos Enceses | [[2 de setiembre]] de [[2008]]<ref name="one hundred thirty">[https://web.archive.org/web/20081024044630/http://news.tvonmedia.com/tvom_news_by_show/Ugly-Betty-Brothers-Sisters-Season-2-Desperate-Housewives-4.shtml Joint Press Release for 2nd Seasons of Ugly Betty & Brothers & Sisters, 4th Season of Desperate Housewives] TVOnMedia.com - Jeff Hodges (04/28/2008)</ref> | [[3 de payares]] de [[2008]]<ref>[http://www.amazon.co.uk/Desperate-Housewives-Season-Teri-Hatcher/dp/B001D7W8EL TO/ref=sr_1_6?ie=UTF8&s=dvd&qid=1218625756&sr=8-6 - Desperate Housewives Season 4 (Region 2)] See Product Details</ref> | [[14 de payares]] de [[2008]] | | | 17 |- |La Quinta Temporada Completa - Edición en caldia | [[1 de setiembre]] de [[2009]] | [[9 de payares]] de [[2009]] | [[18 de setiembre]] de [[2009]] | | | 24 |- |La Sexta Temporada Completa - La Edición Poderosa/Edición Toupoderosa | [[21 de setiembre]] de [[2010]] | [[4 d'ochobre]] de [[2010]] | [[24 de setiembre]] de [[2010]] | | | 23 |- | Temporaes Completes 1–6 | |[[4 d'ochobre]] de [[2010]]<ref name=amazon/> |[[20 d'ochobre]] de [[2010]]<ref>{{cita web |url=http://www.jbhifionline.com.au/dvd/dvd-genres/tv/desperate-housewives-box-set-season-1-6-37discs/538629 |títulu=DESPERATE HOUSEWIVES BOX SET (SEASON 1-6) (37DISCS) &#124; DVD, DVD Genres, Drama/Romance : JB HI-FI |editorial=Jbhifionline.com.au |fecha=20 d'ochobre de 2010 |fechaaccesu=1 de xineru de 2012}}</ref> | | 36 (Reg. 1)<br />37 (Reg. 4) | 134 |- | La Séptima Temporada – Edición Wisteria Xavaz<ref name="dvd7">Lambert, David (May 6, 2011). [http://www.tvshowsondvd.com/news/Desperate-Housewives-Season-7/15367 "Desperate Housewives - Get 'Wild' on Wisteria Lane with 'The Complete 7th Season'!"]. TV Shows on DVD. Retrieved May 6, 2011.</ref> |[[30 d'agostu]] de [[2011]]<ref name="dvd7" /> |[[30 d'ochobre]] de [[2011]]<ref name="ukdvd7">[http://hmv.com/hmvweb/displayProductDetails.do?ctx=280;0;-1;-1;-1&sku=5930 "Desperate Housewives: Season 7"]. [[HMV]]. Retrieved August 29, 2011.</ref> |[[30 de payares]] de [[2011]]<ref>[http://www.jbhifionline.com.au/dvd/dvd-genres/comedy/desperate-housewives-season-7/654636 Australia buy dvd]</ref> | [[15 de mayu]] de [[2012]] | 5 | 23 |- | Temporaes Completes 1–7 | |[[31 d'ochobre]] de [[2011]]<ref name="ukdvd1-7">[http://hmv.com/hmvweb/displayProductDetails.do?ctx=280;0;-1;-1;-1&sku=291900 "Desperate Housewives: Series 1/2/3/4/5/6/7"]. [[HMV]]. Retrieved August 29, 2011.</ref> | | | 41 | 157 |- | La Octava Temporada Completa - Edición Kiss Them Goodbye<ref>[http://www.tvshowsondvd.com/news/Desperate-Housewives-Season-8-and-The-Complete-Collection/16910]. ''TVShowsonDVD.com'', Retrieved May 5, 2012.</ref> | [[25 de setiembre]] de [[2012]]<ref name="tvshowsondvd.com">[http://www.tvshowsondvd.com/news/Desperate-Housewives-Season-8-and-The-Complete-Collection/16910], ''TVShowsonDVD.com'', May 5, 2012</ref> | [[24 de setiembre]] de [[2012]]<ref>http://hmv.com/hmvweb/displayProductDetails.do?ctx=280;-1;-1;-1;-1&sku=844455</ref> | [[3 d'ochobre]] de [[2012]]<ref>{{cita web |url=http://www.ezydvd.com.au/DVD/desperate-housewives-the-complete-8th-and-final-season/dp/6117567 |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=12 de payares de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121111134357/http://www.ezydvd.com.au/DVD/desperate-housewives-the-complete-8th-and-final-season/dp/6117567 |fechaarchivu=11 de payares de 2012 }}</ref> | N/A | 5 (Reg. 1) | 23 |- | La Coleición Completa |[[25 de setiembre]] de [[2012]]<ref name="tvshowsondvd.com"/> |[[24 de setiembre]] de [[2012]]<ref>http://hmv.com/hmvweb/displayProductDetails.do?ctx=280;5;-1;-1;-1&sku=844490</ref> | | | 45 (Reg 1) | 180 |- |} === Xuegos === En [[2005]] una compañía del [[Reinu Xuníu]] llanzó'l xuegu Desperate Housewives Dirty Laundry Game, basáu na primer temporada de la serie. Nésti, los xugadores intenten siguir a los sos oponentes afayando los sos secretos per mediu de la solución de trivias y con esto ayudaben a caltener los sos secretos guardaos. En [[2006]] [[Bona Vista Games]] llanzó'l xuegu pa ordenadores basáu nos primeres 12 episodios de la serie llamáu Desperate Housewives: The Game, esti xuegu ta asitiáu en [[Wisteria Lane]] pero'l xugadores nun tomen el rol d'una de les desesperaes, sinón qu'utilicen el llugar d'una nueva vecina que se camuda a la cai. Pocos meses dempués la empresa [[Gameloft]], la empresa líder en desenvolvimientu de videoxuegos pa dispositivos móviles, llanzó un xuegu pa teléfonos móviles. El xuegu consiste n'avanzar ciertu númberu de caxellos dempués de llanzar un dadu, y atopar primero que'l rival ciertes pistes pa resolver los misterios. Tanto'l xugador como'l rival son personaxes de la serie. === Calendarios y postales === A partir de 2005 llanzóse un calendariu coles semeyes promocionales de la primer temporada; en 2006, 2007 y 2008 fíxose lo mesmo y entámase el calendariu de 2009. Amás llanzáronse unes postales con dedicatories desesperaes y con delles semeyes promocionales de la tercer temporada. === Llibros === Salieron dos llibros a la venta oficialmente basaos na serie en setiembre de 2005, Desperate Housewives: ''Behind Closed Doors'' escritu polos productores de la serie. Un añu dempués, n'ochobre de 2006, llanzóse ''The Desperate Housewives Cookbook'' - ''Juicy Dishes and Saucy Bits'', un llibru de cocina con recetes por que cocines como les desesperaes. === Muñeques === En [[avientu]] de [[2006]] fueron anunciaes muñeques de "les desesperaes", producíes por Madame Alexander,<ref>Finn, Natalie: [http://www.eonline.com/news/article/index.jsp?uuid=1727979b-5a30-44a8-ab4f-fc8d0868433y Desperate Housewives Play Around], ''[[Y!|Y! Online]]'', [[2 de xineru]], [[2007]]</ref> y en 2007 informóse qu'esta venta sería llindada a namái 300 muñeca per personaxe.<ref>[http://www.madamealexander.com/fall_2007/product_cat.php/xubíi=7/index.html Madame Alexander Fall 2007 collection: Couture – Desperate Housewives] {{Wayback|url=http://www.madamealexander.com/fall_2007/product_cat.php/xubíi%3D7/index.html |fecha=20070627153545 }}, [[5 d'agostu]], [[2007]]</ref> En 2009 llanzaron un arume inspiráu na serie, llamáu Forbidden Fruit (Fruta Prohibida). == Intereses == * La casa de [[Betty Applewhite]] foi onde se grabó [[The Munsters]]. * [[Dana Delany]] (Katherine), [[Teri Hatcher]] (Susan) y [[Lesley Ann Warren]] (la madre de Susan) dieron vida al papel de Lois Lane, la famosa novia de [[Superman]], en dalguna serie. * Cuasi tola música de '''''Desperate Housewives''''' ye grabada de normal y reproducida al aviesu nel episodiu. * Primero que Touchstone ufiertara Desperate Housewives a ABC, nel episodiu orixinal, Mary Alice Young foi interpretada por [[Sheryl Lee]], el xardineru John por [[Evan Peters]] y Rex Van De Kamp por [[Michael Reilly Burke]]. Lee foi sustituyida por [[Brenda Strong]] y coincide que dambes interpretaren dellos papeles de persones muertes antes, Strong en ''[[Everwood]]'' y Lee en ''[[Twin Peaks]]''. Strong tamién participara en dos episodios de Twin Peaks mientres la so segunda temporada. Tamién nel episodiu piloto orixinal, cuando la cámara alloñar de les protagonistes n'atopando la nota, hai una pantasma de Mary Alice de pies nel so xardín mirándoles. * Los creitos iniciales contienen referencies a famoses pieces d'arte, incluyendo ''[[Adam and Eve]]'' por [[Lucas Cranach el Viejo]], ''[[Semeya de Giovanni Arnolfini y la so esposa|The Arnolfini Portrait]]'' por [[Jan van Eyck]], ''[[American Gothic]]'' por [[Grant Wood]] y la [[Campbell|llata de sopa Campbell]] d'[[Andy Warhol]]. Tamién escaecíos por ser menos conocíos ''Couple Arguing'' y ''Romantic Couple'' por [[Robert Dale]] (dibuxáu según l'estilu [[comic]] similar al usáu por [[Roy Lichtenstein]]) y un póster de los [[años 1940|años 40]] "Am I Proud!" de [[Dick Williams]], qu'amuesa a una muyer suxetando unes llates. * La mayor parte de los títulos de los episodios derivar de cantares de [[Stephen Sondheim]]. * La tema principal de la serie componer [[Danny Elfman]], compositor de la famosa melodía cola que da empiezu [[The Simpsons]] y [[Futurama (serie de televisión)|Futurama]] o la BSO de [[Batman]], [[Spiderman]], [[Beetlejuice]], [[Pesadilla antes de Navidá]] o [[Sleepy Hollow]]. * [[Laura Bush]], la muyer del ex-presidente de los Estaos Xuníos, George W. Bush, almitió que vía Desperate Housewives coles sos amigues y que yera una gran fan. Tamién la reina [[Rania de Xordania]] ye una gran fan de la serie. == Emisión internacional == En [[Llatinoamérica]] la primer temporada empezar a tresmitir pola canal de pagu [[Sony Entertainment Television]] a partir del [[4 de payares]] de [[2004]]; en formatu estándar y con subtítulos n'español. Y anuncióse l'entamu de la segunda temporada pal 15 de febreru de 2006. En [[Méxicu]] tresmitir na televisión abierta por Azteca 7 de [[TV Azteca]] (titulada como Esposes Desesperaes). La primer temporada empezar a tresmitir na mentada canal el [[3 de mayu]] de [[2005]], la segunda'l [[2 de mayu]] de [[2006]], la tercera a partir del [[10 d'abril]] de [[2007]], la cuarta temporada a partir de [[20 de mayu]] de [[2008]], la quinta temporada'l [[5 de mayu]] de [[2009]] y la sesta temporada estrenóse'l [[20 de xunetu]] de [[2010]]. El llunes [[9 de xunu]] de [[2008]], tresmitióse, en [[Azteca 13]], la primer temporada de l'adautación llatina d'[[Univision]] col nome d'Ames de Casa Desesperaes. En [[Venezuela]] tresmitir por Televen y en Panamá per Canal 4. Ecuador esfruta de la serie orixinal al traviés de la señal de la canal de televisión abierta [[Teleamazonas]]. En Bolivia la serie tresmitir pola canal abierta "Unitel"; ente qu'en [[Chile]] ye pola señal de la televisión abierta, na canal estatal [[Televisión Nacional de Chile|TVN]], y en Perú ye pola señal de la canal [[La Tele (Perú)|Latele]].En [[República Dominicana]] emitir por [[Color Visión]] a partir de febreru del 2015. N'[[Arxentina]] la serie tresmitir pola canal [[Sony Entertainment Television]] a partir del xueves [[4 de payares]] de [[2004]] a les 22.00hs al pie d'[[Alemaña]] y [[Brasil]] foi de los primeros países en tresmitir la serie, a solo un mes del so estrenu nos [[Estaos Xuníos]]. El [[7 de xunetu]] de [[2005]] la canal repunxo la serie, esta vegada na so versión doblada n'español neutru. A partir de la segunda temporada la serie pasó a tresmitise los miércoles, anque caltuvo'l so horariu orixinal de les 22.00hs y les sos repeticiones los díes miércoles y domingos a les 14.00hs. El capítulu final foi tresmitíu'l [[6 de xunu]] de [[2012]]. Nel añu [[2006]], [[Canal 13 (Arxentina)|Canal 13]] xunto a [[Bona Vista Internacional]] llanzó una adautación de la primer temporada de la serie, colos guiones orixinal y protagonizao por un repartu apináu d'estrelles arxentines estrenando nel Prime time de la canal el [[30 d'agostu]] de [[2006]]. La esperiencia tuvo poco ésitu una y bones la distribución de la orixinal yá fuera espublizada con bien de más resultaos. La crítica nun foi más benevolente, falar de "sobreactuaciones" y finalmente atayóse la posibilidá de grabar una segunda temporada. La serie remató'l [[24 de xineru]] de [[2007]]. En toles canales de televisión abierta enantes dichos tresmite la serie con dellos episodios atrasaos al respective de la versión de Sony, pero con doblaxe n'español neutru realizáu en Méxicu en llugar de subtítulos (sacante n'España, que tien el so propiu doblaxe). Orixinalmente el so estrenu en TV abierta en [[Chile]] taba contempláu pal mes d'agostu en Canal 13, pero problemes ente la cadena y Disney motivaron que finalmente, la serie terminara siendo tresmitida por TVN mientres el primer semestre de 2007, los domingos a les 22.00 y darréu la primer temporada foi retresmitida los martes nel horariu del tresnoche. En [[Cuba]] empezar a tresmitir a partir del 10 de xunetu de 2007 n'horariu nocherniegu pola Canal Educativu 1. Finalmente llegóse a un alcuerdu cola cadena televisiva TVN, y empezó a ser tresmitida a partir de finales de 2006, siguiendo asina en 2007. Anguaño repitir la serie dende'l principiu, calteniendo un altu rating de teleaudiencia nes madrugaes ({{esd|6:00 a. m.}}) como parte de la programación de la canal [[Cubavisión]] y repitir el mesmu capítulu a les {{esd|8:30 a. m.}} pola canal [[Tele Rebalba]]. Pela so parte, [[Colombia]] y [[Ecuador]] emiten, amás de la serie norteamericana orixinal, ''[[Ames de casa desesperaes (Colombia y Ecuador)|Ames de casa desesperaes]]'', versión llocal realizada en xunto pola compañía colombiana [[RCN Televisión]] y l'ecuatoriana [[Teleamazonas]]. N'El Salvador, tresmitiéronse por señal abierta la 1ª, 2ª y 3ª temporada per Canal 2 de TeleCorporaciónSalvadoreña (TCS). Pero a partir de xunu de 2009, TCS treslladar a Canal 6, tresmitiéndola dende'l principiu. En Costa Rica tresmitir pola canal 7 (TELETICA) de televisión abierta. N'España, la serie foi tresmitida por [[TVE]] y agora por [[Divinity]]. La primer temporada emitir en [[La 1]] nel branu de 2005. Empezó con males audiencies anque foi xubiendo hasta aportar a una de les series más vistes del branu. [[La 1]] estrenó la segunda temporada a principios de 2006 liderando la so franxa d'emisión, pero pola dura competencia o malu allugamientu d'horariu foi baxando y la temporada terminó con bien males audiencies. Tres esto, [[TVE]] treslladó la serie a la so segunda cadena, [[La 2]] onde estrenó la tercer temporada na primavera de 2007 con bien bonos rexistros llegando a terminar la temporada como una de les series más vistes de [[La 2]]. La cuarta temporada emitióse a principios de 2008 en [[La 2]] con un bon rexistru y una audiencia regular mientres tola so emisión. La quinta y la sesta temporada tamién fueron emitíes por [[La 2]]. Amás, ye emitida n'estrenu pola canal de pagu [[Fox]]. Dempués [[Mediaset España]] facer colos sos derechos pa la canal [[Divinity]] onde va empezar les emisión de la serie'l 22 d'agostu de 2011. La séptima temporada yá ta siendo promocionada pola canal asina que bien llueu vamos poder ver los nuevos episodios n'abiertu. ''Desperate Housewives'' debutó en [[China]] el [[19 d'avientu]] de [[2005]] y convirtióse na serie de Drama/Comedia más vista nel mundu, pos la serie ye vista en 203 países a nivel mundial. La serie tien el Ranking númberu 1 n'[[Australia]], [[Nueva Zelanda]], [[Inglaterra]], [[Italia]], [[Singapur]], [[Sudáfrica]] y [[Alemaña]], y amás ye la más vista na hestoria d'[[Australia]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{wikiquote|Desperate Housewives}} * (en francés) [http://dh-central.net Desperate Housewives Source FR.] * [http://abc.go.com/primetime/desperate Desperate Housewives], sitio web oficial en ABC <small>(n'inglés)</small> * [https://web.archive.org/web/20100323160956/http://www.foxtv.es/muyeres-desesperaes Fox España Páxina oficial de Desperate Housewives] (n'español). * [https://web.archive.org/web/20070210003053/http://programas.tvn.cl/esposasdesesperadas/2007/ Esposes desesperaes], nel sitiu web de la cadena chilena TVN * [http://www.tvazteca.com/series/esposes-desesperaes/ Sitiu oficial] en [[TV Azteca]]. * [http://spanish.imdb.com/title/tt0410975/ Desperate Housewives en Imdb.com] (n'inglés) * [http://mujeres-desesperadas.com] (n'español) {{Control d'autoridaes}} [[Categoría:Series de televisión d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Series de televisión n'inglés]] [[Categoría:Series de televisión d'ABC]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] ksebc9xj7q7pjdyv6k2ysbamp2npvfk Ficción de detectives 0 112743 3707724 3702315 2022-08-17T09:37:06Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki '''[[Ficción]] detectivesca''' o '''ficción con [[Detective (investigador)|detectives]]''' o '''[[Detective (investigador)|detectives]] na [[lliteratura]]''' (n'inglés ''detective fiction'') ye un [[Xéneru lliterariu|subxéneru]] de la [[novela negra]] y de la [[Misterio|ficción de misteriu]] y de [[Suspense (xéneru)|suspense]], nel qu'un [[investigador]] (bien de cutiu un [[Detective (investigador)|detective]], yá seya [[profesional]] o [[amateur]], yá seya o non integrante de les fuercies oficiales) investiga un determináu [[crime]], de cutiu un [[asesinatu]]. [[Ficheru:Peter Falk Richard Kiley Colombo 1974.JPG|thumb|derecha|200px|[josue flores valencia(derecha) como [[Columbo|Teniente Columbo]] (1974).]] [[Ficheru:Rippl The Detective.jpg|thumb|derecha|200px|''El Detective'', obra de 1923 del pintor húngaru [[József Rippl-Rónai]].]] == Entamos de la novela policiaca == === Na lliteratura antigua === Dellos estudiosos suxurieron que ciertos testos antiguos y relixosos tienen semeyances colo que más tarde se llamaría la ''ficción detectivesca'' o la ''lliteratura de misteriu y suspense''. Nel ''[[Antiguu Testamentu]]'', la historia de Susana y los vieyos (''Daniel 13'',<ref>''[http://www.bibliacatolica.com.br/16/34/13.php Biblia Católica, Daniel 13]''</ref> na ''[[biblia]] [[Protestantismu|protestante]]'', esta historia atopar ente los apócrifos<ref>''[http://www.buenanueva.net/Teologia/1_10_2biblia.htm Círculos Teolóxicos, Biblia: Llibros que nun tán nes Biblies Protestantes]''</ref>), ta rellatada por dos testigos mientres Daniel entrúga-yos. [[Julian Symons]] respondió a los escritores y entendíos que ven esti tipu de pasaxes como un embrión de novela policiaca, argumentando que ''"los que busquen fragmentos y nicios d'esti xéneru na [[Biblia]] o nes obres d'[[Heródoto|Herodotus]], namái busquen pieces d'un ruempecabeces ensin una visión de conxuntu"'', y estes pieces desconexas nun formen verdaderes histories policiaques.<ref>John Scaggs, ''Crime Fiction (The New Critical Idiom)'', (2005), Routledge, p. 8, ISBN 978-0415318259.</ref> Pero esi enfoque nun ye compartíu por tolos estudiosos.<ref>''[http://es.thefreedictionary.com/estudiosos Opiniones d'estudiosos]''</ref> Por casu, na obra ''[[Edipo rei]]'' (escontra'l [[430 e.C.|430 e.C. ]]) del dramaturgu griegu [[Sófocles]], el protagonista afaya la verdá sobre los sos oríxenes dempués d'entrugar a dellos testigos. Y anque la investigación de Edipo ta centralmente basada en métodos sobrenaturales o máxicos (los métodos pre-racionales tán presentes na mayor parte de les histories de crímenes, hasta'l desenvolvimientu del [[Racionalismu|pensamientu racional]] nos sieglos XVII y XVIII), esta narrativa tien "toles principales carauterístiques y los elementos formales de la novela policiaca, incluyendo un misteriu qu'arrodia a un asesinatu, según un círculu zarráu de sospechosos, y el descubrimientu gradual d'un pasáu despintáu".<ref>John Scaggs, ''Crime Fiction (The New Critical Idiom)'' (2005) Routledge, páxs. 9-11, ISBN 978-0415318259.</ref> === La ficción detectivesca nel mundu árabe === Un primer exemplu conocíu referente a una historia d'investigación policial (o investigación de misterios y de verdaes ocultes), foi ''Los Trés Mazanes'', unu de los cuentos narraos por [[Scheherezade]] na escoyeta de cuentos árabes conocida como ''"[[Los mil y una nueches]]"''. Nesi cuentu, un pescador afaya un caxón pesao y zarrao nel ríu [[Tigris]], y vender al [[Califato abasí|Abbasid el Califa]], [[Harún al-Rashid]], quien entós se lleva'l caxón al palaciu, pero al abrir atopa dientro'l cadabre d'una moza que foi cortáu en cachos. Harún ordena al so [[visir]], [[Ja'far ibn Yahya]], solucionar el crime y atopar al asesín dientro de los próximos trés díes, amenaciándo-y con executalo si falla na so misión.<ref>David Pinault, ''Story-Telling Techniques in the Arabian Nights'', (1992), Brill Publishers, páxs. 86–91, ISBN 90-04-09530-6.</ref> Equí'l [[Suspense|suspensu]] ye xeneráu por múltiples cambeos na llinia argumental, a midida que la historia progresa.<ref>David Pinault, ''Story-Telling Techniques in the Arabian Nights'', (1992), Brill Publishers, páxs. 93, 95, 97, ISBN 90-04-09530-6.</ref> Esta historia, pol so esquema claru y simple, bien pue ser considerada como un arquetipu de les narraciones de ficción policiaca, a pesar qu'ellí nun intervién nengún [[Detective (investigador)|detective]] nel sentíu modernu d'esti conceutu.<ref>David Pinault, Story-Telling Techniques in the Arabian Nights, (1992), Brill Publishers, p. 91, ISBN 90-04-09530-6.</ref> La principal diferencia ente Yafar en ''"Los Trés Mazanes"'' y los [[Whodunit|detectives de ficción]] que na [[lliteratura]] surden más palantre, como por casu [[Sherlock Holmes]] o [[Hércules Poirot]], sicasí, ye que Yafar nun tien nengún deséu real de resolver el casu. Esta antigua historia policiaca y de misteriu resolvióse cuando l'asesín confiesa'l so crime,<ref>David Pinault, ''Story-Telling Techniques in the Arabian Nights'', (1992), Brill Publishers, páxs. 91–2, ISBN 90-04-09530-6.</ref> pero lo que de la mesma emburria l'aición a atopar al culpable indireutu de la situación, que foi quien cola so deshonestidad en realidá socatró o provocó l'asesinatu. De nuevu Yafar nun sabe qué faer frente a la nueva situación y al nuevu pidíu, pero por cuenta de un descubrimientu casual finalmente iguar pa resolver dafechu'l casu y esclariar toles circunstancies qu'arrodiaron al mesmu, n'orde a evitar la so propia execución.<ref>David Pinault, ''Story-Telling Techniques in the Arabian Nights'', (1992), Brill Publishers, páxs. 96–7, ISBN 90-04-09530-6.</ref> === La ficción detectivesca en China === {{AP|Gong An (histories)}} :''Otres obres complementaries:''<ref>Vijay Nair, [http://www.thehindu.com/arts/books/article3584520.ece ''Murder they wrote''], The Hindu, 1 de xunetu de 2012.</ref><ref>[http://wiki.answers.com/Q/Who_made_the_first_detective_story Who made the first detective story?]</ref> Les histories ''"[[Gong An (histories)|Gong An]]"'' （[[:zh:公案小说|公案小说]], lliteralmente："rexistros de casos nun tribunal de derechu públicu"） corresponder col [[xéneru lliterariu]] de [[ficción]] china policiaca más antiguu del que se tenga noticia. Dalgunes d'estes histories inclúin el ''[[Círculu Chalk]]'' ([[Escritura chino#Aspeutos relevantes de los calteres chinos|Chinese]]:[[wikt:灰|灰]][[wikt:闌|闌]][[wikt:記|記]]) na [[Dinastía Yuan]], la coleición d'histories ''[[Bao Gong An]]'' ([[Escritura chino#Aspeutos relevantes de los calteres chinos|Chinese]]:[[wikt:包|包]][[wikt:公|公]][[wikt:案|案]]) de la [[Dinastía Ming]], según la coleición d'histories ''[[Di Gong An]]'' ([[Escritura chino#Aspeutos relevantes de los calteres chinos|Chinese]]:[[wikt:狄|狄]][[wikt:公|公]][[wikt:案|案]]) del [[sieglu XVIII]]. Estes postreres fueron traducíes al inglés sol títulu ''[[Celebrated Cases of Judge Dee]]'' (n'español ''[[Casos famosos del Xuez Dee]]''), trabayu que tuvo a cargu del [[sinólogu]] [[Holanda|holandés]] [[Robert van Gulik]], quien hábilmente combinó perfiles de personaxes y estilu, llogrando una bien orixinal visión sobre'l citáu [[Xuez Dee]]. El detective/héroe d'estes histories ye típicamente un xuez tradicional o funcionariu similar, basáu en personaxes históricos como'l Xuez Bao ([[Bao Qingtian]]) o'l Xuez Dee ([[Di Renjie]]). Anque estes personalidaes históriques puedan vivir nun periodu más tempranu (na [[Dinastía Song]] o na [[Dinastía Tang]]), la mayor parte d'estes narraciones fueron escrites mientres la [[Dinastía Ming]] (o mientres la [[Dinastía Qing]]). Estes narraciones/histories estremar de les de la tradición occidental en dellos aspeutos, como bien lo señala van Gulik: * El detective ye'l maxistráu local, que polo xeneral ta implicáu en dellos casos simultáneamente; * El criminal ye presentáu nel principiu mesmu de la historia, y el so crime y tamién los respeutivos motivos son esplicaos con cuidu y detalle, asina constituyendo una [[novela policiaca invertida]] o [[novela negra invertida]]<ref>José F Colmeiro; [https://books.google.com.uy/books?id=RnAof1NaIIUC&pg=PA75&lpg=PA75&dq=Novela+polic%C3%ADaca+invertida&source=bl&ots=_5pRsPSRYg&sig=lUd8xRvVTUm1kW_Svdfm-kyhuUk&hl=es&sa=X&ei=Sb7xT9r3G4aI8QTL47WAAg&ved=0CFAQ6AEwBA#v=onepage&q=Novela%20polic%C3%ADaca%20invertida&f=false ''La novela policiaca española: teoría y historia crítica'']; Editorial Anthropos, (1994), ISBN 84-7658-447-4.</ref><ref>[http://cultura.elpais.com/cultura/2012/01/31/actualidad/1328039752_047503.html ''Xeografía de la novela negra en 2012''], El País Cultura, 31 de xineru de 2012</ref><ref>[http://biblioteca.itam.mx/estudios/estudio/lletres12/notes2/sec_3.html ''La ciencia y la novela policiaca''], (1988)</ref> más bien qu'un "ruempecabeces"; l'interés anicia na historia mesma, la que puede sirvir de sofitu didácticu o p'argumentaciones éticu-filosófiques, y non tantu nel ''[[suspense]]'' xeneráu por una presentación intelixente y rebuscada; * Nes histories usualmente preséntase dalgún elementu sobrenatural, con pantasmes qu'informen a la xente sobre una muerte, y entá acusando o identificando al criminal que cometió'l delitu, o informando sobre ciertes circunstancies relatives a los fechos; * Les narraciones contienen frecuentes [[Digresión|digresiones]] [[Filosofía|filosófiques]] y [[ética|étiques]] según testos completos de documentos oficiales, y entá munches otres coses, xenerando asina una historia llarga y per un sitiu didáctica o referencial, del tamañu de lo que güei día asimilamos a un llibru; * Estos casos documentados presenten un gran númberu de personaxes, los qu'inclusive en ciertes narraciones (capítulos) podríen cuntase en cientos, y tou descritu tocantes a les rellaciones d'ellos con dellos actores principales na historia. Robert van Gulik<ref>''[https://books.google.es/books/about/Sobre_Trés_Antigües_Citares.html?hl=es&id=44ZS3a5-KksC Robert van Gulik]''</ref> escoyó "Di Gong An" pa traducir, porque presentaba ciertes carauterístiques más cercanes a la tradición occidental, lo que probablemente xeneraría narratives más amigables col llector non chinu. Un fechu notable ye que ciertu númberu de les histories orixinales [[Gong An]], pue que háyanse perdíu o destruyíu nel periodu de la [[Inquisición lliteraria|inquisición lliteraria china]], o mientres les socesives guerres. Por tanto, solamente pudieron ser topaos un pequeñu númberu de los correspondientes volumes, dalgunos d'ellos incompletos, y frecuentemente rescataos de les llibreríes de segunda mano de [[Tokiu]], en [[Xapón]]. === La ficción detectivesca nel mundu occidental === [[Ficheru:Daguerreotype_of_Edgar_Allan_Poe.jpg|left|thumb|200px|[[Daguerreotipo]] (procedimientu fotográficu) d'[[Edgar Allan Poe]]]] Unu de los exemplos más tempranos de ficción detectivesca abondo bien definida ye ''[[Zadig]]'' o ''La destinada (historia oriental)'',<ref>''[http://dgb.conaculta.gob.mx/celebru/coleccion/coleccion_pdf_otros/991.pdf La destinada (historia oriental)]''</ref> de [[Voltaire]] (1748).<ref>Kenneth Silverman (1991), ''Edgar A. Poe: Mournful and Never-ending Remembrance'', (Paperback ed.), New York, Harper Perennial, páxs. 171, ISBN 0-06-092331-8</ref><ref>La historia [[Dinamarca|danesa]] ''Præsten i Vejlbye'' (n'inglés ''[https://web.archive.org/web/20080205004923/http://sayberklas.tripod.com/anthology_short_stories_in_english/id17.html The Rector of Veilbye]'', (n'español ''[[El Rector de Veilbye]]'') escrita por [[Steen Steensen Blicher]] y publicada en 1829, y tamién la novela noruega ''Mordet på Maskinbygger Rolfsen'' (n'inglés ''[http://www.vipclassics.eu/new/en/editions/item/3-the-murder-of-engine-maker-rolfsen The Murder of Engine Maker Rolfsen]'', n'español ''[[L'asesinatu del fabricante de motores Rolfsen]]'') escrita por [[Maurits Hansen]] y publicáu en 1839, son tamién otres creaciones lliteraries de suspensu policial .</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20071206232858/http://www.kloken.no/litteratur/forfatter.asp?ID=3 Maurits Hansen (1794–1842)].</ref> ''[[Mademoiselle de Scuderi|Das Fräulein von Scuderi]]'', una historia curtia de 1819 escrita por [[Y.T.A. Hoffmann|Ernst Theodor Amadeus Hoffmann]], na cual M<sup>lle</sup> Scudery establez la inocencia del sospechosu favoritu de la policía nel asesinatu d'un xoyeru, dacuando tamién ye citada como un antecedente a tener en cuenta, y tamién como una referencia qu'inspiró a [[Edgar Allan Poe]] cuando escribió ''[[Los crímenes de la cai Morgue|The Murders in the Rue Morgue]]''.<ref>Christopher Booker, ''The Seven Basic Plots'', Continuum (2004), p. 507</ref> [[Ficheru:William Evans Burton.jpg|thumb|derecha|150px|William Evans Burton nos años 1850-1860]] Como otra posible inflúi sobre Edgar Poe en rellación a la ficción policial, tamién se suxurió ''The Secret Cell'' (n'español ''La célula secreta''), cuentu publicáu en setiembre de 1837 y escritu por [[William Evans Burton]], onde se presenta a un policía londinense resolviendo'l misteriu del secuestru d'una rapaza. El detective ficticiu creáu por Burton, confía en métodos práuticos - tenacidá y constancia, conocencia del hampa, eficacia de la vixilancia discreta, busca sistemática de nicios por descuidu escaecíos pol delincuente - muncho más que nel brillante poder deductivu y d'observación de quien arrodien la investigación. Y esta posibilidá de que Poe en dalgún sentíu inspirárase nesti cuentu, ta bien respondida por pola circunstancia de que'l mesmu Poe trabayó pa Burton en 1839.<ref>Michael Sims, ''The Dead Witness: a connoisseur's collection of Victorian detective stories'', Bloomsbury (2011), páxs. 2-3 (Burton escribió la historia pa la so propia publicación en Filadelfia, ''Gentleman's Magacín'', que so un distintu propietariu foi daqué más tarde la revista na cual Poe publicó ''Los asesinatos de la cai Morgue''; pero amás, per unos meses en 1839 Poe trabayó pa Burton actuando como'l so editor, y por tanto, ye razonable pensar que nesos meses o un pocu más tarde bien pudo lleer esa historia o siquier tener una referencia d'ella).</ref> Sicasí lo señalao, polo xeneral los entendíos y los críticos lliterarios cunten que la verdadera ficción detectivesca empieza nel mundu de fala inglesa en 1841, cola publicación del yá citáu escritu ''Los crímenes de la rue Morgue'',<ref>''[https://web.archive.org/web/20120621041947/http://www.crae.com/biblioteca/Llibres/LosCrimenesRueMorge.PDF Los crímenes de la rue Morgue]''</ref> onde se presenta'l primer detective ficticiu con perfil perbién definíu, excéntrico, lóxicu, brillante, con bona cultura xeneral, C. Auguste Dupin; ellí, Edgar Allan Poe<ref name="biografiasyvidas_1">''[http://www.biografiasyvidas.com/biografia/p/poe.htm Edgar Allan Poe]''</ref><ref name="biografiasyvidas_1">''[http://www.biografiasyvidas.com/biografia/p/poe.htm Edgar Allan Poe]''</ref> inventó una fórmula pa la trama que depués foi repitida por munchos otros escritores con gran sucesu, por cierto con mayores o menores variantes o innovaciones, y con un calquier bien asemeyáu o daqué más alloñada de la que nel so momentu foi adoptada pol citáu [[autor]] [[Estaos Xuníos|estauxunidense]].<ref name="Carole Kismaric_1">Carole Kismaric, Marvin Heiferman, ''The Mysterious Case of Nancy Drew & The Hardy Boys'', New York: Simon & Shuster (1998), p. 56, ISBN 0-684-84689-6.</ref> Depués Poe siguió escribiendo cuentos onde intervenía los personaxe d'[[C. Auguste Dupin|Auguste Dupin]]: ''[[The Mystery of Marie Rogêt]]'' (''The Mystery of Marie Rogêt''<ref name="ciudadseva_1">''[https://web.archive.org/web/20120114051256/http://www.ciudadseva.com/testos/cuentos/ing/poe/misteriu.htm The Mystery of Marie Rogêt]''</ref>) nel añu 1843, ''[[La carta robada|The Purloined Letter]]'' (''La carta sustraida''<ref>''[http://www.dad.uncu.edu.ar/upload/La carta robada.pdf La carta sustraida]''</ref>) en 1845. Correspuende recordar que Poe referir a estes histories como ''"Cuentos de raciociniu"''.<ref>''"[http://www.ucm.es/info/especulo/numbero42/poepesso.html Cuentos de raciociniu]"''</ref><ref>Kenneth Silverman, ''Edgar A. Poe: Mournful and Never-ending Remembrance'', Paperback ed., New York: Harper Perennial (1991), p. 171, ISBN 0-06-092331-8.</ref> Nesi tipu de narraciones, la esmolición primaria del argumentu centrar en pescudar la verdá, y el mediu habitual de llograla, xeneralmente ye un procesu complexo y misterioso que combina intuición, lóxica, astucia, y inferencia alvertida: ''"Early detective stories tendéi to follow an investigating protagonist from the first scene to the last, making the unraveling a practical rather than emotional matter"'' (''"Les primeres histories policiaques empobinar a siguir al investigador protagonista dende la primer escena hasta la postrera, construyendo una trama creíble y realista, tantu dende'l puntu de vista práuticu como en materia emocional y humana"'').<ref name="Carole Kismaric_1">Carole Kismaric, Marvin Heiferman, ''The Mysterious Case of Nancy Drew & The Hardy Boys'', New York: Simon & Shuster (1998), p. 56, ISBN 0-684-84689-6.</ref> ''[[The Mystery of Marie Rogêt]]'' (''The Mystery of Marie Rogêt'',<ref name="ciudadseva_1">''[https://web.archive.org/web/20120114051256/http://www.ciudadseva.com/testos/cuentos/ing/poe/misteriu.htm The Mystery of Marie Rogêt]''</ref> 1842-1843) ye particularmente interesante, porque presenta una descripción apenes novelada, sofitada na teoría de Poe relativa a lo que realmente asocedió na verdadera vida de [[Mary Cecilia Rogers]]. Pela so parte, [[Émile Gaboriau]] foi un pioneru del xéneru de la ficción detectivesca en Francia. En ''[[Monsieur Lecoq]]'' (1868) por casu, el personaxe principal ye espertu n'amarutes, por cierto una carauterística con frecuencia importante pa los detectives.<ref>R. Bonnoit, ''Émile Gaboriau ou la Naissance du Roman Policier'', Librairie Philosophique J Vrin, París (1985), p. 198.</ref> Considérase que la obra de Émile Gaboriau<ref>''[http://www.biografiasyvidas.com/biografia/g/gaboriau.htm Émile Gaboriau]''</ref> contién el primer exemplu d'un detective que minuciosamente esamina la escena del crime, pa ellí afayar pistes.<ref>T. Gunning, ''Lynx-Eyed Detectives and Shadow Bandits: Visuality and Eclís in French Detective Stories'', Yale French Studies 108, (2005), p.75.</ref> ==== El casu de Dickens ==== [[Ficheru:Dickens by Watkins detail.jpg|thumb|left|170px|Charles Dickens en 1858]] Otru exemplu tempranu d'una novela policiaca (''whodunit''<ref>''[http://definicion.dictionarist.com/whodunit Whodunit]''</ref>) ye la obra ''Bleak House''<ref>''[http://www.ojosdepapel.com/Index.aspx?article=2878 Bleak House]'' (''[[Casa afarada]]'', testu en llinia [[:m:s:en:Bleak_House|n'inglés]] y [[:m:s:fr:Bleak-House|en francés]])</ref> escrita por [[Charles Dickens]] en 1853. L'intrigante abogáu Tulkinghorn ye asesináu na so oficina a altes hores de la nueche, y el crime ye investigáu pol Inspector Bucket de la Policía Metropolitana. Numberosos personaxes apaecen na escalera que conduz a la oficina de Tulkinghorn esa nueche, dalgunos d'ellos amarutaos, y Bucket tien d'investigalos según los misterios que se plantegen, a efeutos de poder identificar al asesín. Foi tamién el primer escritor n'utilizar la pallabra 'detective' nes sos noveles. ==== El casu de Wilkie Collins ==== [[Ficheru:Wilkie-Collins.jpg|thumb|derecha|130px|Wilkie Collins]] A [[Wilkie Collins]] (1824-1889), dacuando referíu como'l "güelu de la ficción detectivesca inglesa", atribúyese-y la primera gran novela de misteriu, ''The Woman in White'' (''[[La dama de blancu (Wilkie Collins)|La dama de blancu]]''), según otres destacaes obres. [[T.S. Eliot|Thomas Stearns Eliot]] dixo sobre la novela ''[[The Moonstone]]'' (''[[La piedra llunar]]'') de Collins, "el primeru, el más llargu, y lo meyor de les noveles de detectives n'inglés ... nun xéneru inventáu por Collins y non por Poe",<ref>David, Deirdre [https://books.google.com/books?id=VXQXzUbCSygC&pg=PA179&dq=the+first,+the+longest,+and+the+best+of+modern+English+detective+novels&cd=5#v=onepage&q=the%20first%2C%20the%20longest%2C%20and%20the%20best%20of%20modern%20English%20detective%20novels&f=false The Cambridge companion to the Victorian novel] p.179. [[Cambridge University Press]], 2001.</ref> y pela so parte [[Dorothy L. Sayers]] afirmó al respeutu: "... probablemente la historia de detectives más fina enxamás escrita".<ref>Hall, Sharon K (1979). ''Twentieth century literary criticism''. p.531. University of Michigan</ref> ''The Moonstone'' contién una serie d'idees qu'establecieron nel xéneru, delles carauterístiques clásiques de les histories de detectives nel sieglu XX: * Robu o crime nuna ''[[Country house|Country House]]''. * ''"Trabayu internu"'', [[crime]] o otra aición ilícita cometida por o con ayuda de daquién emplegáu pola víctima, o por o con ayuda de daquién con fácil y confiáu accesu a la víctima. * ''"Rede herrings"'' (''"sardina afumada"''), pista o niciu pa distraición, que resulta nun ser relevante pa la solución del misteriu. * Participación de ''investigador espertu'', profesional, con bien bonos antecedentes y reconocencia. * Participación de ''policía llocal'', cabileñu y qu'enforma s'equivocar. * Participación de gran númberu de ''sospechosos'', qu'en realidá son inocentes na so mayoría. * Esistencia d'un ''criminal'', que resulta ser el "sospechosu menos probable". * Esistencia d'un ''"[[misteriu de cuartu zarráu]]"'' (''"locked room mystery"''). * Esistencia d'una ''reconstrucción del crime''. * Cuasi a la fin de la obra, presentación d'un ''xiru inesperáu na trama''. ==== El casu de Arthur Conan Doyle ==== [[Ficheru:Conan doyle.jpg|thumb|130px|Arthur Conan Doyle]] A pesar de que la obra ''La piedra llunar'' (1868) considérase xeneralmente como la verdadera primer novela policial, una serie de críticos suxuren qu'esi méritu correspuénde-y a ''[[The Notting Hill Mystery|Notting Hill Mystery]]'' (1862-1863), escrita sol seudónimu "Carlos Félix", que nel tiempu ye un pocu anterior, y primer novela n'usar téuniques clares que más tarde definiríen el correspondiente xéneru lliterariu.<ref name="collins">[[Paul Collins (writer)|Paul Collins]]. [http://www.nytimes.com/2011/01/09/books/review/Collins-t.html "The Case of the First Mystery Novelist"], in-print as "Before Hercule or Sherlock, There Was Ralph", ''[[New York Times Book Review]]'', January 7, 2011</ref><ref name="symons">[[Julian Symons]] (1972), ''Bloody Murder: From the Detective Story to the Crime Novel''. pg.51: "..there is non doubt that the first detective novel, preceding [[Wilkie Collins|Collins]] and [[Gaboriau]], was ''The Notting Hill Mystery''.</ref> En 1952, [[William Buckler]] identificó al autor de dicha novela como [[Charles Warren Adams]], y nel añu 2011, l'investigador norteamericanu [[Paul Collins (escritor)|Paul Collins]] atopó una serie d'evidencies que confirmen el reclamu nesti sentíu nel so momentu fechu por Buckler.<ref name="collins"/><ref name="buckler">Buckler, William. "Once a Week Under Samuel Lucas, 1859-65", ''PMLA'', 67.7(1952): 924-941.</ref> Unos años más tarde, en 1887, [[Arthur Conan Doyle]] creó'l personaxe [[Sherlock Holmes]], el más famosu detective na ficción. Anque Sherlock Holmes nun pueda ser señaláu como'l primera detective de ficción o ensin influencia d'otres obres anteriores (notoriamente esti escritor recibió influencies de Edgar Poe al traviés del personaxe [[C. Auguste Dupin]], lo mesmo que de Émile Gaboriau col personaxe [[Monsieur Lecoq]]), el nome de Holmes fíxose [[proverbiu]] y [[paradigma]] na temática. Nel so momentu Conan Doyle declaró que'l calter y el perfil de Holmes tuvo inspiráu pol doctor [[Joseph Bell]], pa quien Doyle a propósito trabayó como emplegáu na [[Edinburgh Royal Infirmary]] (Enfermería Real d'Edimburgu). N'efeutu, tal como lo fadría Holmes na ficción, Joseph Bell destacar por realizar importantes conclusiones a partir d'observaciones secundaries y aparentemente intrescendentes o menores.<ref>{{Citation |last=Lycett |first=Andrew |títulu=The Man Who Created Sherlock Holmes: The Life and Times of Sir Arthur Conan Doyle |publisher=Free Press |añu=2007 |isbn=978-0-7432-7523-1 |pages=53–54, 190}}</ref> Holmes ye mundialmente conocíu pol so [[intelixencia|brillantez intelectual]] según pola so astucia, la so poder d'[[observación]], la so [[razonamientu deductivu]], el so [[forense|conocencia forense]], les sos habilidaes pa solucionar difíciles [[caso|casos llegales]]. Conan Doyle escribió cuatro [[noveles]] y cincuenta y seis [[Rellatos curtios de Sherlock Holmes|histories curties]] col personaxe Holmes, y cuasi toes estes obres son rellataes pol amigu de Holmes, el so ayudante y biógrafu, el [[Doctor Watson|Dr. John H. Watson]]. == Les noveles de detectives de la edá d'oru == === El casu de Agatha Christie === [[Ficheru:Agatha Christie.png|thumb|140px|Agatha Christie]] El periodu de los años 1920 y 1930 conozse xeneralmente como la ''edá d'oru de la ficción detectivesca''.<ref>''[http://elmontevideanolaboratoriodeartes.blogspot.com/2012/06/el-simple-arte-de-matar-raymond.html Edá d'oru de la ficción detectivesca]''</ref> Mientres esti periodu, surdieron una serie d'escritores bien populares, na so mayoría británicos, pero acompañaos tamién por notables escritores norteamericanos del xéneru. Los escritores son una parte importante d'esi autores del llamáu "Sieglu d'Oru", y ente elles correspuende señalar especialmente a [[Agatha Christie]]. Cuatro escritor d'esi tiempu son consideraes como les "Reines de la Delincuencia": la mentada [[Agatha Christie]] de primeres, [[Dorothy L. Sayers]], [[Ngaio Marsh]], y [[Margery Allingham]]. Y escluyendo a [[Ngaio Marsh]] (que nació en [[Nueva Zelanda]]), les restantes yeren toes britániques. Delles convenciones del xéneru policial fueron normalizaes mientres esta "Edá d'Oru". Y en 1929, dalgunes d'estes normes fueron codificadas pol escritor [[Ronald Knox]] nel so ''"Decálogu de les regles de la ficción detectivesca"'', onde s'encamentaba como una importante cuestión ''"evitar na ficción los elementos d'orixe sobrenatural"''. Les citaes convenciones taben destinaes a garantizar, en pallabres de Knox, qu'una historia de detectives ''"tuviera como principal interés la investigación d'un misteriu, que los sos elementos esponer con claridá al llector nuna etapa temprana del desenvolvimientu de la trama, y que la so naturaleza tuviera empobinada a espertar l'interés del llector, y escontra el final de la obra, satisfaciéndolo dafechu col desenllaz"''. Nes histories de detectives de la Edá d'Oru, un estrañu, dacuando un investigador asalariáu o un oficial de policía, pero de cutiu un aficionáu con talentu, ye quien investiga un asesinatu cometíu nuna redolada zarrada o siquier bien delimitado, buscando al culpable dientro d'un conxuntu llindáu de sospechosos. El subxéneru más estendíu de la novela detectivesca, convertir na novela policiaca (o [[whodunit]]), onde un gran inxeniu tien de ser puestu n'obra, narrando los detalles del crime, usualmente un [[homicidiu]], y onde la subsecuente investigación nun dexa n'evidencia al criminal hasta cuasi'l fin de la historia, momentu nel que s'identifica al culpable y danse les esplicaciones finales. Según los estudiosos [[Carole Kismaric]] y [[Marvi Heiferman]], la Edá d'Oru de la ficción detectivesca empezó colos detectives aficionaos d'altu vuelu, golifando o albidrando asesinos qu'acesmen en xardinos de roses, o per caminos rurales, o en pueblos pintorescos. Y munches convenciones del xéneru policial-ficción desenvolver nesi tiempu, de la mano de munchu escritores quien en munchos casos evolucionaron d'artistes populistes a poetes respetaos, y faciendo camín con histories de misterios.<ref name="NDHB">Carole Kismaric, Marvin Heiferman; ''The Mysterious Case of Nancy Drew & The Hardy Boys''; New York, Simon & Schuster (1998), p. 56, ISBN 0-684-84689-6</ref> Munchos de los llibros más populares d'esa Edá d'Oru, fueron escritos por Agatha Christie, que produció una llarga serie de llibros con aventures de los sos detectives [[Hércules Poirot]] y [[Miss Marple]], ente otros, y onde polo xeneral presentábase un complexu ruempecabeces que'l llector debía desentrañar. Pela so parte, otros famosos detectives son: [[Lord Peter Wimsey]] de la escritora [[Dorothy L. Sayers]], y [[Philo Vance]] del autor norteamericanu [[S.S. Van Dine]]. Les noveles de Christie inclúin conocíos títulos como ''[[Asesinatu nel Orient Express]]'', ''[[L'asesinatu de Roger Ackroyd]]'', o ''[[Diez negrinos]]''.<ref>''[http://web.archive.org/web/http://reginairae.blogcindario.com/2007/02/00380-diez-negrinos-y-non-quedu-nengunu-de-agatha-christie.html Los diez indiecitos]''</ref> El "enigma-rompecabeza" llevóse entá más llueñe, desenvolviendo trames atélites y aparentemente imposibles, con [[John Dickson Carr]], y tamién coles obres de [[Carter Dickson]], quien ye consideráu como'l maestru del ''"misteriu de l'habitación zarrada"''. Y tamién con [[Cecil Street]] y col detective Dr. Priestley (especialista en procedimientos téunicos), de [[John Rhode]]. Paralelamente n'Estaos Xuníos, la novela negra foi adoptada y llargamente desenvuelta por [[Rex Stout]] y [[Ellery Queen]], ente otros. La énfasis nes regles formales mientres la Edá d'Oru, produció una variedá de reaiciones y de resultaos. La mayoría de los escritores contentar con siguir les regles ce por be, anque en ciertos casos, dalgunos apatayaben delles normes, ente qu'otros esplotaben les convenciones y llevar al estremu, p'asina producir resultaos nueves y sorprendentes. == Les noveles de detectives privaos == [[Martin Hewitt (investigador)|Martin Hewitt]], creáu pol autor británicu [[Arthur Morrison]] en 1894, da quiciabes el primer exemplu na [[lliteratura]] del perfil modernu d'un detective priváu. Na década de 1920, [[Al Capone]] y la [[mafia]] pela so parte inspiraron non solamente mieu y reserva na población, sinón tamién interés per esi mundu soterrañu de delincuencia y de negocios turbios con calquier [[italia]]na/[[sicilia]]na. Y ye asina que revistes populares en formatu ''[[Pulp (lliteratura)|pulp]]'' tales como ''[[Black Mask (revista)|Black Mask]]'' (n'español ''Mázcara Negra'') supieron capitalizar esti interés del públicu, y autores tales como [[Carroll John Daly]] ellí publicaron histories violentes centraes nel desorde, la prepotencia, y l'inxusticia qu'arrodia la vida y les aiciones de los criminales-mafiosos, y non namái plantegando en detalle les circunstancies de los sos crímenes. Dende dientro d'esti ambiente lliterario surdieron munches histories y noveles sobre detectives privaos, tamién conocíos como investigadores privaos (o ''IP''). Estes histories de cutiu enfocábense nes llimitaciones de la xusticia de la dómina pa procesar y penar a los delincuentes, una y bones la mesma munches vegaes trataba con escesiva prudencia y delicadeza a estes xentes, en llugar de solmena-yos un tratu aspru, duru, esixente.<ref name="NDHB" /> Na década de 1930, el xéneru ficción detectivesca foi adoptáu con entusiasmu polos escritores estauxunidenses. Asina se desenvolvió'l perfil duru y con estilu de los detectives surdíos de la imaxinación de [[Dashiell Hammett]], [[Jonathan Latimer]], [[Erle Stanley Gardner]], y de dellos otros escritores, personaxes qu'esploraben les cais y l'ambiente corrupto de los [[Estaos Xuníos]] empobinaos a defender la llei y l'orde. Esti especial estilu de novela negra aportó a conocíu como ''[[Hard Boiled]]'', y tomaba histories con ciertos perfiles que se repitíen, sobremanera en [[ganster]]s ([[Mafia|mafiosos]]), en [[lladrones]], y en víctimes de [[delitu|delitos]], describiendo la realidá nun llinguaxe severo y elegante, so la implacable visión del héroe, el detective de cara impasible y güeyos caltriantes. Esti subxéneru ensin dulda constituyó un fenómenu netamente estauxunidense.<ref name="NDHB" /> Precisamente a fines de los años trenta, [[Raymond Chandler]] actualizó la forma d'actuación del so detective priváu [[Philip Marlowe]], presentándolo con una voz más íntima ya inespresiva, y alloñar del estilu de les histories sobre'l ''[[L'axente de la Continental (personaxe)|Axente de la Continental]]''. [[Ficheru:Robert mitchum.jpg|thumb|derecha|235px|Robert Mitchum (fotografía promocional del actor), unu de quien interpretaron al personaxe Philip Marlowe nel cine, títulu de la correspondiente película: ''[[The Big Sleep (película de 1978)|The Big Sleep]]''.]] A pesar d'empobinase a trazar una historia, el diálogu cadenciosu y les narraciones enigmátiques escrites por [[Raymond Chandler]] emprestábense bien pa faer musicales, yá que remembraben caleyones escuros y matones difíciles, según muyeres riques y homes poderosos. Y delles series pa televisión y delles películes facer en rellación al personaxe [[Philip Marlowe]]. Pela so parte, [[James Hadley Chase]] escribió delles noveles utilizando esti tipu de personaxe como l'héroe principal, incluyendo ''Blonde's Requiem'' (1945), ''Lay Her Among the Lilies'' (1950), y tamién ''Figure It Out for Yourself'' (1950). Los héroes d'estes noveles tienen los típicos ''[[private eye]]s'', bien similares a los de Philip Marlowe. [[Ross Macdonald]], seudónimu de [[Kenneth Millar]], actualizó les coses col nuevu detective [[Lew Archer]]. Y munchos de los escritores del xéneru detectivesco, fixeron usu de la psicoloxía y de la so bella prosa, dando impresión de realismu al traviés de la violencia, el sexu, y la confrontación, lo que per un sitiu sicasí yera ilusoriu, yá que cualesquier ''private eye'' real, sometíu a una investigación de ficción típica, llueu taría o muertu o incapacitado. La película [[Harper (película)|Harper]] de 1966, dirixida por [[Jack Smight]] y protagonizada por [[Paul Newman]] como [[Lew Harper]], basar na primer historia d'esti detective, ''The Moving Target'' (''El blancu móvil'', 1949). Y en 1976, Newman vuelve interpretar esi rol en ''The Drowning Pool'' (''Head Above Water''). Michael Collins, seudónimu de [[Dennis Lynds]], xeneralmente considérase l'autor que llevó'l xéneru al maduror. El so detective de ficción [[Dan Fortune]], arréyase costantemente na mesma clase d'aventures de David-y-Goliat, que personaxes tales como los creaos por [[Dashiell Hammett]] y [[Raymond Chandler]]. Y al respeutu Kenneth Millar (seudónimu [[Ross Macdonald]]) afirmó: ''"...pero Collins adoptó una orientación sociolóxica, esplorando'l significáu de los ambientes carauterísticos na sociedá, y l'impautu que los mesmos teníen sobre la xente"''. Ensin dulda les noveles sobre investigadores privaos n'Estaos Xuníos, fueron un campu apoderáu polos homes, y nel que los autores escasamente incursionaron, hasta que surdieron [[Marcia Muller]], [[Sara Paretsky]], y [[Sue Grafton]], a fines de los setenta y principios de los ochenta.<ref name="Martin">Martin, Nora (1996). ''[http://scholars.wlu.ca/etd/3/ ""In the business of believing women's stories": Feminism through detective fiction (Sara Paretsky, Sue Grafton)"]'' (M.A. thesis) Wilfrid Laurier University</ref> == La "novela policiaca" frente a la "historia de detectives invertida" == {{AP|Whodunit|historia detectivesca invertida}} La mayoría de les histories de detectives siguen la "novela policiaca" nel formatu "[[whodunit]]". Ellí, la delincuencia y el crime, según los acontecimientos posteriores a los delitos mientres les investigaciones, presentar pa los llectores d'una manera amena ya interesante, progresivamente apurriéndo-yos pistes sobre quién podría ser l'autor o autores de los ilícitos. Y el esclarecimiento completu de los fechos y de les responsabilidaes, solamente resuélvese escontra a la fin del rellatu. Nuna historia de detectives invertida, el delitu na mayoría de les sos facetes y polo xeneral tamién la identidá del delincuente (o de los delincuentes), amuésense o se describen de primeres de la narración. Y de siguío, l'atención concentrar nes investigaciones posteriores y nes distintes actuaciones xudiciales y policiales, pos ye ellí que s'empobina l'atención de los llectores. El "ruempecabeces" presentáu a los llectores, esto ye, el desafíu pa los llectores, ta nel analís de pistes y pruebes, según n'el mesmu interés de les actuaciones xudiciales-llegales. == Les histories sobre la policía procesal == {{AP|Policía procesal}} Munches histories de detectives tomen a los funcionarios xudiciales y a los oficiales de policía como los sos personaxes principales. De xacíu, estes histories pueden tener una variedá de presentaciones y formatos, y en munchos casos, los autores traten de presentar de manera realista les actividaes rutinaries tantu de funcionarios xudiciales como de policías, quien con frecuencia remanen más d'un casu de forma simultánea. Asina, el verdaderu interés del rellatu y de la presentación centrar en cuestiones tales como: ''Les debilidaes y les fortaleces de la xusticia''; ''Les reformes del sistema xurídicu''; ''Les habilidaes de los fiscales''; ''Los fallos inxustos''. Esti tipu de rellatos<ref>Isabel Maldonado Sánchez, [http://www.plumajuridica.mx/seguridad-publica/la-policia-procesal.html ''Pluma Xurídica: La Policía Procesal''], 18 de payares de 2008, nota publicada nel periódicu mexicanu ''La Voz de Michoacán''.</ref> define un subxéneru<ref>''[http://recursos.cnice.mec.es/lengua/profesor/eso2/t1/teoria_5.htm Subxéneru]''</ref> de la ficción detectivesca, que s'empobina a plantegar el día ente día de la [[Policía|institución policial]] y del sistema xurídicu, nel cursu de la investigación d'un [[crime]]. == Otros subxéneros == :''Subxéneru específicu de detectives históricos; consultar'' [[Whodunnit históricu]] ''pa una visión más xeneral y completa''. El primer detective aficionáu de ferrocarril, [[Thorpe Hazell]], foi creáu por [[Victor Whitechurch]]; les histories d'esti escritor fueron bien siguíes pol públicu, y almiraes inclusive por [[Ellery Queen]] y [[Dorothy L. Sayers]], ente otros.<ref>''Stories of the Railway'', reprinted Routledge & Kegan Paul, London, 1977, ISBN 0-7100-8635-0: Foreword by Bryan Morgan</ref> "[[Cozy mystery (lliteratura)]]" (''Misterios atopadizos'' o ''Misterios Cozy'') empezó nel sieglu XX como un subxéneru de la ficción criminal o ficción detectivesca, y como una especie de reinvención o de vuelta de tuerca en rellación a les noveles policiaques de la ''edá d'oru''. Polo xeneral y contrariamente al estilu ''"[[giallo]]"'', esti tipu de noveles eviten o anidien les escenes de violencia y suspensu, y con frecuencia cunten con muyeres detectives aficionaes (''amateurs''). Amás, dacuando tamién se da cabida al humor, y/o a lo que podríamos llamar ''misterios temáticos'' (''misterios culinarios'', ''misterios animales'', etc.). Otru subxéneru de la novela policiaca ye'l que s'ocupa de los [[asesinos en serie]], lo que podría ser consideráu como un afloramientu o un surdimientu de la [[policía procesal]]. Asina, espublizáronse nueves noveles de misteriu, nes que la fuercia policial intenta trepar con ciertu tipu de criminal conocíu na década de los años 1920 como un "maniacu homicida". A esta clase de rellatos correspuenden les primeres noveles de [[Philip Macdonald]], y tamién ''[[Cat of Many Tails]]'' d'[[Ellery Queen]]. Sicasí, esti tipu de lliteratura foi muncho más popular dempués del acuñamientu de la espresión "asesín en serie" o "asesín serial" na década de 1970; un exemplu ye la publicación en 1988 de ''[[The Silence of the Lambs (novela)|The Silence of the Lambs]]'' (''The Silence of the Lambs''). Estes histories presenten con frecuencia les actividaes de dellos miembros d'una fuercia de policía o axencia de gobiernu, nos sos esfuercios pa detener a un asesín qu'escueye a les sos víctimes sobre bases escures y/o morbosas; ensin dulda, estos rellatos incorporen muncho más violencia, más suspensu, y tamién más frustraciones psicolóxiques y sexuales, qu'otres lliteratures de suspensu. == Analís == === Preservación de los secretos de la historia === Inclusive si nun ye con mala intención, publicistes, críticos, estudiosos, aficionaos, ya inclusive persones cercanes al autor, dacuando dan detalles a destiempu sobre una obra, o inclusive antemanen indebidamente un resumíu esclarecimiento de la trama d'un rellatu, por casu como nel casu de ''[[I, the Jury]]'' (''Yo, el xuráu''), de [[Mickey Spillane]]. Dempués de los creitos de la película de [[Billy Wilder]] titulada ''Witness for the Prosecution'' (''[[Witness for the Prosecution (película)|Witness for the Prosecution]]''), a los espectadores pídese-yos que nun falen con naide sobre la trama de la obra y menos sobre'l desenllaz, por qu'asina, futuros espectadores tamién sían capaces d'esfrutar dafechu la tensión del desenvolvimientu de la historia y l'aclaración final del misteriu. Y estos precuros o reserves nun son para menos. La historia ye más disfrutable si l'espectador o llector sosprender colos xiros de la trama, y pallo, nun tien de conocer los de mano. === Plausibilidad y coincidencia === Nes series onde interactúan detectives aficionaos, frecuentemente atópense situaciones nes llendes de la verosimilitud. El perfil de [[Miss Marple]] ye un exemplu, trepando con un envaloráu de dos asesinatos al añu (esto nun lu asocede a la xente común y corriente). Otra situación pocu creíble ye'l llugar de residencia de Jane Marple,<ref>''[http://entrelibrosylibreros.blogspot.com/p/miss-marple.html Jane Marple]''</ref> el pequeñu y sele pueblu de [[St. Mary Mead]], dende onde se repara la depravación humana de la nuesa sociedá contemporánea, perfectamente comparable a la que nel so tiempu teníen [[Sodoma y Gomorra]] (tal como lo señalara a propósito [[William L. DeAndrea]]).<ref>Richard L. Floyd, ''[http://mondayeveningclub.blogspot.com/2009/02/butler-did-it-passion-for-mystery.html The butler did it: A passion for mystery novels]'', THE MONDAY EVENING CLUB, febreru 28 de 2009.</ref> Daqué similar puede afirmase de la heroína de televisión [[Jessica Fletcher]] en ''[[Murder, She Wrote]]'', quien s'enfrenta a cuerpos ensin vida onde quiera que va, y al traviés de los años, los cadabres asocédense unu tres otru nes cais de [[Cabot Cove]], [[Maine]], onde ella vive, una y bones munchos de los asesinatos que Jessica analiza, asocedieron precisamente nesa ciudá ficticia Cabot Cove. [[Ficheru:Tony Shalhoub.jpg|thumb|derecha|220px|[[Tony Shalhoub]] ye l'actor qu'interpreta al personaxe [[Adrian Monk]].]] Na serie de televisión ''[[Monk (serie TV)|Monk]]'' de cutiu búrllense d'esta frecuencia d'inverosímiles. El personaxe principal nesta serie, [[Adrian Monk]], repetidamente ye acusáu de ser un "amuleto de mala suerte" y un "imán d'asesinatu", como resultáu de la frecuencia cola cual sucesos criminales asoceden na so vecindá. De manera análoga, [[Kogoro Mori]] en [[Detective Conan]] tien esi tipu de reputación pocu falaguera. Anque Mori ye en realidá un [[Detective priváu|investigador priváu]] cola so propia axencia, la policía intencionalmente nunca lo toma bien en serio cuando lo repara analayando d'una escena de crime a otra. El rol y la llexitimidá de les pocu creíbles coincidencies, frecuentemente foi'l tópicu d'encaloraes discutinios, desque [[Ronald A. Knox]] afirmó categóricamente nel so sestu mandamientu, que "nenguna situación casual tendría d'ayudar al detective". === Efeutos de la teunoloxía === El progresu teunolóxicu tamién fixo munchos argumentos inverosímil y anticuáu. Por casu, el predominiu de los [[teléfonu móvil|teléfonos móviles]] y los [[buscapersonas]] lo mesmo que de [[Personal dixital assistant|PDAs]], hai significativamente alteriáu les situaciones antes bien peligroses, nes que tradicionalmente los investigadores podíen quedar aisllaos y a mercé de los criminales. A éstes dellos autores nun supieron afaese a los cambeos provocaos pola teunoloxía moderna, ente qu'otros, como por casu [[Carl Hiaasen]], sí lo fixeron. Una táctica qu'evita esta cuestión de la meyora teunolóxica, llograr col [[Whodunnit históricu|xéneru policial históricu]]. Como la interconectividad global fai que'l suspensu lexítimu seya más malo de llograr nel tiempu actual, dellos escritores, ente ellos [[Elizabeth Peters]], [[Paul Charles Doherty]], [[Steven Saylor]], y [[Lindsey Davis]] - dexaron de llau la ellaboración de complicaes trames pa la xeneración de tensión, optando nel so llugar, por encuadrar l'aición en dalgún periodu históricu (principios del sieglu XX, sieglu XIX, etc.). Esta estratexa obliga al protagonista a desenvolver la investigación en forma más atélite y creativa, yá que nesi contestu sociotemporal escarez de les ferramientes teunolóxiques güei día disponibles. === Introducción a les subculturas étniques y rexonales === Especialmente nos Estaos Xuníos, la ficción detectivesca surdió na [[década de 1960]], y ganó prominencia nes décades posteriores, como una forma pa los autores de desenvolver histories en diverses subculturas, y empobinaes a una audiencia estendida. Un estudiosu escribió alrodiu de les noveles de detectives de [[Tony Hillerman]], ambientadas en [[Pueblos indíxenes de les Américas|medios nativos]] de les poblaciones alredor de [[Nuevu Mexico]]: ''"munchu llectores d'América Llatina, probablemente consiguieron una visión más clara en rellación a la cultura navaya, lleendo antigües histories de detectives qu'instruyéndose en llibros más recién"''.<ref>[https://books.google.com/books?id=UIrr2lOnkp8C&lpg=PP1&pg=PA8#v=onepage&q&f=false "Canonization, Modern Literature, and the Detective Story], John G. Cawelti, from ''Theory and practice of classic detective fiction'', Jerome Delamater, etc., Hofstra University, 1997, p. 8</ref> Otros notables escritores tamién esploraron les comunidaes rexonal y étnicu nes sos respeutives noveles de detectives, y ente ellos atópense: * [[Harry Kemelman]], que la so serie [[Rabbi Small]] afirmó'l conservadorismu xudíu en [[Massachusetts]]; * [[Walter Mosley]] , que'l so llibru [[Easy Rawlins]] afondó na comunidá afroamericana de los años 1950, en [[Los Angeles]]; * [[Sara Paretsky]], que'l so llibru [[V. I. Warshawski]] esploró y presentó delles subculturas de la contorna de [[Chicago]]. == Normatives pa les histories de detectives == Dellos autores trataron d'esponer una especie de llista de "mandamientos sobre detectives" pa los posibles autores del xéneru. Según ''"Twenty rules for writing detective stories"''<ref>''"[http://gaslight.mtroyal.ca/vandine.htm Twenty rules for writing detective stories]"''</ref> (''"Venti regles pa escribir histories de detectives"''), de [[S. S. Van Dine]] (1928): ''"Una historia de detectives ye una especie de xuegu intelectual. Ye más - ye cuasi un eventu deportivu - y p'escribir bones histories de detectives, esisten lleis perbién definíes (non escrites seique, pero non menos importantes). Estes regles constitúin una especie de credo, basáu en parte na práutica de tolos grandes escritores d'histories de detectives, y en parte nos impulsos de la conciencia interna del autor honestu"''.<ref>''[http://gaslight.mtroyal.ca/vandine.htm Twenty rules for writing detective stories (1928)]'' por S.S. Van Dine</ref> Pela so parte, en 1929 Ronald Knox escribió un conxuntu de "Diez Mandamientos" o Decálogu, consultar información sobre la [[edá d'oru de la ficción detectivesca]]. == Famosos detectives de ficción == [[Ficheru:Little Shop of Horrors detectives.JPG|thumb|derecha|250px|Escena de la película ''[[The Little Shop of Horrors (película de 1960)|The Little Shop of Horrors]]''.]] [[Ficheru:Rocky King Detective DuMont Television Network.JPG|thumb|derecha|250px|Escena de la serie de televisión [[Rocky King, Inside Detective]].]] [[Ficheru:Nick Carter, Master Detective 1939.JPG|thumb|derecha|250px|De la película ''[[Nick Carter, Master Detective]]'', protagonizada por [[Addison Richards]].]] [[Ficheru:Ursula Thiess Robert Taylor The Detectives 1960.JPG|thumb|derecha|250px|[[Ursula Thiess]] y [[Robert Taylor (actor)|Robert Taylor]], nuna escena del programa de televisión tituláu "[[The Detectives for a year]]".]] La llista completa de los detectives de ficción ye inmensa. Munchos d'ellos afáense bien a la novela y ellí tán representaos, pero hai tamién en munches [[series de televisión]], según nel [[cine]]matógrafía, y hasta nes [[historietes]]. Polo xeneral, los detectives de ficción o investigadores de ficción son asimilables a unu de los siguientes cuatro [[arquetipu|arquetipos]]: * el [[Arquetipu d'investigador aficionáu|detective aficionáu]] ([[Jane Marple|Miss Marple]], [[J.B. Fletcher|Jessica Fletcher]], [[Lord Peter Wimsey|Peter Wimsey]]); * l'[[Detective priváu|investigador priváu]] ([[Hércules Poirot|Poirot]], [[C. Auguste Dupin|Dupin]], [[Sherlock Holmes|Holmes]], [[Philip Marlowe|Marlowe]], [[Sam Spade|Spade]], [[Thomas Sullivan Magnum|Magnum]], [[Simon & Simon]], [[Justin de Quincy|Quincy]]); * el [[Policía|detective axente de policía]] ([[Adam Dalgliesh|Dalgliesh]], [[Teniente Teo Kojak|Kojak]], [[Inspector Morse|Morse]], [[Frost (Mortal Kombat)|Frost]], [[Barnaby Rudge|Barnaby]], [[Inspector Clouseau|Clouseau]], [[Teniente Columbo|Columbo]], [[Inspector Arkady Renko|Arkady Renko]]); * los [[Peritu xudicial|especialistes forenses]] ([[Kay Scarpetta|Scarpetta]], [[Dr. Edward "Fitz" Fitzgerald]] -[[Cracker]]-, [[Franquicia CSI|CSI]], [[Dr. Thorndyke]], [[Quincy (médicu forense)|Quincy]]). Conocíos detectives de ficción y los sos respeutivos creadores son: '''Grandes detectives (de cuadros oficiales-estatales)''' * [[Sexton Blake]] - Munchos inclúin [[Hal Meredeth]], [[John Creasey]], [[Jack Trevor Story]], y [[Michael Moorcock]] * [[Encyclopedia Brown|Leroy "Encyclopedia" Brown]] – [[Donald J. Sobol]] * Detective [[Ebenezer Gryce]] - [[Anna Katharine Green]] ''[[Amelia Butterworth Misteries]]'' * [[Max Carraos]] – [[Ernest Bramah]] * Lord Edward Corinth - [[David Roberts (novelista)|David Roberts]] * [[Jonathan Creek]] – [[David Renwik]] creador de la serie televisada ''[[Jonathan Creek (serie)|Jonathan Creek]]'' * [[Alex Delaware]] – [[Jonathan Kellerman]] * [[Nancy Drew]] – [[Edward Stratemeyer]], [[Carolyn Keene]] * [[Bulldog Drummond]] – [[Herman Cyril McNeile|Sapper]] * [[Erast Fandorin]] – [[Boris Akunin]] * [[Gideon Fell]] – [[John Dickson Carr]] * [[Jessica Fletcher]] – Creáu por [[William Link]] y [[Richard Levinson]] pa ''[[Murder, She Wrote]]'' (TV 1984-96) * [[The Hardy Boys]] – [[Franklin W. Dixon]] * [[Thorpe Hazell]] – [[Victor Whitechurch]] * [[Shinichi Kudo]] – [[Gosho Aoyama]] * [[Yusaku Kudo]] - [[Gosho Aoyama]] * [[Hattori Heiji]] - [[Gosho Aoyama]] * [[Patrick Jane]] - Creáu por [[Bruno Heller]] pa ''[[The Mentalist]]'' TV series (2008- ) * [[L (personaxe de Death Note)|L Lawliet]] - [[Tsugumi Ohba]] y [[Takeshi Obata]] * [[Perry Mason]] – [[Erle Stanley Gardner]] * [[Travis McGee]] – [[John D. MacDonald]] * [[John Rhode#Dr. Priestley Novels|Dr. Lancelot Priestly]] – [[John Rhode]] * [[Ellery Queen (personaxe)]] – [[Ellery Queen]] * Violet Strange - [[Anna Katharine Green]] * [[Dr. John Thorndyke]] – [[R. Austin Freeman]] * [[Philip Trent]] - [[Edmund Clerihew Bentley]] * [[Augustus S. F. X. Van Dusen|Professor Augustus S. F. X. Van Dusen]] - [[Jacques Futrelle]] * [[Lord Peter Wimsey]] – [[Dorothy L. Sayers]] '''Investigadores privaos''' ([[:en:List of fictional private investigators|completu llistáu n'inglés]]) * [[C. Auguste Dupin|Chevalier Auguste Dupin]] – [[Edgar Allan Poe]] * [[Jonathan Ames (personaxe)|Jonathan Ames]] - [[Jonathan Ames]] na serie de televisión ''[[Bored to Death]]'' * [[Angel (Buffy the Vampire Slayer)|Angelus/Angel]] – Creáu por [[Joss Whedon]] pa ''[[Angel (serie de televisión)]]'' (1999-2004) * [[Lew Archer]] – [[Ross Macdonald]] * [[Byomkesh Bakshi]] – [[Sharadindu Bandyopadhyay]] * [[Vincent Calvino]] – [[Christopher G. Moore]] * [[Elvis Cole]] – [[Robert Crais]] * [[The Continental Op]] – [[Dashiell Hammett]] * [[Carland Cross (personaxe)|Carland Cross]] – Creáu por [[Michel Oleffe]] y [[Olivier Grenson]] pa ''[[Carland Cross (serie de televisión)]]'' (1996) * [[The Diamond Brothers|Tim Diamond]] – [[Anthony Horowitz]] * [[Feluda]] – [[Satyajit Ray]] * [[Dirk Gently]] - [[Douglas Adams]] * [[Colonel Wyckham Gore]] - [[Lynn Brock]] * [[Cordelia Gray]] - [[P.D. James]] * [[Mike Hammer]] – [[Mickey Spillane]] * [[Sherlock Holmes]] – Sir [[Arthur Conan Doyle]] * Laura Holt – Creáu por [[Robert Butler (direutor)|Robert Butler]] y Michael Gleason pa ''[[Remington Steele]]'' TV series (1982-87) * [[Thomas Magnum]] – Creáu por [[Donald P. Bellisario]] y [[Glen A. Larson]] pa ''[[Magnum, P.I.]]'' TV series (1980-88) * [[Philip Marlowe]] – [[Raymond Chandler]] * [[Kinsey Millhone]]- [[Sue Grafton]] * [[Adrian Monk]] – Creáu por [[Andy Breckman]] pa ''[[Monk (serie de televisión)]]'' (2002-09) * [[Richard Moore (Casu Zarráu)|Richard Moore]] - [[Gosho Aoyama]] * [[Charlie Parker]] - [[John Connolly (autor)|John Connolly]] * [[Hercule Poirot]] – [[Agatha Christie]] * [[Solar Pons]] - [[August Derleth]] * [[Easy Rawlins]] – [[Walter Mosley]] * [[Jim Rockford]] – Creáu por [[Roy Huggins]] y [[Stephen J. Cannell]] pa ''[[The Rockford Files]]'' TV series (1974-80) * [[Michael Shayne]] – [[Brett Halliday]] * [[Miss Silver]] – [[Patricia Wentworth]] * A.J. and Rick Simon - Creáu por [[Philip DeGuere]] pa ''[[Simon & Simon]]'' TV series (1981-89) * [[Sam Spade]] – [[Dashiell Hammett]] * [[Shawn Spencer]] – Creáu por [[Steve Franks]] para [[Psych (serie de televisión)]] (2006- ) * [[Spenser (personaxe)|Spenser]] – [[Robert B. Parker]] * [[Nightside (llibros)|John Taylor]] - [[Simon R. Green]] * [[Amos Walker]] - [[Loren D. Estleman]] * [[V.I. Warshawski]] - [[Sara Paretsky]] * [[Nero Wolfe]] – [[Rex Stout]] * [[Pepe Carvalho]] - [[Manuel Vázquez Montalbán]] '''Detectives-policía''' ([[:en:List of fictional police detectives|completu llistáu n'inglés]]''') * [[87th Precinct]] detectives - [[Ed McBain]] * [[Roderick Alleyn]] – [[Ngaio Marsh]] * [[Inspector Alan Banks]] – [[Peter Robinson (novelista)|Peter Robinson]] * [[Tom Barnaby]] – ''[[Caroline Graham]]'' * [[Martin Beck]] – [[Maj Sjöwall y Per Wahlöö]] * Detective [[Kate Beckett]] – [[Andrew W. Marlowe]] * Detective [[Mick Belker]] - ''[[Hill Street Blues]]'' * [[Harry Bosch]] – [[Michael Connelly]] * Detective [[Lennie Briscoe]] – [[Dick Wolf]] * [[Charlie Chan]] – [[Earl Derr Biggers]] * [[Inspector Clouseau]] – [[William Blake Edwards]] en ''[[La Pantera Rosa|Pink Panther]]'' * [[Columbo]] – Creáu por [[William Link]] y [[Richard Levinson]] * Sergeant Cuff - [[Wilkie Collins]], ''[[The Moonstone]]'' * [[Sonny Crockett]] – ''[[Miami Vice]]'' * [[Adam Dalgliesh]] – [[P. D. James]] * [[Peter Lovesey#Peter Diamond novels|Peter Diamond]] - [[Peter Lovesey]] * [[Kurt Wallander]] – [[Henning Mankell]]* [[Ahmad Kamal Faridi|Colonel Faridi]] - [[Ibn-y-Safi]] * DCS [[Foyle's War#Main characters|Christopher Foyle]] – ''[[Foyle's War]]'' * [[Inspector French]] – [[Freeman Wills Crofts]] * [[Joe Friday]] * [[George Gideon]] – [[John Creasey]] * [[Robert Goren|Det. Bobby Goren]] – ''[[Law & Order: Criminal Intent]]'' * Ebenezer Gryce - [[Anna Katharine Green]] * [[Sajid Hameed|Captain Hameed]] - [[Ibn-y-Safi]] * [[Alexandra Eames|Det. Alexandra Eames]] – ''[[Law & Order: Criminal Intent]]'' * [[Elliot Stabler|Det. Elliot Stabler]] – ''[[Law & Order: Special Victims Unit]]'' * [[Olivia Benson|Det. Olivia Benson]] – ''[[Law & Order: Special Victims Unit]]'' * [[Fin Tutuola|Det. Fin Tutuola]] – ''[[Law & Order: Special Victims Unit]]'' * [[John Munch|Det. John Munch]] – ''[[Homicide: Life on the Street]]'' & ''[[Law & Order: Special Victims Unit]]'' * [[List of Law & Order: Special Victims Unit characters#Nick Amaro|Nick Amaro]] – ''[[Law & Order: Special Victims Unit]]'' * [[List of Law & Order: Special Victims Unit characters#Amanda Rollins|Amanda Rollins]] – ''[[Law & Order: Special Victims Unit]]'' * [[Grijpstra and de Gier|Adjutant Detective Henk Grijpstra and Detective Sergeant Rinus de Gier]] - [[Janwillem van de Wetering]] * Chief Inspector Heat - [[Joseph Conrad]], ''The Secret Agent'' * [[Chief Inspector Japp]] – [[Agatha Christie]] * [[Inspector Javert]] - [[Victor Hugo]] * [[Kojak|Lt. Theo Kojak]] – ''[[Kojak]]'' (protagonizáu por [[Telly Savalas]]) * [[Inspector Lestrade]] – Sir [[Arthur Conan Doyle]] * Inspector [[Karl Lohmann]] – [[Fritz Lang]] * [[Sarah Lund]] - [[Forbrydelsen|The Killing]] * [[Thomas Lynley]] – ''[[The Inspector Lynley Mysteries]]'' * [[Vic Mackey]] – ''[[The Shield]]'' * [[Jules Maigret]] – [[Georges Simenon]] * [[Comisariu Montalbano]] – [[Andrea Camilleri]] * [[Inspector Morse]] – [[Colin Dexter]] * [[Frank Pembleton]] - ''[[Homicide: Life on the Street]]'' * [[Cole Phelps]] - ''[[L.A. Noire]] * [[Inspector Rebus]] – [[Ian Rankin]] * Jackie Reid - Creáu por [[Glenn Chandler]] pa ''[[Taggart]]'' TV series (1983-2010) * [[Arkady Renko]] - [[Martin Cruz Smith]] * [[Charlie Resnick]] – [[John Harvey (author)|John Harvey]] * Robbie Ross - Creáu por [[Glenn Chandler]] pa ''[[Taggart]]'' TV series (1983-2010) * [[Andy Sipowicz]] - ''[[NYPD Blue]]'' * [[Jesse Stone novels|Jesse Stone]] – [[Robert B. Parker]] * Jim Taggart - Creáu por [[Glenn Chandler]] pa ''[[Taggart]]'' TV series (1983-2010) * [[Jane Tennison]] – ''[[Prime Suspect (UK TV series)]]'' * [[Dick Tracy]] - [[Chester Gould]] * Commissaris Simon "Piet" van der Valk - ''[[Van der Valk (serie de televisión)|Van der Valk]]'' * [[Van Veeteren]] – [[Håkan Nesser]] * Martin Vrenko – [[Avgust Demšar]] '''Detectives aficionaos''' * [[Roger Sheringham]] - [[Anthony Berkeley]] * [[Miss Marple]] – [[Agatha Christie]] * [[Philo Vance]] - [[S.S. Van Dine]] ''(seudónimu de Willard Huntington Wright)'' '''Especialistes forenses''' * [[Temperance Brennan]] – ''[[Bones (serie de televisión)|Bones]]'' * Eddie "Fitz" Fitzgerald - ''[[Cracker (UK TV series)|Cracker]]'' * [[Catherine Willows]] - ''[[CSI: Crime Scene Investigation]]'' * [[Gil Grissom]] – ''[[CSI: Crime Scene Investigation]]'' * [[Raymond Langston]] – ''[[CSI: Crime Scene Investigation]]'' * [[Donald "Ducky" Mallard]] – ''[[NCIS (serie de televisión)|N.C.I.S.]]'' * [[Abby Scuito]] - ''[[NCIS (serie de televisión)|N.C.I.S.]]'' * Quincy – ''[[Quincy, M.E.]]'' * [[Elizabeth Rodgers]] – ''[[Law & Order]]'' * [[Kay Scarpetta]] – [[Patricia Cornwell]] * [[Mac Taylor]] – ''[[CSI: NY]]'' * [[Stella Bonasera]] - ''[[CSI: NY]]'' * [[Jo Danville]] - ''[[CSI: NY]]'' * [[Calleigh Duquesne]] - ''[[CSI: Miami]]'' * [[Horatio Caine]] - ''[[CSI: Miami]]'' * [[Dr. Thorndyke]] – [[R. Austin Freeman]] '''Detectives católicos''' * [[Padre Brown]] – [[Gilbert Keith Chesterton|G. K. Chesterton]] (tamién llamáu'l ''príncipe de les [[paradoxa|paradoxes]]'') * [[Hermanu Cadfael]] – [[Edith Pargeter]] * [[Hermana Fidelma]] – [[Peter Berresford Ellis|Peter Tremayne]] * Father Frank Dowling - ''[[Father Dowling Mysteries]]'' * [[Padre John Blackwood "Blackie" Ryan]] – [[Andrew Greeley]] * [[Guillermo de Baskerville]] – [[Umberto Eco]] '''Axentes de Gobiernu''' * [[Alex Cross]] – ''[[James Patterson]]'' * [[Agent Dale Cooper]] – ''[[Twin Peaks]]'' * [[Fox Mulder]] and [[Dana Scully]] – ''[[The X-Files]]'' * [[Francis York Morgan]] - ''[[Deadly Premonition]]'' * [[Ali Imran|Imran/X-2]] - [[Ibn-y-Safi]] '''Otros casos''' * [[Simon Templar]], a.k.a. "El Santu" – [[Leslie Charteris]] * [[Batman]], a.k.a. Bruce Wayne – [[Bob Kane]] & [[Bill Finger]] * [[Kolchak: The Night Stalker|Karel "Carl" Kolchak]] – Jeffrey Grant Rice * [[L (Death Note)#L Lawliet|L Lawliet]] – [[Tsugumi Ohba]] y [[Takeshi Obata]] * [[Ben Matlock]] – [[Dean Hargrove]] * [[Detective Chimp]] – [[DC Comics]] * [[Characters of Persona 4#Naoto Shirogane|Naoto Shirogane]]- [[Persona 4]] * [[Hershel Layton]] - [[Professor Layton series]] (Nintendo) '''Personaxes pa llectores nuevos''' * [[Trixie Belden]] * [[The Boxcar Children]] * [[Inspector Gadget]] * [[Ginny Gordon]] * [[The Three Investigators]] * [[The Happy Hollisters]] * [[Inspector Rex]] * [[Roman Mysteries]] * [[Scooby Doo]] '''[[Detectives históricos]]''' * Brother [[Cadfael]] – [[Edith Pargeter]] * [[Judge Dee]] – [[Robert van Gulik]] * [[Sister Fidelma]] – [[Peter Tremayne]] * [[Gordianus the Finder]] – [[Steven Saylor]] * [[Marcus Didius Falco]] – [[Lindsey Davis]] * [[Li Kao]] – [[Barry Hughart]] '''[[Detectives de ciencia ficción y de fantasía]]''' * [[Elijah Baley]] – [[Isaac Asimov]] * [[Dr. Phil D'Amato]] – [[Paul Levinson]] * [[Lord Darcy (character)|Lord Darcy]] – [[Randall Garrett]] * [[Rick Deckard]] – [[Philip K. Dick]] ''[[Do Androids Dream of Electric Sheep?]]'' * [[Harry Dresden]] – [[Jim Butcher]], ''[[The Dresden Files (serie de televisión)|The Dresden Files]]'' * [[Garrett P.I.|Garrett]] – [[Glen Cook]] * [[Dirk Gently]] – [[Douglas Adams]] * [[Gil Hamilton]] – [[Larry Niven]] * [[Takeshi Kovacs]] – [[Richard Morgan (autor)|Richard Morgan]] * [[Thursday Next]] – [[Jasper Fforde]] * [[Sam Vimes]] – [[Terry Pratchett]] * [[Miles Vorkosigan]] – [[Lois McMaster Bujold]] * [[Batman]] == Llibros == * Bloody Murder: From the Detective Story to the Crime Novel — A History by Julian Symons ISBN 0-571-09465-1. * Stacy Gillis and Philippa Gates (Editors), The Devil Himself: Villainy in Detective Fiction and Film, Greenwood, 2001. ISBN 0-313-31655-4. * The Manichean Investigators: A Postcolonial and Cultural Rereading of the Sherlock Holmes and Byomkesh Bakshi Stories by Pinaki Roy, Sarup and Sons, New Delhi ISBN 978-81-7625-849-4. * Killer Books by Jean Swanson & Dean James, Berkley Prime Crime edition 1998, Penguin Putnam Inc. New York ISBN 0-425-16218-4. == Pa lleer más == * Witschi, NS (2002), Traces of Gold: California's Natural Resources and the Claim to Realism in Western American Literature , Tuscaloosa: University of Alabama. == Notes y referencies == {{llistaref}} == Ver tamién == * [[Detective (investigador)]] * [[Detective priváu]] * [[Policía procesal]] * [[Unidaes d'Intervención Policial]] * [[Intelixencia policial]] * [[INTERPOL]] * [[Cuentu policiacu]] * [[Novela policiaca]] * [[Cine policiacu]] * [[Cine de gánsteres]] * [[Clímax (narrativa)]] * [[Intriga]] * '''Ficción detectivesca''' * [[Ficción con detectives investigadores]] == Referencies esternes == * Iván Martín Cerezo, ''[http://www.um.es/tonosdigital/znum10/estudios/Q-Martin.htm La evolución del detective nel xéneru policiáco]'', Revista electrónica d'estudios filolóxicos, númberu 10, payares de 2005 {{Traducíu ref|en|Detective fiction||parcial}} {{DEFAULTSORT:Detective de ficcion}} * Detectives, ''[http://www.detectivevalencia.net Detectives]'', Detectives {{Tradubot|Ficción detectivesca}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xéneru policiacu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] qcoglgk0q13mixhj6ryoqg94t9ef6su Monstruu del llagu Ness 0 112781 3707744 3675655 2022-08-17T09:44:37Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{referencies adicionales|t=20130206}} {{personaxe}} El '''monstruu del llagu Ness''', familiarmente llamáu '''Nessie''',<ref name=Morag28>El nome foi-y dau alredor del añu 1940. Vease Campbell, Elizabeth Montgomery & David Solomon, ''The Search for Morag'' (Tom Stacey 1972) ISBN 0-85468-093-4, page 28 gives ''an-t-Seileag'', ''an-Niseag'', ''a-Mhorag'' for the monsters of Lochs Shiel, Ness and Morag, adding that they are feminine diminutives</ref> ye'l nome d'una criatura llexendaria que se diz qu'habita nel [[llagu Ness]], un fondu llagu d'[[agua duce]] cerca de la ciudá d'[[Inverness]], n'[[Escocia]]. Xuntu con ''[[Pie Grande]]'' y el ''[[Yeti]]'', Nessie ye quiciabes el «misteriu» más espublizáu de la [[criptozoología]]. La mayoría de los científicos y otros espertos afirmen que les pruebes que sofiten la esistencia de Nessie nun son convincentes, y consideren dichos informes fraudes o identificaciones errónees de criatures reales. == Historia de los avistamientos == [[Ficheru:Loch Ness.JPG|thumb|El llagu Ness (n'Escocia), morada de la supuesta monstruu.]] Los rumores d'un presuntu gran animal o monstruu que mora nel llagu circularon mientres sieglos dende hai 1.500 años, anque la precisión, credibilidá y veracidá de tales hestories siempres se cuestionó. Munchos habitantes locales argumenten a favor de la so esistencia, sicasí dellos escépticos suxuren qu'estos rumores de Nessie esisten na so gran mayoría pa favorecer a la industria del turismu y al [[folclor]] local. La hestoria de los supuestos avistamientos y la creación del mitu de la monstruu del llagu Ness, sería la siguiente: * La referencia más antigua conocida sobre una misteriosa criatura presente nel ríu y el llagu Ness, atópase na ''Vida de San Columba'' (''Vita Columbae'', un testu del [[sieglu VII]]), onde se describe que nel añu [[565]] [[Columba (santu)|San Columba]] (521-597) salvaría a daquién que supuestamente taba siendo atacáu por un animal nel llagu. <ref name=Carruth>J. A Carruth ''Loch Ness and its Monster'', (1951) Abbey Press, Fort Augustus, cited by Tim Dinsdale (1961) ''Loch Ness Monster'' ppp 33–35</ref><ref name="Adomnan176">Adomnán, p. 176 (II:27).</ref> Sicasí, munchos críticos cuestionaron la credibilidá d'esta hestoria, pos esiste otra hestoria con carauterístiques fantástiques, onde se diz que Columba mataría a un home selvaxe tan solo col poder de la so propia voz. <ref name=BinnsColumba>R. Binns ''The Loch Ness Mystery Solved'', páxs. 52–57</ref> Igualmente delles persones acomuñaron como primeres referencies, a antigües lleendes locales sobre unos míticos caballos acuáticos llamaos [[kelpie]]s; que se dicen habitaríen nes fondures d'esti llagu. En dambes referencies destácase qu'a estes criatures nun se-yos atribúin les mesmes carauterístiques anatómiques qu'anguaño son atribuyíes a la monstruu del llagu Ness. * La primer descripción moderna asocedió en [[1868]]. Un artículu publicáu esi añu nel ''Inverness Courier'', ye'l primeru en referise sobre rumores alrodiu de la esistencia d'un pexe enorme o otra criatura» na fondura de les agües. * En [[1930]], el periódicu ''Northern Chronicle'' publicó una noticia titulada «Una estraña esperiencia nel llagu Ness» na que cuntó la hestoria de dos pescadores que dicíen ver un animal que produció un gran remolín cerca de Tore Point. * En [[1932]], K. MacDonald afirmó que viera a una criatura similar a un cocodrilu remontando'l Llagu Ness. * L'artículu definitivu sobre la hipótesis de la monstruu del llagu Ness, foi'l avistamiento que tendría llugar el [[2 de mayu]] de [[1933]]. El periódicu ''[[Inverness Courier]]'' publicó la noticia d'una pareya local que dixo ver «un enorme animal rodando y fundiéndose na superficie». L'informe de la monstruu» (títulu escoyíu pol editor del ''Courier'') convertir nuna sensación ente los medios. Les editoriales de [[Londres]] empezaron a unviar reporteros a Escocia, ya inclusive un circu ufiertaba un pagu de 20&nbsp;000 [[Llibra esterlina|llibres esterlines]] pola captura de la monstruu. * Más tarde esi mesmu añu, A. H. Palmer, quien atestiguó un avistamiento de Nessie el [[11 d'agostu]] de [[1933]], a les 7:00 de la mañana, describió a la criatura como teniendo la so cabeza ―a la que consideró como tando de frente― al ras de l'agua. La so boca, que tenía un anchor d'ente 30 y 45&nbsp;centímetros (dolce y dieciocho pulgaes), abríase y cerraba; l'abertura máxima de la so boca yera envalorada en cerca de seis pulgaes (15&nbsp;centímetros). Hasta esti momentu los periódicos falaben a cencielles d'un ''pexe misteriosu'' o estraña criatura, y nun se referíen a la criatura como un ser prehistóricu. Siendo descritu per primer vegada como una monstruu prehistórica, por una pareya de turistes (los Spicer), pocu dempués del estrenu de la mundialmente famosa película [[King Kong (película de 1933)|King Kong]], que nesos años somorguió al públicu nuna auténtica «monstruomanía» al traviés de tol mundu. * La esmolición moderna pola criatura, yá conocida como una monstruu prehistórica del llagu Ness, foi espertada pola [[fotografía]] presuntamente tomada pol ciruxanu R.&nbsp;K. Wilson el [[19 d'abril]] de [[1934]], que paecía amosar a una enorme criatura de pescuezu llargu que s'asomaba na agua. Décades más tarde, el [[12 de marzu]] de [[1994]], Marmaduke Wetherell afirmó haber falsificado esa fotografía en siendo emplegáu pol periódicu ''[[Daily Mail]]'' p'atopar a Nessie; indicando tamién que Wilson nun tomaría la semeya, y que'l so nome foi utilizáu solamente pa da-y más credibilidá a la mesma. Sicasí y a pesar de la confesión, esta semeya yá fuera espublizada per tol mundu como una evidencia absoluta»; lo cual asitió definitivamente na cultura popular, la lleenda de la monstruu del llagu Ness d'Escocia. * En [[2014]], <sup>[https://www.abc.es/tecnologia/20140419/abci-satelite-apple-llagu-ness-201404191311.html <nowiki>[4]</nowiki>]</sup> el serviciu mapes d'[[Apple]] volvió desamarrar el discutiniu dempués de captar unes imáxenes aérees del&nbsp;[[Llagu Ness]]. L'aplicación amosó delles semeyes nes que Andrew Dixon –unu de los observadores que sacó a la lluz les captures– afirma ver nelles a la famosa monstruu qu'habita estes escures agües escoceses. ''«Atopalo foi un golpe de suerte total. Taba mirando les imáxenes de satélite de la mio ciudá y depués decidí echar una güeyada al Llagu Ness»'', afirma'l mozu de 26 años. Esti avistamiento pon fin a un periodu de «seca» nel que la monstruu del [[Llagu Ness]] había quedáu apostráu al olvidu.&nbsp;[[2013]] foi'l primeru en 79 años en que nun hubo nengún avisu de avistamiento&nbsp;de «Nessie». Gary Campbell, presidente del&nbsp;[http://www.lochness.co.uk/fan_club/ Club de Fans Oficial de la Bisarma del Llagu Ness], afirmó que naide dixera ver a la criatura nos postreros 18 meses –daqué que nun asocedía dende [[1925]]–. Campbell, amosóse contentu coles imáxenes captaes por [[Apple Maps]]: ''«Agora que tenemos espíes nel cielu sobre'l [[Llagu Ness]], seique tengamos más visites de «cazadores de Nessie»». ''Sicasí, demostróse que lo que se creía yera'l halo de Nessy yera realmente'l que dexaba una embarcación de tamañu mediu. == Hipótesis sobre'l so orixe == [[Ficheru:Loch-Ness-Monster.jpg|thumb|Bisarma del llagu Ness (Pintura) de Heikenwaelder Hugo]] === Plesiosauriu === [[Ficheru:Cryptoclidus.JPG|thumb|Modelu de ''[[Cryptoclidus]]'' que foi utilizáu nel programa ''[[Loch Ness monster: the ultimate experiment]]'', na canal [[Channel Five TV]].]] La mayoría de les descripciones modernes sobre l'aspeutu de la monstruu indiquen qu'esistiría una criatura que s'asemeyaría a los estinguíos [[plesiosauriu|plesiosaurios]], unes criatures acuátiques prehistóriques. Asina, la descripción moderna que se-y da de normal sería similar a la que presenten los [[fósil]]es de plesiosaurios pertenecientes a la era [[mesozoica]]; qu'indiquen qu'esti animal prehistóricu tuvo de ser un animal físicamente enorme, con un pescuezu allargáu, una cabeza pequeña y dos pares d'aletes de propulsión so l'agua. L'aldericada hipótesis de la conexón de plesiosauriu cola monstruu del llagu Ness, fizo que se convirtiera nun asuntu popular nel entamu del campu de la [[criptozoología]]. Sicasí, los científicos, ya inclusive anguaño tamién la gran mayoría de los criptozoólogos; suxuren que la hipótesis de que la monstruu del llagu Ness seya un remanente de la especie plesiosauriu, ye daqué que se presenta altamente inverosímil. Ente les razones daes destaquen: * Precisaríase tener una colonia de crianza de tales criatures por que pudieren esperimentar una sobrevivencia al llargu plazu, y xuntu col fechu de que los plesiosauros precisaben remanecer a la superficie p'alendar, esto daría llugar a avistamientos más frecuentes de los que se sopelexaron anguaño. * Munchos biólogos tamién señalen que'l llagu Ness nun ye lo bastante grande o granible pa tener una [[biomasa]] que pueda caltener inclusive a una familia pequeña d'estes criatures. * Per otra parte, el llagu foi aniciáu como'l resultáu d'una glaciación xeolóxica recién y tuvo n'estáu sólidu y conxeláu mientres la [[Edá de Xelu|yera del xelu]]. Con too y con eso lo anterior, munchos criptozoólogos argumenten que'l llagu Ness ye un llagu con salida al mar mientres cierta dómina del añu y que quiciabes la criatura nun seya nativa del llagu mesmu. === Otru animal === Per otra parte, otros avistamientos nun concordar cola descripción del plesiosauro o inclusive con nenguna otra criatura acuática: n'abril de [1923], Alfred Cruickshank afirmó ver una criatura de 3 a 3,5&nbsp;m de llongura con un llombu narquiáu, similar a un elefante, que cruciaba la carretera frente a él mientres conducía'l so coche. Otros avistamientos reporten criatures más similares a los camellos o caballos. === ¿Solo un tracamundiu? === Esta hipótesis sobre la naturaleza exacta de los avistamientos de Nessie ye variada: atribúyese-y a la [[pareidolia]], a la identificación errónea de [[foca|foques]] o [[lleón marín|lleones marinos]], peces, tueros, o grupos d'animales formando files, o al productu d'un espeyismu o aburuyes de lluz, a efeutos na agua como foles o ondulaciones provocaes por embarcaciones. Esta hipótesis llogra más fuercia, una y bones la mayoría de los rellatos y toles fotografíes que son dudoses y nun se pudieron refugar como falsificaciones, amuesen o indiquen a la criatura dende una gran distancia; lo cual puede alteriar la real interpretación de la figura. Ente les posibles causes d'equivocaes interpretaciones, destaquen: * La presencia d'un enorme [[esturión]], que foi atopáu nes corrientes marines cercanes al llagu Ness. Debíu al tamañu del esturión y la so apariencia inusual; estos animales pueden ser fácilmente confundíos como una monstruu por dalguna persona non familiarizada con estos animales. * Una hipótesis recién que postula que la monstruu» ye realmente namás que l'efeutu de burbuyes causada por actividá [[volcán]]ica no fondero del llagu. Esti argumentu posterior ta basáu en menor grau con una correllación ente'l movimientu teutónicu y los avistamientos reportaos. * Un científicu escocés llanzó la más recién hipótesis sobre la posible esistencia de la monstruu del llagu Ness». Sostién que les vistes que se fotografiaron en más d'una oportunidá, pudieron ser [[Elephantidae|elefantes]] de circu que visitaben la zona de Inverness nos [[años 1930|años trenta]]. Vistu según el dibuxu qu'acompañó a la presentación de les sos resultaos, la trompa y la gorrumba del elefante corresponderíen a eses imáxenes del pasáu que dieron vida a la lleenda de la monstruu. * Sicasí, como cualquier mitu contemporaneu o antiguu, la esistencia de Nessie se contrapone cola simple lóxica. Por que pueda sobrevivir una especie nun ambiente de dimensiones finitas como un llagu, precísase un númberu mínimu d'individuos pa reproducise y caltener la especie. Nel llagu Ness, nun hai abondu alimentu pa caltener los 10 o 15 animales d'eses dimensiones necesarios. Más entá, como tou animal, los «Nessies» tienen de crecer y morrer. Ensin importar el so númberu, los cadabres tienen d'apaecer tarde o aína na vera, anque seya un solu güesu. Recordemos que dellos dinosaurios fueron identificaos solo por un fragmentu óseu pequeñu. Nengún restu orgánicu apaeció, nada que refundie un ADN desconocíu. Recordemos que criatures n'ambientes entá más remotos qu'un llagu (como'l fondu oceánicu) dieron pruebes de la so esistencia por aciu los sos restos, conocíu ye'l casu del calamar xigante. Esiste una gran especie de tiburón n'agües del Atlánticu Norte llamáu tiburón boreal o de Groenlandia, que foi reparáu na mariña d'Escocia, pudiendo entrar nel llagu, y cuando remanez parcialmente de l'agua, tien un llombu carauterísticu que puede ser confundida, amás de tener grandes dientes. == Presuntes pruebes == Dalgunos argumenten que la hestoria de los avistamientos de la monstruu» nel llagu son evidencia circunstancial qu'afirma la esistencia d'esta criatura, inclusive munchos señalaron qu'esisten pruebes que sofiten la esistencia de la Bisarma del llagu Ness; sicasí col pasu del tiempu estes pruebes fueron refugaes. Exemplu d'ello foi: === La fotografía llograda por Wetherell === L'afamada fotografía d'esta criatura llograda por Wetherell y que mientres enforma tiempu consideróse como la prueba de la Bisarma del llagu Ness; foi confirmada como un engañu poles confesiones de Chris Spurling, xenru de Marmaduke Wetherell, nel so llechu de muerte. Spurling afirmó que felicidá fotografia, que inspiró un gran interés popular pola monstruu, yera en realidá un montaxe de [[magre]] pegada a un [[submarín]] de [[xuguete]]. Wetherell, unu de los grandes cazadores, fuera convencíu falsamente pa buscar a una monstruu imaxinaria pela redolada que resultó ser una chancia de neños, lo que provocó que fuera fechu risión públicamente por ''Daily Mail'', el diariu que lu emplegó. Poro, Marmaduke Wetherell realizó una chancia pa tomar vengación, y trabayó nesta con Chris Spurling (el so xenru según mentar) quien yera un especialista na escultura, Ian Marmaduke (el so fíu) quien mercó'l material pal Nessie falsu, Maurice Chambers (un axente de seguros) quien llamaría a Robert Wilson (un ciruxanu) por que publicara les fotografíes. Delles persones inda creen que les fotografíes son reales, argumentando'l fechu d'amosase dos fotografies que representen dos poses llixeramente distintos. El defensores, ente ellos persones dedicaes al analís de fotografíes, indiquen qu'esti fechu ye válidu pa dicir que Nessie esiste y que puede ser qu'esista más d'un plesiosauriu. === La fotografía llograda por Robert Rines === En 1972, un grupu encabezáu pol abogáu estauxunidense Robert Rines llogró delles fotografíes subacuátiques. Una d'elles yera una vaga imaxe, quiciabes d'una aleta romboidal (otros argumentaron que l'oxetu podría ser un grupu de burbuyes d'aire o una aleta de dalgún pexe). Con base nesta fotografía, Sir Peter Scott, unu de los [[naturalista|naturalistes]] más conocíos de [[Gran Bretaña]], anunció en [[1975]] que'l nome científicu de la monstruu sería d'equí p'arriba ''Nessiteras rhombopteryx'' (de la griega 'monstruu de Ness con aleta de forma diamantada'). Esto dexaría que Nessie fuera amestáu a un rexistru británicu de la fauna oficialmente protexía' (pero comparando [http://www.lochness.co.uk/nessie2000/netwarning.html]). Puede notase, polos periódicos de Londres, que col nome ''Nessiteras rhombopteryx'' puede crease un [[anagrama]] de ''monster hoax by Sir Peter S'' (monstruu de chancia de Sir Peter Scott.). Les fotografíes subacuátiques fueron llograes esaminando curioso les fondures del llagu col radar, sobre'l cursu de dellos díes, en busca d'actividá subacuática inusual. Una cámara fotográfica subacuática con una lluz d'alta potencia asitiada (necesaria pa enfusar la famosa escuridá del [[llagu Ness]]) foi montada pa rexistrar imáxenes debaxo de la superficie. En delles de les fotografíes resultantes, de pésima calidá, los autores indiquen la esistencia d'un animal que s'asemeyaría a un [[plesiosauriu]] en delles posiciones. Tamién se llograron dellos acercamientos de lo que se suxure que ye l'aleta en forma de diamante, en distintes posiciones, lo qu'indicaría movimientu. Sicasí, la comunidá científica ya inclusive munchos criptozoólogos refugaron estes pruebes, yá que se conoz que toes estes fotografíes fueron modificaes por ordenador, y nun correspuenden a les orixinales. Exemplu d'ello presentaríase na fotografía que se conoz popularmente como la imaxe d'una aleta. Nesta fotografía la imaxe ta xirada en comparanza cola orixinal, y amás foi llograda por aciu retoques que se fixeron por ordenador pa suxurir la forma deseyada. La fotografía orixinal, al ser reparada, solo amuesa lo que paecen ser sedimentos del fondu del llagu. == La monstruu del llagu Ness y la cultura llocal == Si la criatura estraña vive realmente nel llagu, la monstruu del llagu Ness tien cierta significación pa la economía llocal. Docenes de [[hotel]]es, operadores de tours en bote y [[comerciante]]s de caxigalines rellacionaes al fenómenu deben la parte del so sustentu a esta monstruu, anque la xente tamién visita'l llagu por munches otres razones distintes a la de ver a la monstruu. Poro, ye probable que la [[lleenda]] perdure enforma tiempu. La monstruu del llagu Ness ye bien conocíu na cultura popular del [[Reinu Xuníu]] y [[Escocia]]. Una hestoria del personaxe británicu [[El Santu]], titulada ''The Convenient Monster'', yera protagonizada pola monstruu del llagu Ness. La hestoria apaeció na coleición de [[1962]] ''Trust the Saint'' y foi incluyida na publicación ''The Fantastic Saint'' ([[1982]]). L'episodiu foi emitíu per televisión el [[4 de payares]] de [[1966]], na quinta temporada na [[British Broadcasting Corporation|BBC]], protagonizada por Roger Moore. La serie de televisión ''[[The Simpsons]]'' inclúi nun episodiu (#224, ''[[Monty Can't Buy Me Love]]'') a la monstruu del llagu Ness, nel que'l Sr. Burns unvia a Homer, al conserxe Willy y al profesor Frink a Escocia pa prindar la criatura. Dempués d'un intentu fallíu d'atopar a la monstruu, el Sr. Burns ordena drenar el llagu y atopen a la monstruu pa llevalo de regresu a Springfield. Dempués de revelar una lliberación desastroso y evocador del polveru de [[King Kong]], el Sr. Burns da-y un nuevu trabayu a Nessie dientro d'un [[Casinu de xuegu|casinu]], cosa que fadia y fadia un pocu a los escoceses como insultu al so centru turísticu. Nel videoxuegu ''[[Super Mario 64]]'' hai un nivel nel qu'atopamos a una monstruu marítima (qu'ayuda a Mario) llamáu ''[[Dorrie]]''. Esta monstruu ye una referencia a Nessie y el llagu nel que vive al llagu Ness. La serie de televisión ''[[Scooby Doo]]'' incluyó a una película llamada ''Scooby Doo y la monstruu del llagu Ness''. Nesta, el grupu dirixir a Escocia a solucionar el misteriu de la monstruu del llagu Ness. Resultó que la monstruu yera tan solo una máquina, anque se fai alusión a la esistencia de la monstruu real na conclusión. Na serie animada de Disney ''Gargoyles - Héroes mitolóxicos'', nel capítulu 39 tituláu «Bisarmes» (perteneciente a la segunda temporada), los protagonistes principales (Goliat, Eliza, Ángela y Bronx) n'unu de los sos viaxes alredor del mundu lleguen al famosu llagu Ness. Ellí atópense non con unu sinón con una familia compuesta de tres criatures. Les gárgoles batallan con un científicu malváu. Esti quier prindar pa esperimentar con elles y nel procesu d'este les gárgoles y les monstruos del llagu Ness fáense amigos. Na serie ''[[Dinoplativolos|Dinoplatívolos]]'' Terry, l'[[arqueopterix]] atopar nel llagu Ness cola monstruu que resulta ser un [[plesiosauriu]] fema. Na miniserie británica de ''[[Invasión Xurásica]]'' ye mentáu como un animal primitivu que crució un portal espaciu-temporal (llamaos "anomalíes" na serie) y que lo crució delles vegaes. Nel xuegu ''Tomb Raider - The Lost Artifact'', Lara Croft viaxa a Escocia a atopar la perdida mano de Rathmore. Una vegada ende atopa nes catacumbes del castiellu de Willard a la monstruu del llagu Ness. Nel xuegu hai dos versiones de Nessie, yá que dientro de la so versión robótica pueden vese unos planos onde tien forma d'un plesiosauriu, ente que la Nessie que ve Lara, la verdadera Nessie tien forma de culiebra marina. ''The Loch Ness Monster'' foi'l nome usáu pol difuntu lluchador [[Giant Haystacks]] mientres la so curtia carrera nos [[Estaos Xuníos]]. La película ''[[The Water Horse: Legend of the Deep]]'', basada nel llibru del escritor inglés [[Dick King-Smith]], trata sobre l'amistá ente un neñu y la presunta criatura del llagu Ness mientres la [[Segunda Guerra Mundial]]. Nel anime ''[[Dino Rei]]'' (Kodai Ōja Kyōryū Kingu), creáu por [[Sega]] en collaboración con [[Sunrise]] y dristribuido en Llatinoamérica por Jetix, falar de que tienen de dir a atrapar un dinosauriu nel llagu Ness pero resulta ser un [[Amargasaurus]], a pesar de qu'a la fin se ve una escena en qu'apaez Nessie y ruempe el bote del Equipu Alfa col aguaxe. Nel capítulu «La monstruu del llagu ñarices», de la serie ''[[Phineas y Ferb]]'' de Disney, los neños conocen a una criatura nel llagu que'l so nome ye Nossie, refiriéndose al llagu Ness y a Nessie respeutivamente. Na película de 2007 ''[[Futurama: Bender's Big Score]]'' (El gran golpe de Bender), apaez la monstruu del llagu Ness que resulta ser un tueru con un mazcaritu. En dellos programes d'investigación pertenicientes a [[Discovery Channel]] o [[History Channel]], amuésense segmentos nos cualos investígase a Nessie y al llagu Ness como [[MonsterQuest]] o [[Extranormal]]. En ''[[Phoenix Wright: Ace Attorney]]'', el cuartu casu del xuegu desenvolver nel llagu Gourd, onde supuestamente se columbró una monstruu al cual llamaron Gourdy, en referencia a la Bisarma del Llagu Ness, que tamién ye mentáu en dichu xuego. === Nel cine === *[[The Private Life of Sherlock Holmes]] (1970) *[[Doctor Who: El terror de los Zigones]] (TV) (1975) *[[Llagu Ness (película)]] (1996) *[[La mio monstruu y yo]] (2007) - [[The Water Horse: Legend of the Deep]] *[[El secretu del Llagu Ness]] (TV) (2008) *[[Llerza nel llagu]] (TV) (2008) *[[Llagu Ness 2]] (TV) (2010) == Referencies == {{llistaref}} === Bibliografía === * {{cita llibru|apellíos1=Binns|nome1=Ronald|apellíos2=Bell|nome2=R. J.|títulu=The Loch Ness mystery solved|añu=1984|editorial=Star Books|ubicación=Londres|isbn=0-352-31487-7}} == Ver tamién == * [[Leviatán]] * [[Mokele-Mbembe|Mokele mbembe]] * [[Nahuelito]] * [[Bisarma del Llagu de Tota]], Colombia * [[Ogopogo]] * [[Bisarma marina]] * [[Culiebra marina (mitoloxía)|Culiebra marina]] * [[La familia Ness]] == Enllaces esternos == {{commonscat|Loch Ness Monster}} <!-- '''ATENCIÓN:''' ''Wikipedia'' '''NUN ye un compendiu d'enllaces''' a páxines d'aficionaos. Por favor, astenese d'amestar más enllaces d'esa naturaleza a estes páxines. --> * [http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3096839.stm La BBC “prueba” que Nessie nun esiste.] * [http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/misc/newsid_4780000/4780934.stm Nessie: ¿un elefante?] * [https://web.archive.org/web/20090731113207/http://www.futurofinito.com/archivo/es/20090709115/El_huidizo_habitante_del Llagu_Ness.html El misteriosu habitante del llagu Ness.] * [http://www.juntadeandalucia.es/averroes/sanwalabonso/wqyct/wq_nessie/introduccion.html Webquest sobre Nessie.] {{Tradubot|Monstruo del lago Ness}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Seres sobrenaturales]] [[Categoría:Críptidos]] [[Categoría:Mitoloxía d'Europa]] [[Categoría:Inverness]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] kwojzg9amqf5p5snda776gpg80cj335 Abioxénesis 0 112954 3707657 3706958 2022-08-16T18:48:28Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibíen => qu'exhibíen wikitext text/x-wiki {{otros usos|Historia de la vida|pa=la historia de la evolución de la vida}} {{ficha xenérica}} [[Ficheru:Stromatolites.jpg|thumbnail|300px|[[Estromatolitos]] del [[Precambrianu]] na '''Formación Siyeh''', [[Parque nacional de los Glaciares]], [[Estaos Xuníos]]. En 2002, William Schopf de la [[Universidá de California en Los Angeles|UCLA]] publicó un artículu na revista ''[[Nature]]'' defendiendo qu'estes formaciones [[xeoloxía|xeolóxiques]] de fai [[Eón Hadeico|3500 millones d'años]] son [[fósil]]es debíos a [[Cyanobacteria|cianobacteries]]<ref>{{cita web|url=https://www.abc.net.au/science/news/space/SpaceRepublish_497964.htm|títulu=Is this life? |editorial=ABC Science Online|fechaaccesu=10 de xunetu de 2007}}</ref> y, por tanto, seríen les señales de les formes de vida más antigües conocíes.]] L''''abioxénesis''' {{etimoloxía|griegu|ἀ-βίο-γένεσις|rom=a-bio-xénesis|'''ἀ-/ἀν-''' «non» + '''βίος-''' «vida» + '''γένεσις-''' «orixe/principiu»}} referir al procesu natural del surdimientu o '''orixe de la vida''' a partir de la non esistencia d'esta, esto ye, partiendo de materia inerte, como simples [[Compuestu orgánicu|compuestos orgánicos]]. Ye una tema que xeneró na comunidá científica un campu d'estudiu especializáu que'l so oxetivu ye resolver cómo y cuándo surdió la vida na [[Tierra]]. La opinión más estendida nel ámbitu científicu establez la [[teoría]] de que la [[vida]] empezó la so esistencia en dalgún momentu del periodu entendíu ente 4400 millones d'años —cuando se dieron les condiciones por que'l [[vapor d'agua]] pudiera entestase per primer vegada—<ref>Simon A. Wilde, John W. Valley, William H. Peck y Colin M. Graham, ''Evidence from detrital zircons for the existence of continental crust and oceans on the Earth 4.4 Gyr ago'', [[Nature]] 409, 175-178 (2001) {{doi|10.1038/35051550}}</ref> y 2700 millones d'años tres —cuando apaecieron los primeros nicios de vida—.{{#tag:ref|La proporción ente los [[isótopu|isótopos]] estables del [[carbonu]], del [[fierro]] y del [[azufre]] inducen a pensar nun orixe bioxénico de los [[mineral]]es y [[sedimentu|sedimentos]] que se producieron nesa dómina,<ref>{{cita web|url=http://web.archive.org/web/http://www.journals.royalsoc.ac.uk/content/01273731t4683245/|títulu=www.journals.royalsoc.ac.uk/content/01273731t4683245/<!--INSERT TITLE-->|fechaaccesu=10 de xunetu de 2007}}</ref><ref>{{cita web|url=http://geology.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/34/3/153|títulu=geology.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/34/3/153<!--INSERT TITLE-->|fechaaccesu=10 de xunetu de 2007}}</ref> según los [[Marcador molecular|biomarcadores moleculares]] qu'indiquen yá esistía la [[fotosíntesis]].<ref>{{cita web|url=http://web.archive.org/web/http://www.journals.royalsoc.ac.uk/content/887701846v502o58/|títulu=www.journals.royalsoc.ac.uk/content/887701846v502o58/<!--INSERT TITLE-->|fechaaccesu=10 de xunetu de 2007}}</ref><ref>{{cita web|url=http://web.archive.org/web/http://www.journals.royalsoc.ac.uk/content/814615517o5757r6/|títulu=www.journals.royalsoc.ac.uk/content/814615517o5757r6/<!--INSERT TITLE-->|fechaaccesu=10 de xunetu de 2007}}</ref>|group=n.}} Coles mires de reconstruyir l'eventu o los eventos que dieron orixe a la vida empléguense diversos enfoques basaos n'estudios tantu de campu como de llaboratoriu. Per una parte l'ensayu [[química|químicu]] nel llaboratoriu o la observación de procesos [[xeoquímica|xeoquímicos]] o [[astroquímica|astroquímicos]] que produzan los constituyentes de la vida nes condiciones nes que se piensa que pudieron asoceder na so redolada natural. Na xera de determinar estes condiciones tomen datos de la [[xeoloxía]] de la edá escura de la tierra a partir d'analís [[radiometría|radiométricos]] de roques antigües, [[meteoritu|meteoritos]], [[asteroide]]s y materiales consideraos prístinos, según la observación astronómica de procesos de [[formación estelar]]. Per otra parte, inténtense topar les buelgues presentes nos actuales seres vivos d'aquellos procesos por aciu la [[xenómica comparativa]] y la busca del xenoma mínimu. Y, a lo último, trátase de verificar les buelgues de la presencia de la vida nes roques, como [[fósil|microfósiles]], esviaciones na proporción d'[[isótopu|isótopos]] d'orixe bioxénico y l'analís de redolaes, munches vegaes extremófilus asemeyaes a los [[ecosistema|paleoecosistemas]] iniciales. Esiste una serie d'observaciones qu'intenten describir les condiciones fisicoquímiques nes cualos pudo remanecer la vida, pero inda nun se tien un cuadru razonablemente completu dientro del estudiu de la [[complexidá biolóxica]], alrodiu de cómo pudo ser esti orixe. Propunxéronse delles teoríes, siendo la [[hipótesis del mundu de ARN]] y la [[teoría del mundu de fierro-sulfuru]]<ref>Alberts, Johnson, Lewis, Raff, Roberts and Walter, ''Molecular Biology of the Cell'', 4ª Edición, Routledge, marzu de 2002, ISBN 0-8153-3218-1.</ref> les más aceptaes pola comunidá científica. == Historia == El conceutu d'un orixe de la vida basáu en [[llei científica|principios naturales]] y non en rellatos [[mitoloxía|míticos]] o [[mitu de la creación|actos creativos]] yá apaez afilvanáu en delles cultures antigües. Asina, los [[filosofía presocrática|filósofos presocráticos]] afirmaron que tolos [[ser]]es, incluyíos los [[vida|vivos]], surdíen del [[Arché|arjé]]. [[Anaximandro]] (aprox. [[610 e.C.|610]]-[[546 e.C.]]) afirmaba que la vida desenvolviérase orixinalmente nel [[mar]] y que darréu esta se treslladó a la tierra, en tantu [[Empédocles]] (aprox. [[490 e.C.|490]]-[[430 e.C.]]) escribió sobre un orixe non [[sobrenatural]] de los seres vivos.<ref>{{cita web |url= http://www.iep.utm.edu/y/empedocl.htm#H4|títulu= Empedocles|fechaaccesu=31 de xineru de 2010 |autor= Campbell, Gordon.|editorial= Internet Encyclopedia of Philosophy.|idioma= Inglés}}</ref> Darréu [[Lucrecio]], siguiendo la [[doctrina]] [[epicureísmu|epicúrea]] afirma en ''[[sobre la naturaleza|De rerum natura]]'', que tolos organismos surden de [[Gea]] ensin necesidá d'intervención divina, y que namái los organismos más aptos sobrevivieron pa tener descendencia. Anque esta afirmación pudiera paecer una anticipación de la [[teoría]] de la [[seleición natural]], a diferencia d'ésta los epicúreos nun almiten un orixe común pa toles especies, sinón más bien [[xeneración bonal|xeneraciones bonales]] pa caúna d'elles. Estes idees influyeron a dellos filósofos a partir del [[renacencia]].<ref>{{cita web|url=http://plato.stanford.edu/entries/lucretius/|títulu=Lucretius|fechaaccesu=24 de xunetu de 2008|autor=Sedley, David|fecha=4 d'agostu de 2004|editorial=Stanford Encyclopedia of Philosophy}}</ref> === La cuestión de la xeneración bonal: de Aristóteles a Pasteur === [[Ficheru:Spallanzani.jpg|thumb|[[Lazzaro Spallanzani]], humanista, eruditu y científicu italianu, llamáu'l biólogu de biólogos». Unu de los primeros personaxes que s'esmoleció de buscar una esplicación científica al orixe de la vida, combatiendo la idea de la [[xeneración bonal]].]] Nel momentu que [[Charles Darwin|Darwin]] defende'l transformismo y l'[[antepasáu común|ascendencia común]] de tolos organismos vivos, asume que, n'última instancia, el primer organismu orixinal tuvo de surdir a partir de la materia inorgánico. Esto queda claro cuando nel so segundu cuadiernu, escritu en 1837, afirma: {{cita|"la íntima rellación de la vida coles lleis de la combinación química y l'universalidá d'estes postreres faen que la xeneración bonal nun seya improbable"}} Sicasí, cuando los [[historia del pensamientu evolucionista|evolucionistes de los sieglos XVIII y XIX]], ente ellos Darwin, amuésense partidarios de la [[xeneración bonal]], el conceutu variara sustancialmente de lo espuesto por [[Aristóteles]]. Ente qu'ésti invocaba una causa estraña a la naturaleza, les meyores científiques nel campu de la [[química]] faíen pensar a los evolucionistes, como vemos na cita de Darwin, que la vida surdía de les propiedaes de la materia. Según el filósofu estagirita, por casu, yera una verdá patente que los [[Aphididae|pulgones]] surdíen del [[Rocío (fenómenu físicu)|rosada]] que cai de les [[Plantae|plantes]], les [[siphonaptera|pulgues]] de la materia en podrizu, los [[mus musculus|mures]] del [[segáu]] puercu o los [[crocodylidae|cocodrilos]] de los tueros en descomposición no fondero de les mases acuátiques. Toos ellos aniciábense a partir d'una fuercia vital a la que nomó ''[[entelequia]]''. Esta fuercia insuflaba el "[[pneuma]]" o alma a la materia inerte, animándola.<ref>[[Aristóteles]], ''Generatio Animalium'' y ''Historia Animalium''.</ref> L'[[argumentu d'autoridá|autoridá]] que se-y reconoció a Aristóteles fixo qu'esta opinión prevaleciera mientres sieglos y fuera almitida por pensadores tan pernomaos como [[René Descartes|Descartes]], [[Francis Bacon|Bacon]] o [[Isaac Newton|Newton]]. Tamién importantes naturalistes defendieron esta doctrina, como [[Alexander Ross]] o [[Jan Baptista van Helmont]]. Pero empieza a apaecer fuertes oposiciones a esta teoría ente otros naturalistes, como [[Sir Thomas Browne]] o [[Lazzaro Spallanzani]], siguiendo la doctrina de [[William Harvey]] sumarizada nel aforismu ''[[omne vivum ex ovum]]''. En [[1668]], l'[[Italia|italianu]] [[Francesco Redi]], realizó un esperimentu nel que comprobó que nun apaecía nenguna [[bárabu]] na carne en descomposición cuando se torgar que les [[Musca|mosques]] depositaren nelles los sos güevos. Tres esti esperimentu paeció claro que'l fenómenu de la xeneración bonal non podía aplicase a organismos [[pluricelular]]es. Pero esti esperimentu, debíu al tamañu de poru de la gasa qu'emplegó pa torgar qu'enfusaren los [[Güevu (bioloxía)|güevos]] de les mosques, nun invalidaba la posibilidá de la xeneración bonal pa los [[microorganismos]]. La esistencia d'estos seres fuera albidrada en [[1546]] el [[medicina|médicu]] [[Girolamo Fracastoro]], argumentando en contra de la xeneración bonal, y estableciendo la [[teoría]] de que les [[epidemia|enfermedad epidémiques]] taben provocaes por pequeñu partícules diminutes ya invisibles o "[[espora|espores]]", que podríen nun ser criatures vives, pero nun foi aceptada llargamente. Más tarde [[Robert Hooke]] publicó los primeros dibuxos sobre [[microorganismu|microorganismos]] en [[1665]]. Per otra parte, en 1676, [[Anton van Leeuwenhoek]] afayó los microorganismos que, según los sos dibuxos y descripciones, podríen tratase de [[protozóu|protozoos]] y [[bacteria|bacteries]]. Esto encendió l'interés pel mundu microscópicu.<ref>Dobell, C. (1960), ''Antony Van Leeuwenhoek and his little animals'' New York (EUA)</ref> Tres ello, el sacerdote católicu inglés [[John Needham]] defendió'l supuestu de l'abioxénesis pa los microorganismos na so obra ''Observations upon the generation, composition and decomposition of animal and vegetable substances'' (Londres, 1749) realizando un esperimentu nel que caleció un caldu misto de pollu y maíz nun frascu de boca ancha y nel qu'entá apaecieron microorganismos a pesar de ser tapáu con un corchu. Contra esto, en 1768 [[Lazzaro Spallanzani]] probó que los microorganismos taben presentes nel [[aire]] y podíen esaniciase por aciu el fervíu. Darwin, pensando nestos antecedentes, y yá que los evolucionistes defendíen el [[materialismu]], y n'última instancia esto suponía que de la mesma naturaleza de la materia tenía de surdir la vida, foi descomanadamente cautelosu a la de proponer un pasu ente la materia inorgánico y la vida, hasta tal puntu que'l so amigu [[Ernst Haeckel]] llegó a dicir: {{cita|Cuando Darwin asume un actu creativu pa la so primer especie, nun ye consistente, y pienso que tampoco ye demasiáu sinceru|Haecklel, 1892}} Finalmente, doce años tres la publicación de la so ''[[L'orixe de les especies]]'', Darwin escribe una célebre carta'l 1 de febreru de [[1871]]al so amigu [[Joseph Dalton Hooker]] na que declara:<ref>[http://www.windmillministries.org/frames/CH5A.htm First life on Earth] windmillministries.org. Consultáu'l 18-1-2008.</ref> {{cita|"«Dizse de cutiu qu'anguaño tán presentes toles condiciones pa la producción d'un organismu vivu, y que pudieron tar siempres presentes. Pero si pudiéramos concebir qu'en dalgún '''charquito templáu''', atopando presentes toa suerte de sales fosfóricos y d'amonio, lluz, calor, lletricidá, etc., qu'un compuestu proteicu formar por medios químicos llistu pa sufrir cambeos entá más complexos, al día de güei esi tipu de materia sería instantáneamente taramiáu o absorbíu, lo que nun fuera'l casu primero que los seres vivos apaecieren.»}} El mesmu añu de la publicación del orixe de les especies, [[1859]], [[Louis Pasteur]] empieza a realizar los célebres esperimentos que prueben la imposibilidá de la xeneración bonal pa cualquier organismu viviente, incluyendo los microorganismos. Dende tiempos de [[Jean-Baptiste Lamarck|Lamarck]] la xeneración bonal taba acomuñada en Francia non yá col pensamientu evolucionista, sinón col radicalismu políticu y el llaicismu. En contra de la xeneración bonal asitiábase la [[ilesia Católica]] y el conservadorismu políticu. Consciente de les implicaciones de los sos esperimentos, Pasteur afirma nuna disertación en 1864 na [[Universidá de la Sorbona]]: {{Cita|Qué victoria sería pal materialismu si pudiera afirmar que se basa nel fechu establecíu de que la materia se autoorganiza, que promueve la vida por si mesma [...] Si almitimos la idea de la xeneración bonal, nun sería sorprendente asumir que los seres vivos "tresformar a sigo mesmos y esguilen de pasu en pasu, por casu, dende inseutos tres 10 000 años y ensin dulda a monos y l'home tres 100 000 años}}. Los esperimentos de Pasteur causaron tal impautu, que mientres un tiempu l'alderique mover de la comunidá científica. El mesmu [[Thomas Henry Huxley|Huxley]], amigu y firme partidariu de Darwin, refugó la posibilidá de que la materia orgánico surdiera de la inerte nuna conferencia impartida en 1870 titulada "Bioxénesis y abioxénesis", na qu'acuñó esti últimu términu faciéndolo sinónimu de xeneración bonal. Empieza a popularizase por ello la idea de la eternidá de la vida, sostenida ente otros pol químicu [[William Thierry Preyer]]. Más tarde Oparin diría qu'ésta sería la última formulación de la doctrina conocida como [[vitalismo]], que sostién que la materia vivo tien una cualidá esencial llamada "fuercia vital" que la estrema de la materia inanimao. Pa salvar la cuestión, dellos científicos empiecen a sofitar la teoría de la [[panspermia]], publicada por [[Hermann Eberhard Friedrich Richter|Richter]] en 1865, na que se propón que la vida pudo llegar a la tierra dende l'espaciu. [[Hermann von Helmholtz]] afirma que los microbios primitivos o ''cosmozoa'' llegaron a la tierra en meteoritos. Curiosamente, esti puntu de vista tamién foi adoptáu por opositores de la evolución, como [[William Thomson|Lord Kelvin]]. Entá atopamos nestos años científicos qu'afirmen guardar fechos de xeneración bonal, como'l [[parasitoloxía|parasitólogu]] [[Henry Charlton Bastian]], quien sicasí afirma que detrás d'estos fenómenos nun había nenguna comunicación de "fuercia vital", sinón namái l'[[arquebiosis]], otru términu similar a l'abioxénesis. El mesmu Darwin nuna carta a [[Alfred Russel Wallace]] dulda de la validez de los esperimentos de Bastian, entá cuando s'amuesa partidariu de la arquebiosis. [[Ficheru:Aleksandr Oparin and Andrei Kursanov in enzymology laboratory 1938b.jpg|thumb|upright|[[Aleksandr Oparin]] (derecha) nel llaboratoriu.]] === De Pasteur a Oparin y Haldane === {{AP|Aleksandr Oparin|J.B.S. Haldane}} En 1828 [[Friedrich Wöhler]] realiza la [[síntesis química|síntesis]] de la [[urea]], la primera [[sustancia químico]] presente nos seres vivos en ser sintetizada nel llaboratoriu. Esto refutaba l'afirmación que [[Jöns Jacob von Berzelius|Berzelius]] fixera l'añu anterior, quien escribió: {{cita|''L'arte nun puede combinar los elementos de la materia inorgánico na forma en que lo fai la naturaleza viviente''}} Anque Wöhler foi aclamáu como un paladín contra la doctrina del [[vitalismo]], lo cierto ye que nunca presentó'l so descubrimientu d'esta manera y tampoco s'esmoleció del algame de les sos implicaciones nel terrén de la bioloxía fundamental. Desque [[Jan Evanxelista Purkyně|Purkinje]] y [[Hugo von Mohl]] afirmen que'l [[protoplasma]] ye'l componente fisicoquímicu básicu de la vida, y [[Thomas Graham]] carauterizar como un coloide de proteínes, entiéndese, como escribe Huxley que les traces de la vida tienen d'entendese dende les propiedaes físiques y químiques de les molécules que la componen. A lo llargo de tol [[sieglu XIX]] va completase la síntesis de tolos componentes orgánicos de la [[célula]] con químicos como [[Adolph Strecker]] ([[alanina]]), [[Aleksandr Bútlerov]] ([[azucre]]es) y [[Dmitri Mendeléyev]] ([[ácidu graso|ácidos grasos]]). A finales d'esti sieglu, la síntesis de biomoléculas había avanzáu bastante utilizando gases y descargues llétriques. Sicasí, nengunu d'estos químicos, al igual que Wöhler, esmolecióse por demás de les implicaciones de los sos trabayos na cuestión del orixe de la vida. Mentanto, del llau de los teóricos de la bioloxía fundamental va ganando aceptación la idea de que la vida surdió d'un tresformamientu gradual de la materia inorgánico, magar les teoríes que se presenten nun son bien aceptaes por cuenta de que yeren bastante incompletes y especulatives. Toes elles tienen de mancomún que consideren que'l primer organismu tuvo de ser [[autótrofo]]. Al afayase'l fenómenu de la [[Catálisis|catálisis química]] de les [[enzimes]], empieza a apaecer la hipótesis de que dalguna d'estes molécules podría tar viva y representaría estaos primordiales de la evolución. En [[1917]] [[Felix D'Herelle]] afaya una sustancia filtrable qu'atacaba a los [[bacilu|bacilos]] y que darréu s'identificó como [[bacteriófagos]], y proponer como una d'estes entidaes primordiales. Ente 1914 y 1917 [[Leonard Troland]] propón que'l primer organismu vivu debió de ser una enzima autorreplicante, lo que constitúi'l primer precedente teóricu del [[mundu de ARN]]. Inclusive la llega a denominar como "enzima xenética". Non muncho dempués, [[Hermann Joseph Muller]], un collaborador del redescubridor de les [[lleis de Mendel]], [[Thomas Hunt Morgan|Morgan]], corrije a Troland y afirma qu'esta enzima autorreplicante tuvo de ser un [[xen]] o conxuntu de xenes, y que debíen de ser autótrofos. Sicasí, dada la complexidá de los mecanismos de nutrición autótrofa actuales, dellos autores, como [[Charles Lipman]] y [[Rodney Beecher Harvey]], dambos en [[1924]], empiecen a proponer un orixe heterótrofo de la vida. Harvey inclusive propón un orixe de la vida en [[fonte hidrotermal|fontes hidrotermales]], siendo ésta la primer propuesta d'esti tipu. El mesmu añu, [[Aleksandr Oparin]] publíca la so obra ''L'orixe de la vida na Tierra'',<ref>Oparin, A. I. (1968), The Origin and Development of Life (NASA TTF-488). Washington: D.C.L GPO,1968</ref><ref>Oparin, A. I. The Origin of Life. New York: Dover (1952)</ref> Asumiendo que'l primera ser vivu tuvo de ser heterótrofo, faíase necesariu que tuvieren presentes na tierra los nutrientes necesarios, procedentes o bien del espaciu o bien de dalgún tipu de síntesis inorgánica natural. Sicasí, en nengún momentu asumió nengún tipu d'atmósfera [[anoxia|anóxica]] primitiva. [[Ficheru:Haldane.jpg|thumb|left|[[John Burdon Sanderson Haldane]], [[marxismu|marxista]] militante y coincidente nel tiempu col [[Xunión Soviética|soviéticu]] [[Aleksandr Oparin]] como proponente d'un mecanismu [[heterótrofo|heterotrófico]] pal orixe de la vida.]] Tamién esi mesmu añu [[John Burdon Sanderson Haldane|J.&nbsp;B.&nbsp;S.&nbsp;Haldane]] suxurió que los océanos prebióticos de la [[Planeta Tierra|Tierra]], bien distintes a los actuales, formaríen una sopa caliente esleida» na cual podríen habese formáu los compuestos orgánicos constituyentes elementales de la vida gracies a l'ausencia d'osíxenu, influyíu polos esperimentos d'[[Edward Charles Cyril Baly]], qu'había sintentizado azucres por aciu una disolución aguacienta de [[dióxidu de carbonu]] y [[radiación ultravioleta]]. Esta idea llamóse ''biopoesis'', esto ye, el procesu pol cual la materia vivo surde de molécules autorreplicantes pero non vives.<ref>Bryson, Bill (2003) ''A Short History of Nearly Everything'' páxs. 300–302; ISBN 0-552-99704-8</ref> Familiarizáu colos trabayos de D'Herelle, propón que los [[virus]] fueron el pasu entemediu ente la sopa prebiótica y la vida. Darréu, na edición en [[idioma rusu|rusu]] de 1936 de ''L'orixe de la vida'', Oparin tamién adoptaría'l puntu de vista d'una atmósfera orixinal altamente reductora, en parte debíu a la conocencia de la composición [[atmósfera|atmosférica]] de [[Xúpiter (planeta)|Xúpiter]], y en parte poles observaciones de [[Vladímir Vernadski]] de que l'osíxenu venía de l'actividá biolóxica. Oparin yera un evolucionista convencíu, y pollo estableció una secuencia d'acontecimientos pola qu'estes primeres sustances orgániques tresformábense gradualmente por aciu seleición natural hasta formar un organismu vivu. Unu de les estorbises yera la necesidá de concentrar dientro d'una llocalización dellos sustratos qu'actuaben conxuntamente formando un [[metabolismu]], evitando la [[Dilución (química)|dilución]]. Oparin foi un firme partidariu, y seique el primer postulante de la idea de "metabolismu primeru" nel orixe de la vida. Y por ello propunxo que los [[coacervados]] yeren les estructures químiques más aparentes pa ello. Sicasí, darréu, daes les evidencies esperimentales que s'atroparon refugando esta posibilidá, penar d'esta idea afirmando que si pudiera volver tras, investigaría nos [[liposoma|liposomes]]. === Entamu de la química prebiótica === {{AP|Esperimentu de Miller y Urey}} [[Ficheru:Miller1999.jpg|thumb|[[Stanley Miller]] al pie del so esperimentu en [[1999]].]] [[Ficheru:MUexperiment-es.png|250px|thumb|left|Diagrama del [[esperimentu de Miller y Urey]].]] La [[segunda guerra mundial]] marcó un intervalu na comprobación esperimental de les hipótesis de Haldane y Oparin. Sicasí, namái trés años dempués de la victoria aliada, realícense los primeros esperimentos al cargu de [[Melvin Calvin]], descubridor del [[ciclu de Calvin]], intentando asemeyar les condiciones esistentes na tierra primixenia utilizando una fonte de radiación d'alta enerxía, llogrando un ésitu bien discretu. Nestes feches, [[Harold Urey]] treslladóse a la [[Universidá de Chicago]], y yá taba convencíu de que l'atmósfera primitiva yera altamente reductora, y finalmente impartió un seminariu en [[1951]] nel que propunxo que la condición reductora primitiva del sistema solar foi importante pal orixe de la vida. Esi mesmu añu llegó a la universidá [[Stanley Miller]], quien cuando entá yera estudiante de llicenciatura, darréu propunxo que sería interesante asemeyar eses condiciones de la tierra primitiva pa comprobar si yera posible la síntesis de compuestos orgánicos. Dambos taben familiarizaos coles teoríes de Oparin, pero coles mesmes taben sosprendíos de que naide realizara esperimentos con ésitu basaos nes sos idees. Los esperimentos, qu'empezaron en [[1953]], fueron llevaos a cabu so condiciones que recordaben aquelles que se pensaba qu'esistieren nel sistema océano-atmósfera dempués de que la Tierra completara la so [[acreción]] a partir de la [[nebulosa]] cortil primordial. L'esperimentu usaba un amiestu altamente reductor de gases ([[metanu]], [[amoniacu]] y [[hidróxenu]]) y agua, a la que se-y aplicaben descargues llétriques p'asemeyar les fontes d'enerxía presentes na atmósfera a partir de rayos y [[eyección de masa coronal|descargues coronales]]. Les reacciones teníen llugar nun aparatu con dellos depósitos [[esterilización (microbioloxía)|esterilizados]] de vidriu comunicaos por aciu conductos. Unu d'ellos, de forma esférica (balón), taba llenu hasta la metá con agua a la que se-y aplicaba calor pa producir evaporación. El vapor, yera conducíu a otra cámara de vidriu esférica col amiestu de gases a una presión máxima de 1,5 [[Bar (unidá de presión)|chigres]]. Nesa cámara, un par d'[[electrodu|electrodos]] de [[Wolframiu|tungsteno]] xeneraben [[arcu voltaicu|arcos voltaicos]] de curtia duración y elevada frecuencia con un voltaxe de 60 000 [[voltiu|voltios]]. Los productos d'esta cámara s'[[Condensación (cambéu d'estáu)|entestaben]] y reintroducíen nel balón d'evaporación. Tres dos selmanes d'operación atoparon qu'ente un 10 - 15% del [[carbonu]] formara compuestos orgánicos, un 2% d'ellos [[aminoácidu|aminoácidos]] en forma d'[[amiestu racémica]], siendo'l más abondosu la [[glicina]]. Tamién rexistraron la presencia d'azucres. Stanley Miller siguió tola so vida con estos esperimentos, consiguiendo ésitu nos más variaos supuestos de la composición de l'atmósfera primitiva, incluyíos los qu'anguaño se piensa qu'esistieron. En 2007, una revisión de los materiales orixinales del esperimentu selláu y caltener, comprobó la presencia de más de 20 aminoácidos distintos que Urey y Miller nun pudieron detectar. === La síntesis prebiótica y l'estructura del ADN === [[Ficheru:SidneyWFox.jpg|upright|200px|thumb|[[Sidney W. Fox]].]] {{AP|Sidney W. Fox|Joan Oró}} La publicación de Stanley Miller en 1953 apaeció tan solo tres selmanes dempués de que [[Francis Crick]] y [[James Dewey Watson]] dieren a conocer la estructura del [[ácidu desoxirribonucleico|ADN]]. Ésti descubrimientu marcaría dafechu los posteriores trabayos y teoríes sobre l'orixe de la vida. Una esceición foi [[Sidney W. Fox|Sidney Fox]], quien nun encetó nos sos esperimentos los [[ácidu nucleico|acedos nucleicos]]. Unu de los problemes qu'achacaben a los esperimentos de Miller yera qu'anque se llograben biomoléculas sencielles, nun s'atopaben los bio[[polímeros]] que tán presentes en tolos organismos vivos. Fox dirixó una serie d'esperimentos a finales de los [[años 1950]] y principios de los [[años 1960|60]] asonsañando les condiciones qu'esistíen nes proximidaes de los volcanes y fontes hidrotermales. Por aciu un procesu que denominó "copolimerización térmica d'aminoácidos" llogró distintos [[polipéptidos]] que recordaben a les [[proteína|proteínes]], los [[proteinoide]]s, que baxu determinaes circunstancies amestábense formando [[microesfera|microesferes]], qu'exhibíen ciertos comportamientos asemeyaos a les célules, y pollo propunxo qu'esti tipu d'estructures podríen ser el antecesores de la organización celular. Otra manera, [[Joan Oró]] intentó faer confluyir les meyores na química prebiótica cola creciente importancia de los estudios sobre l'ADN, cuantimás, de la [[polinucleótido fosforilasa]], enzima capaz de polimerizar [[ácidu ribonucleico]] ensin nengún molde, que'l so compatriota [[Severo Ochoa]] acababa d'aisllar en [[1955]]. Na Navidá de 1959 consiguió sintentizar [[adenina]] en condiciones que se suponía qu'esistíen na tierra primitiva. Llográronse cantidaes significatives d'esta sustancia caleciendo una [[disolución]] de [[cianuru d'hidróxenu]] y amoniacu n'agua mientres dellos díes a temperatura moderao (27&nbsp;°C - 100&nbsp;°C). Según apaez na so publicación orixinal, considérase qu'estos materiales son abondosos nel [[sistema solar]]. Llueu estos estudios xeneraron un gran alderique'l contestu de la [[guerra fría]]. [[Hermann Joseph Muller]] reactualizó la so teoría orixinal sobre la naturaleza primordial de los xenes na vida. En [[1961]] publíca un artículu tituláu ''"Ácidu nucleico xenéticu: el material clave nel orixe de la vida"'' nel qu'afirma: {{cita|''.. sería d'esperar qu'a la fin, poco primero de l'apaición de la vida, el mesmu océanu acabó siendo, na vívida fraseoloxía de Haldane, un xigantescu soperu [[...]] echémosle una cadena de nucleótidos y finalmente va acabar dando descendencia.[...] Namái'l material xenético, d'ente tolos materiales naturales, tien facultaes, y por tantu ye lexítimu llama-y un material viviente, pa ser consideráu'l representante actual de la primer forma de vida.}} Pa Muller, la esencia de la vida ye una sustancia capaz de catalizar reacciones y coles mesmes ser capaz d'autorreplicarse. Esta ye la formulación dura de les posteriores teoríes clasificaes como de "xenes primeru". El mesmu añu, y al respeutu de la polinucleótido fosforilasa, Oparin contestaría a Muller almitiendo un papel esencial de los acedos nucleicos nel orixe de la vida, pero afirmando que la síntesis de proteínes yera la resultancia d'una "evolución prebiótica" ente los polipéptidos primordiales y los ácidos nucleicos, tachando de [[reduccionismu|reduccionista]] la propuesta de Muller y enmarcando esta evolución dientro d'un "fluxu metabólico". Esti tipu de propuestes seríen clasificaes darréu como teoríes de "metabolismu primeru". == Condiciones iniciales == La conocencia de les condiciones iniciales ye d'estrema importancia pal estudiu del orixe de la vida. Pa ello emplega la teoría xeoquímica nel estudiu de les roques antigües y efectúense simulaciones de llaboratoriu per mediu d'ordenadores (esperimentos que se denominen ''[[in silico]]''). Unu de los puntos centrales ye determinar la disponibilidad d'elementos y [[molécula|molécules]] esenciales, cuantimás [[metal]]es, yá que son indispensables como [[cofactor]]es na [[bioquímica]], según el so estáu [[redox]] nes distintes llocalizaciones.<ref name="NRC">{{cita llibru|apellíos=Committee on Grand Research Questions in the Solid-Earth Sciences, National Research Council|títulu=Origin and Evolution of Earth: Research Questions for a Changing Planet|añu=2008|editorial=The national academies press (Prepub)|isbn=0-309-11886-7}}</ref> Coles mesmes, ye esencial datar les primeres manifestaciones de la vida p'averar el ralu de tiempu nel que tamos buscando. Según les evidencies, anque tán suxetes a discutiniu, la vida tuvo d'apaecer tres l'enfriamientu del planeta que siguió al [[bombardéu intensu tardíu]], hai unos 4000 millones d'años. Anque tolos seres vivos paecen provenir d'un [[Últimu antepasáu común universal|únicu organismu ancestral]], nesti apartáu cabo preguntar si hubo delles apaiciones casuales» de formes de vida tres les que namái sobrevivió una, o magar eses formes de vida entá sobreviven seique n'ambientes estremos como nes fondures de la [[corteza continental]] o nel [[mantu terrestre|mantu]].<ref name="NRC" /> === Primeres evidencies direutes d'apaición de la vida === Una de les formes de verificar l'actividá biolóxica ye una interesada propiedá de los sistemes celulares: la capacidá de favorecer ciertos [[isótopu|isótopos]] d'un mesmu elementu nos sos procesos. Esto asocede, por casu, na [[fotosíntesis]] na que s'incorpora CO<sub>2</sub> de diverses fontes pa tresformalo en molécules orgániques. Esisten dos [[isótopu|isótopos]] estables del [[carbonu]], C<sup>12</sup> y C<sup>13</sup>, siendo estables les sos bayures relatives na [[atmósfera]]. Cuando s'incorpora CO<sub>2</sub> por un sistema biolóxicu, este prefier el [[isótopu]] más llixeru, arriqueciendo les roques carbonataes pol otru isótopu.<ref name="Mojzsis">Mojzsis, SJ y otros: Evidence for life on earth before 3,800 million years ago. ''[[Nature]]'' ''''384''': 55-59; 1996</ref> La prueba d'una apaición temprana de la vida vien del [[petrina supracortical d'Isua]] en [[Groenlandia]] occidental y formaciones similares nes cercanes islles d'[[Akilia]]. El [[carbonu]] que forma parte de les formaciones predreses tien una concentración de δ<sup>13</sup>C [[elementu químicu|elemental]] d'aproximao −5,5, lo que por cuenta de qu'en ambiente biótico suelse preferir el [[isótopu]] más llixeru del carbonu,<sup>12</sup>C, la biomasa tien una δ<sup>13</sup>C d'ente −20 y −30. Estes firmes isotópiques caltener nos [[sedimentu|sedimentos]], Mojzis<ref>Mojzis, S.J. et al (1996), "Evidence for life on earth before 3,800 million years ago", ''Nature'' 384 páxs. 55–59</ref> usó esta téunica pa suxurir que la vida yá esistió nel planeta hai 3850 millones d'años. [[Antonio Lazcano Araujo|Lazcano]] y Miller (1994) suxuren que la rapidez de la evolución de la vida ta determinada pola tasa d'agua recirculante al traviés de les [[fumarola|fumaroles]] submarines [[Dorsal centru-oceánica|centrooceánicas]]. La recirculación completa lleva 10 millones d'años, por ello cualesquier compuestu orgánicu producíu daquella podría ser alteriáu o destruyíu por temperatures qu'entepasen los 300&nbsp;°C. Dambos envaloren que'l desarrollu a partir d'un xenoma de 100 kilobases d'un [[heterótrofo]] primitivu d'[[ADN]]/[[proteínes]] hasta la xeneración d'un xenoma de 7.000 xenes d'una [[cianobacteria]] filamentosa riquiera namái 7 millones d'años.<ref>Lazcano A, and S.L. Miller (1994) "How long did it take for life to begin and evolve to cyanobacteria" ''"Journal of Molecular Evolution" 39 pp.546–554</ref> === Piletones hidrotermales fluctuantes n'islles volcániques o proto-continentes === Les [[Célula|célules]] contienen concentraciones potasio, fosfatu y metales de transición muncho más altes que les esistentes n'océanos, llagos o ríos, yá sían estos actuales o primitivos (reconstruyíos). D'esta miente, ye más parsimonioso considerar que les primeres célules aniciar n'ambientes con concentraciones químiques similares a les topaes nos [[Citoplasma|citoplasmes]].<ref name=":0" /> Armid Munkidjanian y collaboradores piensen que los [[Ecosistema marín|ambientes marinos]] nun suministraron el balance iónicu y la composición universalmente conocida nes célules, según tamién los iones riquíos por proteínes esenciales y ribozimas atopaes en tolos organismos vivos, especialmente con respectu la rellación K+/Na+ y les concentraciones de Mn2+, Zn2+ y fosfatos.<ref name=":0" /> L'únicu ambiente conocíu que presenta les condiciones fayadices na Tierra, ta representáu polos piletones hidrotermales terrestres alimentaos por [[Fonte hidrotermal|fumarolas]].<ref name=":1">Colín-García, M.; A. Heredia; G. Cordero; A. Camprubí; A. Negrón-Mendoza; F. Ortega-Gutiérrez; H. Berald; S. Ramos-Bernal (2016). [http://boletinsgm.igeolcu.unam.mx/bsgm/index.php/component/content/article/309-sitiu/articulos/cuarta-epoca/6803/1620-6803-13-colin "Hydrothermal vents and prebiotic chemistry: a review"]. ''Boletín de la Sociedá Xeolóxica Mexicana''. '''68''' (3): 599–620.</ref> Los depósitos minerales nestos ambientes, que s'atopaben so una atmósfera anóxica (como la topada nel pasáu remotu), pudieron tener un pH fayadizu, como contraposición a los piletones hidrotermales actuales nuna atmósfera osixenada. Estos piletones contendríen precipitaos de minerales de sulfuru que bloquia la [[Radiación ultravioleta|radiación UV]] dañible. Tendríen tamién ciclos de mugor/aridez que concentren les sos soluciones de sustratos pa concentraciones susceptibles a formaciones bonales de polímeros d'[[Ácidu nucleico|acedos nucleicos]], y un suministru continuu de [[molécules orgániques]] xeneraes abióticamente, dambes por reacciones químiques n'ambientes hidrotermales, según tamién por esposición a [[Radiación ultravioleta|rayos UV]] mientres el tresporte de fumarolas a piletones axacentes. Los sos ambientes pre-bióticos hipotetizados son similares a los ambientes de chimenees hidrotermales de les fondures océaniques tamién hipotéticos, pero amiesten componentes adicionales qu'ayuden a esplicar peculiaridaes atopaes en reconstrucciones del Últimu Ancestru Común Universal (LUCA, poles sos sigles n'inglés, [[Últimu antepasáu común universal|Last Universal Common Ancestor]]) de tolos organismos vivientes.<ref name=":0">Mulkidjanian, Armid; Bychkov, Andrew; Dibrova, Daria; Galperin, Michael; Koonin, Eugene (3 April 2012). [http://www.pnas.org/cgi/doi/10.1073/pnas.1117774109 "Origin of first cells at terrestrial, anoxic geothermal fields"]. ''PNAS''. '''109''' (14): Y821–Y830. [[PubMed Central|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3325685 3325685] . [[PubMed Identifier|PMID]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22331915 22331915]. [[Digital object identifier|doi]]:[https://doi.org/10.1073%2Fpnas.1117774109 10.1073/pnas.1117774109].</ref> Bruce Damer y David Deamer llegaron a la conclusión de que les membranes de les célules nun pueden ser formaes n'agua de mar, y polo tanto tienen d'habese aniciáu n'agua duce. Antes de la formación de los continentes, la única porción de tierra ensin cubrir per agua, pudieron ser [[Islla volcánica|islles volcániques]], onde l'agua forma llagunes nes que los [[Lípidu|lípidos] puedieron constituyir los primeres estadíos de [[Membrana plasmática|membranes celulares]]. Esti predecesor de les [[Célula|célules]] verdaderes asumir que tendría un comportamientu más paecíu a superorganismos qu'a estructures individuales, nos que la tresmisión de macromolécules ente proto-célules sería común. Según los autores, estes célules podríen evolucionar gradualmente p'afaese a ambientes más salaos y entrar nel océanu.<ref> Damer, Bruce; Deamer, David (13 March 2015). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4390883 "Coupled Phases and Combinatorial Selection in Fluctuating Hydrothermal Pools: A Scenario to Guide Esperimental Approaches to the Origin of Cellular Life"]. ''Life''. Basel, Switzerland: MDPI. '''5''' (1): 872–887</ref> Colín-Garcia y collaboradores (2016) alderiquen les ventayes y desventaxes de les fumarolas hidrotermales como ambientes primitivos.<ref name=":1" /><ref name="2d979803">Schirber, Michael (24 June 2014). [https://web.archive.org/web/20141129051724/http://astrobiology.nasa.gov/articles/2014/6/24/hydrothermal-vents-could-explain-chemical-precursors-to-life/ "Hydrothermal Vents Could Explain Chemical Precursors to Life"]. ''NASA Astrobiology: Life in the Universe''. NASA. Archived from [https://astrobiology.nasa.gov/articles/2014/6/24/hydrothermal-vents-could-explain-chemical-precursors-to-life/ the original] on 29 November 2014. Retrieved 2015-06-19.</ref> Ellos menten les reacciones exergónicas, nes cualos los sistemes pueden tener una fonte d'enerxía llibre que promueve les reacciones químiques, adicionalmente a la so alta diversidá mineralóxica la cual implica la introducción d'importantes gradientes químicos, favoreciendo asina la interacción ente electrones donantes y receptores. Esti autores tamién resumen una serie d'esperimentos propuestos pa comprobar el rol de les fumarolas hidrotermales na sintensis prebiótica.<ref name="2d979803" /> === Evidencia de vida temprana nes fontes hidrotermales más antigües de la Tierra === L'afayu de restos de microorganismos en [[Roca sedimentaria|roques sedimentaries]] ferriales del cinturón de Nuvvuagittuq en Quebec, Canadá, d'ente 3700 y 4280 millones d'años, apurrió la evidencia direuta d'una de les formes de vida más antigües de la Tierra.<ref>Dodd, Matthew S.; Papineau, Dominic; Grenne, Tor; Slack, John F.; Rittner, Martin; Pirajno, Franco; O'Neil, Jonathan; Little, Crispin T. S. (1 March 2017). [http://www.nature.com/nature/journal/v543/n7643/full/nature21377.html "Evidence for early life in Earth's oldest hydrothermal vent precipitates"]. ''[[Nature]]''. '''543''': 60–64. </ref> Los investigadores interpreten, basándose n'evidencies químiques y morfolóxiques, que se trata de restos de bacteries filamentosas que [[Metabolismu|metabolizan]] el fierro, y polo tanto representen les formes de vida más antigües reconocíes na Tierra. Estes roques sedimentaries, que s'atopen ente les más antigües conocíes, probablemente formaben parte d'un sistema de ventilación hidrotermal ricu en fierro qu'apurría un [[hábitat]] pa les primeres formes de vida de la Tierra. Les estructures topaes nestes roques preséntense como filamentos diminutos y tubos, compuestos de hematita, con morfoloxíes similares a les ramificaciones carauterístiques de les bacteries oxidantes de fierro que s'atopen cerca de fontes hidrotermales actuales. Éstes topáronse xunto a grafitu y minerales d'[[apatita]] y carbonatos, n'estructures esfériques qu'en roques nueves suelen contener restos de seres vivos. Piénsase que la hematita formóse cuando les [[Bacteria|bacteries]] qu'aferruñen el fierro fueron fosilizaes na roca. L'afayu resulta pervalible por cuenta de qu'hasta el momentu nun se confirmara l'afayu de [[Microfósil|microfósiles]] más antiguos que 3500 millones d'años, y pollo la conocencia de la tema taba basáu n'evidencies indireutes tales como buelgues químiques y la composición isotópica del material carbonoso. El autores refuguen l'orixe non bioxénico d'estes estructures, por aciu estiramientos metamórficos o procesos diagenéticos, tales como [[Bastiáu|reacciones de precipitación]] y autoensamblaje mientres l'enterramientu de los sedimentos. Sicasí, nengún mecanismu puede dexar la crecedera de múltiples tubos a partir d'un solu nódulu de hematita mientres [[Metamorfismu|reacciones metamórfiques]], xuntu cola formación de filamentos internos, amás de la so estrecha asociación espacial con carbonatu y carbonu grafítico. === Composición de l'atmósfera, los océanos y la corteza terrestre nel eón Hadeico === L'[[acreción]] y formación de la Tierra tuvo que tener llugar en dalgún momentu fai 4500 a 4600 millones d'años, según distintos métodos [[radiometría|radiométricos]].<ref name=empecipio>[https://web.archive.org/web/20071230125529/http://wrgis.wr.usgs.gov/docs/parks/gtime/ageofearth.html US Geological Survey: División de xeoloxía isotópica, Menlo Park]</ref> La diferenciación del [[mantu terrestre]], a partir d'[[datación samario-neodimio|analís de la serie samario-neodimio]] en roques d'[[Cinturón supracortical d'Isua|Isua]], [[Groenlandia]], pudo ser abondo rápida, seique en menos de 100 millones d'años.<ref name=rapido>{{cita publicación| autor =Caru G, Bourdon B, Birck JL, Moorbath S: | títulu =146Sm-142Nd evidence from Isua metamorphosed sediments for early differentiation of the Earth's mantle | añu = 22 de mayu de 2003 | publicación = [[Nature]] | volume =423 | númberu =6938 | id =PMID 12761546 | url = }}</ref> Posteriores estudios confirmen esta formación temprana de les capes de silicatos terrestres.<ref name=bariu>{{cita publicación| autor =Carlson RW, Boyet M, Horan M: | títulu =Chondrite barium, neodymium, and samarium isotopic heterogeneity and early Earth differentiation | añu =2007 | publicación = [[Science]] | volume =316 | númberu =5828 | id =PMID 17525335 | url = }}</ref> Suxurióse que los océanos podríen apaecer nel [[eón Hadeico]] asina 200 millones d'años dempués de la formación de la Tierra,<ref>Morse, J.W. and MacKenzie, F.T. (1998). "Hadean Ocean Carbonate chemistry." In: ''Aquatic Geochemistry'' '''4''': 301–319</ref> nun ambiente caliente (100&nbsp;°C) y [[amenorgamientu-oxidación|reductor]] y con un [[pH]] inicial de 5,8 que xubió rápido escontra la neutralidá. Esta idea foi sofitada por Wilde<ref>Wilde, S.A. et al (2001), ''Evidence from detrital zircons for the existence of continental crust and oceans 4.4 Gyr ago'', ''"Nature"''409 pp.175–178</ref> quien alzó la datación de los cristales de [[zircón]] atopaos en [[cuarcita|cuarcites]] [[metamorfismu|metamorfizadas]] del ''[[terrane]]'' de [[gneis]] del Monte Narryer, n'[[Australia]] occidental, del que primeramente se pensaba que yera de 4100-4200 millones d'años a 4402 millones d'años. Otros estudios realizaos más apocayá nel cinturón de [[basaltu]] de Nuvvuagittuq, al norte de [[Quebec]], emplegando [[neodimio]]-142 confirmen, estudiando roques del tipu [[falsa anfibolita]] ([[cummingtonita]]-[[anfibolita]]), la esistencia bien temprana d'una corteza, con una datación de 4360 millones d'años.<ref name=Neodimio>{{cita publicación| autor = Jonathan O'Neil, Richard W. Carlson, Don Francis y Ross K. Stevenson | títulu =Neodymium-142 Evidence for Hadean Mafic Crust | añu =2008 | publicación = [[Science]] | volume =321 | númberu =5897 | id =DOI: 10.1126/science.1161925 | url =http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/sci;321/5897/1828?maxtoshow=&HITS=10&hits=10&RESULTFORMAT=&fulltext=faux+amphibolite&searchid=1&FIRSTINDEX=0&resourcetype=HWCIT }}</ref> Esto significa que los océanos y la [[corteza continental]] esistieron dientro de los 150 primeros millones d'años tres la formación de la Tierra. A pesar d'esto, l'ambiente hadeico yera descomanadamente contrariu pa la vida. Daríense frecuentes choques con grandes oxetos cósmicos, inclusive de más de 500 quilómetros de [[diámetru]], suficientes pa vaporizar l'océanu mientres meses tres l'impautu, lo que formaría nubes de vapor d'agua entemecíu con polvu de roques alzándose a elevaes altitúes que cubriríen tol planeta. Tres unos cuantos meses l'altitú d'eses nubes empezaría a menguar, pero la base de la nube siguiría entá tando alzada probablemente mientres los siguientes mil años, dempués de lo qu'empezaría a llover a una altitú más baxa. Mientres 2.000 años les agües consumiríen amodo les nubes, devolviendo los océanos a la so fondura orixinal namái 3.000 años tres l'impautu.<ref>Sleep, N.H. et al (1989) "Annihilation of ecosystems by large asteroid impacts on early Earth" ''"Nature"''342, pp139–142</ref> El posible [[bombardéu intensu tardíu]] provocáu probablemente polos movimientos posicionales de los [[planeta|planetes]] gaseosos xigantes, qu'acribillaron la [[Lluna]] y otros planetes interiores ([[Mercuriu (planeta)|Mercuriu]], [[Marte (planeta)|Marte]] y, posiblemente, la Tierra y [[Venus (planeta)|Venus]]) fai 3800 a 4100 millones d'años probablemente habríen esterilizado el planeta si la vida yá apaeciera nesi periodu. === Bioxénesis n'ambiente templao contra fríu === Si esaminen los periodos llibres de cataclismos producíos por impautu de meteoros que torgaríen l'establecimientu de protoorganismos autoreplicantes, la vida pudo desenvolvese en distintos ambientes primitivos. L'estudiu lleváu a cabu por Maher y Stephenson<ref>Maher, Kevin A. and Stephenson, David J (1980 "Impact frustration of the origin of life" (''Nature''. Vol. 331, páxs. 612–614. 18 Feb. 1988)</ref> amuesa que si los sistemes hidrotermales marinos fondos favorecen un llugar aceptable pal orixe de la vida y l'abioxénesis pudo asoceder fai 4000 y 4200 millones d'años, ente que si asocediera na superficie de la Tierra l'abioxénesis namái podría asoceder fai 3700 o 4000 millones d'años. Otros trabayos d'investigación suxuren un empiezu de la vida más fríu. Los trabayos de [[Stanley Miller]] amosaron que les bases nitrogenadas [[adenina]] y [[guanina]] riquen condiciones de conxelación pa la so síntesis, ente que la [[citosina]] y el [[uracilo]] precisen temperatures d'ebullición.<ref>Michael P. Robertson and Stanley L. Miller, "An Efficient Prebiotic Synthesis of Cytosine and Uracil," ''Nature'' 375 (1995), páxs. 772–774</ref> Basándose nestes investigaciones suxurió que l'orixe de la vida implicaría condiciones de conxelación y meteoritos impactando.<ref>J.L. Bada, C. Bigham, and S.L. Miller, "Impact Melting of Frozen Oceans on the Early Earth: Implications for the Origin of Life," ''Proceedings of the National Academy of Sciences'', USA 91 (Febreru de 1994), páxs. 1248–1250</ref> Un artículu de la publicación ''[[:en:Discover (magacín)|Discover Magacín]]'' señala escontra la investigación de Stanley Miller indicando que pueden formase siete [[aminoácidu|aminoácidos]] distintos y 11 tipos de [[base nitrogenada|nucleobases]] en [[xelu]], como cuando se dexó [[amoniacu]] y [[cianuru]] nel xelu [[antártida|antárticu]] ente 1972 y 1997,<ref>{{cita publicación|apellíu=Levy |nome=M |coautores=Miller SL, Brinton K, Bada JL. |añu=2000 |mes=xunu |títulu=Prebiotic synthesis of adenine and amino acids under Europa-like conditions |publicación=Icarus |volume=145 |númberu=2 |páxines=609–13 |pmid=11543508 |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez |fechaaccesu= 11 de febreru de 2008 | doi = 10.1006/icar.2000.6365 <!--Sacáu de Yahoo! por DOI bot-->}}</ref> según a la investigación llevada a cabu por Hauke Trinks amosando la formación de molécules d'[[ARN]] de 400 [[base nitrogenada|bases]] de llargor en condiciones de conxelación utilizando un molde d'[[ARN]] (una cadena senciella de ARN qu'empón la formación d'una nueva cadena). A midida que la nueva cadena de ARN crecía, los nuevos [[nucleótidos]] diben xuntándose al molde.<ref>{{cita publicación|apellíu=Trinks |nome=Hauke | autor2 = Schröder, Wolfgang | autor3 = Biebricher, Christof |añu=2005 |mes=ochobre |títulu=Ice And The Origin Of Life |publicación=Origins of Life and Evolution of the Biosphere |volume=35 |númberu=5 |páxines=429–445 |doi=10.1007/s11084-005-5009-1 |url=http://link.springer.com/article/10.1007/s11084-005-5009-1 |fechaaccesu= 11 de febreru de 2008 |quote= }}</ref> La esplicación dada pa la inusitada velocidá d'estes reacciones a asemeyada temperatura ye que se trataba d'una [[Eutéctico|conxelación eutéctica]]. A midida que fórmense cristales de xelu, ésti permanez puru: namái les molécules d'agua xunir al cristal en crecedera, ente que les impureces como'l sal o'l [[cianuru]] queden escluyíes. Estes impureces acaben atarraquitaes en bolsos microscópicos de líquidu ente'l xelu, y ye esta concentración lo que fai que les molécules topeten ente sigo con más frecuencia.<ref>{{cita publicación | url=http://discovermagazine.com/2008/feb/did-life-evolve-in-ice/article_view?b_start:int=0&-C= |publicación=Discover Magacín |títulu=Did Life Evolve in Ice? |fecha=febreru de 2008 |autor= Douglas Fox}}</ref> == Modelos d'orixe de la vida == === Hipótesis de Eigen === A principios de los años 1970 entamóse una gran ofensiva al problema del orixe de la vida por un equipu de científicos aconceyaos en redol a [[Manfred Eigen]], del [[institutu Max Planck]]. Intentaron esaminar los estaos transitorios ente'l caos molecular d'una sopa prebiótica y los estaos transitorios d'un [[hiperciclo]] de replicación y ente'l caos molecular nuna sopa prebiótica y sistemes macromoleculares autorreproductores simples. Nun hiperciclo, el sistema d'almacenamientu d'información (posiblemente [[ARN]]) produz una [[enzima]], que [[Catálisis|cataliza]] la formación d'otru sistema d'información en secuencia hasta que'l productu del postreru ayuda a la formación del primer sistema d'información. Con un tratamientu matemáticu, los hiperciclos pueden crear cuasiespecies, qu'al traviés de seleición natural entraron nuna forma d'[[Darwinismu|evolución darwiniana]]. Un impulsu a la teoría del hiperciclo foi'l descubrimientu de que'l ARN, en ciertes circunstancies, tresformar en [[ribozima|ribozimes]] (una forma d'[[enzima]] de ARN) capaces de catalizar les sos propies reacciones químiques. === Hipótesis de Wächstershäuser === [[Ficheru:Brothers blacksmoker hires.jpg|thumb|200px|upright|[[Fumarola negra|Fumarolas negres]]. Delles teoríes afirmen que la vida surdió nes proximidaes de dalgún tipu de [[fonte hidrotermal]] submarina.]] {{AP|Teoría del mundu de fierro-sulfuru}} Otra posible respuesta a esti misteriu de la [[polímeru|polimerización]] foi propuesta por [[Günter Wächtershäuser]] en [[1980]], na so teoría del [[fierro]]-[[sulfuru]]. Nesta teoría, postuló la evolución de les rutes (bio) químiques como'l fundamentu de la evolución de la vida. Inclusive presentó un sistema consistente pa rastrexar les buelgues de l'actual [[bioquímica]] dende les reacciones ancestrales qu'apurríen rutes alternatives pa la síntesis de lladriyos orgánicos» a partir de componentes gaseosos simples. Al contrariu que los esperimentos clásicos de Miller, que dependíen de fontes esternes d'enerxía (como [[rescamplu|rescamplos]] simulaos o radiación [[ultravioleta|UV]]), los sistemes de Wächstershäuser» vienen con una fonte d'enerxía incorporada, los [[sulfuru|sulfuros]] de fierro y otros [[mineral]]es como la [[pirita]]. La enerxía lliberada a partir de les reacciones [[redox]] d'esos [[Sulfuro|sulfuro metálicos]], non yá taba disponible pa la síntesis de molécules orgániques, sinón tamién pa la formación d'[[oligómeros]] y [[polímeru|polímeros]]. Llanzar por ello la hipótesis de que tales [[sistema|sistemes]] podríen ser capaces d'evolucionar hasta formar conxuntos autocatalíticos d'entidaes autorreplicantes [[metabolismu|metabólicamente]] actives que seríen el precursores de les actuales formes de vida. L'esperimentu tal que foi lleváu a cabu rindió una producción relativamente pequeña de dipéptidos (del 0,4% al 12,5 %) y una producción inferior de tripéptidos (0,003%) y los autores alvirtieron que «''so estes mesmes condiciones los [[dipéptidos]] s'[[hidrólisis|hidrolizaban]] rápido.''»<ref>Huber, C. and Wächterhäuser, G., (1998). "Peptides by activation of amino acids with CO on (Nin,Fe)S surfaces: implications for the origin of life". Science 281: 670–672.</ref> Otra crítica de la resultancia ye que l'esperimentu nun incluyía nenguna organomolécula que pudiera con mayor probabilidá dar reacciones cruciaes o terminar la cadena (Huber y Wächsterhäuser, 1998). L'últimu cambéu de la hipótesis del fierro-sulfuru foi propuesta por [[William Martin]] y [[Michael Russell]] en [[2002]].<ref>Martin, W. and Russell M.J. ([[2002]]). "On the origins of cells: a hypothesis for the evolutionary transitions from abiotic geochemistry to chemoautotrophic prokaryotes, and from prokaryotes to nucleated cells". Philosophical Transactions of the Royal Society: Biological sciences 358: 59-85.</ref> Acordies col so escenariu, les primeres formes celulares de vida pudieron evolucionar dientro de les llamaes «[[fonte hidrotermal|chimenees negres]]» nes fondures onde s'atopen les zones d'espansión del fondu oceánicu. Estes estructures consisten en covarones a microescala que tán revistíes por delgaes parés membranoses de [[sulfuro|sulfuro metálicos]]. Poro, estes estructures resolveríen dellos puntos críticos de los sistemes de Wächstershäuser d'una sola vegada: # Les microcavernas apurren medios pa concentrar les molécules recién sintetizaes, por tantu aumentando la posibilidá de formar oligómeros. # Los abruptos gradientes de temperatura que s'atopen dientro d'una [[fonte hidrotermal|chimenea negra]] dexen establecer «zones óptimas» de reacciones parciales, por casu la síntesis de [[monómeros]] nes zones más calientes, y la oligomerización nes zones más fríes. # El fluxu d'agua [[Fonte hidrotermal|hidrotermal]] al traviés de la estructura apurre una fonte constante de «lladriyos» y enerxía (sulfuros metálicos recién precipitaos). # El modelu dexa una socesión de distintos pasos d'evolución celular (química prebiótica, síntesis de monómeros y oligómeros, síntesis de [[Péptidu|péptidos]] y [[proteína|proteínes]], mundu de ARN, ensamblaxe de [[ribonucleoproteína|ribonucleoproteínes]] y mundu d'[[ADN]]) nuna única estructura, facilitando l'intercambiu ente tolos estadios de desarrollu. # La síntesis de [[lípidu|lípidos]] como mediu de «aisllar» les célules del mediu ambiente nun ye necesaria hasta que básicamente tean toles funciones celulares desenvueltes. Esti modelu asitia al ''últimu antepasáu común universal'' ([[LUCA]], del inglés ''Last Universal Common Ancestor'') dientro d'una chimenea negra, en llugar d'asumir la esistencia d'una forma de vida llibre de LUCA. L'últimu pasu evolutivu sería la síntesis d'una [[Membrana plasmática|membrana]] lipídica que finalmente dexara al organismu abandonar el sistema nel interior de la microcaverna de les chimenees negres y empezar la so vida independiente. Esti postuláu d'una adquisición tardida de los lípidos ye consistente cola presencia de tipos dafechu distintos de lípidos de membrana n'[[arqueobacteria|arqueobacteries]] y [[eubacteria|eubacteries]] (más los [[Eukaryota|eucariotes]]) con una [[fisioloxía]] altamente similar en toles formes de vida n'otros aspeutos. Otru asuntu ensin resolver na evolución química ye l'orixe de la [[homoquiralidad]]. Por casu, tolos monómeros tienen la mesma «mano dominante» (los aminoácidos son maniegos y los ácidos nucleicos y azucres son diestros). La homoquiralidad ye esencial pa la formación de [[ribozima|ribozimes]] funcionales (y probablemente tamién de proteínes). L'orixe de la homoquiralidad podría esplicase a cencielles por una asimetría inicial por casualidá siguida d'una descendencia común. Los trabayos llevaos a cabu en [[2003]] por científicos de [[Universidá Purdue|Purdue]] identificaron el [[aminoácidu]] [[serina]] como'l probable raigañu que provoca la homoquiralidad de les molécules. La serina produz enllaces particularmente fuertes colos aminoácidos de la mesma quiralidad, lo cual resulta nun grupu d'ocho molécules que podríen toes ella ser diestres o maniegues. Esta propiedá se contrapone a la d'otros aminoácidos que son capaces de formar enllaces débiles colos aminoácidos de quiralidad opuesta. Anque'l misteriu de por qué acabó siendo dominante la serina entá ta ensin resolver, les resultaos suxuren una respuesta a la cuestión de la tresmisión quiral: el cómo les molécules orgániques d'una quiralidad caltienen la dominancia una vegada que s'establez l'asimetría. === Teoría de la sablera radiactiva === Zachary Adam,<ref>Dartnell, Lewis "Life's a beach on planet Earth" en ''[[New Scientist]]'' 12 de xineru de [[2008]]</ref> de la [[Universidá de Washington]] en [[Seattle]], afirma que procesos [[marea]]-yos mayores que los actuales, producíos por una lluna asitiada a una distancia enforma menor podríen concentrar partícules radiactives d'[[uraniu]] y otros elementos radiactivos na marea alta nes sableres primordiales onde tuvieron de ser los responsables de xenerar los componentes elementales de la vida. Acordies colos modelos de computación publicaos en ''Astrobiology''<ref>{{cita publicación |apellíu=Adam |nome=Zachary |añu=2007 |títulu=Actinides and Life's Origins |publicación=Astrobiology |volume=7 |númberu=6 |páxines=852–72 |doi=10.1089/ast.2006.0066 |pmid=18163867}}</ref> un depósitu de tales materiales radiactivos podría amosar la mesma reacción nuclear autosostenida que s'atopa nel xacimientu d'uraniu d'[[Oklo]], en [[Gabón]]. Esti sable radiactivu apurre abonda enerxía pa xenerar molécules orgániques, como [[aminoácidu|aminoácidos]] y [[azucres]] a partir d'[[acetonitrilo]] procedente de l'agua. La [[monazita]] radiactiva tamién llibera [[fosfatu|fosfatos]] solubles nes rexones que s'atopen ente los granos de sable, faciéndolos biolóxicamente accesibles. Asina pos los aminoácidos, azucres y fosfatos solubles pueden ser producíos simultáneamente, acordies con Adam. Los [[actínidos]] radiactivos, qu'entós s'atopaben en mayores concentraciones, pudieron formar parte de complexos órganu-metálicos. Estos complexos pudieron ser importantes como primeros [[Catálisis|catalizadores]] nos procesos de la vida. John Parnell, de la [[Universidá de Aberdeen]], suxure que tales procesos formaron parte del crisol de la vida» nos empiezos de cualquier planeta predresu hasta qu'ésti fuera lo suficientemente grande pa xenerar un sistema de [[teutónica de plaques]] qu'apurriera minerales radiactivos a la superficie. Puesto que se cree que la Tierra nos sos oríxenes taba formada por munches «microplacas», daríense condiciones favorables pa esti tipu de procesos. === Homoquiralidad === Dellos procesos de la evolución química tendríen d'esplicar l'orixe de la [[homoquiralidad]], esto ye, el fechu de que cuasi tolos componentes elementales de los seres vivos tienen la mesma [[Quiralidad (química)|quiralidad]], siendo los [[aminoácidu|aminoácidos]] [[Quiralidad (química)|levógiros]], los azucres [[ribosa]] y [[desoxirribosa]] de los ácidos nucleicos son [[Quiralidad (química)|dextrógiros]], según los [[fosfoglicéridos]] quirales. Pueden sintetizase molécules quirales, pero n'ausencia d'una fonte de quiralidad o d'un [[Catálisis|catalizador]] quiral formar nun amiestu 50/50 de dambos [[enantiómeros]], a la cual llámase-y [[amiestu racémica]]. Clark suxurió que la homoquiralidad pudo empezar nel espaciu, yá que los estudios sobre los aminoácidos del [[meteoritu Murchison]] amosaron que la L-[[alanina]] yera dos veces más frecuente que la forma D, y l'[[ácidu glutámico|ácidu L-glutámico]] yera 3 vegaes más prevalente que la so contrapartida dextrógira. Suxurióse que la [[lluz polarizao]] tuvo'l poder de destruyir unu de los [[enantiómeros]] dientro del [[discu protoplanetario]]. Noyes demostró que la [[desintegración beta]] provocaba la destrucción de la D-[[leucina]] nuna [[amiestu racémica]] y que la presencia de [[carbonu-14|<sup>14</sup>C]], presente en grandes cantidaes nes sustances orgániques del ambiente temprano de la tierra, podría ser la causa.<ref>Noyes, H. Pierre; Bonner, William A.; and Tomlin, J. A. (1977), "On the origin of biological chirality via natural beta-decay" (Origins of Life and Evolution of Biospheres. Volume 8. Númberu 1. Abril de 1977)</ref> Robert M. Hazen publicó informes d'esperimentos realizaos en distintes superficies cristalines quirales qu'actuaben como posibles llugares de concentración y ensamblaxe de monómeros quirales en macromolécules.<ref>Hazen, Robert M (2005), "Genesis: the scientific quest for life's origin" (JosephHenry Books)</ref> Una vegada estabilizáu'l sistema, la quiralidad podría ser escoyida favorablemente pola evolución.<ref>{{cita publicación|apellíu=Clark |nome=S. |enllaceautor= |coautor= |añu=1999 |mes= |títulu=Polarised starlight and the handedness of Life |publicación=American Scientist |volume=97 |número= |páxina=336–343 |id= |url= |fechaaccesu= |quote= }}</ref> Los trabayos con compuestos orgánicos atopaos en meteoritos tienden a suxurir que la quiralidad ye una carauterística de la síntesis abioxénica, yá que los aminoácidos actuales son [[Quiralidad (química)|levógiros]], ente que los azucres son predominantemente dextrógiros.<ref>Astroscience Magacín [http://www.astrobio.net/news/article1702.html] Consultáu'l 26 d'abril de 2008</ref> Un trabayu lleváu a cabu en 2003 por científicos de Purdue identificaron l'aminoácidu [[serina]] como'l probable raigañu causal de la homoquiralidad de les molécules orgániques.<ref>Nanita, Sergio C.; Cooks, R. Graham,"Serine Octamers: Cluster Formation, Reactions, and Implications for Biomolecule Homochirality", Angewandte Chemie International Edition, 2006,45(4),554-569,doi: 10.1002/anie.200501328.</ref> La [[serina]] forma enllaces particularmente fuertes colos aminoácidos de la mesma quiralidad, lo cual resulta nun grupu d'ocho molécules que tienen de ser toes o bien dextrógiras o levógiras. Esta propiedá oldea con otros aminoácidos que son capaces de formar enllaces débiles colos aminoácidos de la quiralidad opuesta. Anque'l misteriu de por qué la serina levógira acabó siendo la dominante entá permanez ensin resolver, estes resultaos suxuren una respuesta a la cuestión de la tresmisión quiral: cómo les molécules orgániques d'una quiralidad caltienen la dominancia una vegada que l'asimetría foi establecida. === Autoorganización y replicación === {{AP|Autoorganización}} Si considérase, como de cutiu asocede, que la autoorganización y autoreplicación son los procesos principales que caractericen a los sistemes vivos, hai que dicir qu'hai munchos tipos de molécules abióticas qu'exhiben estes carauterístiques nes condiciones fayadices. Por casu, Martin y Russel amosaron que la formación d'un compartimientu distintu del ambiente por [[Membrana plasmática|membranes celulares]] y la autoorganización de reacciones [[redox]] autocontenidas son los atributos más calteníos ente los seres vivos, y esto llévalos a argumentar que la materia inorgánico con estos atributos podríen tar ente los atributos más probables del [[LUCA|antepasáu común de tolos seres vivos]].<ref>{{cita publicación|apellíu=Martin |nome=William |enllaceautor= |coautores=Russel, Michael J. |añu=2003 |mes= |títulu=On the origins of cells: a hypothesis for the evolutionary transitions from abiotic geochemistry to chemoautotrophic prokaryotes, and from prokaryotes to nucleated cells |publicación=Phil. Trans. R. Soc. B |volume=358 |númberu=1429 |páxines=59–85 |doi=10.1098/rstb.2002.1183 |url= |fechaaccesu= |quote= }}</ref> === De les molécules orgániques a les protocélulas === La cuestión de ''cómo unes molécules orgániques simples formen una protocélula'' lleva enforma tiempu ensin respuesta, pero esisten munches hipótesis. Dalgunes d'éstes postulen una temprana apaición de los ácidos nucleicos (teoríes denominaes «primero los xenes») ente qu'otres postulen que primero apaecieron les reacciones bioquímiques y les rutes metabóliques (les «primero'l metabolismu»). Tamién hai enclinos con modelos híbridos que combinen aspeutos de dambes. ==== Modelos «primero los xenes»: el mundu de ARN ==== [[Ficheru:RNA-comparedto-DNA thymineAndUracilCorrected.png|thumb|[[Ácidu ribonucleico|ARN]] colos sos [[base nitrogenada|bases nitrogenadas]] a la izquierda y [[Ácidu desoxirribonucleico|ADN]] a la derecha.]] {{AP|hipótesis del mundu de ARN}} La [[hipótesis del mundu de ARN]] foi enunciada por [[Walter Gilbert]], d'[[Universidá Harvard|Harvard]], con base nos esperimentos de Thomas Cech ([[Universidá de Colorado]]) y Sidney Altman ([[Universidá de Yale|Yale]]) en [[1980]].<ref>{{cita publicación|títulu=The RNA World|publicación=[[Nature]]|nome=Walter|apellíu=Gilbert|enllaceautor=Walter Gilbert|añu=1986|páxines=618|mes=Feb|volume=319|doi=10.1038/319618a0}}</ref> Suxure que les molécules relativamente curties d'[[Ácidu ribonucleico|ARN]] podríen habese formáu bonalmente de cuenta que fueren capaces de catalizar la so propia replicación continua. Ye malo de cubicar la probabilidá d'esta formación. Espunxéronse delles hipótesis de cómo pudo asoceder. Les primeres membranes celulares pudieron formase bonalmente a partir de proteinoides (molécules similares a [[proteína|proteínes]] que se producen cuando se calecer soluciones d'aminoácidos). Cuando tán presentes a la concentración correuta en solución aguacienta, formen microesferas que, según reparóse, presenten una conducta similar a los compartimientos arrodiaos de membrana. Otres posibilidaes inclúin sistemes de reacciones químiques que tienen llugar nel interior de sustratos de [[magre]] o na superficie de roques [[Pirita|piríticas]]. Ente los factores que sofiten un papel importante pal ARN na vida primitiva inclúyese la so habilidá pa retrucar (vease'l [[Bisarma de Spiegelman]]); la so habilidá p'actuar tantu p'almacenar información y catalizar reacciones químiques (como [[ribozima|ribozimes]]); el so papel desaxeradamente importante como intermediariu na espresión y caltenimientu de la información xenética (en forma d'[[ADN]]) nos organismos modernos y na facilidá de la so síntesis química o siquier de los componentes de la molécula so les condiciones averaes de la Tierra primitiva. Produciéronse artificialmente nel llaboratoriu molécules de ARN relativamente curties capaces de doblar a otres.<ref>W. K. Johnston, P. J. Unrau, M. S. Lawrence, M. Y. Glasner and D. P. Bartel[http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/292/5520/1319 RNA-Catalyzed RNA Polymerization: Accurate and General RNA-Templated Primer Extension], Science 292, 1319 (2001)</ref> Un puntu de vista llixeramente distintu sobre esta mesma hipótesis ye la de qu'un tipu distintu d'[[ácidu nucleico]], como los [[acedos nucleicos peptídicos]] (ANP) o los [[acedos nucleicos de treosa]] (TNA) fueron los primeres en remanecer como molécules autorreproductoras pa ser reemplazaes pol ARN namái dempués.<ref>Orgel, Leslie (Nov 2000). "A Simpler Nucleic Acid". Science 290 (5495): 1306 - 1307</ref><ref>Nelson, K.Y., Levy, M., and Miller, S.L. [http://www.pnas.org/cgi/content/abstract/97/8/3868 Peptide nucleic acids rather than RNA may have been the first genetic molecule] (2000) Proc. Natl. Acad. Sci. USA 97, 3868–3871.</ref> Entá queden dellos problemes cola hipótesis del mundu de ARNsobremanera la inestabilidá del ARN cuando s'espón a la radiación ultravioleta, la dificultá d'activar y amestar los nucleótidos y la falta de [[fosfatu]] disponible en solución riquida pa construyir la so columna vertebral y l'inestabilidá de la base [[citosina]] (que ye susceptible a la [[hidrólisis]]). Recién esperimentos tamién suxuren que les estimaciones orixinales del tamañu d'una molécula de ARN capaz d'autorreplicación yeren bien probablemente llargamente subestimadas. Formes más modernes de la teoría del mundu de ARN proponen qu'una simple molécula yera capaz d'autorreplicación (qu'otru mundu» por tantu evolucionó col tiempu hasta producir el mundu de ARN). Nesti momentu, sicasí, les distintes hipótesis tienen insuficientes pruebes que lo sofiten. Munches d'éstes pueden ser asemeyaes y probaes nel llaboratoriu, pero l'ausencia de roques sedimentaries ensin alteriar d'un momentu tan ceo na historia de la Tierra déxanos poques oportunidaes de probar robustamente esta hipótesis. ==== Modelos «primero'l metabolismu»: el mundu de fierro-sulfuru y otros ==== {{AP|Teoría del mundu de fierro-sulfuru}} [[Ficheru:Tynagh Chimneys.jpg|thumb|300px|Chimenees de [[Tynagh]] (círculos escuros) xuntu con burbuyes. Según una teoría<ref name=tynagh>{{cita publicación| autor =Robinson, R | títulu =Jump-Starting a Cellular World: Investigating the Origin of Life, from Soup to Networks | añu =2005 | publicación = PLoS | volume =3 |númberu=11 | doi=10.1371/journal.pbio.0030396 | url =http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=1283399}}</ref> los llugares onde surdió'l metabolismu podríen ser asemeyaos a estes formaciones.]] Dellos modelos refuguen la idea de la autorreplicación d'un «[[xen]] desnudu» y postulen la emerxencia d'un [[metabolismu]] primitivu que pudo apurrir un ambiente pa la posterior emerxencia de la replicación del [[ARN]]. Una de les más tempranes encarnaciones d'esta idea foi presentada en 1924 pola noción d'[[Alexander Oparin]] de primitives visícules autorreplicantes que precedieron al descubrimientu de la estructura del [[ADN]]. Les variantes más recién de los años [[1980]] y [[1990]] inclúin la teoría del mundu de fierro-sulfuru de [[Günter Wächtershäuser]] y modelos presentaos por [[Christian de Duve]] basaos na química de los [[tioéster]]es. Ente dellos modelos más astractos y teóricos de la plausibilidad de la emerxencia del metabolismu ensin la presencia de xenes inclúyese un modelu matemáticu presentáu por [[Freeman Dyson]] a principios de los años 1980 y la noción de [[Stuart Kauffman]] de conxuntos colectivamente autocatalíticos, aldericaos yá avanzada la década. Sicasí, la idea de qu'un ciclu metabólicu zarráu, como'l ciclu reductor del [[ácidu cítrico]] propuestu por Günter Wächstershäuser, pudo formase bonalmente, entá permanez ensin pruebes. Acordies con [[Leslie Orgel]], un líder nos estudios sobre l'orixe de la vida mientres delles de les pasaes décades, hai razones pa creer que l'afirmación va permanecer asina. Nun artículu tituláu ''Self-Organizing Biochemichal Cycles'',<ref>''PNAS, vol. 97, non. 23, Payares 7 [[2000]], p12503-12507''</ref> Orgel resume'l so analís de la propuesta axustando que «''dica agora nun esiste razón pa esperar que ciclos de múltiples pasos como'l ciclu reductor del ácidu cítrico pudiera autoorganizarse na superficie de FES/FES<sub>2</sub> o de dalgún otru mineral''». Ye posible qu'otru tipu de [[ruta metabólica]] fuera usáu nos empiezos de la vida. Por casu, en llugar del ciclu reductivo del [[ácidu cítrico]], la ruta abierta del [[acetil-CoA]] (otra de los cuatro víes reconocíes de fixación de [[dióxidu de carbonu]] na naturaleza) podría ser más compatible cola idea d'[[autoorganización]] nuna superficie de [[sulfuru|sulfuru metálicu]]. La [[enzima]] clave d'esta vía, monóxidu de carbonu deshidrogenasa/acetil-CoA tien fondiaos grupos mistos de sulfuru de fierro y [[níquel]] nos sos centros de reacción y cataliza la formación d'acetil-CoA (que podría ser recordáu como una forma moderna d'[[acetilu]]-[[tiol]]) nun únicu pasu. ==== Teoría de la burbuya ==== Les foles que ruempen nes costes crean una delicada espluma compuesta por burbuyes. Los vientos que barren l'océanu tienen enclín a llevar coses a la mariña, de forma similar a la madera que se xunta al debalu nuna sablera. Ye posible que les molécules orgániques pudieren concentrase nos cantos costeros d'una manera asemeyada. Les agües costeres más someres tamién tienden a ser más templaes, concentrando más tarde les molécules orgániques por [[Evaporación (procesu físicu)|evaporación]]. Mientres les burbuyes formaes mayormente per agua españen rápido, asocede que les burbuyes de grases son muncho más estables, dándo-y más tiempu a cada burbuya en particular pa llevar a cabu estos cruciales esperimentos. Los fosfolípidos son un bon exemplu d'un compuestu grasu que se cree que foi prevalente nos mares prebióticos. Por cuenta de que los fosfolípidos contienen una cabeza [[hidrófilo|hidrofílica]] nun estremu y una cola [[hidrófobu|hidrofóbica]] nel otru, tienen enclín a formar bonalmente bicapas lipídicas n'agua. Una burbuya de monocapa lipídica namái puede contener grasa y una burbuya de bicapa lipídica namái puede contener agua y foi un probable precursor de les modernes membranes celulares. Si una proteína acaba amontando la integridá de la so burbuya nodriza, entós la burbuya tien una gran ventaya y acaba asitiándose nel cumal de la seleición natural. La primitiva reproducción podría visualizase cuando les burbuyes españaben, lliberando la resultancia del esperimentu nel so mediu circundante. Una vegada que se lliberar una cantidá abonda del material correcto», el desarrollu de los primeres [[procariota|procariotes]], [[célula eucariota|eucariotes]] y organismos multicelulares podía llograse.<ref>Esta teoría ta ampliada del llibru ''La célula: Evolución del primer organismu'' de Joseph Panno Ph.D.</ref> De manera similar, les burbuyes formaes dafechu por molécules similares a proteínes, llamaes microesferas, formaríense bonalmente so les condiciones fayadices. Pero nun hai precursores probables de les modernes membranes celulares, yá que les membranes celulares tán compuestes primariamente de componentes lipídicos más que de componentes aminoacídicos. Un modelu propuestu por Fernando y Rowe<ref>{{cita web|url=http://www.cogs.susx.ac.uk/users/ctf20/dphil_2005/publications.htm|títulu=www.cogs.susx.ac.uk/users/ctf20/dphil_2005/publications.htm<!--INSERT TITLE-->|fechaaccesu=10 de xunetu de 2007}}</ref> suxure que'l confinamientu d'un metabolismu autocatalítico non-enzimáticu dientro de les protocélulas podría ser una manera d'evitar el problema de les reacciones colaterales que son típiques de los modelos de metabolismu primeru». ==== Modelos híbridos ==== Una creciente comprensión de los fallos de los modelos que consideren puramente «primero los xenes» o «primero'l metabolismu» ta llevando a enclinos escontra modelos qu'incorporen aspeutos de dambos. Concretamente, y basándose na implausibilidad loxística del modelu de mundu de ARN, Robert Griffith estableció un modelu de cooperación ente'l ARN, los primitivos péptidos y lípidos que la so secuencia sería como sigue: la materia orgánico xenerada por aciu síntesis abiótica nos océanos primitivos dixebrar en fases per densidá y solubilidá. La síntesis de monómeros complexos y tamién de polímeros tendría llugar en superficies hidrofílicas y nes sos proximidaes (interfases) tantu col mediu aguacientu como aereu. La replicación y la traducción atoparíen el so llugar aparente na interfase d'elementos emulsificados de calter hidrofóbicu. Los primeres acedos nucleicos codificarían preferentemente arginina. Estos péptidos arriquecíos en arginina sirviríen pa secuestrar y tresferir enllaces de fosfatu ricos n'enerxía. Esto fadría que los péptidos fueren esenciales pal caltenimientu de los ácidos nucleicos, ricos en fosfatu, y coles mesmes caltener cerca de les interfases lipídicas.<ref name=griffith2009>{{Cita publicación| autor =Griffith, RW | títulu =A Specific Scenario for the Origin of Life and the Genetic Code Based on Peptide/Oligonucleotide Interdependence | añu =2009 | publicación =Orig Life Evol Biosph. | volume = | númberu =| pmid =19468859}}</ref> == Otros modelos == === Autocatálisis === L'[[etoloxía|etólogu]] británicu [[Richard Dawkins]] escribió sobre la autocatálisis como una esplicación potencial pal orixe de la vida nel so llibru ''La historia del antepasáu'' (2004). Los autocatalizadores son sustances que catalizan la so propia producción y tienen por tantu la propiedá de ser un replicador molecular simple. Nesti llibru, Dawkins cita esperimentos llevaos a cabu por Julius Rebek y collaboradores nel ''Sripps Research Institute'' de [[California]] nel que combinen [[aminoadenosina]] y [[éster]] de [[pentafluorofenilo]] col autocatalizador éster triácido d'aminoadenosina (AATE). Un sistema del esperimentu contenía variantes de AATE que catalizaban la so propia síntesis. Esti esperimentu demostraba la posibilidá de que la autocatálisis podía amosar competición ente una población d'entidaes con heriedu, que podía ser interpretada como una forma rudimentaria de [[seleición natural]]. === Teoría del magre === [[Graham Cairns-Smith]], de la [[Universidá de Glasgow]], presentó una hipótesis sobre l'orixe de la vida en [[1985]] basada na [[magre]] y foi adoptada como una ilustración plausible por namái unos pocos científicos, incluyendo a Richard Dawkins. La teoría del magre postula que les molécules orgániques complexes crecieron gradualmente nuna plataforma de replicación non orgánica presistente —cristales de [[silicatu]] en disolución—. La complexidá de les molécules acompañantes que se desenvolvía como una función de les presiones de seleición en tipos de cristales de magre ye entós estrayida pa sirvir a la replicación de molécules orgániques independientemente de la so «pista de despegue» nel so silicatu. Cairns-Smith ye un firme críticu d'otros modelos d'evolución química.<ref>''Genetic Takeover: And the Mineral Origins of Life'' ISBN 0-521-23312-7</ref> Sicasí, él almite que, como munchos modelos del orixe de la vida, el suyu tamién tien defeutos (Horgan 1991). Ye verdaderamente, «''sacar la vida de debaxo de les piedres''». Peggy Rigou del Institutu Nacional d'Investigación Agronómica de EE.&nbsp;UU. (INRA), en Jouy-en-Josas, Francia, publicó na edición del 11 de febreru de ''Science News'' que los [[prion]]es son capaces de xunise a partícules de magre y abandonar estes partícules cuando'l magre cárgase negativamente. Anque nun se fai nenguna referencia nel apartáu d'implicaciones pa les teoríes del orixe de la vida, esta investigación podría suxurir que los priones son una ruta probable escontra les primeres molécules reproductores. En [[2007]], Kahr y collaboradores publicaron los sos esperimentos qu'esaminen la idea de que los cristales pueden actuar como una fonte d'información tresferible, usando cristales de [[ftalato]] de [[potasiu]] hidrogenado. Los cristales «madre» con imperfecciones fueron cortaos y usaos como granes pa criar cristales «fíos» a partir de la disolución. Entós esaminaron la distribución de les imperfecciones nel sistema cristalín y atoparon que les imperfecciones de los cristales madre realmente reproducíense nos fíos. Los cristales fíos teníen munches imperfecciones adicionales. Pa una conducta paragenética les imperfecciones adicionales tendríen de ser enforma menores que les de los padres, y d'ende que Kahr concluya que los cristales «''nun yeren lo suficientemente fieles como p'almacenar información d'una xeneración a la siguiente''».<ref>Test of Cairns-Smiths crystals-as-gen hypothesis, Theresa Bullard, John Freudenthal, Serine Avagyan and Bart Kahr, Faraday Discuss., 2007, DOI: 10.1039/b616612c</ref><ref>{{cita publicación|autor=Caroline Moore|títulu=Crystals as gen? |fecha=16 de xunetu de 2007 |editorial=Chemical Science|url=http://www.rsc.org/Publishing/ChemScience/Volume/2007/08/Crystals_as_gen.asp}}</ref> === Modelu de Gold de Biosfera fonda y caliente» === El descubrimientu de los [[nanobios]] (estructures filamentosas más pequeñes que les [[bacteria|bacteries]] que contienen ADN) en roques fondes, llevó a una teoría revesosa presentada por [[Thomas Gold]] a principios de los años [[1990]] na que s'esponía que la vida desenvolvióse de primeres non na superficie de la Tierra, sinón dellos quilómetros so la superficie. Agora sábese que la vida microbiana ye abondosa a más de cinco quilómetros so la superficie de la Tierra en forma d'[[archaea|arqueobacterias]], que se considera que s'aniciaron o antes o aproximao coles mesmes que les [[eubacteria|eubacteries]], munches de les cualos viven na superficie (incluyendo los océanos). Afirmóse que'l descubrimientu de vida microbiana so la superficie d'otru cuerpu del [[Sistema Solar]] daría un creitu significativu a esta teoría. Tamién dicía qu'un suministru de nutrientes d'una fonte fonda y inalcanzable promovería la sobrevivencia porque la vida que surde nun montón de materia orgánico probablemente consumiría tol so alimentu y acabaría escastándose. === El mundu de lípidos === Hai una teoría qu'afirma que les primeres sustances autorreplicantes yeren de tipu [[Lípidu|lipídico]].<ref>{{cita web|url=http://ool.weizmann.ac.il/|títulu=ool.weizmann.ac.il/|fechaaccesu=10 de xunetu de 2007}}</ref> Sábese que los [[fosfolípidu|fosfolípidos]] formen bicapas na agua si tán sometíes a baturiciu. Esta estructura ye idéntica a la de les membranes celulares. Estes molécules nun s'atopaben na tierra primixenia, anque otres cadenes [[anfifilia|anfifíliques]] llargues tamién formen membranes. Amás, estos cuerpos pueden espandise por insertamientu de lípidos adicionales, y so una espansión escesiva pueden sufrir dixebres bonales que caltienen el mesmu tamañu y composición de lípidos en dambes proxenies. La idea principal d'esta teoría ye que la composición molecular de los cuerpos lipídicos ye la primer forma d'almacenar información y l'evolución conduz a l'apaición d'entidaes polimériques como'l ARN o l'ADN que pueden almacenar información favorablemente. Entá nun se faló de nengún mecanismu que sofite la teoría del mundu de lípidos. === El modelu del polifosfatu === El problema con munchos de los modelos d'abioxénesis ye que l'equilibriu termodinámicu favorez a los aminoácidos esvalixaos primero qu'a los sos polímeros, los polipéptidos; esto ye, que la polimerización ye endotérmica. Lo que fai falta ye una causa que promueva la polimerización. Una solución al problema puede atopase nes propiedaes de los [[polifosfatos]].<ref>{{cita publicación | url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=528972 |títulu=Inorganic polyphosphate in the origin and survival of species |autor=Michael R. W. Brown y Arthur Kornberg | publicación=Proc Natl Acad Sci U S A. |añu=2004 |volume=101 |númberu=46 |páxines=16085–16087 | doi=10.1073/pnas.0406909101}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110721162039/http://www.science.siu.edu/microbiology/micr425/425Notes/14-OriginLife.html The Origin Of Life<!-- Títulu xeneráu por un bot -->]</ref> Los polifosfatos formar pola polimerización de los [[ion]]es ordinarios de [[monofosfato]] (PO<sub>4</sub><sup>-3</sup>) so l'acción de la radiación ultravioleta. Los polifosfatos pueden catalizar la polimerización de los aminoácidos a polipéptidos, amenorgando la barrera d'enerxía y faciendo asina facedera'l procesu. {{ensin referencies|Nos meteoritos metálicos ye relativamente abondosu'l fosfuro de fierro y níquel (schreibersita), que, en contautu cola agua, llibera iones fosfato y fosfito solubles y bien reactivos.}} === Hipótesis del mundu de HAP === [[Ficheru:PAHWorld.png|thumb|Ensamblaxe d'un apilamientu de HAPs.]] {{AP|Hipótesis del mundu de HAP}} Postuláronse otres fontes de molécules complexes, incluyendo dalgunes d'orixe estraterrestre, estelar o interestelar. Por casu, saber a partir d'analís espectrales y direutos que les molécules orgániques tán presentes en [[cometa|cometes]] y [[meteoritu|meteoritos]]. En [[2004]], un equipu d'investigación detectó traces d'[[Hidrocarburu arumosu policíclico|hidrocarburos arumosos policíclicos]] (HAPs) nuna [[nebulosa]].<ref>[https://web.archive.org/web/20080214012032/http://www.aas.org/publications/baas/v35n5/aas203/189.htm Descubrimientu de fluorescencia nel azul debida a hidrocarburos arumosos policíclicos nel rectángulu coloráu.] A. N. Witt, y otros.</ref> Éstes son les molécules más complexes atopaes nel espaciu hasta'l momentu. L'usu de los HAP foi tamién propuestu como precursor del mundu de ARN na [[hipótesis del mundu de HAP]].<ref>Battersby, S. (2004). Space molecules point to organic origins. Visitáu'l 11 de xineru de [[2004]] en [http://www.newscientist.com/news/news.jsp?id=ns99994552 Newscientist]</ref> El [[Telescopiu espacial Spitzer]] detectó apocayá una estrella, la HH 46-DIR, que ta formándose nun procesu similar al del Sol. Nel discu de material qu'arrodia la estrella hai una gran variedá de molécules qu'inclúin los compuestos de cianuru, hidrocarburos ya hidróxidu de carbonu. Tamién s'atoparon HAPs por tola superficie de la galaxa M81, que ta a 12 millones d'años lluz de la Tierra, confirmando la so amplia distribución nel espaciu.<ref>{{cita noticia |editorial=Astrobiology Magacín |url=http://www.astrobio.net/exclusive/732/first-images-show-organic-molecules |títulu=First Images Show Organic Molecules |autor=Leslie Mullen |fecha=23 d'avientu de 2003 |fechaaccesu=26 d'abril de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100620044551/http://www.astrobio.net/exclusive/732/first-images-show-organic-molecules |fechaarchivu=20 de xunu de 2010 }}</ref> === La teoría termodinámica disipativa del orixe de la vida === Sintetizando toles molécules de la vida nun ye abonda pa da-y la vitalidá necesaria p'autu retrucar y evolucionar. Miles d'esperimentos sobre los 64 años dende los primeros esperimentos de [[Stanley Miller|Miller]] han fallíu nel so intentu de crear la vitalidá de la vida como conocemos. El fechu ensin considerar con seriedá n'investigaciones anteriores ye que la vida ye un procesu, non un oxetu o una simple distribución de molécules n'[[Estáu d'equilibriu termodinámicu|equilibriu]]. La vida, como cualquier procesu irreversible macroscópico, rique la considerancia del potencial químicu xeneralizáu impuestu que, de la que ye estenáu pola vida mesma, sirve tamién como motor pa ella y la so evolución. La [[producción d'entropía]] por cuenta d'esta disipación debe de ser, entós, l'elementu fundamental en cualquier intentu d'entender l'orixe de la vida a nivel físicu-químicu. Les [[Producción d'entropía|estructures disipativas]] resulten del enclín de la naturaleza a aumentar la producción d'entropía global por causa de la disipación d'un potencial químicu xeneralizáu.<ref>{{cita llibru|apellíos=Prigogine|nome=Ilya|enllaceautor=|títulu=Introduction to Thermodynamics of Irreversible Processes|url=|fechaaccesu=|añu=1968|editorial=|isbn=978-0470699287|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=inglés|capítulu=}}</ref> Son sistemes termodinámicamente [[Sistema termodinámicu|abiertos]], la so esistencia ye dependiente d'intercambios d'[[enerxía]] y [[materia]] col so ambiente. Exemplos son los [[Ciclón tropical|furacanes]], les [[Corrientes de conveición corrientes]] d'aire o agua, les celdes de [[conveición]] y la vida mesma. Una nueva teoría sobre l'orixe de la vida propuestu por Karo Michaelian de la [[Universidá Nacional Autónoma de Méxicu|Universidá Nacional Autónoma de Méxicu (UNAM)]] que foi ellaborada sobre una base de la [[Termodinámica del non equilibriu|termodinámica irreversible]] que considera la [[producción d'entropía]] como caracteristics fundamental y conocíu como “la teoría termodinámica disipativa del orixe de la vida”.<ref name=":0(2)">{{Cita publicación|títulu=Thermodynamic dissipation theory for the origin of life|apellíos=Michaelian|nome=Karo|fecha=|publicación=Earth Syst. Dynam., 2, 37–51, 2011|fechaaccesu=|doi=10.5194/esd-2-37-2011|pmid=}}</ref><ref name=":1(2)">{{Cita publicación|url=|títulu=HESS Opinions “Biological catalysis of the hydrological cycle: life's thermodynamic function”|apellíos=Michaelian|nome=Karo|fecha=|publicación=Hydrol. Earth Syst. Sci., 16, 2629–2645, 2012|fechaaccesu=|doi=10.5194/hess-16-2629-2012|pmid=}}</ref><ref>{{cita llibru|apellíos=Michaelian|nome=Karo|enllaceautor=|títulu=Thermodynamic Dissipation Theory of the Origin and Evolution of Life: Salient characteristics of RNA, DNA and other fundamental molecules suggest an origin of life driven by UV-C light|url=|fechaaccesu=|añu=2016|editorial=|isbn=978-1541317482|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=inglés|capítulu=}}</ref> En particular, la teoría analiza lo que pasa cola enerxía de los [[Fotón|fotones]] que la [[Tierra]] recibía del [[Sol]] (un potencial químicu xeneralizáu) nos tiempos que se cree surdió la vida, y el regresu d'esta enerxía al espaciu en forma degradada (“degradada” porque dempués d'interactuar colos primeros seres vivos sobre la Tierra, la [[lluz]] nun tornaba al espaciu coles mesmes carauterístiques coles que llegó, sinón en forma de fotones de menor [[enerxía]]). Toos estos procesos, dende l'[[Absorción (óptica)|absorción]] y disipación de fotones en [[materia orgánico]], hasta'l [[Ciclu hidrolóxicu|ciclu de l'agua]], camudaría'l [[Espectru electromagnéticu|espectru]] de la enerxía emitida pola Tierra, llevándolo escontra'l [[Radiación infrarroxo|infrarroxu]], esto ye, más fotones de menor enerxía cada unu.<ref name=":1" /> N'otres pallabres, la materia orgánico llogró partir la enerxía que llega del Sol sobre más graos de llibertá microscópicos. La teoría básase, principalmente, en dos conceutos: l'absorción y disipación de fotones nel [[Radiación ultravioleta|UV]] por [[Ácidu desoxirribonucleico|ADN]] y [[Ácidu ribonucleico|ARN]] por cuenta de les sos propiedaes ópticu y físicu, y el conceutu de la producción d'entropía nesti disipación en rellación al orixe, proliferación y evolución de les molécules fundamentales de la vida.<ref name=":0" /> Anguaño na superficie de los mares atópense llexando gran cantidá de materia orgánico, [[microorganismu|microorganismos]] como les [[Cyanobacteria|cianobacteries]] y les [[diatomea|diatomees]], amás de [[virus]] y munches cadenes de ARN y ADN llibres, según otros compuestos orgánicos.<ref>{{Cita publicación|url=http://dx.doi.org/10.1016/S0377-0265(01)00073-2|títulu=Microhydrodynamics of flotation processes in the sea-surface|apellíos=Grammatika, M. and Zimmerman, W. B.|nome=|fecha=2001|publicación=Dynam. Atmos. Oceans, 34, 327–348, 2001|fechaaccesu=|doi=|pmid=}}</ref> Tou este conxuntu de microorganismos y molécules absuerben parte de la lluz que llega del Sol y convertir en [[calor]] que ye tresmitíu a l'agua.<ref>{{Cita publicación|url=|títulu=Cyanobacterial blooms cause heating of the sea-surface|apellíos=Kahru et al.|nome=|fecha=1993|publicación=Mar. Ecol.-Prog. Ser., 101, 1–7, 1993|fechaaccesu=|doi=10.3354/meps101001|pmid=}}</ref> D'haber namái enagua nos mares, na so superficie absorbería namás la lluz infrarroxo que llega del Sol porque l'agua namái absuerbe fuertemente nesi rangu. Pero la esistencia de dichos microorganismos y molécules orgániques dexa non yá absorber nel infrarroxu sinón tamién nel espectru [[Espectru visible|visible]] y nel [[Radiación ultravioleta|ultravioleta]]. Entós la vida quita una restricción a la que puede llamase “namái absorber nel infrarroxu” pa dar llugar a l'absorción y disipación de lluz nun rangu muncho más ampliu, y ello ye que nun rangu onde'l nuesu Sol ye más intensu. El calor tresmitíu a l'agua por estes molécules provoca la [[evaporación]] d'ésta na superficie de los mares; la evaporación xenera [[nube|nubes]] que viaxen y faen [[Agua|llover]] en tierra firme. Yá en tierra firme l'agua, según otros minerales, dexa la crecedera de [[Plantae|plantes]] terrestres que tamién absuerben la lluz del Sol per mediu de los sos pigmentos orgánicos como la [[clorofila]] y el [[Carotenoide|caroteno]].<ref>{{Cita publicación|url=|títulu=Photosynthesis: Dissipating energy by carotenoids|apellíos=Kirilovsky|nome=Diana|fecha=2015|publicación=Nature Chemical Biology 11, 242–243|fechaaccesu=|doi=10.1038/nchembio.1771|pmid=}}</ref> Asina, l'absorción de la lluz solar per mediu de molécules orgániques promueve el [[Ciclu hidrolóxicu|ciclu de l'agua]] y el ciclu de l'agua de la mesma da más posibilidaes de xenerar más vida. A esti conxuntu de procesos llámase-yos “procesos termodinámicos irreversibles acoplaos”. L'acoplamientu de la disipación de lluz por molécules orgániques na superficie de la Tierra col ciclu d'agua produz más del 63% de tola [[entropía]] xenerada pola interacción fotónica Sol-Tierra.<ref name=":1" /> Puesto que la disipación de fotones ye'l trabayu termodinámicu más relevante que lleva a cabu la vida anguaño, ye probable que tamién ésta fuera la so función fai 3.8 mil millones d'años, fecha pal cual hai evidencies de que s'anició.<ref>{{Cita publicación|url=|títulu=A 3.800-million-year isotopic record of life from carbon in sedimentary rocks|apellíos=Schidlowski|nome=Manfred|fecha=1988|publicación=Nature, 333, 313–318, 1988|fechaaccesu=|doi=10.1038/333313a0|pmid=}}</ref> Por falta d'osíxenu y ozonu, l'atmósfera terrestre d'esi entós dexaba'l pasu llibre de la lluz con llonxitúes d'[[Radiación electromagnético|onda]] d'ente 220 y 280 nanómetros (nm), esto ye la radiación ultravioleta, y coles mesmes nun dexaba que la lluz visible (d'ente 400 y 700 nm) pasara con facilidá.<ref name=":2" /> El Sol nuevu emitía [[Radiación electromagnético|radiación]] UV con una intensidá hasta diez veces mayor que'l Sol actual. Ye concebible, entós, que la vida empezara estenando fotones nel UV y más tarde, mientres l'atmósfera dexaba pasar cada vez más la lluz visible, desenvolviera pigmentos qu'absorbieren y estenaren nel espectru visible, onde la lluz incidente del Sol yera más intensa.<ref>{{Cita publicación|url=|títulu=Fundamental molecules of life are pigments which arose and co-evolved as a response to the thermodynamic imperative of dissipating the prevailing solar spectrum|apellíos=Michaelian and Simeonov|nome=|fecha=2015|publicación=Biogeosciences, 12, 4913–4937, 2015|fechaaccesu=|doi=10.5194/bg-12-4913-2015|pmid=}}</ref> Sábese que cuando'l ARN y l'ADN tán n'agua absuerben y estenen eficientemente los fotones de lluz UV con un llonxitú d'onda alredor de 260 nm,<ref>{{Cita publicación|url=|títulu=DNA excited-state dynamics: from single bases to the double helix|apellíos=Middleton, C.T., de La Harpe, K., El so, C., Law, Y.K., Crespo-Hernández, C.Y., Kohler, B.|nome=|fecha=2009|publicación=Annu. Rev. Phys. Chem., 60, 217–239, 2009.|fechaaccesu=|doi=10.1146/annurev.physchem.59.032607.093719|pmid=}}</ref> xustamente dientro del intervalu nel que l'atmósfera yera tresparente nel [[Eón Arcaicu|Arqueano]]<ref name=":2">{{Cita publicación|url=http://dx.doi.org/10.1016/0022-5193(73)90216-6|títulu=Ultraviolet Selection Pressure on the Earliest Organisms|apellíos=Sagan|nome=Carl|fecha=1973|publicación=J. Theor. Biol., 39, 195–200, 1973|fechaaccesu=|doi=|pmid=}}</ref> (la etapa xeolóxica qu'empezó fai 3 800 millones d'años y remató fai 2 500 millones d'años). Esta propiedá deber a que, espuestos a la lluz UV, les bases de ARN y ADN ([[adenina]], [[guanina]], [[citosina]] y [[timina]] o [[uracilo]] según trátese d'ADN o ARN) escítense electrónicamente (escitación de los [[Electrón de valencia|electrones]] nos sos aniellos [[Hidrocarburu arumosu|arumosos]]) y aparren rápido por una [[interseición cónica]] por aciu conversión interna, convirtiendo en calor la enerxía del fotón absorbíu. Ye xustamente esta propiedá disipativa de la lluz la que trai de resultes, según la teoría propuesta, la proliferación de [[Base nitrogenada|bases nucleicas]] sobre la superficie de la Tierra y la reproducción de les cadenes d'ADN y ARN. === El modelu de la ecopoiesis === El modelu de la ecopoiesis foi desenvueltu polos científicos [[Brasil|brasilanos]] Félix de Sousa y Rodrigues Lima.<ref>Félix de Sousa, Raul A., (2006). Ecopoese - [http://www.ecopoese.bio.br/espanhol.htm A criação da ecosfera], 2ª Ed., Rio de Janeiro</ref>Ye un modelu qu'integra elementos y observaciones de dellos otros. Nesta teoría ye l'ambiente físico (Οικος) el que promueve l'apaición de la vida nos estadios tempranos en llugar de faelo l'apaición al azar d'organismos que darréu condicionen la redolada, cuantimás, tocantes a l'acumuladura d'osíxenu. Propón que los ciclos xeoquímicos de los [[bioelemento|elemento bioxénicos]], dirixíos por una atmósfera primordial rica n'osíxenu procedente de la [[fotólisis]] del vapor d'agua evaporado de los océanos y hipercarbónica, pudieron ser la base d'un metabolismu planetariu de calter espacialmente continuu y global, que precedería y condicionaría l'apaición gradual d'una vida como l'actual, entamada n'organismos discontinuos (individualizaos). Dalgunes de les sos predicciones seríen les siguientes: * La [[fotólisis]] y posterior escape del hidróxenu atroparíen una cantidá significativa d'osíxenu na atmósfera primitiva. * Xeneraríase un potencial reductor ente les zones de producción fotolítica d'osíxenu y l'ambiente submarino con minerales reductores, cuantimás, de [[fierro]] divalente. * Estes interacciones daríen llugar a un metabolismu global de base xeoquímica, el [[holoplasma]], cola apaición de «ciclos» (como los actuales del carbonu o del fosfatu) d'elementos bioxénicos. * Esti «protometabolismo» tendría de ser congruente coles principales rutes metabóliques qu'atopamos anguaño. * Nel mediu hipercarbónico aumenten los cationes divalentes y pollo la carboxilación (fixación de CO<sub>2</sub> a otres molécules) ye enerxéticamente favorable. Riquiríase, sicasí, de ciertos hidrocarburos de la litosfera, cuantimás acetilenu, que podría convertise por hidratación y carboxilación n'intermediarios del [[ciclu de Krebs]] reversible. Este sería l'elementu más carauterísticu de la circulación del carbonu na ecosfera primitiva. * Aplícase'l principiu de congruencia: postúlase la esistencia d'una continuidá ente los factores protobiológicos ambientales y el metabolismu actual. Ésti puédese rastrexar nes [[coenzima|coenzimes]] claves. Darréu produciríase la incorporación d'estes actividaes a unidaes catalítiques mientres el mundu de ARN. El fechu de qu'estes coenzimes tean rellacionaes estructuralmente colos nucleótidos con ribosa paez confirmar esti estremu. L'ambiente hipercarbónico tamién favorecería l'espardimientu quiral d'unu de los enantiómeros una vegada escoyíu. * El camín escontra les protocélulas realizar por aciu una socesión de vezos. En principiu habría un agregamientu de materia orgánico (vezu flocular) debida a principios senciellos como la baxa actividá d'agua, la coalescencia hidrófoba y la formación de tioácidos y la so estracción parcial na fase lipídica. * Na siguiente fase evolutiva (vezu reticular) aumenta la integración ente les fases de los flóculos (lipídica, peptídica y de polímeros fosforilados) dando llugar a la [[traducción (xenética)|traducción]]. Amestaríense vacuolas metabóliques con vacuolas acedes o respiratories, dando llugar a retículos que darréu se fundiríen nun únicu compartimiento col vezu celular». == Exoxénesis: vida primitiva estraterrestre == Otra alternativa a l'abioxénesis terrícola ye la hipótesis de que la vida primitiva pudo formase orixinalmente fuera de la Tierra (alviértase que [[exoxénesis]] ta rellacionáu, pero nun ye lo mesmo que la noción de [[panspermia]]). Supónse qu'una agua de material procedente de [[cometa|cometes]] que se bastió sobre la Tierra primitiva pudo traer cantidaes significatives de [[materia orgánico|molécules orgániques]] complexes y, quiciabes, la mesma vida primitiva formada nel espaciu foi traida a la Tierra por material cometario o [[asteroide]]s d'otros sistemes estelares. Los componentes orgánicos son relativamente comunes nel espaciu, especialmente nel [[Sistema Solar]] esterior, onde les sustances [[volatilidá (química)|volátiles]] nun son evaporadas pol calentamientu solar. Nos cometes atopen incrustaciones de capes esternes de material escuro que, piénsase, son sustances [[betume|bituminoses]] compuestes por material orgánico complexu formáu por compuestos de [[carbonu]] simples tres reacciones empecipiaes mayormente por irradiación por lluz [[ultravioleta]]. Una hipótesis rellacionada con ésta ye que la vida formar en primer llugar nel [[Marte (planeta)|Marte]] primixeniu y foi tresportada a la Tierra cuando material de la so corteza foi espulsada de Marte por un asteroide ya impautos cometarios pa más tarde algamar la Tierra. Ye difícil atopar evidencies pa dambes hipótesis y pue que haya qu'esperar a que se traigan amueses de cometes y de Marte pal so estudiu. Nenguna d'elles respuende realmente a la cuestión de cómo s'anició per primer vegada la vida, sinón que puramente tresllada esti orixe a otru planeta o cometa. Sicasí, esta hipótesis estiende tremendamente l'abanicu de condiciones sol cual pudo habese formáu la vida, dende les posibles condiciones primitives de la Tierra a lliteralmente les condiciones de tol [[Universu]]. === Teoría de la panspermia === [[Ficheru:ALH84001 structures.jpg|thumb|Formación nun meteoritu [[Marte (planeta)|marcianu]] que se creía que yera una [[bacteria]].]] {{AP|Panspermia}} La ventaya de les hipótesis d'un orixe estraterrestre de la vida primitiva ye qu'amonta'l campu de probabilidá por que la vida desenvuélvase. Nun se riquir que se desenvuelva en cada planeta nel cual tópese, sinón más bien nuna sola llocalización y darréu estiéndese pola [[galaxa]] escontra otros sistemes estelares al traviés del material cometario. Esta idea recibió impulsos por cuenta de los descubrimientos sobre microbios bien resistentes.<ref>{{cita web | url=http://www.newscientist.com/article/dn2844 |títulu=Tough Earth bug may be from Mars |fecha=25 de setiembre de 2002 |editorial=New Scientist |autor=Stuart Clark}}</ref> Una alternativa a l'abioxénesis terrestre ye la hipótesis de la [[panspermia]], que suxure que les granes» o la esencia de la vida prevalecen tremaes por tol [[Universu]] y que la vida empezó na [[Tierra]] gracies a la llegada de tales granes al nuesu planeta. Estes idees tienen el so orixe en delles de les considerancies del filósofu griegu [[Anaxágoras]]. L'astrónomu Sir [[Fred Hoyle]] tamién sofitó la idea de la panspermia. Basar na comprobación de que ciertos organismos terrestres (ciertes [[bacteria|bacteries]], [[cianobacteria|cianobacteries]] y [[liquen]]) son tremendamente resistentes a condiciones adverses y qu'eventualmente pueden viaxar pel espaciu y colonizar otros planetes. == Hipótesis de la xénesis múltiple == Daríase l'apaición de distintes formes de vida cuasi simultáneamente na historia temprana de la Tierra,<ref>''[http://www.sciam.com/article.cfm?id=are-aliens-among-us&sc=SA_20071119 Are Aliens Among Us? In pursuit of evidence that life arose on Earth more than once, scientists are searching for microbes that are radically different from all known organisms]'' Scientific American. 19 de payares de [[2007]].</ref> yá que paez esistir un únicu antepasáu común ente tolos seres vivos, les otres formes taríen estinguíes, dexándonos fósiles al traviés del so distintu bioquímica. Por casu, pol usu d'otros elementos, como l'arsénicu en llugar del fósforu, y sobreviviendo como [[extremófilu|extremófilas]] o a cencielles permaneciendo inoraes al ser análogues a los organismos del actual árbol de la vida. Hartman, por casu, combina delles teoríes proponiendo lo siguiente:<ref>Hartman, Hyman (1998) "Photosynthesis and the Origin of Life" (Origins of Life and Evolution of Biospheres, volume 28, númberos 4–6 / ochobre de 1998)</ref> {{Cita|«Los primeros organismos autorreplicantes fueron magres ricos en fierro qu'afitaben dióxidu de carbonu nel ácidu oxálico y otros ácidos dicarboxílicos. El sistema de replicación de los magres y el so fenotipu metabólicu evolucionó entós escontra la rexón rica en sulfuru del manantial hidrotermal, adquiriendo la capacidá d'afitar nitróxenu. Finalmente incorporóse'l fosfatu nel sistema n'evolución que dexaba la síntesis de nucleótidos y fosfolípidos. Si la biosíntesis recapitula la biopoiesis, entós la síntesis de los aminoácidos precedió a la síntesis de bases púricas y pirimidínicas. Más allá d'esto la [[polímeru|polimerización]] de los tioésteres d'aminoácidu en [[polipéptidos]] precedió la polimerización empobinada de ésteres d'aminoácidos por polinucleótidos.»}} == Ver tamién == * [[Últimu antepasáu común universal|Últimu ancestru universal]] * [[Evolución biolóxica]] * [[Eucarioxénesis|Orixe de la célula eucariota]] * [[Historia evolutiva de les plantes]] * [[L'orixe del home]] * [[Historia de la Tierra]] * [[Bioxénesis]] * [[Sistemes complexos]] * [[Astrobioloxía]] * [[Astroquímica]] * [[Ecuación de Drake]] * [[Habitabilidad planetaria]] * [[Vida estraterrestre]] * [[Principiu antrópico]] * [[Principiu de mediocridá]] * [[Stuart Kauffman]] * [[Sentíu de la vida]] == Notes == {{llistaref|group=n.}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == '''Español''': * [http://www.tendencias21.net/Una-simulacion-ayuda-a-entender-la-aparicion-de-la vida-a-partir-de-materia-inerte_a20280.html Artículu: Una simulación ayuda a entender l'apaición de la vida a partir de materia inerte ] * [http://usuarios.geofisica.unam.mx/gvazquez/Archivos%20comunes/llectures/Elia/5.%20Orixe%20de%20la%20vida%20dende%20un%20puntu%20de%20vista%20gelogico.pdf Artículu: L'orixe de la vida dende un puntu de vista xeolóxicu] * [http://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/831817.pdf Artículu: L'orixe de la vida na tierra.] '''Veríes''': * [http://www.issol.org/ Web de la Sociedá Internacional pal Estudiu del Orixe de la Vida.] * [http://springerlink.metapress.com/content/102974/ Origins of Life - Conteníos de la revista académica especializada] * [http://www.vega.org.uk/video/programme/63 Videu n'inglés 'L'orixe de la vida, por John Maynard-Smith' Discursu ante la Real Institution pola sociedá Vega Science] * [http://www.gla.ac.uk/projects/originoflife/ Web sobre l'orixe de la vida qu'inclúi artículos y recursos del Dr. Michael Russell, de la Universidá de Glasgow] * [https://web.archive.org/web/20060929161613/http://pokey.arc.nasa.gov/~astrochm/LifeImplications.html Llibru: Possible Connections Between Interstellar Chemistry and the Origin of Life on the Earth] * [https://www.ucl.ac.uk/earth-planetary-institute/people/phd-student-prof/dodd-matthew Matthew dodd] * [https://www.youtube.com/watch?v=rynHqD3Elow World's oldest fossils unearthed. Videu en You Tube.] * [[Wikipedia:Abioxénesis|Abioxénesis artículu de Wikipedia n'inglés]] {{wikiquote|Orixe de la vida}} {{Tradubot|Abioxénesis}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Orixe de la vida| ]] [[Categoría:Teoríes evolucionistes]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] rzeeu4t18b4nyls5s4s65jz6wzkq5uw Caudata 0 113089 3707545 3706690 2022-08-16T15:15:11Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{redirixe equí|Sacavera|Sacavera (dixebra)}} {{Ficha de taxón | name = Caudados | fossil_range = {{Rangu fósil|Xurásicu Mediu|Recién}} | image = Salamander.png | image_width = 250px | image_caption = ''[[Sacavera sacavera]]''. | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | superclassis = [[Tetrapoda]] | classis = [[Amphibia]] | subclassis = [[Lissamphibia]] | ordo = '''Caudata''' | ordo_authority = [[Giovanni Antonio Scopoli|Scopoli]], [[1777]] | range_map = Cypron-Range Caudata.svg | range_map_width = 230px | subdivision_ranks = subordo | subdivision = [[Cryptobranchoidea]]<br /> [[Salamandroidea]]<br /> [[Sirenoidea]] }} Los '''caudados''' ('''Caudata'''), conocíos como '''sacaveres''' y '''tritones''', son un [[clado]] d'[[anfibiu|anfibios]] compuestu por 695 [[especie|especies]] vives<ref name=ASW>{{ASW | Caudata | fechaaccesu=7 de setiembre de 2015}}</ref><ref name=Blackburn2011>{{cita publicación| autor=Blackburn, D.C.; Wake, D.B.| títulu=Class Amphibia Gray, 1825. In: Zhang, Z.-Q. (Ed.) Animal biodiversity: An outline of higher-level classification and survey of taxonomic richness | publicación=Zootaxa| volume=3148| fecha=2011| páxines=39-55| url=http://mapress.com/zootaxa/2011/f/zt03148p055.pdf}}</ref> que se distribúin nos [[continente]]s del [[hemisferiu norte]] cola esceición d'unes poques especies nel norte de [[Suramérica]]. Un terciu de les sacaveres conocíes habiten n'[[América del Norte]]. La concentración más alta dar na rexón de les [[montes Apalaches]]. A diferencia de los [[anuru|anuros]] (xaronques), tienen una cola bien desenvuelta y escarecen d'[[oyíu mediu]]. Los rexistros más antiguos de sacaveres daten de mediaos del [[periodu xeolóxicu|periodu]] [[Xurásicu]] (Batoniano), siendo la especie ''[[Chunerpeton tianyiensis]]'' la representante más antigua de les sacaveres modernes (Urodela).<ref>Gao, K. & Shubin, N. H. (2003) [https://web.archive.org/web/20090205195041/http://www.amphibiatree.org/files/GaoShubin_2003.pdf Earliest known crown-group salamanders]. ''Nature'' 422, 424?428.</ref> Los últimos estudios moleculares daten la diverxencia con al respective de les xaronques nel [[periodu xeolóxicu|periodu]] [[Permianu]].<ref>Hugall, A. F. ''et al.'' (2007) [http://digital.library.adelaide.edu.au/dspace/bitstream/2440/44140/1/hdl_44140.pdf Calibration choice, rate smoothing, and the pattern of tetrapod diversification according to the long nuclear gene RAG-1]. ''Systematic Biology'' 56:543–563.</ref><ref name=marjanovic&laurin>Marjanović, D. & Laurin, M. (2007) [http://web.archive.org/web/http://amphibiatree.org/files/MarjanovicLaurin2007.pdf Fossils, molecules, divergence times, and the origin of lissamphibians]. ''Systematic Biology'' 56, 369-388.</ref><ref name=zhang&wake>Zhang, P. & Wake, D. B. (2009) [https://web.archive.org/web/20131029203143/http://www.cnah.org/pdf_files/1278.pdf Higher-level salamander relationships and divergence dates inferred from complete mitochondrial genomes]. ''Molecular Phylogenetics and Evolution'' 53, 492-508.</ref> == Morfoloxía == Les sacaveres exhiben una llarga cola mientres toles fases de la so vida. La mayoría son de tamañu pequeñu y nun superen los 30 cm de llargor, anque especies como la [[sacavera xigante de Xapón]] pueden devasar el metro de llargu. El cuerpu ye allargáu, tando provistu de dos pares de pates curties d'aprosimao del mesmu llargor, pero en dalgunos d'estos casos tán amenorgaes o inclusive'l par posterior ausente. Tienen [[craniu|cranios]] anchos y planos con [[güesu]]s parietales fundíos y provistos de dientes curvados. Presenten una cintura coxal nel so mayor parte cartilaxinosa, escareciendo d'una cintura escapular dérmica. Los bárabos son similares a los adultos y tienen dientes en dambos quexales. A diferencia de les [[xaronca|xaronques]], les sacaveres nun tienen [[oyíu mediu]].<ref name=duellman>Duellman, W. Y. & Trueb, L. (1994) [https://books.google.cl/books?id=CzxVvKmrtIgC&printsec=frontcover#v=onepage&q=&f=false Biology of Amphibians]. [[Johns Hopkins University Press]]. ISBN 978-0-8018-4780-6.</ref> == Bioloxía == La [[Fecundación|fertilización]] ye esterna nos grupos [[Cryptobranchidae]], [[Hynobiidae]] y [[Sirenidae]], ente que los otros presenten una fertilización interna a pesar de l'ausencia nos machos d'un órganu copulador.<ref name=duellman/> Exhiben un desenvolvimientu [[cucharapa|larvaria]] antes de la edá adulta, con presencia de [[branquia|branquies]] esternes que son darréu sustituyíes por [[pulmones]]. Un gran númberu de sacaveres presenten pedomorfismo, y nesi casu retiénense carauterístiques del estáu llarval. Esisten especies, como'l [[ajolote]], en que'l tresformamientu nun asocede d'una forma regular, apaeciendo aspeutos propios del adultu na fase larvaria, que puede enllargase de forma irregular. Usualmente nos [[monte|montes]]. Dalgunes [[especie|especies]] son acuátiques mientres tola so vida, ente que dalgunes vuelven a l'agua de forma intermitente y otres son dafechu terrestres na so edá adulta. Los caudados paécense superficialmente a los llagartos, pero estrémense fácilmente pola ausencia d'[[escama|escames]]. Les sacaveres destaquen ente los vertebraos cuadrúpedos modernos por ser capaces de [[Rexeneración (Bioloxía)|refaer]] estremidaes, coles y órganos internos dempués de ser amputaos.<ref>[http://noticiasdelaciencia.com/not/16747/-tenian-toos-los primeres-animales-de cuatro pates-la-mesma-capacidá-de-refaer-partes-perdíes-que-les sacaveres-/ Estudio sobre la capacidá de rexeneración en sacaveres]</ref> Esta habilidá déxa-y a delles especies tener [[autotomía]] [[caudal]] como mediu pa escapar de potenciales depredadores. == Evolución y sistemática == [[Ficheru:Karaurus BW.jpg|thumb|200px|right|''[[Karaurus sharovi]]'' ye unu de los caudados más antiguos de los que se tienen rexistros.]] Los rexistros [[fósil]]es más antiguos de sacaveres correspuenden a los [[espécime|especímenes]] del [[clado]] [[Karauridae]], que ye definíu como'l grupu hermano de les sacaveres modernes (Urodela).<ref>Estes, R. (1998) [http://www.pfeil-verlag.de/07pala/eh2.html Encyclopedia of Paleoherpetology Part 2] {{Wayback|url=http://www.pfeil-verlag.de/07pala/eh2.html |date=20071214030341 }}. München:Pfeil.</ref> Per otra parte, les posiciones del restu de los grupos [[estinguíu|estinguíos]] de sacaveres (Batrachosauroididae, Prosirenidae y Scapherpetontidae) nun fueron entá esclarecides debíu al escasu rexistru fósil. La [[especie]] ''[[Karaurus sharovi]]'', que los sos rexistros daten del [[periodu xeolóxicu|periodu]] [[Xurásicu Cimeru]] (hai aproximao 152 Ma nel Kimeridgiano) de [[Kazakstán]], ye una de les más primitives dientro los caudados,<ref name=ivanchenko>Ivanchenko, M. (1978) Urodeles from the Triassic and Jurassic of Soviet central Asia. Paleontol. Zhurn. 12:362-368.</ref> ente que ''[[Kokartus honorarius]]'' del [[Xurásicu Mediu]] (Batoniano) de [[Kirguistán]], ye 13 millones d'años más antiguu que ''Karaurus'',<ref>Nesov, L. A. (1988) Late Mesozoic amphibians and lizards of Soviet Middle Asia. ''Acta Zoologica Cracov'' 31(14):475-486.</ref> según la especie china ''[[Beiyanerpeton]] jianpingensis'', el salamandroideo más antiguu conocíu ([[Oxfordiense]]).<ref>Ke-Qin Gao and Neil H. Shubin. Late Jurassic salamandroid from western Liaoning, China. PNAS 2012 : 1009828109v1-201009828.</ref> ''Triassurus sixtelae'' ye un espécime problemáticu que comparte solu dos carauterístiques coles sacaveres y que presenta un bien amenorgáu tamañu y un probe grau de osificaciones, lo que s'atribuyiría a un potencial tao llarval.<ref>Evans, S. Y. ''et al.'' (2005) [http://web.archive.org/web/http://amphibiatree.org/files/EvansETAL2005_Iridotriton.pdf A Llati Jurassic salamander (Amphibia: Caudata) from the Morrison Formation of North America]. ''Zoological Journal of the Linnean Society'' 143:599–616.</ref> ''Triassurus'' data de finales del periodu [[Triásicu]], polo que podría corresponder al rexistru más antiguu d'una sacavera.<ref name=ivanchenko/> Los primeros estudios de les [[filoxenia|rellaciones filoxenétiques]] de les sacaveres con al respective de los demás anfibios modernos ([[Lissamphibia]]), nos cualos emplegar datos de [[DNA mitocondrial]] y [[DNA ribosomal]] nuclear, sofitaben una rellación cercana coles [[gymnophiona|cecilias]] (grupu que foi denomináu Procera).<ref>Hedges, S. B. ''et al.'' (1990) [https://web.archive.org/web/20100610190204/http://evo.bio.psu.edu/hedgeslab/Publications/PDF-files/24.pdf Tetrapod phylogeny inferred from 18s and 28s ribosomal RNA sequences and a review of the evidence for amniote relationships]. ''Molecular Phylogenetics and Evolution'' 7:607-633.</ref><ref>Hedges, S. B. & Maxson, L. R. (1993) [https://web.archive.org/web/20100610170214/http://evo.bio.psu.edu/hedgeslab/Publications/PDF-files/54.pdf A molecular perspective on lissamphibian phylogeny]. ''Herpetol. Monogr'' 7:27-42.</ref><ref>Feller, A. Y. & Hedges, S. B. (1998) [https://web.archive.org/web/20090730210907/http://evo.bio.psu.edu/hedgeslab/Publications/PDF-files/101.pdf Molecular evidence for the early history of living amphibians]. ''Molecular Phylogenetics and Evolution'' 9:509–516.</ref><ref>Zhang, P. ''et al.'' (2003) [http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6WNH-49H6NRF-S&_user=10&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_sort=d&_docanchor=&view=c&_searchStrId=1052444444&_rerunOrigin=google&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=a7b70ab2y7d6db40187203cf6b3cb780 The complete mitochondrial genome of a relic salamander, ''Ranodon sibiricus'' (Amphibia: Caudata) and implications for amphibian phylogeny]. ''Molecular Phylogenetics and Evolution'' 28:620-626.</ref> Esta [[hipótesis (métodu científicu)|hipótesis]] ayudaba a esplicar el patrones de distribución y el rexistru [[fósil]] de los lisanfibios, dáu'l fechu de que les [[xaronca]] tán distribuyíes en cuasi tolos continentes ente que les sacaveres y les cecilias presenten una bien marcada distribución en rexones que dalguna vegada formaron parte de [[Laurasia]] y [[Gondwana]] respeutivamente. Sicasí, los analises posterior y recién nos que s'ocuparon grandes bases de datos tantu de [[xen]]es nucleares como mitocondriales, o una combinación de dambos, establecen a les xaronques y les sacaveres como grupos hermanos, que'l so [[clado]] ye denomináu Batrachia. Esti grupu ye reafitáu por estudios de datos morfolóxicos (incluyendo'l de especímenes fósiles).<ref name=ruta>Ruta, M. ''et al.''(2003a) [http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract;jsessionid=65C3ABFBEEBDAEB71F9383F844B7F351.tomcat1?fromPage=online&aid=151779 Early tetrapod relationships revisited]. ''Biological Reviews'' 78, 251-345.</ref><ref>Ruta, M. & Coates, M. I. (2007) [http://web.archive.org/web/http://d.wanfangdata.com.cn/NSTLQK_NSTL_QK13873944.aspx Dates, nodes and character conflict: addressing the lissamphibian origin problem]. ''Journal of Systematic Palaeontology'' 5:69-122.</ref><ref>Carroll, R. L. (2007) [https://web.archive.org/web/20100203022238/http://www.amphibiatree.org/files/Carroll2007.pdf The Palaeozoic Ancestry of Salamanders, Frogs and Caecilians]. ''Zoological Journal of the Linnean Society'' 150: 1-140.</ref> La [[monofilia]] de la mayoría de los principales grupos de sacaveres actuales atópense anguaño bien estabilizaos,<ref>Larson, A. ''et al.'' (2003) Phylogenetic systematics of salamanders (Amphibia: Urodela), a review. Pp. 31-108 in Reproductive Biology and Phylogeny of Urodela (D. M. Sever, ed.) Science Publishers, Inc., Enfield (NH), USA.</ref><ref name=zhang&wake/> tando estos xeneralmente distribuyíos en cinco rama: Un clado formáu por [[Cryptobranchidae]] y [[Hynobiidae]], [[Sirenidae]] y otros dos grupu, onde'l primeru ta conformáu por [[Salamandridae]], [[Ambystomatidae]], [[Dicamptodontidae]]) y [[Proteidae]], y el segundu polos grupos [[Rhyacotritonidae]], [[Amphiumidae]] y [[Plethodontidae]]. A pesar del creciente númberu d'estudios, les rellaciones filoxenétiques ente cada unu d'estos clados fueron difíciles de resolver.<ref>Weisrock, D. W. ''et al.'' (2005) [http://www.webpages.uidaho.edu/~lukeh/pdf/weisrock_sysbio05.pdf Resolving deep phylogenetic relationships in salamanders: Analyses of mitochondrial and nuclear genomic data] {{Wayback|url=http://www.webpages.uidaho.edu/~lukeh/pdf/weisrock_sysbio05.pdf |date=20090930225717 }}. ''Systematic Biology'' 54:758-777.</ref><ref name=frost(2006)>Frost ''et al.'' (2006) [http://digitallibrary.amnh.org/dspace/bitstream/2246/5781/1/B297.pdf The Amphibian Tree of Life]. ''Bulletin of the American Museum of Natural History'' 297: 1–291.</ref> Asina, estremar en tres suborden, y el clado [[Neocaudata]] suelse usar p'arrexuntar [[Cryptobranchoidea]] y [[Salamandroidea]], dixebráu de [[Sirenoidea]]. Los primeros estudios moleculares asitiaben a Sirenidae como'l grupu hermano del restu de les sacaveres, pero analís posteriores de secuencies de xenes nucleares suxuríen al clado Cryptobranchoidea (Cryptobranchidae y Hynobiidae) como'l más basal.<ref name=wiens(2005)>Wiens, J. J. ''et al.'' (2005) [https://web.archive.org/web/20100722214022/http://life.bio.sunysb.edu/ee/wienslab/wienspdfs/2005/Wiens_et_a el_SystBiol_2005.pdf Ontogeny discombobulates phylogeny: Paedomorphosis and higher-level salamander relationships]. ''Systematic Biology'' 54:91-110.</ref><ref name=frost(2006)/><ref>Roelants, K. ''et al.'' (2007) [http://www.amphibia.be/pubs/PNAS_2007.pdf Global patterns of diversification in the history of modern amphibians]. Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA 104: 887-892.</ref> Per otra parte, Zhang & Wake (2009) volvieron asitiar a Sirenidae acorde a los primeros estudios, sofitando, amás, al clado conformáu por aquelles grupos con [[Fecundación|fertilización]] interna, polo que la fertilización esterna (presente en Sirenidae, Cryptobranchidae y Hynobiidae) sería un [[calter biolóxicu|calter]] [[plesiomorfia|plesiomórfico]].<ref name=zhang&wake/> {|width="100%" border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" |- | {{clade| style=font-size:80%;line-height:100% |label1='''Caudata''' |1={{Clade |label1=[[Karauridae]][[estinción|†]] |1={{Clade |1=''[[Karaurus]]'' † |2=''[[Kokartus]]'' † |3=''Marmorerpeton'' † }} |2=''Hylaeobatrachus'' † |label3='''Urodela''' |3={{Clade |label1= |1={{Clade |1=[[Hynobiidae]] |2=[[Cryptobranchidae]] }} |label2= |2={{Clade |1=[[Sirenidae]] |label2= |2={{Clade |label1= |1={{Clade |1=[[Proteidae]] |label2= |2={{Clade |label1= |1={{Clade |1=[[Ambystomatidae]] |2=[[Dicamptodontidae]] }} |2=[[Salamandridae]] }} }} |label2= |2={{Clade |label1= |1={{Clade |1=[[Rhyacotritonidae]] |label2= |2={{Clade |1=[[Amphiumidae]] |2=[[Plethodontidae]] }} }} }} }} }} }} }} }} | {{clade| style=font-size:80%;line-height:100% |label1='''Urodela''' |1={{Clade |label1= |1={{Clade |1=[[Hynobiidae]] |2=[[Cryptobranchidae]] }} |label2= |2={{Clade |label1= |1={{Clade |1=[[Rhyacotritonidae]] |label2= |2={{Clade |1=[[Amphiumidae]] |2=[[Plethodontidae]] }} }} |label2= |2={{Clade |label1= |1={{Clade |1=[[Proteidae]] |2=[[Sirenidae]] }} |label2= |2={{Clade |1=[[Ambystomatidae]] |2=[[Salamandridae]] }} }} }} }} }} | {{clade| style=font-size:80%;line-height:100% |label1='''Urodela''' |1={{Clade |1=[[Sirenidae]] |label2= |2={{Clade |label1= |1={{Clade |1=[[Hynobiidae]] |2=[[Cryptobranchidae]] }} |label2= |2={{Clade |label1= |1={{Clade |1=[[Proteidae]] |label2= |2={{Clade |1=[[Rhyacotritonidae]] |label2= |2={{Clade |1=[[Amphiumidae]] |2=[[Plethodontidae]] }} }} }} |label2= |2={{Clade |1=[[Salamandridae]] |label2= |2={{Clade |1=[[Ambystomatidae]] |2=[[Dicamptodontidae]] }} }} }} }} }} }} |} [[Cladograma|Cladogrames]] basaos nos trabayos de Wiens ''et al.'' (2005)<ref name=wiens(2005)/> y Marjanovic & Laurin (2007)<ref name=marjanovic&laurin/> (A), Frost ''et al.'' (2006)<ref name=frost(2006)/> (B) y Zhang & Wake (2009) (C).<ref name=zhang&wake/> == Llista de families reconocen les siguientes families actuales según ''ASW'':<ref name=ASW/> * [[Ambystomatidae]] Gray, 1850 (37 sp.) * [[Amphiumidae]] Gray, 1825 (3 sp.) * [[Cryptobranchidae]] Fitzinger, 1826 (4 sp.) * [[Hynobiidae]] Acope, 1859 (66 sp.) * [[Plethodontidae]] Gray, 1850 (453 sp.) * [[Proteidae]] Gray, 1825 (8 sp.) * [[Rhyacotritonidae]] Tihen, 1958 (4 sp.) * [[Salamandridae]] Goldfuss, 1820 (116 sp.) * [[Sirenidae]] Gray, 1825 (4 sp.) y les estinguíes:<ref>Blackburn & Wake, 2011 : ''Class Amphibia Gray, 1825. Animal biodiversity: An outline of higher-level classification and survey of taxonomic richness.'' Zootaxa, n°3148, p.39-55</ref> * †[[Batrachosauroididae]] Auffenberg, 1958 * †[[Karauridae]] Ivachnenko, 1978 * †[[Scapherpetontidae]] Auffenberg & Goin, 1959 == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * Boisvert, C. A. (2009) [https://web.archive.org/web/20100203031701/http://www.amphibiatree.org/files/boisvert2009.pdf Vertebral development of modern salamanders provides insights into a unique event of their evolutionary history]. ''Journal of Esperimental Zoology Part B: Molecular and Developmental Evolution'', Volume 312B, Number 1, p.1-29. * Gao, K. & Shubin, N. H. (2001) [https://web.archive.org/web/20090201050335/http://www.nature.com/nature/journal/v410/n6828/full/410574a0.html Late Jurassic salamanders from northern China]. ''Nature'' 410, 574–577 * Germain, D. & Laurin, M. (2009) [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19245549 Evolution of ossification sequences in salamanders and urodele origins assessed through event-pairing and new methods]. ''Evolution & Development'' 11: 170-190. * Schoch, R. R. & Carroll, R. L. (2003) [http://web.archive.org/web/http://amphibiatree.org/files/SchochCarroll2003.pdf Ontogenetic evidence for the Paleozoic ancestry of Salamanders]. ''Evolution and Development'', v. 5, 2003, pp. 314-324. * Skutschas, P. P. (2009) [http://www.bioone.org/doi/abs/10.1671/039.029.0326 Re-evaluation of ''Mynbulakia'' Nesov, 1981 (Lissamphibia: Caudata) and description of a new salamander genus from the Late Cretaceous of Uzbekistan]. ''Journal of Vertebrae Paleontology'' 29(3):659-664. * Templeton, A. R. (2001) [http://www.jstor.org/pss/1466953 Phylogenetic relationships of the salamander families: an analysis of the congruence among morphological and molecular characters]. ''Herpetological Monographs'' '''7''' (7): 77–93. 1993. c1993. doi:10.2307/1466953. * Wang, Y. & Rose, C. (2005) [http://www.bioone.org/doi/abs/10.1671/0272-4634%282005%29025%5B0523%3AJPACFT%5D2.0.CO%3B2 ''Jeholotriton paradoxus'' (Amphibia: Caudata) from the Lower Cretaceous of southeastern Inner Mongolia, China]. ''Journal of Vertebrate Paleontology'', 25(3): 523-532. * Wang, Y. & Evans, S. Y. (2006) [http://web.archive.org/web/http://amphibiatree.org/files/WangEvans2006_Pangerpeton.pdf A new short-bodied salamander from the Upper Jurassic/Lower Cretaceous of China]. ''Acta Palaeontologica Polonica'', 51(1): 127-130. * Zhang, P. ''et al.'' (2009) [http://web.archive.org/web/http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6WD3-4TSD9BD-1&_user=10&_coverDate=06%2F30%2F2009&_alid=944790926&_rdoc=1&_fmt=high&_orig=search&_cdi=6755&_sort=d&_docanchor=&view=c&_ct=88&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=7263y99b062a6a35b0d2bada703d30c3 A new Early Cretaceous salamander (Regalerpeton weichangensis gen. et sp. nov.) from the Huajiying Formation of northeastern China]. ''Cretaceous Research'' 30, 551-558. == Ver tamién == * [[Sacavera (mitoloxía)]] == Enllaces esternos == {{wikispecies|Caudata}} {{commonscat}} * [http://tolweb.org/Caudata/14939 Caudata en Tree of Life] {{Tradubot|Caudata}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Caudata| ]] j8vsdugrx3ewju0otflixuowbyrwzr2 Carcharodon carcharias 0 113180 3707587 3702062 2022-08-16T18:23:49Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibía => qu'exhibía wikitext text/x-wiki {{Ficha de taxón | name = Tiburón blancu | fossil_range = {{Fossil range|16|0}}[[Miocenu]] - Presente | image = White shark.jpg | image_width = 300px | image_caption = Un tiburón blancu fotografiáu en [[Islla Guadalupe]], Méxicu, en 2006. | status = VU | status_system = IUCN3.1 | status_ref =<ref name=iucn>{{IUCN |asesores=Fergusson, I., Compagno, L.J.V. & Marks, M.|añu=2009|edición IUCN=2012.1|consultáu=21 de xunetu de 2012}}</ref> | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Chondrichthyes]] | subclassis = [[Elasmobranchii]] | ordo = [[Lamniformes]] | familia = [[Lamnidae]] | genus = [[Carcharodon]] | species = '''C. carcharias''' | species_authority = [[Carlos Linneo|Linnaeus]] [[1758]] | range_map = Cypron-Range Carcharodon carcharias.svg | range_map_width = 250px | range_map_caption = Distribución del tiburón blancu }} El '''tiburón blancu''' ('''''Carcharodon carcharias''''') ye una [[especie]] de [[Chondrichthyes|pexe cartilaxinosu]] [[Lamniformes|lamniforme]] de la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Lamnidae]] que s'atopa nes agües templáu y templar de cuasi tolos [[océanu|océanos]]. Esta especie ye la única del [[Xéneru (bioloxía)|xéneru]] ''[[Carcharodon]]'' que sobrevive anguaño. == Taxonomía == En 1758 [[Carlos Linneo]] dio al tiburón blancu'l so primera [[nome científicu]], ''Squalus carcharias''. [[Andrew Smith (zoólogu)|Andrew Smith]] dio-y el [[Nomenclatura binominal|nome xenéricu]] ''Carcharodon'' en 1833, y en 1873 el nome xenéricu foi identificáu col nome específicu de Linnaeus y el nome científicu actual, ''Carcharodon carcharias''. ''Carcharodon'' vien de les pallabres griegues καρχαρίας "karcharías", que significa "agudu" o "dentáu", y οδους, "odous", que significa "diente".<ref name="abc">{{cita web|url=http://sacoast.uwc.ac.za/education/resources/envirofacts/greatwhite.htm|editorial=The Enviro Facts Project|títulu=The Great White Shark|fechaaccesu=9 de xunetu de 2007|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070621000224/http://sacoast.uwc.ac.za/education/resources/envirofacts/greatwhite.htm|fechaarchivu=21 de xunu de 2007}}</ref> === Ascendencia y rexistru fósil === [[Ficheru:Carcharodon carcharias 01.jpg|thumb|143px|left||Un diente fósil de tiburón blancu de 4 cm de llargor, del [[Miocenu]], atopáu nos sedimentos del [[desiertu d'Atacama]] de [[Chile]].]] El ''gran tiburón blancu'' esiste dende'l [[Miocenu]]. Los fósiles más antiguos conocíos del tiburón blancu daten d'hai unos dieciséis millones d'años.<ref name="CA">{{cita publicación|apellíu=Gottfried |nome=M. D. |last2=Fordyce |first2=R. Y.|títulu=An associated specimen of ''Carcharodon angustidens'' (''Chondrichthyes, Lamnidae'') from the Late Oligocene of New Zealand, with comments on ''Carcharodon'' interrelationships|añu=2001|publicación=Journal of Vertebrate Paleontology|volume =21|númberu=4|páxines=730–739|doi=10.1671/0272-4634(2001)021[0730:AASOCA]2.0.CO;2}}</ref> Sicasí la [[filoxenia]] del gran tiburón blancu sigue siendo oxetu d'alderique. La hipótesis orixinal de los oríxenes del tiburón blancu ye que comparte un ancestru común con un [[Selachimorpha|tiburón prehistóricu]], como'l [[megalodon]]. Les semeyances ente los restos físicos y el tamañu estremu de dambos llevó a munchos científicos a creer qu'estos tiburones taben estrechamente rellacionaos, y el nome de ''Carcharodon megalodon'' aplicar a esti postreru. Sicasí, una nueva hipótesis propón que ''C.&nbsp;megalodon'' y el tiburón blancu son parientes llonxanos (anque compartiendo tamién la familia [[Lamnidae]]). El gran tiburón blancu tamién ta más estrechamente rellacionáu con una antigua especie de tiburón, el [[Isurus oxyrinchus|tiburón mako]], qu'a ''C.&nbsp;megalodon'', una teoría que paez tar sofitada pol descubrimientu d'un conxuntu completu de quexales con 222 dientes y les 45 vértebres de ''[[Carcharodon hubbelli]]'' en 1988 y publicáu el 14 de payares de 2012.<ref>{{cita web|url=http://www.sciencedaily.com/releases/2012/11/121114172939.htm|fecha=14 de payares de 2012|títulu=New Ancient Shark Species Gives Insight Into Origin of Great White|editorial=University of Florida|website=sciencedaily.com}}</ref> Amás, nueves hipótesis venceyen ''C.&nbsp;megalodon'' al xéneru ''Carcharocles'', que tamién inclúi otros tiburones como ''Megalodon''; ''[[Otodus obliquus]]'' ye l'antiguu representante del xéneru estinguíu ''Carcharocles''.<ref name="Trace">{{cita publicación|autor=Kevin G. N., Charles N. C., Gregory A. W.|títulu=Tracing the ancestry of the great white shark|añu=2006|url={{wayback|url=http://www.biology.duke.edu/wraylab/papers/Nyberg&a el_2006.pdf}}|format=PDF|fechaaccesu=25 d'avientu de 2007}}</ref> == Nomes comunes == Esta especie recibe ensame de nomes a lo llargo del so área de distribución. N'[[idioma español|español]], les denominaciones más comunes son '''tiburón blancu''' y '''gran tiburón blancu''' (esta postrera influyida pol nome n'[[idioma inglés|inglés]], ''great white shark''). El nome de «blancu» deber a qu'en dellos exemplares vieyos, col pasu de los años, foise esclariando'l tonu coritu del so envés hasta un gris claru, y xuntu al ablancazáu del banduyu da-yos l'aspeutu de ser blancos. Y como escualos que son, siguen creciendo a lo llargo de la so vida, y cuanto más vieyos más grandes; d'ende lo de «gran blancu». N'[[España]], la denominación tradicional d'orixe [[Edá Media|medieval]] (recuérdese que la mesma pallabra ''tiburón'' vien de les [[llingües caribe]], y por tantu nun s'incorpora al español hasta'l [[sieglu XVI]]) identificar como '''[[jaquetón]]''' (aumentativu de xaque, amenaza), nome que xunto con distintos axetivos aplícase tamién a munches otres especies de la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Carcharhinidae]]. Esiste tamién el nome '''jaquetón blancu''', deriváu de la fusión ente'l nome anterior y el de tiburón blancu, más popular anguaño. El nome de '''marraxu''', como se-y menta dacuando, puede llevar a tracamundios con otres especies de tiburones. == Evolución == [[Ficheru:Megalodon scale1.png|thumb|Dimensión del tiburón blancu al respective de ''Carcharodon megalodon''.]] Envalórase que'l tiburón blancu apaeció nel planeta mientres el [[Miocenu]],<ref name="Trace"/> siendo'l [[fósil]] más antiguu atopáu d'hai unos 16 millones d'años aproximao.<ref name="CA"/> Según los biólogos deriva de ''[[Carcharodon megalodon]]'', un xigantescu tiburón prehistóricu. Sicasí, otros espertos consideren que, a pesar de la induldable pertenencia de dambos al orde de los [[Lamniformes]], el tiburón blancu en realidá tien mayor parentescu col [[Isurus oxyrinchus|mako]], del xéneru ''[[Isurus]]''. Según los paleontólogos Shelton Applegate, Maisey John, Robert Purdy y el biólogu Leonard Compagno, el megalodón y el gran tiburón blancu provienen de ''[[Cretolamna|Cretolamna carcharodon]]'', y polo tanto tienen de ser consideraos como miembros del mesmu xéneru, ''[[Carcharodon]]'', y de la mesma familia, [[Lamnidae]]. Cappetta Henri, John Long, Mikael Siverson, y David Ward, pela so parte, atopen que'l tiburón blancu vien d'una llinia separada de la de ''Megalodon'', que de la mesma deriva de ''Cretolamna'' y ''[[Otodus obliquus|Otodus]]'', dos tiburones prehistóricos estinguíos. Tamién hai teóricos qu'establecen la so descendencia de ''Carcharodon orientalis'', que se cree que pertenecía a un eslabón perdíu de la evolución. La semeyanza ente los dientes del megalodon y el tiburón blancu demuestren la converxencia evolutiva ente dambos, pero non una rellación xenética direuta. Sicasí, los científicos entá güei alderiquen la procedencia exacta del tiburón blancu. == Descripción == === Carauterístiques xenerales === [[Ficheru:Great white shark and cage diving 2.wmv.OGG|thumb|left|Un gran tiburón blancu avérase a una xaula.]] Los tiburones blancos carauterizar pol so cuerpu fusiforme y gran robustez, en contraste coles formes estrapaes que suelen llucir otros tiburones. El morru ye cónicu, curtiu y gruesu. La boca, bien grande y arrondada, tien forma d'arcu. Permanez siempres entreabierta, dexando ver siquier una filera de dientes de la quexada cimera y una o dos de la inferior, mientres l'agua enfusa nella y sale de cutio poles branquies. Si esti fluxu detuviérase, el tiburón afogar por escarecer d'[[Opérculu (peces)|opérculos]] pa regular el pasu correutu de l'agua, y fundiríase na mesma, yá que al nun tener tampoco [[vexiga natatoria]] vese condergáu a tar en continuu movimientu pa evitalo. Mientres l'ataque, les fauces abrir hasta tal puntu que la forma de la cabeza se deforma pos el quexal proxéctase, y ciérrense depués con una fuercia 300 vegaes cimera a la d'un quexal humanu (12-24 tonelaes). Los dientes son grandes, serruchaos, de forma triangular y bien anchos. Al contrariu qu'otros tiburones, nun tener [[diastema]] nin amenorgamientu de diente dalgunu, sinón que tienen tola quexada provista de dientes alliniaos ya igualmente capaces d'enferronar, cortar y esgañar. Detrás de los dos fileres de dientes principales, los tiburones blancos tienen dos o trés más en continua crecedera que suplen la frecuente cayida de dientes con otros nuevos y vanse reemplazando por nuevu fileres a lo llargo de los años. La base del diente escarez de raigañu y atópase encruciada, dándo-y una apariencia inconfundible en forma de punta de flecha. [[Ficheru:Great white shark south africa.jpg|thumb|Tiburón blancu n'agües de [[Sudáfrica]].]] Los furos nasales (narinas) son bien estrechos, ente que los güeyos son pequeños, circulares y dafechu negros. Nos bandes asítiense cinco hendiduras branquiales, dos aletes pectorales bien desenvueltes y de forma triangular y otros dos, cerca de l'aleta caudal, muncho más pequeñes. El caudal ta bien desenvuelta, al igual que la gran aleta dorsal del so llombu, de forma inconfundible pa cualesquier. Otros dos aletes pequeñes (segunda dorsal y añal) cerca de la cola, completen l'aspeutu d'esti animal. A pesar del so nome, el jaquetón namái ye blancu na so parte ventral, ente que la dorsal ye gris o azulada. Esti patrón, común en munchos animales acuáticos, sirve pa confundise cola lluz solar (en casu de mirase dende embaxo) o coles escures agües marines (en casu de faelo dende enriba), constituyendo un camuflaje tan simple como efectivu. L'estremu de la parte ventral de les aletes escapulares y la zona de les axilas apaecen tiñíos de negru. La piel, bien aspra, componer de dures escames llamaes dentículos dérmicos pola so forma afilada. Sicasí, la denominación de "tiburón blancu" podría tener la so lóxica nel casu de columbrase exemplares [[albinismu|albín]] d'esta especie, que, anque son bien raros, esisten. En [[1996]] pescar nes costes d'[[El Cabu Oriental]] ([[Sudáfrica]]) una fema nueva d'apenes 145&nbsp;[[centímetru|cm]] qu'exhibía esta rara carauterística. === Sentíos === Les terminaciones nervioses del estremu fronteru, antes mentaes, recueyen hasta la menor vibración asocedida na agua y emponen al animal hasta la posible presa que tea causando esa perturbación. Otru receptores (conocíos como ''[[angüeñes de Lorenzini]]'', unes [[célula|célules]] especializaes con una forma similar a la de minúscules "botelles") asitiaos en redol a los furos nasales déxen-y captar tamién campos [[lletricidá|llétricos]] de frecuencia variable que probablemente use pa empobinase nes sos migraciones al traviés de llargues distancies. Por si esto fuera pocu, el so olfatu ye tan potente que la presencia d'un par de molécules de sangre detectar ente un millón de molécules d'agua a [[quilómetru|quilómetros]] de distancia sirve p'atraelo, de la que se vuelve muncho más agresivu. La vista tien menos importancia, pero tamién ta bien desenvuelta y tien un papel bien importante nel aproximamientu final a la presa y el so peculiar modelu de ''acesmo'' y ataque dende debaxo de la mesma. === Tamañu === [[Ficheru:Carcharodon carcharias skeleton.jpg|thumb|Cadarma de Gran tiburón blancu.]] El llargor más frecuente ente los tiburones blancos adultos ye de 5 a 7,5&nbsp;[[metru|m]] (siendo los machos menores que les femes), anque se citaron casos d'individuos escepcionales que degolaben llargamente eses midíes. Na actualidá nun puede asegurase cuál ye realmente'l tamañu máximu nesta especie, fechu que se ve reforzáu pola esistencia de notes antigües y pocu fiables sobre animales realmente xigantescos. Dellos d'estos casos analizar nel llibru ''The Great White Shark'' ([[1991]]), de [[Richard Ellis]] y John Y. McCosker, dambos espertos en tiburones. Mientres décades, munchos llibros de referencia nel campu de la [[ictioloxía]], según el ''[[Llibru Guinness de récores mundiales]]'', recoyeron dos tiburones blancos como los más grandes enxamás prindaos; unu d'ellos yera un exemplar de 9&nbsp;m supuestamente prindáu n'agües del Sur d'Australia, cerca de [[Port Fairy]], na [[años 1870|década de 1870]] y l'otru tratar d'un individuu de 11,3&nbsp;m que quedó atrapáu nuna rede pa sardines en [[Nueva Brunswick]], [[Canadá]] na [[años 1930|década de 1930]]. [[Ficheru:Great white shark size comparison.svg|thumb|Tamañu del tiburón blancu respectu al ser humanu.]] Al amparu d'esti llargor máximu, los avistamientos de tiburones blancos de 7 a 10&nbsp;m de llargu fueron consideraos hasta ciertu puntu común y aceptar ensin gran discutiniu. Sicasí, dellos investigadores punxeron en dulda la fiabilidá del reporte de Port Fairy, faciendo fincapié na gran diferencia de tamañu ente esti individuu y cualesquier de los otros tiburones blancos prindaos. Un sieglu dempués de la captura, estudiáronse les [[quexal]]s del animal, inda calteníes, y pudo determinase que'l so auténticu tamañu corporal rondaba los 6 metros de llargu. El tracamundiu pudo ser productu d'un fallu tipográficu, un error deriváu del pasu d'unidaes anglosaxones a internacionales (6&nbsp;m son unos 20,5&nbsp;[[pie (unidá)|pies]]) o una simple desaxeración. Respectu al exemplar de Nueva Brunswick, los espertos creen anguaño que tuvo de tratase d'un [[Cetorhinus maximus|tiburón pelegrín]] (''Cetorhinus maximus''), especie con un cuerpu similar al del tiburón blancu y que ye corriente n'agües canadienses. Volviendo a Ellis y McCosker, éstos aseguraron na so obra que los mayores tiburones blancos ronden los 6&nbsp;m de llargor, y que los informes sobre individuos de 7&nbsp;m o más, anque esistentes na lliteratura popular, nun tán presentes na científica. De forma sarcástica aprofien el fechu de que, al igual que les supuestes [[anaconda|anacondes]] y [[pitón (animal)|pitonos]] xigantes, «''estos'' [tiburones] ''xigantes tienden a sumir cuando un observador responsable averar con una cinta métrica''». El mayor tamañu que Ellis y McCosker consideren como ciertu ye'l d'un tiburón blancu de 6,4&nbsp;m prindáu n'agües cubanes en [[1945]], anque apunten qu'otros espertos consideren que'l so tamañu tuvo de ser daqué menor. El pesu atribuyíu (pero ensin confirmar) a esti exemplar foi de 3270&nbsp;kg. Dende entós publicáronse noticies d'exemplares mayores pero Ellis y McCosker faen notar que les midíes son de cutiu deficientes y, una vegada verificaes, dan resultaos que suelen tar ente los 6,1 y 6,4&nbsp;m. Por casu, munches publicaciones falen d'un tiburón blancu fema de 7&nbsp;m pescáu por Alfredo Cutajar na islla de [[Malta]], en 1987. Nel so llibru, Ellis y McCosker acepten qu'esti tiburón paecía tener un tamañu cimeru a la media, pero nun consideren como cierta la midida de 7,13&nbsp;m. Mientres los siguientes años, otros espertos tamién atoparon motivos pa duldar d'esti datu, debíu en parte al desalcuerdu ente Cutajar y otros testigos a la d'afitar les midíes. Finalmente, un analista fotográficu de la BBC concluyó, teniendo en cuenta l'error al que la perspeutiva puede llevar na fotografía del animal, que'l tamañu real del animal taría en redol a los 5,6&nbsp;m.<ref name="SIZE">{{cita web|títulu=Great White Shark Recorded Sizes|url=http://www.jawshark.com/great_white_recorded_sizes.html|editorial=JAWSHARK|fechaaccesu=10 de febreru de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080305053340/http://www.jawshark.com/great_white_recorded_sizes.html|fechaarchivu=5 de marzu de 2008}}</ref> N'abril de 2014 personal del Ministeriu de pesca australianu llogró prindar y etiquetar a una gran fema de tiburón blancu d'aprosimao 30 años d'edá que midió 5,3 metros de llargor y pesó 1,6 tonelaes; esta captura realizóse cerca de la islla Mistaken, a 400 km de Perth.<ref>https://web.archive.org/web/20140427013844/http://noticias.tuhistory.com/prinden-un-xigantescu-tiburon-blancu</ref> N'agostu de 2015 foi documentada una gran fema conocida como Deep Blue na islla Guadalupe nel Pacifico mexicanu, que supero los seis metros de llargor (20 pies)<ref>http://www.vix.com/es/btg/intereses/9259/deep-blue-el-tiburon-blancu-mas-grande-del mundu</ref> y envalórase-y una edá d'alredor de 50 años.<ref>http://www.t13.cl/noticia/tendencias/mediu-ambiente/el-xigantescu-tiburon-deep-blue-déxase-ver-otra vegada</ref> Anguaño, la mayoría de los espertos tán d'alcuerdu en que'l tamañu máximu que puede algamar un tiburón blancu ye de cuasi unos 6&nbsp;m de llargor y alredor de 1,9&nbsp;[[tonelada|t]] de pesu. Los informes sobre tamaños enforma mayores qu'ésti suelen considerase dudosos y según el [[Canadian Shark Research Centre]] (Centru Canadiense d'Investigación del Tiburón), el gran tiburón blancu más grande correutamente midíu foi una fema prindada n'agostu de 1988 na [[Islla del Príncipe Dubardu]], que midió 6,1&nbsp;m. El tiburón foi pescáu por David McKendrick, un residente local d'[[Alberton]], [[West Prince]]. McKendrick y un home llamáu David Livingstone tienen el primer y segundu mayor diente d'esti tiburón.<ref name="SIZE" /> No relativo al pesu añede un nuevu problema, una y bones ésti puede variar llixeramente en función de lo que'l tiburón haya comíu y si haber fechu de forma más o menos recién. Un exemplar adultu puede introducise na boca hasta 14&nbsp;kg de carne d'un solu mordigañu, y almacenar dellos más nel so estómagu hasta que termina de dixerilos. Por esta razón, Ellis y McConker consideren posible que los tiburones blancos puedan llegar a algamar pesos de 2&nbsp;[[t]], anque'l mayor de los qu'ellos estudiaron "namái" pesaba 1,75&nbsp;t. El mayor tiburón blancu reconocíu pola Asociación Internacional de Pesca Deportiva (IGFA, nes sos sigles n'inglés) ye un exemplar de 1208&nbsp;kg prindáu por Alf Dean en [[1959]], al sur d'Australia. Conócense munchos otros exemplares mayores, pero la IGFA nun los tien en cuenta por ser prindaos ensin respetar les normes impuestes por esta organización. == Distribución == [[Ficheru:Carcharodon carcharias.jpg|thumb|Tiburón blancu nes agües d'[[Islla Guadalupe]], Méxicu.]] El tiburón blancu vive sobre les zones de [[plataforma continental]], cerca de les costes, onde l'agua ye menos fonda. Ye nestes zones onde la bayura de lluz y corrientes marines xenera una mayor concentración de vida animal, lo que pa esta especie equival a una mayor cantidá d'alimentu. Sicasí, tán ausentes de los fríos océanos [[Océanu Glacial Árticu|árticu]] y [[Océanu Glacial Antárticu|antárticu]], a pesar de la so gran bayura en [[plancton]], peces y mamíferos marinos. Los tiburones blancos tienen un avanzáu metabolismu que-yos dexa caltener se más calientes que l'agua que los arrodia, pero non lo suficiente como pa poblar estes zones estremes.<ref name="LATimes">{{cita noticia|url=http://articles.latimes.com/2006/sep/29/sports/sp-outdoors29|editorial="Los Angeles Times"|títulu=The Great White Way|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2006|nome=Pete|apellíu=Thomas|fecha=29 de setiembre de 2006}}</ref> Árees con presencia frecuente de tiburones blancos son les agües de les [[Antilles Menores]], delles partes de les Antilles Mayores, el [[Golfu de Méxicu]] hasta [[Florida]] y [[Cuba]], y la Mariña Este d'[[Estaos Xuníos]] dende ellí hasta [[islla Terranova|Terranova]]; la franxa costera de [[Rio Grande do Sul]] a la [[Patagonia]], la del [[Océanu Pacíficu|Pacíficu]] d'[[América del Norte]] (dende [[Baxa California]] hasta'l sur d'[[Alaska]], onde lleguen n'años anormalmente templaos) y del [[América del Sur|Sur]] (dende [[Panamá]] a [[Chile]]); [[archipiélagu|archipiélagos]] del [[Océanu Pacíficu|Pacíficu]] como [[Ḥawai]], [[Fixi]] y [[Nueva Caledonia]]; [[Australia]] (cola esceición de la so mariña norte, siendo abondosu nel restu), [[Tasmania]] y [[Nueva Zelanda]], siendo bien frecuente na zona de la [[gran barrera de coral]]; norte de [[Filipines]] y tou la mariña asiática dende [[Hainan]] hasta [[Xapón]] y la [[islla de Sajalín]]; [[Seixeles]], [[Maldives]], [[Sudáfrica]] (onde ye bien abondosu) y les zones cercanes a la desaguada de los ríos [[ríu Congu|Congo]] y [[ríu Volta|Volta]]; y la zona costera dende [[Senegal]] a [[Inglaterra]], con agrupación apreciable nes islles [[Cabu Verde]] y [[Canaries]], enfusando tamién nos mares [[Mar Mediterraneu|Mediterraneu]] y [[Mar Bermeya|Colloráu]].<ref name="WSharkTrust">{{cita web|url=http://www.whitesharktrust.org/migration/main.html|editorial="White Shark Trust"|títulu=South Africa – Australia – South Africa }}</ref> Sicasí, nel [[mar Mediterraneu]], por cuenta de la sobresplotación pesquera, a la práuticamente estinción de la [[foca monxu]] nel mediterraneu occidental y a la contaminación de les agües, amenorgóse considerablemente la distribución d'esta especie; de toes formes, paez que persiste dalguna zona de cría, como por casu nel [[Estrechu de Mesina]] o nes costes turques del mar Exéu. Por tanto, la so distribución corresponder cola ruta migratoria del [[Thunnus thynnus|atún coloráu]] y el [[Xiphias gladius|pez espada]], la presencia de colonies de [[foca monxu]] o [[Caretta caretta|tortúes marines]], según cola esistencia d'agües someres cerca de la mariña, d'ende que les árees tradicionales d'[[almadraba|almadrabes]] tean acomuñaes a la esistencia histórica del tiburón blancu. Sobre la base d'esto, hai zones aparentes a un posible avistamiento, na área central del Mediterraneu (principalmente nel mar de [[Sicilia]], golfu de [[Trieste]] y península de Istria), nel norte del área occidental (principalmente nel mar de Liguria, golfu de Lleón y estrechu de Bonifacio) según nel mar Exéu; en menor proporción, nel mar Tirrenu ( en redol a [[Nápoles]]), suroeste de Cerdeña, restu del mar Adriáticu, les Cícladas, la mariña de Tracia o l'estrechu del Bósforo. Respectu a la mariña española, históricamente tamién foi frecuente, nel [[llevante español]] (golfu de [[Valencia]], en Castellón, un exemplar prindáu en 1962 y documentáu por Asensi en 1977, islles Columbretes, con una captura documentada en 1878, o Vinaroz, n'Alicante, especialmente na [[islla de Tabarca]] con captures documentadas en 1879, 1887 y 1946 según l'archivu municipal d'Alicante, y mariña del Mar Menor) islles Baleares (en [[Mallorca]] na Tramuntana, cabu de Ses Salines, [[Islla de Cabrera|Cabrera]] y [[Alcudia|cabu d´ye Pinar]], en [[Menorca]] la so zona norte, y nes [[islles Pitiuses]] na zona de [[Ye Freus]]) según nel norte de [[Cataluña]], dientro de la zona d'influencia del golfu de Lleón, en concretu un exemplar acabo varáu na sablera de Mar Menuda en [[Tossa de Mar]] en 1992, según otru exemplar prindáu en 1912 en [[Vilasar de Mar]] y que los sos dientes donar al [[Edificiu Fórum|Muséu de zooloxía de Barcelona]], y finalmente n'[[Andalucía]], principalmente na badea d'Almería y nel estrechu de Xibraltar, en concretu na mariña de Cádiz y n'especial [[Barbate]]. Nel Mediterraneu la migración del atún coloráu correspuende a la entrada d'atunes adultos ente primavera y branu, orixinarios de la mariña noroeste de los Estaos Xuníos, y con salida del Mediterraneu na seronda; los movimientos de xuveniles concentrar nel Mediterraneu occidental y el mar Adriáticu, concentrándose la área de reproducción nes islles Baleares y nel mar Tirrenu. Al respective d'España, dende l'añu 2011 el tiburón blancu ye una especie protexida, en base al Real Decreto 139/2011, lo que fai qu'esta especie tea retornando a les costes españoles, con avistamientos nes costes del sureste peninsular, en concretu na mariña del [[cabu de Gata]], n'Almería, nes [[islles Columbretes]], [[Castellón]], y nel [[cabu de Formentor]], en [[Mallorca]]; coles mesmes, nos últimos años atopáronse restos d'atunes, delfines y tortúes marines con mordedures de tiburón blancu, lo que confirma la so recuperación nel mediterraneu español. Dacuando, esta especie puede algamar tamién agües d'[[Indonesia]], [[Malasia]], el [[Mar de Ojotsk]]. De normal caltiénse a una cierta distancia de la llinia costera, averándose namái naquelles zones con especial concentración d'[[atún|atunes]], [[foca|foques]], [[pingüín]]s o otros animales de vezos costeros. Igualmente, suel permanecer cerca de la superficie, anque dacuando baxa hasta cerca del [[quilómetru]] de fondura. Nun estudiu recién, comprobóse que los grandes tiburones blancos de California emigren a una área ente Baxa California y Ḥawai conocida como "el Café del Tiburón Blanco", onde pasen siquier 100 díes al añu antes de volver a Baxa California. Nel viaxe, naden adulces y somórguiense a unos 900 m de fondura. En tornando, camuden el so comportamientu y faen inmersiones curties a aproximao 300 m mientres unos 10 minutos. Otru tiburón blancu etiquetáu de la mariña de Sudáfrica nadó a la mariña del sur d'Australia y tornó nel espaciu d'un añu. Esto refutó les teoríes tradicionales que dicíen que los tiburones blancos son depredadores territoriales costeros y abre la posibilidá de qu'esista una interacción ente poblaciones de tiburón blancu qu'antes yeren consideraes independientes. Entá se desconoz por qué migren, embaraxándose l'alimentación estacional o la esistencia d'árees d'acoplamientu.<ref name="LATimes"/> Nun estudiu similar un gran tiburón blancu de Sudáfrica foi rastrexáu nadando a la mariña noroeste d'Australia y tras a la mesma posición en Sudáfrica, un viaxe de 20&nbsp;000&nbsp;[[km]], en menos de nueve meses.<ref name="WSharkTrust"/> == Alimentación == [[Ficheru:Surfacing great white.JPG|thumb|Un tiburón blancu alimentándose.]] Los tiburones blancos difieren abondo de ser simples «máquines de matar», como sostién la imaxe popular ([[lleenda urbana]]) que se tien d'ellos. Pa poder prindar los grandes [[mamíferos marinos]] que constitúin la base de la dieta de los adultos, los tiburones blancos practiquen una carauterística ''emboscada'': asitiar a dellos metros so la presa, que nada na superficie o cerca d'ella, usando'l color escuru del so envés como camuflaje col fondu y volviéndose asina invisibles a les sos víctimes. Cuando llega'l momentu d'atacar, avancen rápido escontra riba con potentes movimientos de la cola y abren los quexales. L'impautu suel llegar nel banduyu, onde'l tiburón enferrona fuertemente a la víctima: si ésta ye pequeña, como un [[lleón marín]], el matu nel actu y darréu encloyar entera. Si ye más grande, arrinca un gran cachu de la mesma qu'inxer enteru, yá que los sos dientes nun-y dexen mazcar. La presa puede quedar entós muerta o morrebunda, y el tiburón volverá alimentase d'ella arrincando un cachu detrás d'otru. Escitaos pola presencia de sangre, la zona va enllenase llueu d'otros tiburones. En delles zones del Pacíficu, los tiburones blancos acometen con tanta fuercia a les foques y lleones marinos que s'alcen un par de metros sobre'l nivel de l'agua cola so presa ente los quexales, antes de volver somorguiase. L'alimentación del tiburón blancu nel mediterraneu básase principalmente nel atún coloráu, emperadores, tortúes marines, cetáceos y la foca monxu; ésta peracaba práuticamente estinguida del mediterraneu occidental. De fechu n'[[España]], el so estermín foi paralelu al desenvolvimientu turísticu; yera invidable ufiertar a principios del sieglu XX, turismu de sol y sablera, y coles mesmes protexer la foca monxu y controlar el númberu de tiburones blancos. Los ataques del tiburón blancu al home nel Mediterraneu anguaño son estraños, alloñaos de la mariña y a fondura, non asina años tras. La mayoría de los ataques asoceden mientres l'amanecer o bien nel atapecer, pos ye nesti momentu cuando les fondures non pueden acolumbrase de manera fayadiza. Namái s'aprecia la superficie, pos los rayos del Sol nesi momentu entá son débiles pa enfusar nes fondures, lo que-y apurre una ventaya al tiburón p'atacar a la so presa ensin ser percibíu. Esta especie tamién consume carroña, especialmente la que vien de cadabres de ballena al debalu, de los qu'arrinquen grandes cachos. Cerca de les costes, los tiburones blancos peracaben grandes cantidaes d'oxetos flotantes por error: nos sos estómagos llegar a atopar inclusive matrícules d'[[automóvil]].<ref>{{cita web|títulu=Cuesas estrañes que comen los tiburones|url=http://tiburonblanco.net/cuesas-extranas-que se comen-los tiburones/}}</ref> Tanto la caza como'l restu de la vida del gran tiburón blancu suelen ser solitarios. Dacuando vense pareyes o pequeños grupos moviéndose a la busca d'alimentu, llabor que los lleva a percorrer cientos de [[quilómetru|quilómetros]]. Anque preferentemente nómades, dellos exemplares prefieren alimentase en ciertes zones costeres, como asocede en delles rexones de California, Sudáfrica y especialmente Australia. Los tiburones blancos nuevos aliméntense principalmente de peces como rayes y otros tiburones, pero cuando yá son adultos alimentar de mamíferos marinos como foques, llobos y lleones marinos principalmente en costes californianes, pero en zones onde nun hai pinnípedos cacen delfines, botos y eventualmente zifios, atacar por detrás, penriba o per debaxo pa evitar ser detectaos pol so ecolocalización, dacuando ataquen otros cetáceos como cachalotes pigmeos y calderones. Tamién cacen pingüinos, tortúes marines y tiénense rexistros de llondres marines con mordedures de tiburones en California. == Enemigos naturales == La orca puede constituyir una amenaza pa los tiburones blancos. El 4 d'ochobre de 1997, nes agües que bañen les islles Farallón ([[triángulu coloráu]]) asocedió un ataque d'una orca fema de 6,50 metros conocida polos científicos como ''Ca2'' contra un tiburón blancu, mientres el cual el tiburón morrió. Nun se sabe realmente'l verdaderu tamañu d'aquel exemplar por cuenta de que quedó dafechu estrozáu, pero dalgunos espertos suponen que se trataba d'un tiburón nuevu. Contrariamente a lo que muncha xente piensa, los grandes tiburones blancos adultos nun son atacaos poles orques, que van principalmente a por exemplares nuevos por ser más fáciles de prindar; créese que l'ataque asocedíu foi por competencia poles preses yá que dambes especies tienen cuasi los mesmos vezos alimenticios, polo que les orques mueven a los tiburones a árees onde nun hayan más d'estos cetáceos. Una zona onde se superponen dambes especies ye tola mariña californiana, pero tamién hai competencia nel Pacíficu oeste, posiblemente en Xapón onde dambes especies son abondoses, l'Atlánticu suroeste, delles zones d'Australia y el Mediterraneu, y tamién n'agües de Nueva Zelanda. Amás de orques, los exemplares nuevos pueden cayer preses de tiburones tigre, tiburones toro y cocodrilos d'agua salao en costes australianes. El canibalismu nun ye ayenu a esta especie. == Reproducción == [[Ficheru:A beachcomber is looking at the marks of great white sharks bites.jpg|thumb|Ballena muerta con marques de mordedures de tiburón blancu.]] Anque apenes hai unos cuantos casos de femes grávides prindaes, puede afirmase qu'esta especie prefier reproducise n'agües templaes, en [[primavera]] o [[branu]], y ye [[ovovivíparo|ovovivípara]]. Los [[güevu (bioloxía)|güevos]], de 4 a 10 o seique hasta 14, permanecen nel úteru hasta que eclosionan: ye posible que nel tiburón blancu déase canibalismu intrauterino (siendo les críes más débiles y los güevos entá por abrir taramiaos polos sos hermanos más fuertes) de la mesma forma qu'asocede n'otres especies de lámnidos, pero dica agora nun ye un fechu que tea totalmente probáu. Unos trés o cuatro críes de 12&nbsp;[[dm]] de llargu y dientes serruchaos llogren salir al esterior nel partu y darréu allóñense de la so madre pa evitar ser taramiaes por ésta. Dende entós lleven una vida solitaria, creciendo a un ritmu bastante rápidu. Algamen los dos metros nel primer añu de vida; los machos, más pequeños que les femes, maurecen sexualmente primero que éstes, cuando algamen los 3,8&nbsp;m de llargu (unos cuatro años), anque, acordies con Compagno ([1984]), dellos individuos podríen maurecer escepcionalmente cuando inda cunten con apenes dos metros y mediu. Estremar por unes estensiones de les aletes coxales que sirven d'órganos copuladores. Les femes nun pueden reproducise hasta qu'algamen ente 4,5 y 5&nbsp;m de llargu y créese que son fértiles mientres un curtiu periodu de tiempu, lo que fai que la so tasa reproductiva seya baxa. Nun se conoz gran cosa sobre les rellaciones intraespecíficas que se dan nesta especie, y lo que respecta al apareyamientu nun ye una esceición. Ye posible qu'ésti se produza con más frecuencia dempués de que dellos individuos compartan una gran llacuada, como por casu un cadabre de ballena. La vida media pa estos animales nun se conoz con exactitú, pero ye probable que bazcuye ente los 15 y 30 años. En xineru de 2014 un grupu investigadores del Woods Abuelgue Oceanographic Institution de Cape Cod, en Massachusetts, lideraos pol Dr. Li Ling Hamady, publicaron un estudiu basáu na datación con carbonu 14 sobre les vértebres de diversos exemplares (4 machos y 4 femes) del noroeste del Atlánticu na revista científica PLOS ONE. En dichu estudiu concluyóse que la mira de vida del tiburón blancu yera de más de 70 años, 3 vegaes más de lo qu'enantes se pensaba, una y bones l'exemplar más llonxevu, un machu, tenía una edá de 73 años, ente que la fema más madura cuntaba con unos 40 años d'edá.<ref>http://www.venezuelaaldia.com/2014/01/el-gran-tiburon-blancu-puede-vivir-mas-de-70-anos/</ref> == Peligru d'estinción == [[Ficheru:Great white Dyer island 2010-07.jpg|thumb|Tiburón blancu vistu dende una xaula d'inmersión.]] Debíu al ampliu rangu de distribución d'esta especie, ye imposible saber el númberu de tiburones blancos qu'esisten, anque seya de forma averada. Sicasí, la so baxa densidá poblacional, xunida a la so escasa tasa de reproducción, la so llarga infancia y la so baxa esperanza de vida faen que'l tiburón blancu nun seya un animal precisamente abondosu. La pesca deportiva d'esti tiburón, ensin interés económicu dalgunu, amontóse nos postreros 30 años debíu en gran parte a la popularidá de películes como ''[[Tiburón (película)|Tiburón]]'' ([[Steven Spielberg]], [[1975]]) hasta'l puntu que-y la considera amenazada o en peligru d'[[estinción]] en dellos llugares. La [[Llista Colorada de la UICN]] incluyó al tiburón blancu per primer vegada en [[1990]] como especie insuficientemente conocida, y dende [[1996]] calificar como [[Especie vulnerable|vulnerable]].<ref name=iucn/> L'Apéndiz II del Conveniu [[CITES]] incluyir como especie vulnerable si nun s'esplota racionalmente. Les midíes de caltenimientu tienen d'aplicase obligatoriamente sobre les poblaciones en llibertá, una y bones la cría en cautividá del tiburón blancu ye imposible, debíu probablemente al acusáu calter nómada de la especie (tiénense datos d'individuos visitando alternativamente les sableres de Sudáfrica y Australia, a 22&nbsp;000&nbsp;km de distancia). L'únicu exemplar que aportó a exhibíu vivu nun edificiu foi una fema nueva llamada ''Sandy'', que vivió mientres tres díes del mes d'[[agostu]] de [[1980]] nel [[Acuariu (recipiente)|acuariu]] Steinhart de [[San Francisco (California)|San Francisco]]. Tres namái 72&nbsp;h de cautiverio, ''Sandy'' tuvo que ser lliberada dempués de que dexara de comer y provocárase graves feríes al topetar repetidamente contra una de les parés de la so cortil. Darréu afayóse que lo qu'atraía a ''Sandy'' escontra esi llugar en particular yera una minúscula diferencia de 125 [[microvoltios]] (millonésimes de [[voltiu]]) de [[potencial llétricu]] ente esa paré y el restu de les del acuariu. La intensidá del campu llétrico que ''Sandy'' detectaba yera tan pequeña que pasaba desapercibida pa cualesquier de los otros animales que s'atopaben nel mesmu tanque d'agua, incluyíos dellos tiburones d'otres especies. Dica agora nun esiste nenguna moratoria llegal internacional sobre la pesca del tiburón blancu, anque ésta ta prohibida en delles árees de la so distribución. El tiburón blancu ye una especie protexida en California, la Mariña Este d'Estaos Xuníos, el [[Golfu de Méxicu]], [[Namibia]], Sudáfrica, [[Maldives]], [[Israel]] y parte d'Australia ([[Australia Meridional]], [[Nueva Gales del Sur]], [[Tasmania]] y [[Queensland]]). La Convención de [[Barcelona]] considerar una especie amenazada nel Mediterraneu, pero cuasi nengún país con salida a esti mar dispunxo midida dalguna en favor del so caltenimientu. == Ataques contra seres humanos == [[Ficheru:Great white shark at his back11.jpg|thumb|Boca del tiburón blancu.]] Anque cueste creelo pola lleenda urbana tan intensa en contra, los ataques de tiburones contra seres humanos son bastante raros. Dientro d'éstos, los del tiburón blancu pueden considerase anecdóticos si comparar colos del [[Galeocerdo cuvier|tiburón tigre]] (''Galeocerdo cuvier'') o'l [[Carcharhinus leucas|tiburón toru]] (''Carcharhinus leucas''), el postreru de los cualos puede inclusive remontar grandes ríos ([[Ríu Mississippi|Mississippi]], [[Ríu Amazones|Amazones]], [[Ríu Zambeze|Zambeze]], etc.) y atacar a les persones a dellos quilómetros del mar. Sicasí, les muertes causaes por estes trés especies nel so conxuntu son inferiores a les provocaes por culiebres marines y [[cocodrilu|cocodrilos]] cada añu, ya inclusive menores que los fallecimientos causaos por animales tan aparentemente inofensivos como [[abeya|abeyes]], [[aviespa|aviespes]] y [[hipopótamu|hipopótamos]]. Considérase que ye más probable morrer d'un [[ataque al corazón]] n'alta mar que pol ataque d'un tiburón.<ref>{{cita publicación |nome=Peter |apellíu=Benchley |fecha=April 2000 |títulu=Great white sharks |publicación=[[National Geographic (magacín)|National Geographic]] |page=12 |quote=considering the knowledge accumulated about sharks in the last 25 years, I couldn't possibly write Jaws today ... not in good conscience anyway ... back then, it was OK to demonize an animal. |issn=00279358}}</ref> En pallabres del [[bioloxía|biólogu]] Douglas Long, n'EE.XX. (que la so Costa Oeste ye'l llar d'una importante concentración de jaquetones) "muerre más xente cada añu por ataques de [[Canis lupus familiaris|perros]] que la que foi muerta por tiburones blancos nos postreros 100 años".<ref>[http://www.ucmp.berkeley.edu/vertebrates/Doug/shark.html Shark Images from Douglas J. Long, UCMP]</ref> Pa zones onde la presencia del gran blancu nun ye tan abondosu, los ataques algamen númberos realmente risibles: por casu, en tol Mediterraneu namái se confirmaron 31 ataques de tiburones contra seres humanos nos postreros 200 años, na so mayoría ensin resultancia de muerte. Pa España, la cifra ye de cuatro ataques dende mediaos del [[sieglu XIX]] (anque la [[International Shark Attack File |ISAF]] namái reconoz dos comos abondo probaos)<ref>http://www.buenasolas.com/web/index2.php?option=content&do_pdf=1&id=510</ref> ensin que nengún d'ellos acabara cola vida de la víctima. Nestos dos últimos casos, les cifres nin siquier refiérense a los ataques del tiburón blancu en particular, sinón al conxuntu de toles especies de tiburones. La mesma organización, contabiliza un total de 314 ataques de tiburón blancu a nivel mundial, dende 1580 al presente. <ref>https://www.floridamuseum.ufl.edu/fish/isaf/contributing-factors/species-implicated-attacks</ref> Acordies con dellos investigadores estauxunidenses, la cifra d'ataques de tiburones blancos a nivel global ente [[1926]] y [[1991]] sería de 115, siendo California, Australia y Sudáfrica quien rexistraron más. Resulta abondo ilustrativu'l que nes agües sudafricanas, infestaes de tiburones, la cifra d'ataques de tiburones blancos dende [[1940]] seya de namái 29 frente a les 89 agresiones protagonizaes por tiburones toru. En California contabilízase alredor d'una víctima mortal por ataque de tiburón blancu cada cinco años. Esta escasez d'ataques, sobremanera mortales, deber a que la mayoría de los tiburones polo xeneral y los blancos en particular nun consideren a los humanos como auténtiques preses potenciales. Ello ye que ye posible que'l sabor de la carne humano sía-yos inclusive daqué ''desagradable'', y en concencia que-yos resulta muncho menos nutritiva y abondo más malo de dixerir que la de ballena o foca, provistes de gran cantidá de grasa. La gran mayoría d'ataques del tiburón blancu consisten nun únicu mordigañu, tres el cual l'animal retírase llevándose poques vegaes dalgún cachu de la infortunada víctima (principalmente pies y piernes). Estos ataques pueden debese a trés posibles razones: * El tiburón nun ataca a la víctima con mires de come-y la, sinón porque la considera un intrusu na so actividá diaria al qu'interpreta como una amenaza potencial. Por ello, la taragañada y posterior retirada nun sería más qu'una simple anque desproporcionada "alvertencia". * L'animal siéntese confusu ante daqué que nunca vio antes y nun sabe si ye comestible o non. Poro, el fugaz ataque ye una especie de "mordigañu-prueba" col qu'intenta faese una idea de si convien-y alimentase nel futuru d'esi nuevu elementu nel so mundu. El posible gustu desagradable y entueyos dixestivos posteriores van impulsar al tiburón a nun cazar humanos dempués d'esta esperiencia. * El tiburón confunde a la víctima cola so comida habitual. Nesti casu esplicaríen munchos de los ataques contra bañistas y [[surf]]istas en California, por casu, yá que cuando se ven dende embaxo resulten abondo paecíos a un lleón marín que sale a alendar aire o que se mueve a toa velocidá cerca de la superficie de l'agua. Los ataques rexistraos contra pequeñes embarcaciones pesqueres y de recréu podríen esplicase como tracamundios ente éstes y los cuerpos de [[cetaceu|cetáceos]] de tamañu mediu o [[Mirounga|elefantes marinos]] muertos al debalu. Dada la naturaleza del ataque, la víctima humana muerre en rares ocasiones mientres el mesmu. Cuando lo fai, la mayoría de les vegaes ye pola perda masiva de [[sangre]], que tien d'evitase de momentu. La lliberación de sangre na agua puede atraer tamién a otros tiburones y pexes carnívoros de diverses especies que pueden trate impulsaos a realizar los sos propios «mordigaños de prueba», pa desgracia de la víctima. Con tou, el peligru d'ataque esiste siempres, por remotu que sía. Resulta interesante'l fechu de que'l 80&nbsp;% de les muertes causaes por tiburones blancos asocedieren n'agües bien templaes, cuasi [[Ecuador terrestre|ecuatoriales]], cuando la mayoría d'estos animales vive en zones templaes. Esto debe probablemente a que la gran mayoría de tiburones blancos son nuevos y críes, que precisen de les agües templaes pal so desenvolvimientu, ente que nes zones más templaes namái s'enfusen los individuos más grandes y vieyos, que son muncho más violentos y peligrosos. Se diseñaron y ensayaron dellos métodos pa evitar les feríes por mordedura de tiburón blancu en casu d'un ataque repentín, ente les que s'atopen empustes químicos, [[cota de malla|cotes de malla]] [[metal|metálicu]] que se superponen a los traxes de [[bucéu]] y aparatos que xeneren un campu llétrico en redol al buzu o surfista y desorientan a cualquier tiburón que s'avere, yá que alterien la información qu'éstos reciben al traviés de les [[angüeñes de Lorenzini]]. Sicasí, y por bien efectivos que puedan ser estos métodos, rescampla que lo meyor a la d'evitar ataques ye nun cometer imprudencies como alloñar demasiáu de la mariña, nadar en solitariu o nes primeres y últimes hores del día, visitar zones con gran bayura de pinnípedos (base alimenticia de los tiburones blancos adultos) o, evidentemente, averase de forma apostada a un exemplar, sobremanera si ye de tamañu considerable. Mientres buciaba cerca de les islles de [[Cabu Verde]], el [[oceanógrafu]] [[Jacques-Yves Cousteau]] y un compañeru so atopar por casualidá con un inmensu tiburón blancu. «[El so] reacción foi la que menos podíamos imaxinanos —escribió Cousteau—. Aterrado, la bisarma sacupó una nube d'[[escrementu]] y alloñóse a una velocidá increíble.» La so conclusión foi: «Al cavilgar en toles esperiencies que tuvimos col tiburón blancu, siempres me llamó l'atención el gran abismu que media ente lo que'l públicu imaxínase que ye y lo que comprobemos que realmente ye». === Ataques a los barcos === Los ''tiburones blancos'' ataquen con poca frecuencia anque dacuando inclusive funden barcos. Namái cinco de los 108 ataques de tiburón ensin provocar autenticados reportaos dende la mariña del Pacíficu mientres el sieglu 20, fueron a individuos que saleaben en [[kayak]].<ref>{{cita web|url = http://www.sharkresearchcommittee.com/unprovoked_kayaker.htm|títulu = Unprovoked White Shark Attacks on Kayakers| editorial = Shark Research Committee| fechaaccesu = 14 de setiembre de 2008}}</ref> En dellos casos atacaron barcos d'hasta 10 metros (33pies) de llargor. Topetaron o cutieron la xente pela borda; polo xeneral ataca'l barcu dende la popa. Nun casu, en 1936, un gran tiburón atacó'l barcu pesqueru ''Lucky Jim'' na mariña de [[Sudáfrica]], cutiendo a unu de los tripulantes nel mar.<ref>{{cita publicación|last1=Tricas|first1=Timothy C.|last2=McCosker|first2=John Y.|títulu=Predatory Behaviour of the White Shark (''Carcharodon carcharias''), with Notes on its Biology|añu=1984|publicación=Proceedings of the California Academy of Sciences|volume=43|númberu=14|páxines=221–238|url=http://www.hawaii.edu/fishlab/pubs/Tricas%20&%20McCosker%201984.pdf}}</ref> == El tiburón blancu na ficción == Los tiburones blancos apaecen como la encarnación del peligru en delles cultures y reciben el nome de «devoradores d'homes» en distintes llingües, especialmente na área del Caribe. Sicasí, l'actual carauterización popular del tiburón blancu como'l ''asesín del mar'' por excelencia nun esistiría (o nun taría tan estendida) de nun ser pol ésitu comercial de la película ''[[Tiburón (película)|Tiburón]]'' en 1975. La película ta basada na [[Tiburón (novela)|novela homónima]] (1974) del escritor d'Estaos Xuníos [[Peter Benchley]], que s'inspira vagamente nun sucesu históricu: la muerte de cuatro persones y la mutilación d'otra causaes mientres la [[fola d'ataques de tiburón de Nueva Jersey de 1916]]. Sicasí, anguaño considérase más probable que los responsables de tales ataques fueren dellos tiburones y nun obra d'un particular ''asesín en serie''. Tampoco paez claro que'l tiburón (o tiburones) fuera blancu, señalándose como posibles responsables les especies ''[[Carcharhinus plumbeus]]'' y ''[[Carcharhinus leucas]]''. Esta película xeneró gran psicosis sobre'l tiburón blancu. La película añedió delles referencies en boca del capitán Quint al desastre del [[USS Indianapolis (CA-35)|USS ''Indianapolis'']], un barcu que se fundió en [[1945]] nel Pacíficu en recibiendo l'impautu d'un [[torpedu]] [[Xapón|xaponés]], y que los sos sobrevivientes permanecieron na agua mientres cinco díes mientres yeren abrasaos pol calor, la falta d'agua y los ataques de los tiburones, que nesti casu tampoco s'identificaron como tiburones blancos, sinón como exemplares de ''[[Carcharhinus longimanus]]''. La novela y depués la película establecieron una serie de clixés que dende entós se repitieron nel cine de bisarmes asesines», tantu terrestres como acuáticos, y qu'en munchos de los casos nun se correspuenden coles carauterístiques reales de la principal especie afeutada, el tiburón blancu. Esto contribuyó a enraigonar una serie d'estereotipos y falses creencies en redol a esta especie, hasta'l puntu de que Benchley, autor de la novela, afirmó que nunca la escribió de saber cómo yeren realmente los vezos de los tiburones blancos. ''Tiburón'' foi un sonoru ésitu comercial, siendo la primer película en superar los 100 millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]] de recaldación y desbancando a ''[[The Godfather (película)|The Godfather]]'' (''The Godfather'' [[1972]]) como película más taquillera de la Hestoria. El títulu nun-y foi arrampuñáu hasta l'estrenu de ''[[Star Wars]]'' ([[1977]]) y el so impautu sobre l'audiencia foi tan grande qu'aumentaron los casos d'[[acuafobia]] y mieu a los tiburones en tol mundu. Inclusive baxó'l nivel d'arribación turística a les sableres mientres una bona temporada. Per otra parte, delles persones empezaron a pescar tiburones blancos de forma masiva, deseoses d'emular a Martin Brody y el capitán Quint, lo que causó un descensu considerable de les poblaciones d'esti animal. El mitu de ''Tiburón'' perpetuar nos medios de comunicación, y la so influencia puede vese en series de [[televisión]], [[cómic]]s ya inclusive [[videoxuegu|videoxuegos]] como ''[[Tomb Raider (videoxuegu)|Tomb Raider]]'' o ''[[Jaws:Unleashed]]''. Munches otres películes repitieron la fórmula que llevó al ésitu a la so predecesora, ente les que se cunten les siguientes: * [[Tiburón 2]] (''Jaws 2'', [[1978]]): un nuevu tiburón blancu enorme vuelve a tráteles con Martin Brody nel so pueblu natal. * [[The Last Shark|L'últimu tiburón]] ([[1981]]): sonoru plaxu [[Italia|italianu]] de ''Tiburón'', con una hestoria práuticamente idéntica a ésta. Llegó a distribuyise n'España sol falsu títulu de ''Jaws 3''. * [[Jaws 3]] (Titulada tamién [[Jaws 3|Jaws 3-D]], [[Jaws 3|El Gran Tiburón]], [[Jaws 3|Jaws 3-D]]): primer en faer usu de la teunoloxía 3-D, reproduz l'ataque d'una xigantesca madre tiburón a un complexu acuáticu de [[Florida]] onde foi recluyida la so cría (una situación que nunca se daría na realidá). El protagonista ye'l fíu mayor de Brody. * [[Tiburón, la vengación]] (''Jaws: The Revenge'', [[1987]]): tres la negativa de [[Roy Scheider]] a volver interpretar el personaxe de Martin Brody (yá lo fixo en ''Tiburón 2'' a remolera y obligáu por contratu), ésti foi "asesináu" con un ataque al corazón y el papel protagonista recayó sobre la so vilba, a la que volvía a hostigar un tiburón blancu. * ''[[Shark Attack]]'' ([[1999]]): producción televisiva que recrea una serie d'ataques nuna aldega africana. * ''[[Shark Attack 2]]'' ([[2001]]): secuela de ''Shark Attack''. * ''[[12 Days Of Terror]]'' ([[2004]]): narra los 12 díes mientres los cualos la xente a lo llargo de la mariña de Nueva Jersey tuvo so los continuos ataques d'un tiburón blancu. Les recién películes d'animación ''[[Finding Nemo]]'' (''Finding Nemo'', [[2003]]) y ''[[Shark Tale]]'' (''Shark Tale'', [[2004]]) inclúin personaxes risibles encarnaos por tiburones blancos. Na primera, el tiburón Bruce (clara referencia al tiburón mecánicu de ''Jaws'') ye [[vegetarianismo|vexetarianu]] y asiste a una especie de xuntes pa ex carnívoros onde trata de desfacer del so ''adicción'' a la ingesta d'animales, pero sufre una recaída al sentir el golor de sangre na agua. Na segunda, los tiburones son una especie de [[mafia|mafiosos]] de los océanos empobinaos pol so peculiar ''Padrín'' blancu, Don Llinu, a los que s'enfrenta'l pexe protagonista, Óscar. A ésti ayúdalu de la mesma el tiburón Lenny, fíu de Don Llinu y tamién vexetarianu. Anque obviamente basaes en ''Tiburón'', fixéronse otres películes con trama similar pero reemplazando al tiburón blancu con otres especies de tiburones ([[Galeocerdo cuvier|tiburones tigre]], [[Carcharhinus leucas|tiburones toro]] o marraxos, como por casu na película [[Deep Blue Sea]]) o otros animales marinos ([[orques]], [[Sphyraena|barracudas]], etc.) o fluviales ([[piraña|pirañes]] o [[cocodrilu|cocodrilos]]) p'atraer al públicu. == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * ''Sharks of the World''. Leonard Compagno, Marc Dando y Sarah Fowler, [[Princeton University Press]], 1984. * ''The Great White Shark''. Richard Ellis y John Y. McCosker, [[Stanford University Press]], 1991. * ''Guía de los tiburones d'agües ibériques, Atlánticu nororiental y Mediterraneu''. Juan A. Moreno, Ediciones Omega, 2004. == Enllaces esternos == {{wikispecies}} {{commonscat}} * {{ITIS|id=159903|taxón=Carcharodon carcharias|añu=2006|date=23 January}} * {{FishBase_species|genus=Carcharodon|species=carcharias|añu=2005|month=10}} * [ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/008/y5523s/y5523s00.pdf FAO] 2004 - Informe d'evaluación del Cuadru especial d'espertos: el tiburón blancu, páx. 17. * [http://repositories.cdlib.org/sio/lib/3/ Biology of the White Shark, a Symposium.] Gretchen Sibley editor; Jeffrey A. Siegel, Camm C. Swift assistant editors. Los Angeles: Southern California Academy of Sciences, 1985. Memoirs of the Southern California Academy of Sciences, volume 9. * [https://www.facebook.com/videu.php?v=10153470328780955 Tiburón blancu más grande grabáu en videu hasta la fecha] Trátase d'una fema d'unos 50 años, posiblemente embarazada, y daqué más de 6 metros de llargor, calculándose que tien de pesar de 1,5 a 2 Tm. La grabación foi realizada na mariña occidental de Méxicu, na islla Guadalupe, cerca de Baxa California, por Mauricio Hoyos Padilla. * [http://marinebio.org/species.asp?id=38 ''Carcharodon carcharias''] en Marinebio.org * [http://www.sharkresearchcommittee.com Shark Research Committee] * [http://www.flmnh.ufl.edu/fish/sharks/statistics/statistics.htm International Shark Attack File] Estadístiques d'ataques de tiburón blancu. * [http://www.fao.org/fishery/species/2799/en ''Carcharodon carcharias'' na web de la FAO-FIGIS] (n'inglés) * [http://www.lareserva.com/home/ataques_tiburon_blancu_estudiu_científicu El tiburón blancu y la so reacción ante señuelos] * [http://www.elasmo-research.org/education/white_shark/electroreception.htm ''Biology of Sharks and Rays: Electroreception''] (n'inglés) * [http://www.ucmp.berkeley.edu/vertebrates/Doug/shark.html Artículu de la Universidá de Berkeley (California)] (n'inglés) * [http://www.ucmp.berkeley.edu/vertebrates/Doug/shark.html Artículu de la Universidá de Berkeley (California)] (n'inglés) * [http://147.96.59.157/rsehn/cont/publis/boletines/284.pdf Predación de foca monxu mediterránea adulta por tiburón blancu] Publicación de La Real Sociedá Española d'Historia Natural * [http://w2.alicante.es/archivo/fondos_graficos/ Archivu Municipal d'Alicante] Tiburón pescáu en Tabarca, coleición: Francisco Sánchez, añu: 1946, materia: reportaxes. {{Tradubot|Carcharodon carcharias}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Lamnidae]] [[Categoría:Megafauna]] [[Categoría:Animales descritos en 1758]] [[Categoría:Especies descrites por Linnaeus]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] k6s4n1nxkoookjeg0s8yh5qyumssf21 Teoría del caos 0 114563 3707596 3702906 2022-08-16T18:25:11Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibía => qu'exhibía wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Teoría del caos}} [[Ficheru:Lorenz attractor yb.svg|thumb|300px|Diagrama de la trayeutoria del [[Atractor de Lorenz|sistema de Lorenz]] pa los valores ''r''&nbsp;=&nbsp;28, σ&nbsp;=&nbsp;10, ''b''&nbsp;=&nbsp;8/3.]] [[Ficheru:Double-compound-pendulum.gif|thumb|300px|El [[doble pendilexu|pendilexu doble]] ye unu de los sistemes caóticos más simples qu'esisten. Reparar la so trayeutoria irregular, amás dando al pendilexu una posición inicial llixeramente distinta llógrase una trayeutoria dafechu distinta pasáu un tiempu.]] La '''teoría del caos''' ye la denominación popular de la caña de les [[matemátiques]], la [[física]] y otres [[ciencia|ciencies]] (bioloxía, meteoroloxía, economía, ente otres) que trata ciertos tipos de [[sistemes complexos]] y [[sistemes dinámicos]] bien sensibles a les variaciones nes condiciones iniciales. Pequeñes variaciones en diches condiciones iniciales pueden implicar grandes diferencies nel comportamientu futuru, imposibilitando la predicción al llargu plazu. Esto asocede anque estos sistemes son en cierto [[determinismu|deterministes]], ye dicir; el so comportamientu puede ser dafechu determináu conociendo les sos condiciones iniciales. ==Definición== La teoría del caos tamién esplica que la resultancia de daqué depende de distintes variables y que ye imposible de predicir. Por casu, si asitiamos un güevu nel cumal d'una pirámide nun vamos saber escontra onde va cayer. == Clasificación de los sistemes == Los sistemes dinámicos pueden clasificase básicamente en: * '''[[teoría de la estabilidá Estables]]''', cuando dos soluciones con condiciones iniciales abondo cercanes siguen siendo cercanes a lo llargo del tiempu. Asina, un sistema estable tiende a lo llargo del [[tiempu]] a un puntu, o órbita, según la so dimensión ([[atractor]] o sumidoriu). * '''Inestables''', cuando dos soluciones con condiciones iniciales distintes acaben diverxendo por pequeñes que sían les condiciones iniciales. Asina un sistema inestable "escapa" de los atractores. * '''Caóticos''', cuando'l sistema nun ye inestable y magar dos soluciones caltener a una distancia "finita" cercana a un [[atractor]] del sistema dinámicu, les soluciones muévense en redol al atractor de manera irregular y pasáu el tiempu dambes soluciones nun son cercanes, magar suelen ser cualitativamente similares. D'esa manera, el sistema permanez confináu nuna zona del so espaciu d'estaos, pero ensin tender a un atractor fixu. Una de les principales carauterístiques tantu de los sistemes inestables como los caóticos ye que tienen una gran dependencia de les condiciones iniciales (esto estrema a dambos tipos de los sistemes estables). D'un sistema del que se conocen los sos [[ecuación de movimiento|ecuaciones d'evolución temporal]] carauterístiques, y con unes condiciones iniciales fixes, puede conocese esautamente la so evolución nel tiempu. Pero nel casu de los sistemes caóticos, una mínima diferencia neses condiciones fai que'l sistema evolucione de manera totalmente distinta. Exemplos de tales sistemes inclúin el [[Sistema Solar]], les [[placa teutónica|plaques teutóniques]], los [[fluyíu|fluyíos]] en [[Fluxu aturbolinao|réxime aturbolináu]] y les crecederes de [[Población humana|población]]. <ref>{{Cita web | títulu=Analís Computacional de Modelos Biolóxicos pa la so Aplicación a Modelos Económicos|editorial=CIT Internacional | url=http://www.scielo.cl/scielo.php?script=sci_abstract&pid=S0718-50062009000500003&lng=es&nrm=iso&tlng=es }}</ref>. == Caos determinista == El '''caos determinista''' entiende una serie de [[fenómenu|fenómenos]] atopaos na teoría de [[sistema dinámicu|sistemes dinámicos]], la teoría d'[[ecuación diferencial|ecuaciones diferenciales]] y la [[mecánica clásica]]. En términos xenerales el '''caos''' determinista da llugar a trayectories acomuñaes a la evolución temporal de forma bien irregular y aparentemente azarosa que sicasí son totalmente deterministes, a diferencia del [[azar]] xenuinu. La irregularidá de les [[trayeutoria|trayectories]] ta acomuñada a la imposibilidá práutica de predicir la evolución futura del sistema, anque esta evolución sía totalmente [[Sistema determinista|determinista]]. === Definición de caos y atractores === Nun hai una definición universal sobre'l caos, pero hai tres ingredientes nos que tolos científicos tán d'alcuerdu: # '''Movimientu trémbole'''. Les [[trayeutoria|trayectories]] nun s'afaen a un puntu fixu, órbita [[movimientu periódicu|periódica]] o órbita [[movimientu cuasiperiódico|cuasiperiódica]] cuando <math>t\rightarrow \infty</math>. # '''Determinismu'''. El sistema nun ye [[azar]]osu sinón determinista. El comportamientu irregular, en dimensión finita, surde de la [[non linealidad]]. Por eso defínese como [[Sistema determinista|determinista]]. # '''Sensibilidá a les condiciones'''. Les trayectories qu'empiecen cerca, col tiempu dixébrense [[esponencial]]mente. Esto ye, condiciones iniciales bien similares acaben dando llugar a comportamientos distintos pasáu un tiempu abondo llargu. Los sistemes caóticos típicamente caracterícense por ser modelizables por aciu un sistema dinámicu que tien un [[atractor]]. Pa definir puramente un [[atractor]] hai que recurrir a tecnicismos, y ye difícil dar una idea intuitiva ensin ellos. Nun primer aproximamientu puede dicise qu'un atractor ye un conxuntu nel que toles trayectories cercanes converxen. Los puntos fixos y círculos llende son un exemplu d'ello. Al igual que na definición del caos, hai 3 ingredientes universales: # Cualquier trayeutoria que tea nun atractor, va tar nél pa <math>t\rightarrow \infty</math>. # Atraen un conxuntu de condiciones iniciales. El conxuntu componer les condiciones iniciales de la so trayeutoria qu'acabe nel atractor cuando <math>t\rightarrow \infty</math>. # Nun esisten condiciones iniciales que satisfaigan los dos regles anteriores. Dientro de los atractores defínese como atractor estrañu o caóticu cuando'l atractor exhibe dependencia sensible coles condiciones iniciales. === La importancia de la non linealidad en dimensión finita=== {{ap|Non linealidad}} Hai dos importantes tipos de [[Sistema dinámicu|sistemes dinámicos]]: les [[Ecuación diferencial|ecuaciones diferenciales]] y los [[sistema iterativu de funciones|sistemes iterativos de funciones]]. Les ecuaciones diferenciales describen la evolución d'un sistema a tiempu real y los mapes iterados evolucionen en problemes onde'l tiempu ye discretu. Dambos son útiles pa dar exemplos del caos y tamién p'analizar soluciones periódiques o caótiques de les ecuaciones diferenciales. Dizse qu'un sistema ye non llinial cuando la potencia de les variables d'esi sistema ye distintu a unu, hai productos ente distintos variables o funciones de les variables, por casu: {{ecuación| <math>x_1^2</math>, <math>x_1\cdot \;x_2</math>, <math>\cos{ x_2}</math> ||left}} La mayoría de sistemes non lliniales son analíticamente irresolubles. Nestos casos puede llograse dalguna solución faciendo una [[aproximamientu]], pero pierden soluciones físiques. La razón de que les ecuaciones lliniales sían más fáciles d'analizar ye que los sistemes lliniales pueden dixebrase en partes, resolver caúna d'elles y xuntar les soluciones pa llograr la solución final. El fechu ye que munches coses na [[naturaleza]] actúen de forma [[non linealidad|non llinial]]. La importancia que tienen los sistemes nel caos ye'l siguiente: dizse qu'un sistema dinámicu ye non sensible cuando pequeños cambeos nes condiciones iniciales del sistema nun anicien grandes cambeos nel procesu y resultancia final del mesmu. === Diverxencia esponencial de trayectories cercanes === [[Ficheru:CaosDI2.JPG|thumb|500px|Tiempu d'horizonte. Esponente de Lyapunov.]] Los [[atractor]]es exhiben una dependencia sensible de les condiciones iniciales. Esto significa que dos [[trayeutoria|trayectories]] qu'empiecen cerca una de la otra [[Diverxencia (matemática)|diverxen]], y caúna va tener un futuru totalmente distintu de la otra. Faciendo estudios numbéricos de los atractores estraños puede atopase la siguiente proporción: {{ecuación| <math> \begin{matrix} \|\delta \| \approx \|\delta_0 \|y^{\lambda t} \end{matrix} </math> ||left}} onde <math>\delta (t)</math> ye'l [[vector]] que dixebra 2 trayectories, <math>\delta_0</math> ye la separación inicial y <math>\lambda</math> ye'l [[esponente Lyapunov]]. Cuando'l sistema tien un esponente de Lyapunov positivu (<math>\lambda > 0</math>), atópase un tiempu d'horizonte onde la predicción dexa de ser válida. Si tómase <math>a</math> como'l valor máximu de la distancia aceptable ente dos trayectories (la predicción va ser intolerable cuando <math>\|\delta (t)\|\geq a</math>), entós el tiempu d'horizonte defínese como {{ecuación| <math>t_{horizon} \approx \frac{1}{\lambda} \ln{\frac{a}{\|\delta_0\|}}</math> ||left}} Lo peor del tiempu d'horizonte ye que, por enforma que s'embriva la separación inicial, nun va llograr ser muncho más grande. Esto ye, anque se llogre una precisión bien bona, la medría del tiempu d'horizonte que se llogra va ser insignificante comparáu col amenorgamientu de <math>\delta_0</math>. Por esto, Lorenz dixo que yera tan difícil [[Pronósticu del tiempu|predicir el tiempu]]. Esta torga de la predicción conocer col nome ''efecto mariposa'' por una charra de Lorenz col títulu "''¿Puede'l bater de les nales d'una camparina en Brasil dar llugar a un tornáu en Texas?''". La sensibilidá a les condiciones ye tan desaxeradamente esaxerada que, aparte del provocatible títulu de la charra de Lorenz, atópense otres frases como, {{cita|Por perder un clavu, el caballu perdió la ferradura, el caballeru perdió al caballu, el caballeru nun combatió, la batalla perdióse, y colla perdimos el reinu.}} Si dibuxa una gráfica coles exes <math>\ln{||\delta ||}</math> y <math>t</math>, reparar que pa un curtiu plazu de <math>t</math>, la [[función (matemátiques)|función]] muévese alredor d'una [[Pendiente (matemátiques)|pendiente]]. El valor d'esta rimada equival al esponente de Lyapunov. Como se repara nel exemplu de baxo, dempués d'un tiempu la función nun sigue cerca de la rimada. Esto ye por cuenta de que, como'l atractor ta acutáu nun espaciu del [[Espaciu fásico|espaciu de fases]], la distancia nun puede aumentar hasta'l [[infinitu]]. === Atractores === {{ap|atractor}} [[Ficheru:CaosDI4.JPG|thumb|right|200px|Modelu matemáticu.]] El comportamientu o movimientu nun sistema dinámicu puede representase sobre'l [[espaciu fásico|espaciu de fases]]. Les diagrames de fases nun amuesen una trayeutoria bien definida, sinón qu'ésta ye errabunda alredor de dalgún movimientu bien definíu. Cuando esto asocedi dizse que'l sistema ye atraíu escontra un tipu de movimientu, esto ye, qu'hai un [[atractor]]. Al falar de atractores nun se fai referencia única y puramente a los atractores caóticos, yá que primero qu'apaeciera el caos conocíen otros tipos de atractores. D'alcuerdu a la forma en que les sos trayectories evolucionen, los atractores pueden ser clasificaos como: * '''Atractor de puntu fixu''': Correspuende al más simple, el sistema que tenga un atractor de puntu fixu va tender a estabilizase nun únicu puntu. Un exemplu común ye'l [[pendilexu]], que tiende al puntu nel que l'[[ángulu]] ye nulu al respective de la [[vertical]], debíu a la esfregadura col aire. * '''Atractor de ciclu llende''' o '''atractor periódicu''': Ye'l segundu tipu de atractor más senciellu. Esti tipu de atractor tiende a caltenese nun periodu igual pa siempres. Como exemplu, puede tomase un pendilexu alimentáu pa compensar la [[Resfregón|fuercia d'esfregadura]], polo que bazcuyaría de llau a llau. * '''Atractor caóticu''': Apaez en [[Non linealidad|sistemes non lliniales]] que tienen una gran sensibilidá a les condiciones. Un famosu exemplu d'estos atractores ye'l [[atractor de Lorenz]]. Estos nomes rellaciónense esautamente col tipu de movimientu que provoquen nos sistemes. Un [[atractor periódicu]], por casu, puede emponer el movimientu d'un [[pendilexu]] n'oscilaciones periódiques; sicasí, el pendilexu va siguir trayectories errátiques alredor d'estes oscilaciones debíes a otros factores menores non consideraos. ==== Exemplos de atractores ==== va vese una introducción d'estos distintos tipos de atractores con un modelu matemáticu bien usáu pa esplicar el caos. Consiste nuna baniella d'aceru con un estremu fitu a un soporte y l'otru llibre pa bazcuyar ente dos [[Imán (física)|imanes]] asitiaos [[simetría|simétricamente]]. El soporte de la baniella tópase sometíu a una [[fuercia]] [[Movimientu harmónicu simple|harmónica]] <math>F=f\cos{\omega t}</math>, como se repara na figura del modelu matemáticu. Ye fácilmente observable que cuando la baniella ta en posición vertical, hai un puntu d'equilibriu inestable ente dos puntos d'equilibriu estables asitiaos simétricamente. El [[Potencial (física)|potencial]] d'esti sistema ye {{ecuación| <math> \begin{matrix} V(x)=-\frac{1}{4} x^2(2-x^2) \end{matrix} </math> ||left}} de cuenta que la ecuación de movimientu va ser, {{ecuación| <math> \begin{matrix} \ddot{x}=-V'(x)=x-x^3 \end{matrix} </math> ||left}} Si agora amiéstase una [[Resfregón|fuercia d'esfregadura]] del aire proporcional a la velocidá (-<math>\gamma \dot{x}</math>) y una fuercia esterno harmónica, llógrase la ecuación de Duffing: <center><math> \begin{matrix} \ddot{x}+\gamma \dot{x}-x+x^3=f\cos{\omega t} \end{matrix} </math></center> De siguío vese cómo'l términu non llinial <math>x^3</math> tien consecuencies dinámiques estelantes. <center> {| | [[Ficheru:CaosDI5.JPG|200px]] | [[Ficheru:CaosDI6.JPG|200px]] |- | <center>γ = 0, f = 0.</center> | <center>γ = 0.2, f = 0.</center> |} </center> Suponiendo que primeramente non se tien [[resfregón]] (<math>\gamma = 0</math>) nin fuercia esterno (<math>f = 0</math>), el sistema ye conservativo y va tenese una [[integral]] primer qu'apurre les trayectories nel [[Espaciu fásico|espaciu de fases]] <math>(x,\dot{x})</math>: <center><math> \begin{matrix} \frac{1}{2}\dot{x}^2-\frac{1}{4}x^2(2-x^2)= Y \end{matrix} </math></center> Nos mínimos de la [[enerxía potencial]] reparar que los puntos son estables ente que'l máximu correspuende a un [[puntu de siella]] inestable. Les [[trayeutoria|trayectories]] d'[[enerxía]] nula son órbites homoclínicas que se topen tantu na variedá estable como na inestable. Les demás trayectories correspuenden a oscilaciones periódiques que les sos órbites zarren un solu puntu estable (<math>Y < 0</math>) o dambos (<math>Y > 0</math>). Si agora tiense en cuenta la esfregadura, van llograse oscilaciones amortiguadas, polo que ye lóxicu pensar que'l sistema va perder enerxía monótonamente, mientres el tiempu trescurra. Arriendes d'ello, les trayectories van tender a unu de los atractores de puntu fixu. Si agora, amás de la esfregadura, introduzse una fuercia esterno harmónica que compensa a encomalo d'esfregadura, el sistema yá nun va tender al equilibriu. Al ser una fuercia harmónico atópense soluciones periódiques (ciclos llende), pero nada que ver colos periodos de los que se fala cuando'l sistema ye conservativo (<math>\gamma = f = 0</math>). Nesti casu los periodos son independientes de la enerxía pola fuercia d'esfregadura y l'harmónica, asina que los periodos dependen de la fuercia harmónico esterna. Al aumentar la fuercia esterno (<math>f=0.3</math>), les órbites periódiques sumen y bazcuyen darréu ensin nenguna regularidá. Amás de la irregularidá del sistema, este exhibe una gran sensibilidá a les condiciones iniciales polo qu'atopamos ante un atractor estrañu (o caóticu). A última hora, por qu'haya caos en dimensión finita precísase que se cumplan los siguientes 3 puntos nun sistema: # El sistema tien de ser non llinial. # El sistema tien de tener mínimu 3 variables (pue ser por casu de 2 variables y non autónomu). # El sistema tien de tener dependencia sensible a les condiciones iniciales. <center> {| | [[Ficheru:CaosDI8.JPG|200px|]] | [[Ficheru:CaosDI7.JPG|200px|]] |- | <center>γ = 0.2, f = 0.3.</center> | <center>γ = 0.2, f = 0.23.</center> |} </center> Cuando'l [[modelu matemáticu]] tenía <math>f = 0</math> yera un [[non linealidad|sistema non llinial]], pero al introducir <math>f = 0.23</math> llógrase la tercera variable, el tiempu. Anque nun tenía dependencia a les condiciones iniciales. Por eso haise de remarcar que'l caos implica que'l sistema sía de 3 o más variables, pero 3 o más variables nun impliquen qu'haya caos. Una manera de visualizar el movimientu caóticu, o cualquier tipu de movimientu, ye faer un [[diagrama de fases]] del movimientu. En tal diagrama'l tiempu ta implícitu y cada exa representa una dimensión del estáu. Por casu, un sistema en reposu va ser dibuxáu como un puntu, y un sistema en movimientu periódicu va ser dibuxáu como un círculu. ==== Atractores estraños ==== La mayoría de los tipos de movimientos mentaos na teoría anterior asoceden alredor de atractores bien simples, tales como puntos y curves circulares llamaes ''ciclos llende''. Sicasí, el movimientu caóticu ta amestáu a lo que se conoz como [[atractor estrañu|atractores estraños]], que pueden llegar a tener una enorme complexidá como, por casu, el modelu tridimensional del sistema climáticu de Lorenz, que lleva al famosu [[atractor de Lorenz]]. El atractor de Lorenz ye, quiciabes, unu de les diagrames de sistemes caóticos más conocíos, non yá porque foi unu de los primeres, sinón tamién porque ye unu de los más complexos y peculiares, pos desendolca una forma particular, paecida a les nales d'una camparina. Los atractores estraños tán presentes tantu nos sistemes continuos dinámicos (tales como'l sistema de Lorenz) como en dellos sistemes discretos (por casu, l'[[aplicación de Hénon]]). Otros sistemes dinámicos discretos tienen una estructura empuste, de tipu [[conxuntu de Julia]], que fórmase na llende ente les cuenques de dos puntos d'atraición fixos. Julia puede ser sicasí un atractor estrañu. Dambos, atractores estraños y atractores tipu conxuntu de Julia, tienen típicamente una estructura de [[fractal]]. El [[teorema de Poincaré-Bendixson]] amuesa qu'un atractor estrañu namái puede presentase como un sistema continuu dinámicu si tien trés o más dimensiones. Sicasí, tal restricción nun s'aplica a los sistemes discretos, que pueden exhibir atractores estraños en dos o inclusive una dimensión. ==== Daqué más de atractores ==== Los atractores estraños son curves del [[espaciu fásico|espaciu de fases]] que describen la trayeutoria elíptica d'un sistema en movimientu caóticu. Un sistema con estes carauterístiques ye impredicible, conocer la so configuración nun momentu dau nun dexa predicila con certidume nun momentu posterior. Sía comoquier, el movimientu nun ye absolutamente aleatoriu. Na mayoría de sistemes dinámicos atópense elementos que dexen un tipu de movimientu repetitivu y, dacuando, geométricamente establecíu. Los atractores son los encargaos de que les variables qu'empecipien nun puntu de partida caltengan una trayeutoria establecida, y lo que nun se puede establecer d'una manera precisa son les oscilaciones que les variables puedan tener al percorrer les órbites que lleguen a establecer los atractores. Por casu, ye posible ver y de cierta manera prever la trayeutoria d'un satélite alredor de la Tierra; lo qu'apaez, nesti casu, como daqué indetermináu son los movimientos ya inconvenientes varios que se-y pueden presentar al oxetu pa efectuar esti percorríu. === Tresformamientu del panaderu === [[Ficheru:CaosDI9.JPG|thumb|400px|Atractor de Rössler.]] Nos [[atractor]]es estraños reparar órbites irregulares, que les [[trayeutoria|trayectories]] diverxen [[esponencial]]mente y que permanecen nun [[Espaciu fásico|espaciu de fases]] acutáu. Pa esplicar estes propiedaes usará la tresformamientu del panaderu que consiste nun doble proceso d'espurrir y plegar. Esti doble proceso d'espurrir (pa dixebrar exponencialmente les trayectories) y plegar (por que la rexón del espaciu de fases calténgase acutáu) ye un mecanismu fundamental del caos determinista. A esti procesu denominar '''tresformamientu del panaderu''', porque'l procesu de homogeneizar la masa consiste tamién n'espurrir (pa homogeneizar) y plegar (pa tener unes dimensiones afechisques) la masa repitíes vegaes. Al repitir infinites vegaes el procesu, llógrense infinites capes que-y dan al atractor una estructura [[fractal]]. Un exemplu d'esto puédese apreciar nel [[atractor de Rössler]]. Viendo'l gráficu reparar cómo nel númberu 1 espurrir y nel 3 pliégase. Coyendo'l 3 y volviendo aplicar el procesu, llógrase'l doble de capes. Otru exemplu pa esplicar la trasformación ye la [[ecuación de Duffing]]. Nesti casu como <math>f \neq 0</math> l'espaciu de fases ye [[tridimensional]]. Pero al apaecer <math>t</math> nun [[cosenu]], una [[dimensión]] ye cíclica, polo que pa visualizar el atractor considérase una seición [[estroboscópico|estroboscópica]] pa valores <math>t = t_0 + 2n\pi</math>, (<math>n = 0,1,...)</math>. Nel siguiente dibuxu hai 16 seiciones polo que <math>t_0 = (k-1)\pi /8</math>, (<math>k = 1,2,...,16</math>) [[Ficheru:CaosDI10.JPG|thumb|center|600px|Seiciones estroboscópicas del atractor de Duffing: mirando con atención el gráficu, vese claramente'l tresformamientu del panaderu. Esto ye, apréciase cómo al empar que s'espurre pliégase sobre sí mesmu.]] == Curtiu historia == El [[Teoría del Caos|caos]] y los [[fractal]]es son parte d'una tema más amplia, la [[Dinámica (física)|dinámica]], caña de la [[física]] qu'empezó a mediaos de [[1600]] cuando [[Isaac Newton]] afayó les [[Ecuación diferencial|ecuaciones diferenciales]], les [[Movimientu (física)|lleis de movimientu]] y la [[Llei de gravitación universal|gravitación xeneral]]. Con estos elementos Newton resolvió problemes de dos cuerpos que interactúan per mediu de la [[gravedá]] pero, lo que de verdá-y llamaba l'atención yera'l movimientu de la [[Lluna]] y la so xeneralización conocida col nome de [[problema de los trés cuerpos]]. Les siguientes xeneraciones de [[matemáticu|matemáticos]] y [[físicu|físicos]] trataron problemes de tres cuerpos y notaron que resultaben muncho más difíciles que los [[Problema de los dos cuerpos|problemes de dos cuerpos]], hasta'l puntu de dalos como imposibles. === El determinismu laplaciano === {{ap|Determinismu científicu}} En [[1776]] el matemáticu francés [[Pierre Simon Laplace|Pierre Simon de Laplace]] empezó a publicar los 5 volumes del ''Traité de Mécanique Céleste'', onde l'autor afirmaba categóricamente que, si conociera la [[velocidá]] y la [[posición]] de toles [[Partícula subatómica|partícules]] del [[Universu]] nun intre, podría predicise el so pasáu y el so futuru. Por más de 100 años la so afirmación paeció correuta y, por ello, llegar a la conclusión de que'l [[llibre albedríu]] nun tenía espaciu en [[mecánica clásica]], yá que tou taba determináu pol estáu del Universu nun tiempu anterior. El determinismu laplaciano consistía n'afirmar que, si conocen les lleis que gobiernen los fenómenos estudiaos (y estes son deterministes como en mecánica clásica), conócense les condiciones iniciales y yese capaz de calcular la solución, entós puede predicise con total certidume'l futuru del sistema estudiáu. === El cuestionamiento de Poincaré === A finales del sieglu XIX [[Henri Poincaré]] (1854-1912), matemáticu francés, introdució un nuevu puntu de vista al preguntar si'l [[Sistema Solar]] sería estable pa siempres. Poincaré foi'l primeru en pensar na posibilidá del caos, nel sentíu d'un comportamientu que dependiera sensiblemente nes condiciones iniciales. En [[1903]] Poincaré postulaba alrodiu de lo aleatorio y del azar nos siguientes términos: {{cita|L'azar nun ye más que la midida de la inorancia del home.}} reconociendo, al empar, la esistencia d'innumberables fenómenos que nun yeren dafechu aleatorios, sinón qu'a cencielles nun respondíen a una [[dinámica llinial]]; aquellos onde pequeños cambeos nes condiciones iniciales conducíen a enormes cambeos na resultancia. Delles propiedaes identificaes por Poincaré y que faíen imposible la predicción al llargu plazu atopáronse na práutica en sistemes físicos tales como'l [[clima]], la [[sangre]] fluyendo al traviés del corazón, les [[turbulencia|turbulencies]], les [[formación xeolóxica|formaciones xeolóxiques]], los atascos de vehículos, les [[epidemia|epidemies]], la bolsa y la forma en que les flores florien nun prau. === L'apurra de Lorenz === [[Ficheru:CaosDI1.jpg|thumb|350px|Atractor de Lorenz.]] L'empiezu de la recién hestoria del caos asitiar na [[década de 1950]] cuando s'inventaron los [[ordenador]]es y desenvolviéronse delles intuiciones sobre'l comportamientu de los [[Non linealidad|sistemes non lliniales]]. Esto ye, cuando se vieron les primeres [[gráfica|gráfiques]] sobre'l comportamientu d'estos sistemes por aciu [[Métodu numbéricu|métodos numbéricos]]. En [[1963]] [[Edward Lorenz]] trabayaba nunes ecuaciones, les mundialmente conocíes como [[#Ecuaciones de Lorenz|ecuaciones de Lorenz]], qu'esperaba predixeren el tiempu na [[atmósfera]], y trató por aciu el ordenadores de ver gráficamente'l comportamientu de les sos ecuaciones. El ordenadores d'aquella dómina yeren bien lentos, por eso dizse que Lorenz foi a tomar un té mientres l'ordenador faía los cálculos, y cuando volvió atopar con una figura qu'agora se conoz como [[atractor de Lorenz]]. Pensó que se cometiera dalgún error al executar el [[software|programa]] ya intentar repitíes vegaes, llogrando siempres la mesma resultancia hasta que se dio cuenta de que daqué pasaba col [[sistema d'ecuaciones]] simplificáu col que taba trabayando. Dempués d'estudiar en tientes el problema y faer pruebes con distintes [[Ecuación paramétrica|parámetros]] (tantu iniciales como les [[Constante (matemátiques)|constantes]] del sistema), Lorenz llegó a la conclusión de que les simulaciones yeren bien distintes pa condiciones iniciales bien próximes. Al llegar a la mesma, recordó que nel programa qu'él creara pal so sistema de [[meteoroloxía]] col ordenador ''Royal McBee'', podíen introducise un máximu de 3 decimales pa les condiciones iniciales, anque'l programa trabayaba con 6 decimales y los 3 postreros decimales que faltaben introducíense aleatoriamente. Lorenz publicó los sos descubrimientos en revistes de [[meteoroloxía]], pasando desapercibíos mientres casi una década. La [[década de 1970]] foi'l boom del caos. En [[1971]] [[David Ruelle]] y [[Floris Takens]] propunxeron una nueva teoría pa la turbulencia de [[fluyíu|fluyíos]] basada nun [[Atractor|atractor estrañu]]. Años dempués l'ecólogu teóricu Robert May en [[1976]] atopó exemplos de caos en [[dinámica de poblaciones]] usando la ecuación loxística discreta. De siguío llegó'l más sorprendente descubrimientu de toos de la mano de [[Edward Feigenbaum|Feigenbaum]]. Él afayó qu'hai un conxuntu de lleis universales concretes qu'estremen la transición ente'l comportamientu regular y el caos, por tanto, ye posible que dos sistemes evolucionen escontra un comportamientu caóticu igual. === Ecuaciones de Lorenz === {{ap|Atractor de Lorenz}} El primer [[sistema d'ecuaciones]] bien carauterizáu qu'exhibía comportamientu caóticu foi'l sistema d'ecuaciones propuestu por [[Edward Lorenz|Lorenz]]: {{ecuación| <math> \begin{matrix} \dot{x}&=&\sigma(y-x)\\ \dot{y}&=&rx-y-xz\\ \dot{z}&=&xy-bz \end{matrix} </math> ||left}} onde <math>\sigma</math> ye'l [[númberu de Prandtl]] (mafa/conductividá térmica), <math>r</math> ye'l [[númberu de Rayleigh]] ([[John Strutt]]) (diferencia de temperatura ente base y tope) y <math>b</math> ye la razón ente la [[llargor]] y [[Alto dimensional|altor]] del sistema. Lorenz reparó dos cuesas fundamentales qu'asocedíen na so ecuación: # Cualquier diferencia nes condiciones iniciales antes de los cálculos, inclusive infinitesimal, camudaba de forma drástica los resultaos. Tan solo podía predicise el sistema por curtios periodos. Llevando eso a la [[meteoroloxía]], suponía lo que se llamó [[efecto mariposa]], hipersensibilidad a les condiciones iniciales. # A pesar de lo anterior, la impredecibilidad del sistema, llueñe de ser un comportamientu al azar, tenía un interesáu enclín a evolucionar dientro d'una zona bien concreta del [[Espaciu fásico|espaciu de fases]], asitiando una especie de [[centru de gravedá|pseudocentro de gravedá]] de los comportamientos posibles. Les ecuaciones de Lorenz fueron propuestes como un modelu bien simplificáu de la conveición en forma d'[[aniellu|aniellos]] que paez asoceder dacuando na [[atmósfera terrestre]]. Por ello, los trés magnitúes a les que Lorenz referir nel so sistema son, * <math>x \rightarrow</math> Razón de rotación del aniellu. * <math>y \rightarrow</math> [[Gradiente térmicu|Gradiente de temperatura]]. * <math>z \rightarrow</math> Esviación de la temperatura al respective de la so [[Estáu d'equilibriu termodinámicu|valor d'equilibriu]]. Lorenz afayó que'l so sistema contenía una dinámica desaxeradamente errática. Les soluciones bazcuyaben irregularmente ensin llegar a repitise, anque lo faíen nuna rexón acutada del espaciu de fases. Vio que les [[trayeutoria|trayectories]] rondaben siempres alredor de lo qu'agora se define como [[atractor]] estrañu. El sistema de Lorenz ye [[Estructura disipativa|disipativo]]. == Aplicaciones == La teoría del caos y la teoría de sistemes dinámicos cunten anguaño con numberoses aplicaciones tantu en [[ciencies naturales]] como en [[teunoloxía]] y [[ciencies sociales]]. Desenvolviéronse aplicaciones práutiques nel campu del control, la carauterización y el modeláu de sistemes complexos. Mientres los cuatro décades que siguieron a los [[años 1960]] aumentó enforma la lliteratura sobre los sistemes complexos y la teoría del caos, según les temátiques y aplicaciones allumaes arriendes de la investigación en dichu campu interdisciplinar. En ''Teoría del Caos, el tercer paradigma'', esplícase cómo la [[estadística inferencial]] trabaya con modelos aleatorios pa crear ''series caótiques predictoras'' pal estudiu d'eventos presumiblemente caóticos nes ciencies sociales. === En meteoroloxía === {{ap|Efecto mariposa}} El [[tiempu atmosféricu]], amás de ser un sistema dinámicu, ye bien sensible a los cambeos nes variables iniciales, ye un sistema transitivu y tamién les sos órbites periódiques son trupes, lo que fai del tiempu un sistema apropiáu pa trabayalo con matemática caótica. La precisión de les predicciones meteorolóxiques ye relativa, y los porcentaxes anunciaos tienen pocu significáu ensin una descripción detallada de los criterios emplegaos pa xulgar la exactitú d'una predicción. A la fin del sieglu XX volvióse común atribuyi-yos una precisión d'ente 80 y 85% en plazos d'un día. Los modelos numbéricos estudiaos na teoría del caos introducieron considerables meyores na exactitú de les previsiones meteorolóxiques en comparanza coles predicciones anteriores, realizaes per mediu de métodos suxetivos, cuantimás pa periodos cimeros a un día. Anguaño ye posible demostrar la confiabilidad de les predicciones específiques pa periodos d'hasta cinco díes gracies a la densidá ente les órbites periódiques del sistema y llográronse dellos ésitos na predicción de variaciones anormales de la temperatura y la pluviosidá pa periodos d'hasta 30 díes. Antes de l'apaición de la Teoría del Caos, pensábase que por que'l tiempu aportara a predichu con exactitú newtoniana nun yera más qu'una cuestión d'introducir más y más variables nun ordenador lo suficientemente potente como pa procesales. Sicasí, d'unes poques variables de fai tan solo unes décades pasóse a considerar cientos de miles de variables ensin consiguir la predictibilidad esperada. El clima, como sistema caóticu, hai d'entendese como un sistema impredicible dientro d'un atractor que-y confier ciertu orde al traviés de les estaciones. Más apocayá probóse que'l calter caóticu del tiempu atmosféricu tien que ver coles propiedaes xeométriques del [[difeomorfismo isocórico|grupu d'evolución]] del sistema climáticu terrestre, en concretu dichu grupu puede dotase de la estructura d'una [[variedá de Riemann]] de dimensión infinita con combadura negativa, lo cual implica que curves arbitrariamente cercanes acaben diverxendo nel tiempu. Estes resultancies suxuren una imposibilidá práutica de predicir el tiempu atmosféricu a mediu y llargu plazu. El clima ye sensible a pequeñes variaciones nes condiciones iniciales y la determinación de les condiciones iniciales con exactitú ta empuestu al fracasu pola mor del [[Principiu d'incertidume de Heisenberg]]. Envaloróse qu'una predicción a dos meses vista riquiría conocer les condiciones iniciales con una precisión unes 100 mil veces cimera a la precisión llograda por dicha predicción. === En medicina === L'analís de les series temporales procedentes d'[[electrocardiograma|electrocardiogrames]] y [[Electroencefalografía|encefalograma]]s qu'en dellos detalles presenten detalles aparentemente aleatorios, paecen tar xeneraos por una dinámica que de fechu ye un sistema caóticu. Los esponentes y parámetros matemáticos que caractericen diches series pudieron ser usaos como mediu de diagnósticu de ciertes patoloxíes. Esto dexa un diagnósticu precoz de delles d'eses patoloxíes. == Ver tamién == * [//es.wikipedia.org/w/index.php?title=Especial%3APrefixIndex&from=Teor%C3%ADa&namespace=0 Artículos sobre teoríes na Wikipedia.] * [[Oscilador de van der Pol]] * [[Fractal]] * [[Dinámica de sistemes]] * [[Problema de los trés cuerpos]] * [[Problema de los n cuerpos]] * [[Estabilidá del sistema solar]] * [[Ilya Prigogine]] * [[René Thom]] == Bibliografía == {{Formato de referencies|t=20170612205940}} * Solé, R. V., y Manrubia, S. C. (2001). ''Orde y caos en sistemes complexos''. [[Universidá Politéunica de Cataluña]], ISBN 9788483014301 *(n'inglés) [[Thomas Kibble|T. W. B. Kibble]] et F.H. Berkshire, ''Classical Mechanics'', Prentice Hall, 4 édition, 1997 {{ISBN|0-582-25972-X}}. *(n'inglés) Kathleen T. Alligood, Tim Sauer et James A. Yorke, ''Chaos: An Introduction to Dynamical Systems'', Springer-Verlag, 1997 {{ISBN|978-0-387-94677-1}} *(n'inglés) David Ruelle, ''Deterministic chaos: the science and the fiction'', Proceedings of the Royal Society London '''A 427''' (1990), 241-248 *(en francés) [[Henri Poincaré]], ''Les méthodes nouvelles de la mécanique céleste'', 3 volumes, Éditions Gauthiers-Villars, 1892 *(en francés) [[Jacques Hadamard]], ''Les surfaces à courbures opposées et leurs lignes géodésiques'', [[Journal de mathématiques pures et appliquées]] '''4''' (1898), 27. Pour une revue plus rezar, voir y.g. la référence suivante : Pierre Pansu, ''-y flot géodésique des variétés Riemanniennes à courbure négative'', [[Séminaire Bourbaki]] '''738''' (1991) publié dans : Astérisque 201-203 (1991) 269-298. *(n'inglés) [[Vladimir Arnold]], ''Mathematical Methods of Classical Mechanics'', Springer-Verlag, 2 édition, 1989 {{ISBN|0-387-96890-3}}. *(n'inglés) Vladimir Arnold, V.V. Kozlov et A.I. Neishtadt, ''Mathematical Aspects of Classical and Celestial Mechanics'', Encyclopaedia of Mathematical Sciences, Springer-Verlag (2 édition-1993). Une synthèse de l'état de l'art en mécanique céleste, par l'un des plus brillants mathématiciens du domaine (Arnold) et ses collaborateurs. À partir du second cycle universitaire. *(n'inglés) Vladimir Arnold y André Avez, ''Ergodic problems of classical mechanics'', Advanced Book Classics, Addison-Wesley, 1988. *(n'inglés) David Ruelle et Jean-Pierre Eckman, ''Ergodic theory of chaos and strange attractors'', Review of Modern Physisc '''57''' (1985), 617-656 *(n'inglés) [[Vladimir Damgov]], ''Nonlinear and parametric phenomena - Applications in radiophysical and mechanical systems,'' World Scientific, Series on Nonlinear Sciences, 2004 *(n'inglés) Robert May, ''Simple Mathematical Models with Very Complicated Dynamics'', Nature, Vol. 261, p. 459, June 10, 1976 * {{cita llibru | autor=Moon, Francis | títulu=Chaotic and Fractal Dynamics | editorial=Springer-Verlag New York, LLC | añu=1990 | id=ISBN 0-471-54571-6}} * {{cita llibru | autor=Ott, Edward | títulu=Chaos in Dynamical Systems | editorial=[[Cambridge University Press]] New, York | añu=2002 | id=ISBN 0-521-01084-5}} * {{cita llibru | autor=Gutzwiller, Martin | títulu=Chaos in Classical and Quantum Mechanics | editorial=Springer-Verlag New York, LLC | añu=1990 | id=ISBN 0-387-97173-4}} * {{cita llibru | autor=Hoover, William Graham | títulu=Time Reversibility, Computer Simulation, and Chaos | editorial=World Scientific | añu=1999,2001 | id=ISBN 981-02-4073-2}} * {{cita llibru | autor=González-Miranda, J. M. | títulu=Synchronization and Control of Chaos. An introduction for scientists and engineers | editorial=Imperial College Press | añu=2004 | id=ISBN 1-86094-488-4}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://divulgauned.es/?p=721 Artículu divulgativu sobre'l creciente apurra de la Teoría del Caos en Medicina] Serviciu de divulgación científica DivulgaUNED (Universidá Nacional d'Educación a Distancia d'España, ochobre de 2009). * [https://web.archive.org/web/20110815214956/http://cybertesis.upc.edu.pe/upc/2003/tejada_dj/html/sdx/tejada_dj.html Algames y llimitaciones de la Teoría del Caos aplicada al analís del Comportamientu Organizacional, Cultural y la necesidá del cambéu] De la Universidá Peruana de Ciencies Aplicaes * [http://cliodynamics.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=140&Itemid=70 Fundamentos matemáticos de la sinergética. Caos, estructures y simulación por ordenador] * [http://www.ewh.ieee.org/reg/9/etrans/ieee/issues/vol05/vol5issue2May2007/06Tlelo-Cuautle.htm Modeláu y Simulación d'un Oscilador Caóticu usando MatLab] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Teoría del caos|*]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] mva2597ff0130f77g6izl9ctcn76dwx Realismu socialista 0 114823 3707662 3687147 2022-08-16T18:49:01Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibíen => qu'exhibíen wikitext text/x-wiki {{Ficha xenérica}} [[Ficheru:Wladimir Gawriilowitsch Krikhatzkij - The First Tractor.jpg|thumb|300px|''[[El primer tractor]]'', de Vladímir Krijatzki.]] El '''realismu socialista''' ye una corriente [[arte|artístico]] que'l so propósitu ye espandir la [[conciencia de clase]] y la conocencia de los problemes sociales y les vivencies de les persones. Foi l'enclín artísticu impuesta oficialmente mientres gran parte de la historia de la [[Xunión Soviética]], particularmente mientres el gobiernu d'[[Josif Stalin]], na [[República Popular China]] y, polo xeneral, na mayoría de los [[Estáu socialista|países socialistes]]. ==El realismu socialista na Xunión Soviética == Mientres l'añu siguiente a la [[Revolución rusa de 1917|Revolución rusa]], les corrientes vanguardistas yeren vistes como un natural complementu pa les polítiques revolucionaries; nes artes visuales floriaba'l [[Constructivismo (arte)|constructivismo]] y en poesía y música emponderaben les formes non tradicionales y vanguardistas, como'l casu de la ópera [[Atonalismo|atonal]] ''[[La ñariz (ópera)|La ñariz]]'', de [[Dmitri Shostakóvich|Shostakóvich]], basada nel rellatu homónimu de [[Nikolái Gógol|Gógol]]. Sicasí, esta situación nun tardó en xenerar crítiques de dellos elementos del [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Partíu Comunista]], que refugó estilos modernos como'l [[impresionismu]], el [[surrealismu]], el [[dadaísmu]] y el [[cubismu]], por cuenta de los principios [[suxetivismu|suxetivistes]] que subyacían a ellos y a les temes que trataben (el realismu socialista namái consideraba temes relevantes como la política y los trabayadores). Ello llevó a refugar dichos estilos por ser manifestaciones artístiques de la burguesía. El realismu socialista foi una superación de los estilos burgueses anteriores a la revolución, convirtiéndose en política oficial del Estáu en [[1932]] al promulgar Josif Stalin el decretu de ''reconstrucción de les organizaciones lliterariu y artísticu''. Fundóse la [[Unión d'Escritores Soviéticos]] pa la so promoción y la nueva política foi consagrada pol ''I Congresu d'Escritores Soviéticos'' de [[1934]], pa ser a partir d'entós puramente aplicada en toles esferes de la producción artística. El 10 de febreru de 1948, dictóse'l llamáu ''[[Andréi Zhdánov#El decretu Zhdánov|decretu Zhdánov]]'', que marcó l'empiezu d'una campaña de crítiques y descalificaciones contra munchos compositores soviéticos, ente ellos [[Vanó Muradeli]], [[Dmitri Shostakóvich]], [[Serguéi Prokófiev]] y [[Aram Jachaturián]]. Darréu'l gobiernu de Stalin pasaría a sofitar a dalgún de dichos artistes, llegando Shostakóvich y Prokófiev a recibir el [[Premiu Stalin]]. Les restricciones relaxáronse considerablemente tres la muerte de Stalin en [[1953]] y en [[1958]] fueron oficialmente rehabilitaos el compositores condergaos pol decretu Zhdánov, calteniendo sicasí l'Estáu inflúi sobre la producción artística. Los artistes que pa la mirada del gobiernu yeren reaccionarios ver nun clima contrariu. La postura favorable al realismu socialista na Xunión Soviética nun torgar que se promovieren obres, autores y xéneros del sieglu XIX ayenos a felicidá corriente y guañaos na tradición rusa, lo que favoreció un destacáu desempeñu d'intérpretes de música académica y [[balé]], ente otres manifestaciones artístiques. Mientres les décades siguientes surdió un interés nos estilos artísticos alternativos, fechu que s'acentuó escontra fines de la [[Años 1980|década de 1980]] coles reformes de "''apertura escontra [[Occidente]]''" y la ''[[perestroika]]'' de [[Mikhaíl Gorbachov]]. El realismu socialista siguió, sicasí, vixente como estilu artísticu oficial hasta la [[disolución de la Xunión Soviética]] en [[1991]], momentu en que l'Estáu abandonó la so inmensa participación nel campu artístico, catalogada como positiva por unos y como censura y manipulación por otros munchos. ==El realismu socialista n'otros países == La Xunión Soviética ''esportó'' el realismu socialista a casi tolos demás [[Estáu socialista|estaos socialistes]], onde la doctrina foi cobrando vixencia con diversos graos de rigor, convirtiéndose na forma predominante d'arte en dichos países mientres unos cincuenta años. Anguaño l'únicu país onde s'impon esta corriente estética ye [[Corea del Norte]]. Na [[República Popular China]] el realismu socialista puede reparase n'imáxenes idealizaes que promueven el programa espacial o na propaganda oficial. Mientres el gobiernu de Mao, el realismu socialista materializábase xeneralmente en lliteratura y cuadros qu'eponderaben a los trabayadores y a la revolución. El realismu socialista na so versión más ortodoxa nun foi importante en países con otros réximes políticos, pero ciertes corrientes artístiques tienen analoxíes con aquél, como'l muralismu [[Méxicu|mexicanu]] de [[David Alfaro Siqueiros|Siqueiros]], [[Diego Rivera|Rivera]] y [[José Clemente Orozco|Orozco]], carauterizáu por un claru compromisu social, una espresa vinculación ideolóxica col [[socialismu]] y ciertu despojamiento d'elementos puramente ornamentales o formales n'ares de la claridá y eficacia del mensaxe social. La mesma situación reparar na Escuela Nacionalista de Música en Méxicu onde sobresalen obres de [[Carlos Chávez]], [[José Pablo Moncayo]], [[Blas Galindo]] y [[Salvador Contreras]] y otru compositores qu'escribieron obres pa sofitar tal enclín estéticu utilizando elementos supuestamente folclóricos. El realismu socialista musical en [[Méxicu]] sigue vixente con obres como'l Danzón non. 2 d'[[Arturo Márquez]]. Igualmente, llegó a introducise n'[[España]]<ref>{{Cita web|url=https://www.museoreinasofia.es/actividades/sesion-7-realismo-socialista-sovietico-republica-espanola|títulu=Realismo socialista soviético para la República española|fechaaccesu=7 de payares de 2017|sitiuweb=www.museoreinasofia.es|idioma=es}}</ref>. ==Carauterístiques del realismu socialista == El realismu socialista tien los sos raigaños nel neoclasicismu y les tradiciones realistes de la [[lliteratura rusa]] del [[sieglu XIX]], que describe la vida simple del pueblu, de lo cual ye un esponente la obra de [[Máximu Gorki]]. El so oxetivu ye aponderar a la clase trabayadora común, yá sía [[Industria|industrial]] o [[Agricultura|agrícola]], al presentar la so vida, trabayu y recreación como daqué almirable. N'otres pallabres, el so oxetivu ye educar al pueblu en mirar y significáu del socialismu. La meta final ye crear lo que [[Lenin]] llamó ''un tipu de ser humanu dafechu nuevu'', el ''Nuevu Home Soviéticu''. Stalin describió a los executores del realismu socialista como ''inxenieros d'almes''. El términu "Realismu" referir a la intención de describir al trabayador como se supón que ye en realidá, portando les sos ferramientes. El proletariáu ta nel centru de los ideales [[Comunismu|comunistes]] y polo tanto la so vida ye materia digno d'estudiu. Con esto, el realismu socialista alloñar del arte [[Aristocracia|aristocráticu]] producíu so los zares mientres los sieglos anteriores, pero se entronca col enclín decimonónicu a representar la vida social del pueblu común. El pintores representen llabradores allegres y musculosos, trabayadores de fábriques y granxes coleutives, [[El primer tractor|maquinaria]]; mientres l'estalinismu tamién producíen numberoses semeyes heroiques de Stalin. Los paisaxes industrial y agrícola qu'exhibíen los llogros de la [[Economía de la Xunión Soviética|economía soviética]] yeren temes bien comunes. Esperábase que los novelistes escribieren hestories concordantes cola doctrina [[marxista]] del [[materialismu dialécticu]]. El compositores de música teníen de crear una música vívida que reflexara la vida y lluches del proletariáu. ==Crítiques al realismu socialista == Pa los sos críticos, comparáu cola variedá y eclecticismu del arte occidental del [[sieglu XX]], el realismu socialista apaez como un rangu estrechu, burdo y predecible de producción intelectual. De cutiu criticar por representar una torga pal ''verdaderu arte'', o poles presiones polítiques a que se víen sometíos los artistes. [[Czesław El miołosz]] na introducción a ''Sobre'l realismu socialista'', d'[[Andréi Siniavsky]] ([[1959]]), describe la producción del realismu socialista como ''inferior'', lo que considera resultancia inevitable d'una, según él, llindada visión de la realidá dexada a los artistes por esta corriente. Na mesma llinia, los críticos falen de dellos casos d'exilios culturales inclusive una vegada rematáu'l periodu estalinista, como'l del ''[[Grupu d'Odesa]]'', un grupu d'artistes qu'abandonaron el país aduciendo motivos políticos. [[Ficheru:Grekov trubachi.jpg|thumb|Mitrofán Grékov. ''Trompetistas del [[1º Exércitu de Caballería (Xunión Soviética)|Primer Exércitu de Caballería]]''. 1934]] Los preceptos del realismu socialista y la so ríxida aplicación mientres más de venti años causaron al so xuiciu un gran dañu a la llibertá d'espresión de los artistes soviéticos. Munchos artistes y autores vieron los sos trabayos censuraos, inoraos o refugaos. [[Mikhaíl Bulgákov]], por casu, tuvo d'escribir la so obra maestra ''El maestru y Margarita'' de callao, magar ésitos anteriores como ''Guardia blanca''. [[Dmitri Shostakóvich]] sufrió la prohibición de delles de les sos obres, como la Cuarta Sinfonía y l'ópera ''[[Lady Macbeth de Mtsensk (ópera)|Lady Macbeth de Mtsensk]]'' y tuvo de recurrir a toa clase de maniobres pa sortear censurar —controles oficiales— y llograr la so rehabilitación. En [[1937]] compunxo la so Quinta Sinfonía en re menor opus 47, que subtituló ''Respuesta d'un compositor soviéticu a una crítica xusta''. La doctrina política subxacente al realismu socialista causó la prohibición d'obres tales como les de [[George Orwell]], consideraes pol gobiernu soviéticu como pocu más que panfletos anticomunistes, y enzancó en casos l'accesu al arte y lliteratura estranxeres. Bona parte del llamáu ''arte burgués'' y toles obres esperimentales o formalistes fueron denunciaes como decadentes, dexeneraes y pesimistes, y polo tanto esencialmente anticomunistes. La obra de [[James Joyce]] foi condergada de manera particularmente drásticu. La resultancia concreta foi qu'hasta la década de 1980 gran parte del públicu soviéticu tuviera mal accesu a munches obres del arte y la lliteratura occidental, fechu resaltáu polos críticos del sistema soviéticu. Pa los sos defensores, el constante baturiciu de la idea de la censura topeta colos tanxibles esfuercios que faía l'Estáu pa satisfaer les necesidaes culturales de la población, incluyendo la incentivación de la llectura y les obres teatrales, costumes güei consideraes reminiscentes del periodu soviéticu. Sía comoquier, non tolos comunistes aceptaron la necesidá del realismu socialista. El so establecimientu como política d'Estáu nos años trenta tuvo más que ver coles polítiques internes del Partíu Comunista que colos imperativos del marxismu clásicu. L'ensayista marxista [[Hungría|húngaru]] [[Georg Lukács]] criticó la rixidez del realismu socialista y postuló el so propiu ''realismu críticu'' como alternativa. Coles mesmes, en 1938, publicóse un famosu manifiestu: "Manifiestu por un arte revolucionariu independiente", robláu por André Bretón y el vieyu revolucionariu bolxevique [[Llión Trotski]], nel cual faise una crítica radical al arte "soviéticu". El [[Che Guevara]] tamién criticó nel so día la rixidez del realismu socialista. == Obres y artistes destacaos del realismu socialista == [[Ficheru:Kustodiyev bolshevik.JPG|thumb|300px|[[Borís Kustódiev]]: ''Bolxevique'', [[1920]], oliu sobre llenzu, Galería Tretiakov, [[Moscú]], [[Rusia]].]] La novela ''[[La madre (novela)|La madre]]'' de [[Máximu Gorki]] ye xeneralmente considerada como la primer obra realista socialista. Gorki foi un importante factor na rápida crecedera d'esta corriente y la so opúsculo ''El realismu socialista'' trazó los sos fundamentos. Otres obres lliteraries importantes son ''Cementu'', de [[Fiódor Gladkov]] ([[1925]]) y ''[[El Don apacible]]'' de [[Mikhaíl Shólojov]]. El pintor [[Alexander Deineka]] apurrió notables escenes patriótiques de la [[Segunda Guerra Mundial]], les granxes coleutives y el deporte. [[Yuri Pímenov]], [[Borís Iogansón]] y [[Gueli Kórzhev]] fueron descritos como ''los maestros incomprendidos del realismu del sieglu XX''. Cabo mentar, igualmente, dientro de los pintores pertenecientes al realismu socialista, a [[Borís Kustódiev]] (con obres como'l bocetu pa la ''Fiesta en conmemoración de la inauguración del II Congresu del Komintern el 19 de xunu de 1920''), [[Isaak Brodsky]], [[:en:Alexander Gerasimov|Aleksandr Guerásimov]] (''Lenin na tribuna'', [[1930]]), [[Georgui Riazhski]] y [[:en:Aleksandr Deyneka|Aleksandr Deyneka]] (''La defensa de Petrográu'', [[1928]]). En música podría incluyise dientro d'esta corriente delles obres de [[Dmitri Shostakóvich]], como la Séptima Sinfonía (llamada "Leningráu"). === Pintura y muralismu === <gallery> Imaxe:K-Neubauer-69.jpg|Mural na antigua [[República Democrática Alemana]]. Imaxe:Brodskiy's Lenin.jpg|[[Lenin]], retratáu por [[Isaak Brodski|Brodski]]. </gallery> === Arquiteutura realista socialista === {{AP|Arquiteutura estalinista}} Tamién conocíu como góticu estalinista, o'l clasicismu socialista, ye un términu dau a l'arquiteutura de la Xunión Soviética so la direición de Josif Stalin, ente los años 1933, cuando'l proyeutu de [[Borís Iofán]] del [[Palaciu de los Sóviets]] foi aprobáu oficialmente, y 1955, cuando Nikita Khrushchov condergó "escesos" de les últimes décades y eslleióse l'Academia Soviética d'Arquiteutura. L'arquiteutura estalinista acomuñar cola escuela del realismu socialista, arte y arquiteutura. <gallery> Imaxe:PKiN widziany z WFC.jpg|[[Palaciu de la Cultura y la Ciencia]], [[Varsovia]], [[Polonia]]. Imaxe:Frankfurter Tor Westansicht Berlin April 2006 022.jpg|[[Frankfurter Tor]], [[Berlín]], [[Alemaña]]. Imaxe:Moscow-Gagarin-Square-1622.jpg|Plaza de [[Gagarin]], [[Moscú]], [[Rusia]]. </gallery> === Escultura === <gallery> Imaxe:Waw-soviet-military-cemetery-relief.jpg|Un relieve del [[Campusantu militar soviéticu (Varsovia)|Campusantu militar soviéticu]], en [[Varsovia]] amosando obreros saludando a los soldaos victoriosos. |"[[Estatua de la Madre Patria|La madre Patria llapada]]", de 85 metros, corona la [[Mamáyev Kurgán]] en [[Volgográu]]. Imaxe:Berlin Treptow Ehrenmal 06.jpg|Monumentu al soldáu soviéticu nel [[Monumentu de Guerra Soviéticu (Treptower Park)|parque de Treptow]] de Berlín. Imaxe:Stalin Soldiers.JPG|[[Berlín]], parque de [[Monumentu Conmemorativo de Guerra Soviéticu (Treptower Park)|Treptow]]. Baxorrelieve. </gallery> ===Música === Los compositores más destacaos de la [[Xunión Soviética]] son [[Dmitri Shostakóvich]], [[Serguéi Prokófiev]] y [[Aram Jachaturián]]. Dambos fueron gallardoniaos y condecoraos pol gobiernu soviéticu, pero tamién sufrieron fuertes censures al nun afaese a la rixidez del realismu socialista, especialmente en [[1948]], pol [[Andréi Zhdánov|Decretu Zhdánov]]. Tres cada censura, teníen que retratase públicamente y componer una nueva obra a gustu del gobiernu de [[Josif Stalin|Stalin]], pa ser restituyíos. * '''[[Dmitri Shostakóvich]]'''. Les sinfoníes [[Sinfonía n.º 5 (Shostakóvich)|5ª]] y [[Sinfonía n.º 7 (Shostakóvich)|7ª]] son les más representatives d'esti enclín estéticu. * '''[[Serguéi Prokófiev]]'''. Destaca'l Ballet ''[[Romeo y Julieta (Prokófiev)|Romeo y Julieta]]'' y l'ópera ''[[Guerra y paz (ópera)|Guerra y Paz]]''. * '''[[Aram Jachaturián]]'''. Destaquen los ballets: ''Espartaco'', el ''Poema a Stalin'' y ''[[Gayaneh]]'', famosa pola ''[[Danza del sable]]''. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * Reseña de ''Les Nueches Ruses: Materia y Memoria'', por Roberto Echavarren. [http://jan.ucc.nau.edu/nf4/Nueches_Ruses.pdf L'orixe del realismu socialista]. ''Revista Almiar'' (2015) Non. 81. {{commons|Socialist realism}} {{Tradubot|Realismo socialista}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Estética]] [[Categoría:Cultura de la Xunión Soviética]] [[Categoría:Arte]] [[Categoría:Movimientos artísticos]] [[Categoría:Marxismo-leninismu]] [[Categoría:Pintura]] [[Categoría:Realismu socialista| ]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] f5l3ffizx0yara81qhh8sj3qv76l16q Sandro Pertini 0 116233 3707583 3686156 2022-08-16T17:32:52Z Scip. 33568 /* La presidencia de la República */ + Quality image wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Alessandro Giuseppe Antonio "Sandro" Pertini''' {{nym}} foi un [[políticu]], [[abogáu]] y [[periodista]] [[Italia|italianu]], séptimu [[presidente de la República Italiana]] dende [[1978]] a [[1985]]. Perteneció dende la so mocedá al [[Partíu Socialista Italianu]]. Condergáu a cinco años d'exiliu pol [[Italia fascista|réxime fascista]] de [[Benito Mussolini]], al retornar a Italia desempeñó un papel fundamental na [[Resistencia italiana]]sobremanera col so llamamientu a la [[fuelga xeneral]] del [[25 d'abril]] de [[1945]] en [[Milán]], nel marcu d'una revuelta xeneralizada contra la [[República Social Italiana|ocupación alemana del norte d'Italia]], habiendo yá sío lliberáu, naquelles feches, el centru-sur poles fuercies aliaes qu'avanzaben escontra'l norte tres el so desembarcu en [[Sicilia]]. Participó de manera decisiva na [[Constitución de la República Italiana]] como incuestionable referente de los socialistes, xuntu con otros destacaos políticos del restu de fuercies opuestes al réxime precedente ([[democristianos]], [[comunista|comunistes]], [[Republicanismu|republicanu]]s y miembros del Partíu d'Aición). Ocupó mientres el restu de la so vida importantes cargos institucionales, siendo escoyíu en [[1968]] Presidente de la [[Cámara de Diputaos (Italia)|Cámara de Diputaos]]. Una peramplia mayoría del [[Parllamentu d'Italia]] escoyer séptimu presidente de la República, dende'l [[8 de xunetu]] de [[1978]] hasta'l [[3 de xunetu]] de [[1985]]. Finó na so casa romana'l [[24 de febreru]] de [[1990]]. == Biografía == === La mocedá === Naz nel senu d'una [[familia]] afecha yá que'l so padre yera terrateniente. Amás de polos padres, completaben la familia los cuatro hermanos de Pertini: el [[primoxénitu]] Luigi, [[Pintura artística|pintor]]; la so hermana Marion, que se casó con un [[diplomáticu]] italianu; Giussepe, oficial de carrera y d'últimes Eugenio, deportáu y trágicamente desapaecíu nel [[Campu de concentración de Flossenbürg]] en [[1945]]. Pertini, bien amestáu a la so madre, fai los sos estudios internu nel [[Escuela|colexu]] ''[[Xuan Bosco|Don Bosco]]'' de los salesianos en [[Varazze]]. Prosigue la so educación nel institutu ''[[Gabriello Chiabrera]]'' de [[Savona]], onde tien como profesor al [[filósofu]] [[Adelchi Baratono]], socialista reformista y collaborador de la revista ''Critica Sociale'' (Crítica Social) de [[Filippo Turati]], destacáu ideólogu socialista. Baratono afaya a Pertini el [[socialismu]] ya introducir nos ambientes del [[movimientu obreru]]. Tres el so pasu pol institutu, inscribir na [[Universidá de Xénova]], onde se galardonó en [[xurisprudencia]]. En [[1917]] el mozu Pertini ye llamáu a files como [[alférez]] de complementu, siendo unviáu al mandu d'[[Isonzo]]. Ellí estrémase polos sos actos d'heroísmu: foi compensáu pola Medaya de plata al Valor Militar por haber empobináu, n'agostu de 1917 un asaltu mientres la batalla de la Bainsizza. Sicasí, nun-y foi apurrida la so medaya n'algamando'l poder el [[fascismu]], por causa de la so militancia socialista. Un añu dempués de ser llamáu a files, en [[1918]], ingresa nel Partíu Socialista Italianu, al cual pertenecería tola so vida, salvu curtios periodos. Naquel tiempu treslladar a [[Florencia]], a vivir col so hermanu Luigi y estudiando nel Institutu Universitariu ''Cesara Alfieri'', consiguiendo la so segunda galardona en [[1924]], esta vegada en [[ciencia política|ciencies polítiques]]. En Florencia, tres l'entamu del [[El Fascismu n'Italia|fascismu n'Italia]], entra en contautu con movimientos democráticos y socialistes, conociendo a [[Gaetano Salvemini]], a los hermanos [[Carlo Roselli|Carlo]] y [[Nello Roselli]] y a [[Ernesto Rossi]], toos ellos políticos [[antifascismu|antifascista]]. Nesti periodu, Pertini xuntar al movimientu antifascista ''Italia Llibera'' (Italia Llibre). === L'antifascismu === En [[1922]] el [[Partíu Nacional Fascista]] de Mussolini llegaba al poder, progresivamente los [[partíos políticos]] diríen prohibiéndose. Amás, los militantes d'esquierda seríen escorríos y en munches ocasiones, asesinaos. El Partíu Socialista foi unu de los grupos más escorríos, lo qu'esplica l'antifascismu absoluto de Pertini. ==== La primer condena ==== [[Ficheru:Santostefcarcere.JPG|thumb|250px|L'interior de la cárcel de la isla de Santu Estefano.]] Contrariu dende l'entamu del [[italia fascista|réxime fascista]], inscribir nel [[Partíu Socialista Unitariu]] tres l'asesinatu del [[diputáu]] socialista [[Giacomo Matteotti]]. Pertini, pola so actividá política foi oxetu d'agresiones habituales de los escuadristas fascistes. El [[25 de mayu]] de [[1925]] yera deteníu por distribuyir un panfletu clandestín, ''Sotto il barbaro dominiu fascista'' (Sol bárbaru dominiu fascista), nel que denunciaba la responsabilidá de la [[monarquía]] sobre la instauración del réxime fascista. Ye acusáu de instigación al odiu ente les clases sociales, según l'artículu 120 del [[códigu penal]]. Pertini declaróse l'únicu responsable de la publicación y declaróse dispuestu a siguir la llucha antifascista pol socialismu y la [[llibertá]], magar les condenes que-y impunxeren. El [[3 de xunu]] de [[1925]] foi definitivamente condergáu a ocho meses de cárcel y a pagar una multa. Sicasí, namás quedar en llibertá prosiguió cola so llucha. En [[payares]] de [[1926]], tres el fallíu atentáu d'[[Anteo Zamboni]] contra Mussolini, desamarróse una brutal represión ante los antifascistes. Ante'l clima de violencia, Pertini fuxe de Savona, dirixiéndose a [[Milán]]. Poco dempués, el [[4 d'avientu]] de [[1926]], cola proclamación de les lleis escepcionales, ye condergáu a cinco años de cárcel pola so oposición al réxime, na pequeña [[islla]] de [[isla de Santu Estefano|Santu Estefano]]. ==== El [[exiliu]] ==== [[Ficheru:Sandro Pertini.gif|thumb|left|250px|Sandro Pertini nos años 1920.]]Pa escapar de la so captura, Pertini fuxe'l [[12 d'avientu]] de [[1926]] a [[Francia]] con [[Filippo Turati]] nel [[automóvil|coche]] de [[Carlo Rosselli]] y [[Adriano Olivetti]]. Dempués de pasar unos meses en [[París]], establezse definitivamente en [[Niza]], convirtiéndose n'unu de los máximos esponentes de los exiliaos. Realiza una intensa propaganda contra'l réxime fascista, con escritos y conferencies. En [[abril]] de [[1926]] instaló na so casa de Niza una [[Radio (mediu de comunicación)|radio]] clandestina, cola idea de caltenese en contautu colos sos compañeros italianos. Descubiertu pola policía francesa, ye condergáu a un mes de reclusión, quedando dempués en llibertá condicional. El so exiliu francés terminó en marzu de [[1929]]. Parte de Niza con un pasaporte falsu, col nome de Roncaglia Luigi y traviesa la frontera dende la estación de Chiasso, en [[Suiza]]. Asina, el [[26 de marzu]] de [[1929]] vuelve triar territoriu italianu. ==== La captura ==== Tres el so regresu clandestín a Italia, ye deteníu en [[Pisa]] el [[14 d'abril]] de [[1929]] al ser reconocíu na Avenida Vittorio Emanuele, actual Avenida Italia. El [[30 de payares]] foi condergáu pol Tribunal Especial pa la seguridá del Estáu a 10 años y 9 meses de reclusión. Mientres el procesu Pertini refugó defendese. Al pronunciase la sentencia, alzóse glayando: ''Embaxo'l fascismu. Viva'l socialismu.'' [[Ficheru:Sandro Pertini5.jpg|thumb|right|250px|Sandro Pertini.]]Foi encarceláu de nuevu na islla de Santu Estefano, pero dempués de dos años, el [[10 d'avientu]] de [[1930]] ye tresferíu, por causa de la so precaria salú, al penal de [[Turi]], na [[Provincia de Bari]]. Ellí conoz al [[comunista]] [[Antonio Gramsci]], que se convierte n'amigu y confidente de Pertini mientres la reclusión. El so salú obligó a un nuevu treslláu, esta vegada a un hospital de [[Pianosa]]. Sicasí, el so estáu nun ameyoró, hasta tal puntu que la so madre presentó demanda de gracia a les autoridaes. Pertini, al nun reconocer l'autoridá fascista, refugó la demanda de gracia con pallabres perdures, tantu pa la so madre como pal presidente del Tribunal Especial. El [[10 de setiembre]] de [[1935]] ye tresferíu a [[Ponza]] como prisioneru políticu. Cinco años dempués, el [[20 de setiembre]] de [[1940]] condérgase-y a otros cinco años de confinamientu, parte de los cualos les pasa ente Ponza y [[Ventotene]] onde s'atopa, ente otros, a los políticos [[Altiero Spinelli]] y [[Ernesto Rossi]]. === La Resistencia partisana === Mientres la so cautiverio, españara la [[Segunda Guerra Mundial]] el [[1 de setiembre]] de [[1939]]. La Italia fascista caltúvose neutral nun primer momentu, pero tres la invasión de Francia per parte de l'[[Alemaña Nazi]], el [[10 de xunu]] de [[1940]] Italia declaraba la guerra a los [[Aliaos (Segunda Guerra Mundial)|Aliaos]]. En [[xunetu]] de [[1943]] los aliaos invaden [[Sicilia]]. El [[Rei d'Italia]], [[Víctor Manuel III]], ordena encarcelar a Mussolini y noma al mariscal [[Pietro Badoglio]] xefe de gobiernu. Mientres, los presos políticos antifascistes salen en llibertá. ==== La torna a la llibertá y a la llucha ==== El [[7 d'agostu]] de 1943 Pertini vuelve ser llibre, participando de momentu na llucha antifascista. D'esta miente, participa en Roma, nos combates del [[8 de setiembre]] del mesmu añu contra los alemanes, furiosos pola paz roblada por Badoglio. Llucha nestos combates xunto a [[Luigi Longo]], [[Emilio Lussu]] y [[Giuliano Vassalli]]. [[Ficheru:Sandro Pertini27.jpg|thumb|left|250px|Pertini saludando al ensame presente mientres una visita a [[América Llatina]] en 1981.]]En plena llucha partisana ye prindáu poles [[SS]], xunto a [[Giuseppe Saragat]], siendo condergáu a muerte pola so actividá partisana. Sicasí, la sentencia nun se cumple gracies a l'aición d'un grupu partisanu de los Grupos d'Aición Patriótica, que, el [[24 de xineru]] de [[1944]], dexa la so fuga mientres la so detención na cárcel de Regina Coeli. Tres la so nueva lliberación, parte dende Roma a [[Milán]], pa participar viviegamente na [[Resistencia italiana|Resistencia]] como miembru del [[Comité de Lliberación Nacional (Italia)|Comité de Lliberación Nacional]] y col intentu políticu de reorganizar el partíu socialista. Tres la lliberación de Roma en [[xunetu]] de [[1944]], ye riquíu na ciudá por [[Pietro Nenni]]. Pa llegar hasta ella, Pertini tenía de viaxar a [[Xénova]], ciudá ocupada poles tropes fascistes, pa entrar en contautu col monárquicu [[Edgardo Sogno]], que-y debe poner en contautu colos aliaos pa face-y entrar en Roma por aciu un vuelu dende [[Córcega]]. Sicasí, al llegar a Xénova, afaya que Sogno yá partió escontra Córcega. Atopándose abandonáu marcha a [[La Spezia]], ciudá na que contactara yá con dellos partisanos. D'ellí cólase a [[Florencia]], en solitariu y a cuerpu. En Florencia, entra en contautu col profesor [[Gaetano Pieraccini]], nel so estudiu de la cai Cavour. Gracies a Pieraccini, Pertini atopa abellugu na cai Ghibellina. Dempués de la lliberación de la ciudá cola finalmente escontra Roma. ==== Vuelta al norte y lliberación de Milán ==== Al llegar a Roma entiende llueu que la so presencia ellí ye inútil, amosando la so intención de colar de nuevu al norte, yá que yera secretariu del Partíu Socialista en tola Italia ocupada y formaba parte del Comité de Lliberación del Alta Italia en representación de los socialistes. Fuéron-y suministraos unos documentos falsos, col nome de Nicola Durano y n'avión viaxa de [[Nápoles]] a [[Lyon]], d'ende a [[Dijon]] y, una vegada llegáu a [[Chamonix]], entra en contautu cola [[resistencia francesa]]. Cola so ayuda travesó la frontera escontra Italia pa entrar en contautu colos partisanos del Valle d'Aosta. Pasó por [[Aosta]], y dempués por [[Ivrea (ciudá)|Ivrea]], hasta Turín, evitando pel camín a patrullar y los puestos alemanes. En [[abril]] de [[1945]] tuvo, xunto a [[Leo Valiani]] y [[Luigi Longo]], ente los organizadores de la insurrección de Milán. El [[miércoles]] [[25 d'abril]] de [[1945]] foi'l mesmu Pertini a proclamar na radio<ref>[http://www.pertini.it/cesp/audio_01.htm CESP Centro Espositivo Sandro Pertini] Audiu dell'annuncio radiofonico</ref> la fuelga xeneral insurrecional de la ciudá: [[Ficheru:Sandro Pertini23.jpg|thumb|right|250px|Pertini na [[Gran Muralla China]], 1980.]]{{cita|«Lavoratori! Sciopero generale contro l'occupazione tedesca, contro la guerra fascista, per la salvezza delle nostre terre, delle nostre case, delle nostre officine. Come a Genova y Torino, ponete i tedeschi di fronte al dilemma: arrendersi o perire.»}} Que la so traducción sería: {{cita|¡Trabayadores! Fuelga xeneral contra la ocupación alemana, contra la guerra fascista, pola salvación de les nueses tierres, de les nueses cases, de les nueses oficines. Como en Xénova y Turín, ponéi a los alemanes de frente al dilema: rindise o morrer.}} El mesmu 25 d'abril axunta'l Comité de Lliberación Nacional del Alta Italia nel colexu de los salesianos na Vía Copernico en Milán. Presidíu por Longo, [[Emilio Sereni]], Pertini y Valiani el Comité decretó, de siguío d'un fallíu intentu de mediación del cardenal [[Alfredo Ildefonso Schuster]], la condena a muerte de Benito Mussolini. Namás producise la muerte del dictador, Pertini escribe nuna columna de ''Avanti!'': {{cita|[...]Mussolini si comportò come un vigliacco, senza un xestu, senza una parola di fierezza. Presentendo l'insurrezione si yera rivolto al cardinale arcivescovo di Milano chiedendo di potersi ritirare in Valtellina con tremila dei suoi. Ai partigiani che lo arrestarono offrì un impero, che non aveva. Ancora all'peracabo momentu piativa di aver salva la vita per parlare alla radio y denunciara Hitler che, a suo parere, lo aveva tradito nove volte [...].<ref>''A Milano y a Torino nella fiammata insurrezionale'', en ''Avanti!'', 6 de mayu de 1945</ref>}} Que la so traducción sería: {{cita|Mussolini portóse como un cobarde, ensin un xestu, ensin una pallabra de fiereza. Presintiendo la insurrección dirixiérase al cardenal arzobispu de Milán pidiendo poder retirase a Valtellina con trés mil de los suyos. A los partisanos que lu arrestaron ufiertó un imperiu, que nun tenía. Inclusive nel últimu momentu clamiaba que-y salvaren la vida pa falar na radio y denunciar a Hitler que, a la so paecer, traicionar nueve veces [...].}} Según Pertini, la emoción amosada mientres la lliberación de Milán fueron una esperiencia que confirmaron la so idea de la capacidá del pueblu italianu de cumplir les más grandes coses sía cual fora l'ánimu pol soplíu de la llibertá y el socialismu. De cutiu recordaba melancólicamente que, el 25 d'abril mientres participaba na fiesta de la lliberación, el so hermanu menor Eugenio, yera asesináu nun campu de concentración. [[Ficheru:Sandro Pertini e Papa Giovanni Paolo II.jpg|thumb|left|250px|Pertini col papa [[Xuan Pablo II]].]]El [[8 de xunu]] de [[1946]] casóse cola periodista y partisana [[Carla Voltolina]], a la que conoció mientres la lliberación de Milán. === La carrera política na Italia [[república|republicana]] === El final de la Segunda Guerra Mundial solmenó duramente la estructura política italiana. El Rei Víctor Manuel III foi obligáu a abdicar, xubiendo al tronu'l so fíu [[Humberto II]]. Sicasí, l'ascensu al poder de Mussolini desprestixara a la monarquía. Por ello, nun [[referendu]] celebráu'l [[2 de xunu]] de [[1946]] la mayoría de los italianos decantar pola república, instaurando un [[Política d'Italia|sistema de gobiernu]] que persiste na actualidá. ==== La posguerra ==== En [[abril]] de [[1945]], Pertini convertir en secretariu nacional del Partíu Socialista Italianu d'Unidá Proletaria, denominación tomada pol Partíu Socialista Italianu (PSI) ente 1943 y [[1947]]. Permanecería nesi cargu hasta [[agostu]] de [[1946]]. Mientres, la PSI travesaba graves problemes internos. Nel XXV Congresu del partíu, celebráu en Roma dende'l [[9 de xineru|9]] al [[13 de xineru]], Pertini destacar por intentar evitar la dixebra de la corriente reformista liderada por [[Giuseppe Saragat]]. Magar los sos esfuercios como mediador, la dixebra peracábase, naciendo'l ''Partito Socialista dei Lavoratori Italiani'', futuru [[Partíu Socialista Democráticu Italianu]]. Magar la so intención de xunir nun mesmu frente a tol socialismu, defendió l'autonomía de la PSI frente al [[Partíu Comunista Italianu]]. En tal sentíu, oponer al [[Frente Democráticu Popular (Italia)|Frente Democráticu Popular]] que xune a la PSI y al PCI pa les eleiciones de [[1948]]. La so posición foi minoritaria, dientro del partíu prevalez la del líder Pietro Nenni, partidariu del Frente. [[Ficheru:Sandro Pertini e Madre Teresa di Calcutta.jpg|thumb|right|250px|El políticu con [[Teresa de Calcuta]].]]Ye escoyíu diputáu socialista de l'[[Asamblea Constituyente]],<ref>[http://legislature.camera.it/chiosco.asp?cp=1&position=Assemblea%20Costituente\I%20Costituenti&content=altre_sezioni/assemblea_costituente/composizione/costituenti/framedeputato.asp?Deputato=1d4610 Camera.it Dati personali y incarichi nella Costituente]</ref> encargada de redactar la [[Constitución d'Italia]]. Pertini participó viviegamente na escritura del Títulu I, referente a los [[derechos civiles]]. Dende l'entamu de la etapa republicana, foi adversu a les [[amnistía|amnistíes]] a los criminales fascistes. Na Primer Llexislatura ye nomáu [[senador]] gracies a la tercer disposición transitoria de la Constitución de la Républica italiana, convirtiéndose nel líder del grupu socialista nel [[Senáu d'Italia|Senáu]]. El [[27 de marzu]] de [[1949]], mientres la 583ª sesión senatorial, declaró'l votu contrariu de la PSI de l'adhesión del [[país]] al Tratáu del Atlánticu Norte, soporte de la [[OTAN]]. Encontó'l so votu en contra en que según él yera un preséu de guerra y antisoviético que namái sirvía pa estremar Europa. Dempués del so entamu parllamentariu, foi reelixíu como miembru de la [[Cámara de Diputaos (Italia)|Cámara de Diputaos]] en [[1953]], [[1958]], [[1963]], [[1968]], [[1972]] y [[1976]], polos colexos de [[Xénova]]-[[Imperia]]-[[La Spezia]]-[[Savona]]. Mientres el so llabor como [[diputáu]] ocupó diversos cargos: presidente de la Comisión Parllamentaria pa los Asuntos Internos, dempués pa los Asuntos Constitucionales y en 1963 vicepresidente de la Cámara. Finalmente, de [[1968]] a [[1976]] sería'l presidente. Na primer ocasión foi escoyíu presidente de la cámara con 364 votos de 583 posibles y na segunda con 519 de 615 posibles. Asoceder nel cargu'l comunista [[Pietro Ingrao]]. Nesta etapa como diputáu, Pertini demostró públicamente'l so refugu al partíu neo fascista [[Movimientu Social Italianu]], amosándose absolutamente contrariu a la celebración d'un congresu d'esi partíu en Xénova en [[1960]], dientro del panorama políticu de collaboración del Movimientu col gobiernu de [[Fernando Tambroni-Armaroli]]. Denunció na Cámara de Diputaos la dura represión de les fuercies del orde contra los manifestantes. Estos enfrentamientos causaríen dempués la muerte de dellos manifestantes lo que causaría la cayida del gobiernu de Armaroli. Na primavera de [[1978]], mientres el secuestru d'[[Aldo Moro]], foi unu de los pocos políticos socialistes que defendió la llinia de firmeza contra les [[Brigaes Rojas]]. ==== La presidencia de la República ==== [[Ficheru:Quirinale palazzo e obelisco con dioscuri Roma.jpg|thumb|250px|El ''palazzo del Quirinale'' ye la residencia oficial de los presidentes d'Italia, sicasí, Pertini siguió viviendo nel so apartamentu romanu.]] N'Italia, el [[presidente d'Italia|presidente]], con poderes puramente representativos, ye escoyíu pol Parllamentu, nuna xunta conxunta de los dos cámares. Nos trés primeres votaciones tien de llograse una mayoría de dos tercios. Nes siguientes basta con una mayoría absoluta. De normal, los partíos políticos van apautando'l candidatu según avanza la votación. D'esa manera, la eleición puede retrasase dellos díes ya inclusive selmanes. La eleición del séptimu presidente empezó'l [[29 de xunu]] de [[1978]], tres la dimisión de [[Giovanni Leone]]. Pertini foi escoyíu presidente na decimosesta votación con 832 votos sobre 995, esto ye, una amplia mayoría, ello ye que la más amplia de tola [[historia d'Italia]]. Nes votaciones anteriores Pertini llograra solamente un puñáu de votos. Nes primeres votaciones, destacáronse trés nomes, [[Guido Gonella]], de la [[Democracia Cristiana (Italia)|Democracia Cristiana]], [[Giorgio Amendola]], comunista y Pietro Nenni, socialista. Los partíos van retirando los sos candidatos menos los comunistes que caltienen a Amendola, que nun sale escoyíu pol altu númberu d'astenciones. Nes últimes votaciones, los socialistes intenten proponer a [[Francesco De Martino]], ensin consiguir el consensu. Namái Pertini llogra xunir los votos de los trés grandes partíos, siendo asina escoyíu'l [[8 de xunetu]] de [[1978]]. Permanecería nel cargu hasta [[1985]]. Dempués de realizar el xuramentu como presidente, nel so discursu de invistidura<ref>[https://web.archive.org/web/20070204115749/http://www.camera.it/_presidenti/schede/per001.htm Camera.it] Xuramentu y discursu de invistidura</ref> recordó al so compañeru de cárcel y amigu [[Antonio Gramsci]] y declaró la necesidá de poner fin a la violencia terrorista que naquellos díes afaraba Italia. Pa ello recordó'l tráxicu asesinatu de Aldo Moro cometíu poles Brigaes Rojas. Mientres el so mandatu, contribuyó a forxar una figura de presidente como emblema de la unidá del pueblu italianu. Gracies a la so estatura moral, consiguió atraer a los ciudadanos a les instituciones, nun momentu difícil conocíu como los ''anni di piombo'' (años de plomu). Nos [[años 1970|años setenta]], el desencantu cola política yera total, la violencia xubía rápido, per un sitiu les Brigaes Rojas y por otru la [[estrema derecha]] y la [[Operación Gladio]]. La llegada a la presidencia de Pertini y el so espíritu de moderador, consiguieron acabar en parte cola violencia, devolviendo la tranquilidá al país. [[Ficheru:Sandro Pertini e Frank Sinatra.jpg|thumb|left|250px|Pertini con [[Frank Sinatra]].]]La so figura ta amestada a la llegada de momentos felices pal pueblu italianu, tres un llargu periodu de sufrimientu que dacuando viltaba. De cutiu recuérdase la so presencia en [[Madrid]] na final de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1982]] o como tuvo presente nes xeres de salvamentu d'un neñu de seis años cayíu a un pozu, que terminaría morriendo conmocionando a la sociedá italiana. El [[23 de payares]] de [[1980]] asocedió un terremotu en [[Irprina]]. Pocos díes dempués, sosprendentemente, Pertini denunció la ineficacia ya impotencia del Estáu ante'l desastre nun programa de televisión. Amás, denunció a los políticos qu'especularen sobre la desgracia, como yá asocedió n'otru terremotu acaecíu en [[1968]] en [[Sicilia]].<ref>[https://web.archive.org/web/20060506075059/http://www.23novembre1980.it/?p=19 www.23novembre1980.it] Sitiu en memoria del terremotu irpino</ref> Como presidente de la República nomó a cinco [[senador vitaliciu|senadores vitalicios]], el máximu que-y dexaba la [[s:Constitución de la República Italiana#Artículu 59|Constitución nel so artículu 59]]. Lo senadores fueron el políticu ya historiador [[Leo Valiani]], l'actor [[Eduardo De Filippo]], la política y partisana [[Camiya Ravera]] (primer [[muyer]] en recibir esti cargu), el críticu lliterariu y rector [[Carlo Bo]] y el filósofu [[Norberto Bobbio]]. Pertini participó viviegamente nel entierru del políticu comunista [[Enrico Berlinguer]] en [[1984]], hasta'l puntu de partir escontra Roma con un vuelu presidencial pa escoltar al cortexu aciagu. [[Leonilde Iotti]] estimó públicamente la presencia de Pertini dende'l palcu d'autoridaes, consiguiendo un fuerte aplausu de los presentes. De la mesma, participó en [[1981]] nel cortexu aciagu del presidente [[Exiptu|exipciu]] [[Anwar el-Sadat]], asesináu por unos fanáticos. Aprovechando'l so puestu, enfrentóse direutamente a la [[mafia]], denunciáu la "nefasta actividá contra la humanidá" y previniendo siempres a nun confundir los fenómenos criminales de la mafia, de la [[camorra]], de la [['Ndrangheta]] colos llugares y poblaciones nos que ta presente. Nel discursu del fin d'añu de [[1982]] comenta espresamente'l problema mafiosu, recordando la figura del diputáu [[Pio La Torre]] y el xeneral [[Carlo Alberto Dalla Chiesa]]: [[Ficheru:Sandro Pertini e Nancy Reagan.jpg|thumb|left|250px|[[Nancy Reagan]] y Pertini en 1985.]]{{cita|«Vi sono altri mali che tormentano il popolo italianu: la camorra y la mafia. Quello che sta succedendo in Sicilia veramente ci fa inorridire. Vi sono morti quasi ogni giorno. Bisogna stare attenti a quello che avviene in Sicilia y in Calabria y che avviene anche cola camorra a Napoli. Bisogna fare attenzione a non confondere il popolo sicilianu, il popolo calabrese ed il popolo napoletano cola camorra o cola mafia. Sono una minoranza i mafiosi. Y sono una minoranza anche i camorristi a Napoli. Prova ne sia questo: quando è stato assassinato Pio La Torre, vi yera tutta Palermo intorno al suo feretro. Quando è stato assassinato il xen. Dalla chiesa, cola sua dolce, soave compagna, che è stata più volte qui a trovarmi, proprio in questo studio, tutta Palermo si è stretta intorno ai due feretri per protestara. Quindi il popolo sicilianu, il popolo calabrese ed il popolo napoletano sono contro la camorra y contro la mafia.»<ref>[http://www.quirinale.it/ex_presidenti/Pertini/mess_fineanno/pertini_m1982.htm www.quirinale.it] Sandro Pertini, Mensaxe de fin d'añu a los italianos, Palazzo del Quirinale [[31 d'avientu]] de [[1982]]</ref>}} Una traducción averada sería: {{cita|Equí tán otros males qu'acoraden al pueblu italianu: la camorra y la mafia. Aquello que ta asocediendo en Sicilia verdaderamente fainos espantar. Hai muertos casi acaldía. Hai que tar sollertes a aquello qu'asocede en Sicilia y en Calabria y qu'asocede tamién cola camorra en Nápoles. Hai qu'emprestar atención en nun confundir al pueblu sicilianu, al pueblu calabrés y al pueblu napolitanu cola camorra en Nápoles. Son una minoría los mafiosos. Y son una minoría tamién los gresqueros en Nápoles. Prueba d'esto: cuando foi asesináu Pio La Torre, ende taba toa Palermo xunto a la so féretro. Cuando foi asesináu'l xeneral Dalla Chiesa, cola so muyer, nidia compañía, que foi munches vegaes quien m'atopó, precisamente nesti despachu, toa Palermo apertar xunto a los dos féretros pa protestar. Poro, el pueblu calabrés y el pueblu napolitanu tán contra la camorra y contra la mafia.}} [[Ficheru:Sandro Pertini con i Principi di Galles.jpg|thumb|right|250px|[[Carlos de Gales]], la so entós esposa [[Lady Di]] y Pertini en 1985.]] Na so llucha contra la mafia, eslleió'l conseyu municipal de [[Limbadi]] (na provincia [[Vibo Valentia]]) en [[1983]] porque fuera escoyíu un xefe mafiosu. Nel discursu de fin d'añu del 1983 volvería aprofiar la so idea de nun confundir los llugares coles mafies, comparando éstes con una enfermedá nun cuerpu sanu. Amás, nel discursu, allabó llargamente al pueblu sicilianu.<ref>[http://www.quirinale.it/ex_presidenti/Pertini/mess_fineanno/pertini_m1982.htm www.quirinale.it] Sandro Pertini, Mensaxe de fin d'añu a los italianos, Palazzo del Quirinale 31 d'avientu de [[1983]]</ref> La presidencia de Pertini favoreció l'ascensu del primer socialista al poder. En 1983 decide encargar gobiernu a [[Bettino Craxi]], que ye sofitáu pol [[pentapartito (Italia)|pentapartito]]. Por dos años y per primer vegada na historia italiana, fueron socialistes tantu'l presidente como'l [[Primer Ministru d'Italia|primer ministru]]. Sicasí, el presidente tuvo diversos enfrentamientos con Craxi. Pertini nun aceptaba la manera de faer política de Craxi, como por casu, nel XLII Congresu del Partíu Socialista Italianu, celebráu en [[Verona]], cuando Craxi foi escoyíu por aclamación secretariu xeneral del partíu en cuenta de cola típica votación. Los enfrentamientos ente los dos políticos caltuviéronse, en cualquier manera, siempres dientro d'un ambiente de cordialidá y respetu. [[Antonio Ghirelli]], entós voceru de la presidencia, cunta l'anécdota de que cuando a Craxi encargóse-y formar gobiernu, ésti foi al Palaciu presidencial vistíu con [[jeans|vaqueros]], lo que fadió a Pertini al nun consideralo un vestuariu fayadizu pa la situación.<ref>[http://www.napoli.repubblica.it/speciali/volti/precedenti/031206.html Il mestiere di testimone, da Togliatti a Pertini y Craxi]</ref> Mientres el so mandatu eslleió en dos causes el parllamentu, convocando eleiciones en [[1979]] y [[1983]]. Mandó formar gobiernu a [[Giulio Andreotti]], [[Francesco Cossiga]] por dos vegaes, [[Arnaldo Forlani]], [[Giovanni Spadolini]] por dos vegaes, [[Amintore Fanfani]] y d'últimes el yá comentáu nomamientu de Craxi. Tamién nomó a trés xueces del Tribunal Constitucional, Virgilio Andrioli, Giuseppe Ferrari y Giovanni Conso. El so constante guarda na vida pública foi probablemente'l motivu de la so gran popularidá, nos momentos cruciales de los sos siete años de mandatu, tantu nes difíciles como nes bones situaciones. Foi unu de los presidentes más amaos polos italianos, pol so gran carisma, pola so ironía y pol so estilu francu y direutu. ==== Senador vitaliciu ==== [[Ficheru:Palazzo Madama - Roma.jpg|250px|thumb|[[Palazzo Madama]], sede del [[Senáu d'Italia]]]] El [[29 de xunu]] de [[1985]], poco antes del fin llegal del so mandatu, dimite, dexando'l puestu de Presidente tres casi siete años nel cargu. Asoceder el [[democristiano]] Cossiga. Al concluyir el so mandatu convirtióse como los sos predecesores en senador vitaliciu. L'únicu encargu oficial qu'ocupó a partir de 1985 foi la presidencia de la Fundación d'Estudios Históricos "Filippo Turati", constituyida en Florencia en 1985 coles mires de caltener el patrimoniu documental del socialismu italiano. Mientres la Presidencia y dempués d'ella nun anovó'l carné del Partíu Socialista, dexando asina de formar parte del partíu, ensin dexar de ser por ello fondamente socialista. La nueche del 24 de febreru de 1990, con 93 años d'edá, fina en Roma nel so apartamentu priváu, una bufarda asitiada sobre la [[Fontana de Trevi]]. == Rellaciones con políticos y otres personalidaes == [[Ficheru:Sandro Pertini funerale Berlinguer.jpg|thumb|250px|Pertini mientres el funeral d'[[Enrico Berlinguer]], secretariu xeneral del PCI ente [[1972]] y [[1984]].]] Pertini, magar amosara contrariu a una unión ente socialistes y comunistes, siempres caltuvo una bona rellación colos miembros del Partíu Comunista, como demostró nel entierru d'[[Enrico Berlinguer]]. Amás, siempres tuvo un espíritu de mediador y conciliador col restu de les fuercies polítiques. Esto refléxase nuna frase pronunciada pol [[periodista]] [[Indro Montanelli]]: {{cita|«Non è necessario essere socialisti per amara Pertini. Qualunque cosa egli dica o faccia, odora di pulizia, di lealtà y di sincerità»<ref>[http://cronologia.leonardo.it/storia/biografie/pertini.htm Il presidente piu'amato dagli italiani]</ref>}} Traducíu aprosimao: {{cita|Nun ye necesariu ser socialista p'amar a Pertini. Cualquier cosa de les que diga o faiga, güel a llimpiu, a llealtá y a sinceridá}} Sicasí, polo xeneral nun caltuvo bien bona rellación colos sos compañeros de partíu. Amás de los yá comentaos enfrentamientos con Craxi, nun dexaba a casi nengún compañeru indiferente. Dicía d'él el so compañeru [[Riccardo Lombardi]]: {{cita|Corazón de lleón, celebru de pita<ref>[https://web.archive.org/web/20070928105455/http://www.articolo21.info/notizia.php?id=876 Artículu del "[[L'Espresso]]"] de [[Giampaolo Pansa]]</ref>}} Estos enfrentamientos fixeron que Pertini fora alloñándose pasu ente pasu del Partíu Socialista, nel que, per otra parte, nun dirixó nenguna corriente y grupu magar la so gran popularidá. Como [[xefe d'estáu]] d'Italia, Pertini caltuvo contactos con dirixentes políticos estranxeros. Con [[François Mitterrand]], [[presidente de Francia]] a partir de [[1981]] caltuvo siempres una mala rellación, al disgusta-y a Pertini les [[François Mitterrand#Cuarta República|actuaciones de Mitterrand]] na [[Cuarta República Francesa]]. Un exemplu d'esta mala rellación ye que nuna visita oficial de Mitterrand a Italia, Pertini abandonó precipitadamente Roma, dexando al presidente del Senáu, naquel momentu Francesco Cossiga, por que tratara col francés. A lo último, magar ser [[agnósticu]], destaca la so amistá col [[Papa]] [[Xuan Pablo II]]. Los [[medios de comunicación]] publicaron una historia que cunta que Pertini llamó a Xuan Pablo II nel hospital onde s'atopaba a puntu de morrer y que Clara Voltolina, esposa del ex presidente, torgó la entrada del Papa a l'habitación del enfermu.<ref>[http://es.news.yahoo.com/27022007/185/esposa-pertini-impidio-papa-averase-lecho-muerte.html Noticia en [[Yahoo]].com]</ref> La [[Sandro Pertini#Fundación Sandro Pertini|Fundación Sandro Pertini]] desmintió la noticia. El presidente de la fundación, Pietro Perri, esplicó que Pertini nin siquier foi hospitalizáu, morriendo na so casa. Añedió, que nun se dexó entrar a naide al llechu de muerte del políticu, salvu al presidente Francesco Cossiga. Comentó tamién que n'otra hospitalización de Pertini, en [[1987]], si qu'allegó Xuan Pablo II ensin necesidá de pidi-y lo. El Papa y Pertini viéronse siquier nuna docena d'ocasiones, llegando inclusive a esquiar xuntos.<ref>[http://es.news.yahoo.com/27022007/185/fundacion-sandro-pertini-desmiente-juan-pablo-ii-allegara-lecho-muerte.html Noticia en [[Yahoo]].com]</ref> == Reconocencies == Sandro Pertini recibió diverses reconocencies a lo llargo de la so vida. El más importante foi la Medaya d'Oru al Valor Militar pol so llabor como partisanu. Tamién recibió la Cruz de Guerra y la Medaya d'Oru a los méritos n'Educación, Cultura y Arte.<ref>[http://www.quirinale.it/onorificenze/DettaglioDecorato.asp?idprogressivo=6184&iddecorato=5763 www.quirinale.it] Asignación d'honores</ref> A lo último, foi'l primeru en recibir la reconocencia de la [[Medaya Otto Hahn pola Paz]] de la Sociedá Alemana pa les Naciones Xuníes, que-y foi dada en [[Berlín]] n'avientu de [[1988]]. Amás de les medayes, el [[24 de febreru]] de [[2007]] inaugurar en [[Forlí]] un bustu en bronce de Pertini. Antes, en [[1990]] construyérase un monumentu a Pertini en Milán. La construcción amenó les roxures del [[centru-derecha]] italianu que llegó a pidir la baltadera del monumentu. === Fundación Sandro Pertini === N'el so honor creóse'l [[23 de setiembre]] de [[2002]] en Florencia, a iniciativa se la so esposa Carla Voltolina, la Fundación Sandro Pertini. La fundación márcase como oxetivu caltener vivu l'espíritu y el pensamientu del ex presidente según la organización y espardimientu de los llibros, cuadros y fotografíes y diversos documentos sobre Pertini.<ref>[http://www.fondazionepertini.it/asp/fondazione.asp?IdSez=1 Oxetivos de la Fundación Sandro Pertini na so páxina web, n'italianu]</ref> Antes, el [[20 de xunu]] de [[1995]] creárase na mesma ciudá la ''Asociación Nacional Sandro Pertini'' con unos oxetivos similares a la Fundación.<ref>[http://www.pertini.it/esp_info.HTM Oxetivos de l'Asociación Nacional Sandro Pertini, n'español]</ref> == Ver tamién == * [[Antifascismu]] * [[Partíu Socialista Italianu]] * [[Política d'Italia]] * [[Senador vitaliciu]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == ''Traducíu de la Wikipedia italiana, qu'indica la siguiente bibliografía:'' * {{cita llibru | autor = Angelini, C. | títulu = In viaggio con Pertini | añu = 1985 | editorial = Bompiani | isbn = }} * {{cita llibru | autor = Bisiach, Gianni | títulu = Pertini racconta | añu = 1984 | editorial = Mondadori | isbn = }} * {{cita llibru | autor = Carreti, S., y M. Degli'Innocenti | títulu = Sandro Pertini combattente per la libertà | añu = 1996 | editorial = Lacaita | isbn = }} * {{cita llibru | autor = Ghirelli, Antonio | títulu = Caro Presidente | añu = 1981 | editorial = Rizzoli | isbn = }} * {{cita llibru | autor = Guidotti, M. | títulu = Sandro Pertini, una vita per la libertà | añu = 1988 | editorial = Editalia | isbn = }} * {{cita llibru | autor = Nori, Paolo | títulu = Noi la farem vendetta | añu = 2006 | editorial = Feltrinelli | isbn = }} * {{cita llibru | autor = Pertini, Sandro | títulu = Sandro Pertini, Sei condanne, due evasionite | añu = 1984 | editorial = Mondadori | isbn = }} * {{cita llibru | autor = Uboldi, R. | títulu = Pertini soldato | añu = 1984 | editorial = Bompiani | isbn = }} * {{cita llibru | autor = VV. AA. | títulu = Sandro Pertini nella Storia d'Italia | añu = 1997 | editorial = Lacaita | isbn = }} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikiquote}} * [http://www.fondazionepertini.it Fondazione Sandro Pertini] {{socesión | títulu = [[Presidente d'Italia|Presidente de la República Italiana]] | periodu = [[1978]] – [[1985]]<br />[[Ficheru:Flag of the President of Italy (1965-1990).svg|30px|Bandera d'Italia]] | predecesor = [[Giovanni Leone]] | socesor = [[Francesco Cossiga]]}} {{socesión | títulu = [[Cámara de Diputaos (Italia)|Presidente de la Cámara de Diputaos]] | periodu = [[1968]] – [[1976]]<br />[[Ficheru:Italy-Emblem.svg|30px]]| predecesor = [[Brunetto Bucciarelli-Ducci]] | $ocesor = [[Pietro Ingrao]]}} {{NF|1896|1990|Pertini, Sandro}} {{Tradubot|Sandro Pertini}} [[Categoría:Presidentes d'Italia]] [[Categoría:Políticos y polítiques d'Italia]] [[Categoría:Socialistes d'Italia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Persones de Liguria]] bbjpprbhxps10pvy3e1zdvva65i82cu 3707751 3707583 2022-08-17T10:02:48Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Sandro Pertini}} {{persona}} '''Alessandro Giuseppe Antonio Pertini''' {{nym}}, más conocíu como '''Sandro Petini''', foi un [[políticu]], [[abogáu]] y [[periodista]] [[Italia|italianu]], séptimu [[presidente de la República Italiana]] dende [[1978]] a [[1985]]. Perteneció dende la so mocedá al [[Partíu Socialista Italianu]]. Condergáu a cinco años d'exiliu pol [[Italia fascista|réxime fascista]] de [[Benito Mussolini]], al retornar a Italia desempeñó un papel fundamental na [[Resistencia italiana]]sobremanera col so llamamientu a la [[fuelga xeneral]] del [[25 d'abril]] de [[1945]] en [[Milán]], nel marcu d'una revuelta xeneralizada contra la [[República Social Italiana|ocupación alemana del norte d'Italia]], habiendo yá sío lliberáu, naquelles feches, el centru-sur poles fuercies aliaes qu'avanzaben escontra'l norte tres el so desembarcu en [[Sicilia]]. Participó de manera decisiva na [[Constitución de la República Italiana]] como incuestionable referente de los socialistes, xuntu con otros destacaos políticos del restu de fuercies opuestes al réxime precedente ([[democristianos]], [[comunista|comunistes]], [[Republicanismu|republicanu]]s y miembros del Partíu d'Aición). Ocupó mientres el restu de la so vida importantes cargos institucionales, siendo escoyíu en [[1968]] Presidente de la [[Cámara de Diputaos (Italia)|Cámara de Diputaos]]. Una peramplia mayoría del [[Parllamentu d'Italia]] escoyer séptimu presidente de la República, dende'l [[8 de xunetu]] de [[1978]] hasta'l [[3 de xunetu]] de [[1985]]. Finó na so casa romana'l [[24 de febreru]] de [[1990]]. == Biografía == === La mocedá === Naz nel senu d'una [[familia]] afecha yá que'l so padre yera terrateniente. Amás de polos padres, completaben la familia los cuatro hermanos de Pertini: el [[primoxénitu]] Luigi, [[Pintura artística|pintor]]; la so hermana Marion, que se casó con un [[diplomáticu]] italianu; Giussepe, oficial de carrera y d'últimes Eugenio, deportáu y trágicamente desapaecíu nel [[Campu de concentración de Flossenbürg]] en [[1945]]. Pertini, bien amestáu a la so madre, fai los sos estudios internu nel [[Escuela|colexu]] ''[[Xuan Bosco|Don Bosco]]'' de los salesianos en [[Varazze]]. Prosigue la so educación nel institutu ''[[Gabriello Chiabrera]]'' de [[Savona]], onde tien como profesor al [[filósofu]] [[Adelchi Baratono]], socialista reformista y collaborador de la revista ''Critica Sociale'' (Crítica Social) de [[Filippo Turati]], destacáu ideólogu socialista. Baratono afaya a Pertini el [[socialismu]] ya introducir nos ambientes del [[movimientu obreru]]. Tres el so pasu pol institutu, inscribir na [[Universidá de Xénova]], onde se galardonó en [[xurisprudencia]]. En [[1917]] el mozu Pertini ye llamáu a files como [[alférez]] de complementu, siendo unviáu al mandu d'[[Isonzo]]. Ellí estrémase polos sos actos d'heroísmu: foi compensáu pola Medaya de plata al Valor Militar por haber empobináu, n'agostu de 1917 un asaltu mientres la batalla de la Bainsizza. Sicasí, nun-y foi apurrida la so medaya n'algamando'l poder el [[fascismu]], por causa de la so militancia socialista. Un añu dempués de ser llamáu a files, en [[1918]], ingresa nel Partíu Socialista Italianu, al cual pertenecería tola so vida, salvu curtios periodos. Naquel tiempu treslladar a [[Florencia]], a vivir col so hermanu Luigi y estudiando nel Institutu Universitariu ''Cesara Alfieri'', consiguiendo la so segunda galardona en [[1924]], esta vegada en [[ciencia política|ciencies polítiques]]. En Florencia, tres l'entamu del [[El Fascismu n'Italia|fascismu n'Italia]], entra en contautu con movimientos democráticos y socialistes, conociendo a [[Gaetano Salvemini]], a los hermanos [[Carlo Roselli|Carlo]] y [[Nello Roselli]] y a [[Ernesto Rossi]], toos ellos políticos [[antifascismu|antifascista]]. Nesti periodu, Pertini xuntar al movimientu antifascista ''Italia Llibera'' (Italia Llibre). === L'antifascismu === En [[1922]] el [[Partíu Nacional Fascista]] de Mussolini llegaba al poder, progresivamente los [[partíos políticos]] diríen prohibiéndose. Amás, los militantes d'esquierda seríen escorríos y en munches ocasiones, asesinaos. El Partíu Socialista foi unu de los grupos más escorríos, lo qu'esplica l'antifascismu absoluto de Pertini. ==== La primer condena ==== [[Ficheru:Santostefcarcere.JPG|thumb|250px|L'interior de la cárcel de la isla de Santu Estefano.]] Contrariu dende l'entamu del [[italia fascista|réxime fascista]], inscribir nel [[Partíu Socialista Unitariu]] tres l'asesinatu del [[diputáu]] socialista [[Giacomo Matteotti]]. Pertini, pola so actividá política foi oxetu d'agresiones habituales de los escuadristas fascistes. El [[25 de mayu]] de [[1925]] yera deteníu por distribuyir un panfletu clandestín, ''Sotto il barbaro dominiu fascista'' (Sol bárbaru dominiu fascista), nel que denunciaba la responsabilidá de la [[monarquía]] sobre la instauración del réxime fascista. Ye acusáu de instigación al odiu ente les clases sociales, según l'artículu 120 del [[códigu penal]]. Pertini declaróse l'únicu responsable de la publicación y declaróse dispuestu a siguir la llucha antifascista pol socialismu y la [[llibertá]], magar les condenes que-y impunxeren. El [[3 de xunu]] de [[1925]] foi definitivamente condergáu a ocho meses de cárcel y a pagar una multa. Sicasí, namás quedar en llibertá prosiguió cola so llucha. En [[payares]] de [[1926]], tres el fallíu atentáu d'[[Anteo Zamboni]] contra Mussolini, desamarróse una brutal represión ante los antifascistes. Ante'l clima de violencia, Pertini fuxe de Savona, dirixiéndose a [[Milán]]. Poco dempués, el [[4 d'avientu]] de [[1926]], cola proclamación de les lleis escepcionales, ye condergáu a cinco años de cárcel pola so oposición al réxime, na pequeña [[islla]] de [[isla de Santu Estefano|Santu Estefano]]. ==== El [[exiliu]] ==== [[Ficheru:Sandro Pertini.gif|thumb|left|250px|Sandro Pertini nos años 1920.]]Pa escapar de la so captura, Pertini fuxe'l [[12 d'avientu]] de [[1926]] a [[Francia]] con [[Filippo Turati]] nel [[automóvil|coche]] de [[Carlo Rosselli]] y [[Adriano Olivetti]]. Dempués de pasar unos meses en [[París]], establezse definitivamente en [[Niza]], convirtiéndose n'unu de los máximos esponentes de los exiliaos. Realiza una intensa propaganda contra'l réxime fascista, con escritos y conferencies. En [[abril]] de [[1926]] instaló na so casa de Niza una [[Radio (mediu de comunicación)|radio]] clandestina, cola idea de caltenese en contautu colos sos compañeros italianos. Descubiertu pola policía francesa, ye condergáu a un mes de reclusión, quedando dempués en llibertá condicional. El so exiliu francés terminó en marzu de [[1929]]. Parte de Niza con un pasaporte falsu, col nome de Roncaglia Luigi y traviesa la frontera dende la estación de Chiasso, en [[Suiza]]. Asina, el [[26 de marzu]] de [[1929]] vuelve triar territoriu italianu. ==== La captura ==== Tres el so regresu clandestín a Italia, ye deteníu en [[Pisa]] el [[14 d'abril]] de [[1929]] al ser reconocíu na Avenida Vittorio Emanuele, actual Avenida Italia. El [[30 de payares]] foi condergáu pol Tribunal Especial pa la seguridá del Estáu a 10 años y 9 meses de reclusión. Mientres el procesu Pertini refugó defendese. Al pronunciase la sentencia, alzóse glayando: ''Embaxo'l fascismu. Viva'l socialismu.'' [[Ficheru:Sandro Pertini5.jpg|thumb|right|250px|Sandro Pertini.]]Foi encarceláu de nuevu na islla de Santu Estefano, pero dempués de dos años, el [[10 d'avientu]] de [[1930]] ye tresferíu, por causa de la so precaria salú, al penal de [[Turi]], na [[Provincia de Bari]]. Ellí conoz al [[comunista]] [[Antonio Gramsci]], que se convierte n'amigu y confidente de Pertini mientres la reclusión. El so salú obligó a un nuevu treslláu, esta vegada a un hospital de [[Pianosa]]. Sicasí, el so estáu nun ameyoró, hasta tal puntu que la so madre presentó demanda de gracia a les autoridaes. Pertini, al nun reconocer l'autoridá fascista, refugó la demanda de gracia con pallabres perdures, tantu pa la so madre como pal presidente del Tribunal Especial. El [[10 de setiembre]] de [[1935]] ye tresferíu a [[Ponza]] como prisioneru políticu. Cinco años dempués, el [[20 de setiembre]] de [[1940]] condérgase-y a otros cinco años de confinamientu, parte de los cualos les pasa ente Ponza y [[Ventotene]] onde s'atopa, ente otros, a los políticos [[Altiero Spinelli]] y [[Ernesto Rossi]]. === La Resistencia partisana === Mientres la so cautiverio, españara la [[Segunda Guerra Mundial]] el [[1 de setiembre]] de [[1939]]. La Italia fascista caltúvose neutral nun primer momentu, pero tres la invasión de Francia per parte de l'[[Alemaña Nazi]], el [[10 de xunu]] de [[1940]] Italia declaraba la guerra a los [[Aliaos (Segunda Guerra Mundial)|Aliaos]]. En [[xunetu]] de [[1943]] los aliaos invaden [[Sicilia]]. El [[Rei d'Italia]], [[Víctor Manuel III]], ordena encarcelar a Mussolini y noma al mariscal [[Pietro Badoglio]] xefe de gobiernu. Mientres, los presos políticos antifascistes salen en llibertá. ==== La torna a la llibertá y a la llucha ==== El [[7 d'agostu]] de 1943 Pertini vuelve ser llibre, participando de momentu na llucha antifascista. D'esta miente, participa en Roma, nos combates del [[8 de setiembre]] del mesmu añu contra los alemanes, furiosos pola paz roblada por Badoglio. Llucha nestos combates xunto a [[Luigi Longo]], [[Emilio Lussu]] y [[Giuliano Vassalli]]. [[Ficheru:Sandro Pertini27.jpg|thumb|left|250px|Pertini saludando al ensame presente mientres una visita a [[América Llatina]] en 1981.]]En plena llucha partisana ye prindáu poles [[SS]], xunto a [[Giuseppe Saragat]], siendo condergáu a muerte pola so actividá partisana. Sicasí, la sentencia nun se cumple gracies a l'aición d'un grupu partisanu de los Grupos d'Aición Patriótica, que, el [[24 de xineru]] de [[1944]], dexa la so fuga mientres la so detención na cárcel de Regina Coeli. Tres la so nueva lliberación, parte dende Roma a [[Milán]], pa participar viviegamente na [[Resistencia italiana|Resistencia]] como miembru del [[Comité de Lliberación Nacional (Italia)|Comité de Lliberación Nacional]] y col intentu políticu de reorganizar el partíu socialista. Tres la lliberación de Roma en [[xunetu]] de [[1944]], ye riquíu na ciudá por [[Pietro Nenni]]. Pa llegar hasta ella, Pertini tenía de viaxar a [[Xénova]], ciudá ocupada poles tropes fascistes, pa entrar en contautu col monárquicu [[Edgardo Sogno]], que-y debe poner en contautu colos aliaos pa face-y entrar en Roma por aciu un vuelu dende [[Córcega]]. Sicasí, al llegar a Xénova, afaya que Sogno yá partió escontra Córcega. Atopándose abandonáu marcha a [[La Spezia]], ciudá na que contactara yá con dellos partisanos. D'ellí cólase a [[Florencia]], en solitariu y a cuerpu. En Florencia, entra en contautu col profesor [[Gaetano Pieraccini]], nel so estudiu de la cai Cavour. Gracies a Pieraccini, Pertini atopa abellugu na cai Ghibellina. Dempués de la lliberación de la ciudá cola finalmente escontra Roma. ==== Vuelta al norte y lliberación de Milán ==== Al llegar a Roma entiende llueu que la so presencia ellí ye inútil, amosando la so intención de colar de nuevu al norte, yá que yera secretariu del Partíu Socialista en tola Italia ocupada y formaba parte del Comité de Lliberación del Alta Italia en representación de los socialistes. Fuéron-y suministraos unos documentos falsos, col nome de Nicola Durano y n'avión viaxa de [[Nápoles]] a [[Lyon]], d'ende a [[Dijon]] y, una vegada llegáu a [[Chamonix]], entra en contautu cola [[resistencia francesa]]. Cola so ayuda travesó la frontera escontra Italia pa entrar en contautu colos partisanos del Valle d'Aosta. Pasó por [[Aosta]], y dempués por [[Ivrea (ciudá)|Ivrea]], hasta Turín, evitando pel camín a patrullar y los puestos alemanes. En [[abril]] de [[1945]] tuvo, xunto a [[Leo Valiani]] y [[Luigi Longo]], ente los organizadores de la insurrección de Milán. El [[miércoles]] [[25 d'abril]] de [[1945]] foi'l mesmu Pertini a proclamar na radio<ref>[http://www.pertini.it/cesp/audio_01.htm CESP Centro Espositivo Sandro Pertini] Audiu dell'annuncio radiofonico</ref> la fuelga xeneral insurrecional de la ciudá: [[Ficheru:Sandro Pertini23.jpg|thumb|right|250px|Pertini na [[Gran Muralla China]], 1980.]]{{cita|«Lavoratori! Sciopero generale contro l'occupazione tedesca, contro la guerra fascista, per la salvezza delle nostre terre, delle nostre case, delle nostre officine. Come a Genova y Torino, ponete i tedeschi di fronte al dilemma: arrendersi o perire.»}} Que la so traducción sería: {{cita|¡Trabayadores! Fuelga xeneral contra la ocupación alemana, contra la guerra fascista, pola salvación de les nueses tierres, de les nueses cases, de les nueses oficines. Como en Xénova y Turín, ponéi a los alemanes de frente al dilema: rindise o morrer.}} El mesmu 25 d'abril axunta'l Comité de Lliberación Nacional del Alta Italia nel colexu de los salesianos na Vía Copernico en Milán. Presidíu por Longo, [[Emilio Sereni]], Pertini y Valiani el Comité decretó, de siguío d'un fallíu intentu de mediación del cardenal [[Alfredo Ildefonso Schuster]], la condena a muerte de Benito Mussolini. Namás producise la muerte del dictador, Pertini escribe nuna columna de ''Avanti!'': {{cita|[...]Mussolini si comportò come un vigliacco, senza un xestu, senza una parola di fierezza. Presentendo l'insurrezione si yera rivolto al cardinale arcivescovo di Milano chiedendo di potersi ritirare in Valtellina con tremila dei suoi. Ai partigiani che lo arrestarono offrì un impero, che non aveva. Ancora all'peracabo momentu piativa di aver salva la vita per parlare alla radio y denunciara Hitler che, a suo parere, lo aveva tradito nove volte [...].<ref>''A Milano y a Torino nella fiammata insurrezionale'', en ''Avanti!'', 6 de mayu de 1945</ref>}} Que la so traducción sería: {{cita|Mussolini portóse como un cobarde, ensin un xestu, ensin una pallabra de fiereza. Presintiendo la insurrección dirixiérase al cardenal arzobispu de Milán pidiendo poder retirase a Valtellina con trés mil de los suyos. A los partisanos que lu arrestaron ufiertó un imperiu, que nun tenía. Inclusive nel últimu momentu clamiaba que-y salvaren la vida pa falar na radio y denunciar a Hitler que, a la so paecer, traicionar nueve veces [...].}} Según Pertini, la emoción amosada mientres la lliberación de Milán fueron una esperiencia que confirmaron la so idea de la capacidá del pueblu italianu de cumplir les más grandes coses sía cual fora l'ánimu pol soplíu de la llibertá y el socialismu. De cutiu recordaba melancólicamente que, el 25 d'abril mientres participaba na fiesta de la lliberación, el so hermanu menor Eugenio, yera asesináu nun campu de concentración. [[Ficheru:Sandro Pertini e Papa Giovanni Paolo II.jpg|thumb|left|250px|Pertini col papa [[Xuan Pablo II]].]]El [[8 de xunu]] de [[1946]] casóse cola periodista y partisana [[Carla Voltolina]], a la que conoció mientres la lliberación de Milán. === La carrera política na Italia [[república|republicana]] === El final de la Segunda Guerra Mundial solmenó duramente la estructura política italiana. El Rei Víctor Manuel III foi obligáu a abdicar, xubiendo al tronu'l so fíu [[Humberto II]]. Sicasí, l'ascensu al poder de Mussolini desprestixara a la monarquía. Por ello, nun [[referendu]] celebráu'l [[2 de xunu]] de [[1946]] la mayoría de los italianos decantar pola república, instaurando un [[Política d'Italia|sistema de gobiernu]] que persiste na actualidá. ==== La posguerra ==== En [[abril]] de [[1945]], Pertini convertir en secretariu nacional del Partíu Socialista Italianu d'Unidá Proletaria, denominación tomada pol Partíu Socialista Italianu (PSI) ente 1943 y [[1947]]. Permanecería nesi cargu hasta [[agostu]] de [[1946]]. Mientres, la PSI travesaba graves problemes internos. Nel XXV Congresu del partíu, celebráu en Roma dende'l [[9 de xineru|9]] al [[13 de xineru]], Pertini destacar por intentar evitar la dixebra de la corriente reformista liderada por [[Giuseppe Saragat]]. Magar los sos esfuercios como mediador, la dixebra peracábase, naciendo'l ''Partito Socialista dei Lavoratori Italiani'', futuru [[Partíu Socialista Democráticu Italianu]]. Magar la so intención de xunir nun mesmu frente a tol socialismu, defendió l'autonomía de la PSI frente al [[Partíu Comunista Italianu]]. En tal sentíu, oponer al [[Frente Democráticu Popular (Italia)|Frente Democráticu Popular]] que xune a la PSI y al PCI pa les eleiciones de [[1948]]. La so posición foi minoritaria, dientro del partíu prevalez la del líder Pietro Nenni, partidariu del Frente. [[Ficheru:Sandro Pertini e Madre Teresa di Calcutta.jpg|thumb|right|250px|El políticu con [[Teresa de Calcuta]].]]Ye escoyíu diputáu socialista de l'[[Asamblea Constituyente]],<ref>[http://legislature.camera.it/chiosco.asp?cp=1&position=Assemblea%20Costituente\I%20Costituenti&content=altre_sezioni/assemblea_costituente/composizione/costituenti/framedeputato.asp?Deputato=1d4610 Camera.it Dati personali y incarichi nella Costituente]</ref> encargada de redactar la [[Constitución d'Italia]]. Pertini participó viviegamente na escritura del Títulu I, referente a los [[derechos civiles]]. Dende l'entamu de la etapa republicana, foi adversu a les [[amnistía|amnistíes]] a los criminales fascistes. Na Primer Llexislatura ye nomáu [[senador]] gracies a la tercer disposición transitoria de la Constitución de la Républica italiana, convirtiéndose nel líder del grupu socialista nel [[Senáu d'Italia|Senáu]]. El [[27 de marzu]] de [[1949]], mientres la 583ª sesión senatorial, declaró'l votu contrariu de la PSI de l'adhesión del [[país]] al Tratáu del Atlánticu Norte, soporte de la [[OTAN]]. Encontó'l so votu en contra en que según él yera un preséu de guerra y antisoviético que namái sirvía pa estremar Europa. Dempués del so entamu parllamentariu, foi reelixíu como miembru de la [[Cámara de Diputaos (Italia)|Cámara de Diputaos]] en [[1953]], [[1958]], [[1963]], [[1968]], [[1972]] y [[1976]], polos colexos de [[Xénova]]-[[Imperia]]-[[La Spezia]]-[[Savona]]. Mientres el so llabor como [[diputáu]] ocupó diversos cargos: presidente de la Comisión Parllamentaria pa los Asuntos Internos, dempués pa los Asuntos Constitucionales y en 1963 vicepresidente de la Cámara. Finalmente, de [[1968]] a [[1976]] sería'l presidente. Na primer ocasión foi escoyíu presidente de la cámara con 364 votos de 583 posibles y na segunda con 519 de 615 posibles. Asoceder nel cargu'l comunista [[Pietro Ingrao]]. Nesta etapa como diputáu, Pertini demostró públicamente'l so refugu al partíu neo fascista [[Movimientu Social Italianu]], amosándose absolutamente contrariu a la celebración d'un congresu d'esi partíu en Xénova en [[1960]], dientro del panorama políticu de collaboración del Movimientu col gobiernu de [[Fernando Tambroni-Armaroli]]. Denunció na Cámara de Diputaos la dura represión de les fuercies del orde contra los manifestantes. Estos enfrentamientos causaríen dempués la muerte de dellos manifestantes lo que causaría la cayida del gobiernu de Armaroli. Na primavera de [[1978]], mientres el secuestru d'[[Aldo Moro]], foi unu de los pocos políticos socialistes que defendió la llinia de firmeza contra les [[Brigaes Rojas]]. ==== La presidencia de la República ==== [[Ficheru:Quirinale palazzo e obelisco con dioscuri Roma.jpg|thumb|250px|El ''palazzo del Quirinale'' ye la residencia oficial de los presidentes d'Italia, sicasí, Pertini siguió viviendo nel so apartamentu romanu.]] N'Italia, el [[presidente d'Italia|presidente]], con poderes puramente representativos, ye escoyíu pol Parllamentu, nuna xunta conxunta de los dos cámares. Nos trés primeres votaciones tien de llograse una mayoría de dos tercios. Nes siguientes basta con una mayoría absoluta. De normal, los partíos políticos van apautando'l candidatu según avanza la votación. D'esa manera, la eleición puede retrasase dellos díes ya inclusive selmanes. La eleición del séptimu presidente empezó'l [[29 de xunu]] de [[1978]], tres la dimisión de [[Giovanni Leone]]. Pertini foi escoyíu presidente na decimosesta votación con 832 votos sobre 995, esto ye, una amplia mayoría, ello ye que la más amplia de tola [[historia d'Italia]]. Nes votaciones anteriores Pertini llograra solamente un puñáu de votos. Nes primeres votaciones, destacáronse trés nomes, [[Guido Gonella]], de la [[Democracia Cristiana (Italia)|Democracia Cristiana]], [[Giorgio Amendola]], comunista y Pietro Nenni, socialista. Los partíos van retirando los sos candidatos menos los comunistes que caltienen a Amendola, que nun sale escoyíu pol altu númberu d'astenciones. Nes últimes votaciones, los socialistes intenten proponer a [[Francesco De Martino]], ensin consiguir el consensu. Namái Pertini llogra xunir los votos de los trés grandes partíos, siendo asina escoyíu'l [[8 de xunetu]] de [[1978]]. Permanecería nel cargu hasta [[1985]]. Dempués de realizar el xuramentu como presidente, nel so discursu de invistidura<ref>[https://web.archive.org/web/20070204115749/http://www.camera.it/_presidenti/schede/per001.htm Camera.it] Xuramentu y discursu de invistidura</ref> recordó al so compañeru de cárcel y amigu [[Antonio Gramsci]] y declaró la necesidá de poner fin a la violencia terrorista que naquellos díes afaraba Italia. Pa ello recordó'l tráxicu asesinatu de Aldo Moro cometíu poles Brigaes Rojas. Mientres el so mandatu, contribuyó a forxar una figura de presidente como emblema de la unidá del pueblu italianu. Gracies a la so estatura moral, consiguió atraer a los ciudadanos a les instituciones, nun momentu difícil conocíu como los ''anni di piombo'' (años de plomu). Nos [[años 1970|años setenta]], el desencantu cola política yera total, la violencia xubía rápido, per un sitiu les Brigaes Rojas y por otru la [[estrema derecha]] y la [[Operación Gladio]]. La llegada a la presidencia de Pertini y el so espíritu de moderador, consiguieron acabar en parte cola violencia, devolviendo la tranquilidá al país. [[Ficheru:Sandro Pertini e Frank Sinatra.jpg|thumb|left|250px|Pertini con [[Frank Sinatra]].]]La so figura ta amestada a la llegada de momentos felices pal pueblu italianu, tres un llargu periodu de sufrimientu que dacuando viltaba. De cutiu recuérdase la so presencia en [[Madrid]] na final de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1982]] o como tuvo presente nes xeres de salvamentu d'un neñu de seis años cayíu a un pozu, que terminaría morriendo conmocionando a la sociedá italiana. El [[23 de payares]] de [[1980]] asocedió un terremotu en [[Irprina]]. Pocos díes dempués, sosprendentemente, Pertini denunció la ineficacia ya impotencia del Estáu ante'l desastre nun programa de televisión. Amás, denunció a los políticos qu'especularen sobre la desgracia, como yá asocedió n'otru terremotu acaecíu en [[1968]] en [[Sicilia]].<ref>[https://web.archive.org/web/20060506075059/http://www.23novembre1980.it/?p=19 www.23novembre1980.it] Sitiu en memoria del terremotu irpino</ref> Como presidente de la República nomó a cinco [[senador vitaliciu|senadores vitalicios]], el máximu que-y dexaba la [[s:Constitución de la República Italiana#Artículu 59|Constitución nel so artículu 59]]. Lo senadores fueron el políticu ya historiador [[Leo Valiani]], l'actor [[Eduardo De Filippo]], la política y partisana [[Camiya Ravera]] (primer [[muyer]] en recibir esti cargu), el críticu lliterariu y rector [[Carlo Bo]] y el filósofu [[Norberto Bobbio]]. Pertini participó viviegamente nel entierru del políticu comunista [[Enrico Berlinguer]] en [[1984]], hasta'l puntu de partir escontra Roma con un vuelu presidencial pa escoltar al cortexu aciagu. [[Leonilde Iotti]] estimó públicamente la presencia de Pertini dende'l palcu d'autoridaes, consiguiendo un fuerte aplausu de los presentes. De la mesma, participó en [[1981]] nel cortexu aciagu del presidente [[Exiptu|exipciu]] [[Anwar el-Sadat]], asesináu por unos fanáticos. Aprovechando'l so puestu, enfrentóse direutamente a la [[mafia]], denunciáu la "nefasta actividá contra la humanidá" y previniendo siempres a nun confundir los fenómenos criminales de la mafia, de la [[camorra]], de la [['Ndrangheta]] colos llugares y poblaciones nos que ta presente. Nel discursu del fin d'añu de [[1982]] comenta espresamente'l problema mafiosu, recordando la figura del diputáu [[Pio La Torre]] y el xeneral [[Carlo Alberto Dalla Chiesa]]: [[Ficheru:Sandro Pertini e Nancy Reagan.jpg|thumb|left|250px|[[Nancy Reagan]] y Pertini en 1985.]]{{cita|«Vi sono altri mali che tormentano il popolo italianu: la camorra y la mafia. Quello che sta succedendo in Sicilia veramente ci fa inorridire. Vi sono morti quasi ogni giorno. Bisogna stare attenti a quello che avviene in Sicilia y in Calabria y che avviene anche cola camorra a Napoli. Bisogna fare attenzione a non confondere il popolo sicilianu, il popolo calabrese ed il popolo napoletano cola camorra o cola mafia. Sono una minoranza i mafiosi. Y sono una minoranza anche i camorristi a Napoli. Prova ne sia questo: quando è stato assassinato Pio La Torre, vi yera tutta Palermo intorno al suo feretro. Quando è stato assassinato il xen. Dalla chiesa, cola sua dolce, soave compagna, che è stata più volte qui a trovarmi, proprio in questo studio, tutta Palermo si è stretta intorno ai due feretri per protestara. Quindi il popolo sicilianu, il popolo calabrese ed il popolo napoletano sono contro la camorra y contro la mafia.»<ref>[http://www.quirinale.it/ex_presidenti/Pertini/mess_fineanno/pertini_m1982.htm www.quirinale.it] Sandro Pertini, Mensaxe de fin d'añu a los italianos, Palazzo del Quirinale [[31 d'avientu]] de [[1982]]</ref>}} Una traducción averada sería: {{cita|Equí tán otros males qu'acoraden al pueblu italianu: la camorra y la mafia. Aquello que ta asocediendo en Sicilia verdaderamente fainos espantar. Hai muertos casi acaldía. Hai que tar sollertes a aquello qu'asocede en Sicilia y en Calabria y qu'asocede tamién cola camorra en Nápoles. Hai qu'emprestar atención en nun confundir al pueblu sicilianu, al pueblu calabrés y al pueblu napolitanu cola camorra en Nápoles. Son una minoría los mafiosos. Y son una minoría tamién los gresqueros en Nápoles. Prueba d'esto: cuando foi asesináu Pio La Torre, ende taba toa Palermo xunto a la so féretro. Cuando foi asesináu'l xeneral Dalla Chiesa, cola so muyer, nidia compañía, que foi munches vegaes quien m'atopó, precisamente nesti despachu, toa Palermo apertar xunto a los dos féretros pa protestar. Poro, el pueblu calabrés y el pueblu napolitanu tán contra la camorra y contra la mafia.}} [[Ficheru:Sandro Pertini con i Principi di Galles.jpg|thumb|right|250px|[[Carlos de Gales]], la so entós esposa [[Lady Di]] y Pertini en 1985.]] Na so llucha contra la mafia, eslleió'l conseyu municipal de [[Limbadi]] (na provincia [[Vibo Valentia]]) en [[1983]] porque fuera escoyíu un xefe mafiosu. Nel discursu de fin d'añu del 1983 volvería aprofiar la so idea de nun confundir los llugares coles mafies, comparando éstes con una enfermedá nun cuerpu sanu. Amás, nel discursu, allabó llargamente al pueblu sicilianu.<ref>[http://www.quirinale.it/ex_presidenti/Pertini/mess_fineanno/pertini_m1982.htm www.quirinale.it] Sandro Pertini, Mensaxe de fin d'añu a los italianos, Palazzo del Quirinale 31 d'avientu de [[1983]]</ref> La presidencia de Pertini favoreció l'ascensu del primer socialista al poder. En 1983 decide encargar gobiernu a [[Bettino Craxi]], que ye sofitáu pol [[pentapartito (Italia)|pentapartito]]. Por dos años y per primer vegada na historia italiana, fueron socialistes tantu'l presidente como'l [[Primer Ministru d'Italia|primer ministru]]. Sicasí, el presidente tuvo diversos enfrentamientos con Craxi. Pertini nun aceptaba la manera de faer política de Craxi, como por casu, nel XLII Congresu del Partíu Socialista Italianu, celebráu en [[Verona]], cuando Craxi foi escoyíu por aclamación secretariu xeneral del partíu en cuenta de cola típica votación. Los enfrentamientos ente los dos políticos caltuviéronse, en cualquier manera, siempres dientro d'un ambiente de cordialidá y respetu. [[Antonio Ghirelli]], entós voceru de la presidencia, cunta l'anécdota de que cuando a Craxi encargóse-y formar gobiernu, ésti foi al Palaciu presidencial vistíu con [[jeans|vaqueros]], lo que fadió a Pertini al nun consideralo un vestuariu fayadizu pa la situación.<ref>[http://www.napoli.repubblica.it/speciali/volti/precedenti/031206.html Il mestiere di testimone, da Togliatti a Pertini y Craxi]</ref> Mientres el so mandatu eslleió en dos causes el parllamentu, convocando eleiciones en [[1979]] y [[1983]]. Mandó formar gobiernu a [[Giulio Andreotti]], [[Francesco Cossiga]] por dos vegaes, [[Arnaldo Forlani]], [[Giovanni Spadolini]] por dos vegaes, [[Amintore Fanfani]] y d'últimes el yá comentáu nomamientu de Craxi. Tamién nomó a trés xueces del Tribunal Constitucional, Virgilio Andrioli, Giuseppe Ferrari y Giovanni Conso. El so constante guarda na vida pública foi probablemente'l motivu de la so gran popularidá, nos momentos cruciales de los sos siete años de mandatu, tantu nes difíciles como nes bones situaciones. Foi unu de los presidentes más amaos polos italianos, pol so gran carisma, pola so ironía y pol so estilu francu y direutu. ==== Senador vitaliciu ==== [[Ficheru:Palazzo Madama - Roma.jpg|250px|thumb|[[Palazzo Madama]], sede del [[Senáu d'Italia]]]] El [[29 de xunu]] de [[1985]], poco antes del fin llegal del so mandatu, dimite, dexando'l puestu de Presidente tres casi siete años nel cargu. Asoceder el [[democristiano]] Cossiga. Al concluyir el so mandatu convirtióse como los sos predecesores en senador vitaliciu. L'únicu encargu oficial qu'ocupó a partir de 1985 foi la presidencia de la Fundación d'Estudios Históricos "Filippo Turati", constituyida en Florencia en 1985 coles mires de caltener el patrimoniu documental del socialismu italiano. Mientres la Presidencia y dempués d'ella nun anovó'l carné del Partíu Socialista, dexando asina de formar parte del partíu, ensin dexar de ser por ello fondamente socialista. La nueche del 24 de febreru de 1990, con 93 años d'edá, fina en Roma nel so apartamentu priváu, una bufarda asitiada sobre la [[Fontana de Trevi]]. == Rellaciones con políticos y otres personalidaes == [[Ficheru:Sandro Pertini funerale Berlinguer.jpg|thumb|250px|Pertini mientres el funeral d'[[Enrico Berlinguer]], secretariu xeneral del PCI ente [[1972]] y [[1984]].]] Pertini, magar amosara contrariu a una unión ente socialistes y comunistes, siempres caltuvo una bona rellación colos miembros del Partíu Comunista, como demostró nel entierru d'[[Enrico Berlinguer]]. Amás, siempres tuvo un espíritu de mediador y conciliador col restu de les fuercies polítiques. Esto refléxase nuna frase pronunciada pol [[periodista]] [[Indro Montanelli]]: {{cita|«Non è necessario essere socialisti per amara Pertini. Qualunque cosa egli dica o faccia, odora di pulizia, di lealtà y di sincerità»<ref>[http://cronologia.leonardo.it/storia/biografie/pertini.htm Il presidente piu'amato dagli italiani]</ref>}} Traducíu aprosimao: {{cita|Nun ye necesariu ser socialista p'amar a Pertini. Cualquier cosa de les que diga o faiga, güel a llimpiu, a llealtá y a sinceridá}} Sicasí, polo xeneral nun caltuvo bien bona rellación colos sos compañeros de partíu. Amás de los yá comentaos enfrentamientos con Craxi, nun dexaba a casi nengún compañeru indiferente. Dicía d'él el so compañeru [[Riccardo Lombardi]]: {{cita|Corazón de lleón, celebru de pita<ref>[https://web.archive.org/web/20070928105455/http://www.articolo21.info/notizia.php?id=876 Artículu del "[[L'Espresso]]"] de [[Giampaolo Pansa]]</ref>}} Estos enfrentamientos fixeron que Pertini fora alloñándose pasu ente pasu del Partíu Socialista, nel que, per otra parte, nun dirixó nenguna corriente y grupu magar la so gran popularidá. Como [[xefe d'estáu]] d'Italia, Pertini caltuvo contactos con dirixentes políticos estranxeros. Con [[François Mitterrand]], [[presidente de Francia]] a partir de [[1981]] caltuvo siempres una mala rellación, al disgusta-y a Pertini les [[François Mitterrand#Cuarta República|actuaciones de Mitterrand]] na [[Cuarta República Francesa]]. Un exemplu d'esta mala rellación ye que nuna visita oficial de Mitterrand a Italia, Pertini abandonó precipitadamente Roma, dexando al presidente del Senáu, naquel momentu Francesco Cossiga, por que tratara col francés. A lo último, magar ser [[agnósticu]], destaca la so amistá col [[Papa]] [[Xuan Pablo II]]. Los [[medios de comunicación]] publicaron una historia que cunta que Pertini llamó a Xuan Pablo II nel hospital onde s'atopaba a puntu de morrer y que Clara Voltolina, esposa del ex presidente, torgó la entrada del Papa a l'habitación del enfermu.<ref>[http://es.news.yahoo.com/27022007/185/esposa-pertini-impidio-papa-averase-lecho-muerte.html Noticia en [[Yahoo]].com]</ref> La [[Sandro Pertini#Fundación Sandro Pertini|Fundación Sandro Pertini]] desmintió la noticia. El presidente de la fundación, Pietro Perri, esplicó que Pertini nin siquier foi hospitalizáu, morriendo na so casa. Añedió, que nun se dexó entrar a naide al llechu de muerte del políticu, salvu al presidente Francesco Cossiga. Comentó tamién que n'otra hospitalización de Pertini, en [[1987]], si qu'allegó Xuan Pablo II ensin necesidá de pidi-y lo. El Papa y Pertini viéronse siquier nuna docena d'ocasiones, llegando inclusive a esquiar xuntos.<ref>[http://es.news.yahoo.com/27022007/185/fundacion-sandro-pertini-desmiente-juan-pablo-ii-allegara-lecho-muerte.html Noticia en [[Yahoo]].com]</ref> == Reconocencies == Sandro Pertini recibió diverses reconocencies a lo llargo de la so vida. El más importante foi la Medaya d'Oru al Valor Militar pol so llabor como partisanu. Tamién recibió la Cruz de Guerra y la Medaya d'Oru a los méritos n'Educación, Cultura y Arte.<ref>[http://www.quirinale.it/onorificenze/DettaglioDecorato.asp?idprogressivo=6184&iddecorato=5763 www.quirinale.it] Asignación d'honores</ref> A lo último, foi'l primeru en recibir la reconocencia de la [[Medaya Otto Hahn pola Paz]] de la Sociedá Alemana pa les Naciones Xuníes, que-y foi dada en [[Berlín]] n'avientu de [[1988]]. Amás de les medayes, el [[24 de febreru]] de [[2007]] inaugurar en [[Forlí]] un bustu en bronce de Pertini. Antes, en [[1990]] construyérase un monumentu a Pertini en Milán. La construcción amenó les roxures del [[centru-derecha]] italianu que llegó a pidir la baltadera del monumentu. === Fundación Sandro Pertini === N'el so honor creóse'l [[23 de setiembre]] de [[2002]] en Florencia, a iniciativa se la so esposa Carla Voltolina, la Fundación Sandro Pertini. La fundación márcase como oxetivu caltener vivu l'espíritu y el pensamientu del ex presidente según la organización y espardimientu de los llibros, cuadros y fotografíes y diversos documentos sobre Pertini.<ref>[http://www.fondazionepertini.it/asp/fondazione.asp?IdSez=1 Oxetivos de la Fundación Sandro Pertini na so páxina web, n'italianu]</ref> Antes, el [[20 de xunu]] de [[1995]] creárase na mesma ciudá la ''Asociación Nacional Sandro Pertini'' con unos oxetivos similares a la Fundación.<ref>[http://www.pertini.it/esp_info.HTM Oxetivos de l'Asociación Nacional Sandro Pertini, n'español]</ref> == Ver tamién == * [[Antifascismu]] * [[Partíu Socialista Italianu]] * [[Política d'Italia]] * [[Senador vitaliciu]] == Bibliografía == ''Traducíu de la Wikipedia italiana, qu'indica la siguiente bibliografía:'' * {{cita llibru | autor = Angelini, C. | títulu = In viaggio con Pertini | añu = 1985 | editorial = Bompiani | isbn = }} * {{cita llibru | autor = Bisiach, Gianni | títulu = Pertini racconta | añu = 1984 | editorial = Mondadori | isbn = }} * {{cita llibru | autor = Carreti, S., y M. Degli'Innocenti | títulu = Sandro Pertini combattente per la libertà | añu = 1996 | editorial = Lacaita | isbn = }} * {{cita llibru | autor = Ghirelli, Antonio | títulu = Caro Presidente | añu = 1981 | editorial = Rizzoli | isbn = }} * {{cita llibru | autor = Guidotti, M. | títulu = Sandro Pertini, una vita per la libertà | añu = 1988 | editorial = Editalia | isbn = }} * {{cita llibru | autor = Nori, Paolo | títulu = Noi la farem vendetta | añu = 2006 | editorial = Feltrinelli | isbn = }} * {{cita llibru | autor = Pertini, Sandro | títulu = Sandro Pertini, Sei condanne, due evasionite | añu = 1984 | editorial = Mondadori | isbn = }} * {{cita llibru | autor = Uboldi, R. | títulu = Pertini soldato | añu = 1984 | editorial = Bompiani | isbn = }} * {{cita llibru | autor = VV. AA. | títulu = Sandro Pertini nella Storia d'Italia | añu = 1997 | editorial = Lacaita | isbn = }} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{wikiquote}} {{socesión | títulu = [[Presidente d'Italia|Presidente de la República Italiana]] | periodu = [[1978]] – [[1985]]<br />[[Ficheru:Flag of the President of Italy (1965-1990).svg|30px|Bandera d'Italia]] | predecesor = [[Giovanni Leone]] | socesor = [[Francesco Cossiga]] | títulu2 = [[Cámara de Diputaos (Italia)|Presidente de la Cámara de Diputaos]] | periodu2 = [[1968]] – [[1976]]<br />[[Ficheru:Italy-Emblem.svg|30px]] | predecesor2 = [[Brunetto Bucciarelli-Ducci]] | socesor2= [[Pietro Ingrao]] }} {{NF|1896|1990|Pertini, Sandro}} [[Categoría:Políticos y polítiques d'Italia]] [[Categoría:Presidentes d'Italia]] [[Categoría:Socialistes d'Italia]] [[Categoría:Persones de Liguria]] hpsdsfayvp4bsnfs5f8jfr4bwz8xuxx Categoría:Tenistes d'España 14 116949 3707862 2332846 2022-08-17T11:52:37Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Tenistes d'Europa|España]] [[Categoría:Tenistes por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] g7gc59rtbmr3afb62sox6s1ntvx4gku Costa-Gavras 0 117055 3707798 3387545 2022-08-17T11:19:12Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña-Gavras => Costa-Gavras wikitext text/x-wiki {{Correxir}} {{persona}} '''Konstantinos Gavras''', llamáu '''Costa-Gavras''', ye un [[Direutor de cine|direutor]] de [[cine]] [[Francia|francu]]-[[Grecia|griegu]], nacíu en Lutra-Iraias, [[Atenes]], [[Grecia]], el [[13 de febreru]] de [[1933]]. Cada [[película]] que dirixe sírvelu pa faer patente'l so compromisu [[políticu]]. Na so primer dómina dedicar al ''[[Suspense (xéneru)|thriller]]'' políticu y el [[Drama (cine)|drama]] sentimental, nos últimos años dedícase más a la [[ficción]] social. == Biografía == Cuando dexa [[Atenes]] pa dir a [[París]], llicencióse en [[lliteratura]]. Depués entra nel Institutu d'Altos Estudios Cinematográficos (IDHEC) y trabaya d'ayudante de [[Henri Verneuil]], [[Jacques Demy]] y [[René Clément]]. La película ''[[Le Jour et l'heure]]'', de René Clément, na que trabaya d'ayudante, déxa-y conocer a [[Simone Signoret]] y [[Yves Montand]], colos que va trabar una amistá duradera. En lleendo'l llibru ''[[Los raíles de la muerte]]'' de [[Sébastien Japrisot]], escribió'l [[guión de cine|guión]] y consiguió interesar al productor [[Julien Derode]]. La película tuvo un gran ésitu en [[Francia]] ya inclusive nos [[Estaos Xuníos]], onde recibió unes bones crítiques. Tres una estancia en Grecia, conoz el llibru de [[Vassilis Vassilikos]], ''[[Z (película)|Z]]'', nel que se reconstrúi'l [[asesinatu]] entamáu pola [[policía]] d'un líder [[izquierda política|izquierdista]], y l'intentu d'amarutalo d'accidente. En cuanto vuelve a Francia, escribe'l guión en collaboración con [[Jorge Semprún]]. Al nun atopar financiamientu, fala con [[Jacques Perrin]], al que conocía de la película ''[[Los raíles de la muerte]]''. Aprovechando esta ocasión, [[Jacques Perrin]] crea la so propia productora pa montar la película y utilizar los sos contactos, cuantimás, los que tenía n'[[Arxelia]]. Ellí van rodar. [[Jean-Louis Trintignant]] aceptó trabayar con una baxa remuneración, y lo mesmo fixo [[Yves Montand]]. La película tuvo un enorme ésitu en tol mundu, col públicu aplaudiendo a la fin de les representaciones; llogró'l "premiu del Xuráu" nel [[Festival de Cannes]], los [[Premiu Óscar|Óscar]] a la meyor película estranxera y al meyor montaxe. Tres el montaxe de "''Z''", una Nuechebona, [[Claude Lanzmann]] fála-y de Lise y [[Artur London]] que fuera viceministru d'Asuntos esteriores de [[Checoslovaquia]] y yera unu de los trés fugaos de los procesos que se llevaren a cabu en [[Praga]] en [[1952]] (Xuiciu de Slansky, [[:en:Slánský trial]]). Munchos intelectuales de la so xeneración habíense vistu estelaos pol [[comunismu]]. Tamién [[Yves Montand]] xunir al proyeutu de ''[[La confesión]]'' (''[[:fr:L'Aveu]]''), y tres l'ésitu de "''Z''" consigue dineru pa llevar a cabu'l so proyeutu. "''La Confesión''" estrenóse dempués de "''Z''", y nun momentu bastante maniquéu: foi acusáu primero d'atacar a la derecha y depués a la izquierda, cuando lo único que faía yera denunciar los totalitarismos. Dalgunos nunca-y perdonaron haber llevantáu'l telón que cubría'l [[estalinismu]] y en ciertos círculos culturales foi consideráu un apestáu. La película tuvo un gran ésitu y convirtióse n'auténticu fenómenu políticu y cultural que marcó una dómina. De [[1973]] ye una de les sos meyores películes, ''[[Estáu de sitiu (película)|Estáu de sitiu]]''. Tres años dempués foi xuráu del [[Festival de Cannes 1976|Festival de Cannes de 1976]]. La película ''[[Clair de femme]]'' ([[1979]]) ta basada nuna [[novela]] de [[Romain Gary]], quién cuntó que per primer vegada taba satisfechu cola adautación a la pantalla d'una de les sos obres. Costa-Gavras sintióse esteláu por esta hestoria. A [[Dustin Hoffman]] paeció-y una de les hestories d'amor más formosu que conociera y, mientres el rodaxe de ''[[Mad City]]'', suxurió-y la idea de faer un ''remake''. El guión de la película ''[[Desapaecíu (película)|Desapaecíu]]'' ([[1982]]) ta basáu nel llibru de [[Thomas Hauser]] ''La execución de [[Charles Horman]]'', basáu de la mesma nuna hestoria real. La película cunta la hestoria de la desapaición d'un mozu periodista estauxunidense mientres el [[golpe d'Estáu de 11 de setiembre de 1973]] de les fuercies armaes contra'l gobiernu de [[Salvador Allende]] en [[Chile]]. La película llevantó un gran discutiniu n'[[Estaos Xuníos]], yá que pon de manifiestu l'actuación de los axentes del gobiernu estauxunidense y la responsabilidá de la [[Axencia Central d'Intelixencia|CIA]] nesi golpe d'Estáu. La estrema derecha d'[[Estaos Xuníos]] esixó qu'esi ''comunista européu'' nun trabayara nel país. Sicasí, la película consiguió la [[Palma d'Oru]] y el [[Premiu del Festival de Cannes al meyor actor|Premiu a la meyor interpretación masculina]] para [[Jack Lemmon]] nel [[Festival de Cannes]] de 1982, y l'[[Premiu Óscar|Óscar]] al meyor guión. Les universidaes estauxunidenses siguen estudiando esta película como una de les importantes. Dalgunos de los sos proyeutos nun los realizó, como ye, por casu, la idea de llevar al cine la novela del arxelín [[Boualem Sansal]] ''El xuramentu de los bárbaros'', pa la cual [[Jorge Semprún]] trabayó na so guión.<ref>[http://www.zohramaldji.fr/wordpress/?p=22870 Ameziane Farhani. ''Jorge Semprun: Voyageur de l'humain''] {{Wayback|url=http://www.zohramaldji.fr/wordpress/?p=22870 |date=20150123110239 }}, ''El Watan'', 11.06.2011, reproducíu en ''-y Blogue de Lalla Ghazwana''; accesu 15.10.2011</ref> ==El cine de denuncia social y política de Costa-Gavras== Costa-Gavras ye unu de los pocos autores (xuntu con [[Gillo Pontecorvo]], [[Ken Loach]] y pocos más) que cultiva un cine de tema crítica y sociopolítico. ''[[Missing]]'' (''Desapaecíu'') trataba de la complicidá d'Estaos Xuníos nel golpe d'[[Augusto Pinochet]]. En ''[[Estáu de sitiu]]'' denuncia la connivencia de la [[CIA]] cola asesina [[Dictadura cívicu-militar n'Uruguái (1973 - 1985)]]; en ''[[La confesión]]'' trata ensin papes na boca les [[tortura|tortures]] del [[estalinismu]]; en ''[[Seición especial]]'', el [[collaboracionismu]] del [[gobiernu de Vichy]] con el invasores nazis; en ''[[La caxa de música]]'' de los [[criminales de guerra]] entá ocultos. Esto valió-y non poques crítiques y discutinios: foi acusáu d'antisemita por ''[[Hanna K]]'' y de desagradecíu cuando na película norteamericana ''[[Betrayed]]'' afayó'l [[fascismu]] latente nel fondu sur d'Estaos Xuníos. Denunció les bones rellaciones qu'hubo ente la [[Santa Sede]] y Hitler en ''[[Amén]]'', les congoxes de los emigrantes en ''[[Edén al Oeste]]'' y de los paraos en ''[[Arcadia]]'' y la voracidad de los banqueros en ''[[El capital]]''. A última hora, en pallabres del críticu [[Diego Galán]], "el so cine compón una crónica política de les principales páxines de la segunda metá del sieglu pasáu… y qu'entá sigui reflexando'l presente".<ref>Diego Galán, "Costa-Gavras", n'''El País'', 16-X-2015: https://cultura.elpais.com/cultura/2015/10/15/actualidad/1444912156_489383.html</ref>La [[selmana del cine de Valladolid]] en 2003 y el [[festival Lumière de Lyon]] en 2015 dedicaron a esti direutor amplies retrospectives. == Gallardones llograos == * Por ''[[Z (película)|Z]]'' en [[1969]]: ** Premiu del Xuráu nel Festival de Cannes de 1969; ** [[Óscar a la meyor película de fala non inglesa]] y al [[Óscar al meyor montaxe|meyor montaxe]]. * Por ''[[Desapaecíu (película)|Desapaecíu]]'' en [[1982]]: ** Palma d'Oru y Premiu a la meyor interpretación masculina nel Festival de Cannes de 1982; ** [[Óscar al meyor guión adautáu]]. * Osu d'oru nel [[Festival Internacional de Cine de Berlín]] por ''[[La caxa de música]]'' en [[1989]]. * Por ''[[Amen.]]'' ([[2002]]): ** [[César al meyor guión orixinal o adautación]] en [[2003]]. *[[Orde de les Artes y les Lletres d'España]] en [[2011]].<ref>{{La Moncloa|http://www.lamoncloa.gob.es/ConsejodeMinistros/Referencies/_2011/refc20110729.htm#Medaya}}</ref> == Filmografía == === Como ayudante de direición === * ''[[Le Jour et l'heure]]'' de [[René Clément]] con [[Simone Signoret]] y [[Yves Montand]]. * ''[[Les Félins]]'' de René Clément. === Como direutor === *[[1965]] : ''[[Los raíles de la muerte]]'' con [[Simone Signoret]] y [[Yves Montand]] *[[1966|1967]] : ''[[Un homme de trop]]'' con [[Charles Vanel]] y [[Bruno Cremer]] *[[1969]] : ''[[Z (película)|Z]]'' con [[Yves Montand]] y [[Jean-Louis Trintignant]] *[[1970|1971]] : ''[[La confesión]]'' con [[Yves Montand]] y [[Simone Signoret]] *[[1973]] : ''[[Estáu de sitiu (película)|Estáu de sitiu]]'' con [[Yves Montand]] y [[Renato Salvatori]] *[[1974|1975]] : ''[[Seición especial]]'' con [[Michael Lonsdale]] y [[Louis Seigner]] *[[1979]] : ''[[Clair de femme]]'' con [[Romy Schneider]] y [[Yves Montand]] *1981 : ''[[Desapaecíu (película)|Desapaecíu]]'' con [[Jack Lemmon]] y [[Sissy Spacek]] *[[1983]] : ''[[Hanna K]]'' con [[Jill Clayburgh]] y [[Jean Yanne]] *[[1985]] : ''[[Conseyu de familia]]'' con [[Fanny Ardant]] y [[Remi Martin]] *[[1988|1987]] : ''[[Betrayed]]'' con [[Debra Winger]] y [[Tom Berenger]] *[[1989]] : ''[[La caxa de música]]'' con [[Jessica Lange]] y [[Armin Mueller-Stahl]] *[[1991]] : ** ''[[Pour Kim Song-Man]]'' con [[MC Solaar]], [[Sai Sai]] ** ''[[Contre l'oubli]]'' codirigido con [[Chantal Akerman]], [[René Allio]] *[[1992|1993]] : ''[[Un pequeñu apocalipsis]]'' con [[Pierre Arditi]], [[André Dussollier]] *[[1995]] : ** ''[[Lumière y compañía]]'' codirigido con [[Lasse Hallström]], [[Abbas Kiarostami]] ** ''[[À propos de Nice, la suite]]'' codirigido con [[Catherine Breillat]] *[[1997]] : ''[[Mad City]]'' con [[Dustin Hoffman]] y [[John Travolta]] *[[2001]] : ''[[Amen.]]'' con [[Ulrich Tukur]] y [[Mathieu Kassovitz]] *[[2005|2004]] : ''[[Arcadia (película)|Arcadia]]'' con [[José Garcia (actor)|José Garcia]] *[[2009]] : ''[[Edén al Oeste]]'' con [[Riccardo Scamarcio]] *[[2012]] : ''[[El capital (película de 2012)|El capital]]'' con [[Gabriel Byrne]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{NF|1933||Costa-Gavras, Constantin}} {{Tradubot|Costa-Gavras}} [[Categoría:Direutores de cine de Grecia]] [[Categoría:Direutores ganadores del premiu Óscar a la meyor película en llingua non inglesa]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar al meyor guión adautáu]] [[Categoría:Candidatos al premiu Óscar a la meyor direición]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] d4fzrtvcj1l277qrpewkia4abz9gley La Llibertá guiando al pueblu 0 117241 3707398 3647301 2022-08-16T14:53:05Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Correxir}} {{Ficha de pintura |títulu =La Llibertá emponiendo al pueblu<br /><small>(Llibertar guidant le peuple)</small> |imaxe =[[Ficheru:Eugène Delacroix - Le 28 Juillet. Llibertar guidant le peuple.jpg|300px]] |autor = Eugène Delacroix |añu =[[1830]] |estilu =Romanticismu |técnica =[[Pintura al oliu|Oliu]] sobre [[llenzu]] |llargor =260cm |anchor =325cm |llocalización =[[Muséu del Louvre]] |ciudá =[[Paris]] |país ={{FRA}} }} ''''' La Llibertá guiando al pueblu''''' ye un cuadru pintáu por [[Eugène Delacroix]] en [[1830]] y calteníu nel [[Muséu del Louvre]] de [[París]]. El llenzu representa una escena del [[28 de xunetu]] de [[1830]] na que'l pueblu de París llevantó [[Barricada|barricaes]]. El rei [[Carlos X de Francia]] suprimiera'l [[parllamentu]] por decretu y tenía la intención d'acutar la [[llibertá de prensa]]. Los disturbios iniciales convertir nun llevantamientu que desaguó nuna [[revolución]] siguida por ciudadanos enoxaos de toles clases sociales. Nun esistió un únicu cabezaleru. Por eso Delacroix representa a la [[Llibertá]] como guía que conduz al [[pueblu]]. Tampoco ta representada d'una forma astracta, [[Marianne|sinón que ye una figura alegórica bien sensual y real]]. L'espectador namái tien dos posibilidad, el xunise a la masa, o'l ser afaráu por ella. El pueblu ye la unión de clases: representar al [[burgués]] col so sombreru de copa y empuñando el fusil, al llau un andrajoso y un mancáu que pide clemencia a [[Francia]]. Al fondu apaecen gurrianes y fumos de la batalla qu'esleen un barriu francés abondo realista. A los pies de la Llibertá un morrebundu mirar fijamente indicándonos que valió la pena morrer por ella. El cuadru foi mercáu pol [[Estáu Francés]] en [[1831]], pero ante les crítiques recibíes paez ser que foi devueltu al autor en [[1839]]. Sicasí, en [[1848]] el direutor de los museos nacional reclamar, siendo apurríu pol autor al añu siguiente. Cuando s'instauró'l [[Segundu Imperiu Francés|Segundu Imperiu]] la tela pasó a formar parte de la reserva del [[Louvre]], hasta que quedó espuestu en [[1863]], dempués de la muerte del autor. La obra convirtióse nun iconu universal de la llucha pola llibertá. {{cita|''Entamé una tema moderna, una barricada, y si nun lluché pola patria, siquier voi pintar pa ella.''|Eugène Delacroix}} == Tema == La tema de la obra ye la insurrección burguesa que tuvo llugar los díes [[27 de xunetu|27]], [[28 de xunetu|28]] y [[29 de xunetu]] de [[1830]] (denominaes [[Revolución de 1830|«los Trés xornaes glorioses»]]). Ye una de les revoluciones burgueses, y más concretamente la que punxo fin al terror blanco tres los dieciséis años de restaurada la monarquía borbónica, encarnada nel ultraconservador [[Carlos X de Francia|Carlos X]], que foi espulsáu del tronu y sustituyíu por [[Lluis Felipe I de Francia|Lluis Felipe d'Orleans]], el llamáu ''Rei burgués'', colo que se peracabó l'accesu al poder de la burguesía lliberal, anque nun s'instauró la república. Delacroix tuvo del llau de los revolucionarios, ye más, él mesmu haise representáu nel cuadru como l'home que lleva'l sombreru de copa negru y que s'atopa ente los combatientes y en primer fila. La revuelta empecipióse'l 27 de xunetu como protesta contra una serie d'ordenances qu'acutaben llibertaes ciudadanes. Nesa nueche nueves republicanos punxéronse al mandu de la insurrección y yá de día alzáronse barricaes (de fechu al cuadru conózse-y tamién como ''La Barricada''). El día 29 los revolucionarios yeren dueños de la ciudá. La revuelta degoló les fronteres de [[Francia]] y dio llugar a llevantamientos similares, de llucha contra los monarques reaccionarios o de lliberación nacional (como los [[Bélxica|belgues]] sublevaos contra los [[Países Baxos|holandeses]]), en dellos países europeos. Según [[Giulio Carlo Argan|G. C. Argan]] atopamos ante'l primer cuadru políticu de la pintura moderna, pos na so opinión la historia contemporánea ye la llucha política pola llibertá. Llibertá que, según este mesmu autor, taba amestada indisolublemente naquella dómina al conceutu de Patria. D'ende que la figura central de la muyer, que ye alegoría de la llibertá, lo sía tamién de la nación. Hemos de recordar que la llucha pola llibertá y pola nación (el [[nacionalismu]]) ye una constante nos [[Romanticismu|románticos]]. El mesmu autor trata idéntica tema n'otres obres como ''La matanza de Quíos'' y ''Grecia sobre les ruines de Missolonghi'', cuadro esti postreru nel que la nación apaez igualmente representada por una muyer -nesti casu col pechu ensin afayar totalmente- y qu'amás reflexa un episodiu de la llucha del pueblu [[Grecia|griegu]] pola so lliberación del xugu [[Turquía|turcu]], nel que pereció –collaborando col bandu griegu- el gran poeta románticu [[Lord Byron]]. == Cuadru == Vese una estructura en posición de [[Pirámide (xeometría)|pirámide]] colos muertos por ''la [[Llibertá]]'' na base y ésta nel visu sosteniendo na mano derecha la [[bandera]] tricolor y na estremidá opuesta un [[fusil]]. El llixeru pincel de Delacroix y la fuercia lluminoso de los sos colores aponderen la vitalidá de los sos cuadros. P'aumentar la tensión y el movimientu añedió contrastes complementarios xunto a la oposición de los clarescuros. El color pa Delacroix non solo tenía un valor de representación, sinón sobremanera un significáu emocional propiu, col qu'intentaba afigurar sobre'l llenzu'l [[sentimientu]] y la disposición d'ánimu de les persones. De fondu ve'l cielu de [[París]] tormentosu (otra carauterística romántica). Utilícense colores pálidos con tonos ocres y con pincelaes sueltes destacando l'azul, el colloráu y el blancu de la bandera. === Personaxes === Nel cuadru apaecen nuevos y adultos, clase obrera, [[burgues]]es y [[soldáu|soldaos]] defendiendo a la Llibertá que, como yá se dixo, nesti casu identifícase tamién con [[Francia]] y ye representada como una muyer empuñando un fusil de la dómina (traza realista) y col pechu al descubiertu, fechu esti postreru qu'escupulició a críticos y a parte de la sociedá de la dómina. Ente los muertos del primer planu (embaxo, a la derecha del espectador) apaecen tamién soldaos lleales a Carlos X. El personaxe del sombreru ye un burgués, nel que se autorretrata Delacroix a pesar de que nun participó nos fechos. Nuna carta fechada'l 18 d'ochobre de [[1830]] escribió al so hermanu: "Empecé un cuadru de tema moderna, una barricada... y, si nun lluché pola patria, a lo menos voi pintar pa ella". Anque, como yera habitual nos románticos, Delacroix criticaba a la pequeña burguesía pola so estrechura de mires, él mesmu venía de una familia de l'alta burguesía y frecuentaba los salones y los ambientes de les altes esferes burgueses. Per otra parte, según foi revolucionariu en [[1830]], adoptó una postura contrarrevolucionaria en [[1848]], na qu'empieza a remanecer la clase obrera (esi añu [[Carlos Marx|Marx]] publica'l so ''Manifiestu Comunista''). Sía que non como asocedió con [[Jacques-Louis_David|David]], foi un autor políticamente comprometíu. La figura de la Llibertá (que recuerda a dalgunos la [[Venus de Milo]] y a otros la [[Victoria alada de Samotracia]]) porta dos símbolos revolucionarios: el gorru frigio y la bandera tricolor, que'l nuevu réxime -a pesar de ser monárquicu- adoptó nuevamente. En segundu planu, a la derecha del espectador, atopamos ''Notre-Dame'' de [[París]], nuna de que les sos torres ondea la bandera revolucionaria, quiciabes p'afirmar el sometimientu de la ilesia, que fuera unu de los sofitos de la restauración borbónica. Esta figura convirtióse nuna de les primeres representaciones de la [[Marianne]] francesa más famoses. === Composición === La composición del cuadru ye claramente piramidal, presentando munches coincidencies con ''La Balsa d'Aguamala'' de [[Géricault]], obra na que posiblemente s'inspira. Argan señaló que al igual que na balsa, «el planu de sofitu ye inestable, construyíu con vigues inestables (la barricada), y de esta inestabilidá naz y desenvuélvese in crescendo el movimientu de la composición» qu'acaba rematando nuna persona que ximielga daqué, nel casu de la balsa un harapo y n'este una bandera. Los dos muertos en primer términu tamién guarden un ciertu paralelismu colos cuerpos ensin vida en primer plando de la obra de [[Théodore Géricault |Géricault]]. Inclusive, les piernes alzaes del difuntu de la izquierda paecen inspirase nes del muertu del llau opuestu de [[La balsa de l'Aguamala |La Balsa]]. Sicasí, este mesmu autor señala qu'anque hai semeyances, tamién hai diferencies, y asina n'ente que na obra de Géricault el movimientu ye de lantre escontra tras, na Llibertá ye tou lo contrario (escontra l'espectador). Cuadros de [[Francisco de Goya|Goya]] como ''La carga de los mamelucos'' o ''Los [[El trés de mayu de 1808 en Madrid|fusilamientos del 3 de mayu]]'', paecen tamién influyir nesta obra, poles asimetríes, les diagonales y los españíos de color. ''' Carauterístiques formales ''' * Forma abierta * La sensación de perspeutiva ta presente na obra gracies a los edificios del fondu y al ensame, que se va alloñando y amenorgando en tamañu al fondu del llenzu. * La llinia del horizonte ye daqué inestable, sería la llinia imaxinaria ente les cabeces del ensame al fondu del cuadru, que se difuminan col fumu y los edificios del fondu del llenzu. * Los trés elementos (bandera, camisa del muertu de la izquierda y vistimienta del mancáu que s'alza frente a la Llibertá) formen una llinia recta imaxinaria que forma una exa central. * Les figures principales enmárquense dientro d'una pirámide que xube nel vértiz de la cual la exa central ye la Llibertá y los dos muertos en primer términu cierren el triángulu. * La lluz del cuadru ye irreal, alluma la Llibertá cola bandera tricolor, una parte del cuerpu del neñu qu'hai al so llau, al morrebundu de la chaqueta azul, al muertu del marxe inferior esquierdu y les manes y media del home del sombreru de copa. Nesti casu la lluz y el color tienen un oxetivu de mancomún: potenciar el movimientu. * Les pincelaes amuesen una gran desenvoltura y ondulación. El colloráu y l'azul de la bandera, de la vistimienta del mancáu que s'alza delantre de la Llibertá, y de la camisa del muertu de la izquierda resalten percima de tol predominiu de les tonalidaes ocres y grises del conxuntu. === Otros aspeutos === Al pie de la [[figura alegórica]] de la Llibertá, danse otros detalles tremendamente realistes como pue ser el pubis desnudu de la persona muerta qu'hai en primer planu, embaxo a la izquierda (obreru de la camisa blanca). ¿Ye un cuadru alegóricu o históricu? Nun paez que sía nenguna de los dos cuesas, por cuanto que lo único alegóricu ye la figura de la muyer-llibertái-patria y tampoco representa un fechu concretu real. Théophile Thoré emponderó la obra y refiriéndose a la muyer dixo: «¿Ye una rapaza del pueblu? ¿Ye'l xeniu de la llibertá? Ye dambes coses [...] La verdadera alegoría tien de tener el doble calter de ser una figura viviente y un símbolu». La obra ta trescalada de movimientu non solo polos xestos dramáticos de los personaxes, y pola composición en diagonales, sinón porque los del primer planu avancen sobre l'apaciguadura de los muertos que s'atopen na base de la composición y toles formes amuesen ondulaciones que ponen de manifiestu l'almiración del autor por [[Pieter Paul Rubens|Rubens]]. Per otra parte la lluz refuérzalo, pos ye una lluz dramático y complexo, con zones allumaes y otres en clarixa, pero que'l so orixe non acolumbrar. Les figures del primer planu apaecen allumaes por un focu llateral, pero de la mesma retáyense a contralluz sobre un fondu encendíu, fumientu y nublu, que dota de más molición a la composición. Sicasí, esi tenebrismu aludíu nun da como resultáu figures homoxénees en tonos de bronce –como en [[Caravaggio]]-, pos incorpora con gran maestría más fuercia y variedá cromática, como por casu l'azul de la bandera o de la camisa del personaxe que postráu mira fijamente a la Llibertá. Lo que pon de manifiestu que Delacroix apodera tamién el color, del que foi un finu estudiosu. La perfecta combinación de tema, movimientu, lluz y color, xunto a una pincelada suelta que nos planos posteriores (por casu, los combatientes de tras de la muyer) recuerden a Goya, determinen qu'atopamos ante una obra y un autor d'una terrible trescendencia na pintura contemporánea. Per otra parte la so maestría n'ordenar grandes composiciones como La muerte de Sardanápalo o la d'esta obra, ye tamién evidente. Delacroix, que tuvo una formación neoclásica, reaccionó contra l'academicismu y llegó a convertise nel culminador del romanticismu del que'l so amigu Géricault –tempranamente muertu- foi iniciador. Con Delacroix produzse una rotura col heriedu clásicu por cuenta de la cual, y como diz Argan, “l'arte dexa de mirar escontra lo antiguo y empieza a plantegase'l ser, de toes toes, del so propiu tiempu”. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{EL}} {{Control d'autoridaes}} {{ORDENAR:Llibertá guiando al pueblu}} {{Tradubot|La Libertad guiando al pueblo}} [[Categoría:Alegoríes nel arte]] [[Categoría:Símbolos sobre la llibertá]] [[Categoría:Cuadros de Francia de los años 1830]] [[Categoría:Cuadros de 1830]] [[Categoría:Francia en 1830]] [[Categoría:Pintures del Muséu del Louvre]] [[Categoría:Cuadros de Eugène Delacroix]] [[Categoría:Cuadros del Romanticismu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] drsd6pf1f1dxys083zos5bbpwmgytaf Pradejón 0 118245 3707562 3697695 2022-08-16T15:17:28Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} '''Pradejón''' ye un conceyu de la comunidá autónoma de [[La Rioxa (España)|La Rioxa]] ([[España]]), famosu por ser el pueblu que más xampiñón y cogordes produz de toa España. Popularmente ye conocíu como ''''el pueblu del xampiñón''''. La llocalidá cunta col primer serviciu de '''Fungiturismo''' d'España<ref>http://www.fungiturismo.com/</ref>. == Xeografía == Llenda al norte cola provincia de Navarra, coles llocalidaes de Lodosa, en Monte Altu (474 [[msnm]] y Sartaguda que la dixebra'l ríu Ebro; al sur coles llocalidaes de [[Calahorra]], [[Autol]] y [[Quel]]; al este con [[Murillo de Calahorra]] y los términos de La Plana y Valroyuelo (dambos de Calahorra); y al oeste colos términos de Piñuela, Los Forcayos, Campo Viejo y Noceleón (dambos d'[[El Villar de Arnedo]] y [[Arnedo]]). La xurisdicción de Pradejón algama 31,76 km², pudiéndose estremar seis zones: les parceles colindantes al pueblu (3.040 [[hectárea|ha]]), el ferrocarril (3,6 hai), la carretera Zaragoza-Logroño (8,5 hai), la carretera llocal (5 hai), los caminos vecinales (27 hai) y la Canal de [[Lodosa]] o Victoria-Alfonso (55 hai). Lo que suma un total de 3.139,10 [[hectárea|ha]]. Los principales montes de la so xurisdicción son La Mayada del Cantar (415 msnm), Les Raposeras (que'l so pico más altu ye de 468 msnm), Mayar (425 msnm) y Cabezo Royo (383 [[msnm]]). El únicu ríu que pasa pol conceyu ye'l Ebro, que trescurre pel norte de la so xurisdicción. L'agua pa'l so campos suminístralo la canal de [[Lodosa]] == Climatoloxía == Los '''principales vientos''' qu'azoten Pradejón son seis: l'aire de la Peña (que vien de [[Sartaguda]]), la chorna (que vien del sur), el gallegu (que vien de Carbonera y Los Molinos de Ocón), el milagrés (que vien de la llocalidá navarra de [[Milagro (Navarra)|Milagro]]), el navarru (que vien de [[San Adrián (Navarra)|San Adrián]]) y el [[cerciu]] (aire entemedio ente'l gallegu y el de la Peña). == Demografía == La crecedera demográfica de Pradejón foi sosteníu na última década, anque ente [[2005]] y [[2006]] algamó cifres cercanes al 5%, lo que lo asitia nel [[Quintil (unidá)|quintil]] de mayor crecedera ente los conceyos de La Rioxa. La principal causa d'esta crecedera haise por cuenta de la llegada masiva d'inmigrantes, lo que remocicó d'una manera positiva al pueblu. El conceyu, que tien una [[Área|superficie]] de 31,76&nbsp;[[quilómetru cuadráu|km²]],<ref>{{cita web|editor=Institutu Nacional d'Estadística|títulu=Población, superficie y densidá por conceyos.|url=http://www.ine.es/jaxi/menu.do?type=pcaxis&file=pcaxis&path=%2Ft43%2Fa011%2Fa1998%2Fdensidad%2F%2Fa2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130921053340/http://www.ine.es/jaxi/menu.do?type=pcaxis&file=pcaxis&path=%2Ft43%2Fa011%2Fa1998%2Fdensidad%2F%2Fa2012|fechaarchivu=21 de setiembre de 2013}}</ref> cuenta según el padrón municipal pa {{Población|ES|añu}} del [[Institutu Nacional d'Estadística d'España|INE]] con {{Población|ES|26117}} habitantes y una [[densidá de población|densidá]] de {{Densidá de población|{{Población|ES|26117|formatu=non}}|31.76}}&nbsp;hab./km². {{Gráfica d'evolución|tipo=demográficu| anchor=660|color_17=blue|nome=Pradejón|1842|737 |1877|1525 |1887|1784 |1897|1749 |1900|1847 |1910|1979 |1920|2321 |1930|2330 |1940|2436 |1950|2522 |1960|2529 |1970|2754 |1981|2756 |1991|2855 |2001|3359 |2011|4009 |{{Población|ES|añu}}|{{Población|ES|26117|formatu=non}} |notes=<small> {{lleenda|#88c2cc|[[Población de derechu]] según los censos de población del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]].<ref>[http://www.ine.es/inebmenu/mnu_cifraspob.htm Cifres de población y Censos demográficos]</ref>}} {{lleenda|#0000FF|Población según el [[padrón municipal]] de {{Población|ES|añu}}.<ref>{{cita web|url=http://www.ine.es/nomen2/index.do|títulu=Nomenclátor: Población del Padrón Continuo por Unidad Poblacional|editor=Institutu Nacional d'Estadística}}</ref>}} </small>}} == Economía == Tradicionalmente foi un '''pueblu de pastores''' onde la ganadería yera la base de la so economía, ente que l'agricultura ocupaba un puestu secundariu. Sicasí la so paulatina crecedera, ente los sieglos XVIII y XX, fizo que l'agricultura moviera'l sector ganaderu a un segundu planu. Finalmente, a principios de los años 60, centró la so economía na producción de [[Agaricus bisporus|xampiñón]] y [[cogordes]], siendo na actualidá la llocalidá que más xampiñón y cogordes produz de toa [[España]]. Na actualidá, tantu l'agricultura como la ganadería son dos sectores que se topen en recesión: * La '''ganadería''' ye principalmente [[ovina]] y, en menor midida, [[vacuna]]; siendo este un sector bien amenorgáu y empuestu a sumir. * La '''agricultura''' esperimentó un fondu cambéu nes últimes décades, una y bones los productos hortofrutícolas de consumu domésticu fueron sumiendo a favor d'una agricultura de mercáu qu'apurre una mayor rentabilidá económica. Destaquen equí'l cultivu de la [[olivar]], l'[[Prunus dulcis|almendral]], la [[coliflor]] y, sobremanera, la [[vide]]. Nos últimos años, Pradejón abrióse pasu nel mercáu vitivinícola. Na llocalidá atopa l'únicu mataderu de coneyos de La Rioxa.<ref>[http://www.larioja.com/20080801/local/agricultura-apurriera-euros-pa-200808011156.html Agricultura va apurrir 3.000 euros pa majorar les esportaciones de coneyos]</ref> === Evolución de la delda viva === El conceutu de delda viva contempla namái les deldes con caxes y bancos relatives a creitos financieros, valores de renta fixa y préstamos o creitos tresferíos a terceros, escluyéndose, poro, la delda comercial. {{Gráfica d'evolución| anchor=450|nome=la delda viva del conceyu|2008|2923 |2009|3429 |2010|3361 |2011|3182 |2012|2997 |2013|2813 |2014|2630 |2015|2445 |2016|2265 |notes=<small> {{lleenda|#88c2cc|Delda viva del conceyu en miles d'Euros según datos del [[Ministeriu de Facienda y Alministraciones Públiques|Ministeriu de Facienda y Ad. Públiques]].<ref>[http://www.minhap.gob.es/es-ES/Areas%20Tematicas/Administracion%20Electronica/OVEELL/Paginas/DeudaViva.aspx Delda Viva de les Entidaes Llocales]</ref>}} </small>}} La delda viva municipal per habitante en 2014 xubía a 649,22 €.<ref>División de la delda viva de 2014 (datu del [http://www.hacienda.gob.es/ES-ES/CDI/Paginas/SistemasFinanciacionDeuda/InformacionEELLs/DeudaViva.aspx Facienda y Alministraciones Públiques, Delda Viva de les Entidaes Llocales]) ente'l númberu d'habitantes del conceyu d'esi mesmu añu (datu del [http://www.ine.es/nomen2/index.do Institutu Nacional d'Estadística, Nomenclátor: Población del Padrón Continuo por Unidad Poblacional]).</ref> [[Ficheru:Pradejón - Torre exenta de la iglesia de Santa María - 29817416.jpg|thumb|Torre de la ilesia de Santa María.]] == Principales fiestes relixoses == * '''Fogueres de San Antón:''' celébrense'l [[17 de xineru]] de tolos años, nesta festividá faen fogueres por tol pueblu. Los vecinos compiten por ver quién fai la foguera más grande y, cuando la intensidá del fueu ye menor, los mozos salten les fogueres. * '''Fiestes de Xueves Santu:''' esti día, el párrocu llava los pies de 12 neños que van faer esi añu la [[comunión]], igual que [[Xesucristu]] fixo colos 12 apóstoles en [[la Última Cena]]. Los neños salen pol pueblu a pidir dineru poles cases, dineru col que más tarde van faer una cena. Nesti casu, el que lleva'l bote fai de [[Judas Iscariote]]. * '''Fiestes de San Isidro:''' estes celebren el [[15 de mayu]] tolos años, esti día la confrería saca a pasiar al santu por tol pueblu. Depués el cura bendiz les rosques y demás alimentos que los fieles lleven a la ilesia. * '''Fiestes de San Antonio:''' estes celebrábense tradicionalmente el [[13 de xunu]] de cada añu, pero esti día solía coincidir coles mayores xeres del campu, polo qu'en [[1810]], el Conseyu de la Villa de Pradejón alcordó trespasar estes fiestes al [[14 de setiembre]], día de la Cruz. Na actualidá estes fiestes suelen celebrase mientres la primer selmana del mes de setiembre, son les llamaes "fiestes de branu". * '''Fiestes de San Ponciano:''' estes celebren el [[19 de payares]] de cada añu, son les llamaes "fiestes d'iviernu" y namái duren una fin de selmana. == Patrimoniu == * '''Torre exenta de la ilesia de Santa María'''. Del [[sieglu XVIII]]. == Historia == === Prehistoria === [[Ficheru:Cuarcitas trabajadas en Cantarroyuela..jpg|440px|thumb|Cuarcites trabayaes en Cantarroyuela, por P. Utrilla, R. Domingo y A. Pérez.]] Los afayos más antiguos fueron afayaos por '''Arturo Pérez''' en [[1998]], nun meandro del [[ríu Ebro]] asitiáu nel territoriu de '''Cantarroyuela''', topándose en superficie delles pieces lítiques tallaes en cuarcita: 13 allisadores, 14 [[choppers]], 23 raspadores, 3 [[palets-disques]], un percutor y un [[chopping-tool]], según lascas ensin retocar y denticulados. La datación d'esti afayu ye un problema por cuenta de que les pieces fueron afayaes en superficie, pero calcúlase qu'estes se fabricaron ente'l final de la [[Edá del Bronce]] y principios de la [[Edá del Fierro]]. === Historia Antigua === La siguiente referencia histórica hemos de buscala nel [[sieglu II]] e.C., nesti sieglu Pradejón nun apaez como tal, pero'l so futuru allugamientu fai la función de frontera ente los territorios apoderaos peles grandes ciudaes próximes: la '''[[Varia]]''' de los [[berones]] (actual [[Dimi]]) y la '''[[Kalakorikos]]''' de los [[vasconos]] (actual [[Calahorra]]). Destaca d'esta dómina'l [[alfar romanu]] topáu na zona de '''Mayar''', el so descubrimientu tuvo llugar tres socesives escavaciones llevaes a cabu ente [[1985]] y [[1992]], que dieron como resultáu tan sorprendente afayu. [[Ficheru:Excavaciones del alfar romano de La Maja..jpg|300px|left|thumb|Escavaciones del alfar romanu de Mayar nos años 90.]] Respectu al orixe de Pradejón como llocalidá, tantu la fecha como les razones poles que se fundó'l pueblu son una incógnita. A pesar d'ello, embaráxense dos hipótesis posibles qu'espliquen los sos oríxenes: * '''La primer hipótesis''', afirma que'l pueblu desenvolver a partir d'una antigua [[villa romana]] qu'apiguró a la población de la contorna y llogró sobrevivir a la crisis del sieglu III a.C, sufierta en tol [[Imperiu romanu]]. * '''La segunda hipótesis''', atribúi l'orixe de Pradejón a un asentamientu nuevu favorecíu polos pastores de la ciudá romana de [[Calagurris]] (actual [[Calahorra]]), quien colaben col ganáu hasta les tierres pradejoneras, qu'entós daquella yeren un gran prau. La distancia considerable qu'había dende'l prau hasta la urbe, pudo favorecer qu'esti pastores acabaren asitiándose d'una manera permanente na zona. Posiblemente, '''dambes hipótesis''' tengan parte de razón, pos ye bien probable que l'orixe de Pradejón fora dalguna de les munches villes romanes de la contorna de Calagurris, que llogró caltenese poblada mientres la [[Edá Media]] gracies a l'actividá trashumante de los pastores de [[Calagurris]] y a los escasos llabradores que decidieron quedase na aldega, onde van cultivar parte de les tierres del fértil prau que, más tarde, va dar nome a Pradejón. === Historia Moderna === [[Ficheru:Ermita de San Antonio..jpg|220px|thumb|Ermita de San Antonio, construyida escontra 1796 y reutilizada como parvulario.]] La primer referencia histórica de Pradejón data del añu [[1592]], fecha na que'l párrocu del pueblu empezó a anotar los primeros bautismos, matrimonios y fallecimientos. Entós daquella, el pueblu yera namái un conxuntu de '''cases y corrolades''' xunto a una pequeña y ruinosa ilesia, que asitiábase nel allugamientu de l'actual. El mala traza d'esta, según la falta de confesionariu y de concha bautismal, fizo que l'obispu obligara a los pradejoneros a '''reformar la ilesia''', reforma que se llevó a cabu en [[1799]] colos [[diezmos]] del pueblu. La ilesia resultante foi la que los pradejoneros conocieron hasta'l so valtamientu nel añu [[1990]]. Nesta dómina, Pradejón yá supera'l centenar de vecinos, pudiendo pagar yá a un ciruxanu, a un médicu y a un mozu maestru de la llocalidá llamáu '''Matías Viciosu''', qu'exercía'l so cargu dende [[1792]]. Sicasí, enfermedaes como'l [[tifus]], la [[viruela]], la [[malaria]] o les fiebres [[Brucelosis humana|maltes]], fixeron que la crecedera demográfica del pueblu fora lentu y la [[mortalidá infantil]] alta. Con éses nun ye d'estrañar que Pradejón algame la so independencia ([[1803]]) con menos población que nel sieglu XVII. === Historia Contemporánea === ==== La independencia de Pradejón (1803) ==== [[Ficheru:Firma del rey Carlos IV en el Libro de Independencia de Pradejón..jpg|220px|left|thumb|Robla del rei Carlos IV nel Llibru d'Independencia de Pradejón.]] El 4 de marzu de [[1803]], un decretu robláu pol monarca [[Carlos IV d'España|Carlos IV]] n'[[Aranjuez]] concedió a Pradejón la independencia alministrativa de [[Calahorra]]; asina, ésti pasó de ser un barriu calagurritano a ser una villa independiente. El preciu a pagar pola independencia foi de '''25.808 reales de vellón''', unos 220 real per vecín, dineru que tuvieron que pagar estos en mano, moviéndose hasta [[Madrid]]. Les fontes rellaten la rensía que Calahorra guardó a Pradejón, dempués de qu'esti independizóse, según los pleitos nos que'l pueblu viose envolubráu en [[1805]] con [[Ausejo]], [[El Villar de Arnedo|El Villar]] y [[Lodosa]], pa quien la independencia de la villa foi tamién mal vista. ==== La Guerra d'Independencia Española (1808-1814) ==== Tantu la construcción de la nueva ilesia como'l pagu de la independencia, '''empeñó a los pradejoneros''' d'una manera considerable, sumiéndolos nuna crisis subsistencial que se va saldar con 36 muertos en [[1804]]. Esta crisis va agravar col empiezu de la [[Guerra d'Independencia Española]] en [[1808]]. Nesti conflictu, Pradejón participó na defensa contra la invasión francesa, dedicándose a abastecer a les tropes españoles. Sicasí, la villa topábase '''ente dos fueos''', pos al empar qu'abastecía con cebera a les tropes españoles, tenía de faer lo mesmo colos 25.000 soldaos franceses acampaos al otru llau del [[ríu Ebro]]. Esto llevó a Pradejón a una nueva crisis subsistencial, obligando al alcalde a refugar l'ayuda a dambos bandos, ante lo cual, les dos partes amenaciaron a la villa con una invasión militar. [[Ficheru:Nota de un guerrillero en 1811..jpg|220px|thumb|Nota escrita por un guerrilleru al alcalde de Pradejón en 1811, pidiéndo-y cebera. "Un carneru y trenta panes, cuatro cántares de vinu y una fanega de cebada".]] El 23 de payares de [[1808]] tuvo llugar la [[Batalla de Tudela]], na que les tropes napoleóniques salieron victorioses, lo que dexó a Pradejón '''so ocupación francesa'''. A partir d'esti momentu, les tropes franceses nun van pidir cebera, sinón que los coyer ensin permisu. Ente [[1809]] y [[1813]], la probeza en Pradejón va ser estrema. El párrocu va llegar a cobrar 27 reales a los vecinos que deseyen coyer páxaros del teyáu de la ilesia. La paya va abrasase y el vinu va ser arramáu polos franceses. A partir de [[1813]], los sulevaos españoles van llograr ganar terrén a los franceses, que van acabar abandonando [[La Rioxa (España)|La Rioxa]] tres la [[Batalla de Vitoria]], el 21 de xunu de [[1813]]. Col final de la guerra y la victoria española en [[1814]], Pradejón quedó envolubráu nuna '''crisis económica y demográfica''' que nun va superar en delles xeneraciones. ==== La Restauración Absolutista y el reináu de Sabela II (1814-1868) ==== [[Ficheru:Antiguo Juego de Pelota..jpg|thumb|Antiguu Xuegu de Pelota construyíu en 1807. Nel so tiempu foi unu de los primeres de La Rioxa. Anguaño, n'el so allugamientu topa l'antiguu Guarderío.]] Tres la [[Guerra d'Independencia Española|Guerra de la Independencia]], España perdiera casi toles sos [[Guerres d'Independencia Hispanoamericana|colonies]], amosándose como un país que despintaba la so probeza tres la señardá de vieyos grandores, y onde l'inicial lliberalismu de la [[Constitución de 1812]], sumió en favor de la [[Restauración absolutista n'España|Restauración Absolutista]] de [[Fernandu VII]]. Esto va crear n'España una fuerte '''oposición lliberal''' contra'l monarca, pola qu'en [[1820]], este va perder el tronu cuando'l [[Rafael del Riego|xeneral Riego]] implante'l [[Trieniu Lliberal]], réxime que va durar hasta [[1823]], añu nel que les [[Cien Mil Fíos de San Luis|tropes franceses]] aliaes a Fernandu VII, devuélvan-y a este'l tronu. [[Ficheru:Firma de Dª Nicolasa Montoya..jpg|left|300px|thumb|Firma de Dª Nicolasa Montoya en 1960, primer maestra de Pradejón.]] Mientres estos cambeos de gobiernu, Pradejón va acatar y va cumplir les esixencies impuestes a pesar de la mala situación económica, siendo esta '''actitú de resignación''' una constante a lo llargo de los siguientes años. Asina cola xubida al tronu de [[Sabela II d'España|Sabela II]] en [[1833]] y col empiezu de les dos primeres [[Guerres Carlistes]], la villa atendió les habituales esixencies de la [[Calahorra]] anticarlista, al empar que les presiones del [[carlismu]] amenaciaben a Pradejón dende [[Navarra]]. El final d'estos conflictos dio '''un respiru''' a Pradejón, quien a mediaos del [[sieglu XIX]] va llograr algamar los 1.000 habitantes, cuntando yá dende la Guerra d'Independencia con un xuegu de pelota o frontón, siendo esti unu de los primeres de [[La Rioxa (España)|La Rioxa]]. Nel planu de la educación, en [[1858]] va llegar a Pradejón la primer maestra: doña '''Nicolasa Montoya'''. La so llegada va suponer un antes y un dempués pa la educación pradejonera. Dende'l primer día, la maestra tuvo que mercar de too col so sueldu: llibros de llectura, bastidores pa enseñar a coser, cordureros, tablillas y cuadiernos; siendo la verdadera impulsora de les primeres escueles públiques de Pradejón. ==== De la cayida de Sabela II a la entronización d'Alfonsu XII (1868-1874) ==== En [[1868]], la [[Revolución Gloriosa]] va acabar desbancando el reináu moderáu de [[Sabela II d'España|Sabela II]] y va instaurar el [[Sexeniu Democráticu]], un periodu nel que se llogró afigurar, per vegada primera, la '''llibertá de cultos''' na [[Constitución española de 1869|Constitución de 1869]]. Esto favoreció la penetración de la opción [[protestantismu|protestante]] en dellos puntos d'España, siendo Pradejón el principal focu nel casu rioxanu, inclusive percima de Logroño. Tantu, que Pradejón va llegar a conocese como "el pueblu de los protestantes". [[Ficheru:El pastor protestante Simón Vicente y sus feligreses..jpg|4400px|thumb|Simón Vicente (esquierda), el postreru pregueru protestante, xunto a los sos feligreses.]] La comunidá protestante de la villa nació venceyada a la ilesia de Zaragoza, perteneciente a la '''Unión Ibero-Evanxélica''', estructura federal qu'axuntaba a toles ilesies [[congregacionalismo|congregacionalistas]] fundaes nel norte peninsular pola [[American Board of Commissioners for Foreign Missions|''American Board'']] dende entamos de [[1872]]. El primer pradejonero en convertise al protestantismu foi'l panaderu '''Xulianu Moreno Leza''' que, n'allegando na seronda de [[1872]] a cumplir voto ante la [[Virxe del Pilar]], escuchó les predicaciones del pastor gaditano José Eximeno y, al so regresu a Pradejón, decidió él mesmu siguir cola evanxelización de la villa hasta formar un nucleu protestante estable. El primer pastor va ser '''Agustín Sáenz''', que va mercar con fondos de la [[American Board of Commissioners for Foreign Missions|''American Board'']] una casa de tres pisos na Cai Mayor, destinada a agospiar la ilesia. Esto va tener llugar metanes un complicáu contestu políticu. El [[Sexeniu Democráticu]] va nomar rei d'España a [[Amadeo de Saboya]], que va reinar ensin apenes sofitos ente [[1870]] y [[1873]], añu de la proclamación de la [[Primer República Española]]. Pero la curtia y turvulenta República tamién va fracasar en [[1874]], cola [[Restauración borbónica n'España|Restauración Borbónica]] na figura d'[[Alfonsu XII]], fíu de la destronada Sabela II. Esti nuevu reináu va empezar en Pradejón con una epidemia de [[sarampión]] que se va llevar a unos 20 neños ente marzu y abril. ==== El reináu d'Alfonsu XII y la rexencia d'Alfonsu XIII (1874-1902) ==== Mientres el reináu d'[[Alfonsu XII d'España|Alfonsu XII]], Pradejón va ver impotente cómo'l '''déficit''' de la villa nun va dexar d'aumentar, asina mientres en [[1868]] esti namái llegaba a los 3.238 reales, en [[1887]] va algamar yá los 20.263 reales. La principal causa va ser l'empiezu de les obres pa la construcción de la '''carretera''' en [[1882]], que costaron 13.000 pesetes (tres veces más de lo ingresao pol conceyu esi añu), siendo este un costu que va aumentar el déficit, a pesar de les derrames y de la grabación d'alimentos. Anque'l reináu d'Alfonsu XII va ser políticamente estable, la so temprana muerte en [[1885]] va dexar como únicu herederu a un [[Alfonsu XIII d'España|Alfonsu XIII]] naciellu, que va representar a España so la rexencia de la so madre, [[María Cristina d'Habsburgu-Lorena|María Cristina]]. N'anguaño, va surdir una epidemia de [[cólera]] en Pradejón, causando tal medrana ente la población que'l mesmu médicu va fuxir de la villa. Tres la epidemia, va construyise l'actual '''campusantu''' na zona de Majacavas, alloñáu de la villa como encamentaben les midíes hixéniques dende'l [[sieglu XVIII]]. Como daqué insólitu, los protestantes pradejoneros van llograr el permisu pa dixebrar per mediu d'una muria una parte de la necrópolis reservada a los sos difuntos. [[Ficheru:Restos de la tapia protestante en el cementerio..jpg|440px|thumb|Restos de la muria que dixebraba a católicos y protestantes dende 1885.]] Pa estes feches, la '''comunidá protestante''' yá va cuntar con unos 40 miembros, en gran midida trabayadores del campu con un nivel económicu mediu-baxu. La mayor parte van ser muyeres adultes o d'avanzada edá (vilbes d'unos 60 años y delles muyeres casaes con homes non protestantes), anque tamién se van dar casos de matrimonios y families completes, lo que va impulsar la creación d'escueles evanxéliques que se van asitiar na primer planta del edificiu de la Cai Mayor. En mayu de [[1886]], la comunidá va pasar a formar parte de la [[Ilesia Evanxélica Española]]. Al respective de la situación política española, María Cristina tendrá d'enfrentase mientres la so rexencia al llamáu [[Guerra d'España y Estaos Xuníos|desastre del 98]], que supunxo la perda en [[1898]] de les últimes colonies en [[Puertu Ricu]], [[Filipines]] y [[Cuba]]. Pradejón va vese direutamente afeutáu por esti conflictu, yá que va unviar a la guerra a los pradejoneros más nuevos, de los cualos, munchos nun van tornar y otros van volver lisiados. A esto tenemos de sumar la llegada en [[1901]] d'una nueva epidemia de [[sarampión]], que va llevase a 20 neños ente xineru y febreru. Con too y con eso, el [[sieglu XIX]] va llegar a Pradejón acompañáu por un '''aumentu demográficu''', onde los 400 habitantes de principios del sieglu XIX, van dar pasu a los 2.000 habitantes que va algamar la villa a empiezos del nuevu sieglu. La inestabilidá política va saldar en [[1902]] cola declaración d'[[Alfonsu XIII d'España|Alfonsu XIII]] como mayor d'edá. ==== Alfonsu XIII y la vez de partíos (1902-1923) ==== España va empezar agora a escoyer los gobiernos llocales, provinciales y nacionales por aciu [[sufraxu universal]] masculín, sicasí, esta eleición va faltar enforma de ser democrática: son los años de la España del [[caciquismu]] y el [[pucherazo]]. Asina, en Pradejón como nel restu d'España, el poder va recayer d'una manera socesiva nos homes más ricos del pueblu, una élite económica qu'usó los mecanismos de gobiernu pa caltener los sos privilexos. Mientres esti periodu, el mayor cacique va ser '''José Fernández Ezquerro''', quien foi alcalde en trés causes, ocupando'l cargu un total d'ocho años. Nestos "años democráticos", la crecedera demográfica de Pradejón supunxo una matrícula de 194 neños nes Escueles Nacionales y la creación d'un parvulario con 140 matriculaos, asitiáu na ermita de San Antonio y empobináu por '''Doña Juana Gordón'''. Ellí castigábase a los neños desobedientes zarrándolos na vieya sacristía de la ermita, más conocida como "cuartu de los aguarones". Les fontes fálennos d'un tráxicu incidente nel que la maestra azotó a una neña que resultó muerta a los pocos díes, presentando golpes de correa y l'españíu d'un globu ocular. Sicasí, el xuez absolver porque non pudo demostrase que la muerte fuera consecuencia de la paliza. [[Ficheru:Dª Juana Cordón en el parvulario..jpg|thumb|440px|left|La maestra Dª Juana Gordón xunto a los neños del parvulario.]] Les escueles evanxéliques van cuntar yá con unos 95 neños. Los profesores de les mesmes van ser el matrimoniu formáu por '''Domingo Heras''', nuevu pastor evanxélicu y maestru de la escuela elemental de neños; y la so muyer '''Asunción Benita Miranda''', encargada del parvulario y de la enseñanza elemental de neñes. Teniendo en cuenta que la comunidá protestante siguía formada por unes 40 persones, les cifres suponen que más d'una quinta parte de los pradejoneros confiaba la educación de los sos fíos a los protestantes, por ser l'únicu centru educativu qu'impartía una educación llaica ayena al adoctrinamiento católicu. A pesar d'ello, en [[1909]] les autoridaes llocales cierren temporalmente les escueles protestantes por considerar que se fai [[proselitismu]], por cuenta de que les clases impartir na mesma sala onde se da'l cultu y esto dexa a la vista de los neños los símbolos protestantes de la lliturxa. Esti contratiempu va caltener cerráu'l centru hasta [[1910]], cuando dempués de dellos intentos por reabrilo, el pastor llogra'l permisu en treslladando la capiya a otra sala y estremar les seiciones masculino y femenín per mediu d'un tabique. Anque inda queden delles families que viven puramente de la cría d'oveyes, la mayor parte de la población dedicar a la '''agricultura''', esistiendo sobremanera pequeños propietarios que tienen de combinar el cultivu de les sos tierres col trabayu como xornaleros nes tierres de los grandes propietarios. Xuntu al cultivu de [[cebera]], [[vide]] y [[olivar]], destaca la producción de [[cáñamu]] pa la industria alpargatero. El '''sector industrial''' va ser escasu, sacante una fábrica de conserves de la que se tien noticia dende fin de sieglu, el restu del sector llindar a talleres artesanales de tamañu amenorgáu, dedicaos al suministru del mercáu llocal. Esta ausencia d'industries fuertes va faer que munchos pradejoneros, sobremanera muyeres, busquen trabayu nes fábriques de conserva calagurritanas, teniendo que percorrer diariamente a cuerpu la distancia ente Pradejón y [[Calahorra]]. En [[1915]] van empezar les obres de la Canal de Victoria-Alfonso (Canal de Lodosa), suponiendo'l trabayu a munchos pradejoneros que tamién tendrán de movese andando hasta ellí. L'apaición d'esta clase obrera incipiente traxo consigo'l surdimientu d'ideoloxíes [[socialistes]] y [[anarquistes]] que van denunciar les inxusticies ente probes y ricos. Esi mesmu añu, un grupu de xornaleros anónimos inutilizó a manotaes les olivares de la finca de '''Sabín Ezquerro Ezquerro''', conceyal del Conceyu. En xineru de [[1916]] va crease'l primera [[sindicatu]] de clase en Pradejón, la '''Sociedá d'Obreros Llabradores''', presidida por '''Pedro Ortega'''. Esi mesmu añu, dellos xornaleros de Pradejón que trabayaben nes obres d'unu de los tramos de la Canal van ser enxuiciaos por llamar a un contratista "lladrón", "gañín" y "bandíu", amenaciándo-y con quitar la bolsa de dineru que llevaba. [[Ficheru:Sello del Sindicato Agrícola de Pradejón..jpg|220px|thumb|Sellu del Sindicatu Agrícola de Pradejón, nel llibru de rexistru de socios.]] En [[1917]], la Sociedá d'Obreros Llabradores celebró'l [[Primeru de Mayu]] nel Xuegu de Pelota. L'encargáu de dar el discursu foi '''Domingo Heras''', quien denunció les inxusticies sociales qu'esistíen en Pradejón, onde los grandes propietarios de la tierra, la fábrica y la contrata de les obres de la Canal taben arriqueciéndose a cuenta de los obreros que trabayaben duramente. A esto sumábase l'inxustu reclutamiento de soldaos pa la [[Guerra del Rif|Guerra de Marruecos]], na que namái participaben quintos d'estraición humilde, una y bones los fíos de los ricos llibrar de dir a la guerra pagando. Aquel Primeru de Mayu foi testigu de los llazos d'unión que van empezar a crease ente la disidencia política (republicana, obrera y anticlerical) y la disidencia relixosa (protestante). L'arbañil '''Ángel Pelleyeru''', entusiasmáu enagora y trastornado pol alcohol, "atacó densamente a la relixón católica, a les instituciones del Estáu, a la propiedá y a l'autoridá", según testimoniu del párrocu, quien lo denunció ante les autoridaes y obligó-y a retratase. En [[1918]] la [[gripe español]] afaró Pradejón, llevándose namái n'ochobre a 45 pradejoneros. Pasada'l gripe, en [[1920]] va fundase'l '''Sindicatu Únicu de Trabayadores''', que acabó integrando l'antigua Sociedá d'Obreros Llabradores. Esti sindicatu taba xuntáu a la central anarcosindicalista [[Confederación Nacional del Trabayu|CNT]] y ye amuesa clara del movimientu obreru qu'hubo mientres estos años na villa. Esti sindicatu va caltener n'activu hasta la so desapaición en [[1923]], tres l'empiezu de la dictadura de [[Miguel Primo de Rivera|Primo de Rivera]], quien va prohibir los partíos políticos y les asociaciones, col fin d'acabar col [[caciquismu]] que malvara los primeros años del reináu d'[[Alfonsu XIII]]. ==== Alfonsu XIII y la Dictadura de Primo de Rivera (1923-1931) ==== [[Miguel Primo de Rivera|Primo de Rivera]] eslleió tolos partíos políticos y sustituyir por un partíu únicu, la [[Unión Patriótica (España)|Unión Patriótica]]. De la mesma, ordenó formar en tolos conceyos un [[Somatén]], esto ye, un cuerpu de voluntarios armaos encargaos de velar pol orde públicu. Estos dos organismos van articular un réxime basáu nel caltenimientu del orde y na esaltación del nacionalismu y de la moral católica. Como nel restu d'España, Pradejón va poner en práutica estes reformes, el movimientu obreru va ser calláu y les antigües clases caciquiles van siguir influyendo na vida pública, dada la so importancia social. Munchos antiguos caciques van atopar agora acomodu nes instituciones del réxime. [[Ficheru:Procesión católica en la Plaza de la Constitución..jpg|440px|left|thumb|Procesión católica na Plaza de la Constitución.]] El fuerte venceyu que la dictadura caltuvo col catolicismu, va quedar reflexáu nes ceremonies de '''entronización del [[Sagráu Corazón de Jesús]]''' nos Conceyos. En Pradejón esti actu tuvo llugar en setiembre de [[1929]], cola asistencia de la Corporación Municipal, l'Obispu, el Gobernador Civil y el Presidente de la Diputación Provincial. Pela mañana, el Sagráu Corazón foi lleváu en procesión a les Escueles Nacionales, acompañáu de música, voltio de campanes y llanzamientu de cohetes, pa ser entronizado ante los neños. Al mediudía, ufiertóse una llacuada a les autoridaes y, yá pela tarde, se entronizó otra imaxe del Sagráu Corazón nel Salón de Plenos del Conceyu. Mientres la xornada, recordóse que "la base relixosa ye la piedra fundamental de la sociedá" y que lo necesario de "la restauración de les idees católiques". Esta esaltación del catolicismu va convertir a los '''protestantes''' n'unu de los grupos más reprimíos mientres esti periodu. Les autoridaes polítiques del momentu negarán-yos la creación de nueves capiyes, l'apertura d'escueles llaiques y la celebración d'entierros protestantes. En Pradejón recuérdase un añu nel que los católicos asitiaron l'altar del [[Corpus Christi]] delantre de la ilesia protestante, pa faer coincidir la procesión católica col cultu de la capiya y asina provocar deliberadamente. Non conformes con esto, dellos católicos entraron na ilesia a refartar a los protestantes porque los fadiaben colos sos cantares. El pastor contestó-yos qu'ellos taben na so casa y que quien taben na cai yeren ellos. Dende aquel día, tolos años asitióse l'altar del Corpus Christi delantre de la ilesia protestante. [[Ficheru:Procesión del Corpus Christi..jpg|thumb|220px|Procesión del Corpus Christi.]] Escontra [[1926]], les '''Escueles Nacionales''' yá cunten con unos 200 alumnos matriculaos, númberu escesivu pa la capacidá docente de los sos dos únicos maestros, unu pa neñes y otru pa neños. La solución va llegar tres l'ampliación de los graos en [[1927]], suponiendo la llegada de dos nuevos maestros y la división de les clases n'edaes. P'afaese a estes reformes, el Conceyu tuvo qu'habilitar dos llocales, unu pa impartir los graos y otru pa dotar a los maestros d'una "casa-habitación". Amás, sobre estes feches, Pradejón va entamar los trámites pa dotar al vecinderu d'un sistema de '''suministru d'agua''', trayida dende la fonte de La Gargantiya, en [[Ocón]]. En [[1930]], la fuerte oposición contra Primo de Rivera va obligar a este a dimitir pa evitar la cayida de la monarquía. '''Alfonsu XIII''' noma agora a [[Dámaso Berenguer]] como nuevu presidente, suponiendo esta eleición l'entamu d'una nueva etapa de relaxación de la dictadura, que ye conocida como [[Dictablanda]]. En Pradejón, tres la creación del nuevu gobiernu, 75 vecinos van presentar un escritu solicitando la esclusión de cuatro conceyales del mesmu, por pertenecer a la Unión Patriótica y al Somatén, ente ellos el mesmu alcalde. Ente los firmantes tópase'l nuevu pastor protestante '''Simón Vicente''', contrariu a la intransixencia relixosa que caracterizara los primeros años de la dictadura, según otros nomes que, un añu más tarde, van formar parte del gobiernu de la [[Segunda República Española|Segunda República]]. ==== La Segunda República Española (1931-1936) ==== {{AP|La Segunda República en Pradejón}} Ante la gastadura política de la dictadura, Alfonsu XIII va decidir convocar '''eleiciones municipales''' pal 12 d'abril de [[1931]], col fin de refaer el réxime y devolver el poder perdío a les instituciones monárquiques. Sicasí, la victoria de les candidatures de [[Segunda República Española#Bieniu social-azañista (1931-1933)|coalición republicana y socialista]] nes grandes ciudaes va suponer la proclamación democrática de la [[Segunda República Española]] y la salida al exiliu del propiu Alfonsu XIII. En Pradejón, la victoria nes eleiciones municipales foi pa los monárquicos, que llograron 7 conceyales frente a los 3 llograos polos republicanos. Sicasí, cuando'l 15 d'abril conoza la noticia de la proclamación de la República, los republicanos van apoderase illegalmente de 7 conceyalíes, apurriendo les 3 restantes a los sos rivales. Estos van xustificar dicha aición invocando a la situación revolucionaria y a supuestes órdenes recibíes de la '''Xunta Revolucionaria Republicana de Calahorra'''. Felicidad invistidura illegal va ser suspendida dos díes depués pol Gobiernu Civil, decisión que los republicanos van responder por aciu una reclamación qu'alegaba irregularidaes nel desenvolvimientu de los comicios. [[Ficheru:Pradejón en el "Libro de Oro" de la República..jpg|left|thumb|Pradejón emponderáu nel "Llibru d'Oru" de la República. Villa "famosa polos sos vinos, aceites y la so producción de cáñamu".]] Finalmente, el 31 de mayu de [[1931]] volverán repitise les eleiciones ante la oposición de los monárquicos, que van decidir abstenese en señal de protesta. Los republicanos, viendo aseguráu'l trunfu, van incluyir fora de llistes trés nomes más mientres l'intre de la xornada, que van ser escoyíos por tan solo 9 votos cada unu. D'esta miente, frente a un 55% d'astención, los republicanos llograron una victoria irregular con tan solo el 45% de los votos. Este va ser l'únicu trunfu eleutoral de la esquierda en Pradejón mientres la Segunda República, pos tantu nes eleiciones xenerales de [[Eleiciones xenerales d'España de 1933|payares de 1933]] como nes de [[Eleiciones xenerales d'España de 1936|febreru de 1936]], el trunfu de la derecha na villa amuesa una voluntá política conservadora. Si tenemos en cuenta qu'a lo llargo del réxime nun volverán convocar se eleiciones municipales en Pradejón, topamos ante un Conceyu d'izquierdes gobernando sobre una población mayoritariamente de dereches. Mientres tol periodu, el Conceyu tuvo integráu al completu por conceyales del [[Partíu Republicanu Radical Socialista]] (PRRS), depués fundíu nel [[Izquierda Republicana|Partíu d'Izquierda Republicana]] (DIR), siendo'l so miembru más destable l'alcalde '''Perfecto Miranda Medrano'''. La Corporación republicana, gracies a les ayudes económiques concedíes pol Gobiernu Central, centrar en resolver '''dos problemes''' acuciosos: el paru obrero y l'enseñanza. En [[1931]] se pavimentará la Plaza de la Constitución xunto a delles cais, por aciu una subvención de 5.000 pesetes. En [[1935]], col fin de construyir unes '''Escueles nueves''', Pradejón va contratar un préstamu de 71.708,30 pesetes al [[Institutu Nacional de Previsión|INP]], proyeutu que quedó paralizáu al empiezu de la [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]] por ser utilizáu'l dineru nel esfuerciu bélicu. Finalmente, va aprobase tamién un nuevu '''proyeutu de suministru d'agua''' dende [[El Villar de Arnedo]], pero los vecinos de dicha llocalidá van oponer a les espropiaciones necesaries p'acometer tal obra y el proyeutu va ser deteníu. Nel planu relixosu, la [[Segunda República Española|Segunda República]] estableció una auténtica llibertá de cultos, siendo la primer vegada que l'Estáu dexa de financiar la relixón católica. Esto supunxo una gran meyora pa la comunidá protestante de Pradejón, qu'a la fin llogró la igualdá de derechos, favoreciendo definitivamente la vinculación ideolóxica ente'l protestantismu y el republicanismu obreru. Frente a una derecha católica, empezó a surdir una esquierda protestante. Ello ye que el pastor '''Simón Vicente''' va ser un miembru influyente de l'agrupación republicana local. Estes bones rellaciones ente'l Conceyu y la comunidá evanxélica van suponer el fin de la marxinación social y del acoso promovíu o consentíu poles autoridaes. El campusantu va ser secularizado y la muria, qu'hasta entós dixebraba la parte protestante de la católica, va ser baltada. Per otru llau, van dexar de costear con dineru público los actos relixosos mientres les fiestes patronales de San Ponciano y San Antonio y va retirase del Salón de Plenos el Sagráu Corazón de Jesús. Eso sí, les procesiones de Selmana Santa nun van ser prohibíes, cosa que sí va asoceder na mayor parte de los pueblos cercanos. El movimientu obreru volverá reactivase, sobremanera tres la creación en [[1932]] del '''Sindicatu Únicu de Pradejón''', que va ser una coalición de [[socialismu|socialista]] y [[anarcosindicalismo|anarcosindicalistas]] en defensa de los derechos de los trabayadores de les obres del '''Canal de Lodosa'''. En xineru de [[1933]], el Sindicatu Únicu pidió al Gobernador Civil la so reconocencia como organización con capacidá pa representar direutamente a los obreros nes negociaciones llaborales colos patronos de la canal, refugando la mediación de los poderes públicos nes negociaciones. Pa faer cumplir les sos demandes y ante el despidu d'un obreru, 350 pradejoneros van abandonar el so puestu mientres dos díes en señal de solidaridá, pero la curtia duración de la protesta va suponer una derrota de los güelguistes. El 3 d'ochobre de [[1933]] convocóse una nueva fuelga, esta vegada de 8 díes, tres los cualos el '''Xuráu Mistu d'Obres Públiques de Logroño''' dictó una acta de conciliación que recoyó les demandes de los trabayadores. [[Ficheru:Obras paralizadas de las Escuelas Nacionales..jpg|440px|thumb|Obres paralizaes de les Escueles Nacionales nos años 30.]] La conciencia de los trabayadores de ser víctimes de la esplotación traducir nuna actitú de rebeldía escontra los patronos y de desafección escontra les clases sociales más elevaes. Esta situación reflexar en sucesos como los de [[1932]], añu nel qu'un pradejonero, en siendo despidíu de les obres por un capataz, "garró-y poles solapes de l'americana diciéndo-y que si-y quitar de la obra, él quitar de la familia y nun volvería triar más la canal"; a felicidá amenacia sumóse la persecución del capataz por dellos compañeru del despidíu, qu'intentaron afrellalo con palos. Estes manifestaciones volviéronse más agresives col trunfu de la [[Segunda República Española#Bieniu radical-cedista (1934-1936)|coalición de centru derecha]] en [[1933]], periodu nel que les dereches aplicar en desfaer les reformes republicanes y en desarticular les fuercies d'esquierda. Como respuesta, la esquierda radicalizó les sos posiciones. En Pradejón aprobáronse '''midíes anticlericales''' empobinaes a atrabancar la presencia pública de la Ilesia católica. Asina, en payares de [[1933]] imponse un gravame sobre los entierros católicos y acútase el toque de campanes, marxinando d'esta miente a la opción católica y convirtiendo en privilexada a la protestante. En marzu de [[1934]], mientres la celebración de la Selmana Santa, dellos mozos boicotiaron la procesión cantando cantares impropios, lo que provocó un encaloráu discutiniu de la que l'alguacil, que llegara pa dixebrar a les dos partes, va salir con una puñalada leve nel brazu derechu. Pa evitar enfrentamientos como esti, dellos [[Guardia d'Asaltu|Guardias d'Asaltu]] escoltaron la procesión de San Antonio en setiembre, pero al rematar esta detener a trés nuevos por cantar coples ofensives contra dichu cuerpu de seguridá. Esti nuevu fregáu va obligar al Gobernador Civil a nomar un '''delegáu gubernativu''' encargáu por caltener l'orde públicu en Pradejón. Esi mesmu añu, la ''[[American Board of Commissioners for Foreign Missions|American Board]]'' dexó d'unviar dineru a les comunidaes evanxéliques españoles y, como n'otros llugares, el pastor '''Simón Vicente''' tuvo que treslladase a Calahorra pa vivir exerciendo la enseñanza, anque siguió viniendo a la villa pa dar misa. La so marcha supunxo'l zarru de les escueles evanxéliques, que los sos alumnos pasaron a les Escueles Nacionales o al parvulario de Doña Juana Gordón, empecipiándose asina'l retrocesu social del protestantismu en Pradejón. [[Ficheru:Simón Vicente con los niños de las escuelas evangélicas..jpg|left|400px|thumb|El pastor Simón Vicente colos neños de les escueles evanxéliques.]] La nueche del 1 d'agostu, l'alguacil '''Máximu García García''' faía ronda acompañáu pol so cuñáu Félix Ambrosi, cuando s'atoparon con '''Martín Gordón''', derechiegu reconocíu y enemistado con Ambrosi. Entós, según la versión de Máximu, Gordón intentó afrellar con un hachu al alguacil. Ante tal ataque, Máximu sacó la pistola y empecipióse una persecución hasta que, productu de la carrera, a esti disparóse-y l'arma, la bala rebotó nel suelu y mancó a Gordón na pierna. Treslladáu al hospital, infestóse-y la ferida y tuvieron que toye-y la pierna. Finalmente, finó en circunstancies estrañes. Y, anque'l xuráu absolvió Máximu, en Pradejón nun lo escaecieron y acabó pagándolo. Ente avientu de [[1934]] y xunetu de [[1935]] van tener llugar los '''atentaos contra la propiedá''' de trés de los mayores contribuyentes del vecinderu, toos miembros del Conceyu mientres la [[Dictadura de Primo de Rivera|dictadura]]. En total rexistraron una quema de mieses, la quema d'un payar y l'asaltu a dos bodegues, nuna se descorcharon 200 cántares de vinu y na otra arramáronse 800 cántares. La sorpresa del sucesu va venir cuando en xunetu deténganse como presuntos autores de los fechos a emplegaos municipales, na so mayoría: dos alguaciles, dos guardes de campu, dos seles, según dos conceyales. El delegáu saldó'l problema nomando nuevos vixilantes de dereches, lo que va ser respondíu con violencia y coaición tapada por faición d'izquierdes, ente ellos miembros del Conceyu. La radicalización de la sociedá va reflexase claramente nes eleiciones de [[Eleiciones xenerales d'España de 1936|febreru de 1936]], de les cualos va salir triunfante la [[Segunda República Española#Frente Popular (1936-1939)|coalición d'izquierdes]] o [[Frente Popular (España)|Frente Popular]]. El trunfu de les izquierdes supunxo en Pradejón la restitución nos sos cargos de tolos emplegaos republicanos cesaos enantes polos atentaos a la propiedá pública, según la continuación de reformes anticlericales. Nesta situación d'inestabilidá y amenaza, la derecha propietaria y relixosa nun va duldar en sofitar el [[Pronunciamientu del 17 y 18 de xunetu de 1936|golpe d'Estáu]] que'l 17 de xunetu de [[1936]] va intentar derrocar el réxime democráticu de la '''Segunda República'''. ==== La Guerra Civil Española (1936-1939) ==== {{AP|La Guerra Civil en Pradejón}} Los díes 17 y 18 de xunetu de [[1936]], una parte del exércitu español, contraria al gobiernu de la [[Segunda República Española|República]], alzar n'armes col fin de dar un [[Golpe d'Estáu n'España de xunetu de 1936|golpe d'Estáu]]. Empecipiábase asina la combalechadura urdida mientres meses por un grupu de xenerales y oficiales d'ideoloxía conservadora que, ante'l fracasu parcial de la sulevación, desencadenó n'España l'entamu de la [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]], enfrentando a [[Bandu republicanu|republicanos]] y [[Bandu subleváu|sulevaos]]. La noticia llegó a Pradejón el sábadu 18, onde'l Conceyu y les organizaciones d'izquierdes fixeron rondes de vixilancia con voluntarios armaos. Estes patrulles sumaben unos 200 homes, la mayoría afiliaos a [[Izquierda Republicana]], [[Confederación Nacional del Trabayu|CNT]] y [[Unión Xeneral de Trabayadores|UXT]]. Sicasí, el domingu 19 subleváronse [[Logroño]] y [[Calahorra]] y el llunes 20 facer [[Lodosa]] y [[Mendavia]], convirtiendo al Pradejón republicanu nun focu aislláu. [[Ficheru:Carta de Casimira Rivas..jpg|thumb|440px|Carta de Casimira Rivas, vilba del pastor Simón Vicente, dende l'exiliu en 1937.]] El martes 21 de xunetu, l'exércitu subleváu y les milicies voluntaries de [[Falanxe Española|Falanxe]] y [[Requeté]], ente les que van colar cures armaos, tomaron Pradejón ensin resistencia. Lleóse'l bandu del xeneral [[Emilio Mola|Mola]], pol que se declaraba'l '''Estáu de Guerra''', sustituyóse la Corporación republicana por una nueva y practicáronse les primeres detenciones. Dellos pradejoneros collaboraron nos apresamientos delatando a los sos propios vecinos. Los deteníos fueron recluyíos nel Conceyu, onde se sometieron a exhibición y, una vegada llográu'l votu de los asistentes, fueron mandaos a fusilar. El miércoles 22, afayóse una supuesta "''trama terrorista''" y l'alcalde en funciones detuvo nel campu a '''Venancio Íñiguez Ezquerro''' y al so fíu Tomás, picapedreros acusaos de facilitar pólvora pa construyir bombes. Anque estos negar tou, detuviéronse unos 30 vecinos pola esistencia de "''más d'un centenar de bombes, dalgunes de 15 Kg de pesu'' (...) ''escondíes en distintos llugares, coyéndose yá casi tou este material, según numberoses armes y municiones''". Esi mesmu día, Venancio Íñiguez y otros cuatro pradejoneros van ser los primeres fusilaos del conflictu. Ente'l vienres 24 y el martes 28, va fusilase un total de 22 pradejoneros nos términos de Los Rubiejos ([[Ausejo]]) y de la Cuesta de la Gata ([[Calahorra]]). A partir d'agostu, los nuevos prisioneros van ser treslladaos a les cárceles de [[Logroño]], onde se-yos va xulgar y va fusilar. Anque la represión más intensa dar nel branu de [[1936]], el fusilamiento de pradejoneros republicanos va siguir, yá de forma esporádica, hasta'l final de la guerra. El númberu total calcular ente 42 y 48 vecinos. Ente los fusilaos atopamos a los dirixentes más destacaos del republicanismu local, ente ellos dellos cargos del Conceyu y funcionarios municipales encargaos del orde públicu. Esto ye, fueron fusilaos l'alcalde '''Perfecto Miranda Medrano''', el conceyal '''Santos Ezquerro Justiniano''', el xuez municipal '''Simón San José Ezquerro''', l'alguacil '''Máximu García García''', el guarda de campu '''Manuel Ezquerro Martínez''' y el pastor protestante '''Simón Vicente''', fusiláu pa disgregar la comunidá evanxélico y considerao pol nuevu alcalde como "el principal inductor de los fechos censurables cometíos mientres el mandu de la República". Al pie de estes figures públiques, tamién se fusiló a vecinos que namái yeren afiliaos de base de partíos políticos o sindicatos obreros d'esquierda, llabradores y xornaleros afiliaos, na so mayoría, a la [[Confederación Nacional del Trabayu|CNT]]. Sicasí, los efeutos de la represión llograron un oxetivu fundamental, la desarticulación de los sindicatos y partíos políticos d'esquierda. [[Ficheru:Carta del cónsul estadounidense..jpg|thumb|left|440px|Carta del cónsul estauxunidense, unviada en 1938 al alcalde de Pradejón, interesándose polos inmuebles prindaos a los protestantes.]] La pertenencia al '''protestantismu''' nun va ser un factor determinante pal fusilamiento, pero los fieles nun van tener yá derechu a exercer les sos creencies, nin en públicu nin en priváu, sufriendo'l hostigamiento de les autoridaes. Nos primeros díes del conflictu, los sulevaos van prender fueu a la capiya y, meses más tarde, les milicies de [[Falanxe Española|Falanxe]] y [[Requeté]] van prindar estos llocales pa establecer nellos el so cuartel xeneral. Tal usurpación va causar un incidente diplomáticu con [[Estaos Xuníos]], pos los inmuebles pertenecíen a la ''[[American Board of Commissioners for Foreign Missions|American Board]]'', una ilesia congregacionalista norteamericana. Por ello, el cónsul estauxunidense, residente en Vigo, va reclamar dende [[1938]] a les nueves autoridaes la devolución de los inmuebles, ensin llograr respuesta. Per otru llau, '''Casimira Rivas''', vilba del pastor evanxélicu, va llograr exiliase en [[Francia]] y, dende ellí, unviar a les sos fíes como abellugaes polítiques a la [[Xunión Soviética]]. Cuando Casimira supo lo asocedío a la ilesia protestante, xuró tornar pa reconstruyila una vegada que fueren vencíos los sulevaos. Fervorosa creyente, taba convencida de que la crueldá de la que fueren víctimes, nun quedaría impune. Sobre les neñes escribió que "''dir de llutu pola muerte del so padre; pero van volver de colloráu y van ver el castigu que Dios va dar a los asesinos''". Conforme los díes pasaben y faíase evidente que les nueves autoridaes llevaríen a cabu una represión planiada ensin garantía xurídica, munchos izquierdistes decidieron escondese o fuxir hasta algamar la frontera o'l bandu republicanu. Van Ser pocos los que lo consigan y la mayoría va acabar frente al pelotón de fusilamiento. Unu de los munchos casos foi'l de '''Julio Ezquerro García''', quien pasó dellos díes so l'agua de la canal de Lodosa alendando al traviés d'una pajita, hasta que lo afayaron y fusilaron ellí mesmu. O'l de '''Marín Martínez Heras''' quien, con tan solo 15 años, anduvo errante pel campu mientres dellos díes hasta que-y venció la voluntá y decidió apurrise, siendo por ello fusiláu. Al pie de estos y otros casos, tenemos de sumar a los pradejoneros que cumplieron penes de cárcel, a los que se vieron obligaos a pagar multes económiques por "responsabilidaes polítiques" y, qué tanto, a les muyeres republicanes que, por ser "coloraes", va suministráse-yos aceite de ricino y va tosquiláse-yos el pelo al cero, pa dempués exhibiles al escarniu públicu, viéndose obligaes a vivir na probeza y col dolor d'haber perdíu al home, a los fíos o a dalgún hermanu, ensin poder quexase. [[Ficheru:La Quinta del Biberón de Pradejón..jpg|thumb|300px|La Quinta del Biberón de Pradejón en 1998.]] Mientres los primeros meses, los sulevaos enriaron la movilización bélica por aciu la llamada a '''files de voluntarios'''. En Pradejón, fueron munchos los pradejoneros que s'apuntaron por voluntá propia, anque hubo otros qu'empuñaron les armes por mieu a represalies, sobremanera los alistaos nel [[Bandera Xeneral Sanjurjo|Terciu Sanjurjo]], unidá na que 50 pradejoneros quedaron encuadraos dende setiembre de [[1936]]. En teoría, esta unidá componer de reclutes voluntarios procedentes de [[Calahorra]] y otros pueblos cercanos. Sicasí, esti supuestu voluntariáu va despintar la verdadera intención de la unidá: axuntar nun solu cestu toles mazanes podres, esto ye, el reclutamiento forzosu d'aquellos homes de llealtá dudosa o sospechosos de ser d'esquierda. Ello ye que el 42% de los pradejoneros alistaos, va desertar al bandu republicanu una vegada nel frente. Conforme la guerra avanzó, el voluntariáu foi sustituyíu pola '''lleva de quintos'''. La necesidá acuciosa d'homes n'edá de combatir, va acelerar la llamada a files hasta algamar la so cotes más altes en [[1939]], cuando los reclutados sían nuevos de tan solo 17 y 18 años, conocíos como la "''Quinta del biberón''". La Guerra Civil nun dexó indemne a naide, nin siquier a les families del bandu subleváu. De tolos rincones d'España llegaben a Pradejón noticies de fallecimientu tolos meses, acompañaes dacuando de dellos efeutos personales del fináu. Al dolor de la perda, sumábase la falta de medios de vida d'un pueblu que perdiera la so mano d'obra más nueva, ocupada na llucha o sumida nel combate. Dan testimoniu d'ello les solicitúes presentaes pol alcalde a los mandos militares, reclamando la concesión d'unos díes de permisu p'aquellos soldaos que yeren necesarios na temporada de colleches. Práuticamente '''toles families pradejoneras quedaron marcaes pola traxedia''', que pa la mayoría nun terminó, obviamente, el [[Últimu parte de la Guerra Civil Española|día de la Victoria]], que dio entamu a la dictadura del xeneral [[Francisco Franco]]. ==== El Franquismu (1939-1975) ==== Rematada la [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]] el 1 d'abril de [[1939]], instaurar n'España un [[Dictadura de Francisco Franco|réxime dictatorial]] encabezáu pol xeneral [[Francisco Franco]], enllargándose mientres casi 40 años. El réxime basó la so economía na [[autarquía]], buscando una autosuficiencia económica qu'aislló a España de toa influencia esterna y consolidó el trunfu de los vencedores, al empar que favoreció'l sometimientu de los vencíos. En Pradejón, como nel restu d'España, el dolor de la traxedia va tar acompañáu de la fame y del ferrial control exercíu sobre tolos vecinos pola [[FET de les JONS]] local. Los sos dirixentes van ser los "camises vieyes" de la villa, esto ye, pradejoneros militantes dende antes de [[1936]] y, de la mesma, miembros del nuevu Conceyu. Ello ye que el nuevu alcalde '''Santiago Cedrón Fernández''', va ser tamién xefe llocal del partíu. [[Ficheru:Carta del semanario falangista Arriba..jpg|thumb|left|440px|Carta del selmanariu falanxista Enriba, indicando la unviada de cinco exemplares a Pradejón, col fin de captar nuevos llectores ente los vecinos.]] La [[FET de les JONS]] local va controlar tou mientres la [[Posguerra española|posguerra]], dende les [[Racionamiento|cartilla de racionamientu]] hasta la planificación de la economía llocal. L'Archivu Municipal caltién cientos de notes, espedientes y llistes de vecinos sospechosos, que configuren un ampliu arsenal sobre la conducta que los "camises vieyes" repararon nos vecinos mientres la [[Segunda República Española|República]] y los primeros díes del "Alzamientu Nacional". Hasta los años 60, práuticamente tolos pradejoneros adultos van ser '''oxetu d'investigación''', con anotaciones del tipu: "''anque ye de poca cultura non desmerece pa cargu públicu''", "''nun gocia de munches simpatíes pola so forma de ser''" o "''nun tien relixón dalguna''". Tanto si daquién aspiraba a un emplegu públicu, como si pretendíase qu'un "coloráu" escarceláu tornara al pueblu, yera necesaria la tramitación d'hasta media docena d'informes sobre la so vida. Aquellos vecinos que nun llograben pasar l'exame, yeren procesaos y obligaos a pagar fuertes multes, saldaes na mayoría de los casos cola entrega de propiedaes rústiques. La constante vixilancia falanxista centróse, sobremanera, en grupos sociales marxinales y oficios concretos. Unu de los grupos más sometíos foi'l de les '''muyeres protestantes''', na so mayoría viudes de guerra. Nos primeros díes, fueron obligaes a axuntase dacuando na casa del cura, onde se-yos intentó convertir al catolicismu. Siendo inefectivo el diálogu, les autoridaes obligar a casase pol ritu católicu, impunxéron-yos el bautismu a los sos fíos y, en dellos casos, fixéron-yos renegar de les idees de los sos difuntos homes. Tocantes a los neños protestantes, los maestros de les Escueles Nacionales diéron-yos la oportunidá d'estudiar una carrera en cuenta de renegar de la so fe. De xacíu, mientres tol periodu escarecieron d'asistencia espiritual y celebraciones comuñales, quedando apostrada'l so oficiu de fe a la intimidá individual. Otru grupu so vixilancia foi'l de los '''maestros''', qu'en Pradejón dio amueses de sumisión y bon comportamientu, siendo los encargaos d'acompañar a los neños a misa la fin de selmana y de dirixilos nes procesiones, collaborando amás col párrocu en tolos actos relixosos. [[Ficheru:Ficha de Excombatientes de Falange en el Archivo Municipal de Pradejón..jpg|thumb|Ficha de Excombatientes de Falanxe nel Archivu Municipal de Pradejón.]] El 16 de payares de [[1939]], la [[FET de les JONS]] local fai un inventariu de los bienes de la so sede, contabilizando dos tales fotografíes de [[Francisco Franco]] y de [[Pilar Primo de Rivera]], numberosa propaganda del [[Movimientu Nacional|Movimientu]], un tambor y dos trompetes mercaes pal [[Frente de Mocedaes]], 12 fusiles de madera, 4 banderes, 5 portabanderas y 3 banderinos. Al respective de los preseos d'oficina, namái s'anoten una mesa, una siella, una máquina de coser [[Singer Corporation|Singer]] y unes tisories. En [[1940]], el partíu únicu yá cunta con 40 homes afiliaos, la mayoría "camises vieyes". Esi mesmu añu, mientres en Pradejón fúndase la '''Hermandá de Llabradores''', España alliniar coles [[Potencies de la Exa na Segunda Guerra Mundial|potencies de la Exa]] nos entamos de la [[Segunda Guerra Mundial]]. Cuando'l [[Potencies de la Exa na Segunda Guerra Mundial|Exa]] invada la [[XRSS]] en [[1941]], [[Francisco Franco|Franco]] va mandar la [[División Azul]], unidá de voluntarios na que se van apuntar dellos pradejoneros. [[Ficheru:Ficha del Frente de Juventudes en el Archivo Municipal de Pradejón..jpg|thumb|Ficha del Frente de Mocedaes nel Archivu Municipal de Pradejón.]] En setiembre de [[1941]], l'alcalde recibe órdenes d'informar sobre "''rumores y bulos'' (...) ''d'entidaes o asociaciones qu'actúen en sentíu negativu''". La respuesta ye un '''ampliu informe''', onde afirma que "''nesta llocalidá nun esiste, que yo sepa, nenguna asociación de tipu comunista nin nenguna clase de política''", y realiza una semeya fiel de la sociedá pradejonera de los años 40: "''el pueblu, políticamente falando, podemos estremar en tres grupos. Un grupu izquierdista procedente de los significaos d'esquierda antes del Movimientu Nacional, amenorgáu, que vive nun aislamientu al respective de los xuntaos al Movimientu Nacional, pero en comunicación ente ellos, y que, procuren comentar ente ellos y ente dalguna xente crédula noticies que-yos paez favorecer a les sos idees. Un grupu neutru bien numberosu, casi los dos tercios de la población, que procedentes de los d'esquierda y derecha ensin significar, nun s'esmolecen más que de les sos xeres ordinaries; y otru grupu, abondo amenorgáu, nos cualos nótase l'ambiente falanxista''". Al respective de la [[Seición Femenina]] y al [[Frente de Mocedaes]], en pallabres del alcalde, "''nun dan nenguna señal de vida, na práutica nun esisten". Remata afirmando que "nos actos públicos nótase, polo xeneral, bien poca animación. Asisten siempres los mesmos. (...) L'ambiente falanxista nun se nota en nengún d'estos actos salvu por bien poques persones. L'ambiente polo xeneral ye de desdexamientu pola política, d'aislamientu y poca camaradería''". El diagnósticu nun puede ser más esmolecedor pa les altes xerarquíes provinciales, qu'a partir d'entós, van amosar una gran molición pol '''comportamientu de los pradejoneros''', al so xuiciu, descomanadamente pasivu. [[Ficheru:Frontón Municipal..jpg|thumb|left|Autoridaes nuna repartida de trofeos nel frontón, inda ensin cubierta, y al fondu les Escueles Nacionales. Dambes obres van ser remataes nos años 50.]] En Pradejón, la delegada llocal de la '''Seición Femenina''' enxamás aceptó'l cargu y nenguna otra muyer quixo presidila. Les quexes de la delegada provincial escontra l'alcalde fueron continues, denunciando la situación d'abandonu de la seición y encamentando reprender el mal comportamientu de la delegada local. En [[1944]], daes les altes tases de mortalidá infantil y col fin de captar nueves socies, la Seición Femenina instituyó la figura de la '''divulgadora''', muyer "''collaboradora del médicu na llucha contra la mortalidá infantil''", y partió farines pa papielles, melecines, xabón y ropa, buscando asina captar nueves families "''pa Dios y p'España''". Sicasí, anque la seición unvió confiada una remesa de carnés, la campaña foi un fracasu y namái les maestres y delles moces participaron nella. Daqué similar asocedió nel '''Frente de Mocedaes''', onde, como na anterior caña, nengún pradejonero quixo faese cargu. En [[1942]], la decadencia afectó yá a la mesma [[FET de les JONS]], onde naide deseyaba ser delegáu local y la mayoría de los afiliaos nun pagaben les cuotes esixíes. En [[1943]], el desinterés estender a la '''Hermandá de Llabradores''', onde dellos xefes de grupu negar a aceptar el nomamientu. La decadencia de les instituciones resolver a partir d'anguaño, algamando los 153 afiliaos al partíu únicu, la mayoría namái sobre'l papel. Por más enfotu que poníen les autoridaes provinciales, l'ausencia de filiación femenina y xuvenil, según la relaxación de la Hermandá de Trabayadores, amosaben l'actitú pasiva de Pradejón ante'l [[Movimientu Nacional|Movimientu]]. En 1945, va tener llugar la única iniciativa política del periodu, l'encargu d'una llábana de mármol negro con una llista de los pradejoneros "''cayíos por Dios y per España''", encabezada por [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]], y que "''pa meyor caltenimientu y respetu''" asitiar nel interior de la ilesia parroquial. [[Ficheru:Ayuntamiento Viejo..jpg|thumb|Inauguración del nuevu Conceyu, el 20 de xunetu de 1965.]] El final de la [[Segunda Guerra Mundial]] asitió a Franco como "amigu de los vencíos", lo que fizo necesariu un '''llaváu d'imaxe''' del réxime. No económico, dar por concluyíu'l periodu [[Economía d'España mientres la autarquía franquista|autárquico]], dando pasu a les primeres midíes liberizadoras. No político, vivióse un procesu lentu nel que los falanxistes fueron sustituyíos nos ministerios polos [[Tecnócrates (España)|tecnócrates]] del [[Opus Dei]]. España dexó de ser fascista pa presumir de católica y anticomunista, allugamientos favorables nel nuevu contestu de [[Guerra Fría]]. El réxime salió del so aislamientu y, dende [[1949]], empezó a recibir creitos bancarios d'[[EEXX]] que reactivaron la economía. En Pradejón, mientres la [[FET de les JONS]] local empezó a escurecese, la villa esperimentó una importante crecedera económica y un aumentu considerable de la natalidá. Hai de solliñar el casu de '''Mª Lluz Gordón Marrodán''', madre de 15 fíos y dos albuertos, quien ganó en trés causes el premiu provincial concedíu a les families numberoses. Amás, gracies a les unviaes norteamericanes de lleche en polvu y quesu anaranxao "''Chendar''", per primer vegada, los neños pradejoneros van poder merendar daqué más que pan con vinu y azucre. [[Ficheru:Firma de Melchor Ezquerro..jpg|thumb|left|440px|Robla de Melchor Ezquerro, promotor de les obres del Regadío del Cabanu.]] Escontra finales de los años 50, Pradejón yá va cuntar con baille, cine, cafetería, peñes y hasta festival taurín nes fiestes patronales. Mientres estos años terminaron les escueles y la casa de los maestros, se pavimentaron les cais de La Fonte y del Cantón y reparóse el frontón. Sicasí, la obra que camudó la economía de la villa foi la construcción del Regadío del Cabanu, puestu en marcha'l 22 d'agostu de 1953. El promotor d'esti ambiciosu proyeutu va ser '''Melchor Ezquerro''', pradejonero ensin un tarrón de tierra que cultivar na zona, pero que lluchó y apostó por un proyeutu que supunxo l'antes y el dempués de la economía de Pradejón. Esti impulsu a l'agricultura facilitó'l cultivu del '''espárragu''', que la so gran rentabilidá va convertir nel "oru pradejonero". Nel planu políticu, la mayoría de los vecinos vivíen ente la inorancia y el desinterés, pensando namái en trabayar y prestase, frente a una minoría de vieyos comunistes y anarquistes qu'entá alimentaben na intimidá la esperanza de ver cayer el réxime. Nos años 60, los salarios nun dexaron de crecer y los vecinos entornar nel progresu individual. La crecedera demográfica de la década anterior diera llugar a una xeneración de mozos deseosos d'un futuru meyor, la mayoría aprendiendo los nuevos oficios que demandaba la sociedá de forma autodidacta o por aciu cursinos per corréu. La obra más importante d'esta década va ser la construcción del '''nuevu Conceyu''', inauguráu'l 20 de xunetu de [[1965]]. Cuando la [[Crisis del petroleu de 1973|Crisis del petroleu]] de [[1973]] algame al campu, Pradejón va vese azotáu pol paru y la perda de rentabilidá de los productos agrícoles. L'espárragu, cultivu estrella del periodu, va acabar perdiendo rentabilidá en favor del cultivu de xampiñón, futuru motor económicu del pueblu. Cuando'l 20 de payares de [[1975]] muerra [[Francisco Franco]], Pradejón va ser yá un pueblu en plena fervencia, dispuestu a dar la bienvenida a la [[democracia]]. Sicasí, esto nun va ser posible hasta les [[Eleiciones xenerales d'España de 1977|primeres eleiciones democrátiques]], celebraes el 3 d'abril de [[1979]]. == Bibliografía == * Aguirre González, Jesús Vicente (2007), "Equí nunca pasó nada. La Rioxa 1936". Ed. ''Ochoa'', páxs. 648-660. * Gómez Urdáñez, José Luis y otros (2004) "Pradejón Históricu". Ed. ''Universidá de La Rioxa''. * Solano Antoñanzas, José Mª (1965) "Etnoloxía de la Villa de Pradejón". Ed. ''Gutenberg''. == Ver tamién == * [[La Segunda República en Pradejón]] * [[La Guerra Civil en Pradejón]] * [[Llista de conceyos de La Rioxa|Conceyos de La Rioxa]] * [[La Rioxa (España)]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.pradejon.org/Páxina Web Oficial del Conceyu de Pradejón] * [https://www.facebook.com/phistoriaculturamemoria/El Proyeutu Pradejón Hestoria, Cultura y Memoria] (Rique cuenta en Facebook) * [https://web.archive.org/web/20070927172802/http://www.devalvr.com/paginas/galeria/exemplu.html?tipu=0&exemplu=2 Mapa 3D de Pradejón] (Rique plugin DevalVR, 200KB, solo Windows) {{Tradubot|Pradejón}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de La Rioxa]] [[Categoría:Conceyos de La Rioxa]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] q6ndsjto65upziukobhhvs3rbnjtmyx Categoría:Deportistes de les Islles Baleares 14 123467 3707884 3020761 2022-08-17T11:53:41Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por comunidá autónoma]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Deportistes d'España por comunidá autónoma|Baleares]] [[Categoría:Persones de les Islles Baleares]] guqo01vqsj9r1hrrigul00f3n07uyh5 Garches 0 123582 3707692 2965407 2022-08-17T06:42:07Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{revisáu|t=20200508092005}} {{Llocalidá}} '''Garches''' ({{IPA-fr|ɡaʁʃ|-|Fr-Paris--Garches.ogg}}) ye una [[ciudá]] [[Francia|francesa]]. Ta asitiada na rexón d'[[Islla de Francia]], departamentu de [[Hauts-de-Seine]]. Tien 17.762 habitantes. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Francia]] 0cnbyqt4hxzd5odl0abyp8fmfunllsu Nanterre 0 123781 3707791 2965414 2022-08-17T11:16:09Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{revisáu|t=20200508092042}} {{Llocalidá}} '''Nanterre''' ({{IPA-fr|nɑ̃tɛʁ|lang|Fr-Paris--Nanterre.ogg}}) ye una [[ciudá]] [[Francia|francesa]]. Ta asitiada na rexón d'[[Islla de Francia]], departamentu de [[Hauts-de-Seine]]. Tien 93.742 habitantes. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Francia]] aajrqpzc404550m496dtqd3j0rsttgj 3707792 3707791 2022-08-17T11:16:27Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{revisáu|t=20200508092042}} {{Llocalidá}} '''Nanterre''' ({{IPA-fr|nɑ̃tɛʁ|lang|Fr-Paris--Nanterre.ogg}}) ye una [[ciudá]] [[Francia|francesa]]. Ta asitiada na rexón d'[[Islla de Francia]], departamentu de [[Hauts-de-Seine]]. Tien 93.742 habitantes. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Francia]] rur1s5lxibj3pyixtglkskyzn0tf2a9 3707793 3707792 2022-08-17T11:16:32Z YoaR 37624 Plantía: {{referencies|t={{subst:CURRENTTIMESTAMP}}}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220817111632}} {{revisáu|t=20200508092042}} {{Llocalidá}} '''Nanterre''' ({{IPA-fr|nɑ̃tɛʁ|lang|Fr-Paris--Nanterre.ogg}}) ye una [[ciudá]] [[Francia|francesa]]. Ta asitiada na rexón d'[[Islla de Francia]], departamentu de [[Hauts-de-Seine]]. Tien 93.742 habitantes. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Francia]] e1wdmx4eclpx0p0x6o00thqijkch68r Categoría:Deportistes de Galicia 14 123834 3707873 2284657 2022-08-17T11:53:41Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por comunidá autónoma]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Deportistes d'España por comunidá autónoma|Galicia]] [[Categoría:Persones de Galicia por actividá]] 9qw1vf23aeiwkxtcmjujq38anxqt276 Magu 0 126608 3707715 3695689 2022-08-17T09:31:16Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{personaxe}} El términu '''magu''' provién del [[Idioma persa|persa]] antiguu ''maguš'' por aciu del [[idioma griegu|griegu]] ''μάγος'' y finalmente del [[llatín]] ''magus''. El sentíu orixinal de la pallabra ''Magu'' referir a los integrantes d'una tribu de [[Media (Oriente Mediu)|Media]] y depués a los sacerdotes perses. En términos modernos refierse, a una especie d'[[astroloxía|astrólogu]] o adivín, que practica [[maxa]], [[bruxería]] o [[bruxería]]. Comúnmente, "magu" referir a bruxu masculín, y "bruxa" a una bruxa. == Historia == Orixinalmente, un ''magi'' yera'l miembru d'una [[tribu]] de l'antigua [[Media (Cercanu Oriente)|Media]] que s'ocupaba de les práutiques relixoses y funeraries. Dempués de la conversión d'esta tribu al [[zoroastrismu]] fueron consideraos, polos trés imperios perses, guardianes del legáu de [[Zaratustra (profeta)|Zaratustra]] (a pesar de qu'introducieron dellos cambeos al mensaxe orixinal). Los magos de Persia fueron incluyendo na so relixón delles temes o elementos de [[Babilonia (ciudá)|Babilonia]], como l'[[astroloxía]], la [[demonoloxía]] y la [[maxa]]. Nel so ritu relixosu vertíen llibaciones de [[lleche]], [[aceite]] y [[miel]] sobre una llapada y coles mesmes entonaben rezos y cantares. Llevaben vestidures blanques, tiara, y na mano un fexe de cañes de [[tamarisco]]. Yá nel [[sieglu I]] fueron reconocíos como homes sabios y científicos . Los personaxes llegaos d'[[Oriente]] y mentaos na [[Biblia]] ({{Biblia|Mateo|2,1-12}}) yeren magos nel sentíu orixinal del términu, esto ye, sacerdotes perses; pero más tarde fueron llamaos [[reis magos]] en delles tradiciones cristianes anque ensin nenguna evidencia histórica sobre la so realeza. El cambéu de significáu del términu, que pasa a designar a daquién que practica la maxa o bruxería, deber a l'asimilación que la [[Ilesia (organización)|Ilesia]] fixo de les creencies y rituales relixosos non cristianos (como los zoroastrianos) cola bruxería y práutiques similares. [[Asimov]] nel so llibru ''"El Cercanu Oriente"'', menta que son sacerdotes de les tribus iranies, llamaos magi y que cuidao que la xente común piensa que los sacerdotes tienen poderes ocultos, magi en caldéu llegó a significar bruxu o magu. Nun sentíu bien distintu, en dómines recién el títulu de "Magu" asignóse a los artistes que practiquen el [[ilusionismu]], ye dicir a quien realicen xuegos pa crear ilusiones visuales o en cualesquier de los [[sentíu (percepción)|sentíos]], asemeyando poderes especiales, con oxetivos [[diversión|recreativos]]. Esta "maxa" entró a formar parte de les [[artes escéniques]] contemporánees. Na actualidá l'arte de la maxa y l'ilusión ye utilizáu polos magu pa llograr el plasmu y la diversión de los sos espectadores. == Magos na lliteratura moderna == Na [[lliteratura fantástica]] (sobremanera na [[fantasía épica]]) apaecen munches vegaes los magos como persones (incluyendo tamién non solo a humanos sinón tamién a otres races como los [[elfos]]) capaces de realizar cualquier cosa col so don. * '''''[[Harry Potter]]''''': nesta saga los magos pueden tener una vida máxica pero tamién una vida ''[[muggle]]'', términu usáu puramente na serie pa denominar a les persones ensin maxa. De primeres los magos nuevos tienen que dir al colexu pa instruyise nel usu fayadizu de la maxa. Nel llibru, un mozu llamáu [[Harry Potter (personaxe)|Harry Potter]] va al colexu y apriende sobre la maxa y el mundu máxicu mientres s'enfrenta a los diversos ataques del so enemigu y antagonista de la hestoria, [[Lord Voldemort]]. Al pasar el tiempu Harry va convirtiéndose nun magu con grandes habilidaes y colos sos dos amigos [[Hermione Granger]] y [[Ron Weasley]] realiza un viaxe p'atopar los [[horrocrux]]es que guarden cachos de l'alma de Voldemort y asina poder acabar con él. * '''''[[Conan the Barbarian]]''''': un personaxe creáu pol [[escritor]] [[Robert E. Howard]]. Esta saga d'[[espada y bruxería]] (un subxéneru de la [[fantasía épica]]) amuesa la presencia de gran cantidá de magos, na gran mayoría de los casos como [[villanu|villanos]] malvaos y [[antagonista (narración)|antagonistes]] a los que Conan tien d'enfrentar, siendo'l villanu principal el malváu [[Thoth-Amón]]. * '''''[[El Señor de los Aniellos]]''''': los únicos magos qu'apaecen son [[Gandalf]], [[Radagast]] y [[Saruman]], tamién conocíos como [[Istari]], otros dos Istari mentaos nos ''[[Cuentos inconclusos de Númenor y la Tierra Media]]'' son [[Alatar]] y [[Pallando]]. Los oríxenes de dambos magos esplicar en ''[[El Silmarillion]]''. Ente que Gandalf ye un sabiu benévolu y Radagast namorar de les criatures y les plantes de la [[Tierra Media]], Saruman dexóse influyir poles fuercies del mal al tener na Torre de Orthanc un [[palantir]] col qu'espiaba los actos de [[Sauron]]. A la fin xúnese a les fuercies del mal, convirtiendo [[Isengard]] nuna fortaleza sol so dominiu. Saruman foi'l principal enemigu de los ents y tres la so derrota fuxó al norte a la [[Contorna (Tierra Media)|Contorna]], onde dempués de que rematara la [[Guerra del Aniellu]] y produxérase el saneamientu de la Contorna foi asesináu por [[Grima Llingua de Culiebra]], un sirviente so. Mentanto, Gandalf (conocíu como ''el Gris'') acompaña a la [[Compañía del Aniellu]], pero cai nel abismu cuando llucha contra un [[balrog]] na ponte de [[Khazad-dûm]]. Más tarde resurde como Gandalf ''el Blanco'' y realcuéntrase con [[Aragorn]], [[Gimli]] y [[Legolas]] nel monte de [[Fangorn]]. * '''''[[Terramar|Hestories de Terramar]]''''': serie de noveles y cuentos d'[[Ursula K. -y Guin]]. Son seique los más humanos de toos. Puede vése-yos cultivando y criando animales o faciendo les xeres más cotidianes. Son simples persones con ciertos poderes sobre la naturaleza. El so poder anicia na so sabiduría y na conocencia de los nomes reales de les coses y poderes naturales. Usen la maxa con sumu cuidu de nun alteriar l'equilibriu. Anque más tarde afayar que daquién usó la maxa pa enllargar la vida más allá de la muerte y l'equilibriu, el mundu la maxa y la vieya paz ente dragones y humanos paez tar en peligru. Tamién el poder máxico, lo mesmo que se tien puede llegase a perder. La maxa tien tamién especializaciones como creación, tresformamientu, invocación, arreglu, etc. Nes obres de LeGuin apaez amás una visión dicotómica ente'l magu y la [[bruxa]]. Al magu atribúyese-y poder activu con gran influencia máxica y política, ente que les bruxes atribúyese-yos un poder menor, sobre los pequeños llabores cotidianos o bien un papel pasivu como receptáculu de poder d'espíritos muertos. Ye interesada esta crítica feminista velada que dexa translucir l'autora, siendo la primer muyer escritora d'esti xéneru. * '''''[[Mundodisco]]''''', del autor [[Terry Pratchett]]: l'autor apurre una visión risible de los magos amosándolos como terriblemente humanos, lo cual implica tolos sos defectos más que les sos virtúes. Son envidiosos y creen en [[Teoría conspirativa|teoríes conspirativas]]. Nun esiste'l compañerismu por que toos vense como posibles rivales y medradores de los demás. Los magos camuden costantemente por cuenta de la vieya tradición pola qu'un magu xube nel escalafón asesinando al so superior inmediatu. Tanto ye asina, que l'asesinatu considérase causa de muerte natural ente los magos. Dedicar a fumar a espiase, a conspirar y escasamente al cultivu de la maxa. Da la sensación de que la so poder nun sirve pa casi namás que pa meter en problemes a los demás habitantes del [[Mundodisco (Mundu)|Mundodisco]]. [[Rincewind]], el magu sobre'l cual Pratchett focaliza les sos obres ye un bruxu ensin capacidá pa la maxa, que'l so únicu interés ye vivir una vida aburrida y ensin sorpreses, que se propón faer de l'aburrición una ciencia y una carrera vital. Pero la causalidá lleva a que la so vida desenvolver nel polu opuestu de les sos ambiciones, viviendo desventures siempres a la fuga, y escapando de la muerte de forma tan increíble como infartante. * '''''[[Dragonlance]]''''': nesta saga de fantasía épica los magos estremar en trés dependiendo del color de la so túnica: les túnica blanca (los magos benignos), les túnica colorada (los magos neutrales), y les túnica negra (los magos malinos). Nun principiu, los magos aprendíen a apoderar el so arte y a estudialo nes Torres de l'Alta Bruxería. Había cinco torres, pero dempués del Cataclismu quedaron solu trés, una y bones una d'elles quedó maldita y les otres dos fueron destruyíes y asediadas por orde del Príncipe de los Sacerdotes. Destaca sobremanera'l magu Raistlin Majere, quién tien de resultes d'una tarrecible prueba nuna de les torres de l'Alta Bruxería la piel amarellentao, les neñines de los güeyos con forma de reló de sable y un tarrecible ataque de tos. Los magos fueron el creadores d'unos oxetos llamaos Orbes de los Dragones, capaces de controlar la mente de los poderosos dragones. * '''''[[Reinos Escaecíos]]''''': nesti mundu de fantasía esiste una xigantesca variedá de magos o bruxos. Tán principalmente los Magos Coloraos de Thay, qu'utilizaben la maxa pa llograr más poder. Amás de los magos humanos, otres races teníen el poder de la maxa, tales como los elfos, los drow ya inclusive delles races de nanos. El magu más famosu y poderosos de toos foi Elminster del Valle de les Solombres, quien tuvo un importante papel mientres la conxuración del Mythal na ciudá élfica de Myth Drannor. Amás de los magos, nos Reinos tamién s'atopen les Druíes (quien tien l'habilidá de tresformase nun animal), xamanes (principalmente de les races bárbares), bruxos, nigromantes, etc. La maxa nel mundu de los Reinos yera tresmitida por un dios de la maxa que tenía'l panteón de cada raza. Asina por casu, atopábase Mystra, la diosa humana de la maxa. Mientres la dómina conocida como Yera de los Trestornos, al ser tolos dioses espulsaos del Olimpo (el llugar onde s'atopen), la maxa atopóse terriblemente alteriada. * Nel '''''[[Universu DC]]''''' esiste una especie humana llamada los ''homo magi'' que tienen poderes máxicos por naturaleza, a esta especie pertenez la heroína [[Zatanna]]. == Ver tamién == * [[Zoroastrismu]] * [[Ilusionismu]] * [[Merlín]] * [[Maxa]] * [[Prestíu]] * [[David Copperfield (illusionista)|David Copperfield]] * [[Magu Rolando]] * [[Juan Tamariz]] * [[Jorge Blass]] * [[Félix Sánchez (El Magu)]] * [[Magu Jorge Luengo]] * [[Harry Houdini]] {{Tradubot|Mago}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Pallabres y frases en persa]] [[Categoría:Zoroastrismu]] [[Categoría:Astrólogos]] [[Categoría:Ocultismu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] hhyg71dqd38yhk9xjvr9bv6fs4pbn89 3707716 3707715 2022-08-17T09:31:35Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki El términu '''magu''' provién del [[Idioma persa|persa]] antiguu ''maguš'' por aciu del [[idioma griegu|griegu]] ''μάγος'' y finalmente del [[llatín]] ''magus''. El sentíu orixinal de la pallabra ''Magu'' referir a los integrantes d'una tribu de [[Media (Oriente Mediu)|Media]] y depués a los sacerdotes perses. En términos modernos refierse, a una especie d'[[astroloxía|astrólogu]] o adivín, que practica [[maxa]], [[bruxería]] o [[bruxería]]. Comúnmente, "magu" referir a bruxu masculín, y "bruxa" a una bruxa. == Historia == Orixinalmente, un ''magi'' yera'l miembru d'una [[tribu]] de l'antigua [[Media (Cercanu Oriente)|Media]] que s'ocupaba de les práutiques relixoses y funeraries. Dempués de la conversión d'esta tribu al [[zoroastrismu]] fueron consideraos, polos trés imperios perses, guardianes del legáu de [[Zaratustra (profeta)|Zaratustra]] (a pesar de qu'introducieron dellos cambeos al mensaxe orixinal). Los magos de Persia fueron incluyendo na so relixón delles temes o elementos de [[Babilonia (ciudá)|Babilonia]], como l'[[astroloxía]], la [[demonoloxía]] y la [[maxa]]. Nel so ritu relixosu vertíen llibaciones de [[lleche]], [[aceite]] y [[miel]] sobre una llapada y coles mesmes entonaben rezos y cantares. Llevaben vestidures blanques, tiara, y na mano un fexe de cañes de [[tamarisco]]. Yá nel [[sieglu I]] fueron reconocíos como homes sabios y científicos . Los personaxes llegaos d'[[Oriente]] y mentaos na [[Biblia]] ({{Biblia|Mateo|2,1-12}}) yeren magos nel sentíu orixinal del términu, esto ye, sacerdotes perses; pero más tarde fueron llamaos [[reis magos]] en delles tradiciones cristianes anque ensin nenguna evidencia histórica sobre la so realeza. El cambéu de significáu del términu, que pasa a designar a daquién que practica la maxa o bruxería, deber a l'asimilación que la [[Ilesia (organización)|Ilesia]] fixo de les creencies y rituales relixosos non cristianos (como los zoroastrianos) cola bruxería y práutiques similares. [[Asimov]] nel so llibru ''"El Cercanu Oriente"'', menta que son sacerdotes de les tribus iranies, llamaos magi y que cuidao que la xente común piensa que los sacerdotes tienen poderes ocultos, magi en caldéu llegó a significar bruxu o magu. Nun sentíu bien distintu, en dómines recién el títulu de "Magu" asignóse a los artistes que practiquen el [[ilusionismu]], ye dicir a quien realicen xuegos pa crear ilusiones visuales o en cualesquier de los [[sentíu (percepción)|sentíos]], asemeyando poderes especiales, con oxetivos [[diversión|recreativos]]. Esta "maxa" entró a formar parte de les [[artes escéniques]] contemporánees. Na actualidá l'arte de la maxa y l'ilusión ye utilizáu polos magu pa llograr el plasmu y la diversión de los sos espectadores. == Magos na lliteratura moderna == Na [[lliteratura fantástica]] (sobremanera na [[fantasía épica]]) apaecen munches vegaes los magos como persones (incluyendo tamién non solo a humanos sinón tamién a otres races como los [[elfos]]) capaces de realizar cualquier cosa col so don. * '''''[[Harry Potter]]''''': nesta saga los magos pueden tener una vida máxica pero tamién una vida ''[[muggle]]'', términu usáu puramente na serie pa denominar a les persones ensin maxa. De primeres los magos nuevos tienen que dir al colexu pa instruyise nel usu fayadizu de la maxa. Nel llibru, un mozu llamáu [[Harry Potter (personaxe)|Harry Potter]] va al colexu y apriende sobre la maxa y el mundu máxicu mientres s'enfrenta a los diversos ataques del so enemigu y antagonista de la hestoria, [[Lord Voldemort]]. Al pasar el tiempu Harry va convirtiéndose nun magu con grandes habilidaes y colos sos dos amigos [[Hermione Granger]] y [[Ron Weasley]] realiza un viaxe p'atopar los [[horrocrux]]es que guarden cachos de l'alma de Voldemort y asina poder acabar con él. * '''''[[Conan the Barbarian]]''''': un personaxe creáu pol [[escritor]] [[Robert E. Howard]]. Esta saga d'[[espada y bruxería]] (un subxéneru de la [[fantasía épica]]) amuesa la presencia de gran cantidá de magos, na gran mayoría de los casos como [[villanu|villanos]] malvaos y [[antagonista (narración)|antagonistes]] a los que Conan tien d'enfrentar, siendo'l villanu principal el malváu [[Thoth-Amón]]. * '''''[[El Señor de los Aniellos]]''''': los únicos magos qu'apaecen son [[Gandalf]], [[Radagast]] y [[Saruman]], tamién conocíos como [[Istari]], otros dos Istari mentaos nos ''[[Cuentos inconclusos de Númenor y la Tierra Media]]'' son [[Alatar]] y [[Pallando]]. Los oríxenes de dambos magos esplicar en ''[[El Silmarillion]]''. Ente que Gandalf ye un sabiu benévolu y Radagast namorar de les criatures y les plantes de la [[Tierra Media]], Saruman dexóse influyir poles fuercies del mal al tener na Torre de Orthanc un [[palantir]] col qu'espiaba los actos de [[Sauron]]. A la fin xúnese a les fuercies del mal, convirtiendo [[Isengard]] nuna fortaleza sol so dominiu. Saruman foi'l principal enemigu de los ents y tres la so derrota fuxó al norte a la [[Contorna (Tierra Media)|Contorna]], onde dempués de que rematara la [[Guerra del Aniellu]] y produxérase el saneamientu de la Contorna foi asesináu por [[Grima Llingua de Culiebra]], un sirviente so. Mentanto, Gandalf (conocíu como ''el Gris'') acompaña a la [[Compañía del Aniellu]], pero cai nel abismu cuando llucha contra un [[balrog]] na ponte de [[Khazad-dûm]]. Más tarde resurde como Gandalf ''el Blanco'' y realcuéntrase con [[Aragorn]], [[Gimli]] y [[Legolas]] nel monte de [[Fangorn]]. * '''''[[Terramar|Hestories de Terramar]]''''': serie de noveles y cuentos d'[[Ursula K. -y Guin]]. Son seique los más humanos de toos. Puede vése-yos cultivando y criando animales o faciendo les xeres más cotidianes. Son simples persones con ciertos poderes sobre la naturaleza. El so poder anicia na so sabiduría y na conocencia de los nomes reales de les coses y poderes naturales. Usen la maxa con sumu cuidu de nun alteriar l'equilibriu. Anque más tarde afayar que daquién usó la maxa pa enllargar la vida más allá de la muerte y l'equilibriu, el mundu la maxa y la vieya paz ente dragones y humanos paez tar en peligru. Tamién el poder máxico, lo mesmo que se tien puede llegase a perder. La maxa tien tamién especializaciones como creación, tresformamientu, invocación, arreglu, etc. Nes obres de LeGuin apaez amás una visión dicotómica ente'l magu y la [[bruxa]]. Al magu atribúyese-y poder activu con gran influencia máxica y política, ente que les bruxes atribúyese-yos un poder menor, sobre los pequeños llabores cotidianos o bien un papel pasivu como receptáculu de poder d'espíritos muertos. Ye interesada esta crítica feminista velada que dexa translucir l'autora, siendo la primer muyer escritora d'esti xéneru. * '''''[[Mundodisco]]''''', del autor [[Terry Pratchett]]: l'autor apurre una visión risible de los magos amosándolos como terriblemente humanos, lo cual implica tolos sos defectos más que les sos virtúes. Son envidiosos y creen en [[Teoría conspirativa|teoríes conspirativas]]. Nun esiste'l compañerismu por que toos vense como posibles rivales y medradores de los demás. Los magos camuden costantemente por cuenta de la vieya tradición pola qu'un magu xube nel escalafón asesinando al so superior inmediatu. Tanto ye asina, que l'asesinatu considérase causa de muerte natural ente los magos. Dedicar a fumar a espiase, a conspirar y escasamente al cultivu de la maxa. Da la sensación de que la so poder nun sirve pa casi namás que pa meter en problemes a los demás habitantes del [[Mundodisco (Mundu)|Mundodisco]]. [[Rincewind]], el magu sobre'l cual Pratchett focaliza les sos obres ye un bruxu ensin capacidá pa la maxa, que'l so únicu interés ye vivir una vida aburrida y ensin sorpreses, que se propón faer de l'aburrición una ciencia y una carrera vital. Pero la causalidá lleva a que la so vida desenvolver nel polu opuestu de les sos ambiciones, viviendo desventures siempres a la fuga, y escapando de la muerte de forma tan increíble como infartante. * '''''[[Dragonlance]]''''': nesta saga de fantasía épica los magos estremar en trés dependiendo del color de la so túnica: les túnica blanca (los magos benignos), les túnica colorada (los magos neutrales), y les túnica negra (los magos malinos). Nun principiu, los magos aprendíen a apoderar el so arte y a estudialo nes Torres de l'Alta Bruxería. Había cinco torres, pero dempués del Cataclismu quedaron solu trés, una y bones una d'elles quedó maldita y les otres dos fueron destruyíes y asediadas por orde del Príncipe de los Sacerdotes. Destaca sobremanera'l magu Raistlin Majere, quién tien de resultes d'una tarrecible prueba nuna de les torres de l'Alta Bruxería la piel amarellentao, les neñines de los güeyos con forma de reló de sable y un tarrecible ataque de tos. Los magos fueron el creadores d'unos oxetos llamaos Orbes de los Dragones, capaces de controlar la mente de los poderosos dragones. * '''''[[Reinos Escaecíos]]''''': nesti mundu de fantasía esiste una xigantesca variedá de magos o bruxos. Tán principalmente los Magos Coloraos de Thay, qu'utilizaben la maxa pa llograr más poder. Amás de los magos humanos, otres races teníen el poder de la maxa, tales como los elfos, los drow ya inclusive delles races de nanos. El magu más famosu y poderosos de toos foi Elminster del Valle de les Solombres, quien tuvo un importante papel mientres la conxuración del Mythal na ciudá élfica de Myth Drannor. Amás de los magos, nos Reinos tamién s'atopen les Druíes (quien tien l'habilidá de tresformase nun animal), xamanes (principalmente de les races bárbares), bruxos, nigromantes, etc. La maxa nel mundu de los Reinos yera tresmitida por un dios de la maxa que tenía'l panteón de cada raza. Asina por casu, atopábase Mystra, la diosa humana de la maxa. Mientres la dómina conocida como Yera de los Trestornos, al ser tolos dioses espulsaos del Olimpo (el llugar onde s'atopen), la maxa atopóse terriblemente alteriada. * Nel '''''[[Universu DC]]''''' esiste una especie humana llamada los ''homo magi'' que tienen poderes máxicos por naturaleza, a esta especie pertenez la heroína [[Zatanna]]. == Ver tamién == * [[Zoroastrismu]] * [[Ilusionismu]] * [[Merlín]] * [[Maxa]] * [[Prestíu]] * [[David Copperfield (illusionista)|David Copperfield]] * [[Magu Rolando]] * [[Juan Tamariz]] * [[Jorge Blass]] * [[Félix Sánchez (El Magu)]] * [[Magu Jorge Luengo]] * [[Harry Houdini]] {{Tradubot|Mago}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Pallabres y frases en persa]] [[Categoría:Zoroastrismu]] [[Categoría:Astrólogos]] [[Categoría:Ocultismu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] 0kbehdudp8azmrys9ok572eoq4z72bg Escudu Nacional de Méxicu 0 127345 3707549 3702119 2022-08-16T15:15:46Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{ficha d'escudu |nome = Emblema nacional de los<br />Estaos Xuníos Mexicanos |imaxe = Coat of arms of Mexico.svg |anchu_imaxe = |propietariu = |entidá = {{bandera2|Méxicu|nome=Estaos Xuníos Mexicanos}} |años_adoptáu = 1968 |cimera = |burelete = |corona = |yelmu = |timbre = |blasón = |tenante = |condecoración = |lema = |ordes = |otros elementos = |partes = |versiones_anteriores = }} L''''Escudu Nacional de los Estaos Xuníos Mexicanos''' o a cencielles '''escudu nacional de [[Méxicu]]''' inspirar na lleenda de la fundación de [[Méxicu-Tenochtitlan]] la cual básicamente diz que'l dios [[Huitzilopochtli]] indicó a los [[azteca|azteques]] qu'establecieren la so ciudá onde atoparen a una águila posada nun [[opuntia|nopal]]. Ye según asitiáronse nel [[valle de Méxicu]] al centru de [[Mesoamérica]], no que güei ye la [[Ciudá de Méxicu]] L'actual diseñu del escudu nacional ta n'usu dende 1968 y dende febreru de 1984 el so usu ye reguláu pola [[Secretaría de Gobernación (Méxicu)|Secretaría de Gobernación]] con base na [[Llei sobre l'Escudu, la Bandera y l'Himnu Nacionales (Méxicu)|Llei sobre l'escudu, la bandera y l'himnu nacional]] nel capítulu segundu. Sol títulu "De les carauterístiques de los símbolos patrios" describir en forma xeneral:<ref name="LEBHN">{{Cita web |url=http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/213_011216.pdf|títulu= LEY SOBRE L'ESCUDU, LA BANDERA Y EL HIMNU NACIONALES |fechaaccesu=4 de setiembre de 2017}}</ref> {{cita|'''Artículu 2° '''L'Escudu Nacional ta constituyíu por un águila y una culiebra mexicanes, col perfil esquierdu espuestu, la parte cimera de les ales nun nivel más altu que'l penachu y llixeramente esplegaes n'actitú de combate; col plumaxe de sustentación escontra baxo tocando la cola y les plumes d'ésta n'abanicu natural. Cuando l'Escudu Nacional reproducir nel aviesu de la Bandera Nacional, la águila mexicana va presentase posada na so garra derecha, suxetando cola izquierda y el picu la culiebra curvada.|Llei Sobre l'Escudu, la Bandera y l'Himnu Nacionales}} == Llei sobre l'Escudu, la Bandera y l'Himnu Nacionales == === Carauterístiques === Esta llei define les carauterístiques y usu del escudu, tocantes a la so forma o carauterístiques indica en forma xeneral que l'escudu: {{Cita|CAPÍTULU SEGUNDU De les carauterístiques de los Símbolos Patrios ARTÍCULU 2o. -L'Escudu Nacional ta constituyíu por un águila mexicana, col perfil esquierdu espuestu, la parte cimera de les ales nun nivel más altu que'l penachu y llixeramente esplegaes n'actitú de combate; col plumaxe de sustentación escontra baxo tocando la cola y les plumes d'ésta n'abanicu natural. Posada la so garra izquierda sobre un nopal floriáu que naz nuna peña que remanez d'un llagu, suxeta cola derecha y col picu, n'actitú de taramiar, a una culiebra curvada, de cuenta qu'harmonice col conxuntu. Delles pencas del nopal ramificar a los llaos. Dos rama, una de encino al frente de la águila y otra de lloréu al llau opuestu, formen ente dambes un semicírculu inferior y xúnense per mediu d'un llistón estremáu en tres franxes que, cuando se representa l'Escudu Nacional en colores naturales, correspuenden a los de la Bandera Nacional. Cuando l'Escudu Nacional reproducir nel aviesu de la Bandera Nacional, la águila mexicana va presentase posada na so garra derecha, suxetando cola izquierda y el picu la culiebra curvada. (Párrafu amestáu DOF 09-05-1995) Un modelu del Escudu Nacional, autenticado polos trés poderes de la Unión, va permanecer depositáu nel Archivu Xeneral de la Nación, unu nel Muséu Nacional d'Historia y otru na Casa de Moneda.<ref name="LEBHN"/>|}} Tocantes al so modelu puede atopase ''on-line'' una reproducción a baxu resolución nel siguiente enllaz. [http://www.inah.gob.mx/images/stories/Boletines/2013/Reportaje/Marzo/Fundacion/fundacion10.jpg Enllaz a una fotografía del modelu autentificado del Escudu Nacional so resguardu del Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia nel [[Castiellu de Chapultepec|Muséu Nacional d'Historia]].] <gallery class=center> Ficheru:Coat of arms of Mexico.svg|Versión a color del Escudu nacional Mexicanu. Ficheru:Seal of the Government of Mexico (linear).svg|Versión del Escudu Nacional Mexicanu a una tinta pa monedes, medayes oficiales, sellos, papel oficial y similares. </gallery> === Usu === Como parte del so usu la llei dispón distintes formes, dalgunes un pocu desconocíes pola mayoría de los mexicanos: Al respeutive del so usu indica que les sos reproducciones: {{Cita|CAPÍTULU TERCERU Del Usu y Espardimientu del Escudu Nacional ARTÍCULU 5o.-Toa reproducción del Escudu Nacional tendrá de corresponder fielmente al modelu a que se refier l'Artículu 2o. d'esta Llei, que nun va poder variase o alteriase so nenguna circunstancia. Artículu reformáu DOF 21-01-2008.<ref name="LEBHN"/>|}} [http://www.inah.gob.mx/images/stories/Boletines/2013/Reportaje/Marzo/Fundacion/fundacion10.jpg Enllaz a una fotografía del modelu autentificado del Escudu Nacional so resguardu del Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia nel [[Castiellu de Chapultepec|Muséu Nacional d'Historia]].] === Usu en monedes, impresos, etc. === En cuanto el so usu en monedes, medayes oficiales, sellos, papel oficial y similares, la llei indica que: {{Cita|ARTÍCULU 6º.-Por cuenta del so usu en monedes, medayes oficiales, sellos, papel oficial y similares, nel Escudu Nacional solo van poder figurar, por disposiciones de la Llei o de l'Autoridá, les pallabres "Estaos Xuníos Mexicanos", que van formar el semicírculu cimeru. L'Escudu Nacional solo va poder figurar nos vehículos qu'use'l Presidente de la República, nel papel de les dependencies de los Poderes Federal y Estatal, lo mesmo que de les municipalidaes, pero queda prohibíu utilizalo pa documentos particulares. L'Escudu Nacional solo va poder imprimise y usase na papelería oficial, por alcuerdu de l'autoridá correspondiente apegándose puramente a lo establecío polos artículos 2o. y 5o. de la presente Llei. Párrafu reformáu DOF 21-01-2008.<ref name="LEBHN"/>|}} <gallery class=center> Ficheru:Seal of the Government of Mexico.svg|Escudu pa monedes, medayes oficiales, sellos, papel oficial y similares. Ficheru:Escudo_Nacional_Mexicano_bicolor.png|Escudu a una tinta pa monedes, medayes oficiales, sellos, papel oficial y similares. </gallery> === Usu en banderes === La llei axusta claramente trés tipu de banderes que s'estremen pol escudu: ==== Escudu en bandera oficial ==== La bandera oficial tien de llevar l'escudu a tou color tal que s'amuesa nel modelu. {{Cita|ARTÍCULU 3o.-La Bandera Nacional consiste nun rectángulu estremáu en tres franxes verticales de midíes idéntiques, colos colores nel siguiente orde a partir del estil: verde, blancu y colloráu. Na franxa blanca y al centru, tien l'Escudu Nacional, con un diámetru de trés cuartes partes del anchu de dicha franxa. La proporción ente anchor y llargor de la bandera, ye de cuatro a siete. Va Poder llevar un llazu o corbata de los mesmos colores, xunto a la moharra. Un modelu de la Bandera Nacional, autenticado polos trés poderes de la Unión, va permanecer depositáu nel Archivu Xeneral de la Nación y otru nel Muséu Nacional d'Historia<ref name="LEBHN"/>}} ==== Escudu en bandera civil ==== La bandera pa usu civil per otru llau tien de llevar l'escudu a una tinta, entiéndese que ye en fondu blancu con llinies negres pa dibuxar l'escudu, pero nun indica si ye una versión a un solu color del escudu modelu o ye la versión a una tinta pa reproducise en papeles. Esta ye una de les banderes más rares de ver porque cuasi naide sabe la so esistencia. {{Cita|ARTÍCULU 32.-Los particulares van poder usar la Bandera Nacional nos sos vehículos, exhibila nos sos llugares de residencia o de trabayu. Nestos casos la Bandera va poder ser de cualquier dimensión y col escudu impresu en blancu y negru. El particular va reparar el respetu que correspuende al símbolu nacional y va tener curiáu nel so manexu y pulcritud.(Sic)<ref name="LEBHN"/>}} ==== Escudu en banderes pa comerciar ==== Una tercer bandera son les destinaes a comerciu, una y bones la llei diz: {{Cita|ARTÍCULU 33.-Los exemplares de la Bandera Nacional destinaos al comerciu, tendrán de satisfaer les carauterístiques de diseñu y proporcionalidad establecíes nel artículu 3o.(Sic)<ref name="LEBHN"/>}} Pero nunca diz qu'escudu tien d'usase, por eso puédese interpretar que solo se pueden vender banderes pa usu oficial. <gallery class=center> Ficheru: Flag of Mexico.svg|Escudu en bandera oficial y pa comerciu. Ficheru: Bandera de Mexico uso civil.svg|Escudu en bandera pa usu civil. </gallery> ==== Vixilancia ==== Pa curiar del bon usu del escudu la mesma llei define claramente a la oficina del executivu federal responsable: {{Cita|ARTÍCULU 55.-Pertenez a la Secretaría de Gobernación xixilar el cumplimientu d'esta Llei; nesa función van ser el so auxiliares tou les autoridaes del país. Queda al cargu de les autoridaes educatives xixilar el so cumplimientu nos planteles educativos. Lo anterior va llevar a cabu de conformidá colos reglamentos correspondientes.(Sic)<ref name="LEBHN"/>}} == Elementos del escudu == L'emblema nacional contién diez elementos: nopal, águila, culiebra, agua, cascoxos, chalchihuites, piedra, caña de lloréu, caña de encino y llistón tricolor. Ye l'emblema nacional con mayor númberu d'elementos biolóxicos (6). === Fauna === Nel escudu destáquense l'águila y la culiebra, anque tamién s'inclúin trés pequeños cascoxos na agua: ==== Águila ==== L'ave nel escudu d'armes mexicanu vixente identificóse como la llamada [[águila real]] o tamién llamada [[águila caudal]] de nome científicu Aquila chrysaetos, del llatín: aquila, "águila" y del griegu: χρυσός, "doráu" y ἀετός, "águila", que ye una especie d'ave accipitriforme de la familia Accipitridae. Ye una de les aves de presa más conocíes y llargamente distribuyíes de la Tierra. Viven en gran parte d'[[América del Norte]], [[Eurasia]] y el norte d'[[África]]. Ye una especie en peligru d'estinción yá que sumió o la so población ta a la baxa en munches zones d'[[Europa]] y [[América del Norte]]<ref>http://www.aguilarealmexico.org/ Pagina d'una organización que llucha pola preservación de la águila y el llobu mexicanu.</ref><ref>http://www.mexicodesconocido.com.mx/el-aguila-real-simbolo-de-la identidá mexicana.html</ref><ref>http://www.presidencia.gob.mx/aguila-real-simbolo-vivu-de-mexico/ páxina de la Presidencia Mexicana sobre qu'ave ye la del escudu.</ref> En 1960 tres la escoyeta de delles notes del [[Ornitoloxía|ornitólogu]] mexicanu [[Rafael Martín del Campo]] espublizóse qu'él ponía en dulda la identificación de l'ave del escudu como un [[águila real]], depués d'años d'estudiar representaciones prehispániques de los llamaos escudos prehispánicos identificó l'ave como'l [[Caracara cheriway]] o "frangüesos mexicanu", una especie común en Méxicu (polo que'l nomala "águila" ye incorreutu, yá que el caracará ye un tipu de [[ferre]]). Comoquier, la águila real considérase como la águila mexicana pa fines oficiales.<ref name="RMC"/><ref> http://www.bicentenario.gob.mx/aguila/aguila.html páxina de los festexos del bicentenariu sobre la Águila Mexicana.</ref> ==== Culiebra ==== Nes versiones previes al escudu oficial de 1916 foi bien común la identificación de la culiebra como una [[Colubridae|culiebra]] acuática de dalguna especie indeterminada ya imposible de determinar, anguaño'l [[llagu de Texcoco]] onde habitaba la supuesta culiebra del designio de [[Huitzilopoztli]] ta amenorgáu a un vasu regulador del drenaxe de la [[Zona Metropolitana del Valle de Méxicu]]. Pero tal que lu amuesa Diego Durán, o como se describe nel decretu del 14 d'abril de 1823. {{Cita|1º.- Que'l escudu seya a la águila mexica, parada nel pie esquierdu, sobre un nopal que naza d'una peña ente les agües de la llaguna, y garrando col derechu una CULIEBRA n'actitú de despedazarla col picu; …}} Pero dende'l modelu de 1916 introducióse la culiebra identificada como una [[Crótalo|serpiente de cascabel]] porque yera más común pal dibuxante o porque yá s'escastaren les especies de culiebres acuátiques xuntu col desecado [[llagu de Texcoco]]. Inclusive na descripción xeneral solo méntase una culiebra curvada y solo nel modelu amuésase-y con un crótalu. Independientemente d'esto, el diseñu y coloración actual de la culiebra nun se correspuende con nenguna especie de culiebra conocida.<ref> {{cita web |url=http://www.arqueomex.com/S2N3nAGUILA70.html |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=18 de xineru de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090216140206/http://arqueomex.com/S2N3nAGUILA70.html |fechaarchivu=16 de febreru de 2009 }} </ref> === Flora === ==== Nopal ==== El [[Opuntia|nopal]] presentar con cinco pencas (partes del nopal sobresalientes), forma bien pocu natural, sobre él posa l'águila y amás, amuesa tres frutos coloraos identificaos como [[Tuna (fruta)|tunes]] con [[inflorescencia|inflorescencies]], esto ye flores daqué que nun sería natural una y bones la flor esprender primero que'l frutu póngase coloráu o de cualesquier otru color, amás de que la so representación nun tien escayos. D'ente les varies especies díxose qu'esta ten de ser d'[[Opuntia ficus indica]] pero pol frutu coloráu otros proponen la [[Opuntia streptacantha]]. Les llamaes pencas del nopal cunta con 32 escayos fronteros que se dalgunos ven como una representación de los 31 estaos de la Unión más el Distritu Federal, anque pa esa dómina los actuales estaos de [[Baxa California Sur]] y [[Quintana Roo]] yeren territorios federales y solo yeren Entidaes Federales como güei ser la [[Ciudá de Méxicu]].<ref name="HerbMex">http://www.herbario.encb.ipn.mx/pb/pdf/pb18/escu.pdf Estudio sobre la flora del escudu nacional mexicanu.</ref> Una interpretación de la so forma en “T” ye que representen a la ciudá indíxena de [[Méxicu-Tenochtitlan]], lo cual en parte ye ciertu una y bones el topoglifo que s'usaba nos códices pictográficos prehispánicos pa señalar a esa ciudá yera un nopal con frutos en flor sobre un símbolu de tierra pero ensin la águila, como s'amuesa nel [[Códiz Mendoza]] y otros documentos prehispánicos o cercanos a la conquista.<ref>https://web.archive.org/web/20140808045911/http://iberystyka.uw.edu.pl/pdf/Itinerarios/vol-11/03_Offner_Itin-2010-11.pdf Vease como s'amuesen a los soberanos tenochcas y texcocanos.</ref> ==== Encina y lloréu ==== Al frente del águila amuésase una estilización d'una caña de encina o [[Quercus robur]] con cuatro fueyes y trés pares de frutos, mientres al so llombu una caña de [[Laurus nobilis]] col mesmu númberu de fruto pero con cuatro grupos de tres fueyes de la planta, en dambos casos los frutos son d'un color doráu, lo cual nun correspuende a los color verdaderu de los frutos. Dambes plantes d'orixe totalmente européu usáronse como símbolu de trunfu o victoria n'[[Europa]] onde llegaron a simbolizar nos sieglos XVII y XIX les instituciones republicana y por eso del trunfu de la república sobre la monarquía.<ref name="HerbMex"/> == Historia del escudu de Méxicu== El dios [[Huitzilopochtli]] ordenara a los mexicas qu'establezan el so territoriu y pueblu nun llugar onde vieren a una águila parada nun nopal taramiando una culiebra. La historia de la águila y la culiebra puede remontase a la fundación de [[Méxicu-Tenochtitlan]] escontra 1325 anque munchos investigadores crear un mitu fundador que se creó mientres el gobiernu d'[[Itzcóatl]] (1427 a 1440) p'afirmar una especie de sofitu divín a la so supremacía sobre los demás habitantes del [[valle de Méxicu]], eso foi depués de que llograren imponese a los [[tepaneca|tepaneques]] del [[Altépetl]] d'[[Villa Azcapotzalco|Azcapotzalco]], depués d'eso [[Itzcóatl]] mando faer una quema xeneral de llibros pa poder reescribir la historia al gustu de los mexicas ensin qu'hubiera fontes anteriores y contraries, como fuera entós, na actualidá ye'l símbolu nacional mexicanu. La águila sobre'l nopal y cola culiebra nel picu ye conocíu por tolos mexicanos como l'escudu d'el so país y rellacionar cola dómina prehispánica.<ref name="mitoINAH">http://www.inah.gob.mx/reportajes/6465-la imaxe fundacional-de-tenochtitlan-en-seis-siglo-de memoria coleutiva </ref> === Dómina prehispánica === Anque contrariu a lo anterior argumentóse que la escultura d'una águila taramiando un corazón presente nel [[Tollan-Xicocotitlan|templo de Tlahuizcalpantecuhtli]] en [[Tollan-Xicocotitlan|Tula]], [[Estáu d'Hidalgo|Hidalgo]] y que'l monolitu denomináu '''Piedra del Escudu Nacional''', escultura que representa un Teocalli o Templu de la Guerra Sagrada, que ta talláu con gran curiáu y maestría y ye exhibíu nel [[Muséu Nacional d'Antropoloxía (Méxicu)|Muséu Nacional d'Antropoloxía]] nel [[ciudá de Méxicu|Distritu Federal]], son los sos más antigües representaciones. Pero como se dixo antes na primer escultura taramia o sostién nel picu un corazón y non una culiebra, mientres na otra solo ta cerca del picu'l glifo de la guerra "[[Atl-tlachinolli]]" o "agua qu'ambura" que pa dalgunos paez una culiebra anque nun lo ye, amás de que la ''Piedra del Escudu Nacional'' fechar ente 1507 y 1508, bien posterior a la fundación de [[Méxicu-Tenochtitlan]] y por eso nenguna de los dos sería una representación de la águila taramiando una culiebra. Una situación similar dar col [[Códiz Mendoza]] onde se representa la águila parada sobre un nopal, un símbolu de tierra y un escudu, pero nesti casu nun sostién nengún tipu d'oxetu.<ref>http://americaindigena.com/sejourne_pensamientu/sejourne_pensamientu.htm Pagina sobre'l significáu místicu del llinguaxe náhuatl</ref> Les cróniques de Frai [[Bernardino de Sahagún]], [[Juan de Torquemada]], [[Cristóbal del Castillo]], [[Hernando de Alvarado Tezozómoc]], [[Diego Duren]] y otros nun faen enforma por afirmar que'l mitu fundador seya anterior a [[Izcóatl]] una y bones toes elles son posteriores a 1519, como asocede cola [[Crónica Mexicana]] de [[Hernando de Alvarado Tezozómoc]] que diz:<ref name="tezozomoc">http://www.biblioteca-antologica.org/wp-content/uploads/2009/09/ALVARADO-TEZOZOMOC-Cr%C3%B3nica-mexicana.pdf Crónica Mexicana, Capitulo 1, Equí comiença la Corónica mexicana. Trata de la deçendencia y linaxe, benida a esta Nueba España los yndios mexicanos que abitan nesti Nueuo Mundu, el tiempu que llegaron na çiudad de Mexico Tenuchtitlan, asientu y conquista que nella hizieron y oy abitan, rresiden nella, llamáu Tenuchtitlam.(Sic)</ref> {{Cita|… persuadíos del demoniu Huizilopochtli, llegaron a la bella ciudá, que ye agora Mexico Tenochtitlan, porque'l día que llegaron nesta llaguna mexicana metanes ella taba y tenía un sitiu de tierra y nél una peña y enriba d'ella un gran tunal; y na hora que llegaron coles sos balses de cañu y carrizu toparon nel sitiu la bella piedra y tunal y al pie d'él un formigueru, y hasta enriba del tunal una águila comiendo y despedazando una culiebra; …(Sic)<ref name="tezozomoc"/>}} Per otru llau este Frai [[Diego Durán]] quien fai referencia a dos versiones del mitu, unu onde presenta a la águila taramiando una culiebra y n'otra mentar taramiando páxaros de plumes precioses, otros cronistes inclusive solo menten a la águila parada sobre'l nopal ensin mentar que sostuviera o taramiara daqué, como asocede con [[Cristóbal del Castillo]] quien diz que:<ref name="mitoINAH"/> {{Cita|“yo diré emponiéndovos a onde vayais, voi dir amosándome como águila, diré llamándovos escontra onde vais dir (…) y cuando llegara a onde yá me paeza bonu, onde vais asitiar, allá voi posar, allá vais veme, yá nun voi volar”.(Sic)}} Per otru llau esiste un discutiniu sobre qu'especie d'ave ye la representada nos grabaos y dibuxos prehispánicos, una y bones el notable [[Ornitoloxía|ornitólogu]] mexicanu [[Rafael Martín Ocampo]] al rellacionar el plumaxe, la zona d'habitación de les especies d'aves nel continente americanu y la dieta descrita nos trabayos prehispánicos propunxo que se trata en realidá del [[Polyborus plancus|caracara]] o "frangüesos" y non del [[águila real]]. En fin que la representación como güei conocer nun ye anterior al entamu del [[Virreinatu de la Nueva España]] en 1521.<ref name="mitoINAH"/><ref name="RMC">{{cita web |url=http://www.arqueomex.com/S2N3nAGUILA70.html |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=18 de xineru de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090216140206/http://arqueomex.com/S2N3nAGUILA70.html |fechaarchivu=16 de febreru de 2009 }} Sobre l'estudiu de Martín del Campo.</ref> <gallery class=center> Ficheru:TulaB02.jpg|Supuesta versión prehispanica del escudu nacional nel templu B de la [[Tollan-Xicocotitlan|Zona Arqueologica de Tula]]. Ficheru:TeocalliGuerra Sagrada.jpg|Grabáu na escultura del Teocalli.[[Muséu Nacional d'Antropoloxía (Méxicu)|Muséu Nacional d'Antropoloxía]] Ficheru:CodexMendoza01.jpg| Águila del [[Codex Mendoza|Códiz Mendoza]]. Ficheru:Fundacion de la Ciudad de Mexico-Extracto del codice Duran.jpg| Fundación de Méxicu-Tenochtitlan nel [[Códiz Durán]]. </gallery> === Dómina virreinal === Dempués de la conquista y yá con un gobiernu español firmemente asitiáu no que yá llamaben [[ciudá de Méxicu]], empezar a usar delles interpretaciones de lo que depués fuera l'escudu nacional como una especie de sellu pa estremase del restu de les posesiones de la Corona, la llamada “Águila Mexicana” formada siquier por un águila y una culiebra de normal sostenida pol águila col so picu siquier, l'usu d'eses interpretaciones por casu usáronse pol [[Conceyu de Méxicu]] un escudu similar al dau a la [[ciudá de Méxicu]] el 4 de xunetu de 1523, pero onde la águila mexicana sobre la torre central estremar, d'igual forma'l gobiernu virreinal ponía una representación similar de la águila y la culiebra en documentos oficiales como'l casu de [[La Gaceta de Méxicu]] ente 1722 y 1821,<ref>{{cita web |url=http://www.wikimexico.com/wps/portal/wm/wikimexico/periodos/mexico-virreinal/nueva-espana/vida-cotidiana/la-gazeta-de-mexico/!ut/p/a1/vVJRb5swEP4te4CnEWwgCZ2EJposaaI0WpZ2TXipDL4QZ4CJMZD0189OpLVrU1V7GRLi7un833332Y7slR0VpGEpkYwXJNN51Ht0rpDnXHl4Mva-f0OT6XwyuOu7eHKN7Ac7sqOkkKXc2uuW_WI5HFjCDfQyLkEwTnlloDNiNUwIYIrAQEUNDbGgKklBDNQwSqyES0bZKc-IlZInkMSiYJ0Pa8KSpEChYmlxyhJG7XWMwMXQ9S3id2PLc5Bj-T5Qy4vRBhGv5zlAlJ610oPeeUL0kdy1Ot9_vwDby38caPoRo5rYEbeD21SrlluLFRtury7tRVWy3X4fhcoQXkg4SHv1fxxRItKMx6f7sg6L2PXVtAI2IEB0aqHgrZTlFwOpIdq2k3KeZtBJeN7JDwZSBV8rEkhTJDLYmfvAhEokQWVWvBYJBC3EZkIDjMyE0EDsiFkTVembDdAADYb-YrQLp6ZqE2gaA7uhgZ2RfjXbs2zNeELLSn9KLqTSq4Ez_LwflcWkPv0ruJKa1GpdFTm3dUeY5kcV9xSagQKGbaI7dN1QW3SO3nb8O_vjgIrfeKB5X7qg8lc-KOSCEyawYF67P-4fGz4gMPbTcVmth3ywMOsqDcLRYjeYj3o3yxVlR3w3vR65N7yfoQz_nM2WBW7NuMmDuOn0ca_Xd7DzmXZi5_6SrVte6fv12k67zHN_t5l1y-ZpBg9WFB_bT78BxNkFYQ!!/dl5/d5/L2dBISEvZ0FBIS9nQSEh/|títulu=La gaceta de Méxicu|fechaaccesu=4 de setiembre de 2017}}</ref> d'igual forma yera usada n'obres privaes como l'ex libris del [[Conventu Grande de San Francisco]], la portada d'una de les primeres ediciones de la [[Compendiosa Narración de Méxicu]] del autor [[Juan de Viera]], según en numberosos grabaos de [[José de Nava]] (1755), [[Emmanuel Villavivencio]] (1770 y 1782), José María Montes d'Oca (1802), toos ellos grabadores de los sieglos XVII y XVIII.<ref> http://cvc.cervantes.es/obref/fortuna/expo/historia/histo014.htm Sobre'l trabayu de Emmanuel Villavivencio como editor</ref><ref> http://bdmx.mx/detalle_documentu/?id_cod=51&codigo=bsanfj_001#.O9HwoUD3GAI Vease xunto a la primer fueya del llibro Vida de San Felipe de Jesús, protomártir del Xapón y patrón de la so patria, Méxicu, 1801 editada ya ilustrada por José María Montes d'Oca.</ref><ref name="mitoINAH"/> Tocantes a l'arquiteutura usábase tamién como distinción, por casu nel medallón del frente de l'[[Academia de San Carlos]], y que data de 1784, una forma más simple puede vese nes águiles de la fachada del antiguu edificiu de l'Aduana, y nos remates de los dos portaes del [[Templu de Jesús María]], estos postreros del sieglu XVIII. En fin que se volvió un símbolu de los habitantes de la [[Nueva España]].<ref name="mitoINAH"/> <gallery class=center> Ficheru:Escudo del Ayuntamiento de ciudad de México (1521-1929).svg|Escudu usáu pol Conceyu de Méxicu ente 1530 y 1928. Ficheru:Cuadro NovohispanoxFernando VII MNH.jpg|Vease a la izquierda del cuadru un escudu qu'en tervio menor amuesa una de les versiones de la águila y la culiebra. Ficheru:Bandera Ayunt Mexico MNH.jpg|Bandera del [[Conceyu de Méxicu]]. Ficheru:SalonCabildos1AyuntamientoDF.JPG|salón del Cabildru del [[Conceyu de Méxicu]]. Nótese l'escritoriu central que tien un escudu antiguu. </gallery> === Guerra d'Independencia === Ente 1810 y 1821 l'usu de la águila mexicana yera del tou aceptada, pa empecipiar [[Miguel Hidalgo y Costiella]], [[Ignacio Allende]] y [[Juan Aldama]] non solo usaron la figura de [[Nuesa Señora de Guadalupe (Méxicu)|Nuesa Señora de Guadalupe]] p'abanderar a les huestes insurxentes, tamién [[Ignacio Allende]] y nun sería estrañu que [[Juan Aldama]], mando preparar un par de banderes que güei conocemos como [[Banderes ximielgues de Allende]] que teníen dos frentes, el principal cola imaxe coronada de [[Nuesa Señora de Guadalupe (Méxicu)|Nuesa Señora de Guadalupe]] como símbolu de la [[Nueva España]] y pel llau contrariu un bien estremable escudu que'l so centru tien una águila mexicana, estes banderes ximielgues fueron escaecíes mientres doscientos años yá que fueron prindaes polos Realistes en 1811 y unviaes a [[España]] en 1814 onde tuvieron hasta l'añu de 2010 como troféu de guerra.<ref>http://www.inah.gob.mx/boletines/1-mancomún/4355-en-mexico-les banderes-de-allende Sobre les banderes ximielgues de Allende.</ref> Depués d'eso la idea d'un escudu nacional foi una de les bases pa dar a entender la soberanía del pueblu americanu (indíxenes, mestizos y criollos) en contra del gobiernu de los españoles (los llamaos Gachupines), d'esi primer escudu o gran sellu nacional nun se conoz nengún documentu que lu oficializara, pero foi llargamente usáu polos insurxentes, na bandera de [[José María Morelos]] y nos sellos propios d'[[Ignacio López Rayón]] y [[José Sixto Verduzco]] no que fuera la llamada [[Xunta de Zitácuaro|Suprema Xunta Nacional Americana o Suprema Xunta Gubernativa d'América]]. Esi primer escudu estremar por ser bien paecíu al que s'usaba popularmente na [[ciudá de Méxicu]], formáu por una ponte d'arcos romanos, de normal trés, sobre'l cual álzase un nopal con frutos, nel cual pósase una águila coles ales estendíes y la cual esta coronada, a la so alredor atópense distintes armes y banderes que se suponen son trofeos de guerra, nesa primer representación nunca sostién la águila nel picu una culiebra y ye bien común atopalo acomuñáu al nome de [[Fernandu VII]]. Esti primer gobiernu solo controlo delles zones del país ente 1811 y 1813, y terminó per desfacer se ensin faer llograr un verdaderu gobiernu.<ref name="ENMf1">http://www.hubert-herald.nl/Mexico1.htm Pagina n'inglés sobre l'escudu nacional mexicanu.</ref> Depués ente a 1813 y 1815 entamóse'l [[Congresu de Anáhuac]] quien si tenía la forma d'un gobiernu propiu, y quien dio'l pasu pa la creación formal de los primeros símbolos patrios, con trés distintos banderes y un gran sellu y escudu de la nación, esti postreru promulgáu pol xeneral [[José María Morelos]] nun decretu del 3 de xunetu de 1815, onde amás yá se noma a la nación como Méxicu ensin amesta-y los otros nomes con qu'hasta entós se -y nomaba, América Septentrional, América Mexicana o América. Esi primer decretu dicía:<ref name="Lemoine">{{cita llibru|autor=Ernesto Lemoine|títulu=Insurgencia y República Federal 1808 a 1824|añu=1987|editorial=Méxicu: Miguel Ángel Porrúa S. A.|id=968-842-582-6|páxines=293 a 296}}</ref><ref name="unodecreto"/><ref name="ENMf1"/> {{Cita|Que'l Supremu Congresu Mexicanu, queriendo conformase nun tou coles costumes que'l derechu de xentes introdució nos gobiernos soberanos, y topándose nel casu de reformar l'antiguu escudu d'armes con cuenta de que esti postreru sírva-y de distintivu, asina pa reconocer el so pabellón como p'autorizar les sos providencies, diplomes y toa clase de preseos propios de les sos altes y soberanes funciones, decretó: "Qu'anque sían firmes y valederos los despachos daos enantes col primer sellu que se dicía de la Suprema Xunta, pero que d'equí d'equí p'arriba reconócense por sables y gran sellu de la República Mexicana, les siguientes: "Nun escudu de campu de plata asitiaráse una Águila de pies con una culiebra nel picu y folgando sobre un nopal cargáu de frutu, que'l so tueru ta afitáu nel centru d'una llaguna. Afataren l'escudu trofeos de guerra, y va asitiase na parte cimera del mesmu una corona cívica de lloréu por que'l so centru travesara una cinta con esta inscripción: Independencia Mexicana, añu de mil ochocientos diez. Estes armes formaren el Gran Sellu de la Nación, col cual autorizárense los decretos en que se sancionen les lleis, los poderes de los plenipotenciarios y demás ministros diplomáticos, los despachos de toa clase d'emplegaos, los qu'expediera'l Supremu Tribunal de Xusticia, y los pasaportes pa naciones estranxeres, ensin que nengún xefe nin maxistráu subalternu pueda usalo.(Sic)<ref name="unodecreto"> http://www.biblioteca.tv/artman2/publish/1815_110/Decretu_del congresu insurxente_creando_l'escudu__157.shtml </ref>}} Esti sellu tuvo solo una vida llindada a la del [[Congresu de Anáhuac]] dempués de lo que dexó d'usase anque al paecer nunca s'escaeció, por casu el Xeneral [[Vicente Guerrero]] uso un [[Moneda contramarcada|resello]] pa les monedes que claramente recuerda un escudu nacional, inclusive cola corona de encina y lloréu, otros insurxentes usaron resellos similares.<ref name="ENMf1"/> <gallery class=center> Ficheru: Sello de la Junta Nacional de Zitácuaro.svg | 1ᵉʳ. Sellu y escudu oficial de la Xunta xeneral de l'América Septentrional, [[Chilpancingo]] 1811. Ficheru: Gran_Sello_del_Supremo_Gobierno_Mexicano.svg | 2o. Sellu y escudu oficial de la Xunta xeneral de l'América Septentrional, [[Xunta de Zitácuaro]] 1815. Ficheru: Escudo de Mexico en 1815.svg | 2o. Sellu y escudu oficial del Supremu Gobiernu Mexicanu pol decretu del 14 de xunetu de 1815. Ficheru:Resello de Vicente Guerrero durante la Guerra de Independencia de México (02a).png|[[Monedes novohispanas acuñaes mientres la guerra d'independencia de Méxicu#Contramarcas|Resello o Contramarca]] de [[Vicente Guerrero]]. </gallery> === Méxicu Independiente === Depués de la independencia y entá sol gobiernu de la Primer Rexencia expédese una orde pa esclariar la forma y usu de los colores de la bandera nacional, este diz:<ref name="ENMf1"/> {{Cita|Orde. Desígnase l'escudu d'armes del imperiu, y los colores del so pabellón. Payares 2 de 1821. Enterada la soberana xunta provisional gubernativa d'esti imperiu, de lo espuesto V. Y. d'orde de la rexencia con feches 6 y 16 del inmediatu Ochobre, manifestando la necesidá de determinar l'escudu d'armes imperiales, y los sellos que tienen de sirvir pa l'autenticidá de ciertos papeles, y les qu'hai tamién d'afitar el pabellón nacional, resolvió lo primero: que les armes del imperiu pa toles clases de sellos, seya solamente'l nopal nacíu d'una peña que sale de la llaguna, y sobre él parada, nel pie esquierdu, una águila con corona imperial. Lo segundo: que'l pabellón nacional y banderes del exércitu tendrán de ser tricolores, adoptándose'l colores verde, blancu y encarnáu en faxes verticales, y dibuxándose na blanca una águila coronada; tou na forma que presenta l'axuntu diseñu. Payares 2 de 1821.(Sic)<ref> http://www.biblioteca.tv/artman2/publish/1821_124/Orde desígnase el_escudu_de_armes.shtml Orde del 2 de payares de 1821.</ref>}} Lo cual esclarióse y formalizo pol decretu del 7 de xineru de 1822 que s'emitió colos modelos dichos y que los sos orixinales perdiéronse anque perduren munchos exemplos en monedes de la dómina.<ref name="ENMf1"/> {{Cita|Decretu. Escudu d'armes del imperiu y sellos que tienen de sirvir. '''Xineru 7 de 1822''' Habiendo tomáu en considerancia la soberana xunta provisional gubernativa del imperiu, la necesidá qu'hai de determinar l'escudu de les armes imperiales, y los sellos que tienen de sirvir pa l'autenticidá de ciertos papeles, como coles mesmes la d'afitar el pabellón nacional, tuvo a bien decretar y decreta: lo primero, que les armes del imperiu, pa toa clase de sellos seya solamente'l nopal nacíu d'una peña que sale de la llaguna, y sobre él parada nel pie esquierdu, una águila con corona imperial: lo segundo, que'l pabellón nacional y banderes del exércitu tendrán de ser tricolores, adoptándose perpetuamente los colores verde, blancu y encarnáu en faxes verticales, y dibuxándose na blanca una águila coronada, tou na forma que presenta'l diseñu.(Sic)<ref> http://www.biblioteca.tv/artman2/publish/1822_123/Decretu_Escudo_de_armes_del imperiu.shtml Decretu del 7 de xineru de 1822</ref>}} Esi primer diseñu del escudu estrémase sobremanera por ser un águila bien delgada, con ales asitiaes escontra tres del cuerpu como si acabara de posase y qu'enxamás sostién una culiebra, nin esta coronada por cañes de lloréu o olivo.<ref name="ENMf1"/> <gallery class=center> Ficheru:Coat of Arms of the First Mexican Empire.svg|Escudu d'armes y sellu del Primer Imperiu según decretu del 7 de xineru de 1822 (1821–1823).<ref>http://www.biblioteca.tv/artman2/publish/1822_123/Decretu_Escudo_de_armes_del imperiu.shtml</ref> Ficheru:Medallas de la jura de Iturbide.jpg|Dibuxu de les medayes de la juramentación como emperador d'[[Agustín de Iturbide]]. Ficheru:8 reales de México de 1822 (anverso y reverso).JPG|Escudo en moneda de 1822. Ficheru:2 reales de México de 1823 (anverso y reverso).JPG|Escudo en Moneda de 1823. </gallery> === Primeres Repúbliques === Tres la cayida del [[Primer Imperiu Mexicanu]], el [[Primer Congresu Constituyente]] decreto un nuevu escudu'l 14 d'abril de 1823, que dicía:<ref name="SE2">http://www.biblioteca.tv/artman2/publish/1823_122/Decretu_Escudo_de_armes_y_pabell_n_nacional.shtml Decretu del 14 d'abril dde 1823 sobre l'escudu y la bandera de la primer república.</ref> {{Cita|Decretu.Escudu d'armes y pabellón nacional. '''Abril 14 de 1823''' El soberanu congresu constituyente mexicanu, por cuenta de la consulta de gobiernu, de 9 de corriente, sobre si hai de variase o non l'escudu d'armes y pabellón nacional, sirvióse decretar. 1º.- Que'l escudu seya a la águila mexica, parada nel pie esquierdu, sobre un nopal que naza d'una peña ente les agües de la llaguna, y garrando col derechu una culiebra n'actitú de despedazarla col picu; y que orlen esti blasón dos rama, la una de lloréu, y l'otra de encina, conforme'l diseñu qu'usaba'l gobiernu de los primeros defensores de la independencia. 2º.- Qu'en cuanto al pabellón nacional, tar al adoptáu hasta equí, cola única diferencia d'asitiar la águila ensin corona, lo mesmo que tendrá de faese nel escudu.(Sic)<ref name="SE2"/>}} Como puede lleese les diferencies ente dambos escudos son simples, al segundu faltáralu la corona y amestárase-y la corona d'olivar y lloréu, mesmu que se rellacionaben col réxime políticu de la [[República]]. Esti escudu nunca foi suprimíu o camudáu en forma oficial polos gobiernos republicanos de [[Méxicu]], tantu federalistes como centralistes ente 1823 y 1879, anque na práutica esistieron ensame de diseños, ente los cualos el más popular yera solo formáu pol águila y la culiebra ensin nopales o corona de lloréu y olivo, exemplu d'eso puédese ver nel escudu de la bandera del [[Batallón de San Blas]], per otru llau mientres la [[revolución d'Ayutla]] y la [[Guerra de Reforma]] los grupos lliberales amosaben a la águila mirando escontra'l color verde, a la izquierda del observador, pa estremase de los grupos conservadores, en que los sos escudos les águiles miraben en candia o a la derecha.<ref name="ENMf1"/><ref>Díes conmemorativos na historia de Méxicu, Luis Tinajero Portes, Universidá Autónoma de San Luis Potosí, 1994, ISBN 968-6194-65-7, páx. 40</ref> <gallery class=center> Ficheru:Escudo de la Primer República Federal de los Estados Unidos Mexicanos.svg|Escudu d'armes republicanu según decretu del 14 d'abril de 1823 (1823–1879)<ref>http://www.biblioteca.tv/artman2/publish/1823_122/Decretu_Escudo_de_armes_y_pabell_n_nacional.shtml</ref> Ficheru:Escudo oficial de la Reublica Federal Mexicana de 1824.png| Escudu de la primer fueya de la Constitución Federal de 1824. Ficheru:2 reales de México de 1824 (anverso y reverso).JPG|Escudo en moneda de 1824, República Federal. Ficheru:Cuartilla de México de 1835 (anverso y reverso).jpg|Escudu en moneda de 1835, República Centralista. </gallery> === Segundu Imperiu mexicanu === Mientres el periodu que toma'l llamáu [[Segundu Imperiu Mexicanu]], ente 1863 y 1867 asocedió pal gobiernu monárquicu tres cambios nel diseñu del escudu nacional. El primeru d'ellos diose sol gobiernu de la Rexencia del Imperiu quien ufiertaba al archiduque [[Maximiliano I de Méxicu|Maximiliano]] la corona de [[Méxicu]], nesti primer decretu del 20 de setiembre de 1863 descríbese como:<ref name="ENMf1"/><ref name="unam1"> http://www.juridicas.unam.mx/publica/librev/rev/derycul/cont/13/ens/ens6.pdf estudio sobre LOS SÍMBOLOS NACIONALES por Patricia Galeana</ref> {{Cita|…LA REXENCIA DEL IMPERIU MEXICANU, en vista del dictame del Sub-secretariu d'Estáu de Negocios Estranxeros, decreta: Artículu únicu. En delantre, l'escudu d'armes del Imperiu va ser según la siguiente descripción: Nel centru d'un mantu imperial, recoyíu nos sos estremos, formando pabellón, con un llazu tricolor, verde, blancu y encarnáu, col lema RELIXÓN, INDEPENDENCIA Y UNIÓN, rematando la parte cimera d'aquel con una corona de la mesma clase, va tar la Águila Mexicana dientro d'un escudu realzáu, na actitú de siempre, esto ye, de pies sobre'l nopal, y la culiebra garrada col picu y una garra: na cabeza va tener la corona imperial. A lo cimero del escudu va haber el penachu de siete plumes, de los antiguos Monarques Azteques: a los llaos d'ésti veránse a la derecha, nuna maza, la mano de la Xusticia, y a la izquierda el Cetru Imperial. A la metá de les bandes del escudu van representase, n'unu, la macana, y nel otru'l carcax. Estos cuatro emblemes van apaecer como si tuvieren asitiaos detrás del escudu, viéndose solo la parte principal d'ellos. Del carcax y la macana va escolgar el collar de la Gran Cruz de la Orde Imperial de Guadalupe, sirviendo ésti de términu a tol blasón d'armes, n'unión de los ramos de lloréu y de encina, que siempres tuvieron les de la Nación. Esti escudu, que'l so diseñu circular col presente decreto, simboliza l'antigua Monarquía Mexicana; la Soberanía Nacional adquirida pola Independencia en 1821, y l'ereición del Imperiu Sancionada últimamente. El Sub-secretariu d'Estáu y Negocios Estranxeros queda encargáu del cumplimientu d'esti decretu. Dau nel Palaciu Imperial de Méxicu, a 20 de setiembre de 1863.-Juan N. Almonte.-José Mariano de Salas.-Juan B.Ormaechea. (Sic)<ref name="ENMf1"/>}} Un modelu d'esti escudu atopar nel [[Muséu d'Historia Mexicana]] na ciudá de [[Monterrey]], por dalguna razón esti escudu venceyóse a l [[Primer Imperiu Mexicanu]] el cual nun lo uso a diferencia de la [[Casa de Iturbide|Casa Imperial d'Agustín de Iturbide]] quien lo adoptó como propiu y hasta güei siguir usando.<ref>http://www.museohistoriamexicana.org.mx/themes/coleccion/msxix_44.html Vista dixital de la pieza nel Muséu d'Historia Mexicana.</ref><ref name="ENMf1"/> Tres esi decretu dio l'aceptación y llegada a [[Méxicu]] de [[Maximiliano I de Méxicu|Maximiliano]] y la so esposa [[Carlota de Méxicu|Carlota]], quien al paecer nun-yos gusto'l diseñu anterior o a cencielles usaron unu más propiu a la so costume, por eso'l 18 de xunu de 1864, el yá llamáu [[Maximiliano I de Méxicu]] promulgo un decretu pol cual daba un nuevu escudu a la nación monárquica, pero esti decretu basar en modelos que al paecer nunca se crearon y en bona midida quedó nel olvidu. Esti decretu dicía:<ref name="ENMf1"/> {{Cita|”MAXIMILIANO, Emperador de Méxicu: DECRETEMOS y decretamos lo siguiente: Art. 1º. L'Escudu d'armes del Imperiu ye'l que señala'l modelu númberu 1. Art. 2º. Les banderes del Estáu son les que se designen nel modelu númberu 2. Art. 3º. Arriendes d'ello, queden derogaes toles disposiciones anteriores qu'esisten sobre esta materia. Esti decretu depositar nos Archivos del Imperiu, publicar na forma debida pal so puntual cumplimientu. Dau nel palaciu de Méxicu, a 18 de xunu de 1864.-MAXIMILIANO…(Sic)<ref name="ENMf1"/>}} Esti decretu como se dixo antes nun tuvo de tener muncho espardimientu por eso'l 1 de payares de 1865 promúlgose un nuevu decretu onde describía l'escudu oficial. Este dicía:<ref name="ENMf1"/> {{Cita|”MAXIMILIANO, EMPERADOR DE Méxicu: Vistu lo determinao nel Art. 78 del Estatutu.<ref>http://www.biblioteca.tv/artman2/publish/1865_160/Estatutu_pa_preparar_la_organizaci_n_definitiva__276.shtml Ver l'Articulo 78, TITULO XVI Del pabellón nacional; Artículu 78. El colores del pabellón nacional son el verde, blancu y colloráu. L'allugamientu d'éstos, les dimensiones y adornos del pabellón imperial, del de guerra, del nacional, del mercante y del gallardete de marina, según l'escudu d'armes, van detallar nuna llei especial.</ref> DECRETAMOS L'Escudu d'armes del Imperiu ye de forma oval y campu azul: lleva nel centru la águila del Anáhuac, de perfil pasante, sostenida por un nopal, soportáu por una roca anubierta d'agua, y esgañando la culiebra: la bordura ye d'oru, cargada de los ramos de encina y lloréu, timbrado cola corona imperial: por soporte tien los dos Grifos de les armes de Los nuesos mayores, metá, la parte cimera negra y l'inferior d'oru; y por detrás en sotuer el cetru y la espada: ta arrodiada del collar de la Orde de la Águila Mexicana, y por divisa: “Equidad na Xusticia”. Tou conforme al modelu que s'acompaña, señaláu col númberu 1. El colores del pabellón nacional son: el verde, el blancu y colloráu, asitiaos paralelamente al estil nel mesmu orde en que se numberen y n'iguales dimensiones cada unu. Los adornos del Imperial son, l'Escudu d'armes sobre'l color blancu, y cuatro águiles sobre'l nopal, coronaes, nos cuatro ángulos del pabellón. El de guerra nun tien más adornu que la águila coronada sobre'l nopal nel centru del color blancu. Por que la forma seya regular y una sola, va curiase dar a los pabellones a lo llargo dobles dimensiones qu'a lo ancho; a les banderes de los cuerpos iguales dimensiones a lo llargo qu'a lo ancho, y que'l gallardete seya venti veces más llargu qu'anchu na so nacencia, como se pon a la vista per mediu de los diseños axuntos a esti decretu, na estampa marcada como númberu 2. El nuesu Ministru d'Estáu queda encargáu de la execución d'esti decretu. Dau en Méxicu, a 1o. de payares de 1865.-MAXIMILIANO…(Sic)<ref name="ENMf1"/>}} Obviamente esti decretu non duru más que l'imperiu y namái s'aplicó onde'l so poder llegó. N'este mesmu contestu tiense un modelu d'escudu nel [[Muséu d'Historia Mexicana]] na ciudá de [[Monterrey]], qu'inclúi un mantu imperial sobre l'Escudu d'armes del Imperiu, créese qu'esta versión foi un diseñu pa usu esclusivu del emperador o la so familia.<ref> http://www.museohistoriamexicana.org.mx/themes/coleccion/msxix_45.html Vista dixital de la pieza nel Muséu d'Historia Mexicana.</ref><ref name="ENMf1"/> <gallery class=center> Ficheru:Coat of Arms of the First Mexican Empire.svg|Primer Escudu del Segundu Imperiu Mexicanu.<ref>http://www.museohistoriamexicana.org.mx/themes/coleccion/msxix_44.html y otres na descripción.</ref> Ficheru:Coat of arms of Mexico (1864-1867).svg| Escudu y sellu del Imperiu de 1864 a 1867, oficializáu por decretu del 1 de payares de 1865 por [[Maximiliano I de Méxicu|Maximiliano]].<ref name="verdecretos">http://www.hubert-herald.nl/Mexico1.htm</ref> Ficheru:Escudo de guerra del Imperio Mexicano 1865-1867.svg|Escudu de Guerra del [[Segundu Imperiu Mexicanu]]. Ficheru:Escudo Nacional Mexicano en sello epoca 2o Imperio b.png|Escudu oficial del [[Segundu Imperiu Mexicanu]] 1864 en sellu de papel con valor de 5 y mediu Reales. </gallery> === Repúbliques Federales === Como se dixo antes l'escudu foi bien variáu, respetándose bien pocu'l diseñu orixinal, ente 1846 y 1879 los gobiernos federalistes y grupos lliberales tendieron a usar diseños inspiraos n'águiles imperiales franceses, que fluctuaron ente postures llaterales y frontales de la águila, siendo la postrera la más avezada, nesi mesma dómina foi común que-y punxeren les inscripciones “República Mexicana” y en menor grau “Estaos Xuníos Mexicanos”, amás d'eso amestábense-y banderes, armes, [[Gorru Frigio]], soles, rayos solares y munches otres coses.<ref name="ENMf1"/> Polo anterior depués de llegar al gobiernu pol [[Plan de Tuxtepec]], l'entós presidente [[Porfirio Díaz]] dar a la xera de normalizar el caóticu usu del escudu, emitiendo un decretu qu'en bona midida regulo l'usu y el modelu del escudu. Anque esti solu foi una circular onde l'entós Secretariu d'Instrucción Pública [[Diez Gutiérrez]] fixo saber que taba a valir el decretu del 14 d'abril de 1823, y que tenía d'usase esi escudu como l'oficial, esta circular del 30 d'avientu de 1880, foi un pocu ambigua yá que nun esistía un modelu conocíu del orixinal polo cual diose la encomienda al artista [[Tomas de la Peña]] el diseñu d'un modelu, el so diseñu nun s'estremó enforma del modelu xeneral afrancesando que se venía usando dende 1846, esi diseñu usar con delles variaciones hasta 1916, anque en 1898 dar a conocer otru diseñu que nun s'estremaba enforma del anterior, dizse qu'inclusive yera un pocu más xermánicu que francesáu, el diseñu foi obra de [[Juan de Dios Fernández]] y al usase cerca de les festividaes del [[Centenariu de la Independencia Mexicana]] conocióse-y popularmente como la Águila del Centenariu, y non solo pola fiesta yá que foi la águila que s'acuñó nel frente de les monedes llamaes [[Centenariu (moneda)|Centenariu]], esta versión del escudu a pesar de yá nun ser la oficial usar hasta los años cuarenta en monedes de cursu llegal.<ref>Cursu completu de Derechu Mexicanu, Lic. Jacinto Pallares, Imprenta, Litografía y Encuadernación d'I. Paz. Méxicu, 1901, ensin ISBN. Notes al párrafu Anterior Lletra C, Nota Non. 2. Derechu Internacional, páx. 676.</ref><ref> http://www.juridicas.unam.mx/publica/librev/rev/derycul/cont/13/ens/ens6.pdf Páx. 120</ref><ref>http://www.banxico.org.mx/billetes-y-monedes/servicio/venta-de-monedes-medayes-billetes-y-otros-product/monedes-y-medayes-de-oro/familia-del-centenariu-/familia-del centenariu-.html Sobre la moneda d'oru llamada Centenariu.</ref> <gallery class=center> Ficheru:Esc Mex Porfirista 1880 a 1914.svg|Escudu Nacional Mexicanu usáu ente 1880 y 1914, de [[Tomas de la Peña]].<ref name="verdecretos" /> Ficheru:Esc Mex Porfirista 1898 a 1916.svg|Escudu Nacional Mexicanu usáu ente 1898 y 1916, de [[Juan de Dios Fernández]], llamada '''Águila del Centenariu'''.<ref name="verdecretos" /> Ficheru:Escudo Nacional Mexicano en sello epoca Porfirista.png|Escudu oficial de la República Federal Mexicana en 1898, en sellu oficial de la [[Cuajimalpa de Morelos|Municipalidá de Cuajimalpa]]. Ficheru:1 centavo de México de 1915 (anverso y reverso).JPG|Escudo del Centenariu en moneda de 1915. </gallery> === Escudu carrancista === Mientres la primer etapa de la [[Revolución Mexicana]] dambos bandos usaron los modelos d'escudu del porfiriato, pero al ser bien heteroxéneos los grupos revolucionarios nun foi inusual que cada unu fixera'l so propiu escudu como fuera antaño, d'esta forma mientres la segunda etapa de la Revolución cuando [[Victoriano Huerta]] yá tomara'l poder presidencial y el Gobernador del estáu de [[Coahuila]], [[Venustiano Carranza]] remontar contra'l so gobiernu, l'usu d'un mesmu diseñu causa dellos conflictos polo que'l llamáu Primer Xefe del Exércitu Constitucionalista en 1914 pocu dempués d'empecipiada la guerra manda faer un diseñu qu'identifique claramente a les tropes del [[Exércitu Constitucionalista]] de les tropes del [[Exercito Federal]], esi diseñu foi obra del artista [[Antonio Gómez R.]] y tuvo ensin oficializar hasta 1916 cuando'l grupu carrancista impunxérase al grupu revolucionariu que sofitaba al gobiernu emanado de la [[Convención d'Aguascalientes]], d'esta manera y próximu a realizar el Congresu Constituyente de 1917, [[Venustiano Carranza]] promulga un decretu'l 21 de setiembre de 1916 que lo fai oficial y el cual diz:<ref name="ENMf1"/><ref name="SG1">http://www.desarrollopolitico.gob.mx/es/Desarrollu_Politico/La_version_oficial_del Escudu_y_la Bandera nacionales Historia moderna del escudu.</ref> {{Cita|Don Venustiano Carranza Xefe del Exércitu Constitucionalista, encargáu del Poder Executivu de la Unión, n'usu de les facultaes de que toi investido, y, Considerando: que se topa vixente'l decretu de 14 d'abril de 1823, pol que dispunxo'l Soberanu Congresu Constituyente que l'escudu nacional “sía la águila mexicana, parada nel pie esquierdu sobre un nopal que naza d'una peña ente les agües de la llaguna, y garrando col derechu una culiebra n'actitú de despedazarla col picu; y que orlen esti blasón dos rama, la una de lloréu, y l'otra de encina, conforme al diseñu qu'usaba'l Gobiernu de los primeros defensores de la independencia”, y. Considerando: tamién, qu'esti decretu emprestóse a distintes interpretaciones na so espresión gráfica, dando llugar a una infinita variedá nes figures de les águiles usaes poles diversu autoridaes de la República, faltando asina una forma precisa d'escudu nacional, Tuvi a bien expedir el siguiente decretu: Artículu únicu. L'escudu nacional, que'l so modelu depositar y conserva na direición na Direición Xeneral de Belles Artes, ye l'únicu que tien d'usase poles autoridaes civiles y militares de la República, y polos representantes diplomáticos y cónsules acreditaos nel estranxeru. van distribuyise copies d'esti modelu a los gobernadores de les entidaes federatives y a les oficines públiques dependientes del Gobiernu Federal. Esti decretu empezara a rexir dende'l día primeru d'ochobre próximu. Poro, mandu imprímase, publique, circule y déase-y el debíu cumplimientu. Dau nel Palaciu del Poder Executivu Federal, en Méxicu a los venti díes del mes de setiembre de 1916.-Venustiano Carranza.-Robla – al ciudadanu inxenieru Félix F. Palavicini, Subsecretariu d'Instrucción Pública y Belles Artes. Trescribir a usté pa la so conocencia y fines consiguientes. Constitución y Reformes. Méxicu, setiembre 21 de 1916.- L'encargáu del Despachu, Felix F. Palavicini.<ref name="ENMf1"/><ref>Diariu Oficial, Núm. 85, (Méxicu, setiembre 25 de 1916). Secretaría de Gobernación. Escoyeta de Lleis y Decretos. Expedíos l'añu de 1916. Sol réxime preconstitucional de la Primer Xefatura del Exércitu Constitucionalista. Méxicu, Talleres Gráficos de la Nación, Secretaría d'Educación Pública, 1922. páxs. 295-296. </ref>}} El modelu d'esti escudu paez que nunca se depositó na Direición Xeneral de Belles Artes y que'l modelu que sobrevivió a la revolución yera en blancu y negru polo que nun hubo muncha coherencia na so coloración per parte de les munches instituciones públiques y privaes que lo copiaron, inclusive depués de 1918 apaeció un modelu obra de [[Manuel Carrera Stampa]] el cual nunca foi oficial pero usóse como tal.<ref name="ENMf1"/><ref name="SG1"/> <gallery class=center> Ficheru: Escudo de la Tercera República Federal de los Estados Unidos Mexicanos.svg |Escudu Nacional Mexicanu n'usu ente 1914 a 1920.<ref name="verdecretos"/> Ficheru: Portada Original de la Constitucion Mexicana de 1917.png|Escudu na portada de la [[Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos de 1917|Constitución de 1917]]. Ficheru: Portada Interior Original de la Constitucion de 1917.png|Escudu na portada interior de la [[Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos de 1917|Constitución de 1917]]. Ficheru: Peso Mexicano 1921.jpg|Escudo carrancista en moneda d'un pesu de 1921. </gallery> === Méxicu contemporaneu === Depués mientres la cuarta y quinta etapa de la [[Revolución Mexicana]] los grupos políticos qu'operaron mientres el llamáu [[Maximato]] quixeron dixebrase del so pasáu carrancista, llevándose a cabu una especie de concursu pa escoyer un nuevu diseñu del escudu, d'esti concursu llindáu a ciertes persones foi ganador l'artista [[Jorge Encino]], quien propunxo dos diseños unu con una corona de lloréu y encina completa que sirviría pa poner nes banderes y otru diseñu con una corona curtia de lloréu y encina que se completa col nome completu del país “ESTAOS XUNÍOS MEXICANOS” que s'usaría pa documentos, monedes, medayes y sellos, esti diseñu carauterizar por camudar el tradicional peñón del que naz el nopal por un símbolu de tierra del idioma pictográficu [[náhuatl]], amás de tar inscritu nun círculu de greques en forma de picos y tener la frase escrita con lletres de tipu [[Art Nouveau]]. Esti diseñu formalizar por mediu d'un decretu del 5 de febreru de 1934, el decretu dicía entós:<ref name="ENMf1"/><ref name="SG1"/> {{Cita|El C. Presidente Constitucional Sustitutu de los Estaos Xuníos Mexicanos, sirvióse dirixime'l siguiente decretu: “ABELARDO L. RODRIGUEZ, Presidente Constitucional Sustitutu de los Estaos Xuníos Mexicanos, a los sos habitantes, sabéi: Qu'en usu de la facultá que me confier la fracción I del artículu 89 de la Constitución Xeneral de la República; y CONSIDERANDO: Qu'en 14 d'abril 1823 el Soberanu Congresu Constituyente expedió un decretu pol qu'afitó les carauterístiques que tendría de tener l'Escudu Nacional, como símbolu de les idees y de los sentimientos qu'informaron el nuevu réxime de la Nación, determinando que l'Escudu afacer al usáu pol Gobiernu de nos primeros defensores de la Independencia: CONSIDERANDO: Que col intre del tiempu y traviés de les vicisitúes polítiques de la nuesa naciente nacionalidá, esi escudu foi sufriendo dellos cambeos, anque calteniendo, con especialidá, so los réximes republicanos, les traces esenciales que señaló'l decretu de 14 d'abril de 1823; CONSIDERANDO: Que tales discrepancies de la composición artística del Escudu Nacional dieron orixe a diverses iniciatives, tendientes a imprimi-y la debida unidá y distintes midíes empuestes a llograla, y que con esi fin el Primer Xefe del Exércitu Constitucionalista expedió, en 21 de setiembre de 1916, un decretu nel que, reconociéndose la inconveniencia de que l'Escudu Nacional tuviera distintes interpretaciones gráfiques, mandóse depositar na Direición Xeneral de Belles Artes el modelu escoyíu, acordies colos antecedentes históricos y el conceutu primitivu que-y dio orixe, previniéndose que sería al únicu qu'en delantre tendría d'usase poles autoridaes civiles y militares y polos representantes diplomáticos y cónsules acreditaos nel estranxeru; CONSIDERANDO: Que'l aludíu decretu de 21 de setiembre de 1916 nun llegó a surtir los sos efeutos por non faese'l depósitu mandáu, lo que motiva la subsistencia de diverses interpretaciones gráfiques; CONSIDERANDO: Que l'adopción d'un modelu definitivu del Escudu Nacional constitúi una necesidá inaplazable por ser el símbolu de la nacionalidá mesma, l'emblema en que se recuerden y compendien les tradiciones, les lluches heroiques que'l pueblu sostuvo pola so llibertá, los acontecimientos más culminantes de la nuesa historia y entá les carauterístiques esenciales de la raza. Poles considerancia espuestes, y en cumplimientu de les disposiciones llegales mentaes, tuvi a bien expedir el siguiente '''DECRETU''' Artículu 1°. Adóptense como modelos del Escudu Nacional, pa los sos diversos usos, los que, debidamente autenticados coles firmes del Presidente de la República, del Presidente de la Comisión Permanente del Congresu de la Unión, del Presidente de la Suprema Corte de Xusticia y de los Secretarios d'Estáu, depositar con esta fecha nel Archivu Xeneral de la Nación, y de los cualos va caltenese copia, autenticada tamién nel Muséu Nacional d'Arqueoloxía y Etnografía. Un tanto del modelu pa monedes y medayes va apurrir pa la so guarda a la Casa de Moneda. Artículu 2°. Dichu Escudu, nos sos respeutivos modelos, va ser l'únicu qu'en delantre van ostentar les banderes, monedes, medayes y correspondencia de toles oficines públiques del país, según los Escudos de les Embaxaes, Llegaciones y Consulaos nel estranxeru. Artículu 3°. Queden prohibíes les reproducciones que s'estremen de los modelos adoptaos pol presente decreto. TRANSITORIU Artículu únicu. Dar# en faer les reproducciones y copies necesaries de los modelos pa unviales a toles dependencies de l'Alministración Pública, cola indicación de que, a la brevedá posible, imponer nos sos servicios. En cumplimientu de lo dispuesto pola fracción I del artículu 89 de la Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos y pa la so debida publicación y observancia, promulgo'l presente decreto na residencia del Poder Executivu Federal, na ciudá de Méxicu, D.F., a los cinco díes del mes de febreru de mil novecientos trenta y cuatro. - A.L. Rodríguez. - Robla. El Secretariu d'Estáu y del Despachu de Gobernación, Eduardo Vasconcelos. Robla”. Lo que comunico a usté pa la so publicación y demás fines. Sufraxu Efeutivu. Non Reeleición. Méxicu. D.F., a 5 de febreru de 1934. - El Secretariu de Gobernación, Eduardo Vasconcelos. - Robla.<ref> Diariu Oficial de la Federación, Méxicu, llunes 5 de febreru de 1934. Boletín del Archivu Xeneral de la Nación, t. V. Núm. 1 (Méxicu, xineru-febreru 1934), páxs. 1-3. Escudos</ref>}} Por esti nuevu diseñu tamién se formalizo'l llamáu [[Día de la Bandera y Escudu Nacional]] que se celebra dende entós cada 24 de febreru. Esti escudu de 1934 siguió n'usu hasta 1968, anque pa 1966 yá yera notable'l so pocu usu, tal que s'amosaba nel modelu, pa principiu de cuentes suprimiérase-y el círculu esterior, depués d'eso habíase esaniciáu'l nome oficial del país, o camudáu'l tipu de lletra al nome completu del país, usábase indistintamente'l modelu pa bandera y l'usáu pa papales, sellos, monedes, etc., adicionalmente a eso usaron dos diseños con solo llinies negres que sirviríen pa les impresiones a una tinta en documentos oficiales, sellos, monedes, baxorrelieves y otros usos similares, estos diseños nunca s'oficializaron anque si usáronse.<ref name="SG1"/><ref name="ENMf1"/> <gallery class=center> Ficheru: Escudo de México (1934-1968).svg|Escudu oficial pa usu en banderes 1934 a 1968.<ref name="desarrollopolitico_1">http://www.desarrollopolitico.gob.mx/es/Desarrollu_Politico/La_version_oficial_del Escudu_y_la Bandera nacionales</ref> Ficheru: Escudo de Estados Unidos Mexicanos (1934-1968).svg |Escudu oficial de 1934 a 1968 cola lleenda "Estaos Xuníos Mexicanos" pa usu en monedes, sellos, papeles impresos, etc.<ref name="desarrollopolitico_1">http://www.desarrollopolitico.gob.mx/es/Desarrollu_Politico/La_version_oficial_del Escudu_y_la Bandera nacionales</ref> Ficheru: Escudo Nacional Mexicano en sello epoca Cardenista.png | Escudu oficial de la República Federal Mexicana en 1938, en sellu oficial de la Tesorería de la delegación [[Cuajimalpa de Morelos]]. Ficheru: Esc Nac Mex a dos tintas 1934 a 1968.jpg |Escudu nacional impresu a dos tintes en credencial pa votar (1967) </gallery> === Escudu vixente === Por tola serie de problemes dichos col so usu del escudu y tamién cola bandera, ye que'l 30 de setiembre de 1966 el [[Congresu de la Unión]] en base al Art. 73, seición XXIX-b de la [[Constitución de 1917]] abre un concursu pa escoyer un nuevu diseñu del escudu y la bandera, al empar que da entrada a una iniciativa pa crear una llei que formalice y esclarie el so usu, esa primer llei recibió'l nome de '''Llei sobre les carauterístiques y l'usu del Escudu, la Bandera y l'Himnu Nacionales''', foi aprobada pol congresu'l 23 d'avientu de 1967 y publicada nel Diariu Oficial de la Federación el 17 d'agostu de 1968.<ref name="ENMf1"/><ref name="SG1"/> El nuevu modelu que foi presentáu'l 24 de febreru de 1969 foi obra de los arquiteutos [[Pedro Moctezuma Díaz Infante]] y [[Francisco Eppens Helguera]], el so diseñu estremábase sobremanera del modelu de 1934 en qu'usa un glifo [[náhuatl]] pa representar el llagu, que ye afatáu con glifos de cascoxos y xoyes. Pero como'l casu anterior la so representación tuvo problemes, de principiu, nun se previo un modelu pa impresiones a una tinta, por eso en 1984 creóse una nueva llei, que con cambeos y amiestes posteriores ye la vixente [[Llei sobre l'Escudu, la Bandera y l'Himnu Nacionales (Méxicu)|Llei sobre l'Escudu, la Bandera y l'Himnu Nacionales]].<ref name="ENMf1"/><ref name="SG1"/><ref> http://www.uam.mx/difusion/casadeltiempo/52_v_feb_2012/casa_del tiempu_eIV_num_52_47_50.pdf Sobre la obra del arquiteutu Pedro Moctezuma Díaz Infante, ver páx. 47.</ref><ref>{{cita llibru|títulu=Pedro Moctezuma. Arquiteutura y Urbanismu|autor=Moctezuma, Pedro|editor=Mileniu Trés Editorial, S.A. de C.V.}}</ref> == Exemplos d'escudos == <gallery> Ficheru:Bandera de José María Morelos en 1812.png|[[Ficheru:FIAV historical.svg|15px|]] Bandera de [[José María Morelos]] en 1812. Ficheru:2 reales de cobre del Supremo Primer Congreso Nacional Gubernativo de Indias de 1812 (anverso y reverso).jpg|Moneda insurxente de 1812. Ficheru:Escudo de Allende Reverso Equis.svg|Escudu de la bandera xe de les llamaes [[Banderes ximielgues de Allende]]. Ficheru:Escudo de Allende Reverso Cruz.svg|Escudu de la bandera cruz de les llamaes [[Banderes ximielgues de Allende]]. Ficheru:8 reales SUD de México de 1812 (cobre)(anverso y reverso)(01).JPG| moneda col sellu pa monedes SUD, como se dio en Decretu por [[José María Morelos]]<ref>http://www.biblioteca.tv/artman2/publish/1811_114/Decretu_sobre_acu_ntilde_aci_oacute_n_de_moneda_de_Jos_eacute_Mar_iacute_a_Morelos.shtml Decreto sobre acuñación de moneda de José María Morelos; Tixtla, julio 13 de 1811.</ref> Ficheru:Resello del Congreso de Chilpancingo durante la Guerra de Independencia de México (01a).png|[[Moneda contramarcada|Resello]] de Moneda del [[Congresu de Chilpancingo]] llamáu "Águila sobre una ponte de piedra". Ficheru:Resello de Vicente Guerrero durante la Guerra de Independencia de México (01a).png|[[Moneda contramarcada|Resello]] de Moneda usáu por [[Vicente Guerrero]] identificáu como "Águila de frente mirando a la izquierda nun óvalu puntiáu.". Ficheru:Resello de Ignacio López Rayón durante la Guerra de Independencia de México (02b).png|[[Moneda contramarcada|Resello]] de Moneda usáu por [[Ignacio López Rayón]] identificáu como "Águila sobre un nopal sobre "NORTE" y una estrella a la izquierda zarraos nun círculu de llinies concéntriques". Ficheru:Resello del Soberano Congreso Mexicano durante la Guerra de Independencia de México (01a).png|[[Moneda contramarcada|Resello]] de Moneda usáu en [[Tlalpujahua de Rayón|Tlalpujahua]] identificáu como "Águila sobre un nopal y "S.C.M."14 a derecha zarraos nun círculu". Ficheru:Resello insurgente de origen desconocido durante la Guerra de Independencia de México (01a).png|[[Moneda contramarcada|Resello]] de Moneda d'orixe desconocíu identificáu como "Águila sobre '''MEXICO''' zarráu nun cículo puntiáu.". Ficheru:2 reales de cobre del Supremo Primer Congreso Nacional Gubernativo de Indias de 1812 (anverso y reverso).jpg|Moneda insurxente de 1812. Ficheru:Proclama de medio real de Chiapas de 1822 (anverso y reverso).jpg|Exemplu de versión del escudu oficial del [[Primer Imperiu Mexicanu]], en moneda de mediu Real, 1822. Ficheru:Octavilla del Departamento de Durango de 1847 (anverso y reverso).JPG|Moneda de Durango de 1847. Ficheru:Octavilla de Zamora (Michoacán) de 1856 (L81)(cobre)(anverso y reverso).jpg|Moneda de Zamora de 1856. Ficheru:Octavilla de cobre del Estado de Guanajuato de 1857 (anverso y reverso).jpg||Moneda de Guanajuato de 1856. Ficheru:Escudo Nacional Mexicano en sello epoca Republicana.png|Escudu nacional en papel selláu de mediu Real pa los años de 1858 y 1859 de la república federal. Ficheru:10 centavos de México de 1864 (anverso y reverso).JPG|Exemplu del primer escudu oficial del [[Segundu Imperiu Mexicanu]], 1864. Ficheru:1 peso de México de 1866 (anverso y reverso).JPG|Exemplu del segundu escudu oficial del [[Segundu Imperiu Mexicanu]], en moneda d'un pesu, 1866. Ficheru:Mexico8real.jpg|Moneda de 1894. Ficheru:1 centavo de México de 1898 (anverso y reverso).JPG|Moneda de 1898. Ficheru:Billete_de_50_centavos_de_la_Comisión_Reguladora_del_Henequén_en_Yucatán_(reverso).jpg|Escudu nacional nun billete de Yucatán de 1914. |Moneda de 20 centavos de cobre de 1935, inda col Escudu del Centenariu. |Escudu en moneda de cinco centavos de 1936. |Moneda de 1946. Ficheru:CRED PARA VOTAR MEX 1967 WIKI.jpg|Impresión completa de Credencial Permanente d'Elector, El Contadero, Cuajimalpa, Distritu Federal (1967) Ficheru:Escudo_Nacional_Mexicano_bicolor.png|[[Ficheru:FIAV historical.svg|15px|]] Escudu oficial pa impresión a una tinta de la República Federal Mexicana en 1976, n'encabezadura de decretu de fixación de precios de diverses mercancíes y servicios, publicáu nel diariu ''La Prensa'' el llunes 27 de setiembre de 1976, páx. 10. </gallery> == Presencia nel estranxeru == Variantes del Escudu Nacional de Méxicu usar en forma oficial fora de [[Méxicu]]. === Nuevu Méxicu === {| class="toc" border="0" style="width:100%; font-size:90%" |- ! colspan="8" style="background:#629BAB; color:white; font-weight:bold" | |- style="text-align:center; font-weight:bold;" ! style="background:lavender; width:20.0%" | Escudu o Sellu !style="background:lavender; width:50.0%" | Descripción |- | [[Ficheru:Seal of New Mexico.svg|center|100px]] | Como parte del escudu del estáu federáu de [[Nuevu Méxicu]] nos [[Estaos Xuníos d'América]], como una especie de remembranza sobre la soberanía que tenía sobre'l territoriu hasta la [[Intervención d'Estaos Xuníos en Méxicu|Guerra Méxicu-Estauxunidense]] ente 1846 a 1848, esti escudu con variaciones menores úsase oficialmente dende 1850. |} === Ciudá de Los Angeles === {| class="toc" border="0" style="width:100%; font-size:90%" |- ! colspan="8" style="background:#629BAB; color:white; font-weight:bold" | |- style="text-align:center; font-weight:bold;" ! style="background:lavender; width:20.0%" | Insinia !style="background:lavender; width:50.0%" | Descripción |- | [[Ficheru: Seal of Los Angeles, California.svg|center|100px]] | La [[Los Angeles|ciudá de Los Angeles]] tien nel so escudu un cambéu del escudu nacional mexicanu, na so división interna, inferior, derecha. Nun confundir col [[Condáu de Los Angeles]] o la [[Gran Los Angeles|Zona Metropolitana de los Ánxeles]]. Esti escudu con variaciones mínimes ye oficial dende [[1905]].<ref>https://web.archive.org/web/20140115092107/http://www.lacity.org/stellent/fragments/CITYOFLA_LACITYSITE_V3_MASTER_CSS1/img/centerfooterBG.png Imaxe de la base de la páxina oficial de la Ciudá de los Ánxeles, http://lacity.org/</ref><ref>https://web.archive.org/web/20130710235048/http://www.lacity.org/stellent/groups/lacity/%40lacity/documents/contributor_web_content/lacityp_023683.pdf Historia del escudu</ref> |} === Lexón Estranxera Francesa === {| class="toc" border="0" style="width:100%; font-size:90%" |- ! colspan="8" style="background:#629BAB; color:white; font-weight:bold" | |- style="text-align:center; font-weight:bold;" ! style="background:lavender; width:20.0%" | Insinia !style="background:lavender; width:50.0%" | Descripción |- | [[Ficheru: 1re SVG.svg|center|100px]] | Como parte del escudu del '''1° Reximientu''' con base en [[Aubagne]] onde s'atopa'l Cuartel Xeneral de la [[Lexón Estranxera Francesa]], esto n'alcordanza de la [[Batalla de Camarón]], asocedida mientres la [[Segunda intervención francesa en Méxicu|Intervención Francesa]] en Méxicu'l 30 d'abril de 1863 y tamién en 1862, que dientro de la doctrina de la Lexón representa'l mayor sacrificiu que tuvo de dar la Lexón pola so patria adoptiva y que cada añu celebren y conmemoren al usar esa fecha pa realizar xurar de bandera a los nuevos reclutes; Adicionalmente pol mesmu motivu úsense'l colores verde, colloráu y negru, nos símbolos de la Lexón, el color negru usar en sustitución del blancu como símbolu de duelu. |} == Interpretaciones == {{referencies|t=20170904}} * El significáu orixinal de los símbolos yera distintu en numberosos aspeutos. La águila yera una representación del dios sol, Huitzilopochtli, que yera bien importante, pos los mexicas llamar a sí mesmos "el pueblu del Sol". El nopal, colos sos frutos, llamáu "tenochtli" en [[náhuatl]], representa la islla sobre la que la ciudá de Tenochtitlán foi fundada. Pal pueblu azteca, la culiebra representaba sabiduría y tenía connotaciones rellacionaes col dios [[Quetzalcóatl]]. Ente los mexicas, esta escena cola águila taramiando a la culiebra, sería considerada como impropia. La historia de la culiebra derivar d'una traducción incorreuta de la crónica ''Mexicayotl'' de [[Hernando de Alvarado Tezozómoc]]. Traducióse la frase náhuatl ''ihuan cohuatl izomocayan'', "la culiebra xibla", como "la culiebra ye destruyida". Basáu nesto, el padre [[Diego Durán]] reinterpretó la lleenda, de manera que la águila representara'l bien, ente que la culiebra representa'l mal y el pecáu. A pesar de la so imprecisión, esti significáu foi adoptáu yá que correspondía cola tradición [[heráldica]] [[Europa|europea]]. Por ello, anque esta visión nun correspuende coles tradiciones [[Prehispánicu|precolombines]], foi utilizada los misioneros pa la catequesis y la conversión de los pueblos indíxenes al [[cristianismu]]. El padre Durán utilizaría esta versión de la historia per primer vegada en 1582 pa ilustrar la so "Atles de la historia de los indios de la Nueva España ya islles de Tierra Firme", y llueu foi adoptada por otros. Nun sería hasta la guerra d'Independencia que s'usaría como escudu d'armes. * Que la águila representa al pueblu mexicanu, y el so pose combativa significa que'l pueblu ta llistu pa enfrentar los retos que la vida y el mundu presénten-yos. * Que la culiebra representa a los enemigos de Méxicu, qu'anque nun s'identifiquen, podría significar cualquier interés estrañu qu'intente estropiar al pueblu mexicanu. El que la culiebra tea siendo taramiada pol águila, significa que'l pueblu mexicanu va prevalecer sobre los sos enemigos. * Que'l nopal, colos sos escayos; representa los retos y problemes de Méxicu. La águila, desafiantemente parada sobre'l nopal significa que'l pueblu mexicanu va sobrollevar estos retos. * Que los símbolos mexicas del castru y l'agua, representen los oríxenes [[indíxena|indíxenes]] de Méxicu, xuníos na Colonia pol [[mestizaje]] ente europeos ya indíxenes. * Que les cañes de lloréu y encino qu'arrodien al escudu, representen la victoria y martiriu de quien dieron la so vida pola patria mexicana. * Representación metafórica de la unión de la Raza Mexicana, dando como productu Quetzalcoatl "culiebra emplumada", surrealismu cósmicu-terrenal ente águila y culiebra. == Referencies == {{Formatu de referencies|t=20170904}} {{llistaref|2}} == Ver tamién == * [[Bandera de Méxicu]] * [[Himnu Nacional Mexicanu]] == Enllaces esternos == * {{cita web |url=http://www.acadmexhistoria.org.mx/PDF/SILLON_18_CARRERA_STAMPA.pdf |títulu=Discursu d'ingresu "Significáu del escudu nacional" |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |autor=[[Manuel Carrera Stampa]] |fecha=29 de xunu de 1959 |obra=[[Academia Mexicana de la Historia]] }} * [http://www.presidencia.gob.mx/mexico/?contenido=15008 L'escudu nacional mexicanu] * [http://compilacion.ordenjuridico.gob.mx/obtenerdoc.php?path=/Documentos/LEXISLATIVU/o9242.doc&nombreclave=o9242.doc Llei sobre les carauterístiques y l'usu del escudu nacional mexicanu] {{Tradubot|Escudo Nacional de Méxicu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Escudos|Mexico]] [[Categoría:Escudos de Méxicu| ]] [[Categoría:Símbolos de Méxicu]] [[Categoría:Heráldica de Méxicu| ]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] eah47atv7fhhvkllo229xcsphypobqu Palaciu del Príncipe de Mónacu 0 127625 3707595 3702859 2022-08-16T18:25:03Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibía => qu'exhibía wikitext text/x-wiki {{edificiu}} [[Ficheru:Panorama schloss monaco.jpg|thumb|300px|Palaciu del Príncipe de Mónacu.]] El '''Palaciu del Príncipe de Mónacu''', tamién conocíu como '''Palaciu [[Grimaldi]]''' o Palaciu Principescu, ye la residencia oficial del [[Príncipe de Mónacu]]. Fundáu en [[1191]] como una [[Fortaleza (arquiteutura)|fortaleza]] [[Xénova|xenovesa]], mientres la so llarga y de cutiu dramática historia foi bombardeado y asediado por dellos poderes foranos. Dende finales del [[sieglu XIII]], foi la fortaleza de los [[Grimaldi]], familia que se fixo con ella en [[1297]]. Los Grimaldi gobernaron primeramente la área como señores [[feudal]]es, y dende el [[sieglu XVII]] como príncipes [[Soberanía|soberanos]], pero'l so poder caltener por aciu fráxiles alcuerdos colos sos más grandes y poderosos vecinos. Asina, mientres los soberanos d'Europa diben construyendo modernos y luxosos palacios n'estilu [[Arquiteutura renacentista|renacentista]] o [[barrocu]], la política y el sentíu común demandaron que'l Palaciu de Mónacu fuera fortificáu. Esta carauterística, según la so última fase na historia, fixo del Palaciu unu de los más inusuales d'Europa. Irónicamente, cuando les sos fortificaciones fueron terminaes, a finales del [[sieglu XVIII]], foi tomáu polos franceses, desaposiáu de les sos ayalgues y cayó en cayente, mientres los Grimaldi exiliáronse mientres más de 20 años. La ocupación permanente del palaciu per parte de la familia Grimaldi ye tamién un fechu inusual, porque a diferencia d'otres cases reales europees, la escasez de territoriu onde construyir en [[Mónacu]] conducir a permancer nel mesmu palaciu mientres más de siete siglos. Ente que los [[Dinastía Romanov|Romanov]], [[Casa de Borbón|Borbones]], [[Casa d'Habsburgu|Habsburgu]] y otres cases reinantes n'Europa construyíen nuevos palacios de cutio, los Grimaldi teníen de contentase con reconstruyir parte del palaciu esistente o añedir dalgún nuevu elementu. Asina, el Palaciu del Príncipe non yá reflexa la historia de Mónacu sinón tamién la d'una familia que celebró en [[1997]] les sos 700 años de reináu. Mientres el [[sieglu XIX]] y primeros años del [[sieglu XX|XX]], el Palaciu y los sos dueños convertir nuna especie de símbolu del luxu, [[glamour]] y [[decadencia]] que foi acomuñada con [[Montecarlu]] y la [[Riviera francesa]]. Glamour y teatralidad fixéronse realidá cuando la estrella de cine americana [[Grace Kelly]] convertir en Princesa de Mónacu en [[1956]]. Nel [[sieglu XXI]], el palaciu sigue siendo la residencia del actual Príncipe de Mónacu, [[Alberto II de Mónacu|Alberto II]]. == Arquiteutura y historia del Palaciu == [[Ficheru:Royal Palace Monaco plan2.svg|thumb|250px|<small>Planu del Palaciu: '''A''': Entrada; '''B''', '''C''': Departamentos d'estáu, Doble Loggia, y escaleres en ferradura; '''D''': Capiya; '''Y''':Piscina, '''F''': Torre de Tolos Santos; '''G''': [[Serravelle (topography)|Serravalle]]; '''H''': Torre del sur; '''K''': Torre central; '''M''': Torre de Santa María. </small>]] [[Ficheru:Monacoc1890.jpg|thumb|250px|En [[1890]], el Palaciu amuesa un amiestu de fachaes clásiques coles fortificaciones medievales. Debíu al desenvolvimientu de Montecarlu y la crecedera de la [[flora]], esta vista estena nun ye posible anguaño.]] El palaciu ye un amiestu d'estilos arquiteutónicos; el so antiguu usu como fortaleza amuésase claramente na so falta de simetría. La fachada principal amuesa un estilu [[Renacimientu|renacentista]]. Esta arquiteutura paez amazcarar anteriores fortificaciones; esto reparar na apaición de torres, qu'álcense detrás les distintes fachaes clásiques. Estes torres —munches d'elles con [[almenes]] y [[matacanes]]— fueron realmente reconstruyíes mientres el sieglu XIX. Al fondu del palaciu, les fortificaciones [[edá Media|medievales]] apaecen más intactes. Una mayor harmonía arquitectónica apreciar nel [[Cour d'Honneur|Patiu d'honor]], exa del edificiu, onde dos niveles d'arcaes, colos murios pintaos al frescu, sirven como balcón ceremonial pa les apaiciones del príncipe, con un corredor enllazando coles habitaciones oficiales del palaciu. Lo más notable del edificiu son los llamaos '''cuartos d'estáu''' o salones oficiales. Estos fueron entamaos a partir del sieglu XVI, y ameyoraos al estilu de [[Versalles]] mientres el sieglu XVIII. Nel sieglu XIX y darréu, a mediaos del sieglu XX, una restauración a gran escala devolviólos el so rellumanza y l'estilu [[rococó]] que prevalez anguaño. Les habitaciones diseñáronse como una ruta ceremonial que rematara nel Salón del tronu; el percorríu empieza por una escalera esterior en forma de ferradura que lleva dende'l Patiu d'Honor hasta la Galería de Hércules, una [[Loxa (arquiteutura)|loxa]] con llixeros arcos sofitaos por columnes. Dende equí, los invitaos pasen a la Galería de los espeyos, una estancia inspirada na [[Galería de los Espeyos]] de Versalles.<ref name="PPoM">''El palaciu del príncipe de Mónacu''.</ref> Esta galería conduz a los primeros cuartos oficiales. La Sala azul, decorada con brocados d'esti color, exhibe semeyes de la familia Grimaldi y candelabros de [[cristal de Murano]]. Darréu apuértase al Salón del tronu, el más grande del Palaciu. El techu y frescos de les parés fueron executaos por [[Orazio de Ferrari]]. El tronu, d'[[estilu Imperiu]], asitiar n'unu de los testeros, acovecíu por un baldaquino. El suelu ye de [[mármol de Carrara]], y la chimenea asitiada enfrente, de piedra de [[La Turbie]] llabrada. Toles ceremonies d'estáu celebrar nesta estancia dende'l sieglu XVI.<ref>''Lisimachio'' p. 207.</ref> Otra de les habitaciones destacaes de los apartamentos estatales ye la Sala Mazarino. Esta sala de tar ta decorada con paneles de madera dorao y policromada, mercaos en [[Francia]] pol [[Julio Mazarino|Cardenal Mazarino]], quien taba emparentáu cola familia Grimaldi. Una semeya del Cardenal cuelga enriba de la chimenea. Anque tanto interior como exteriormente l'aspeutu y l'atmósfera del Palaciu recuerden al sieglu XVIII, en realidá esta apariencia deber a fondes campañes de restauración y acondicionamientu mientres los sieglos XIX y XX. == Fortaleza Grimaldi == La historia de Mónacu empieza con un asentamientu del [[Imperiu Romanu]] nel [[añu 122]]. El puertu natural qu'ufierta Mónaco atraxo a comerciantes [[fenicios]]. Ellos fueron quien introducieron nesta zona del [[Mediterraneu]] el cultu al so dios [[Melkart]], conocíu dempués polos romanos como ''Hercules Monoikos''. Sol dominiu de Roma, la zona foi renombrada como ''Portus Hercules Moneici'', d'onde deriva l'actual nome de Mónacu. [[Image:Palais de Monaco.jpg|thumb|250px|La [[Roca de Mónacu]] apoderando'l puertu y el [[Mediterraneu]]. El Palaciu atópase en primer planu. Apréciense tamién la Catedral de san Nicolás y el Muséu Oceanográficu, fundáu en [[1906]]. Apreciar dende esta vista los restos de les torres de Tolos Santos y Serravalle, na parte inferior izquierda de la imaxe.]] El dominiu de los príncipes na [[Roca de Mónacu]] empezó con una fortaleza nel añu [[1191]], cuando'l puertu, que ta güei día ocupáu por [[Montecarlu]], foi tomáu pola [[República de Xénova]]. El puertu y la so zona inmediata fueron apurríos a'l xenoveses pol emperador del [[Sacru Imperiu]] [[Enrique IV del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Enrique IV]] pa protexer la mariña de la [[piratería]]. El xenoveses adquirieron nuevos terrenes al conseyu de [[Peille]] y a l'[[Saint-Pons-de-Thomières|Abadía de Saint Pons]]. En [[1215]] empezaron los trabayos pa una nueva fortaleza, entendiendo cuatro [[torre|torres]] coneutaes y protexíes por [[muralla|muralles]]. Este ye l'orixe del palaciu actual. Xénova foi importante na política europea del sieglu XII. La xenovesa foi una nación de [[Mercader|mercaderes]], y munches vegaes adquirieron el papel d'emprestadores o [[banqueru|banqueros]] d'otros territorios o naciones. Sicasí, el xenoveses estremáronse llueu en dos bandos rivales, los '''[[güelfos]]''', partidarios del papa [[Inocencio IV]], y los '''[[gibelinos]]''', que sofitaben les pretensiones del emperador [[Federico II Hohenstaufen]] d'apostar el poder supremo al [[papáu]]. Los Grimaldi yeren una de les families patricies que sofitaben al bandu papal. A lo llargo del sieglu XIII, los dos bandos llucharon violentamente pa defender los sos intereses; a finales del sieglu, los gibelinos impunxeron el so poder en Xénova y espulsaron a los sos enemigos güelfos, ente ellos a los Grimaldi. La familia asitióse entós na actual [[Riviera francesa]], onde munchos llugares lleven güei el nome Grimaldi como signu de la so fuerte presencia na zona. La lleenda rellata qu'en xineru de [[1297]], [[Francisco Grimaldi]], amarutáu de [[monxu]], pidió albergue nel castiellu. Una vegada dientro, mató al guardia, y dio pasu a los sos homes, que se fixeron cola fortaleza.<ref>La verosimilitud d'esta historia foi cuestionada polos historiadores modernos numberoses vegaes.</ref> De magar, la fortaleza convertir nel bastión de los Grimaldi. Esta lleenda conmemorar cola estatua de Francisco Grimaldi, vistíu de monxu, nun estremu de la fachada del Palaciu. Coles mesmes, les armes de la casa principesca amuesen dos talos homes vistíos de monxu portando espaes. [[Carlos I, Señor de Mónacu|Carlos I]], que reinó dende 1331 a 1357, fíu del primu de Francisco Grimaldi [[Raniero I de Gagnes|Rainiero I]], amplió la fortaleza añediendo dos grandes edificaciones: una frente a les muralles del este y l'otra defendiendo'l llau del mar. Estos cambeos modificaron l'aspeutu de la fortaleza, que pasó a tener aspeutu de casona fortificada.<ref name ="Lisimachio 203">''Lisimachio'' p. 203.</ref> Mientres los trés décades siguientes, los Grimaldi entablaron fuertes lluches con Xénova pol control de la zona. En [[1341]], los primeres tomaron [[Menton]] y dempués [[Roquebrune-Cap-Martin|Roquebrune]], consolidando'l so dominiu sobre la rexón. D'esta manera, fortalecieron non yá la so posición na Roca, sinón tamién sobre'l puertu axacente. La fortaleza Grimaldi yera asina'l centru dende'l que la familia controlaba un territoriu bastante estensu pero al empar bien vulnerable. [[Ficheru:Vista de Mónaco, 2016-06-23, DD 08.jpg|miniaturadeimagen|La Roca dende'l puertu de Hércules.]] Mientres los siguientes cien años, los Grimaldi defendieron el so territoriu d'ataques d'otros estaos como Xénova, [[Pisa]], [[Venecia]], [[Nápoles]], Francia, [[España]], [[Alemaña]], [[Inglaterra]] y [[Provenza]]. La fortaleza foi frecuentemente bombardeada, estropiada y restaurada. Col tiempu, los Grimaldi establecieron una alianza permanente con Francia que fortalecía la so posición. Más seguros na so posición, los agora Señores de Mónacu tomaron conciencia de la necesidá non yá de defender el so territoriu, sinón tamién de tener un llar onde reflexar el so poder y prestíu. Asina, mientres el [[sieglu XV]], la fortaleza y la Roca fueron ampliaos y remocicaos, hasta que se convirtió nuna [[guarnición]] pa 400 tropes.<ref name="PPoM" /> El lentu tresformamientu de casa fortificada a palaciu empezó nesta era, en primer llugar baxu [[Lamberto Grimaldi]], Señor de Mónacu (quien ente 1458 y 1494 foi "Un notable soberanu que remanó la diplomacia y la espada con igual talentu"<ref name ="HoG">''La casa Grimaldi''.</ref>), y depués pol so fíu [[Xuan II de Mónacu|Xuan II]]. El llau este de la fortaleza ampliar con una nala de tres pisos, abellugada por altos murios dentaos que conectaben les torres de Santa María, Media y Sur. Esta nueva nala contenía en principal cuartu del palaciu, el Salón d'Estáu (güei conocíu como Cuartu de Guardia).<ref name ="Lisimachio 203" /> Más palantre añediéronse estancies con balcones y [[loggia|loggies]] pal usu priváu de la familia Grimaldi. En [[1505]], Xuan II foi asesináu pol so hermanu Luciano.<ref>''Los Grimaldi de Monaco'' sostién que Xuan II foi asesináu pol so hermanu, ente que Lucien afirma en ''The History of Monaco to 1949'' que la causa de la so muerte foi por cuenta d'una engarradiella que terminó con resultancies por fuercia drástiques.</ref> == De fortaleza a palaciu == === Luciano I (1505–1523) === [[Ficheru:PPMonacokey.gif|thumb|250px|<small>''Ilustración 7'':</small> El palaciu nel sieglu XVII. El Norte ta a la derecha del cuadru. <small> '''A''': Entrada; '''B''', '''C''': Departamentos estatales, doble galería, y escaleres en ferradura; '''D''': Futuru sitiu de la capiya; '''Y''', '''F''': Torre de Tolos Santos; '''G''': [[Serravalle (topography)|Serravalle]]; '''H''': Torre Sur; '''K''': Torre Media; '''M''': Torre de Santa María. </small>]] Xuan II foi asocedíu pol so hermanu Luciano I. La paz nun reinó en Mónaco por enforma tiempu; n'avientu de [[1506]], 14.000 tropes xenoveses sitiaron Mónaco y el so castiellu, y mientres cinco meses 1.500 monegascos y mercenarios defendieron la Roca antes de llograr la victoria en marzu de [[1507]]. Esto dexó a Luciano I a un pasu d'un alcuerdu diplomáticu ente Francia y España p'asina caltener la fráxil independencia del diminutu estáu, que foi realmente sometíu a España. Luciano empezó darréu l'arreglu de los daños del palaciu-fortaleza, que fuera estrozáu polos fuertes bombardeos.<ref name = "Lisimachio 204">''Lisimachio'' p. 204.</ref> La nala principal (na ilustración, de '''H''' a '''M''' ), construyida pol príncipe Lamberto, foi ampliada mientres el reináu de Xuan II, que añedió otra gran nala ('''H''' a '''C''') qu'inda alluga los apartamentos estatales. === Honorato I (1523–1581) === Mientres el reináu de Honorato I, siguió'l tresformamientu de fortaleza a palaciu. El [[Tratáu de Tordesillas]], al empiezu del mandatu de Honorato I, clarificó la posición de Mónacu como [[protectoráu]] d'España, y más tarde del [[Emperador del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] [[Carlos I d'España|Carlos V]]. Esto traxo consigo estabilidá y seguridá, que dexó al Señor de Mónacu concentrase en faer más alcontradizu la so residencia primero que na constante necesidá de defendela. Nesti momentu, el patiu foi reconstruyíu pol arquiteutu [[Dominique Gallu]] quien diseñó una doble arcada (ente los puntos '''G''' y '''H'''). Cada arcada consta de doce arcos, cerraos por [[balaustrada|balaustraes]] de mármol blanco nel nivel cimeru. Anguaño l'arcada cimera que se conoz como ''Galerie d'Hercule'' (Galería de Hércules), una y bones los techos tán pintaos con escenes que representen los [[trabayos de Hércules]], trabayu pictóricu encargáu darréu, mientres el reináu de Honorato II, al pintor Orazio de Ferrari. Estes galeríes o loxas correspuenden a los corredores de les habitaciones d'Estáu na nala sur. Nel otru llau del patiu, foi construyida una nueva nala, decorada pol artista xenovés [[Luca Cambiaso]] con frescos nes sos parés esteriores. Créese que les galeríes ('''B''') de la nala norte, con vistes al puertu, construyir nesti momentu. Les posteriores ampliaciones llevar a cabu col fin de dar acomodu al emperador Carlos V en [[1529]], cuando se quedó cuatro noche nel palaciu mientres el so viaxe a [[Boloña]] pa la so coronación pol papa [[Clemente VII (papa)|Clemente VII]]. [[Ficheru:Honore II of Monaco.gif|thumb|left|200px|Honorato (''Honoré'') II convertir en [[1633]] nel primer príncipe soberanu de Mónacu. Gran parte del aspeutu actual del Palaciu débese-y a él.]] Arquitectónicamente foi un periodu de gran actividá, pero Honorato II foi incapaz de remocicar la fortaleza nel gran estilu renacentista de los ''palazzi'' florentinos o venecianos. A pesar de la proteición española, el riesgu d'un ataque francés yera altu, y por eso la defensa foi la principal prioridá de Honorato. Con esto en mente, amestó dos nueves construcciones: la Torre de tolos Santos ('''F''') y el Bastión de Serravalle ('''G'''). La Torre de tolos Santos yera semicircular y taba abellugada por un puexu predresu; completábase'l so defensa con plataformes d'armes y [[cañón (artillería)|cañones]], tando coneutada por cueves artificiales cavaes na mesma roca. Los pasaxes soterraños conectaben tamién esta torre col Bastión de Serravalle, que yera una torre d'armes de trés plantes arizaes de cañones. Debaxo del patiu instalóse una [[cisterna]], suministru abondu d'agua pa les tropes d'un asediu de 20 meses, con un enorme techu abovedáu sosteníu por nueve columnes. Mónaco siguió políticamente vulnerable mientres otru sieglu y les obres de construcción casi se paralizaron dende 1581 hasta 1604, mientres el reináu del príncipe Carlos II y el príncipe Hércules. === Honorato II (1597–1662) === [[Ficheru:MonacoJosephBresson.jpg|thumb|250px|Pintura por [[Joseph Bresson]] qu'amuesa'l Palaciu en [[1762]]. Les novedaes introducíes por Honorato II son claramente visibles. Apréciase la cúpula que corona la capiya al fondu del patiu.]] La vulnerabilidá de Mónacu volvió ponese de manifiestu en 1605 cuando'l españoles instalaron ellí una guarnición. En 1633, [[Honorato II de Mónacu|Honorato II]] foi oficialmente tratáu como "Príncipe Serenísimo" por [[Felipe IV d'España]], reconociendo asina a Mónaco como [[principáu]] per primer vegada. Sicasí, cuidao que les tropes españoles atopábense ocupando'l territoriu, esta reconocencia yera pocu más qu'un xestu pa caltener tranquil a Honorato.<ref>''Los Grimaldi de Monaco'' equivocadamente cita la fecha d'España reconoz como la de de 1612. Mientres Honorato II de fechu refierse a sigo mesmu como un príncipe en documentos que daten de 1612 y 1619, España nun reconoz oficialmente'l títulu hasta 1633. El sitiu oficial de''El Palaciu del Príncipe, Mónaco'' tamién s'equivocar nesti asuntu, afirmando que "Finalmente en 1480 Luciano Grimaldi persuadió al rei Carlos de Francia y al Duque de Saboya a reconocer la independencia de Mónacu". Esto ye evidentemente falsu cuidao qu'en 1480 non yá foi [[Lluis XI de Francia|Lluis XI]] el Rei de Francia sinón que Mónaco yera gobernáu por [[Lamberto Grimaldi]].</ref> Honorato II yera un [[francófilo]]. Dempués de la so educación en [[Milán]], onde trató a los intelectuales del momentu, frecuentó los círculos aristocráticos de [[París]]. Por tanto, tenía una estrecha afinidá con Francia, tantu cultural como políticamente, y remontóse contra la presencia española en Mónaco. Magar se dio cuenta que Mónaco nun podría sobrevivir independiente ensin la proteición d'un gran estáu, Francia foi la so eleición. En [[1641]], fuertemente sofitáu polos franceses, atacaron la guarnición y espulsaron a los españoles, lo que se declara como "la llibertá gloriosa de Mónacu". Sicasí, tal llibertá foi namái nominal, cuidao que de fechu el principáu convertir nun protectoráu de Francia, que duraría hasta [[1814]]. Persona d'altu nivel d'educación y mecenes de les artes, Honorato II, seguro nel so tronu, empezó a coleccionar obres de [[Ticianu]], [[Durero]], [[Rafael Sanzio|Rafael]], [[Peter Paul Rubens|Rubens]] y [[Michelangelo]]. Tres 30 años de trabayos, el palaciu taba tresformándose nuna residencia fayadiza pa un príncipe. Encamentar al arquiteutu [[Jacques Catone]] non yá ampliar el palaciu, sinón tamién anidiar el so aspeutu fortificáu y visiegu. La fachada principal, que da a la plaza, el "frente" del palaciu, foi decorada nesti momentu. Les galeríes cimeres ('''B''') a la derecha de la entrada cerrar con cristales. Nel interior, fueron reformaes les habitaciones oficiales y creóse un corredor que les comunicara. La nueva capiya, coronada por una [[cúpula]], (construyida na zona marcada con '''D''') dedicar a [[San Xuan Bautista]]. Estos trabayos despintaron en parte'l Bastión de Serravalle dende'l patiu, dando al edificiu un aspeutu más llixeru y consonante cola Renacencia. == Dueños ausentes y Revolución (1662–1815) == A finales del sieglu XVII y principios de sieglu XVIII, anque oficialmente Mónaco yera un [[estáu]] independiente, en realidá funcionaba como una provincia más de Francia. Los sos gobernantes pasaben gran parte del so tiempu na corte francesa. El curiosu de Versalles yera mayor que'l del so propiu país. [[Ficheru:PalacegateMonoco.gif|thumb|200px|La portada principal del Palaciu.]] Honorato II foi asocedíu pol so nietu, el príncipe Luis I. El nuevu príncipe tenía una personalidá urbana y pasó enforma tiempu cola so esposa na corte francesa, onde esfrutaba de la rara distinción de ser al empar un xefe d'Estáu estranxeru y [[Nobleza de Francia|par]] de Francia. Impresionáu polos palacios del rei, qu'emplegara al arquiteutu [[Jean Androuet du Cerceau]] pa llevar a cabo modificaciones nel palaciu de [[Castillo de Fontainebleau|Fontainebleau]], Luis quixo faer lo mesmo na so residencia de Mónacu. D'esta manera, el Príncipe foi'l responsable de do de los elementos más notables del Palaciu: la entrada principal, concebida como una portada n'arcu, rematáu por un frontón rotu coles armes Grimaldi; y l'escalera de ferradura doble del patiu principal, que sigue'l modelu de Fontainebleau. Dizse que los trenta gradies que componen la escalera fueron esculpíos nun solu bloque de [[mármol de Carrara]]. Tanto la nueva entrada como la escalera doble fueron diseñaos por [[Antoine Grigho]], un arquiteutu de [[Como]]. El príncipe Luis destacó coles mesmes pola so disipada vida privada; el so prodigalidad yera bultable. Mientres la so visita a [[Inglaterra]] en 1677, provocó la roxura del rei [[Carlos II d'Inglaterra|Carlos II]] pola enorme suma de costosos regalos que fizo a [[Hortensia Mancini]], [[amante]] del Rei. Carlos II y el Príncipe convertir n'enemigos políticos más tarde, cuando Luis participó na [[Guerres anglo-neerlandeses|Guerra Anglo-holandesa]] en contra d'Inglaterra. Con estes aiciones, Luis ganó la gratitud de [[Lluis XIV]], quien-y fixo [[embaxador]] ante la [[Santa Sede]]. Sicasí, los gastos pa caltener la so posición na corte papal lleváronlu a vender la mayor parte de la coleición d'arte del so güelu Honorato II, desaposiando'l Palaciu de la rica coleición qu'exhibía enantes. Sicasí, Luis morrió antes d'asegurar coles sos xestiones en Roma'l tronu español pa Francia, pendiente del testamentu de [[Carlos II d'España|Carlos II]]. Europa fundióse de momentu nel caos de la [[Guerra de Socesión Española]]. [[Ficheru:Louise Hippolyte Grimaldi with a view overlooking Monaco from the studio of Jean-Baptiste Santerre (1651-1717).jpg|thumb|200px|La princesa Luisa Hipólita, primer princesa soberana de Mónacu.]] En [[1701]], [[Antonio I de Mónacu|Antonio I]] asocedió a Luis I, heredando un principáu de Mónacu casi en quiebra, anque fixo lo posible pa enguapecer el Palaciu. El matrimoniu d'Antonio con [[María de Lorena]] foi infeliz y dio dos fíos. La Constitución de Mónacu llindaba l'accesu al tronu puramente a los miembros de la familia Grimaldi, y Antonio propunxo'l matrimoniu de la so fía, la [[Luisa Hipólita de Mónacu|princesa Luisa Hipólita]] (''Louise-Hippolyte'') con un primu de la familia Grimaldi. Sicasí, l'estáu de les finances y la falta d'aprobación del proyeutu per parte del rei Lluis XIV, dictaron lo contrario. Luisa Hipólita casóse con Jacques de Matignon Goyon, un ricu aristócrata de [[Normandía]]. Luisa asocedió al so padre como soberana de Mónacu en [[1731]], pero finó pocos meses dempués. El Rei de Francia fixo casu omiso de les protestes d'otres cañes de la familia Grimaldi, derrocó la Constitución de Mónacu, y aprobó la socesión de Jacques Matignon como príncipe [[Jaime I de Mónacu|Jaime I]]. L'[[arzobispu]] Honoré-François Grimaldi, hermanu del príncipe Luis I, como sacerdote [[célibe]] que yera, foi consideráu inválidu pa la socesión. La so muerte en [[1748]] punxo fin a la caña de Mónacu de la familia Grimaldi. Jacques asumió'l nome y les armes de los Grimaldi, pero l'aristocracia francesa amosó escasu respetu escontra'l nuevu príncipe que saliera de les sos files; este optó por pasar el so tiempu ausente de Mónacu. Morrió en [[1751]] y foi asocedíu pol so fíu, [[Honorato III de Mónacu|Honorato III]]. Honorato III casóse con [[María Catalina Brignole Sale|Catherine Brignole]] 1757 y más tarde divorcióse d'ella. Catherine, tres el so divorciu, casóse col príncipe [[Luis José de Borbón-Condé]], un miembru de la depuesta (en [[1798]]) casa real francesa. [[Ficheru:Princely Palace of Monaco.JPG|thumb|left|250px|El palaciu actual ye, en gran parte, resultáu de la restauración de finales del sieglu XVIII.]] Irónicamente, los destinos d'Hortensia Mancini y Luis I volvieron atopase: [[Louise d'Aumont Mazarin]], descendiente d'Hortensia, casar en [[1776]] col fíu y herederu de Honorato III, el futuru [[Honorato IV de Mónacu|Honorato IV]]. Esti matrimoniu foi bien ventaxosu pa los Grimaldi, pos Luisa Hortensia Mancini fuera la heredera de [[Cardenal Mazarino]]. D'esta forma, la familia gobernante de Mónacu adquirió la totalidá de los bienes mandaos por Mazarino, ente ellos el [[Ducáu de Rethel]] y el principáu de [[Château-Porcien]]. Honorato III foi un príncipe soldáu que combatió en numberoses guerres y tuvo ausente de Mónacu mientres llargues temporaes, encamentando'l gobiernu a otres persones, sobremanera un antiguu tutor. Nuna de les escases visites Honorato III al Palaciu en [[1767]], [[Príncipe Eduardo Augusto, duque de York y Albany|Eduardo, duque de York]], que careciera mientres un viaxe, morrió nuna de les estancies del Palaciu, onde fuera treslladáu. Dende esa fecha, l'habitación foi conocida como Sala de York. A pesar de nun atopase habitáu de forma permanente, el Palaciu yera una suntuosa residencia a finales del sieglu XVIII. Sicasí, la [[Revolución Francesa]] taba en marcha, y a finales de la década de 1780 Honorato III tuvo que faer concesiones al so pueblu, que fuera arimáu pola fiebre revolucionaria de los sos vecinos franceses. Este foi namái l'empiezu una llarga cadena de desastres pa los Grimaldi. En [[1793]], los líderes de la Revolución declararon a Mónaco territoriu anexonáu. El Príncipe foi encarceláu en Francia y nos sos bienes y propiedaes, incluyendo'l Palaciu, apurríos a Francia. El Palaciu foi escaláu, y lo que quedaba del moblame y la coleición d'arte, puyada pol gobiernu francés. Mónaco pasó a llamase ''Fort d' Hercule'' y convirtióse nun [[Cantón francés|cantón]] francés más, ente que'l Palaciu convertir n'hospital militar y [[hospiciu]]. En París, la nuera del Príncipe, [[Françoise-Thérèse de Choiseul-Stainville]] (1766-1794)<ref>Fía de Jacques Philippe de Choiseul, conde de Stainville, un [[Mariscal de Francia]], y Thomase Teresa de Clermont d'Amboise, casárase con José Grimaldi 6 d'abril de 1782.</ref> foi [[Guillotina|guillotinada]], una de les últimes execuciones del [[El Terror Reináu del terror]]. Ella compartió carreta con [[André Chénier]]. Honorato III morrió en 1795 en París, onde pasara la mayor parte de la so vida, ensin recuperar el so tronu. == Sieglu XIX == === Recuperación del palaciu === [[Ficheru:Tour de S Marie Monaco.gif|thumb|250px|La torre de Santa María ('''M'''), reconstruyida por Carlos III, asemeyar a una fortaleza medieval. A la derecha ta la torre del reló d'Alberto I, en piedra blanca de [[La Turbie]].]] [[Ficheru:Honore V Monaco.gif|thumb|left|200px|El príncipe Honorato V empezó la restauración del Palaciu dempués de la [[Revolución francesa]].]] Honorato III foi asocedíu pol so fíu [[Honorato IV de Mónacu|Honorato IV]] (1758–1819), que'l so matrimoniu con Louise d'Aumont Mazarin significó en munchos aspeutos la recuperación de la familia Grimaldi tres años de penuries. Tres amenorgar sufiertes tres la revolución, el [[17 de xunu]] de [[1814]], col [[Tratáu de París (1814)|Tratáu de París]], el Principáu de Mónacu foi devueltu a Honorato IV. El Palaciu permaneció práuticamente abandonáu mientres los años en que los Grimaldi tuvieron nel [[exiliu]]. Tal yera l'estáu de deterioru, que parte de la nala este, asitiada onde güei ta'l [[Muséu Napoleónicu (Mónaco)|Muséu Napoleónicu]], tuvo que ser baltada, según l'edificiu qu'allugaba los archivos del palaciu. === Restauración === Honorato IV morrió pocu dempués de que-y fora restituyíu'l tronu, y el so socesor Honorato V una gran campaña de restauración del edificiu, xera siguida dempués de la so muerte en [[1841]] pol so hermanu, el príncipe [[Florestán I de Mónacu|Florestán I]]. Sicasí, so Florestán, Mónaco esperimentó una vegada más les tensiones derivaes de la so posición como protectoráu de [[Cerdeña]], el país al cual fuera vencíu per Francia a la fin de les [[Guerres napoleóniques]]. Florestán, excéntrico (fuera actor profesional), dexó'l gobiernu de Mónacu en manes de la so esposa, [[Carolina Gibert de Lametz]]. A pesar de los intentos d'ésta por pacificar el principáu, hubo disturbios y revueltes. Nun intentu por solliviar la situación d'inestabilidá, Florestán dexó'l poder al so fíu Carlos, pero llegó demasiáu tarde p'apangar a los monegascos. [[Menton]] y [[Roquebrune]] dixebrar de Mónacu en [[1861]], dexando los dominios de los Grimaldi amenorgaos a pocu más que Montecarlu y La Roca. Florestán morrió en [[1856]] y el so fíu asocedió-y como [[Carlos III de Mónacu|Carlos III]]. Esti príncipe dedicar con gran entusiasmu a la xera de completar la restauración del Palaciu empecipiada pol so tíu Honorato V. Foi reconstruyida la Torre de Santa María, y se rehizo dafechu la Capiya, añediendo un nuevu altar y decorando la bóveda con frescos, ente que la fachada yera pintada por [[Jacob Froëschle]] y [[Deschler]] con murales qu'ilustren diversos actos heroicos realizaos polos Grimaldi. La Sala de Guardia, agora llamada Salón d'Estáu, foi tresformada poles nuevu decoraciones d'estilu renacentista y la adición d'una monumental chimenea. [[Ficheru:CharlesIIIMonaco.jpg|thumb|200px|Carlos III de Mónacu.]] Carlos III tamién impulsó serios planes p'atopar y rescatar les distintes obres d'arte y muebles que fueren robaos, vendíos o tremaos mientres la Revolución. Xuntu con nueves alquisiciones, consiguió faese con cuadros qu'afataren el Palaciu nel pasáu, incluyendo semeyes de familia como'l de ''Luciano I'' por [[Ambrogio de Predis|de Predis]]; ''Honorato II'', de [[Philippe de Champaigne]], ''Antonio I'' por [[Hyacinthe Rigaud]] o ''Luisa Hipólita'', retratada por [[Jean-Baptiste van Loo]]; según otres obres maestres, como la ''La lleición de música'' de Tiziano. Carlos III foi tamién el responsable d'otru palaciu en Montecarlu, rematáu en [[1878]]. El primer casino de Mónacu abriera la década anterior. === Cayente del poder de los Grimaldi === Nel momentu de la muerte de Carlos III en [[1889]], Mónacu y Montecarlu yeren sinónimu del mesmu llugar, y adquirieren, gracies a los [[xuegos d'azar]], cierta reputación decadente, que sicasí, atraía a toos, dende grandes duques rusos y magnates de los ferrocarriles a lladrones de xoyes y [[estafador|estafadores]], faciendo que pequeñu país fuera miráu dacuando con ciertu desdeñu. Mientres la so visita en [[1882]] a la Riviera Francesa, la reina [[Victoria del Reinu Xuníu]] negar a faer una visita de cortesía al Palaciu Grimaldi. Los socesivos gobernantes de Mónacu tendieron a vivir n'otros llugares y visitar el so palaciu namái dacuando. Carlos III foi asocedíu en 1889 por [[Alberto I de Mónacu|Alberto I]]. Alberto casó en primeres nupcias con [[María Victoria Douglas-Hamilton]], noble británica. La pareya tuvo un fíu, Luis, antes de divorciase en [[1880]]. Alberto foi un divulgador, investigador y viaxeru comenenciudu nel mundu de la ciencia; fundó'l [[Muséu Oceanográficu de Mónacu|Institutu Oceanográficu]] en [[1906]]; como pacifista fundó'l [[Institutu Internacional de la Paz]] en Mónaco. La segunda esposa d'Alberto, [[Alice Heine]], hizó fincapié en convertir a Montecarlu nun centru cultural relevante, y estableció el Ballet na [[Ópera de Montecarlu]]. [[Ficheru:Princely Palace Monaco Stairs 02.JPG|thumb|200px|La Galería de Hércules dende'l patiu principal, cola escalera.]] Alberto foi asocedíu en [[1922]] pol so fíu [[Luis II de Mónacu|Luis II]]. Luis fuera criáu pola so madre y el so padrastru n'Alemaña, y nun conoció Mónaco hasta la edá de 11 años. Tuvo una rellación distante col so padre y sirvió na Armada Francesa. Mientres vivía nel estranxeru, conoció al so amante [[Marie Juliette Louvet]], con quien tuvo una fía, [[Carlota Grimaldi]], nacida n'[[Arxelia]] en [[1898]]. Como príncipe de Mónacu, Luis II prefirió vivir na finca familiar de Le Marchais, cerca de París. En [[1911]], el Príncipe aprobó una llei pa legitimar a la so fía, con cuenta de pudiera heredar el tronu y evitar el so pasu a una caña distante de la familia. La llei foi impugnada y convirtióse no que llegó a conocese como [[Crisis socesoria de Mónacu]]. Finalmente, en [[1919]] el príncipe adoptó formalmente a la so fía ilexítima, que pasó a convertise na princesa Carlota, duquesa de Valentinois. Mientres la [[II Guerra Mundial]], Luis trató de caltener Mónaco neutral, anque les sos simpatíes taben cercanes al [[Francia de Vichy|Gobiernu francés de Vichy]].<ref>Anne Edwards escribió en ''El Grimaldi de Mónacu'' qu'inclusive collaborara colos nazis.</ref> Esto causó una fienda col so nietu [[Raniero III de Mónacu|Raniero]], fíu de la so fía, y [[Heriedu (Derechu)|herederu]]. La princesa Carlota dexó los sos derechos de socesión a Raniero en [[1944]]. Dempués de la lliberación de Mónacu polos aliaos, a los 75 años d'edá, el príncipe Luis empezó a desabrise gravemente de los asuntos del principáu. A partir de [[1946]] foi pasando la mayor parte del so tiempu en París, y el 27 de xunetu d'esi añu, casar por primer vegada. Sicasí, el nuevu matrimoniu apenes frecuentaben Mónaco, y vivíen nes sos propiedaes en Francia. El príncipe Luis finó en [[1949]] y foi asocedíu pol so nietu, Raniero III de Mónacu. == Raniero III == [[Ficheru:Prince Rainier III.jpg|thumb|180px|El príncipe Raniero III.]] El príncipe [[Raniero III]] foi'l responsable del gran cambéu que sufrió Mónaco nel sieglu XX, lo mesmo que de la mayor campaña de restauración y embellecimiento del Palaciu Grimaldi. Tres la so ascensión al tronu [[1949]], el Príncipe empezó de momentu un programa de renovación de les estancies palaciegues a gran escala. Fueron restauraos los frescos del patiu, ente que la nala sur, destruyida tres la Revolución francesa, foi reconstruyida. Esta ye la parte del palaciu onde la familia Grimaldi tien los sos aposentos privaos. Tamién s'atopen nesta nala'l Muséu Napoleónicu y los Archivos. Amás d'esto, fueron anovaes y redecoradas munches de les habitaciones; los suelos de mármol anovar con [[intarsia]] (una especie de mosaicu), con diseños qu'inclúin la doble R del monograma de Raniero III. Al pie de la so muyer, la princesa [[Grace Kelly|Gracia]], Raniero non yá restauró'l Palaciu, sinón qu'a partir de la [[Años 1970|década de 1970]] tamién convirtió a Mónaco en sede d'empreses grandes y prósperes, qu'afalaron la industria y el comerciu, coles mires d'amenorgar la dependencia de Mónacu sobre les rentes de los xuegos d'azar. Nesti proyeutu incluyóse la renovación playa con vistes al turismu, y la promoción de viviendes de luxu de gran altor. Como resultancia del aumentu del prestíu de Mónacu, en [[1993]] xunir a [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]], col herederu'l príncipe Alberto como cabeza de la delegación de Mónacu. La princesa Grace finó en [[1982]] como resultáu d'un accidente de coche. Cuando Raniero III morrió en [[2005]], dexó'l Palaciu y el país na posición más fuerte y estable que tuviera mientres sieglos. == El palaciu nel sieglu XXI == Güei el Palaciu ye la residencia del príncipe [[Alberto II de Mónacu|Alberto II]]. Les habitaciones d'estáu tán abiertes al públicu mientres el branu, y dende [[1960]], el patiu del Palaciu alluga conciertos al campu de la [[Orquesta Filarmónica de Montecarlu]] (enantes conocida como Orquesta de la Ópera Nacional). El Palaciu sigue siendo escenariu de les ceremonies y actos oficiales más importantes del principáu. L'actual soberanu casar nel Palaciu, nel Salón del tronu, cola sudafricana [[Charlene Wittstock]] nuna ceremonia civil el 1 de xunetu de [[2011]], y a otru día, nuna ceremonia relixosa católica, xunto a la escalera del patiu principal.<ref>Ver la noticia en: [https://www.rtve.es/noticias/20110701/alberto-ii-monaco-charlene-wittstock-ya-son-marido-mujer/445027.shtml]</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Referencies == * {{cita llibru | apellíos = Lisimachio | nome = Albert | añu = 1969 | títulu = Great Palaces (The Royal Palace, Monaco. Páxines 203–211) | editorial = Hamlyn Publishing Group Ltd | ubicación = Londres | id = ISBN 0600 01682 X }} * {{cita llibru | apellíos = De Chimay | nome = Jacqueline | añu = 1969 | títulu = Great Palaces (Fontainebleau. Páxines 67–77) | editorial = Hamlyn Publishing Group Ltd | ubicación = Londres | id = ISBN 0600 01682 X }} * {{cita llibru | apellíos = Edwards | nome = Anne | añu = 1992 | títulu = The Grimaldis of Monaco | editorial = William Morrow & Co | allugamientu = | id = ISBN 978-0-688-08837-8 }} * {{cita llibru | apellíos = De Fontenoy | nome = Marquise | añu = 1892 | títulu = Revelation of High Life Within Royal Palaces. The Private Life of Emperors, Kings, Queens, Princes and Princesses. Written From a Personal Knowledge of Scenes Behind the Thrones | editorial = Hubbard Publishing Co | allugamientu = Philadelphia | id = }} * [http://www.palais.mc/wwwpal.nsf/ABDA2D1C46C35324C1256D52004F9708/52287712317C542BC1256BA7002EF068 The Prince's Palace of Monaco] published by Palais Princier de Monaco. Consultáu'l [[6 de febreru]] de [[2007]] * [https://web.archive.org/web/20080102074127/http://worldroots.com/brigitte/royal/grimald.htm The Grimaldis of Monaco] published by Worldroots.com. Written by Phyllida Hart-Davis, St. Martin's Press, New York. Consultáu'l [[6 de febreru]] de [[2007]] * [http://en.montecarloresort.com/History,233.html Montecarlo. Société des Bains de Mer] published by Société des Bains de Mer. 2006. Consultáu'l [[7 de febreru]] de [[2007]] * [http://web.archive.org/web/http://www.grimaldi.org/en/history/monaco.asp The House of Grimaldi] published by Grimaldi.Org. 1999. Consultáu'l [[7 de febreru]] de [[2007]] * [http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=7832648 Louise d'Aumont Mazarin] published by Find A Grave, Inc. Consultáu'l [[8 de febreru]] de [[2007]] * [http://www.heraldica.org/topics/national/monaco.htm#early Monaco: Early History] escritu y publicáu por François Velde. 2006. Consultáu'l [[9 de febreru]] de [[2007]] * [http://www3.monaco.mc/monaco/info/history4.html Monaco: 1662 to 1815]. Consultáu'l [[8 de febreru]] de [[2007]] * [http://www3.monaco.mc/monaco/700ans/hist.html The History of Monaco to 1949] publicáu por GALE FORCE de Mónacu. Consultáu'l [[9 de febreru]] de [[2007]] * {{enllaz rotu|1=[http://www.etoile.co.uk/Columns/RoyalScribe/050418.html The Royal Scribe] |2=http://www.etoile.co.uk/Columns/RoyalScribe/050418.html |bot=InternetArchiveBot }} escritu y publicáu por Geraldine Voost. Consultáu'l [[15 de febreru]] de [[2007]] * [https://web.archive.org/web/20071124162024/http://www.gouv.mc/devwww/wwwnew.nsf/1909$/aaa646y2319b4f09c125706d002f4adcgb?OpenDocument&6Gb Principauté de Monaco] publicáu pol Ministeriu d'Estáu, ''Ministère d'Etat'', Mónaco. Consultáu'l [[25 de febreru]] de [[2007]] * [https://web.archive.org/web/20071011105456/http://worldroots.com/cgi-bin/gasteldb?@I21400@ Marie Catherine Brignole] published by Worldroots.com. Consultáu'l [[15 de febreru]] de [[2007]] * [http://www.everyculture.com/wc/Mauritania-to-Nixeria/Mon-gasques.html Monégasques] publicáu por Advameg Inc. Consultáu'l [[6 de payares]] de [[2007]]. == Enllaces esternos == *{{commonscat|Princely Palace of Monaco}} {{Tradubot|Palacio del Príncipe de Mónacu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Palacios de Mónacu]] [[Categoría:Cultura de Mónacu]] [[Categoría:Palacios románicos]] [[Categoría:Palacios]] [[Categoría:Palacios barrocos|Príncipe]] [[Categoría:Arquiteutura]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] gdl09eoaq4vybkdoj1ttr81xpl9nakw Primer Intifada 0 128268 3707674 3689387 2022-08-16T18:51:33Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibió => qu'exhibió wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20150112141722}} {{Ficha de conflictu militar |nome = '''Primer Intifada''' |imaxe = Jabalya1988roadblock.jpg |descripción_imaxe = Miembros de les [[Fuercies de Defensa d'Israel]] bloquiando'l pasu a la ciudá palestina de [[Jabaliya]] na [[Franxa de Gaza]]. |leyenda = |conflicto= [[Conflictu árabe-israelín]] |fecha = [[1987]]-[[1993]] |llugar = [[Franxa de Gaza]], [[West bank]], [[Israel]] |coordenaes = |resultáu = [[Alcuerdos d'Oslu]] |consecuencies = |descripción = |casus = |territoriu = |combatientes1 = '''{{bandera2|Israel}}''' |combatientes2 = '''{{bandera2|Palestina}}'''<br/>{{bandera|Palestina}} [[OLP]]<br/>[[Ficheru:Flag of Hamas.svg|20px]] [[Hamás]]<br/>[[FPLP]] |combatientes3 = |comandante1 = {{bandera|Israel}} [[Isaac Shamir]] |comandante2 = {{bandera|Palestina}} [[Yasser Arafat]] |comandante3 = |soldaos1 = |soldaos2 = |soldaos3 = |baxes1 = {{bandera|Israel}} 93 muertos |baxes2 = {{bandera|Palestina}} 1374 muertos |baxes3 = |campaña = Conflicto árabe-israelina |campaña2 = |campaña3 = |campaña4 = |anterior = |posterior = |nota1 = |nota2 = |nota3 = }} La '''Primer Intifada''' ({{lang-ar|انتفاضة}}, «solmenada», «baturiciu») o “'''revuelta de les piedres'''” (recibe esti nome pola notoriedá que cobraron les piedres como elementu de defensa de los mozos palestinos en contra del exércitu israelín) foi un movimientu popular en [[Estáu de Palestina|Palestina]] en contra de les fuercies d'ocupación israelines coles mires de poner fin a les afogadices condiciones sociales en que vivíen los palestinos; una gran tasa de desemplegu, restricciones de movimientu, la represión sistemática a tola población per parte de les fuercies d'ocupación, la negativa a reconocer el derechu d'autodeterminación del pueblu palestín según la oposición a la construcción d'estructures estatales en Palestina, d'últimes, l'ausencia total de posibilidaes reales d'un futuru dignu pa los palestinos fueron los catalizadores d'esta sulevación carauterizada por aiciones de desobediencia civil xeneralizada en contra del poder ocupante. La Intifada surdió como reclamu popular al asesinatu de cuatro trabayadores palestinos del campu de refuxaos de [[Jabaliya|Yabalia]], que fueron truñaos por un camión militar israelín el 9 d'avientu de 1987. Dos díes depués produciéronse los primeros enfrentamientos ente mozos palestinos y l'exércitu israelín. Nos díes siguientes, numberoses manifestaciones tuvieron llugar na mayoría de les ciudaes palestines estendiéndose a toa [[Gaza]] y [[Cixordania]]. La revuelta popular empecipió ensin un mandu políticu definíu y, nun principiu, la [[Organización pa la Lliberación de Palestina]] (OLP) caltener al marxe de les aiciones, pero al poco tiempu del llevantamientu popular surdió'l Mandu Nacional Unificáu (MNU) que sería l'encargáu de garantizar la perduración de la Intifada.<ref>{{cita llibru|apellíos1=Álvarez-Ossorio|nome1=Ignacio|títulu=El mieu a la paz. De la guerra de los seis díes a la segunda Intifada|fecha=2001|editorial=Tabayón|ubicación=Madrid|isbn=84-8319-116-4|páxina=168}}</ref> == Términu Intifada == El términu Intifada vien del raigañu [[idioma árabe|árabe]] (نفض nafaḍa) que significa, ente otres coses, solmenar, despolvoriar, quitar, faer tremecer. īntifāḍa (انتفاضة) –solmenada, ximelgadera, baturiciu– ye'l sustantivu (maṣdar) de la forma derivada īntafaḍa (انتفض) del verbu que'l so matiz ye reflexivu –ser sacudíu. Asina, el términu Intifada tomó una carga política pa referise a dalgún tipu de subversión o resistencia en contra de dalgún poder opresivo, como'l casu de la [[Revuelta árabe de Palestina de 1936-1939|revuelta popular palestina de 1936-1939]] o la [[Intifada d'Al-Aqsa]] (2000). El términu utilizóse orixinalmente pa referise a esti llevantamientu popular nel primer comunicáu qu'emitió [[Hamás]] na Franxa de Gaza el 11 d'avientu de 1987 y en Cixordania'l 14. Nél, Hamás declaró que “la Intifada del nuesu impertérrito pueblu na tierra ocupada constitúi un refugu de la ocupación y la opresión”.<ref>{{cita llibru|apellíos1=Breegman|nome1=Ahron|títulu=La ocupación. Israel y los territorios palestinos ocupaos|fecha=2014|editorial=Crítica|ubicación=Barcelona|isbn=9788498927306|páxina=205}}</ref> D'esta manera, el términu cobraría una importancia significativa nel vocabulariu cotidianu de los palestinos lo que se vería reflexáu nel usu posterior, y constante, del términu nos medios árabe y occidental. == Causes == === Accidente de tráficu === El 8 d'avientu de 1987 un vehículu que tresportaba trabayadores palestinos que tornaben a los sos llares dempués d'una xornada de trabayu foi truñáu por un camión militar israelín matando a cuatro palestinos y mancando a otros tantos. Les víctimes procedíen del campu de refuxaos de Jabaliya, al norte de Gaza. Sicasí, dientro de la comunidá palestina, esto nun se consideró como un fechu aislláu, yá que surdió la idea de qu'esti actu fuera antemanáu pos se creía que'l conductor del camión yera un familiar de Shlomo Takal, un israelín que fuera asesináu en Gaza dos díes antes. El mesmu ministru de defensa, [[Isaac Rabin|Yitzak Rabín]], calificara l'actu como terrorista y apuntó como posibles culpables d'ésti a los grupos terroristes islamistes.<ref>{{cita llibru|apellíos1=Aronson|nome1=Geoffrey|títulu=Israel, Palestinians and the Intifada. Creating facts on the West Bank|fecha=1987|editorial=Kegan Paul International|ubicación=Londres|isbn=978-0710303363|páxina=323}}</ref> En respuesta a estos rumores, cientos d'habitantes de Yabaliya asistieron a los funerales de les víctimes y por cuenta de la presencia militar israelina, los funerales convertir nun enfrentamientu ente civiles y militares. Ente que los palestinos afrellaben a les fuercies militares israelines con palos y piedres, éstos contestaben con munición real. Los enfrentamientos enllargar mientres tol día y la nueche. A la mañana siguiente, Hatem Abu Sisi, un mozu de diecisiete años foi asesináu mientres participaba nes manifestaciones. Esto exacerbó los ánimos entá más provocando que les manifestaciones estendiérense rápido a la mayor parte de les poblaciones palestines. Los enfrentamientos arrobinar a [[Ramala|Ramallah]], [[Belén]], [[Xerusalén]], [[Tulkarem]], [[Kalandia]] y [[Nablus]]. A lo llargo del mes d'avientu, tol territoriu palestín viose envolubráu nuna fola ensin precedentes de demostraciones populares, bonales y ensin un mandu identificable que coordinara toles aiciones. Sicasí, les aiciones volviéronse cada vez más multitudinaries, rexuntando na so mayoría a moces que salíen a enfrentar al exércitu israelín que s'encargó de reprimir fuertemente les manifestaciones. A finales d'avientu, cuntaben más d'un millar los deteníos, según les fontes israelines, ente que la OLP alzaba la cifra a 6,000, y afirmaben que siquier perdieren la vida 62 persones y 500 habíen resultancia mancaos.<ref>{{cita noticia|nome1=El País|títulu=Convocada una "cume" islámica sobre la represión en Palestina|url=https://elpais.com/diario/1987/12/26/portada/567471602_850215.html|fechaaccesu=30 de mayu de 2015|fecha=26 d'avientu de 1987}}</ref> === Causes remotes del llevantamientu === “El baturiciu en Cixordania y Gaza ye namái un dramáticu efeutu d'una llarga historia de frustración y fracasu. Los mozos palestinos demostraron que tán dispuestu a morrer por esa causa”.<ref>{{cita noticia|nome1=El País|títulu=La nueva revuelta palestina|url=https://elpais.com/diario/1987/12/23/opinion/567212401_850215.html|fechaaccesu=30 de mayu de 2015|fecha=23 d'avientu de 1987}}</ref> En realidá, el movimientu palestín nun obedecía a un grupu o lideralgu definíu. [[Yasir Arafat]] taba exiliáu en [[Tunicia]] dende 1982 y el llevantamientu popular haber tomáu por sorpresa al igual qu'a les autoridaes israelines quien nun calcularen les posibilidaes d'una revuelta, d'estes dimensiones, nos territorios palestinos. La causa principal d'esti movimientu social yera la ocupación, subxacentes a esti fechu había dellos elementos que exasperaban les condiciones de vida de los palestinos y seríen los elementos que prenderíen la chispa pal llevantamientu: los asentamientos israelinos, la calidá de vida nos territorios ocupaos, la frustración colos líderes palestinos, la poca crecedera económica, la política del puñu de fierro” y el fadio col réxime militar israelín. La gran mayoría de los [[asentamientu israelín|asentamientos israelinos]] en territorios palestinos construyir en terrenales confiscados pa fines militares, lo qu'amontaba'l resquemor nos palestinos de que la ocupación perpetuaríase. Primero que empecipiara la Intifada, el númberu d'asentamientos israelinos xubía a 125 en Cixordania y 18 en Gaza. Nos primeres habitaben alredor de 63'000 colonos xudíos ente qu'en Gaza vivíen unos 2'500 colonos. La media añal de colonos que s'instalaben en territoriu palestín na década precedente al entamu de la Intifada yera de 5,960.<ref>{{cita llibru|apellíos1=Breegman|nome1=Ahron|títulu=La ocupación. Israel y los territorios palestinos ocupaos|fecha=2014|editorial=Crítica|ubicación=Barcelona|isbn=9788498927306|páxina=207}}</ref>Esto xeneraba constantes enfrentamientos coles poblaciones palestines yá que se víen quitaos de recursos esenciales pal sostenimientu de les comunidaes, siendo l'agua'l principal recursu que se difería a los asentamientos israelinos. Magar el gobiernu de [[Shimon Peres]] y [[Isaac Rabin|Yitzhak Rabin]] habíen promovíu una política de meyoramientu de la calidá de vida nes poblaciones palestines por aciu aiciones que garantizaben pasu ente pasu el respetu a los sos derechos esenciales como yera la llibertá de prensa, d'educación o salú, o inclusive, el remplazo de los oficiales israelinos encargaos de l'alministración de los territorios por árabes,<ref>{{cita llibru|apellíos1=Aronson|nome1=Geoffrey|títulu=Israel, Palestinians and the Intifada. Creating facts on the West Bank|fecha=1987|editorial=Kegan Paul International|ubicación=Londres|isbn=978-0710303363|páxina=312}}</ref> la realidá ye que l'alministración israelina atayo en tou momentu cualquier oportunidá d'autogobiernu y aumentu de manera sustancial la discriminación en contra de los palestinos. Dende la derrota [[Guerra d'El Líbanu de 1982|en 1982 de la OLP n'El Líbanu]], ésta viose obligada a abelugase en Túnez, bien llueñe del epicentru del problema palestín. Esto xeneró l'afandu nos palestinos que víen cada vez más llueñe la posibilidá d'un Estáu propiu, otramiente, los gobiernos de los Estaos árabes vecinos nun fixeren enforma por resolver les sos aspiraciones nacionales nes décades posteriores a la derrota de 1967. Ensin dulda, los palestinos perdieren la fe nes naciones árabes vecines cuando [[Tratáu de paz exipciu-israelí|Exiptu robló la paz con Israel en 1979]], lo que llevó a la normalización de les rellaciones ente los dos Estaos. El 4 d'agostu de 1985, el gabinete del primer ministru Shimon Peres aprobó les polítiques del puñu de fierro” –el términu fuera usáu yá en marzu d'esi mesmu añu pa designar a les operaciones militares que llevaba a cabu l'exércitu israelín na zona sur d'El Líbanu p'atopar terroristes, lo que provocó un ensin númberu d'otomíes y arrestos illegales<ref>{{cita web|apellido1=Chomsky|nome1=Noam|títulu=Distorted Morality: America's War on Terror?|url=http://www.chomsky.info/talks/200202--02.htm|idioma=Inglés|fecha=Febreru de 2002|fechaaccesu=30 de mayu de 2015}}</ref> d'árabes. Esta nueva serie de polítiques volvíen a entamar les práutiques represives en contra de la población palestina que caracterizaren el periodu de la ocupación dende 1967: deportaciones, detenciones alministratives y preventives. Estes polítiques fueron implementaes por cuenta de les constantes manifestaciones en contra de la ocupación, dalgunes d'elles pacífiques y otres que se tornaben violentes por cuenta de la presencia del exércitu israelín que buscaba reprimir cualquier tipu de manifestación, polo que los palestinos respondíen con aquello que teníen a esquitar –piedres o palos principalmente– xenerando una respuesta muncho más esforcia del exércitu.<ref>{{cita llibru|apellíos1=Aronson|nome1=Geoffrey|títulu=Israel, Palestinians and the Intifada. Creating facts on the West Bank|fecha=1987|editorial=Kegan Paul International|ubicación=Londres|isbn=978-0710303363|páxina=317}}</ref> Mientres los dos años siguientes, les represalies en contra de la población palestina aumentu, desamarrándose una llucha en contra de los grupos tachaos como subversivos per parte del exércitu israelín, siendo los estudiantes palestinos unu de los principales oxetos d'ataque. N'avientu de 1986, un añu antes al españíu de la Intifada, numberoses manifestaciones tuvieron llugar en Cixordania y Gaza dempués de que dos nuevos estudiantes fueren asesinaos poles fuercies israelines en [[Birzeit|Bir Zeit]]. El [[Conseyu de Seguridá de Naciones Xuníes]] condergó enérxicamente l'usu d'armes de fueu pol exércitu israelín en contra d'estudiantes ensin defensa (Estaos Xuníos abstener na votación de dicha resolución).<ref>{{cita noticia|nome1=L'Universal de Méxicu|títulu=Condergó la ONX los ataques d'Israel a "indefensos" estudiantes en Cixordania|obra=La media lluna. L'Universal 1916-1991 Tomu III|axencia=AFP|fecha=8 d'avientu de 1986}}</ref> Toos estos elementos exacerbaron la perceguera de los palestinos en contra del réxime d'ocupación israelina y seríen los elementos que daríen llugar a la Intifada. === Respuesta política y militar israelina === La respuesta del gobiernu israelín foi la de criminalizar el movimientu popular y ordenó reprimir al mesmu por aciu l'usu desproporcionáu de la fuercia militar. Más de 4,000 palestinos fueron arrestaos mientres los primeros seis meses de la revuelta. Al cabu d'un añu más de 400 perdieren la vida y 25,000 habíen resultancia mancaos. L'exércitu israelín nun taba llistu pa enfrentar el llevantamientu popular d'otra manera que nun fuera utilizando la fuercia bruto y desproporciona. Israel nun cuntaba con una [[Policía antidisturbios|fuercia antimotines]] capaz de faer frente a estes manifestaciones, otramiente, l'exércitu nun cuntaba coles ferramientes que-y dexaren esvalixar les manifestaciones ensin atentar en contra de la vida de los manifestantes. El primer mecanismu de disuasión qu'utilizó l'exércitu foi la d'aumentar el númberu d'efectivos nos territorios palestinos. En Cixordania dobló'l númberu de militares ente qu'en Gaza triplicóse. La instrucción dada al exércitu israelín nun principiu foi la de nun interferir nes manifestaciones siempres qu'éstes nun intentaren cerrar les rutes principales nin atacaren al exércitu. Sicasí, conforme los manifestantes palestinos adquirieron mayor presencia y fuercia, l'exércitu israelín namái pudo responder con munición real, provocando la muerte de más de 50 persones, la mayoría d'ellos nueves, nel primer mes d'enfrentamientu. A partir de xineru de 1988, l'exércitu israelín implementó nueves midíes que-y dexaron tomar el control de les protestes. Primero, desenvolvieron un nuevu armamentu capaz de faer frente a los palestinos ensin l'usu de munición real; consistía nuna máquina llanza piedres, con cuenta d'emular los ataques a los que yeren sometíos anque esistía una marcada desproporción, según vehículos forníos para dispares pelotes de goma y pequeñes cargues esplosives contra l'ensame.<ref>{{cita llibru|apellíos1=Breegman|nome1=Ahron|títulu=La ocupación. Israel y los territorios palestinos ocupaos|fecha=2014|editorial=Crítica|ubicación=Barcelona|isbn=9788498927306|páxina=218}}</ref> Otra táctica qu'intento usar l'exércitu pa menguar el númberu de manifestaciones foi la de retener los cadabres de los palestinos finaos y apurrilos hasta la nueche, cuidao que los funerales solíen convertise n'actos de protesta. Sicasí, esta midida nun foi del tou eficiente, una y bones los palestinos optaron por recuperar los cuerpos pa poder soterralos en forma, y esto xeneraba una nueva manifestación.<ref name="Breegman_1">{{cita llibru|apellíos1=Breegman|nome1=Ahron|títulu=La ocupación. Israel y los territorios palestinos ocupaos|fecha=2014|editorial=Crítica|ubicación=Barcelona|isbn=9788498927306|páxina=219}}</ref> La deportación d'activistes palestinos foi otra táctica utilizada pol gobiernu d'Israel a pesar de contravenir el [[Derechu Internacional]]. EL 3 de xineru, Israel ordenó la deportación de 9 activistes palestín; Exiptu y los Estaos Xuníos señalaron qu'esta aición yera illegal y podría provocar nuevos actos de violencia.<ref>{{cita noticia|nome1=L'Universal de Méxicu|títulu=Ordena l'exércitu d'Israel la espulsión de Palestinos|obra=La media lluna. L'Universal 1916-1991 Tomu III|axencia=AP y Reuter|fecha=3 de xineru de 1988}}</ref> Estes aiciones yeren parte d'una operación israelina qu'incluyó la detención d'unos 1,200 palestinos. Les órdenes de deportación llevar a cabu'l 13 de xineru d'esi mesmu añu a pesar de l'aprobación unánime del Resolvimientu 605 del Conseyu de Seguridá aprobada'l 5 de xineru que llamaba a Israel a arrenunciar de les sos intenciones. A finales d'esi añu, 31 deportaciones más tuvieron llugar y 24 taben pendientes. Los retenes convertir nun preséu d'acoso cotidianu en contra de los palestinos. Los militares esixíen los papeles d'identidá y el salvoconducto fiscal, en casu de qu'estos documentos tuvieren en regla, los militares esixíen amás una serie d'oxetos domésticos qu'en casu de nun portar acarretaba una multa. Asina, los automovilistes teníen que portar una llinterna, una tiza pa marcar la figura de posibles víctimes, según una escobeta y un recoyedor pa barrer los cachos de vidriu en casu d'accidente.<ref>{{cita noticia|nome1=L'Universal de Méxicu títulu cumplen siete meses de "intifada" palestina: siguen los disturbios|obra=La media lluna. L'Universal 1916-1991 Tomu III|axencia=AFP|fecha=7 de xunetu de 1988}}</ref> Los toques de queda, consideraos illegales pol Derechu Internacional tal que lo señala l'artículu 33 del [[Cuartu Conveniu de Xinebra]] que prohibe los castigos coleutivos, fueron unu de los recursos más usaos poles fuercies d'ocupación israelines. Tan solo en 1988, ordenáronse siquier 1,600 toques de queda en toa Palestina, de los cualos 118 fueron de cinco díes o más. Dalgunos d'estos toques de queda nun s'acutaron a zones específiques de Gaza y Cixordania sinón que s'estendieron a tol territoriu de Palestina. Esto coartaba dafechu'l derechu de tráficu de los palestín al tar confinaos indefinidamente a les sos cases. Nun podíen salir al trabayu nin a la escuela, que amás yeren oxetu de zarros más enllargaos al ser vistes como centros d'insurrección. Aquellos suxetos que s'oponíen al toque de queda, yeren arrestaos nel meyor de los casos, yá qu'en delles ocasiones disparábase-yos a toos aquellos que tuvieren na cai. Per otra parte, el gobiernu d'ocupación retomó la figura de la detención alministrativa”<ref>{{cita publicación|apellido1=Demurtas|nome1=Barbara|títulu=La detención alministrativa nel Territoriu Palestín Ocupáu. Un analís xurídicu|publicación=Addameer - Prisoner Support and Human Rights Association|fecha=Ochobre de 2011|url=http://ongporpalestina.gloobal.net/spip.php?article650|fechaaccesu=1 de xunu de 2015}}</ref> que-y dexaba retener a cualquier sospechosu palestín por un periodu d'hasta seis meses ensin la necesidá de ser presentáu ante un xuez. Esta figura tuviera presente desque Israel ocupo tol territoriu de Palestina, sicasí cayera en desusu, pero les constantes revueltes en contra del exércitu israelín reactivaron el so usu que mientres la Intifada foi xeneralizáu. == Evolución de la intifada n'Israel y Palestina == La Intifada convertir en más qu'un enfrentamientu espontaneo ente los mozos palestinos y l'exércitu israelín; convertir nuna verdadera protesta social en contra de tol réxime d'ocupación al traviés de la práutica d'actos de [[desobediencia civil]] que llograron poner en xaque tou la estructura política, económica y militar del réxime d'ocupación. La Intifada llogró reafitar “la esistencia de la identidá palestina ensin cuestionar la esistencia d'Israel polo que puede ser consideráu tamién como un verdaderu llamamientu a la paz ente los dos pueblos”.<ref>{{cita llibru|apellíos1=Álvarez-Ossorio|nome1=Ignacio|títulu=El mieu a la paz. De la guerra de los seis díes a la segunda Intifada|fecha=2001|editorial=Tabayón|ubicación=Madrid|isbn=84-8319-116-4|páxina=167}}</ref> Pese al calter espontaneo de la Intifada, ésta mesma esixía la creación d'una estructura capaz d'articular el movimientu con cuenta de poder entamar a los distintos grupos sociales que salieren a protestar a les cais; mozos, madres de familia, estudiantes, trabayadores fronterizos, comerciantes, sindicalistes, académicos, etc. Asina, al poco tiempu del españíu de la Intifada surdió'l [[Mandu Nacional Unificáu]]. === El Mandu Nacional Unificáu === El Mandu Nacional Unificáu (القيادة الوطنية الموحدة للانتفاضة Al-Qayāda Al-waṭaniya Al-muwaḥdía lil- īntifāḍa), surdió d'ente les redes sociales locales y so la clandestinidá, col únicu propósitu d'entamar les protestes palestines, lo mesmo que de proponer nueves aiciones ente les que s'atopaben fuelgues y dimisión d'emplegos en puestos civiles israelinos. El so papel yera dicir qué faer, ónde y cuándo. D'esta manera, el papel del MNU sería fundamental pa garantizar la subsistencia de la Intifada. La Organización pa la Lliberación de Palestina, a la que la Intifada tomar por sorpresa lo que la caltuviera al marxe de les movilizaciones sociales, llogró tomar el control, anque non total, del MNU con cuenta de tomase el creitu del lideralgu de la Intifada. El MNU amosóse contrariu al usu d'armes de fueu nes protestes populares. Mientres los primeros dieciocho meses de la Intifada, el 90% de los panfletos que fizo circular el MNU abogaba pola non violencia y tan solo el 4.9% llamaba al usu de táctiques violentes, como l'usu de bombes molotov. Los datos finales de la Intifada apunten a que tan solo un 5% de les aiciones llevaes a cabu polos palestinos incluyeron armes de fueu o esplosivos.<ref>{{cita llibru|apellíos1=Breegman|nome1=Ahron|títulu=La ocupación. Israel y los territorios palestinos ocupaos|fecha=2014|editorial=Crítica|ubicación=Barcelona|isbn=9788498927306|páxina=215}}</ref> Los panfletos conteníen información alrodiu de cuándo y ónde se llevaríen a cabu les fuelgues, les demostraciones, les aiciones de solidaridá colos familiares de los encarcelaos y los enfrentamientos col exércitu israelín. Otramiente, señalaben ciertes directrices pa dellos grupos específicos, como podía ser a los profesionistas, gremios o estudiantes coles mires de que enfocaren les sos actividaes escontra un fin que beneficiara al llevantamientu, como podía ser el fechu de qu'amenorgaren les cuotes que cobraben por ciertos servicios o que s'entamaren comités pa reabrir les escueles o impartir clases en dalgún llugar. El MNU taba integráu por [[Fatah]], el [[Frente Popular pa la Lliberación de Palestina]], el [[Frente Democráticu pa la Lliberación de Palestina]] y Partíu Comunista Palestín, pero nun respuende a una xerarquía organizativa clásica, sinón que, clandestín, ta llargamente esvalixáu ya integráu ente la población, según anováu de forma continua, de manera qu'atrabancó descomanadamente'l so escabezamientu per parte d'Israel.<ref>{{cita web|apellido1=Piqueras|nome1=Andrés|títulu=Palestina: el llugar de toles lluches|url=http://www.mundoarabe.org/andr%C3%A9s_abeyaderos_iii.htm|idioma=Español|fechaaccesu=30 de mayu de 2015}}</ref> Tolos sectores de la sociedá que participaron na revuelta taben entamaos nos Comités Populares y les Fuercies de Choque. La misión de los Comités Populares yera la de suministrar productos de consumu a la población mientres los toques de queda y los bloqueos, entamar los llabores educativos y de salú con cuenta de faer frente a los constantes zarros y torgues que infligía l'exércitu israelín, según coordinar les aiciones civiles en contra de la economía israelina; boicó a los productos israelinos y esixencia a los trabayadores fronterizos d'abstenese n'asistir a los sos emplegos. Estos comités taben presentes en tolos nucleos poblacionales palestinos.<ref>{{cita llibru|apellíos1=Álvarez-Ossorio|nome1=Ignacio|títulu=El mieu a la paz. De la guerra de los seis díes a la segunda Intifada|fecha=2001|editorial=Tabayón|ubicación=Madrid|isbn=84-8319-116-4|páxina=169}}</ref> Les Fuercies de Choque yeren les encargaes d'efectuar les aiciones d'enfrentamientu en contra del exércitu israelín. Yera'l corazón mesmu de la Intifada; la imaxe de los mozos enfrentando a los tanques israelinos armaos con palos y piedres. Conforme la revuelta foise tornáu más violenta y represiva en contra de los palestinos, los comunicaos qu'emitía'l MNU movilizando a les Fuercies de Choque yeren igualmente bederres.<ref>{{cita noticia|apellíos1=Cygielman|nome1=Victor|títulu=Llamamientu de la direición de la 'intifada' a matar un "xudíu per cada mártir palestín"|url=https://elpais.com/diario/1989/05/22/internacional/611791212_850215.html|fechaaccesu=30 de mayu de 2015|obra=El País|fecha=22 de mayu de 1989}}</ref> El MNU caltuvo un lideralgu clandestín, con una alternanza constante na direición con cuenta d'evitar la so desarticulación total. Asina, anque fueren arrestaos o deportaos dellos activistes palestinos, la estructura del MNU caltendríase. L'exércitu israelín intentu desarmar al MNU emitiendo panfletos apócrifos a nome del Mandu col fin de semar tracamundiu ente la xente.<ref name="Breegman_1">{{cita llibru|apellíos1=Breegman|nome1=Ahron|títulu=La ocupación. Israel y los territorios palestinos ocupaos|fecha=2014|editorial=Crítica|ubicación=Barcelona|isbn=9788498927306|páxina=219}}</ref> El MNU foi cobrando pasu ente pasu una autonomía relativa frente a la OLP, yá que a pesar d'esistir una subordinación nominal ante esta organización, el MNU dexóse faer un reclamu a la OLP por que ésta modificara les sos polítiques con cuenta d'adoptar midíes más realistes que pudieren poner fin a la ocupación y empunxérense a la creación d'un Estáu Palestín. D'esta forma, la Intifada significó un cambéu xeneracional ente viaxar guardia palestina, elites tradicionales y nacionalistes que vivieren nel exiliu gran parte la so vida, y los mozos que vivíen otra realidá lluchando contra la ocupación israelina dende 1967. Esto provocó que nuevos lideralgos surdieren dientro d'esti movimientu, como'l de Marwan Bin Khatib Barghouti.<ref>{{cita noticia|apellíos1=Linton|nome1=Martin|títulu=Release Marwan Barghouti. He can be Palestine's Nelson Mandela|url=http://www.theguardian.com/commentisfree/2014/mar/28/release-marwan-barghouti-palestines-nelson-mandela|fechaaccesu=30 de mayu de 2015|obra=The Guardian|fecha=28 de marzu de 2014}}</ref> Les aiciones que promovió'l MNU afectaron notablemente a la economía israelina, yá que antes del españíu de la Intifada más de 120,000 trabayadores palestinos llaboriaben n'Israel de manera cotidiana, principalmente na industria de la construcción, la maquila y hotelera, sicasí, dempués del llevantamientu popular, munchos d'esti trabayadores refugar o se-yos prohibió asistir a los sos centros de trabayu, lo que provocó una crisis na economía israelina.<ref>{{cita noticia|apellíos1=Hodara|nome1=Joseph|títulu=Enfrenta Israel una "guerra civil": Rabin|obra=La media lluna. L'Universal 1916-1991 Tomu III|fecha=22 de febreru de 1988}}</ref> L'exércitu israelín procuró romper coles fuelgues de los trabayadores y campesionos palestinos por aciu el amedrentamiento a les poblaciones que s'aguantaben a trabayar nos campos, y poro, nun podíen cumplir colos sos deberes fiscales. Entós, l'exércitu incursionaba nestos poblaos y requisaba los sos documentos d'identidá dexándolos n'estáu d'indefensión total y susceptibles de ser arrestaos en cualquier momentu yá que ensin estos papeles, nun podíen transitar peles cais. === Demandes nacionales === “L'oxetivu de toles fuercies que converxen na Intifada ye, a lo postrero poner fin a la ocupación y crear un Estáu independiente sobre Cixordania y Gaza con capital en Xerusalén Este” señala l'especialista Ignacio Alvarez-Ossorio.<ref>{{cita llibru|apellíos1=Álvarez-Ossorio|nome1=Ignacio|títulu=El mieu a la paz. De la guerra de los seis díes a la segunda Intifada|fecha=2001|editorial=Tabayón|ubicación=Madrid|isbn=84-8319-116-4|páxina=170}}</ref> L'oxetivu de la Intifada, y polo xeneral de la llucha política y armada palestina, diera un viraje significativu faía la reconocencia d'Israel y la demanda esclusiva de poner fin a la ocupación y reconocer el Derechu a la Llibre Determinación del pueblu palestín, derechu reconocíu pola Organización de les Naciones Xuníes el mesmu que foi ratificáu pal casu palestín en numberoses ocasiones. Yá nun se priorizaba como oxetu de la llucha armada la destrucción d'Israel; yera esplícitu la so reconocencia y obligáu axustar con ellos. Tal que lo repitiera'l Cume Árabe d'Arxel, celebrada en xunu de 1988, la Organización pa la Lliberación de Palestina sería la única representante del pueblu palestín en cualquier tipu de negociaciones y l'encargada d'alministrar el territoriu palestín. El 15 de payares de 1988 la Organización pa la Lliberación de Palestina decidió faer pública la declaración política más importante de la so historia hasta esi momentu: la [[Declaración d'Independencia de Palestina]]. La Declaración d'Independencia yera, de la mesma, un reclamu a la comunidá internacional con cuenta de que que tomara concencia sobre la tráxica situación na que s'atopaba la población palestina. El xurista norteamericanu Francis A. Boyle, señala que la Declaración d'Independencia” ye'l documentu fundacional del Estáu Palestín, ye determinante, definitivu y irreversible.<ref>{{cita llibru|apellíos1=Boyle|nome1=Francis|títulu=Palestine, Palestinians and International Law|fecha=2003|editorial=Clarity Press|allugamientu=Atlanta|páxina=41}}</ref> En felicidá Declaracaión proclámase la creación d'un Estáu palestín: “En virtú de los sos derechos naturales, históricos y xurídicos…”,<ref>{{cita llibru|nome1=Organización pa la Lliberación de Palestina en Méxicu|títulu=L'Estáu palestín, documentos|fecha=1989|ubicación=Méxicu|páxina=28}}</ref> nel territoriu de Gaza y Cixordania, con Xerusalén como la so capital. Nesta declaración apaez un cambéu radical na postura política de los palestinos, al reconocer de manera esplícita la esistencia y validez del Estáu d'Israel, al señalar como fundamentu llegal pa l'aceptación del Estáu palestín la [[Plan de les Naciones Xuníes pa la partición de Palestín|Resolvimientu 181]] de les Naciones Xuníes, y les subsiguientes dende 1947, lo que significa aceptar la creación d'un Estáu palestín so les fronteres del Resolvimientu 242 del [[Conseyu de Seguridá]], y de esta forma aceptar la esistencia de los dos Estaos. La Declaración señala que se van respetar toles creencies relixoses ya idees polítiques, según a les minoríes ensin distinción de color, raza o relixón. Tou ello entamáu so un réxime democráticu, parllamentariu, sofitáu por un pluralismu políticu y partidariu, materializáu nuna Constitución que garantiza l'imperiu de la llei al traviés d'instituciones sólides ya independientes. Na mesma Declaración faise un llamáu, tantu a les Naciones Xuníes como a los demás miembros de la comunidá internacional, por que faigan valir l'oxetivu de la mesma, amás refuga de manera absoluta l'usu de la fuercia, la violencia y el terrorismu en contra de la so integridá territorial, según escontra la de cualesquier otru Estáu, ya inclínase pola solución pacífica de los conflictos. Esta Declaración d'Independencia foi aceptada por más de cien países nel mundu. A pesar d'esa reconocencia, la viabilidá del Estáu Palestín viose atayada pola rápida aición política encabezada pol gobiernu d'Israel secundada polos Estaos Xuníos, qu'exhibió asina les inconsistencies nel marcu del Derechu Internacional respectu de la reconocencia y esistencia de los Estaos, amás d'esforciar l'exerciciu a dereches a l'Autodeterminación del pueblu palestín. Israel dio cuenta de que yera necesariu dialogar cola Organización pa la Lliberación de Palestina, y atopar una solución política al conflictu colos palestinos, a pesar del so eternu refugu escontra la organización palestina. La Intifada llogró asina la reconocencia, per parte del gobiernu israelín, de qu'esistía un movimientu palestín seriu, estructurado, efectivu con oxetivos bien definíos, dirixíu principalmente a torgar la gradual colonización y anexón del so territoriu a Israel; y l'establecimientu d'un Estáu palestín. === El surdimientu de Hamas === Los [[Hermanos Musulmanes]] tuvieren una presencia constante dientro de Palestina dende bastante tiempu tras antes del españíu de la Intifada, sicasí'l so propósitu fundamental yera establecer una sociedá islámica en Palestina; víen d'esta manera la llucha ente la OLP ya Israel como un enfrentamientu ente movimientos seculares ayenos a los principios relixosos. A pesar de centrar la so llucha na reislamización de Palestina, a principios de los años ochenta hubos un xiru importante na estratexa política del movimientu islámicu yá que empezaron a participar nes eleiciones de sindicatos, uniones estudiantiles y profesionales.<ref>{{cita llibru|apellíos1=Álvarez-Ossorio|nome1=Ignacio|títulu=El mieu a la paz. De la guerra de los seis díes a la segunda Intifada|fecha=2001|editorial=Tabayón|ubicación=Madrid|isbn=84-8319-116-4|páxina=177}}</ref> Asina, adulces fueron incursionando más y más na vida política de los palestinos, amén del beneplácito de les fuercies d'ocupación que dexaron qu'estes asociaciones fueren fortaleciéndose con cuenta de representar un contrapesu a la OLP. Los Hermanos Musulmanes aprucieron na escena política mientres los primeros díes de la Intifada al llanzar el comunicáu fundacional del Movimientu de Resistencia Islámica, Hampas, tan solo trés díes depués de qu'empecipiaren les protestes populares. Pal [[Imán (relixón)|imam]] de la mezquita de Ramallah, xeque Basaam Yarrar, “los islamistes namái deciden empuñar les armes cuando contemplen como la OLP inclínase progresivamente pela vía de la negociación y allóñase de la llucha armada. Ye entós cuando Hamas crear pa defener el territoriu de Palestina. La Intifada ye'l pasu a una nueva etapa na estratexa de los Hermanos Musulmanes al respective de Palestina, una etapa d'aición y de Yihad práuticu”.<ref>{{cita llibru|apellíos1=Álvarez-Ossorio|nome1=Ignacio|títulu=El mieu a la paz. De la guerra de los seis díes a la segunda Intifada|fecha=2001|editorial=Tabayón|ubicación=Madrid|isbn=84-8319-116-4|páxina=179}}</ref> Hamas nun s'integró a la estructura del MNU y encargóse de entablar una disputa de comunicaos con ésta con cuenta d'amosar quien tenía'l lideralgu de la Intifada. === Planu Internacional === Metanes la revuelta palestina, [[Xordania]] decidió retirar tolos sos venceyos llegales y alministrativos con Cixordania, al almitir el so fracasu como mediador de los palestinos. El rei Hussein daba per terminada asina la so pretensión de reclamar la soberanía xordana nel territoriu de Cixordania. Ente les midíes tomaes pol reinu hachemita destacaron la disolución del Parllamentu Xordanu, del cual la metá de los miembros yeren representantes de Cixordania, la desapaición del Ministeriu pa los Territorios Ocupaos, que foi sustituyíu pol Departamentu d'Asuntos Palestinos dientro del ministeriu d'Asuntos Esteriores y la retirada de miembros palestinos del Senáu. Coles mesmes foi retiráu'l sofitu económicu a l'alministración civil de Cixordania, por completu.<ref>{{cita llibru|apellíos1=Schiff|nome1=Ze'ev|títulu=Intifada. The palestinian uprising: Israel's third front|fecha=1989|editorial=Simon and Schuster|allugamientu=Nueva York|páxina=271}}</ref> Per otra parte, l'espardimientu de les imáxenes qu'amosaben la fuerte y desproporcionada represión israelina de que yeren oxetu los palestinos día ente día, provocó un refugo xeneralizáu ente la comunidá internacional qu'empezó a tomar nota del problema palestino-israelín y que esti precisaba una solución puesta, xusta y duradera, na que se respetaren los derechos de les partes arreyaes. La Intifada llogró amosar al mundu'l llau más violentu d'Israel y como ye qu'esti Estáu yera'l responsable en gran midida de la inestabilidá na rexón y, principalmente, el responsable de que nun hubiera una solución al casu palestín nin a los miles de refuxaos. === La Conferencia de Paz en Madrid === Auspiciada pol gobiernu de los Estaos Xuníos y coles mires de resolver los discutinios qu'esistíen ente Israel y los sos vecinos árabes, el 30 d'ochobre de 1991 foi inaugurada la [[Conferencia de Paz de Madrid]]. L'oxetivu d'esta Conferencia yera la d'algamar una solución al conflictu palestín con base a los resolvimientos del Conseyu de Seguridá y les bases sentaes ente exipcios ya israelinos nos alcuerdos de Camp David, y asina poner fin a la violencia desamarrada pola Intifada. Sicasí, los palestinos namái podríen formar parte d'estes negociaciones como miembros de la delegación xordana. A pesar d'esto, los palestinos tuvieron asina la oportunidá d'axustar per primer vegada nun mesmu marcu y so igualdá de circunstancies col gobiernu d'Israel. La delegación palestina cumplió coles mires de llograr un acercamientu col gobiernu Norteamericanu, al demostrar la so entera voluntá na solución del conflictu por aciu la fórmula de “paz por territorios”, y l'aceptación de los Resolvimientos 242 y 338” del Conseyu de Seguridá. Situación a la qu'Israel s'opunxo intolerantemente. Mientres más d'un añu, llevar a cabu una serie de rondes de negociación billaterales ente Israel y les delegaciones árabes y palestines. El gobiernu d'Israel amosó poca voluntá y sí sicasí, demasiáu entorpecimiento nes negociaciones al caltener la so política de creación d'asentamientos a lo llargo del territoriu palestín. En total fueron diez rondes de conversaciones que se llevaron a cabu ente finales de 1991 y mediaos de 1993. == Víctimes == El númberu total de víctimes dende l'entamu de la Intifada hasta la celebración de la Conferencia de Paz en Madrid en 1991 xubió a 1374 palestinos, ente que un total de 93 israelinos perdieron la vida nesi mesmu perido.<ref>{{cita web|títulu=Fatalities in the first Intifada|url=http://www.btselem.org/statistics/first_intifada_tables|idioma=Inglés|fechaaccesu=30 de mayu de 2015}}</ref> Palestinos asesinaos mientres la primera Intifada (9 d'avientu de 1987 al 13 de setiembre de 1993) {| class="wikitable sortable" |- ! Añu !! Palestinos asesináu poles fuercies israelines !! D'éstos: menores de 17 años !! Palestinos asesinaos por civiles israelinos !! D'éstos, menores de 17 años |- | Dic 9-31 1987 || 22 || 5 || 0 || 0 |- | 1988 || 289 || 48 || 15 || 2 |- | 1989 || 285 || 78 || 17 || 5 |- | 1990 || 125 || 23 || 9 || 2 |- | 1991 || 91 || 24 || 6 || 3 |- | 1992 || 134 || 23 || 2 || 0 |- | 1993 -13.9.93 || 124 || 36 || 5 || 1 |- | Total || 1070 || 237 || 54 || 13 |} Israelinos asesinaos mientres la primera Intifada (9 d'avientu de 1987 al 13 de setiembre de 1993) {| class="wikitable sortable" |- ! Añu !! Civiles israelinos asesinaos por palestinos !! D'éstos: menores de 17 años !! Personal de les fuercies militares israelinos asesinaos por palestinos |- | Dic 9-31 1987 || 0 || 0 || 0 |- | 1988 || 6 || 3 || 4 |- | 1989 || 3 || 0 || 6 |- | 1990 || 4 || 0 || 3 |- | 1991 || 7 || 0 || 1 |- | 1992 || 11 || 0 || 14 |- | 1993- 13.9.93 || 16 || 0 || 15 |- | Total || 47 || 3 || 43 |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [https://web.archive.org/web/20070401225248/http://www.israelipalestinianprocon.org/Documentlistpdf/deathsbtselem1.pdf] (en rellación al númberu de víctimes) {{Tradubot|Primera Intifada}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Conflictu israelino-palestín]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] gzwh4jw5s2ac5ohby3dpke28z78asju Claudia Schiffer 0 129535 3707717 3632014 2022-08-17T09:32:52Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Claudia Schiffer''' ([[25 d'agostu]] de [[1970]], Rheinberg, [[Renania del Norte-Westfalia]]) ye una [[supermodelu]] [[alemana]]. [[Forbes]] catalogar como una de les modelos más cotizaes, con una fortuna de 100 millones de dólares. == Biografía == Schiffer nació'l 25 d'agostu de [[1970]] en Rheinberg, [[Renania del Norte-Westfalia]], n'[[Alemaña]]. Ye fía de Gudrun y Heinz Schiffer, un abogáu.<ref>Biography". Ask Men. Retrieved 19 June 2007. </ref> Tien dos hermanos, Stefan y Andreas, y una hermana, Ann Carolin.<ref>The Golden Girl". cigaraficionado.com. Retrieved 13 June 2007.</ref> Diz ser bien popular na escuela pero que se sentía clisada por otres moces de la so clase; tenía complexos por ser tan alta, y yera oxetu de burlles yá que provenía d'una familia económicamente acomodada.<ref>"The Golden Girl". cigaraficionado.com. Retrieved 13 June 2007.</ref> Tuvo un novialgu col [[ilusionista]] [[David Copperfield (illusionista)|David Copperfield]] dende 1994 a 1999;<ref>"Who‘s Who? Claudia Schiffer". Vogue. Retrieved 12 June 2007. </ref> conocer nun espectáculos de Copperfield, en que la convidó al escenariu pa participar nel so "vuelu" ilusión.<ref>"David Copperfield on Oprah". Oprah show transcript, 1996. Retrieved 10 September 2007. </ref> El [[25 de mayu]] de [[2002]] casóse col productor de películes inglés [[Matthew Vaughn]] (fíu ilexítimu de George Harley Drummond, afiáu del rei Jorge VI) en [[Suffolk]] (Inglaterra). En llugar d'un aniellu de bodes, ésti regaló-y una tortúa.<ref name=love> (n'inglés) [http://www.guardian.co.uk/film/2005/aug/14/features.magacín «Love, Actually»] ''[[The Guardian]]''. Consultáu'l 29 de xunu de 2011.</ref> Claudia sigue casada con Drummond y tien trés fíos, Caspar Matthew, nacíu'l [[30 de xineru]] de [[2003]] en [[Londres]], Clementine, nacida'l [[11 de payares]] de [[2004]] tamién en [[Londres]] y Cosima Violet nacida'l [[14 de mayu]] de [[2010]].<ref>"Claudia Schiffer names new baby daughter", May 25, 2010, Hello Magacín </ref> La familia vive en Londres. == Trayeutoria profesional == Completó la so educación y darréu empezó a trabayar como modelu en [[1987]], dempués de ser afayada por un axente, Michel Levaton (el xefe de l'axencia de modelos Metropolitan), nun pub en [[Düsseldorf]]. Viaxó a París pa una sesión de semeyes de prueba y pocu dempués apaeció na portada de la revista [[Elle]] na so versión francesa. Dempués de delles apaiciones en dicha revista, foi escoyida por [[Karl Lagerfeld]] pa convertise na nueva cara de [[Chanel]]. Schiffer fíxose famosa mundialmente, sobresalía polos sos güeyos azules, el so pelo rubiu y la so estatura, 1,80 m (aprox. 5 pies 11 pulgaes). A principios de los [[años 1990]] posó p'anuncios de la marca de vaqueros [[Guess]] n'[[Estaos Xuníos]], lo cual creó-y una publicidá esencial pa la so carrera. Desfiló en pasarela pa [[Versace]], [[Dolce & Gabbana]], [[Ralph Lauren]] y [[Valentino (casa de moda)|Valentino]].<ref name=love/> Schiffer foi la primer modelu n'apaecer nes portaes de ''[[Vanity Fair (revista)|Vanity Fair]]'', ''Rolling Stone'' y ''[[The New York Times]]''. Tamién apaeció munches vegaes nes portaes de ''[[Vogue (revista)|Vogue]]'', ''[[Harpers Bazaar]]'', ''[[Tank magacín]]'', ''[[Cosmopolitan (revista)|Cosmopolitan]]'' y ''[[Time (revista)|Time]]''.<ref>"Vogue Magacinos". Back.thedays.com. Retrieved 13 June 2007. </ref> Schiffer apaeció más palantre nos anuncios de [[Pepsi]], y bailló con una versión de dibuxos animaos de Mickey Mouse nos anuncios de promoción de [[Fanta]]. Dende la so apaición nun anunciu de [[Citroën]] de 1998, ganó una reputación de £ 3.000.000. Karl Lagerfeld la filmó pa una campaña de Dom Perignon, unos diez años dempués de les sos primeres apaiciones nos anuncios de Chanel "Fashion Bites Model Spectator". Vogue. Retrieved el 13 de xunu de 2007. Schiffer apaeció en delles películes y videos musicales. La so primer apaición en cine foi en 1994 na película [[Richie Rich]] como una instructora de aerobic y depués protagonizó xunto a [[Dennis Hopper]] y [[Matthew Modine]] el filme [[Blackout (película)|Blackout]] (1997). Schiffer fixo delles apaiciones n'otres películes, incluyendo [[Zoolander]] de [[Ben Stiller]] nel añu 2001 y en [[Love actually]], de [[Richard Curtis]] (2003).<ref>"Claudia Schiffer: Biography". MSN. Retrieved 12 June 2007. </ref> Schiffer apaeció en dellos programes d'entrevistes y comedies, como Larry King Live, The Late Show con David Letterman, Late Night with Conan O'Brien, Dharma y Greg y Arrested Development. Tamién fixo un cameo nel vídeoclip del cantar "Say It Isn't So" (2000) de [[Bon Jovi]]. Falando del oficiu de modelu na actualidá, dixo: "supermodelos, como lo yeren antes, nun esiste más." Ella dixo que [[Gisele Bündchen]] yera la única persona que s'avera a ganar el títulu de top model.<ref>"Claudia Schiffer" New York Magazine. Retrieved 5 February 2011. </ref> == Filmografía == [[Ficheru:Claudia Schiffer Césars 1993.jpg|thumb|Claudia Schiffer nos [[Premiu César]] en [[París]] en 1993.]] === Videoclips === * ''Uptown girl'' - [[Westlife]] * ''[[Say It Isn't So]]'' - [[Bon Jovi]] === Actuación === * ''[[Love Actually]]'' (2003) interpretó a Carol * ''In Pursuit'', ''Trampa mortal'' ([[2001]]) interpretó a Catherine Wells * ''Life Without Dick'' (2001) interpretó a Mary * ''Black and White'' ([[1999]]) interpretó a Greta * ''Friends & Lovers'' (1999) interpretó a Carla * ''Desperate But Not Serious'' ([[1999]]) interpretó a Gigi * ''The Blackout'' ([[1997]]) interpretó a Susan * ''Ri¢hie Ri¢h'' ([[1994]]) interpretó a Claudia, la instructora de aerobics. === Interpretaciones d'ella mesma === * ''Í skóm drekans'' (2002) presentadora * ''666 - Traue keinem, mit dem Du schläfst!'' (2002) * ''Zoolander'' (2001) * ''The Sound of Claudia Schiffer'' ([[2000]]) * ''Beautopia'' ([[1998]]) * Premios de moda ''1997 VH1 Fashion Awards'' (1997) ([[TV]]) presentadora * ''Happy Birthday Elizabeth: A Celebration of Life'' (1997) (TV) * ''The 68th Annual Academy Awards'' ([[1996]]) (TV) Copresentadora del premiu a al major diseñu de vestuariu * ''Catwalk'' (1996) * ''Perfectly Fit'' (1996) (V) * ''Around Claudia Schiffer'' ([[1995]]) (TV) Entrevistadora y entrevistada * ''Schönsten Frauen der Welt - Claudia Schiffer, Die'' (1995) (TV) * ''The Magic of David Copperfield: 15 Years of Magic'' (1994) (TV) * ''La Nueche de la to vida'' ([[1993]]) (TV) Anfitriona-ella mesma === Notables apaiciones en programes televisivos === * ''Ceremonia d'apertura Mundial Alemaña 2006'' 9 de xunu de 2006 * ''Corazón de...'' 19 de xunetu del 2005 * ''Wetten, dass..?'' episodiu: "Wetten, dass..? aus Klagenfurt" (episode # 1.147) 28 de febreru del 2004 * ''Dharma & Greg'' episodiu: "This Diamond Ring" (episodiu # 5.19) 2 d'abril del 2002.... Gretchen * ''Dharma & Greg'' episodiu: "I Think, Therefore I Am in Trouble" (episode # 5.16) 19 de marzu del 2002.... interpretó a Gretchen * ''Wetten, dass..?'' episodiu: "Wetten, dass..? aus Braunschweig" (episode # 1.133) 26 de xineru del 2002 * ''The Howard Stern Radio Show'' 7 d'ochobre del 2000 * ''Russell Gilbert Live'' (episodiu # 1.11) 17 de xunu del 2000 * ''Late Night with Conan O'Brien'' 13 d'abril del 2000 * ''Futurama'' (voz) nel episodiu: "A Head in the Polls" (episode # 2.7) 12 d'avientu de 1999 … interpretó a ella mesma * ''Caya quien caya'' 19 d'ochobre de 1997 * ''[[Viva'l llunes Viva'l Llunes]]'' 15 d'abril de 1996 * ''[[Mad TV]]'' (episode # 1.17) 6 d'abril de 1996 * ''De tu a tu'' 18 de febreru de 1993 * ''Wetten, dass..?'' episode: "Wetten, dass..? aus Basel" (episode # 1.70) 2 de payares de 1991 == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{IMDb nome|0000629}} * {{enllaz rotu|1=[http://www.claudia-schiffer.com.ar/ Claudia Schiffer Fan Website] |2=http://www.claudia-schiffer.com.ar/ |bot=InternetArchiveBot }} {{NF|1970||Schiffer}} {{Tradubot|Claudia Schiffer}} [[Categoría:Modelos d'Alemaña]] [[Categoría:Actores y actrices de cine d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Düsseldorf]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] lhd7xyf1bbrp5zq5reyo8hbvxm104cr Heidi Klum 0 129536 3707630 3516631 2022-08-16T18:38:03Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Heidi Klum''' {{nym}} ye una [[modelu (moda)|modelu]], [[presentadora]], [[empresaria]], [[Diseñu de modes|diseñadora de moda]], [[productor de cine productora de televisión]] y [[actriz]] alemana. Conocida tamién por ser unu de los Ánxeles de [[Victoria's Secret]]. Dar a conocer por desfilar para [[Victoria's Secret]], onde se convirtió n'unu de los primeres "Ánxeles" y por posar pa les revistes ''[[Elle]]'', ''[[Sports Illustrated]] Swimsuit Issue'' o pa les ediciones alemana y francesa de la revista ''[[Vogue (revista)|Vogue]]''. Amás de desfilar, apaeció en dellos programes de televisión, incluyendo ''[[CSI: Miami]]'', ''[[Spin City]]'' y ''[[Sex and the City]]''. Interpretó a una modelu de pelo bastante temperamental na película ''Blow Dry'', a una xigante na película ''[[Ella Enchanted]]'' y a [[Ursula Andress]] na película ''[[The Life and Death of Peter Sellers]]''. N'avientu de [[2004]], empieza a producir el [[reality show]] ''[[Project Runway]]'' na canal de televisión d'Estaos Xuníos-canadiense Bravo, nel cual los concursantes compiten por un contratu de ropa pa delles cases de moda, según otros premios. Participó los videos musicales del grupu británicu [[Jamiroquai]] «[[Love Foolosophy]]» y de la cantante australiana [[Sia]] «[[Fire Meet Gasoline]]». Los sos propios diseños de ropa apaecen nel catálogu de ropa ''Otto'', pidíu per corréu. Ella tamién diseñó calzáu pa Birkenstock, xoyería pa Mouawad y traxes de bañu (amosaos na revista ''Sports Illustrated Swimsuit Issue'' del añu 2002), que'l so catálogu apaez nel so propiu sitiu d'Internet. Ye una vidueña pintora y dellos de los sos cuadros apaecieron en revistes d'arte estauxunidense. == Carrera == [[Ficheru:Emmys-bennett-klum-seal.jpg|thumbnail|260px|Klum y la so ex pareya [[Seal]] na 59ª Entrega de los Premios [[Emmy]], onde foi entrevistada por [[Laura Bennett]].]] [[Ficheru:Heidi Klum4crop.jpg|thumb|left|Klum en 2008.]] Participó nun ''reality show'' n'Alemaña llamáu ''Germany's next Topmodel'' na cual foi la anfitriona y productora al llau de [[Tyra Banks]]. Esti programa tuvo tres temporaes nes que s'escoyeron a trés nueves modelos. N'avientu de 2004, empezó como anfitriona del programa ''[[Project Runway]]'' n'Estaos Xuníos el cual yá lleva quince temporaes y pol que Heidi foi nomada al Emmy.<ref>[http://www.usmagazine.com/heidi_klum_1 US Magacín "Heidi Klum nomada al Emmy]</ref> Apaeció n'episodios de la serie ''[[Malcolm in the middle]]'', ''[[CSI: Miami]]'', ''[[Sex and the City]]'' y ''[[Spin City]]'' y nes series ''[[Desperate Housewives]]'' y ''[[How I Met Your Mother]]'', fixo un capítulu de la sesta temporada ''(Desperate Housewives)'' y tercer temporada ''(How I Met Your Mother)'' interpretándose a ella mesma. Tamién apaeció na película ''The Devil Wears Prada'' ''(El Diañu visti a la Prada)'' interpretándose a ella mesma. Heidi tamién fixo una apaición na película ''Ella Enchanted'' interpretando a la xigante. Presentó los MTV [[MTV Europe Music Awards 2012|EMA's]] [[MTV Europe Music Awards 2012|2012]] en [[Frankfurt]] ([[Alemaña]]) el 11 de payares de [[2012]]. == Vida personal == Tuvo casada col so estilista Ric Pipino de setiembre de [[1997]] a payares de [[2002]]. Darréu, tuvo un romance col cantante [[Anthony Kiedis]] y otru con [[Flavio Briatore]], ex direutor deportivu del equipu [[Renault F1 Team|Renault]] de [[Fórmula 1]]. El romance con esti postreru terminó cuando ella quedó embarazada d'él. La so fía llámase Helene «Leni», como una de les güeles de Heidi y nació el [[4 de mayu]] de [[2004]], la neña foi adoptada darréu por [[Seal]], el maríu de Heidi y nunca foi reconocida pol so verdaderu padre [[Flavio Briatore]]. Tando embarazada, Heidi empezó una nueva rellación col cantante británicu [[Seal]]. Klum y Seal casáronse'l [[10 de mayu]] de [[2005]] na sablera de Careyes en [[Méxicu]]. Tuvieron trés fíos biolóxicos xuntos, dos neños y una neña: «Henry» Günther Ademola Dashtu Samuel, nacíu'l 12 de setiembre de [[2005]], Johan Riley Fyodor Taiwo Samuel nacíu por cesárea'l 21 de payares de 2006 y d'últimes Lou Samuel, una neña que nació'l 10 d'ochobre de 2009.<ref>[http://www.peopleenespanol.com/pespanol/articles/0,22490,1930062,00.html?xid=pespdaily10142009 People n'español "Heidi Klum ye ma per cuarta vegada"] - actualizáu ochobre de 2009</ref><ref> [http://celebritybabies.people.com/2006/11/23/heidi_klum_and__2-2/ Heidi Klum and Seal welcome baby boy: Johan Riley Fyodor Taiwo]</ref> En 2007 [[Forbes]] nomar la tercer modelu que más gana nel mundu dientro d'una llista de 15.<ref>[http://www.forbes.com/media/2007/07/19/models-media-bundchen-biz-media-cz_kb_0716topmodels.html Forbes "Heidi Klum tercer modelu meyor paga"]</ref> El 30 de setiembre de 2010, anunció que dexaba de desfilar pa la marca de Victoria's Secret, tres trece años y cuatro fíos desque empezó a trabayar pa la firma de ropa interior.<ref>{{cita web|url=https://www.elmundo.es/america/2010/09/30/gentes/1285863669.html?a=c236c8f890111a27db3d29c7ecaca4b8&t=1285936333&numbero=|fechaaccesu=3 d'abril de 2013|idioma=español|títulu=Heidi Klum cuelga les nales d'ánxel de Victoria's Secret}}</ref> Tres 7 años de matrimoniu, en xineru de 2012, Heidi y Seal anuncien la so separación nun comunicáu publicáu pola revista ''People''.<ref>[https://www.elmundo.es/elmundo/2012/01/23/gentes/1327301698.html Heidi Klum y Seal dixébrense]</ref> En 2014, a los sos 40 años, empezó una rellación col galerista Vito Schnabel, de 27 años. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Heidi Klum}} * [http://www.heidiklum.com Sitiu web oficial] {{n'idioma inglés y alemán}} * {{fashionmodel|id=Heidi_Klum|name=Heidi Klum}} * {{IMDb|5099}} {{NF|1973||Klum, Heidi}} {{Tradubot|Heidi Klum}} [[Categoría:Actores y actrices de cine d'Alemaña]] [[Categoría:Modelos d'Alemaña]] [[Categoría:Project Runway]] [[Categoría:Modelos de Victoria's Secret]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 3tfq92zuduosmuvnexydjb9mnb78gcl IPad 0 130591 3707678 3652336 2022-08-17T05:56:34Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{títulu minúscula}} {{Ficha de software}} '''iPad''' ye una llinia de [[tableta (computadora)|tabletas]] diseñaes y comercializaes por [[Apple Inc.]] La primer xeneración foi anunciada'l 27 de xineru de 2010, ente que el 2 de marzu de 2011 (última presentación de [[Steve Jobs]]) apaeció la segunda xeneración. Asitiar nuna categoría ente un [[teléfonu intelixente]] y un [[ordenador portátil]], enfocáu más al accesu qu'a la creación d'aplicaciones y temes.<ref>{{cita web |títulu=Initial iPad Demand Greater Than Initial iPhone Demand |url=http://digitaldaily.allthingsd.com/20100223/initial-ipad-demand-greater-than-initial-iphone-demand/ |nome=John |apellíu=Paczkowski |autor=John Paczkowski |fecha=23 de febreru de 2010 |fechaaccesu=7 de marzu de 2010 |obra=All Things Digital |idioma=inglés}}</ref> La tercer versión del dispositivu, que pasó a llamase de nuevu iPad,<ref>{{cita publicación |títulu=¿Por qué se llama 'nuevu iPad' y non iPad 3 o HD? |url=https://www.rtve.es/noticias/20120308/llámase-nuevu-ipad-non-ipad-3-hd/505822.shtml |axencia=[[Europa Press]] | |fecha=8 de marzu de 2012 |obra=RTVE.es}}</ref> foi presentada'l 7 de marzu de 2012. Esta foi la primer presentación de productos del direutor executivu de la compañía, [[Tim Cook]], tres el fallecimientu de Steve Jobs. Les funciones son similares al restu de dispositivos portátiles d'Apple, como ye'l casu del [[iPhone]] o [[iPod touch]], anque la pantalla ye más grande y la so ''[[hardware]]'' más potente. Funciona al traviés d'una NUI ([[Interfaz natural d'usuariu]]) sobre una versión afecha del [[sistema operativu]] [[iOS (sistema operativu)|iOS]].<ref>{{cita web |títulu=Apple releases iPhone OS SDK 3.2 beta 2 for iPad |url=http://reviews.cnet.com/8301-19512_7-10450636-233.html |nome=David |apellíu=Martin |fecha=10 de febreru de 2010 |fechaaccesu=13 de febreru de 2010 |obra=[[CNET Networks|CNET]] |idioma=inglés}}</ref><ref name="FastCompany-price">{{cita web |títulu=The iPad's Biggest Innovation: Its $500 Price |url=http://www.fastcompany.com/article/apples-tablet-introduced?page=0%2C0 |nome=Kit |apellíu=Eaton |fecha=27 de xineru de 2010 |fechaaccesu=7 de marzu de 2010 |obra=[[Fast Company (magacín)|Fast Company]] |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100201050610/http://www.fastcompany.com/article/apples-tablet-introduced?page=0%2C0 |fechaarchivu=1 de febreru de 2010 }}</ref> Esta [[interfaz d'usuariu]] ta rediseñada p'aprovechar el mayor tamañu del dispositivu y la capacidá d'utilizar ''software'' pa llectura de [[llibru electrónicu|llibros electrónicos]] y [[prensa escrita|periódicos]], [[Navegador web|navegación web]] y [[corréu electrónicu]], amás de dexar l'accesu al usuariu a otres actividaes d'entretenimientu como películes, música y [[videoxuegu|videoxuegos]].<ref>{{cita web |títulu=Apple iPad: The definitive guide (so far) |url=http://www.engadget.com/2010/01/29/apple-ipad-the-definitive-guide-so-far/ |nome=Joshua |apellíu=Topolsky |fecha=29 de xineru de 2010 |fechaaccesu=7 de marzu de 2010 |obra=[[Engadget]] |idioma=inglés}}</ref> Tien una pantalla con [[retroiluminación]] [[Diodu emisor de lluz|LED]] y capacidaes [[multitáctil]]es de 9.7 pulgaes, de 16 a 128 [[gigabyte|''gigabytes'']] (GB) d'espaciu en [[memoria flash|memoria ''flax'']], (anguaño les capacidaes van dende los 32 hasta los 256 GB) [[Bluetooth]] y un puertu de conexón periférica de 30 pines o conector [[Lightning (conector)|Lightning]] (iPad (cuarta xeneración) d'equí p'arriba) que dexa la sincronización col ''software'' [[iTunes]] amás d'apurrir conexón pa diversos accesorios.<ref name="Apple PR">{{cita publicación |url=http://www.apple.com/pr/library/2010/01/27ipad.html |títulu=Apple Launches iPad |editor=[[Apple Inc.|Apple]] |fecha=27 de xineru de 2010 |fechaaccesu=27 de xineru de 2010 |idioma=inglés}}</ref> Esisten dos modelos: unu con conectividad a redes inalámbriques [[wifi]] [[802.11n]] y otru con capacidaes adicionales de [[GPS Asistíu|GPS]] y ye compatible con redes [[3G]] (puede conectase a [[rede de celdes|redes de telefonía móvil]] HSDPA y LTE). Dambos modelos pueden ser adquiríos en tres capacidad d'almacenamientu distintes, Amás pueden adquirise en cuatro colories distintos: blancu, negru, oru y oru rosa; toles versiones tán disponibles con 64, 256, 512 GB a partir del iPad Pro de 10.5 y 12.9 pulgaes (segunda xeneración). == Modelos == === iPad 1 === {{AP|iPad 1}} La primer versión del iPad, llamáu a cencielles iPad o iPad 1G (de primera xeneración), presentóse'l [[27 de xineru]] de [[2010]] dos modelos: la versión Wifi con un pesu de 680 gramos y la versión wifi más 3G (solo pa datos) con un pesu de 730 gramos. cada unu d'estos dos modelos disponible namái en color negru, con una memoria flax de 16, 32 y 64 GB. Tien una grosez de 13.4 mm, un altor de 24.28 cm y 18.97 cm d'anchu. El so procesador ye un Apple A4 a 1 GHz. La so pantalla panorámica brillosa multitáctil de 9 pulgaes (en diagonal) retroiluminada por LED con teunoloxía IPS, y un resolución de 1024 × 768 píxeles a 132 píxeles por pulgada (p/p). Dispón de acelerómetro y sensor de lluz ambiental, amás d'una brúxula dixital. Dispón d'una batería recargable integrada de polímeros de litiu a 25 Wh. Pa la entrada y salida dispón d'un conector de 30 pines, toma d'auriculares estéreo de 3.5 mm, altavoz integráu, micrófonu, y ranura pa una tarxeta micro-SIM (namái nel modelu wifi más 3G). === iPad 2 === {{AP|iPad 2}} Apple presentó la segunda versión del iPad, llamada iPad 2, el [[2 de marzu]] de [[2011]] en Yerba Bona Center, California. iPad 2 ye enforma mas delgáu y llixeru que'l primera iPad, tien una grosez de 8.8 mm lo que lo fai entá más delgáu que l'[[iPhone 4]] de 9.9 mm. Tien un procesador más potente, l'Apple A5 Dual Core chip de 900 MHz, qu'ufierta'l doble de rendimientu y gráficos hasta 9 vegaes más rápidos que la versión anterior. Amás, inclúi dos cámares (una frontera y una trasera), que dexen tomar semeyes, grabar videos n'alta definición y realizar videollamadas al traviés de [[Facetime]], un xiroscopiu y salida de videu d'alta definición. La duración envalorada de la so batería, sigue siendo la mesma que la del primer iPad. El [[11 de marzu]] de [[2011]] salió a la venta n'[[Estaos Xuníos]] y el [[25 de marzu]] a nivel mundial. El so preciu ye'l mesmu que'l de la primer xeneración, empezando en $499.00 USD. Coles mesmes qu'anunció'l iPad 2, Apple presentó los [[Smart Covers]]: proteutores de pantalla pal tableta qu'apaguen la so pantalla automáticamente al cubrir y encender al afayalo. Los Smart Covers pueden tamién doblar y sirvir como base pa inclinar el iPad. Nel intre del añu 2013 entá siguía a la venta pa competir con otres tabletas de muncha aceptación como yeren la Galaxy Tab 2 de Samsung y la Transformer TF300 de ASUS. === iPad 3 === {{AP|IPad (3ª xeneración)}} La tecera xeneración del iPad foi anunciáu a cencielles como ''el nuevu iPad''<ref>{{cita web |url=http://www.clarin.com/internet/hardware/titulo_0_659934093.html |títulu=Presentaron el nuevu iPad y trai una pantalla de gran resolución |fechaaccesu=15 de marzu de 2012}}</ref>, pero conocíu coloquialmente como'l iPad 3. Esta tercer xeneración de iPad llegó primeramente con iOS 5.1, una pantalla Retina, un procesador Apple A5X de doble nucleu na CPU y cuádruple nucleu na GPU, una cámara de 5 megapíxeles con grabación de videu a 1080p, dictáu por voz y Siri (cola llegada de iOS 6 nel tercer trimestre de 2012). Taba empobináu principalmente como plataforma pa consumir conteníos audiovisuales incluyendo llibros electrónicos, periódicos, películes, música, xuegos, presentaciones y conteníos web. Esti modelu foi dexáu de fabricar a los pocos meses y sustituyíu pol siguiente modelu, con procesador actualizáu ya idéntica imaxe esterior, salvu pol nuevu conector Lightning que sustitúi al [[Conector dock|conector de 30 pines]]. === iPad 4 === {{AP|iPad (4ª xeneración)}} El iPad de cuarta xeneración siguió'l mesmu modelu de precios que'l so predecesor.<ref>[http://reviews.cnet.com/tablets/apple-ipad-4th-generation/4505-3126_7-35440704.html Apple's new fourth-generation iPad. Apple's new fourth-generation iPad costs the same as the third-generation iPad.] // CNET, 23 d'ochobre de 2012</ref> La tercer xeneración suspender tres l'anunciu de la cuarta xeneración.<ref>{{cita web |url=http://www.theverge.com/2012/10/23/3544002/3rd-generation-ipad-discontinued-refurbished-models-available |títulu=3rd Generation iPad discontinued, refurbished models available starting at $379 |editorial=[[The Verge]] |fecha=23 d'ochobre de 2012 |fechaaccesu=24 d'ochobre de 2012 |autor=D'Orazio, Dante}}</ref> Incluyía'l procesador [[Apple A6X|A6X]] (doble nucleu a 1.6Ghz con cuatro nucleos de GPU), pantalla Retina con un resolución de 2048 × 1536 píxeles, conector Lightning, una batería de mayor capacidá (12.560 mAh), una conectividad inalámbrica wifi de doble banda nos 2.5 GHz y 5 GHz, algamando velocidaes teóriques de 150 Mb/s.<ref>{{cita web |url=http://www.apple.com/mx/ipad/features/ |títulu=Funcionalidades iPad |editorial=[[Apple Inc]] |fecha=23 d'ochobre de 2012 |fechaaccesu=24 d'ochobre de 2012 |autor=D'Orazio, Dante}}</ref> El iPad 4 foi unu de los iPad más rápidos una y bones, el día de la so salida superaba nun 12 % al iPhone 5.{{ensin referencies}} === iPad Air 1 === {{AP|iPad Air}} El iPad Air ye la quinta xeneración de la llinia iPad, y foi presentada na conferencia del día 22 d'ochobre de 2013. Incluyó un procesador A7 al igual que l'[[iPhone 5S]], pantalla Retina con un resolución de 2048 × 1536 píxeles, conector Lightning, conectividad inalámbrica wifi de doble banda 2.5G Hz y 5 GHz y opcionalmente 4G LTE. El diseñu del iPad Air coincidía col del iPad Mini, con cantos más estrechos y más delgáu con solu 7.5mm, y yera más llixera que les xeneraciones anteriores pesando solamente 453 g. Tuvo disponible en colores blancu y gris espacial. === iPad Air 2 === {{AP|iPad Air 2}} El iPad Air 2 ye la sesta xeneración de la llinia iPad, llanzada'l 16 d'ochobre de 2014. Incluyía un procesador A8X con coprocesador de movimientu M8. La pantalla Retina tenía un resolución de 2048 × 1536 píxeles a 264 PPP, conector Lightning, TouchID y batería de polímeru de litiu de 27.3 Wh pa una autonomía d'hasta 10 hores. Tien un pesu de 437 g pa la versión wifi y de 444 g pa la versión con conectividad wifi y móvil. === iPad Mini 1 === {{AP|iPad Mini}} iPad mini foi presentáu xuntu con al iPad de cuarta xeneración el 23 d'ochobre de 2012 pa EE. XX. y otros países d'Europa. Tien una pantalla de 7.9 pulgaes, un procesador A5 (el mesmu que'l iPad 2), una cámara FaceTime con 1.2 Mpx (cámara fronteru), una [[ISight|cámara iSight]] con grabación de videos a 1080p de 5 Mpx (cámara trasera), teunoloxía de redes móviles [[Telefonía móvil 4G|4G LTE]], amás de tener equivalencia a un procesador de doble nucleu y más de 275 000 aplicaciones llistes pa descargar dende la App Store por cuenta de que tien el mesmu resolución que l'[[iPad 2]], 1024 × 768 [[pixeles]] con una densidá de 163 ppp. === iPad Mini 2 (con pantalla Retina) === El iPad Mini con pantalla Retina foi presentáu xuntu al [[iPad Air]] el 22 d'ochobre de 2013. Tien una pantalla de 7.9 pulgaes con un resolución de 2048 × 1536 pixeles con una densidá de 326 ppp. El procesador ye un A7 (el mesmu que'l iPhone 5S pero según munches fontes vien a 1.33 GHz, la velocidá de reló del iPhone 5s ye de 1.40 GHz){{ensin referencies}}, una cámara [[FaceTime]] con 1.2 Mpx (cámara fronteru), una cámara iSight con grabación de videos a 1080p y con óptica de 5 Mpx (cámara trasera), teunoloxía de redes móviles 4G LTE, y más de 500000 aplicaciones disponibles nel App Store. === iPad Mini 3 === iPad Mini 3 foi llanzáu n'ochobre de 2014. Tien una pantalla de 7.9 pulgaes con un resolución de 2048 × 1536 pixeles con una densidá de 326 ppp. El procesador ye un A7, con una cámara FaceTime con 1.2 MP (cámara fronteru), una cámara iSight con grabación de videos en HD de 1080p y con 5MP (cámara trasera), teunoloxía de redes móviles 4G LTE ya incorpora el Touch ID que ye un sensor de buelgues dactilar. === iPad Mini 4 === iPad Mini 4 foi llanzáu'l 9 de setiembre de 2015. Tien una pantalla de 7.9 pulgaes con un resolución de 2048 × 1536 pixeles con una densidá de 326 ppp. El procesador ye un A8, una cámara iSight de 8 Mpx con grabación de videos a 1080p, una cámara FaceTime de 1.2 Mpx (cámara fronteru) y Touch ID. === iPad Pro === El 9 de setiembre de 2015, nun eventu especial d'Apple, foi presentáu'l iPad Pro xuntu col iPad Mini 4, y taba enfocáu al usu profesional. Esisten dos tamaños, unu con pantalla de 10.5 pulgaes (este foi presentáu en marzu de 2017) y el más grande con 12.9 pulgaes y resolución de 2732 × 2048 PPP. Son los iPads más grandes hasta la fecha, siendo presentaos colos iPhones 6s y 6s Plus, el nuevu Apple TV y dos versiones nueves del Apple Watch. Tamién foi presentáu un llapiceru dixital llamáu Apple Pencil y un nuevu tecláu pa esta nueva versión de la popular tableta. Respectu al almacenamientu pueden llograse con 64, 256 y 512 GB respeutivamente. == ''Software'' == * [[App Store]]: ye una aplicación que de la mesma dexa adquirir otres aplicaciones tantu les del [[iPhone]] —que se van ver al tamañu de pantalla orixinal d'un iPhone o al doble del tamañu—, como les mesmes del iPad. Los propietarios d'aplicaciones pa iPhone pueden utilizales na so iPad ensin necesidá de volver mercales. El paquete ofimático [[iWork]] tien la so propia versión pa iPad, que puede adquirise por 10 dólares l'aplicación (7.99 euros cada unu), y ta compuestu poles aplicaciones [[Pages]], [[Numbers (software)|Numbers]] y [[Keynote]]. Tamién, l'aplicación [[iBooks]] ta disponible pa descarga gratuita, pero nun vien incluyida nel dispositivu por defectu. * [[Safari (navegador)|Safari]]: navegador d'[[Internet]] con soporte pa [[HTML 5]]. * [[Mail]]: pa xestionar [[Corréu electrónicu|correos electrónicos]] con [[Microsoft Exchange Server|Microsoft Exchange]], ICloud, [[Gmail]], [[Yahoo! Mail]] y [[AOL]]. * [[YouTube]]: navegador y visualizador de [[YouTube]], (Retirada dende la versión beta 4 d'[[IOS]]6, solo pa usuarios de iPad de segunda xeneración o posterior y disponible nel [[App Store]], versión pa iPad dende empiezos d'[[avientu]] de [[2012]]). * [[iPod]]: función equivalente al so análogu reproductor multimedia [[iPod]]. (Sustituyida pola App Música dende [[IOS]]5). * [[iTunes Store]]: pa mercar música, videos, descargar [[Podcasting|Podcast]] y visualizar conteníos. * Mapes: pa visualizar mapes y establecer rutes; utiliza la teunoloxía de [[Google Maps]], incluyíu'l serviciu de [[Street View]]. A partir de iOS 6, Apple dexa d'utilizar los mapes de Google y utiliza los suyos mesmos<ref name="apple-maps">{{cita web |url=http://www.apple.com/ios/ios6/maps/ |idioma=inglés |fechaaccesu=27 de xunetu de 2012 |títulu=iOS6 Preview}}</ref>; aun así el vicepresidente de Google, Jef Huber, confirmó que iOS 6 va cuntar con una aplicación pa Google Maps.<ref name="jef_huber_g+">{{cita web |url=https://plus.google.com/111164095920889813531/posts/7aPJrDsk1DA |idioma=inglés |títulu=Jef Huber - Google+ |fecha=23 de xunu de 2012 |fechaaccesu=27 de xunetu de 2012 |nome=Jef |apellíu=Huber}}</ref> * Notes: un bloc de notes pa tomar apuntes y pegar testu nél. * Calendariu: un calendariu pa xestionar cites y feches especiales. * Contactos: pa xestionar contactos. * FaceTime (namái a partir del iPad 2). * Photo Booth (namái a partir del iPad 2). Dende la fecha|27|01|2010}} tamién tuvo disponible de manera gratuita'l kit de desenvolvimientu de ''software'' ([[SDK]]), por que los desarrolladores pudieren programar (o afaer) les sos propies aplicaciones al iPad.<ref>{{cita web |url=http://developer.apple.com |títulu=Apple Developer Connection |editorial=Apple |fechaaccesu=29 de xineru de 2010 |idioma=inglés}}</ref> == Distribución == En dellos países vienden les versiones con conectividad móvil abiertes, ensin subrogarse a la prestación de servicios por una compañía concreta de comunicaciones. Sicasí, n'España, [[Telefónica Móviles España|Movistar]], [[Vodafone]] y [[Grupo Orange|Orange]] tamién distribúin el iPad con paquetes de datos a precios especiales{{ensin referencies}}, de forma análoga a los qu'ufierten colos terminales iPhone venceyaos a les sos redes.<ref>{{cita publicación |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2010/01/27/navegante/1264622895.html |títulu=Steve Jobs presenta'l iPad, el nuevu 'tablet PC' d'Apple |autor=Ángel J. de Luis y Sergio Rodríguez |editorial=El Mundo |fecha=28 de xineru de 2010 |fechaaccesu=29 de xineru de 2010}}</ref><ref>{{cita publicación |url=https://www.elmundo.esblogselmundo/el-gadgetoblog/2010/01/28/una-curtia-dosis-de-ipad.html |títulu=Una curtia dosis de iPad |editorial=El Mundo |fecha=28 de xineru de 2010 |fechaaccesu=29 de xineru de 2010}}</ref> Por ello la distribución y venta faise al traviés de les tiendes Apple físiques y la tienda n'Internet ([[Apple Store]]), según el distribuidores habituales de producto Apple. == Reaiciones == Les reaiciones de los medios escontra'l iPad fueron delles primeramente, el iPad convertir nun Gran ésitu al vender más de 20 millones d'unidaes nos primeres 60 díes.<ref> {{cita web |url=http://www.ipadizate.es/2010/05/31/apple-viende-2-millones-de-ipad-en-menos-de-60-dias/ |títulu=Apple viende 2 millones de ipad en menos de 60 díes |autor=Daniel Peris |fecha=31 de mayu de 2010 |fechaaccesu=25 de xunu de 2011 }}</ref> == Receición == === Estaos Xuníos === El blogue de teunoloxía ''[[Gizmodo]]'' numberó los siguientes elementos como fallos nel dispositivu: ausencia de compatibilidá con [[Adobe Flash Player|Flash]] y nun ser compatible cola rede [[3G]] de [[T-Mobile USA|T-Mobile]] nos Estaos Xuníos. Darréu sí tuvo disponible na rede 4G LTE de la compañía.<ref>{{cita web |url=http://i.gizmodo.com/5458382/ |títulu=8 Things That Suck About the iPad |autor=Adam Frucci |obra=[[Gizmodo]] |fecha=27 de xineru de 2010 |fechaaccesu=27 de xineru de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100130105352/http://i.gizmodo.com/5458382 |fechaarchivu=30 de xineru de 2010 }}</ref> En comparanza, Walt Mossberg fixo referencia a les carauterístiques de ''hardware'' que tienen menor relevancia que'l ''software'' y la interfaz d'usuariu. Walt resaltó'l baxu costu del dispositivu considerando les sos especificaciones. Tamién fixo énfasis na duración de 10 hores de la batería.<ref>{{cita publicación |url=http://mossblog.allthingsd.com/20100127/apple-ipad-impressions/ |títulu=First Impressions of the New Apple iPad |autor=Walter S. Mossberg |enllaceautor=Walter Mossberg |obra=All Things Digital |fecha=27 de xineru de 2010 |fechaaccesu=27 de xineru de 2010 }}</ref> Leo Laporte (reporteru de The Tech Guy) escribió un analís mistu, aponderando la velocidá del iPad y de la mesma criticando l'ausencia de cámara, salida de videu, puertos USB o Firewire, la imposibilidá d'executar delles aplicaciones al empar, especialmente les de mensaxería instantánea.<ref>[http://www.ustream.tv/leolaporte Leo Laporte's ustream page]</ref> Tamién mentó la naturaleza zarrada del sistema operativu del dispositivu y el control total que tenía Apple sobre'l ''software''. Remató concluyendo que'l iPad tenía de ser vistu como un dispositivu pa consumidores de conteníu, y non un ordenador nel sentíu tradicional. Yair Reiner afirmó que'l iPad diba competir contra'l llectores de llibros electrónicos como'l [[Amazon Kindle|Kindle]] de Amazon, al empar qu'ufiertaba un 70 % de ganancies pa les cases editoriales, siendo igual pa los desarrolladores que vendíen les sos aplicaciones al traviés de la App Store.<ref name="electronista">{{cita web |url=http://www.electronista.com/articles/09/12/09/apple.device.at.1m.a.month.70.30.revenue.split/ |títulu=Apple tablet due March, to get Kindle-killer book deal? |obra=Electronista |fecha=9 d'avientu de 2009 |fechaaccesu=24 de xineru de 2010}}</ref> (Una selmana antes del anunciu oficial de la salida del iPad, la tienda de llibros del Kindle amontaría les ganancies pa les editoriales al 70 %).<ref>{{cita web |url=http://arstechnica.com/gadgets/news/2010/01/some-authors-still-split-on-amazons-70-royalty-offer.ars |títulu=Amazon hikes Kindle royalties to 70%, with a catch |autor=Jacqui Cheng |editorial=[[Condé Nast Publications|Condé Nast]] |obra=[[Ars Technica]] |fecha=20 de xineru de 2010 |fechaaccesu=28 de xineru de 2010}}</ref> Otros aseguraron que'l iPad competiría tamién colos [[netbook|''netbooks'']], qu'usaben principalmente'l sistema operativu [[Microsoft Windows|Windows]].<ref>{{cita web |url=http://www.pcadvisor.co.uk/news/index.cfm?newsid=3211316 |títulu=Apple iPad versus netbook: features compared: We compare design, functionality and storage |autor=Eric Lai |obra=PC Advisor |fecha=28 de xineru de 2010 |fechaaccesu=28 de xineru de 2010}}</ref> [[CNET]] fixo una llista de desventaxes del iPad al ser comparáu con un ''netbook'', incluyendo l'ausencia de cámara pa videochat, l'ausencia de Flash y la dificultá pa escribir na pantalla.<ref>{{cita publicación |url=http://news.cnet.com/8301-17938_105-10443246.html |títulu=10 things Netbooks still do better than an iPad |autor=Scott Stein |fecha=27 de xineru de 2010 |fechaaccesu=31 de xineru de 2010 |obra=[[CNET Networks|CNET]]}}</ref> Adicionalmente el iPad solo funcionaba con ''software'' proveniente de la App Store.<ref>{{cita publicación |url=http://blog.seattlepi.com/microsoft/archives/192642.asp |títulu=iPad's downside is Microsoft's upside: third-party apps |obra=[[Seattle Post-Intelligencer]] |fechaaccesu=1 de febreru de 2010}}</ref> Dellos díes dempués del llanzamientu, Stephen Fry afirmó que la xente tenía d'usar el iPad p'apreciar de verdá el so propósitu y comentó que les crítiques escontra'l dispositivu seríen escaecíes dempués d'usalo. Fry aprofió la velocidá del dispositivu, la respuesta, la forma nidia d'esmucise, la calidá de la pantalla, el so llixeru pesu y lo bien pensaes que taben les aiciones y xestos utilizaos nel dispositivu.<ref>{{cita publicación |url=http://www.guardian.co.uk/technology/2010/jan/29/stephen-fry-apple-ipad |títulu=Stephen Fry: Why the Apple iPad is Here to Stay |autor=Stephen Fry |obra=[[The Guardian]] |fecha=29 de xineru de 2010 |fechaaccesu=31 de xineru de 2010}}</ref> === Iberoamérica === N'Iberoamérica l'eventu de la presentación del iPad foi tresmitíu por blogues especializaos como MuyMac, Applesfera, Engadet n'español y Applecol. Les quexes fueron similares a les d'otros países: l'ausencia de cámara, la non inclusión de teunoloxía Flash, ente otros. {{cita|''Como fiel usuariu Macintosh dende hai aprosimao diez años, tengo de dicir que'l iPad nun me convence. Seique esperaba muncho más, eso suel pasar. Lo que m'estraña ye qu'Apple siempres supera les nueses mires o a lo menos les míes, y esti productu nun lu fixo.'' ''Dempués de ver tol videu de la conferencia de Steve Jobs, la primer impresión que me quedó foi que'l iPad ye un iPod Touch xigante. Yo imaxinaba correr una versión modificada de Mac OS X Snow Leopard onde unu tuviera'l dock, archivos y carpetes según nun Mac. Qu'aplicaciones llixeres pa Mac, pudieren executase nel iPad. Enxamás llegué a pensar que seria casi'l mesmu OS del iPhone y iPod Touch.'' ''Otra cosa que me dexó aburríu del iPad ye que nun trai cámara. Anguaño hasta'l móvil más básicu trai una, y tou imaxiné menos qu'esti aparatu nun lu tuviera. ¿Qué los pasó? ¿Escaecióse-yos? Toi seguro que les futures versiones del iPad van traer una.'' ''La tercer razón pola que'l iPad nun me convenció del tou, ye pola so pantalla. Resulta que les sos dimensiones son de 1024 × 768 pixeles, nuna proporción de 4:3. Les nueses televisiones de plasma y LCD tienen una proporción de 16:9. Ye dicir que ver una película en manera widescreen daríanos barres negres enriba y embaxo de la imaxe...'' ''...La mayoría de películes son filmadas en manera widescreen, esto ye, les de proporción 2:35:1, solo podríen vese en parte. Entá peor, nun pueden vese videos na más alta definición 1080p porque a cencielles los píxeles nun algamar.''|Applecol.<ref>{{cita web |url = http://applecol.com/2010/01/28/lo-malo-del-ipad/ |títulu = Lo malo del iPad |editor = Applecol |fechaaccesu = 2 de febreru de 2010 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100202005834/http://applecol.com/2010/01/28/lo-malo-del-ipad/ |fechaarchivu = 2 de febreru de 2010 }}</ref>}} === Crítiques === ==== Nome ==== En munchos [[blogue]]s non teunolóxicos, amás de [[Twitter]], la primer atención nun se centró tantu nes carauterístiques del productu, sinón nel nome. Pa munchos estauxunidenses, la primer acepción de la pallabra ''[[:wikt:pad|pad]]'' ye "[[toalla hixénica]]". El graciosu ''iTampon'' devasó al iPad como tema de moda'l día del anunciu oficial.<ref>{{cita publicación |autor=John D. Sutter |fecha=27 de xineru de 2010 |url=https//www.cnn.com/2010/TECH/01/27/apple.ipad.reaction/index.html |títulu=iPad name draws feminine hygiene jokes |editorial=CNN Tech |idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita publicación |url=http://www.pcworld.com/article/187966/um_apple_about_that_ipad_name.html |títulu=Um, Apple — About That 'iPad' Name |editorial=PCWorld |idioma=inglés}}</ref> Tamién la empresa Apple en China tuvo que pagar 60 millones de dólares a la empresa taiwanesa Shenzhen Proview Technology la cual rexistró'l nome ''iPad'' en 2001, concretando'l nome como so nun país que ta convirtiéndose cada vez más nun enorme mercáu pa la electrónica.<ref>{{cita publicación |url=http://www.minutoaldia.com/?p=12698 |títulu=Por fin Apple apoderar del nome iPad en China}}</ref> Otra tema de discutiniu ye la facilidá de confundir los nomes iPad y iPod, dada la so pronunciación similar n'inglés.<ref>{{cita web |autor=Scott Fulton y Carmi Levy |fecha=27 de xineru de 2010 |url=http://www.betanews.com/article/Live-from-the-real-world-Its-the-iPad/1264610234 |títulu=Live from the real world: It's the iPad |fechaaccesu=29 de xineru de 2010 |idioma=inglés}}</ref> ==== Utilidaes ==== Otres crítiques tán dirixíes al baxu resolución de la pantalla (1024 x 768), el poder executar namái [[monotarea|un programa al empar]] (anque anguaño esto haise solucionáu cola llegada del [[iOS (sistema operativu)|iOS 4.2]]), tener namái 256 MB de memoria RAM (el iPad 2 tien 512 MB), l'ausencia de [[cámara web]] (iPad 2 tien frontera y trasera), el nun tener puertos [[USB]], nun tener salida de videu d'[[alta definición]] ya incompatibilidá col software [[Adobe Flash]]{{ensin referencies}} anque Adobe detuvo'l desenvolvimientu d'esti complementu pa dispositivos móviles.<ref>{{cita web |autor=Danny Winokur, Vice President & Xeneral Manager, Iteractive Development At Adobe |fecha=9 de payares de 2011 |url=http://blogs.adobe.com/conversations/2011/11/flax-focus.html |títulu=Flash to Focus on PC Browsing and Mobile Apps; Adobe to More Aggressively Contribute to HTML5 |idioma=inglés}}</ref> Aparte, tantu'l llector como la tienda de [[llibru|llibros]] sería una utilidá pocu aprovechada, una y bones la pantalla ye [[LED]] y non de [[tinta electrónica]], provocando mayor fatiga nuna llectura enllargada.<ref>{{cita web |autor=La Vanguardia |url=https://www.lavanguardia.com/salud/oftalmologia/20140121/54399373016/salú-dolencies-comunes-oftalmologia-efeuto-pantalles-sobre-vision.html |títulu=Los efeutos de les pantalles sobre la visión editorial=Lavanguardia.com |fecha=21 de xineru de 2014 |fechaaccesu=31 de marzu de 2016}}</ref> ==== Memoria del dispositivu ==== A diferencia de los dispositivos tablet d'otros fabricantes, el iPad nun dispón d'una ranura de memoria p'ampliación de la mesma (con tarxetes [[microSD]], por casu) de forma que se dispón namái de la memoria física que tenga'l dispositivu nel momentu de la compra, ensin posibilidá d'ampliación posterior. Esisten soluciones esternes de terceros fabricantes pero suponen ensertar adaptadores o dispositivos nel conector Lightning o bien vía WiFi, non de memoria interna instalada nin d'una ranura d'ampliación. Esto siempres ye un aspeutu revesosu de los productos d'Apple, sobre'l que los usuarios gustaríen disponer de mayor flexibilidá. ==== DRM ==== La [[Free Software Foundation]] fixo públicu un comunicáu onde alvierte sobre l'aplicación de la [[xestión de derechos dixitales]] o DRM (poles sos sigles n'inglés ''Dixital Restriction Management''), lo que podría dexar qu'editoriales, discográfiques y otros puedan controlar los conteníos que son utilizaos y descargaos nel iPad, facer# posible potencialmente a llograr control sobre esti tipu de conteníos.<ref>{{cita publicación |url=http://www.defectivebydesign.org/ipad |títulu=iPad DRM endangers our rights |editorial=Defective by design |idioma=inglés |fechaaccesu=29 de xineru de 2010}}</ref> == El iPad na educación == [[Andorra]] asítiase en 2013 como'l primer país del mundu n'usar un iPad como material escolar.<ref name="europapress1">{{cita web |url=https://www.europapress.es/portaltic/gadgets/noticia-colexos-publicos-andorra-imponen-usu-ipad-aules-20130603171200.html |títulu=Los colexos públicos d'Andorra imponen l'usu del iPad nes aules editorial=Europapress.es |fechaaccesu=31 de marzu de 2016}}</ref> El gobiernu andorranu decidió obligar a los alumnos de secundaria a mercase un iPad 2.<ref name="diariandorra1">{{cita web |url=http://www.diariandorra.ad/index.php?option=com_k2&id=25530&view=item&Itemid=380 |títulu=Diari d'Andorra - L'iPad 2 serà material obligatori a segona ensenyança |editorial=Diariandorra.ad |fechaaccesu=31 de marzu de 2016}}</ref> La decisión tomar con tal d'evitar que los alumnos cargaren con mochiles llenes de llibros pesaos que perxudiquen claramente'l so salú,<ref name="diariandorra1"/> magar nun sustituyilos por completu. Según declaraciones feches na radio pública andorrana, Ràdio Nacional d'Andorra, el Gobiernu indició qu'escoyó esta marca por ser la única que presenta condiciones didáctiques ideales pal aprendizaxe amás de ser una tableta perfecta pal control, esto ye, gracies a Apple'l colexu puede asegurase de manera efeutiva que la tableta tien puramente material escolar y non otru tipu de conteníu. D'esta forma, al entamu del ciclu escolar en 2013, les families tuvieron que gastar unos 339,00 €. Sicasí, esta cantidá venía acompañada d'una garantía de 1 años n'arreglos, con funda, bolígrafu dixital y una tarxeta de 25 euros pa gastar nel App Store.<ref name="diariandorra1"/> Esto provocó discutiniu al considerase como un luxu mercase un iPad.<ref name="europapress1"/> Amás, criticóse'l fechu de ser material altamente sensible en manes d'un neñu que puede dexalo cayer fácilmente y estropialo.<ref>{{cita web |url=http://diariandorra.ad/blocs/gvaldes/2013/06/05/ipad-2/ |títulu=Guillem Valdés » iPad 2 |editorial=Diariandorra.ad |fechaaccesu=31 de marzu de 2016}}</ref> A estes afirmaciones, el Gobiernu respondió que toa familia con dificultaes pa paga-y lo podría faelo por plazos y cola ayuda de gobiernu. El profesoráu nun s'opunxo a la decisión, fueron formaos pola mesma marca nun viaxe pagu pol gobiernu escontra los Estaos Xuníos. Ende Apple formar de forma que pudieren retomar les clases ensin problemes.<ref>{{cita web |url=http://www.diariandorra.ad/index.php?option=com_k2&view=item&id=25772&Itemid=380 |títulu=Diari d'Andorra - Cap queixa dels mestres pel projecte de l'iPad 2 |editorial=Diariandorra.ad |fechaaccesu=31 de marzu de 2016}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.diariandorra.ad/index.php?option=com_k2&id=25632&view=item&Itemid=380 |títulu=Diari d'Andorra - Els professors s'hauran de pagar l'iPad obligatori |editorial=Diariandorra.ad |fechaaccesu=31 de marzu de 2016}}</ref> En 2011, la Escuela Cimera d'Estudios d'Empresa ESESA de Málaga, convertir na primer Escuela de Negocios del mundu qu'usa de manera esclusiva'l iPad nes sos aules. Pa ello, creóse la campaña "Nun sabemos qué faer col papel"<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=5i6QeG88wRQ |títulu=Nun sabemos que faer col Papel - 06/07/2011 - Informativa Canal Sur |editorial=YouTube |fecha=28 de febreru de 1989 |fechaaccesu=31 de marzu de 2016}}</ref> qu'afató la Cai Larios (principal cai comercial de Málaga) con tarabiques de papel. == Llinia de tiempo == {{Linia de tiempu de ipads}} == El iPad nel sector de la publicidá == La rápida espansión del iPad en tol planeta obligó a marques y anunciantes a afaese a esti nuevu dispositivu. Los primeres en faelo consiguieron un gran impacto gracies al usu de nuevos formatos multimedia que dexen la interaición del usuariu<ref>{{cita publicación |títulu=La publicidá del iPad, conquista a los consumidores y aumenta la so intención de compra |url=http://www.puromarketing.com/30/8837/publicidá-ipad-conquista-consumidores-aumenta-intencion-compra.html |fechaaccesu=1 de marzu de 2017|periódicu=PuroMarketing}}</ref>Darréu, l'apaición de los bloquiadores d'anuncios pa iPad frenó en gran midida l'apaición de nuevos formatos especiales pa ver nesti dispositivu. Otru camín siguíu por anunciantes y marques foi'l desenvolvimientu d'aplicaciones específiques Nel sector del ''[[merchandising]]'' y los eventos, pela so parte convirtióse nuna ferramienta casi imprescindible. La so llixereza y versatilidad abrióse un mundu de posibilidaes a la d'amosar catálogos, por casu. En congresos, esposiciones y eventos dexa estremase de la competencia, ampliar la información al visitante, faer encuestes o recoyer datos de los nuevos contactos. Esto llevó a l'apaición d'otres empreses<ref>{{cita web |url=http://www.alquilaripad.com/arriendu_pads_evento_empreses.html |títulu=Arriendu Atriles iPad - Alquiler Teclado pa iPad |fechaaccesu=1 de marzu de 2017 |sitiuweb=ARRIENDU IPADS y TABLETS PA EVENTOS}}</ref> que, más allá de dedicase a la venta de los dispositivos, arrendar por un tiempu determináu. == Referencies == {{llistaref|2}} == Ver tamién == * [[Amazon Kindle Fire]] * [[aPad]] * [[iPhone]] * [[iPod touch]] * [[iFreeTablet]] * [[Samsung Galaxy Tab]] == Enllaces esternos == {{Commonscat|IPad}} {{IprNoticias|Apple presentó'l iPad y xeneró crítiques na comunidá informática}} * [http://www.apple.com/la/ipad/ Sitio web oficial Llatinoamérica] * [http://www.apple.com.mx/ipad Sitio web oficial de Mesoamérica] * [http://www.apple.com/es/ipad/ Sitio web oficial n'España] * [http://latam20.com/el-ipad-existio-antes-del-ipad-pero-foi-un-ipad-hasta-que-apple-llanzar/ Intentos de Tablets que fracasaron antes del iPad (cronoloxía)] * {{YouTube|yU6isGR3PaM|Steve Jobs presentando'l iPad}} * [http://cert.inteco.es/extfrontinteco/img/File/intecocert/EstudiosInformes/inteco_informe_vulnerabilidaes__y_amenaces_iphone_ipad.pdf Informe d'amenaces y vulnerabilidaes en Ipad y iPhone por INTECO-CERT] {{Tradubot|iPad}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Apple Inc.]] [[Categoría:Ordenadores portátiles]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] n5cxabexqw4dyjz8w2cs4n2jrj5g77l Eva Longoria 0 131278 3707628 3600439 2022-08-16T18:37:48Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Eva Jacqueline Longoria''' {{nym}} ye una [[actriz]] de cine y [[televisión]], modelu y empresaria estauxunidense. Fízose especialmente conocida por interpretar el papel de Gabrielle Solís na serie de televisión ''[[Desperate Housewives]]'' (2004-2012). == Primeros años == Eva Jacqueline Longoria nació en [[Corpus Christi (Texas)|Corpus Christi]], Nueces County, [[Texas]], siendo fía d'Enrique Longoria y d'Eva Mireles. Foi criada como [[Ilesia Católica|católica]], al estilu norteamericanu.<ref>Egan, Barry (4 de mayu de 2008). [http://www.independent.ie/entertainment/news-gossip/eva-longoria-unbelievable-1366738.html «Eva Longoria: Unbelievable»]. [//es.wikipedia.org/wiki/Irish_Independent Independent]. Consultáu'l 23 de mayu de 2010.{{cita publicación |url=http://www.independent.ie/entertainment/news-gossip/eva-longoria-unbelievable-1366738.html|títulu=Eva Longoria: Unbelievable|editorial=[[Irish Independent|Independent]]|fecha=4 de mayu de 2008|fechaaccesu=23 de mayu de 2010|nome=Barry|apellíu=Egan}} :(Commentary; ''"Are you religious? Yes, I'm Catholic," Eva smiles. "I believe in God and heaven and hell."'')</ref> Longoria ye la menor de cuatro fíos, siendo les sos hermanes: Elizabeth Judina, Emily Jeannette y Esmeralda Josephina.<ref name="DH">{{cita web |url=http://www.darkhorizons.com/interviews/678/eva-longoria-for-the-sentinel-|apellíu=Fischer|nome=Paul|fecha=11 d'abril de 2006|títulu=Exclusive Interview: Eva Longoria for "The Sentinel"|editorial=darkhorizons.com|fechaaccesu=13 de xunu de 2008}}</ref> Longoria orixinalmente quería ser modelu de pasarela y unvió les sos semeyes a una axencia de modelos, pero foi refugada por cuenta de la so baxa estatura. Longoria asistió a Marvin P. Baker Middle School y más tarde a Roy Miller High School, darréu recibió'l so títulu de Bachelor of Science en Kinesioloxía en Texas A&M University-Kingsville. Mientres esti tiempu, ganó'l títulu de ''Miss Corpus Christi'' en 1998. Dempués de terminar la universidá, un concursu de talentos llevólo a Los Angeles, California. Poco dempués, foi afayada y robló un contratu con un axente teatral. A pesar de trabayar nuna finca heredada pola so familia —de cutiu teníen escasez de #dinero— Enrique y Eva llucharon mientres munchos años pa dar a los sos fíos una bona educación. Nel programa ''The Oprah Winfrey Show'' en 2006, Longoria compartió colos televidentes una vista introspectiva de les dificultaes a les que s'enfrentó nos sos años como estudiante y nuna familia con pocos recursos; llevó cámares a la granxa de la familia y amosó la durez de la so vida naquella dómina. Longoria almitió que solo cuando trunfara nel mundu del espectáculu, les coses empezaron a ameyorar pa la so familia económicamente. N'otra entrevista con Stone Phillips en ''Dateline NBC'', tamién reveló l'aventatu que recibiera de les sos hermanes, {{Cita|Yo crecí como'l coríu feu. Llamábenme davezu 'La Prieta Fea', dixo Longoria.<ref>[http://www.msnbc.msn.com/id/19569591/?pg=2#dtl_stone Photo Gallery: Stone Phillips Celebrity Interviews], ''MSNBC.com''</ref>}} == Carrera == [[Ficheru:Actress_Eva_Longoria.jpg|miniaturadeimagen|273x273px|2006 en [[Festival de Cannes|Cannes Film Festival]] pal estrenu d'El Llaberintu del Faunu.]] === Cine y televisión === Longoria llogró los sos primeros trabayos como actriz na televisión. Participó como convidada nos drames Beverly Hills, 90210 y ''General Hospital'', nel añu 2000. Dende 2001 a 2003, integró'l repartu del [[serial televisivu]] ''The Young and the Restless'', onde representó'l papel de Isabella Braña Williams, una muyer [[Psicosis|psicótica]]. En 2004, Longoria robló un contratu pa protagonizar, al pie de [[Teri Hatcher]], [[Felicity Huffman]] y [[Marcia Cross]], ente otros, la [[comedia]] de televisión de la cadena estauxunidense [[American Broadcasting Company|ABC]], ''[[Desperate Housewives]].'' Ellí representa'l papel de 'Gabrielle Solis', una exmodelo. De toles series estrenaes en 2004, ''Desperate Housewives'' ye una de les poques que se caltuvo n'emisión con altos índices d'audiencia y una gran acoyida per parte de la crítica. Pol so desempeñu actoral, Longoria foi nomada al [[Premios Globu d'Oru|Globu d'Oru]]. === Imaxe pública === La ex señorita ''Miss Corpus Christi'', foi escoyida como una de les "Persones Más Belles" de 2003 pola revista [[People]] n'Español, y foi'l númberu unu na llista de la revista 'Maxim' ente les estrelles más sensuales de [[2003|2005]], repitiendo la primer posición en 2006.[cita {{Ensin referencies}} [[Ficheru:Eva_Longoria_Parker_June_2010._1.jpg|miniaturadeimagen|300x300px|Usa la so imaxe pa vender la [[nevera]] LG Combi n'España, 06/30/10.<ref>[http://www.zimbio.com/pictures/HymWwsZVdH_/Eva+Longoria+Presents+New+Combi+LG+Refrigerator «Eva Longoria Presents New Combi LG Refrigerator in Madrid 2»]. ''Zimbio''. 30 de xunu de 2010. Consultáu'l 3 de xineru de 2012.{{cita publicación |url=http://www.zimbio.com/pictures/HymWwsZVdH_/Eva+Longoria+Presents+New+Combi+LG+Refrigerator|títulu=Eva Longoria Presents New Combi LG Refrigerator in Madrid 2|fecha=30 de xunu de 2010|obra=Zimbio|fechaaccesu=3 de xineru de 2012}}</ref>]] Eva sosprendió a los asistentes de los MTV Video Music Awards de la cadena [[MTV]] nel añu [[2005]], cuando apaeció ''nun'' [[traxe de bañu]] d'una sola pieza pa presentar a [[Mariah Carey]], y bromió diciendo que "«nun diba dexar qu'un pequeñu furacán evitara que me punxera'l mio traxe de bañu»".[cita {{Ensin referencies}} Trabaya pa la firma de cosméticos L'Oréal. L'actriz foi nomada la "Muyer más Sexy de la Televisión", pola publicación estauxunidense 'TV Guide'. Ente les más de 100 candidates a esta reconocencia, el personaxe de Longoria 'Gabrielle Solís' foi l'escoyíu pola revista. Pela so parte, Longoria, a quien-y llegó esti premiu cuando'l so papel ta pasando por un mal momentu —yá que, dempués de ser una modelu internacional, vése-y con sobrepesu tres el so embaranzu y yá nun se #iguar como antes— dixo qu'esti nomamientu ye "realmente fantásticu".[cita {{Ensin referencies}} En declaraciones publicaes por un portal d'Internet, amestó: "Amu a 'Gaby' que foi capaz de soportar el pasu del tiempu colos malos cortes de pelo y los quilos de más, ya inda ye considerada curiosa". Mientres la so intervención, Longoria esplicó que se siente identificada cola so nueva imaxe na serie porque "yera un patito feu" cuando yera pequeña. Amás del so trabayu na serie, l'actriz participó como imaxe de comerciales qu'anuncien xampú, ropa y xelaos.[cita {{Ensin referencies}} Ella fixo promoción pal nuevu frigoríficu, ''Combi'' ''[[LG Group|LG]]'', en [[Madrid]] el 30 de xunu de 2010.<ref name="moejackson">[http://www.moejackson.com/2010-eva-longoria-pimps-the-new-combi-lg-refrigerator-in-madrid-0701 «Eva Longoria Pimps The New "Combi LG" Refrigerator in Madrid!»]. ''moejackson'' (moejackson.com). 1 de xunetu de 2010. Consultáu'l 3 de xineru de 2012.{{cita publicación |url=http://www.moejackson.com/2010-eva-longoria-pimps-the-new-combi-lg-refrigerator-in-madrid-0701|títulu=Eva Longoria Pimps The New "Combi LG" Refrigerator in Madrid!|nome=Moe|fecha=1 de xunetu de 2010|obra=moejackson|editorial=moejackson.com|fechaaccesu=3 de xineru de 2012}}</ref> Eva foi la encargada de presentar los premios MTV Europe Music Awards 2010 n'España que se celebró'l [[7 de payares]].<ref>http://ema.mtv.es/anfitrion/</ref> === Otros === En 2008, Longoria abrió un restorán de comida mexicana en West Hollywood con un nome n'español llamáu "Besu".<ref>Virbila, S. Irene (10 d'abril de 2008). [https://web.archive.org/web/20080417125156/http://www.latimes.com/theguide/restaurants/la-gd-rest10apr10,1,3748491.story?track=rss «Eva Longoria's Beso of originality»]. ''LA Times''. Archivado desde [http://www.latimes.com/theguide/restaurants/la-gd-rest10apr10,1,3748491.story?track=rss el original] el 17 d'abril de 2008. Consultáu'l 13 de xunu de 2008.{{cita publicación |url=http://www.latimes.com/theguide/restaurants/la-gd-rest10apr10,1,3748491.story?track=rss|títulu=Eva Longoria's Beso of originality|apellíu=Virbila|nome=S. Irene|fecha=10 d'abril de 2008|editorial=''LA Times''|fechaaccesu=13 de xunu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080417125156/http://www.latimes.com/theguide/restaurants/la-gd-rest10apr10,1,3748491.story?track=rss|fechaarchivu=17 d'abril de 2008}}</ref> Ella y el so sociu Todd English abrieron un segundu ''Besu'' Steakhouse en [[Las Vegas]] n'avientu de 2009.<ref>{{cita web |url=http://www.zagat.com/Blog/Detail.aspx?SCID=42&BLGID=25832|fecha=12 de xineru de 2010|títulu=Pucker Up: Beso Hits Vegas|obra=Zagat}}</ref> El ''Besu'' en Hollywood va ser el focu d'un episodiu piloto pa una serie de telerrealidad llamada ''Besu'': Waiting on Fame (''Besu'': A la espera de la fama) salió al aire en VH1 a finales de 2010.<ref>Tanklefsky, David (19 d'abril de 2010). [http://www.broadcastingcable.com/article/451665-VH1_To_Produce_Record_44_Original_Shows_In_2010.php «VH1 To Produce Record 44 Original Shows In 2010»]. ''Broadcasting Cable''.{{cita publicación |autor=Tanklefsky, David|títulu=VH1 To Produce Record 44 Original Shows In 2010|url=http://www.broadcastingcable.com/article/451665-VH1_To_Produce_Record_44_Original_Shows_In_2010.php|obra=Broadcasting Cable|fecha=19 d'abril de 2010}}</ref> El [[3 d'abril]] de [[2017]] apaeció al pie de María Bravo nel programa de televisión ''El formigueru''.<ref>[https://www.lavanguardia.com/television/20170403/421428408519/eva-longoria-el-hormiguero-pablo-motos-antena-3-entrevista.html «Eva Longoria, 'desesperada' por 'El Hormiguero'»]. ''La Vanguardia'' (España). 3 d'abril de 2017. Consultáu'l 3 d'abril de 2017.{{cita publicación |títulu=Eva Longoria, 'desesperada' por 'El Hormiguero'|url=https://www.lavanguardia.com/television/20170403/421428408519/eva-longoria-el-hormiguero-pablo-motos-antena-3-entrevista.html|periódico=La Vanguardia|fecha=3 d'abril de 2017|fechaaccesu=3 d'abril de 2017|ubicación=España}}</ref> == Vida personal == [[Ficheru:Eva_Longoria_Parker_and_Tony_Parker.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|258x258px|Eva Longoria y Tony Parker nel eventu de LG Mobile Phone Touch May 24, 2010.]] === Rellaciones === Tuvo casada cola estrella del programa ''General Hospital'' Tyler Christopher de 2002 a [[2002|2004]] y mientres el so matrimoniu, el so nome apaecía nos creitos como "Eva Longoria Christopher". Tuvo amestada sentimentalmente al exmiembro del grupu musical JC Chasez de *NSYNC. Casóse col xugador de los [[San Antonio Spurs]], Tony Parker, el 7 de xunetu de 2007, fecha que cabalísticamente considérase perfecta por ser 7-7-07. #Casar nel castiellu Vaux -y Vicomte en [[París]], un día dempués del matrimoniu civil. Portó un vistíu creáu pol diseñador venezolanu Ángel Sánchez y apaeció con un curtiu vistíu de [[Chanel]], daqué pocu tradicional, pa la celebración civil. [[Marcia Cross]] que realiza'l papel de 'Bree' en ''Desperate Housewives'' nun asistió al eventu por dar a lluz en fecha cercana a la boda.[cita {{Ensin referencies}} Tien tres #tatuaje, el primer tatuaxe ye la pallabra "Nine" que s'atopa asitiada na so nuca y fai referencia al númberu que porta nel so Xerséi. El segundu d'ellos #tener na muñeca derecha y ye la fecha [[7 de xunetu]] de 2007, pero en [[Numberación romana|númberos romanos]], que foi la fecha en que la pareya casóse. El tercer [[tatuaxe]] ye les iniciales de Tony Parker (TP), "nun llugar que solo él puede ver". Longoria Parker, dixo que taba deseyando tener fíos col so home, diciendo a los periodistes en xunetu de [[2007|2008]] que taba ansiosu por formar una familia. "Nun puedo esperar", dixo nesi momentu. Longoria declaró primeramente la so intención de treslladase a [[Francia]] con Parker dempués de la finalización de ''[[Desperate Housewives]]''.<ref name="peopledivorce">[http://www.people.com/people/article/0,,20442746,00.html "Eva Longoria Files for Divorce from Tony Parker"], People, November 17, 2010.</ref><ref>[http://www.celestrellas.com/2010/11/29/eva-longoria-tattoos-removed/ Eva Longoria wants her tattoos removed?]</ref><ref name="TMZ">Staff, TMZ (19 de payares de 2010). [http://www.tmz.com/2010/11/19/eva-longoria-tony-parker-divorce-tattoos-removal-tmz-on-tv/ «Eva Longoria -- Trouble With Tony-Related Tats»]. ''[//es.wikipedia.org/wiki/TMZ TMZ]'' (EHM Productions, Inc.). Consultáu'l 2 de marzu de 2011.{{cita publicación |url=http://www.tmz.com/2010/11/19/eva-longoria-tony-parker-divorce-tattoos-removal-tmz-on-tv/|títulu=Eva Longoria -- Trouble With Tony-Related Tats|apellíu=Staff|nome=TMZ|fecha=19 de payares de 2010|obra=[[TMZ]]|editorial=EHM Productions, Inc.|fechaaccesu=2 de marzu de 2011}}</ref><ref>[http://www.azcentral.com/ent/celeb/articles/2009/04/29/20090429longoria.html Eva Longoria Parker Plans to Move to France], ''AZCentral.com'', April 29, 2009</ref> Eva Longoria Parker pidió'l divorciu'l 17 de payares de 2010, dempués d'un total de siete años xuntos, trés de los cualos casaos, citando "diferencies irreconciliables".<ref name="abcnews">Marikar, Sheila.[http://abcnews.go.com/Entertainment/eva-longoria-files-divorce-tony-parker/story?id=12172329 "Eva Longoria Files for Divorce From Tony Parker"], ABCNews.com, November 17, 2010. [http://www.webcitation.org/5uJZGk331 WebCitation archive].</ref> Na so presentación xudicial, solicitó que'l so nome seya restauráu a Eva Jacqueline Longoria, tomara'l nome de Parker cuando se casaron, y tamién quier recibir mantención del cónyuge de Parker, pero nun pagar a él.<ref>[http://sports.espn.go.com/nba/news/story?id=5817115 Tony Parker, Eva Longoria to divorce], ESPN.com</ref> Según un amigu de Parker, ésti fixo intercambiu de testos sexuales al traviés del teléfonu móvil con Erin Barry, la esposa de Brent Barry un excompañero xugador de baloncestu, pero nun hubo rellación física. Al paecer, nun foi la so primer infidelidá conxugal: de primeres del so matrimoniu tuvo una aventura cola modelu francesa Alexandra Paressant. A la lluz del divorciu, Longoria atayó la so apaición nos [[Premios American Music|American Music Awards]] el 21 de payares de 2010.<ref>[https://archive.is/20120703142856/www.nypost.com/p/news/national/longoria_soon_to_be_desperate_ex_78E2XuPb50DL8UWi57HCpK After Eva Longoria files for divorce, Tony Parker's 'other woman' identified], New York Post, November 17, 2010</ref> Según 'TMZ', l'actriz borrará los so tatuaxes usando láser, incluyendo les iniciales de Parker que s'atopa nes sos "partes privaes" a finales del añu. El divorciu #rematar en [[Texas]] el 28 de xineru de 2011.<ref>[http://www.foxnews.com/entertainment/2011/01/31/eva-longoria-tony-parker-finalize-divorce/ «Eva Longoria, Tony Parker Finalize Divorce»]. ''[//es.wikipedia.org/wiki/Fox_News Fox News]'' (FOX News Network, LLC.). 19 de payares de 2010. Consultáu'l 2 de marzu de 2011.{{cita publicación |url=http://www.foxnews.com/entertainment/2011/01/31/eva-longoria-tony-parker-finalize-divorce/|títulu=Eva Longoria, Tony Parker Finalize Divorce|fecha=19 de payares de 2010|obra=[[Fox News]]|editorial=FOX News Network, LLC.|fechaaccesu=2 de marzu de 2011}}</ref> === Política y filantropía === Longoria ye productora executiva de ''The Harvest'' (La Collecha) un documental de Shine Global Inc. que se centra nos 500 000 neños trabayadores agrícoles inmigrantes nos Estaos Xuníos y anguaño ta ayudando a recaldar fondos pa la película.<ref>[http://www.shineglobal.org/?page_id=19 «The Harvest : Shine Global»]. www.shineglobal.org. Consultáu'l 2 de xineru de 2011.{{cita publicación |url=http://www.shineglobal.org/?page_id=19|títulu=The Harvest : Shine Global|editorial=www.shineglobal.org|fechaaccesu=2 de xineru de 2011}}</ref> Ella ye la vocera nacional de PADRES Contra El Cáncer.<ref>{{cita web |url=http://www.iamhope.org/press/releases/060809gala.php|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080611145907/http://www.iamhope.org/press/releases/060809gala.php|fechaarchivu=11 de xunu de 2008|fecha=6 de setiembre de 2006|títulu=PADRES Contra el Cáncer National Spokesperson Eva Longoria Hosts event Set|fechaaccesu=13 de xunu de 2008}}</ref> Longoria foi nomada Filántropa del Añu pola revista 'Hollywood Reporter' pol so compromisu coles causes llatines y devolver a la comunidá la so reconocencia. En 2009, Longoria #matricular nel programa de Maestría pa Chicanu Studies (n'español: Estudios chicanos) y [[Ciencies Polítiques|Ciencia política]] en California State University, Northridge. Según Eva, "''por cuenta de la mio participación nel'' ''NCLR'' y el mio trabayu de caridá, de verdá quería un meyor entendimientu más auténticu a lo que la mio comunidá pasó por que yo pueda ayudar a crear un cambéu."<ref>Rosario, Mariela (17 de setiembre de 2009). [http://www.latina.com/entertainment/celebrity/eva-longoria-parker-head-class «Eva Longoria Parker is at the Head of the Class»]. ''[//es.wikipedia.org/wiki/Latina_(magazine) Latina]''. Consultáu'l 2 de xineru de 2011.{{cita publicación |nome=Mariela|apellíu=Rosario|títulu=Eva Longoria Parker is at the Head of the Class|obra=[[Latina (magazine)|Latina]]|fecha=17 de setiembre de 2009|fechaaccesu=2 de xineru de 2011|url=http://www.latina.com/entertainment/celebrity/eva-longoria-parker-head-class}}</ref> Obama convidó a Eva Longoria pa falar sobre la inmigración na Casa Blanca.<ref>[http://www.newsbusters.org/blogs/geoffrey-dickens/2011/05/16/clift-slapped-down-tim-carney-obama-wont-talk-jan-brewer-will-talk Clift Slapped Down By Tim Carney: Obama Will Talk to Eva Longoria but Not Arizona Gov. Brewer] {{En}}</ref> N'ochobre 2011, Longoria presentó al presidente [[Barack Obama]] no que se consideró per primer vegada un ''latin fundraiser'', esto ye un recaldador de fondos llatín que se celebró na casona española de los actores [[Antonio Banderas]] y [[Melanie Griffith]]. Eva consiguió d'ente 200 000 $ y 500 000 $ pa la campaña d'Obama pa la so reeleición.<ref>{{cita web |url=http://news.yahoo.com/blogs/ticket/eva-longoria-raises-more-200-000-president-obama-204907056.html|títulu=Eva Longoria raises more than $200,000 for President Obama}}</ref> == Filmografía == {| style="font-size: 90%; margin-bottom: 10px;" {{tablaguapa}} cellpadding="4" border="2" ! style="background:#B0C4DE;" | Añu ! style="background:#B0C4DE;" | Película ! style="background:#B0C4DE;" | Personaxe |- | rowspan="3" |2000 | Beverly Hills, 90210 | Asistente de vuelu |- | Phineas & ferb | Voz de la doctora Poofenplotz |- | ''General Hospital'' | Brenda Barrett Lookalike |- | rowspan="3" |2003 | ''The Young and the Restless'' | Isabella Brana Williams |- | ''Snitch'd'' | Gabby |- | ''Dragnet'' | Det. Gloria Duren |- | rowspan="4" |2004 | ''Señorita Justice'' | Det. Roselyn Martínez |- | ''The Dead Will Tell'' | Jeanie |- | ''Carlita's Secret'' | Carlita/Lexus |- | ''[[Desperate Housewives]]'' | Gabrielle Solis |- | rowspan="2" |2005 | ''Hustler's Instinct'' | Vanessa Santos |- | ''Harsh Times'' | Sylvia |- | rowspan="2" |2006 | ''[[George Lopez|George López]]'' | Brooke |- | ''The Sentinel'' | Jill Marin |- |2007 | ''The Heartbreak Kid'' | Consuelo |- | rowspan="3" |2008 | ''Over Her Dead Body'' | Kate |- | ''Lower Learning'' | Rebecca Seabrook |- | ''Children's Hospital'' | La nueva xefa |- | rowspan="2" |2011 | ''Cristiada'' | Tulita |- |''Without men'' | Rosalba |- | rowspan="2" |2012 | ''The Baytown Outlaws'' | Celeste |- | ''The Truth'' | Mia Francis |- | rowspan="3" |2013 | ''Crazy Kind of Love'' | Marion |- | ''[[The Simpsons|Los Simpson]]'' | Isabel Gutiérrez |- | ''Devious Maids'' | Productora executiva |- | rowspan="3" |2014 | ''John Wick'' | Productora executiva |- | [[:en:Frontera_(2014_film)|''Frontera'']] | Paulina |- | Brooklyn Nine-Nine (Guest Star) | Sophia |- | rowspan="4" |2015 | ''Any Day'' | Jolene |- | Hot & Bothered (serie TV) | Ana Sofía Calderón / Productora executiva |- | ''Visions'' | Eileen |- | ''Abellugu'' | Ángela |- | rowspan="2" |2016 | ''Low Riders'' |- | ''Na tuya o na mía'' |} == Ancestros == Nel añu 2007, Eva na so visita a la [[Ciudá de Méxicu]], reveló nuna pequeña entrevista qu'anque naciera en Texas la so familia ye d'orixe mexicanu, natural de [[Monterrey]] en [[Nuevo León]], y que tien un venceyu bien especial con dichu país, especialmente pola so gastronomía.<ref name="fa1">[http://www.pbs.org/wnet/facesofamerica/profiles/eva-longoria/8/ "Faces of America: Eva Longoria"], PBS, ''[//es.wikipedia.org/wiki/Faces_of_America_(PBS_series) Faces of America]'' series, with Professor [//es.wikipedia.org/wiki/Henry_Louis_Gates Henry Louis Gates, Jr.], 2010.</ref> Según una investigación realizada pol profesor Henry Louis Gates, Jr. de la [[Universidá de Harvard]], pa la serie de PBS ''Faces of América'' (n'español: "Cares d'América") que foi tresmitíu en 2010, los sos ancestros [[España|españoles]] #remontar al so novenu bisagüelu, Lorenzo Suárez de Longoria (n. [[Uviéu]], 1592), que migró en 1603 al [[Virreinatu de Nueva España]] —actual [[Méxicu|Estaos Xuníos Mexicanos—]] y que la so familia yera orixinaria d'un pequeñu pueblu llamáu Longoria, allugáu nel presente conceyu de [[Balmonte]] del [[Principáu d'Asturies]], n'España. Nel añu 1767, el so séptimu bisagüelu recibió 4000 [[Hectárea|ha]] de tierra a lo llargo del ríu Bravo nuna concesión dada pol rei [[Carlos III d'España]]. Eses tierres #quedar na familia por más d'un sieglu, y en 1848, de resultes de [[Guerra d'Estaos Xuníos-Méxicu|la guerra mexicanu-estauxunidense]], la frontera ente dambos países #mover escontra'l sur y les tierres familiares pasaron a tar asitiaes en territoriu de los [[Estaos Xuníos d'América]], saliendo airosa de l'arribación de colonos [[Anglosaxones|anglosaxones]] nes acabadures de dicha guerra y la [[Guerra de Secesión|Guerra Civil]]. N'ochobre del 2009, publicóse qu'Eva foi a visitar el pueblu de Longoria n'Asturies (España). El pequeñu pueblu tien solo 60 habitantes, con una edá promediu de 70 años, distribuyíos en 24 cases. Créese qu'unu de los antepasaos de l'actriz dexó'l pueblu camín de Méxicu.<ref>b., h. (29 d'ochobre de 2009). [http://www.typicallyspanish.com/spain-archive/oddities/Eva_Longoria_to_visit_her_Spanish_roots.shtml «Eva Longoria to visit her Spanish roots»]. ''Typically Spanish''. Consultáu'l 3 de febreru de 2011.{{cita publicación |url=http://www.typicallyspanish.com/spain-archive/oddities/Eva_Longoria_to_visit_her_Spanish_roots.shtml|títulu=Eva Longoria to visit her Spanish roots|apellíu=b.|nome=h.|fecha=29 d'ochobre de 2009|obra=Typically Spanish|fechaaccesu=3 de febreru de 2011}}</ref> Comparando les resultaos xenétiques de les docenes d'invitaos de Gates, na prueba d'ADN d'Eva Longoria, que los sos resultaos aportaron a 70 % [[Europa|européu]], 27 % amerindiu y 3 % [[África|africanu]], y por cuenta de dichos ancestros [[Indíxenes d'América|amerindios]] que son de [[Mongoloide|raza mongoloide]], ta xenéticamente rellacionada col violonchelista francu-estauxunidense Yo-Yo Ma, d'orixe chinu.<ref name="latina">Miller, Gerri (2 de febreru de 2010). [http://www.latina.com/entertainment/celebrity/faces-america-reveals-eva-longoria-parkers-surprising-roots «"Faces of America" Reveals Eva Longoria Parker's Surprising Roots»]. ''[//es.wikipedia.org/wiki/Latina_magazine Latina magazine]'' (Latina Media Ventures LLC). Consultáu'l 3 de xineru de 2011.{{cita publicación |url=http://www.latina.com/entertainment/celebrity/faces-america-reveals-eva-longoria-parkers-surprising-roots|títulu="Faces of America" Reveals Eva Longoria Parker's Surprising Roots|apellíu=Miller|nome=Gerri|fecha=2 de febreru de 2010|obra=[[Latina magazine]]|editorial=Latina Media Ventures LLC|fechaaccesu=3 de xineru de 2011}}</ref> Puesto que les muyeres tienen la información xenética sexual en dos cromosomes X heredaos de #dambos proxenitores, Eva como tal nun heredó'l cromosoma Y de'l so padre pero sí la xenética propia de la so madre allugada nel xenoma mitocondrial, que los sos xenes tresmitir solo de madre a fíos. Según les resultaos Eva pertenez al Haplogrupo A2 faciendo d'ella una descendiente d'una amerindia, específicamente de la etnia maya.<ref>[https://books.google.com/books?id=meYbj1E6Ki8C&pg=PA245&lpg=PA245&dq=eva+longoria+is+mtdna+A2&source=bl&ots=rDifIjWwT8&sig=Y87zinnxrYl1Pzv9TX3i3zApu3M&hl=en&sa=X&ei=CdEeUZPaG8bOiwLk3YBg&ved=0CDoQ6AEwAg#v=onepage&q=eva%20longoria%20is%20mtdna%20A2&f=false «Faces of America: How 12 Extraordinary People Discovered their Pasts»]. ''NYU Press''. 6 de xunetu de 2010.{{cita publicación |url=https://books.google.com/books?id=meYbj1E6Ki8C&pg=PA245&lpg=PA245&dq=eva+longoria+is+mtdna+A2&source=bl&ots=rDifIjWwT8&sig=Y87zinnxrYl1Pzv9TX3i3zApu3M&hl=en&sa=X&ei=CdEeUZPaG8bOiwLk3YBg&ved=0CDoQ6AEwAg#v=onepage&q=eva%20longoria%20is%20mtdna%20A2&f=false|títulu=Faces of America: How 12 Extraordinary People Discovered their Pasts|nome=Henry Louis Gates Jr.|obra=NYU Press|fecha=6 de xunetu de 2010}}</ref> A pesar de les resultaos publicáu por Gates sobre'l so [[Ácidu desoxirribonucleicu|ADN]], na so apaición nel [[talk show]] estauxunidense ''Jimmy Kimmel Live''!, el 1º d'abril de 2010, Longoria dixo ser "75 % [[España|española]] y el restu maya". Cuando Kimmel preguntó-y sobre la mayoría de la xente de Méxicu, ella respondió: "Obviamente, hai un amiestu d'indíxenas y españoles, por cuenta de la conquista, pero yo pensé que yera mayormente mexicana". Cómicamente [[Jimmy Kimmel]] díxo-y lo siguiente: "Espero qu'inda tenga daqué de credibilidá na comunidá llatina una y bones usté agora ye una desconocida".<ref>[https://web.archive.org/web/20100407224943/http://movies.ndtv.com/movie_story.aspx?ID=ENTEN20100137069&keyword=hollywood&subcatg=MOVIESWORLD «Eva Longoria shocked by DNA test»]. ''NDTV Movies'' (NDTV Convergence Limited). 4 d'abril de 2010. Archivado desde [http://movies.ndtv.com/movie_story.aspx?ID=ENTEN20100137069&keyword=hollywood&subcatg=MOVIESWORLD el original] el 7 d'abril de 2010. Consultáu'l 3 de xineru de 2011.{{cita publicación |url=http://movies.ndtv.com/movie_story.aspx?ID=ENTEN20100137069&keyword=hollywood&subcatg=MOVIESWORLD|títulu=Eva Longoria shocked by DNA test|fecha=4 d'abril de 2010|obra=NDTV Movies|editorial=NDTV Convergence Limited|fechaaccesu=3 de xineru de 2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100407224943/http://movies.ndtv.com/movie_story.aspx?ID=ENTEN20100137069&keyword=hollywood&subcatg=MOVIESWORLD|fechaarchivu=7 d'abril de 2010}}</ref><ref>[http://www.youtube.com/watch?v=wo1YkNBq5qo Eva Longoria Parker on Being a Spaniard]</ref><ref>http://www.youtube.com/watch?v=IyIxEiKq9XU</ref> Según l'antiguu sistema de castes colonial, Eva Longoria sería una "harniza", esto ye, que presenta unos 62.5 % de xenética caucásica y unos 37.5 % de la [[mongoloide]], productu del amiestu ente'l so pá, un castizu, y la so ma, una mestiza. == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{NF|1975||Longoria, Eva}} [[Categoría:Actores y actrices de Texas]] [[Categoría:Actores y actrices de televisión d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Texas]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] c5cjvdwlt8n10wb4rvtlo4whjher130 Verónica Forqué 0 131546 3707735 3516187 2022-08-17T09:40:51Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Verónica Forqué Vázquez-Vigo''' {{nym}} foi una [[Actuación|actriz]] [[España|española]], gallardoniada con cuatro [[Premios Goya|Premiu Goya]]. == Biografía == Yera fía del direutor y productor [[José María Forqué]] y de la escritora [[Carmen Vázquez-Vigo]], hermana del direutor [[Álvaro Forqué]] (1953-2014) y nieta del músicu y compositor [[José Vázquez Vigo]]. Estudió [[Teatru|arte dramático]] y empecipió la carrera de [[sicoloxía]], esta postrera nunca concluyida. #Empecipiar nel mundu del cine trabayando en películes del so padre a entamos de los setenta, hasta llegar a convertise nuna actriz de comedia mientres la década de los ochenta, periodu nel que consigue diversos [[Premios Goya]]. Nel branu de 1980 empecipió un romance col tamién actor Joaquín Kremel. El reblincón na carrera cinematográfica de Verónica Forqué producióse cuando [[Pedro Almodóvar]] #convertir na entrañable Cristal de ''¿Qué he hecho yo para merecer esto?'' (1984). A lo llargo de la so carrera trabayó con Fernando Trueba en ''Sé infiel y no mires con quién'' y El añu de les lluces, película pola que llogró un Goya como actriz de repartu. La so amistá con Fernando Colomo #traducir en dos comedies de gran ésitu ''Bajarse al moro'' y ''La vida alegre'', que-y apurrieron #el so primer Goya como actriz protagonista'l mesmu añu que ganó un segundu Goya como actriz de repartu por ''Moros y cristianos'', de Luis García Berlanga. A principios de los noventa empezó la so collaboración con Manuel Gómez Pereira nes comedies ''Mueyu rosa'' o ''¿Por qué lo llaman amor cuando quieren decir sexo?'', collaboración que se repitió en 2005 con ''Reines.'' En 1993 llogró un cuartu Goya pol so papel protagonista en ''Kika'', de [[Pedro Almodóvar]], con quién trabayara enantes en ''¿Qué he hecho yo para merecer esto?'' y ''Matador''. Tamién na televisión ganó gran popularidá, en series como ''Ramón y Cajal'' (1982), ''El xardín de Venus'' (1983), ''Platos rotos'' (1988), Eva y Adán, agencia matrimonial (1990-1991) y ''Pepa y Pepe'' (1995). Nel teatru, destaca'l papel de Carmina na primer representación de la obra de José Sanchis Sinisterra, ¡Ay, Carmela! (1986). Otres obres importantes na so haber son: ''¡Sublime decisión''! (1984), ''Bajarse al moro'' (1985), formando parte tamién de la versión cinematográfica de Fernando Colomo, ''Doña Rosita la soltera'' (2004), ''L'abeya reina'' (2009) y ''Shirley Valentine'' (2011). Como direutora escénica púnxose al frente del montaxe de #obrar ''Adulterios'', de [[Woody Allen]] en 2009. Ente 2014 y 2015 participó na octava temporada de la serie de ficción ''[[La que se avecina]]'', interpretando al personaxe secundariu de Teresa Sáenz de Tejada —alcaldesa—. Tocantes a la so vida personal, en 1981 #casar col direutor de #cine Manuel Iborra, de quien se dixebró en 2014, y tienen una fía de mancomún, María Clara Iborra Forqué. == Cine == {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Película ! Direutor |- | 1972 || ''[[Mi querida señorita]]'' || [[Jaime de Armiñán]] |- | 1974 || ''[[Una pareja... distinta]]''|| [[José María Forqué]] |- | 1975 || ''[[País, S.A.]]'' || [[Forges|Antonio Fraguas 'Forges']] |- |rowspan=2| 1976 || ''[[Madrid, Costa Fleming]]'' || José María Forqué |- | ''[[El segundo poder]]'' || José María Forqué |- |rowspan=2| 1977 || ''[[La guerra de papá]]'' || [[Antonio Mercero]] |- | ''[[La última bandera]]'' || [[Ottokar Runze]] |- |rowspan=2| 1978 || ''[[Las truchas]]'' || [[José Luis García Sánchez]] |- | ''[[Los ojos vendados]]'' || [[Carlos Saura]] |- | 1979 || ''[[Tiempos de constitución]]'' || [[Rafael Gordon]] |- |rowspan=2| 1980 || ''[[El canto de la cigarra]]'' || José María Forqué |- | ''[[El resplandor (película)|El resplandor]]'' ([[Doblaxe]] - [[Shelley Duvall]]) || [[Stanley Kubrick]] |- | 1984 || ''[[¿Qué he hecho yo para merecer esto?]]'' || [[Pedro Almodóvar]] |- | 1985 || ''[[Sé infiel y no mires con quién]]'' || [[Fernando Trueba]] |- | rowspan=2| 1986 || ''[[Matador (1986)|Matador]]'' || Pedro Almodóvar |- | ''[[El año de las luces]]'' || Fernando Trueba |- | rowspan=2| 1987 || ''[[La vida alegre]]'' || [[Fernando Colomo]] |- | ''[[Moros y cristianos (película)|Moros y cristianos]]'' || [[Luis García Berlanga]] |- | 1989 || ''[[Bajarse al moro (película)|Bajarse al moro]]''|| Fernando Colomo |- | 1990 || ''[[Don Juan, mi querido fantasma]]'' || Antonio Mercero |- | 1991 || ''[[Salsa rosa (película)|Salsa rosa]]''|| [[Manuel Gómez Pereira]] |- | 1992 || ''[[Orquesta Club Virginia]]'' || [[Manuel Iborra]] |- | rowspan=3| 1993 || ''[[Kika]]'' || Pedro Almodóvar |- | ''[[Amor propio (película)|Amor propio]]''|| [[Mario Camus]] |- | ''[[¿Por qué lo llaman amor cuando quieren decir sexo?]]'' || Manuel Gómez Pereira |- | 1994 || ''[[Siete mil días juntos]]'' || [[Fernando Fernán Gómez]] |- | 1995 || ''[[¿De qué se ríen las mujeres?]]'' || [[Joaquín Oristrell]] |- | 1997 || ''[[El tiempo de la felicidad]]'' || Manuel Iborra |- | 1999 || ''[[Pepe Guindo]]'' || Manuel Iborra |- | rowspan=3| 2001 || ''[[Clara y Elena]]'' || Manuel Iborra |- | ''[[I Love You Baby]]'' || [[Alfonso Albacete (director)|Alfonso Albacete]] y [[David Menkes]] |- | ''[[Sin vergüenza (película)|Sin vergüenza]]'' || Joaquín Oristrell |- | 2005 || ''[[Reinas (película)|Reinas]]'' || Manuel Gómez Pereira |- | 2006 || ''[[La dama boba (película)|La dama boba]]'' || Manuel Iborra |- | 2008 || ''[[Enloquecidas]]'' || [[Juan Luis Iborra]] |- | 2012 || ''[[Ali (película de 2012)|Ali]]'' || [[Paco R. Baños]] |- | 2016 || ''[[Tenemos que hablar (película)|Tenemos que hablar]]'' || David Serrano |- | 2018 || ''[[Hacerse mayor y otros problemas]]''|| [[Clara Martínez Lázaro]] |- | 2019 || ''[[Remember me (película)|Remember me]]'' || [[Martín Rosete]] |- | 2020 || ''[[Salir del ropero]]'' || [[Ángeles Reiné]] |- | rowspan="2" | 2021 || ''[[A mil kilómetros de la Navidad]]''|| [[Álvaro Fernández Armero]] |- | ''[[Espejo, espejo]]'' || [[Marc Crehuet]] |} == Teatru == ;Actriz {|{{tablaguapa}} border="1" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Añu || Obra de teatru |- | 1975 || ''[[Divinas palabras]]'' |- | 1978 || ''[[El zoo de cristal]]'' |- | rowspan=2| 1980 || ''María, la mosca'' |- | ''[[Casa con dos puertas mala es de guardar]]'' |- | 1982 || ''Agnus Dei'' |- | 1984 || ''[[Sublime decisión]]'' |- | 1985 || ''[[Bajarse al moro (obra de teatro)|Bajarse al moro]]'' |- | 1987 || ''[[¡Ay, Carmela! (obra)|¡Ay, Carmela!]]'' * |- | 1997 || ''Las sillas'' |- | 2003 || ''[[El sueño de una noche de verano]]'' |- | 2004 || ''[[Doña Rosita la soltera]]'' |- | 2006 || ''¡Ay, Carmela!'' |- | 2009 || ''La abeja reina'' |- | 2011 || ''Shirley Valentine'' |- | 2014 || ''Así es, si así fue'' |- | 2015 || ''Buena Gente'' |- | 2016 || ''Los hilos de vulcano'' |- | 2016 || ''La respiración'' |- | 2018 || ''Los cuerpos perdidos'' |- | 2019 || ''El último rinoceronte blanco'' |- | 2019 || ''Las cosas que sé que son de verdad'' |} (*) [[Festival Iberoamericanu de Teatru de Bogotá]]. ;Direutora {|{{tablaguapa}} border="1" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Añu || Obra de teatru |- | 2000 || ''The Seven Year Itch'' |- | 2008 || ''[[Adulterios]]'' |- | 2020 || ''Españolas, Franco ha muerto'' |} == Televisión == {|{{tablaguapa}} border="1" |- bgcolor="#CCCCC" ! Añu || Serie/Telefilme/Especial || Cadena || Papel || Episodios |- | rowspan=2| 1974 || ''[[Juan y Manuela]]'' || rowspan="20" | [[La 1]] || || 1 episodiu |- | ''[[Silencio, estrenamos]]'' || La Meritoria || 5 episodios |- | 1977 - 1978 ||''[[Novela (TVE)|Novela]]'' || Isla || 6 episodios |- | 1978 || ''[[Curro Jiménez]]'' || Nieves || 1 episodiu |- | 1979 - 1982 ||''[[Estudio 1]]'' || Dellos personaxes || 4 episodios |- | 1980 || ''[[El español y los siete pecados capitales]]'' || || 4 episodios |- | 1982 || ''[[Ramón y Cajal (serie de televisión)|Ramón y Cajal]]'' || Silveira Fañanás García || 9 episodios |- | rowspan=3| 1983 || ''[[El jardín de Venus (serie de TV)|El jardín de Venus]]'' || Fiammetta || 5 episodios |- | ''[[Un encargo original]]'' || || 1 episodiu |- | ''[[Nunca es tarde (serie de televisión)|Nunca es tarde]]'' || Pilar || 4 episodios |- | 1985 || ''[[Goya (serie de TV)|Goya]]'' || Condesa de Chinchón || 1 episodiu |- | 1985 - 1986 ||''[[Platos rotos]]'' || Loli || 13 episodios |- | rowspan=2 |1987 || ''[[Sublime decisión]]'' || Florita || Película pa televisión |- | ''[[Bajarse al moro (obra de teatru)|Bajarse al moro]]'' || Chusa || Película pa televisión |- | 1990 - 1991 ||''[[Eva y Adán, agencia matrimonial]]'' || Eva Salvador || 20 episodios |- | 1991 || ''[[Las chicas de hoy en día]]'' || Ella misma || 1 episodiu |- | 1994 || [[La mujer de tu vida|''La mujer de tu vida: La mujer vacía'']] || Pino || 1 episodiu |- | 1995 || ''[[Pepa y Pepe]]'' || Pepa || 34 episodios |- | 2000 || ''[[¡Ay, Carmela! (obra)|¡Ay, Carmela!]]'' || Carmela || 1 episodiu |- |rowspan=2| 2003 || ''[[La vida de Rita]]'' || Rita || 5 episodios |- | ''[[El club de la comedia (España)|El club de la comedia]]'' || [[La 2]] || Invitada || 1 programa |- | 2004 || [[El inquilino (serie de televisión)|''El inquilino'']] || [[Antena 3]] || Taxista || 1 episodiu |- | rowspan=2| 2011 || ''[[Hospital Central (serie de televisión)|Hospital Central]] || [[Telecinco]] || Amalia Vilches || 1 episodiu |- | ''[[Dues dones divines]] || [[TV3 (Cataluña)|TV3]] || Piluca || 12 episodios |- | 2014 - 2015||''[[La que se avecina]]'' ||[[Telecinco]]|| Mª Teresa Sáenz de Tejada || 7 episodios |- | 2016 || ''[[El hombre de tu vida (España)|El hombre de tu vida]]'' || [[La 1]] | Pilar || 2 episodios |- | 2017 || ''[[El fin de la comedia]]'' || [[Comedy Central (España)|Comedy Central]] || Ella misma || 1 episodiu |- | 2018 - 2019 ||''[[Capítulo 0]]'' || [[0 (canal de televisión)|#0]] || Varios personajes || 2 episodios |- | 2019 || ''[[Días de Navidad]]'' || [[Netflix]] || Adela || 1 episodiu |- | rowspan="2" | 2020 || ''[[Amar es para siempre]]'' || [[Antena 3]] || Amparo Sáez de Abascal || 4 episodios |- | ''[[Señoras del (h)AMPA]]'' || [[Prime Video]] / [[Telecinco]] || Cándida Murillo || 1 episodiu |- | 2021 || ''[[MasterChef Celebrity España|MasterChef Celebrity]]'' || [[La 1]] || Concursante || 10 programas (abandonó) |- | 2022 || ''Pobre diablo'' || [[HBO España| HBO Max España]] || Rose (voz) || ¿? episodios |- |} == Premios y candidatures == ; [[Premios Goya]] {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Película ! Resultancia |- | 1986 | Meyor interpretación femenina de repartu | ''El año de las luces'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | rowspan="2" | 1987 | Meyor interpretación femenina protagonista | ''La vida alegre'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | Meyor interpretación femenina de repartu | ''Moros y cristianos'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | 1989 | Meyor interpretación femenina protagonista | ''Bajarse al moro'' | style="background: #ffdddd" | Candidata |- | 1993 | Meyor interpretación femenina protagonista | ''Kika'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |} ; Fotogrames de Plata {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Película/Serie/Montaxe ! Resultancia |- | 1983 | Meyor intérprete de televisión | ''El xardín de Venus'' | style="background: #ffdddd" | Candidata |- | rowspan="2" | 1985 | Meyor intérprete de televisión | ''Platos rotos'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | Meyor intérprete de teatru | ''Bajarse al moro<br /> <br /> '' Sublime decisión! | style="background: #ffdddd" | Candidata |- | 1989 | Meyor actriz de cine | ''Baxase al<br /> <br /> '' moroEl baille del coríu | style="background: #ffdddd" | Candidata |- | 1990 | Meyor actriz de televisión | Eva y Adán, agencia matrimonial | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | 1993 | Meyor actriz de cine | Kika¿Por qué lo llaman amor cuando quieren decir sexo?''<br /> <br /> '' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | 1995 | Meyor actriz de televisión | ''Pepa y Pepe'' | style="background: #ffdddd" | Candidata |} ; Premios TP d'Oru {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Serie ! Resultancia |- | 1990 | Meyor actriz de televisión | Eva y Adán, agencia matrimonial | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | 1995 | Meyor actriz de televisión | ''Pepa y Pepe'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |} ; Premios de la Unión d'Actores {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Película/Serie ! Resultancia |- | 1993 | Meyor interpretación protagonista de cine | ''Kika'' | style="background: #ffdddd" | Candidata |- | 1995 | Meyor interpretación protagonista de televisión | ''Pepa y Pepe'' | style="background: #ffdddd" | Candidata |} ; Premios Sant Jordi de Cine {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Película ! Resultancia |- | 1987 | Meyor actriz española | ''La vida alegre'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | 2004 | colspan="2" | Premiu Especial de la Crítica | style="background: #ddffdd" | Ganadora |} {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Película ! Resultancia |- | 1986 | Meyor actriz de repartu | ''¿Qué he hecho yo para merecer esto?'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |} ; Festival de Málaga de Cine Español {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Película ! Resultancia |- | 2001 | Biznaga de Plata a la Meyor actriz | ''Ensin vergüenza'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | 2005 | colspan="2" | #Premiu Málaga | style="background: #ddffdd" | Ganadora |} ; Festival Internacional de Cine de Valladolid {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Película ! Resultancia |- | 2014 | colspan="2" | Espiga d'Honor | style="background: #ddffdd" |Ganadora |} ; Festival Internacional de Cine de Comedia de Peñíscola {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Película ! Resultancia |- | 1993 | Meyor actriz | ''¿Por qué lo llaman amor cuando quieren decir sexo?'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{IMDb nome|0286579}} {{NF|1955|2021|Forque, Veronica}} [[Categoría:Actores y actrices de la Comunidá de Madrid]] [[Categoría:Persones de Madrid]] 2a6eaipmwz2s38x7f3rj5rahkejx0t0 3707736 3707735 2022-08-17T09:41:18Z YoaR 37624 Esfacer la revisión 3707735 de [[Special:Contributions/XabatuBot|XabatuBot]] ([[User talk:XabatuBot|alderique]]) wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Verónica Forqué Vázquez-Vigo''' {{nym}} foi una [[Actuación|actriz]] [[España|española]], gallardoniada con cuatro [[Premios Goya|Premiu Goya]]. == Biografía == Yera fía del direutor y productor [[José María Forqué]] y de la escritora [[Carmen Vázquez-Vigo]], hermana del direutor [[Álvaro Forqué]] (1953-2014) y nieta del músicu y compositor [[José Vázquez Vigo]]. Estudió [[Teatru|arte dramático]] y empecipió la carrera de [[sicoloxía]], esta postrera nunca concluyida. #Empecipiar nel mundu del cine trabayando en películes del so padre a entamos de los setenta, hasta llegar a convertise nuna actriz de comedia mientres la década de los ochenta, periodu nel que consigue diversos [[Premios Goya]]. Nel branu de 1980 empecipió un romance col tamién actor Joaquín Kremel. El reblincón na carrera cinematográfica de Verónica Forqué producióse cuando [[Pedro Almodóvar]] #convertir na entrañable Cristal de ''¿Qué he hecho yo para merecer esto?'' (1984). A lo llargo de la so carrera trabayó con Fernando Trueba en ''Sé infiel y no mires con quién'' y El añu de les lluces, película pola que llogró un Goya como actriz de repartu. La so amistá con Fernando Colomo #traducir en dos comedies de gran ésitu ''Bajarse al moro'' y ''La vida alegre'', que-y apurrieron #el so primer Goya como actriz protagonista'l mesmu añu que ganó un segundu Goya como actriz de repartu por ''Moros y cristianos'', de Luis García Berlanga. A principios de los noventa empezó la so collaboración con Manuel Gómez Pereira nes comedies ''Mueyu rosa'' o ''¿Por qué lo llaman amor cuando quieren decir sexo?'', collaboración que se repitió en 2005 con ''Reines.'' En 1993 llogró un cuartu Goya pol so papel protagonista en ''Kika'', de [[Pedro Almodóvar]], con quién trabayara enantes en ''¿Qué he hecho yo para merecer esto?'' y ''Matador''. Tamién na televisión ganó gran popularidá, en series como ''Ramón y Cajal'' (1982), ''El xardín de Venus'' (1983), ''Platos rotos'' (1988), Eva y Adán, agencia matrimonial (1990-1991) y ''Pepa y Pepe'' (1995). Nel teatru, destaca'l papel de Carmina na primer representación de la obra de José Sanchis Sinisterra, ¡Ay, Carmela! (1986). Otres obres importantes na so haber son: ''¡Sublime decisión''! (1984), ''Bajarse al moro'' (1985), formando parte tamién de la versión cinematográfica de Fernando Colomo, ''Doña Rosita la soltera'' (2004), ''L'abeya reina'' (2009) y ''Shirley Valentine'' (2011). Como direutora escénica púnxose al frente del montaxe de #obrar ''Adulterios'', de [[Woody Allen]] en 2009. Ente 2014 y 2015 participó na octava temporada de la serie de ficción ''[[La que se avecina]]'', interpretando al personaxe secundariu de Teresa Sáenz de Tejada —alcaldesa—. Tocantes a la so vida personal, en 1981 #casar col direutor de #cine Manuel Iborra, de quien se dixebró en 2014, y tienen una fía de mancomún, María Clara Iborra Forqué. == Cine == {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Película ! Direutor |- | 1972 || ''[[Mi querida señorita]]'' || [[Jaime de Armiñán]] |- | 1974 || ''[[Una pareja... distinta]]''|| [[José María Forqué]] |- | 1975 || ''[[País, S.A.]]'' || [[Forges|Antonio Fraguas 'Forges']] |- |rowspan=2| 1976 || ''[[Madrid, Costa Fleming]]'' || José María Forqué |- | ''[[El segundo poder]]'' || José María Forqué |- |rowspan=2| 1977 || ''[[La guerra de papá]]'' || [[Antonio Mercero]] |- | ''[[La última bandera]]'' || [[Ottokar Runze]] |- |rowspan=2| 1978 || ''[[Las truchas]]'' || [[José Luis García Sánchez]] |- | ''[[Los ojos vendados]]'' || [[Carlos Saura]] |- | 1979 || ''[[Tiempos de constitución]]'' || [[Rafael Gordon]] |- |rowspan=2| 1980 || ''[[El canto de la cigarra]]'' || José María Forqué |- | ''[[El resplandor (película)|El resplandor]]'' ([[Doblaxe]] - [[Shelley Duvall]]) || [[Stanley Kubrick]] |- | 1984 || ''[[¿Qué he hecho yo para merecer esto?]]'' || [[Pedro Almodóvar]] |- | 1985 || ''[[Sé infiel y no mires con quién]]'' || [[Fernando Trueba]] |- | rowspan=2| 1986 || ''[[Matador (1986)|Matador]]'' || Pedro Almodóvar |- | ''[[El año de las luces]]'' || Fernando Trueba |- | rowspan=2| 1987 || ''[[La vida alegre]]'' || [[Fernando Colomo]] |- | ''[[Moros y cristianos (película)|Moros y cristianos]]'' || [[Luis García Berlanga]] |- | 1989 || ''[[Bajarse al moro (película)|Bajarse al moro]]''|| Fernando Colomo |- | 1990 || ''[[Don Juan, mi querido fantasma]]'' || Antonio Mercero |- | 1991 || ''[[Salsa rosa (película)|Salsa rosa]]''|| [[Manuel Gómez Pereira]] |- | 1992 || ''[[Orquesta Club Virginia]]'' || [[Manuel Iborra]] |- | rowspan=3| 1993 || ''[[Kika]]'' || Pedro Almodóvar |- | ''[[Amor propio (película)|Amor propio]]''|| [[Mario Camus]] |- | ''[[¿Por qué lo llaman amor cuando quieren decir sexo?]]'' || Manuel Gómez Pereira |- | 1994 || ''[[Siete mil días juntos]]'' || [[Fernando Fernán Gómez]] |- | 1995 || ''[[¿De qué se ríen las mujeres?]]'' || [[Joaquín Oristrell]] |- | 1997 || ''[[El tiempo de la felicidad]]'' || Manuel Iborra |- | 1999 || ''[[Pepe Guindo]]'' || Manuel Iborra |- | rowspan=3| 2001 || ''[[Clara y Elena]]'' || Manuel Iborra |- | ''[[I Love You Baby]]'' || [[Alfonso Albacete (director)|Alfonso Albacete]] y [[David Menkes]] |- | ''[[Sin vergüenza (película)|Sin vergüenza]]'' || Joaquín Oristrell |- | 2005 || ''[[Reinas (película)|Reinas]]'' || Manuel Gómez Pereira |- | 2006 || ''[[La dama boba (película)|La dama boba]]'' || Manuel Iborra |- | 2008 || ''[[Enloquecidas]]'' || [[Juan Luis Iborra]] |- | 2012 || ''[[Ali (película de 2012)|Ali]]'' || [[Paco R. Baños]] |- | 2016 || ''[[Tenemos que hablar (película)|Tenemos que hablar]]'' || David Serrano |- | 2018 || ''[[Hacerse mayor y otros problemas]]''|| [[Clara Martínez Lázaro]] |- | 2019 || ''[[Remember me (película)|Remember me]]'' || [[Martín Rosete]] |- | 2020 || ''[[Salir del ropero]]'' || [[Ángeles Reiné]] |- | rowspan="2" | 2021 || ''[[A mil kilómetros de la Navidad]]''|| [[Álvaro Fernández Armero]] |- | ''[[Espejo, espejo]]'' || [[Marc Crehuet]] |} == Teatru == ;Actriz {|class="wikitable" border="1" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Añu || Obra de teatru |- | 1975 || ''[[Divinas palabras]]'' |- | 1978 || ''[[El zoo de cristal]]'' |- | rowspan=2| 1980 || ''María, la mosca'' |- | ''[[Casa con dos puertas mala es de guardar]]'' |- | 1982 || ''Agnus Dei'' |- | 1984 || ''[[Sublime decisión]]'' |- | 1985 || ''[[Bajarse al moro (obra de teatro)|Bajarse al moro]]'' |- | 1987 || ''[[¡Ay, Carmela! (obra)|¡Ay, Carmela!]]'' * |- | 1997 || ''Las sillas'' |- | 2003 || ''[[El sueño de una noche de verano]]'' |- | 2004 || ''[[Doña Rosita la soltera]]'' |- | 2006 || ''¡Ay, Carmela!'' |- | 2009 || ''La abeja reina'' |- | 2011 || ''Shirley Valentine'' |- | 2014 || ''Así es, si así fue'' |- | 2015 || ''Buena Gente'' |- | 2016 || ''Los hilos de vulcano'' |- | 2016 || ''La respiración'' |- | 2018 || ''Los cuerpos perdidos'' |- | 2019 || ''El último rinoceronte blanco'' |- | 2019 || ''Las cosas que sé que son de verdad'' |} (*) [[Festival Iberoamericanu de Teatru de Bogotá]]. ;Direutora {|class="wikitable" border="1" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Añu || Obra de teatru |- | 2000 || ''La tentación vive arriba'' |- | 2008 || ''[[Adulterios]]'' |- | 2020 || ''Españolas, Franco ha muerto'' |} == Televisión == {|class="wikitable" border="1" |- bgcolor="#CCCCC" ! Añu || Serie/Telefilme/Especial || Cadena || Papel || Episodios |- | rowspan=2| 1974 || ''[[Juan y Manuela]]'' || rowspan="20" | [[La 1]] || || 1 episodiu |- | ''[[Silencio, estrenamos]]'' || La Meritoria || 5 episodios |- | 1977 - 1978 ||''[[Novela (TVE)|Novela]]'' || Isla || 6 episodios |- | 1978 || ''[[Curro Jiménez]]'' || Nieves || 1 episodiu |- | 1979 - 1982 ||''[[Estudio 1]]'' || Dellos personaxes || 4 episodios |- | 1980 || ''[[El español y los siete pecados capitales]]'' || || 4 episodios |- | 1982 || ''[[Ramón y Cajal (serie de televisión)|Ramón y Cajal]]'' || Silveira Fañanás García || 9 episodios |- | rowspan=3| 1983 || ''[[El jardín de Venus (serie de TV)|El jardín de Venus]]'' || Fiammetta || 5 episodios |- | ''[[Un encargo original]]'' || || 1 episodiu |- | ''[[Nunca es tarde (serie de televisión)|Nunca es tarde]]'' || Pilar || 4 episodios |- | 1985 || ''[[Goya (serie de TV)|Goya]]'' || Condesa de Chinchón || 1 episodiu |- | 1985 - 1986 ||''[[Platos rotos]]'' || Loli || 13 episodios |- | rowspan=2 |1987 || ''[[Sublime decisión]]'' || Florita || Película pa televisión |- | ''[[Bajarse al moro (obra de teatru)|Bajarse al moro]]'' || Chusa || Película pa televisión |- | 1990 - 1991 ||''[[Eva y Adán, agencia matrimonial]]'' || Eva Salvador || 20 episodios |- | 1991 || ''[[Las chicas de hoy en día]]'' || Ella misma || 1 episodiu |- | 1994 || [[La mujer de tu vida|''La mujer de tu vida: La mujer vacía'']] || Pino || 1 episodiu |- | 1995 || ''[[Pepa y Pepe]]'' || Pepa || 34 episodios |- | 2000 || ''[[¡Ay, Carmela! (obra)|¡Ay, Carmela!]]'' || Carmela || 1 episodiu |- |rowspan=2| 2003 || ''[[La vida de Rita]]'' || Rita || 5 episodios |- | ''[[El club de la comedia (España)|El club de la comedia]]'' || [[La 2]] || Invitada || 1 programa |- | 2004 || [[El inquilino (serie de televisión)|''El inquilino'']] || [[Antena 3]] || Taxista || 1 episodiu |- | rowspan=2| 2011 || ''[[Hospital Central (serie de televisión)|Hospital Central]] || [[Telecinco]] || Amalia Vilches || 1 episodiu |- | ''[[Dues dones divines]] || [[TV3 (Cataluña)|TV3]] || Piluca || 12 episodios |- | 2014 - 2015||''[[La que se avecina]]'' ||[[Telecinco]]|| Mª Teresa Sáenz de Tejada || 7 episodios |- | 2016 || ''[[El hombre de tu vida (España)|El hombre de tu vida]]'' || [[La 1]] | Pilar || 2 episodios |- | 2017 || ''[[El fin de la comedia]]'' || [[Comedy Central (España)|Comedy Central]] || Ella misma || 1 episodiu |- | 2018 - 2019 ||''[[Capítulo 0]]'' || [[0 (canal de televisión)|#0]] || Varios personajes || 2 episodios |- | 2019 || ''[[Días de Navidad]]'' || [[Netflix]] || Adela || 1 episodiu |- | rowspan="2" | 2020 || ''[[Amar es para siempre]]'' || [[Antena 3]] || Amparo Sáez de Abascal || 4 episodios |- | ''[[Señoras del (h)AMPA]]'' || [[Prime Video]] / [[Telecinco]] || Cándida Murillo || 1 episodiu |- | 2021 || ''[[MasterChef Celebrity España|MasterChef Celebrity]]'' || [[La 1]] || Concursante || 10 programas (abandonó) |- | 2022 || ''Pobre diablo'' || [[HBO España| HBO Max España]] || Rose (voz) || ¿? episodios |- |} == Premios y candidatures == ; [[Premios Goya]] {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Película ! Resultancia |- | 1986 | Meyor interpretación femenina de repartu | ''El año de las luces'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | rowspan="2" | 1987 | Meyor interpretación femenina protagonista | ''La vida alegre'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | Meyor interpretación femenina de repartu | ''Moros y cristianos'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | 1989 | Meyor interpretación femenina protagonista | ''Bajarse al moro'' | style="background: #ffdddd" | Candidata |- | 1993 | Meyor interpretación femenina protagonista | ''Kika'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |} ; Fotogrames de Plata {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Película/Serie/Montaxe ! Resultancia |- | 1983 | Meyor intérprete de televisión | ''El xardín de Venus'' | style="background: #ffdddd" | Candidata |- | rowspan="2" | 1985 | Meyor intérprete de televisión | ''Platos rotos'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | Meyor intérprete de teatru | ''Bajarse al moro<br /> <br /> '' Sublime decisión! | style="background: #ffdddd" | Candidata |- | 1989 | Meyor actriz de cine | ''Baxase al<br /> <br /> '' moroEl baille del coríu | style="background: #ffdddd" | Candidata |- | 1990 | Meyor actriz de televisión | Eva y Adán, agencia matrimonial | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | 1993 | Meyor actriz de cine | Kika¿Por qué lo llaman amor cuando quieren decir sexo?''<br /> <br /> '' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | 1995 | Meyor actriz de televisión | ''Pepa y Pepe'' | style="background: #ffdddd" | Candidata |} ; Premios TP d'Oru {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Serie ! Resultancia |- | 1990 | Meyor actriz de televisión | Eva y Adán, agencia matrimonial | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | 1995 | Meyor actriz de televisión | ''Pepa y Pepe'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |} ; Premios de la Unión d'Actores {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Película/Serie ! Resultancia |- | 1993 | Meyor interpretación protagonista de cine | ''Kika'' | style="background: #ffdddd" | Candidata |- | 1995 | Meyor interpretación protagonista de televisión | ''Pepa y Pepe'' | style="background: #ffdddd" | Candidata |} ; Premios Sant Jordi de Cine {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Película ! Resultancia |- | 1987 | Meyor actriz española | ''La vida alegre'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | 2004 | colspan="2" | Premiu Especial de la Crítica | style="background: #ddffdd" | Ganadora |} {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Película ! Resultancia |- | 1986 | Meyor actriz de repartu | ''¿Qué he hecho yo para merecer esto?'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |} ; Festival de Málaga de Cine Español {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Película ! Resultancia |- | 2001 | Biznaga de Plata a la Meyor actriz | ''Ensin vergüenza'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |- | 2005 | colspan="2" | #Premiu Málaga | style="background: #ddffdd" | Ganadora |} ; Festival Internacional de Cine de Valladolid {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Película ! Resultancia |- | 2014 | colspan="2" | Espiga d'Honor | style="background: #ddffdd" |Ganadora |} ; Festival Internacional de Cine de Comedia de Peñíscola {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! Añu ! Categoría ! Película ! Resultancia |- | 1993 | Meyor actriz | ''¿Por qué lo llaman amor cuando quieren decir sexo?'' | style="background: #ddffdd" | Ganadora |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{IMDb nome|0286579}} {{NF|1955|2021|Forque, Veronica}} [[Categoría:Actores y actrices de la Comunidá de Madrid]] [[Categoría:Persones de Madrid]] k3l39k7ag2r97ftvc2oa0h8x4f6ahgo Irene Gutiérrez Caba 0 131547 3707726 3624723 2022-08-17T09:37:43Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{Persona}} '''Irene Gutiérrez Caba''' {{nym}} foi una [[actriz]] [[España|española]]. == Biografía == Fía de los actores Emilio Gutiérrez ya Irene Caba Alba, sobrina de l'actriz Julia Caba Alba, nieta de l'actriz Irene Alba, sobrina-nieta de Leocadia Alba y bisnieta del actor Pascual Alba, siguió la tradición familiar na escena al igual que los sos hermanos Julia Gutiérrez Caba y Emilio Gutiérrez Caba. Casóse'l 9 d'agostu de 1956 en Madrid col actor Gregorio Alonso, que foi'l so mánager.<ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1995/07/06/085.html|fecha=6 de xunetu de 1995|editor=[[Diariu ABC]] |títulu=Muere la actriz Irene Gutiérrez Caba, gran dama de la escena española |fechaaccesu=25 de xunu de 2015}}</ref><ref>{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/07/06/cultura/804981603_850215.html|fecha=6 de xunetu de 1995|editor=[[Diario El País]] |títulu=Muere Irene Gutiérrez Caba, una de las grandes actrices españolas |fechaaccesu=25 de xunu de 2015}}</ref> El so fíu ye'l [[Productor de cine|productor cinematográficu]] José Luis Escolar, la so nuera'l script Lourdes Navarro y la so nieta l'actriz Irene Escolar. Finó de cáncer de fégadu, en permaneciendo dellos díes n'estáu de coma, el 4 de xunetu de 1995. == Teatru == El so debú teatral tien llugar en [[1945]] cola obra ''Vistida de'' tul. En trabayando con Isabel Garcés, en [[1951]] ingresa na Compañía de Catalina Bárcena, participando na repartu de ''Primavera na seronda.'' En [[1958]] ingresó na Compañía de Guadalupe Muñoz Sampedro y en [[1960]] na de [[María Fernanda D'Ocón]]. En [[1963]] interpreta, como primer actriz, les obres ''Los derechos del home'' d'Alfonso Paso, ''Los separaos'' y ''El caballeru de milagru.'' En [[1968]] llegaría a formar la so propia Compañía.<ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/blanco.y.negro/1960/03/26/057.html|fecha=26 de marzu de 1960|editor=Diario ABC. Blanco y Negro |títulu=Un siglo de teatro en una sola familia de actores |fechaaccesu=25 de xunu de 2015}}</ref><ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/blanco.y.negro/1974/06/22/074.html|fecha=22 de xunu de 1974|editor=[[Diariu ABC]]. Blanco y Negro |títulu=Cuatro generaciones de actores: los Caba Alba |fechaaccesu=26 de xunu de 2015}}</ref> === Obres teatrales interpretaes === * ''Diariu íntimu de la tía Anxélica'' (1946), de José María Pemán * ''Retorcimiento'' (1948), de Tonu * ''Cantar de trubiecu'' (1948), de Gregorio Martínez Sierra. * Cincuenta años de felicidá (1949), de Marcel Achard. * ''Ma'' (1950), de Gregorio Martínez Sierra. * ''La condesa de la banda'' (1950), de Manuel Ferre * ''Mariquilla Terremotu'' (1950), de los Hermanos Álvarez Quintero * ''Milagru na Plaza del Progresu'' (1953), de Joaquín Calvo Sotelo, cola so madre y la so hermana. * ''La ratonera'' (1954), d'[[Agatha Christie]];<ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1954/11/13/031.html|fecha=13 de payares de 1954|editor=[[Diariu ABC]] |títulu=En el Infanta Isabel se estrenó "La ratonera", de Agatha Christie |fechaaccesu=16 de payares de 2011}}</ref> * ''¡Sublime decisión''! (1955), de [[Miguel Mihura]] * ''La canasta'' (1955), de [[Miguel Mihura]]. * ''Witness for the Prosecution'' (1956) de Agatha Christie * ''Un tronu pa Cristi'' (1956), de José López Rubio. * ''Maribel y l'estraña familia'' (1959), de [[Miguel Mihura]]. * ''El sistema Ribadier'' (1960), de Georges Feydeau. * ''Aurelia y los sos homes'' (1961), d'Alfonso Paso<ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.lavanguardia.com/preview/1961/09/16/pagina-24/32698269/pdf.html|fecha=16 de setiembre de 1961|editor=[[La Vanguardia]] |títulu=Estreno de la comedia "Aurelia y sus hombres", de Alfonso Paso |fechaaccesu=3 de mayu de 2011}}</ref> * ''De secute una'' nueche... (1964), d'Alfonso Paso. * ''El sobeyosu español o Caballero de milagru'' (1964), de [[Lope de Vega]].<ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1964/03/31/087.html|fecha=31 de marzu de 1964|editor=[[Diariu ABC]] |títulu=Español: "El arrogante español o Caballero de milagro", de Lope de Vega}}</ref> * ''Los comuñeros'' (1974), d'Ana Diosdado.<ref>{{cita web |url=https://books.google.es/books?id=Fv0ulEFHZgEC&dq=%22los+comuneros%22+and+%22ana+diosdado%22&source=gbs_navlinks_s|fecha=2003|editor=Miguel Medina Vicario, Editorial Fundamentos |títulu=Venticinco años de teatro español, 1973-2000 |fechaaccesu=20 de mayu de 2011}}</ref> * ''Nueches de San Juan'' (1965), de Ricardo López Aranda. * Mala grana (1966).''<ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1966/12/02/099.html|fecha=2 d'avientu de 1966|editor=[[Diariu ABC]] |títulu=''Mala semilla'' en el Teatro valle-Inclán |fechaaccesu=25 d'ochobre de 2011}}</ref>'' * ''El bañu de les ninfes'' (1966), de Joaquín Calvo Sotelo<ref>{{cita web |url=https://books.google.es/books?id=Dr-YDuBDQ1YC&pg=PA49&dq=%22el+ba%C3%B1o+de+las+ninfas%22+and+%22calvo+sotelo%22&hl=es&ei=KerMTom7Doy78gOEsuT_Dw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CDsQ6AEwAg#v=onepage&q=%22el%20ba%C3%B1o%20de%20las%20ninfas%22&f=false|fecha=2004|editor=Víctor García Ruiz y Gregorio Torres Nebrera |títulu=Historia y antología del teatro español de posguerra(1940-1975) |fechaaccesu=23 de payares de 2011}}</ref> * ''La vida nun filo'' (1971), de Edgar Neville. * Adiós, señorita Ruth (1972) de Emlyn Williams * ''El día dempués de la feria'' (1974) de Frank Harvey. * ''Vieyos tiempos'' (1974), de [[Harold Pinter]] * ''Una vegada al añu'' (1975) de Bernard Slade. * ''La señorita de Trevélez'' (1979), de Carlos Arniches. * ''La vieya señorita del paraísu'' (1981), d'Antonio Gala. * ''El campusantu de los páxaros'' (1982), d'Antonio Gala. * ''Señora de'' (1986), de Sebastián Junyent. * ''Abeyes n'avientu'' (1987), de Alan Ayckbourn.<ref>{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/12/11/cultura/566175604_850215.html|fecha=11 d'avientu de 1987|editor=[[Eduardo Haro Tecglen]], ''[[El País]]'' |títulu=Vida doble}}</ref> * ''Lleendes'' (1988) * ''Reflexos con cenices'' (1990), con José Luis López Vázquez. * ''Cena pa dos'' (1991), de Santiago Moncada. * ''Siempres na seronda'' (1993), de Santiago Moncada, cola so hermana Julia y Amparo Baró. == Cine == Les sos incursiones nel cine fueron casi siempres en papeles de calter secundariu, en títulos como La tía Tula (1964), de Miguel Picazo, ''Les verdes praderíes'' (1979), de José Luis Garci o la so destacada interpretación de la tiránica protagonista de ''La'' casa de Bernarda Alba (1987), de [[Federico García Lorca]] afecha por Mario Camus, pola que foi candidata al Premiu Goya a la meyor actriz. == Televisión == Cuenta con una abultadísima carrera en [[Televisión Española|Televisión española]], dende principios de los años sesenta, con papeles memorables nos espacios dramáticos ''Primer fila'', ''Tiempu y hora'' (1965-1967), ''Historias para no dormir'' (1967), ''Sol mesmu techu'' (1970), Sollutos d'España (1974)... Pa ''Estudiu 1'' interpretó, ente otres obres, ''Les bruxes de Salem'' (1965), Macbeth (1966), de [[William Shakespeare]] ─nel papel de lady ''[[Macbeth|Macbeth─]]'', ''La Gavilueta'' (1967), de [[Anton Chekhov|Chejov]], ''Meses separaes'' (1967), de Terence Rattigan, ''La lloca de Chaillot'' (1972), de Jean Giraudoux, ''La visita de la vieya dama'' (1974), de Friedrich Dürrenmatt<ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1974/05/19/076.html|fecha=19 de mayu de 1974|editor=[[Diariu ABC]] |títulu="Vieja Dama" |fechaaccesu=23 de payares de 2011}}</ref> o ''El pelícanu'' (1981), d'[[August Strindberg]]. Foi, amás, el filo conductor de la sátira de Chicho Ibáñez Serrador ''[[Historia de la frivolidad|Historia de la frivolidá]]'' (1967) ya interpretó a la madre de Juan Echanove en ''Vez d'oficiu'' (1986), d'Antonio Mercero. === Trayeutoria en tv === == Premios y candidatures == '''[[Premios Goya]]''' {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! '''Añu''' ! '''Categoría''' ! '''Película''' ! '''Resultáu''' |- |1987 |Meyor interpretación femenina protagonista |''La casa de Bernarda Alba'' |Candidata |} '''Fotogrames de Plata''' {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! '''Añu''' ! '''Categoría''' ! Serie/Montaxe ! '''Resultáu''' |- |'''1966''' |'''Meyor intérprete de televisión''' |'''''Tiempu y hora''''' |'''Ganadora''' |- |1982 |Meyor intérprete de teatru |''El campusantu de los páxaros'' |Candidata |} '''Círculu d'Escritores Cinematográficos''' {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! '''Añu''' ! '''Categoría''' ! '''Película''' ! '''Resultáu''' |- |1974 |Meyor actriz secundaria |''Yo #ver primero'' |'''Ganadora''' |} '''Antena d'Oru''' {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! '''Añu''' ! '''Categoría''' ! '''Programa''' ! '''Resultáu''' |- |1967 |Meyor actriz |''Estudiu 1'' |'''Ganadora''' |} '''TP d'Oru''' {| {{tablaguapa}} border="1" style="margin-bottom: 10px;" ! '''Añu''' ! '''Categoría''' ! '''Serie''' ! '''Resultáu''' |- |1974 |Meyor actriz nacional |''Sollutos d'España'' |'''Ganadora''' |} * Finalista del Premiu Mayte de Teatru (1994) per ''Siempres na seronda'' * Medaya d'Oru al Méritu nes Belles Artes (1994) == Ancestros == <center class="">{{Ahnentafel-compact5|1. '''Irene Gutiérrez Caba'''|2. [[Emilio Gutiérrez Esteban]]|3. [[Irene Caba Alba]]|6=6. [[Irene Alba|Irene Alba Abad]]|7=7. Manuel Caba Martínez|12=12. [[Pascual Alba|Pascual Alba Loring]]|13=13. Irene Abad|style=font-size: 90%; line-height: 110%;|border=1|boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0;|boxstyle_5=background-color: #9fe;|boxstyle_4=background-color: #bfc;|boxstyle_3=background-color: #ffc;|boxstyle_2=background-color: #fb9;|boxstyle_1=background-color: #fcc;}}</center> == Referencies == {{llistaref}} {{NF|1930|1995|Gutierrez Caba, Irene}} [[Categoría:Actores y actrices d'España]] [[Categoría:Persones de la Comunidá de Madrid]] m9mpihkle24l16d8yy0cnlc2fzzzay6 Julia Gutiérrez Caba 0 132995 3707727 3672861 2022-08-17T09:37:46Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Julia Gutiérrez Caba''' ([[Madrid]], [[20 d'ochobre]] de [[1932]]) ye una [[actriz]] [[España|española]]. == Biografía == Nacida nuna familia con gran tradición artística, ye fía de los actores [[Emilio Gutiérrez Esteban|Emilio Gutiérrez]] y [[Irene Caba Alba]], nieta d'[[Irene Alba]], sobrina de [[Julia Caba Alba]] y hermana d'[[Irene Gutiérrez Caba|Irene]] y [[Emilio Gutiérrez Caba]]; ye, amás, tía del productor José Luis Escolar y tida-güela de l'actriz [[Irene Escolar]]. En mayu de 1964 casóse col direutor teatral [[Manuel Collado Álvarez]] (fináu en 2009).<ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/blanco.y.negro/1960/03/26/057.html|títulu=Un sieglu de teatru nuna sola familia d'actores |editor= Diariu ABC. Blanco y Negru |idioma= |fecha= 26 de marzu de 1960|fechaaccesu= 25 de xunu de 2015}}</ref><ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/blanco.y.negro/1974/06/22/074.html|títulu=Cuatro xeneraciones d'actores: los Caba Alba |editor= [[Diariu ABC]]. Blanco y Negru |idioma= |fecha= 22 de xunu de 1974|fechaaccesu= 26 de xunu de 2015}}</ref> Debutó nel teatru en 1951 en ''[[Mariquilla Terremotu]]'', cola Compañía de [[Catalina Bárcena]], d'onde pasó a la d'[[Isabel Garcés]]. N'años socesivos convertir nuna reputada actriz teatral, con obres como ''[[Les entreteníes]]'', ''[[Petra Regalada]]'', de [[Antonio Gala|Gala]] o ''[[El xardín de les zrezales]]'', de [[Chejov]]. En 1970 crea la so propia compañía xunto al so maríu. El so debú cinematográficu producir en 1960, nada menos que de la mano de [[Juan Antonio Bardem]] na película ''A los cinco de la tarde''. El so pasu pol cine tuvo casi siempres marcáu pola interpretación de personaxes de grave tonu dramáticu. En 1977 estremar del cine y nun volvería hasta 20 años dempués con ''[[La herida luminosa (película)|La herida luminosa]]'', de [[José Luis Garci]]. La so siguiente película conxunta, ''[[You're the One (una hestoria d'entós)]]'', repórta-y un ''Premiu Goya'' como meyor actriz de repartu. En televisión debuta a les órdenes de [[Jaime de Armiñán]] y desenvolvió una sólida carrera casi siempres en [[TVE]], anque non tan abuitada en títulos como la de la so hermana Irene. En 1972 protagonizó la serie ''[[Bones nueches, señores]]'', na qu'interpretaba un papel distintu en cada episodiu. Al igual qu'asocedió col cine, tamién tuvo un periodu de más de 20 años en que nun trió un plató de televisión pa centrase na so carrera teatral. El so regresu producir coles series ''[[Los Serrano]]'' (2003-2008) y ''[[Águila Roja]]'' (2011-2012) y "Toi vivu" (2017). == Filmografía parcial == * ''[[A los cinco de la tarde (película de 1961)|A los cinco de la tarde]]'' (1960) * ''[[Usté pue ser l'asesín]]'' (1961) * ''[[Accidente 703]]'' (1962) * ''[[La gran familia]]'' (1963) * ''[[Nunca pasa nada]]'' (1964) * ''[[La familia y unu más]]'' (1965) * ''[[Un millón na basura]]'' (1967) * ''[[Fortunata y Jacinta (película)|Fortunata y Jacinta]]'' (1970) * ''[[Doña Perfecta (película)|Doña Perfecta]]'' (1977) * ''[[La herida luminosa (película)|La herida luminosa]]'' (1997) * ''[[El color de las nubes]]'' (1997) * ''[[You're the One (una hestoria d'entós)]]'' (2000) * ''[[Los güeyos de Julia]]'' (2010) == Televisión == * '''''Día ente día ** ''Crueldá Mental'' (31 de xineru de 1963) ** ''La Solombra'' (27 de marzu de 1963) ** ''Malhumor'' (6 de xunu de 1963) * '''''Rosi y los demás ** ''La Navidá'' (24 d'avientu de 1963) * '''''[[Novela (TVE)|Novela]] ** ''Dómina d'exame'' (1 de xunetu de 1963) ** ''Pasu a nivel'' (8 de febreru de 1965) * '''''[[Primer fila (programa de televisión)|Primer fila]] ** ''[[Y amargaba]]'' (7 de xunu de 1963) ** ''[[La ferida del tiempu]]'' (19 de xunetu de 1963) ** ''[[Sublime decisión]]'' (9 d'ochobre de 1963) ** ''[[Les flores (obra de teatru)|Les flores]]'' (30 d'ochobre de 1963) ** ''[[El landó de seis caballo]]'' (18 d'avientu de 1963) ** ''La bella desconocida'' (26 d'agostu de 1964) ** ''La reina y los insurrectos'' (4 de payares de 1964) ** ''Tea Party'' (24 de marzu de 1965) ** ''Ninotchka'' (25 de mayu de 1965) * '''''[[Ficies]] ** ''El ciguáu'' (4 d'ochobre de 1963) ** ''L'home que trai un pañuelu coloráu'' (7 de febreru de 1964) ** ''Feliz aniversariu'' (3 d'abril de 1964) ** ''El probe señor Tejada'' (7 de mayu de 1964) ** ''Anxelinos al cielu'' (7 de payares de 1964) ** ''Una puerta pa dos'' (14 de payares de 1964) ** ''Hestoria d'una maleta'' (28 de payares de 1964) ** ''¿Cómo ye Billy?'' (21 de marzu de 1965) ** ''Los fíos arreyen enforma'' (19 de xunu de 1965) * '''''La pequeña comedia ** ''El collar'' (12 de marzu de 1966) ** ''El pisu'' (18 de xunu de 1966) * '''''[[Tiempu y hora]] ** ''Partir de cero'' (7 de payares de 1965) ** ''La casualidá'' (27 de marzu de 1966) ** ''La mano na frente'' (9 d'abril de 1966) ** ''Domingo'' (13 de payares de 1966) ** ''Como un espeyu que nun va esistir'' (12 de febreru de 1967) ** ''La cara'' (12 de marzu de 1967) * '''''[[Los dolce cares de Juan]] ** ''Cáncer'' (4 de payares de 1967) * '''''[[Bones nueches, señores]]''''' (1972) * '''''[[Muyeres insólites]] ** ''La reina lloca d'amor'' (15 de marzu de 1977) * '''''[[El señor Villanueva y la so xente]] ** ''Nueche d'invitaos'' (1 de mayu de 1979) * '''''[[Estudiu 1]] ** ''[[La barca ensin pescador]]'' (11 de mayu de 1966) ** ''[[L'oficiu de la señora Warren]]'' (7 de febreru de 1979) ** ''[[Delitu na Isla de les Cabres]]'' (9 de marzu de 1980) * '''''[[Los Serrano]]''''' (2003-2008) * '''''[[Águila colorada]]''''' (2011-2013-2016) * '''''[[Toi vivu]]''''' (2017-¿?) == Teatru == * ''[[Mariquilla Terremotu]]'' (1951), de los [[Hermano Álvarez Quintero]]. * ''[[Llegó Don Juan]]'' (1952), de [[Jacinto Benavente]]. * ''[[Milagru na Plaza del Progresu]]'' (1953), de [[Joaquín Calvo Sotelo]], con Irene Caba Alba ya Irene Gutiérrez Caba. * ''L'anfiler na boca'' (1953), de [[Jacinto Benavente]], con [[Isabel Garcés]]. * ''La cura d'amor'' (1954), de Guitton. * ''[[La ratonera]]'' (1954), d'[[Agatha Christie]];<ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1954/11/13/031.html|títulu= Na Infanta Isabel estrenóse "La ratonera", de Agatha Christie |editor= [[Diariu ABC]]|idioma=|fecha=13 de payares de 1954|fechaaccesu= 16 de payares de 2011}}</ref> * ''[[¡Sublime decisión!]]'' (1955), de [[Miguel Mihura]]. * ''[[La canasta]]'' (1955), de [[Miguel Mihura]]. * ''[[Witness for the Prosecution (obra de teatru)|Witness for the Prosecution]]'' (1956) de Agatha Christie * ''[[Un tronu pa Cristi]]'' (1956), de [[José López Rubio]]. * ''[[Tola verdá]]'' (1957), de Philip Mackie. * ''[[Piescu en almíbar]]'' (1958), de [[Miguel Mihura]]. * ''L'amor...y una señora'' (1958), de [[Carlos Llopis]]. * ''[[Diez negrinos (obra de teatru)|Diez negrinos]]'' (1958), d'[[Agatha Christie]]. * ''Coartada '' (1959), d'[[Agatha Christie]]. * ''[[La visita inesperada (obra de teatru)|La visita inesperada]]'' (1959), d'[[Agatha Christie]]. * ''Crime contra reló'' (1960), de [[Frank Launder]] y [[Sidney Gilliat]]. * ''[[Los güeyos que vieron la muerte]]'' (1960), d'[[Agatha Christie]]. * ''[[Coses de pá y ma]] '' (1960), d'[[Alfonso Paso]]. * ''El cenador'' (1960), d'[[Alec Coppel]]. * ''[[El xalé de Madame Renard]]'' (1961), de [[Miguel Mihura]]. * ''Como casase en siete díes'' (1962), d'[[Alfonso Paso]]. * ''[[Les entreteníes]]'' (1962), de [[Miguel Mihura]]. * ''[[A la fin de la cuerda]]'' (1962), d'[[Alfonso Paso]]. * ''Los derechos del home'' (1963), d'[[Alfonso Paso]], con [[Carlos Larrañaga]] y [[María José Alfonso]]. * ''Panteón pa trés'' (1963), de Norman Barasch y Carroll Moore, con [[Ángel d'Andrés]] y [[Ismael Merlo]]. * ''[[Mourning Becomes Electra]]'' (1965), d'[[Eugene O'Neill]]. * ''[[El sol nel formigueru]]'' (1966), d'[[Antonio Gala]]. * ''[[Cactus Flower]]'' (1966/67), de [[Barillet]] y [[Gredy]], con [[Alberto Closas]]. * ''[[Lluz de gas (obra de teatru)|Lluz de gas]]'' (1967), de [[Patrick Hamilton]]. * ''Una tarde d'agua'' (1968), de [[Joaquín Calvo Sotelo]]. * ''Cuarenta quilates'' (1969), de [[Barillet]] y [[Gredy]], con [[Aurora Redondo]]. * ''[[Olivia (obra de teatru)|Olivia]]'' (1970), de [[Terence Rattigan]]. * ''Cuatro histories d'arriendu'' (1970), de [[Barillet]] y [[Gredy]]. * ''Los vienres...amor'' (1971), de Waterhouse y Hall, con [[Irene Gutiérrez Caba]] y [[Fernando Delgado]]. * ''[[L'oficiu de la señora Warren]]'' (1973), de [[Bernard Shaw]].<ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1973/01/21/125.html|títulu= ''La profesion de la señora Warren'' |editor= [[Diariu ABC]] |idioma=|fecha= 21 de xineru de 1973|fechaaccesu= 28 de mayu de 2011}}</ref> * ''Tal como son'' (1974), de [[Chéjov]]. * ''Los trés gracies de la casa d'enfrente'' (1975), d'[[Eric Schneider]]. * ''Doña Margarita y la bioloxía'' (1976), d'[[Athayde]]. * ''La tusida'' (1977), de [[Plerre Oheslot]]. * ''Una percha pa colgar l'amor'' (1977), de [[Samuel Taylor]]. * ''Acapulco... Señores'' (1978), de [[Yves Jemiaque]]. * ''[[La Celestina]]'' (1978), de [[Fernando de Rojas]]. * ''[[Vivamos güei]]'' (1979), de [[Santiago Moncada]]. * ''[[Petra Regalada]]'' (1980), d'[[Antonio Gala]]. * ''El camín verde'' (1984), de [[Juan José Alonso Millán]], con [[Alberto Closas]]. * '' Amantes'' (1985), de [[Michael Cristofer]], con [[Fernando Delgado]] y [[Joaquín Kremel]]. * ''[[El xardín de les zrezales]]'' (1986), de [[Chéjov]]. * ''El manifiestu'' (1987), de [[Brian Clark]], con [[José Luis López Vázquez]]. * ''Lleendes'' (1988), de [[James Kirkwood]], con Irene Gutiérrez Caba, [[Joaquín Kremel]] y [[Marta Puig]]. * ''Feliz aniversariu'' (1991), d'[[Adolfo Marsillach]], con [[Blanca Marsillach]] y [[Pilar Bardem]]. * ''Tou controláu'' (1992), de [[Juan José Alonso Millán]], con [[Analía Gade]] y Carmen Roldan. * ''Qué señores'' (1992), de [[Juan José Alonso Millán]], con [[Analía Gadé]]. * ''[[Siempres na seronda]]'' (1993), de [[Santiago Moncada]], con Irene Gutiérrez Caba y [[Amparo Baró]]. * ''Xuegu de reis'' (1995), de [[Pavel Kohovt]]. * ''Preferiría que non'' (1998), d'[[Antonia Brancati]]. * ''Madame Raquin'' (2001), d'[[Émile Zola]]. == Premios y nominaciones == [[Ficheru:14 Premio Corral de Comedias a Julia Gutiérrez Caba (5).jpg|250px|thumb|L'actriz recibiendo de [[Natalia Menéndez]] el Premiu Corrolada de Comedies dau pol [[Festival de Teatru Clásicu de Almagro]] en 2014.]] * [[Premiu Nacional de Teatru]] (1970) * [[Medaya d'Oru al Méritu nes Belles Artes]] ([[Premiaos cola Medaya d'Oru al méritu nes Belles Artes#1994|1994]]) * V Premiu Nacional de Teatru "Pepe Isbert". Amigos de los Teatros d'España (AMITE) (2000) * [[Medaya d'Oru al Méritu nel Trabayu]] (2007) * [[Fotogrames de Plata a Toa una vida]] ([[Fotogrames de Plata 2007|2007]]) * Medaya d'Honor del [[Círculu d'Escritores Cinematográficos]] (2011) * Premiu Corrolada de Comedies del [[Festival de Teatru Clásicu de Almagro]] (2014) === Premios de teatru === {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Premiu'''|| '''Añu'''|| '''Montaxe''' ||'''Resultáu''' |- |rowspan=2| '''Premiu Miguel Mihura''' | 1978 | ''La Celestina'' | '''Ganadora''' |- | 1980 | ''Petra Regalada'' | '''Ganadora''' |- |rowspan=1| '''[[Fotogrames de Plata al meyor intérprete de teatro|Fotogrames de Plata al meyor intérprete de teatru]]''' | [[Fotogrames de Plata 1980|1980]] | ''Petra Regalada'' | '''Ganadora''' |- |rowspan=1| [[Fotogrames de Plata a la meyor actriz de teatro|Fotogrames de Plata a la meyor actriz de teatru]] | [[Fotogrames de Plata 2001|2001]] | ''Madame Raquin'' | Nomada |- |rowspan=2| '''[[Premios Max]]''' | 2001 | ''Madame Raquin'' | Nomada |- | 2012 | Max d'Honor | '''Ganadora''' |- |rowspan=1| '''Premios de la Casa del Actor''' | 2003 | A tola so carrera | '''Ganadora''' |- |rowspan=1| '''[[Premios Ercilla]]''' | 2004 | A tola so carrera | '''Ganadora''' |- |rowspan=1| '''[[Premios Mayte]]''' | 2006 | A tola so carrera | '''Ganadora''' |- |} === Premios de cine === {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Premiu'''|| '''Añu'''|| '''Película''' ||'''Resultáu''' |- |rowspan=1| '''[[Premiu Sant Jordi de cine]]''' | 1961 | ''A los cinco de la tarde'' | '''Ganadora''' |- |rowspan=2| '''Premiu del Sindicatu Nacional del Espectáculu''' | 1962 | ''Accidente 703'' | '''Ganadora''' |- | 1964 | ''Tiempu d'amor'' | '''Ganadora''' |- |rowspan=1| '''[[Medaya del CEC a la meyor actriz|Medaya del CEC a la meyor interpretación femenina]]''' | 1963 | ''Nunca pasa nada'' | '''Ganadora''' |- |rowspan=1| '''Medaya del [[Círculu d'Escritores Cinematográficos|CEC]] a la meyor actriz secundaria''' | 2000 | ''[[You're the One (una hestoria d'entós)]]'' | '''Ganadora''' |- |rowspan=1| '''[[Fotogrames de Plata al meyor intérprete de cine español]]''' | [[Fotogrames de Plata 1965|1965]] | ''Nunca pasa nada'' | '''Ganadora''' |- |rowspan=1| [[Premiu Goya a la meyor interpretación femenina protagonista|Premiu Goya a la meyor actriz protagonista]] | [[XII edición de los Premios Goya|1997]] | ''El color de las nubes'' | Nomada |- |rowspan=1| '''[[Premiu Goya a la meyor interpretación femenina de repartu|Premiu Goya a la meyor actriz de repartu]]''' | [[XIV edición de los Premios Goya|2000]] | ''[[You're the One (una hestoria d'entós)]]'' | '''Ganadora''' |- |} === Premios de televisión === * [[TP d'Oru]] ([[Premios TP d'Oru 1972|1972]]), a la ''Meyor Actriz Nacional'' por ''Bones nueches, señores''. * [[Antena d'Oru]] ([[Antena d'Oru 1972|1972]]). * Nomada a los [[Premiu Zapping]], a la ''Millor actriu'' por ''[[Los Serrano]]'' (2003). === Distinciones honorífiques === * [[Ficheru:ESP_Alfonso_X_Order_GC.svg|50px]] Dama Gran Cruz de la [[Orde d'Alfonso X el Sabiu]] (Reinu d'España, 07/10/2016).<ref>[https://www.boe.es/boe/dias/2016/10/08/pdfs/BOE-A-2016-9265.pdf Boletín Oficial del Estáu]</ref> == Ancestros == <center>{{ahnentafel-compact5 |style=font-size: 90%; line-height: 110%; |border=1 |boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0; |boxstyle_1=background-color: #fcc; |boxstyle_2=background-color: #fb9; |boxstyle_3=background-color: #ffc; |boxstyle_4=background-color: #bfc; |boxstyle_5=background-color: #9fe; |1= 1. '''Julia Gutiérrez Caba''' |2= 2. [[Emilio Gutiérrez Esteban]] |3= 3. [[Irene Caba Alba]] |4= |5= |6= 6. [[Irene Alba|Irene Alba Abá]] |7= 7. Manuel Caba Martínez |8= |9= |10= |11= |12= 12. [[Pascual Alba|Pascual Alba Loring]] |13= 13. Irene Abá |14= |15= |16= |17= |18= |19= |20= |21= |22= |23= |24= |25= |26= |27= |28= |29= |30= |31= }}</center> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Julia Gutiérrez Caba}} {{IMDb|0349429}} * [https://www.filmaffinity.com/es/search.php?stext=julia+guti%Y9rrez+caba&stype=all Filmografía y crítiques] en [[FilmAffinity]]. * [http://teatro.es/Plone/profesionales/julia-gutierrez-caba-2958 Julia Gutiérrez Caba en ''El Teatru. Ye''] * [http://cultura.elpais.com/cultura/2014/07/16/babelia/1405523740_223595.html Entrevista nel Diariu ''El País''] {{Tradubot|Julia Gutiérrez Caba}} {{NF|1932||Gutierrez Caba, Julia}} [[Categoría:Actores y actrices de Madrid]] [[Categoría:Actores y actrices de teatru d'España]] [[Categoría:Actores y actrices de televisión d'España]] [[Categoría:Actores y actrices de cine d'España]] [[Categoría:Ganadores de la Medaya del CEC a la meyor actriz]] [[Categoría:Ganadores del Premiu Goya a la meyor interpretación femenina de repartu]] [[Categoría:Ganadores del premiu TP d'Oru a la meyor actriz]] [[Categoría:Medaya d'Oru al Méritu nel Trabayu]] [[Categoría:Premiu Nacional de Teatru d'España]] [[Categoría:Ganadores del Premiu Antena d'Oru]] [[Categoría:Productores de teatru d'España]] [[Categoría:Actores y actrices d'España]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] oejv0zvfvagrp785lnv4p99k21tfuc0 Festival de Cannes 1975 0 133103 3707811 3613848 2022-08-17T11:21:08Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña Gavras => Costa Gavras wikitext text/x-wiki {{ficha de premiu}} La 28ª edición del '''[[Festival de Cannes]]''' desenvolver ente'l 9 y el 23 de mayu de [[1975]]. == Xuráu== *[[Jeanne Moreau]], actriz. Presidenta del xuráu. *[[André Delvaux]], direutor. *[[Anthony Burgess]], escritor. *[[Fernando Rey]], actor. *[[George Roy Hill]], direutor. *[[Gérard Ducaux-Rupp]], productor. *[[Léa Massari]], actriz. *[[Pierre Mazars]], periodista. *[[Pierre Salinger]], escritor. *[[Youlia Solntzeva]], actriz. == Seleición oficial== *''[[Alice Doesn't Live Here Anymore]]'' de [[Martin Scorsese]]. *''[[Aloïse (película)|Aloïse]]'' de [[Liliane de Kermadec]]. *''[[O Amuleto de Ogum]]'' de [[Nelson Pereira do Santos]]. *''[[Cher Victor]]'' de [[Robin Davis]]. *''[[Chronique des Années de Braise]]'' de [[Mohammed Lakhdar-Hamina]]. *''[[Pastoral: To Die in the Country|Dean-en nin shisu]]'' de [[Shūji Terayama]]. *''[[Un divorce heureux]]'' de [[Henning Carlsen]]. *''[[The Story of Ensin]]'' de [[Walerian Borowczyk]]. *''[[Do You Hear the Dogs Barking?]]'' de [[François Reichenbach]]. *''[[L'enigma de Kaspar Hauser]]'' de [[Werner Herzog]]. *''[[Lenny (película)|Lenny]]'' de [[Bob Fosse]]. *''[[Les Ordres]]'' de [[Michel Brault]]. *''[[Lotte in Weimar]]'' d'[[Egon Günther]]. *''[[Man Friday]]'' de [[Jack Gold]]. *''[[Mariken van Nieumeghen]]'' de [[Jos Stelling]]. *''[[They Fought for Their Country]]'' de [[Sergei Bondarchuk]]. *''[[Professione: reporter]]'' de [[Michelangelo Antonioni]]. *''[[Arume de muyer (película de 1974)|Arume de muyer]]'' de [[Dino Risi]]. *''[[Section spéciale]]'' de [[Costa Gavras]]. *''[[Electra, el mio amor]]'' de [[Miklós Jancsó]]. *''[[Xia nu]]'' de [[King Hu]]. *''[[Yuppi du]]'' d'[[Adriano Celentano]]. == Películes fuera de competición == * ''[[A Csodalatos Mandarin]]'' de [[Miklós Szinetár]]. * ''[[A faból faragott királyfi]]'' d'[[Ádám Horváth]]. * ''[[Ana Karenina (película de 1974)|Anna Karenine]]'' de [[Margarita Pilikhina]]. * ''[[Galileo (película de 1975)|Galileo]]'' de [[Joseph Losey]]. * ''[[Georges Braque ou le temps différent]]'' de [[Frédéric Rossif]]. * ''[[India Song]]'' de [[Marguerite Dures]]. * ''[[Je t'aime, el to danses]]'' de [[François Weyergans]]. * ''[[Moses und Aron (película)|Moses und Aron]]'' de [[Jean-Marie Straub]]. * ''[[The Day of the Locust]]'' de [[John Schlesinger]]. * ''[[The Maids (película)|The Maids]]'' de [[Christopher Miles]]. * ''[[The Romantic Englishwoman]]'' de [[Joseph Losey]]. * ''[[Tommy (película)|Tommy]]'' de [[Ken Russell]]. * ''[[La flauta máxica (película de 1975)|La flauta máxica]]'' d'[[Ingmar Bergman]]. == Palmarés == *[[Palma d'Oru]]: ''[[Chronicle of the Years of Fire|Chronique des Années de Braise]]'' de [[Mohammed Lakhdar-Hamina]], [[Arxelia]]. *[[Gran Premiu del Xuráu (Festival de Cannes)|Gran Premiu del Xuráu]]: ''[[L'enigma de Kaspar Hauser]]'' de [[Werner Herzog]]. *[[Premiu a la meyor direición (Festival de Cannes)|Premiu a la meyor direición]]: [[Costa Gavras]] por ''[[Section spéciale]]'' y [[Michel Brault]] por ''[[Les Ordres]]''. *[[Premiu a la interpretación masculina (Festival de Cannes)|Premiu a la interpretación masculina]]: [[Vittorio Gassman]] por ''[[Profumo di donna]]''. *[[Premiu a la interpretación femenina (Festival de Cannes)|Premiu a la interpretación femenina]]: [[Valerie Perrine]] por ''[[Lenny (filme)|Lenny]]''. *Gran Premiu Téunicu: ''[[A Touch of Zen|Xia nu]]'' de [[King Hu]]. *[[Palma d'Oru al meyor curtiumetraxe (Festival de Cannes)|Palma d'Oru al meyor curtiumetraxe]]: ''[[Lautrec (filme)|Lautrec]]'' de [[Geoff Dunbar]]. *[[Premiu del Xuráu al meyor curtiumetraxe (Festival de Cannes)|Premiu del Xuráu al meyor curtiumetraxe]]: ''[[Daryu tebe zvezdu]]'' de [[Fyodor Khitruk]]. == Ceremonies == == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.festival-cannes.com/en/archives/1975/inCompetition.html Festival de cine de Cannes de 1975]. *[https://www.imdb.com/Sections/Awards/Cannes_Film_Festival/1975 Cannes Film Festival:1975] nel [[Internet Movie Database]]. {{Tradubot|Festival de Cannes 1975}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Festival de Cannes por añu|1975]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] csfl16cjf3wfelsixh6hjnuh5sez7f7 Festival de Cannes 1976 0 133104 3707812 3583308 2022-08-17T11:21:11Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña Gavras => Costa Gavras wikitext text/x-wiki {{ficha de premiu}} La 29ª edición del '''[[Festival de Cannes]]''' desenvolver ente'l 13 y el 28 de mayu de [[1976]]. Anguaño creóse una nueva seición, ''L'Air du temps'', consagrada a temes contemporánees, que sicasí se descontinuó a partir de la siguiente edición. == Xuráu== *[[Tennessee Williams]], escritor. Presidente del xuráu. *[[Jean Carzou]], artista. *[[Mario Cecchi Gori]]. *[[Costa Gavras]]. *[[András Kovács]]. *[[Lorenzo López Sancho]], periodista. *[[Charlotte Rampling]]. *[[Georges Schehadé]]. *[[Mario Vargas Llosa]], escritor. == Seleición oficial== *''[[Actes de Marusia]]'' de [[Miguel Littín]]. *''[[Babatu]]'' de [[Jean Rouch]]. *''[[Brutti, sporchi y cattivi]]'' d'[[Ettore Scola]]. *''[[Bugsy Malone]]'' d'[[Alan Parker]]. *''[[Cría cuervos (película)|Cría cuervos]]'' de [[Carlos Saura]]. *''[[La marquesa d'O]]'' d'[[Éric Rohmer]]. *''[[Mrs. Dery Where Are You?]]'' de [[Gyula Maár]]. *''[[Nel cursu del tiempu]]'' de [[Wim Wenders]]. *''[[L'heriedu Ferramonti]]'' de [[Mauro Bolognini]]. *''[[The Claw y the Tooth|La griffe et la dent]]'' de [[François Bel]]. *''[[The Tenant|-y Locataire]]'' de [[Roman Polanski]]. *''[[Monsieur Klein]]'' de [[Joseph Losey]]. *''[[Next Stop, Greenwich Village]]'' de [[Paul Mazursky]]. *''[[Nishaant]]'' de [[Shyam Benegal]]. *''[[Pascual Duarte]]'' de [[Ricardo Franco]]. *''[[Shadow of Angels|Schatten der Engel]]'' de [[Daniel Schmid]]. *''[[Sweet Revenge]] (Dandy, the All American Girl)'' de [[Jerry Schatzberg]]. *''[[Taxi Driver]]'' de [[Martin Scorsese]]. *''[[A Child in the Crowd|Un enfant dans la foule]]'' de [[Gérard Blain]]. *''[[Vicios privaos, virtúes públiques]]'' de [[Miklós Jancsó]]. == Películes fuera de competición == * ''[[A Delicate Balance (película)|A Delicate Balance]]'' de [[Tony Richardson]]. * ''[[Anna (película de 1976)|Anna]]'' d'[[Alberto Grifi]], [[Massimo Sarchielli]]. * ''[[Appunti per un'Orestiade Africana]]'' de [[Pier Paolo Pasolini]]. * ''[[Ascension (película)|Ascension]]'' d'[[Olivier Dassault (direutor)|Olivier Dassault]]. * ''[[Bobby (película de 1976)|Bobby]]'' de [[Marty Ollstein]]. * ''[[Illustrious Corpses|Cadaveri eccelenti]]'' de [[Francesco Rosi]]. * ''[[Edvard Munch (película)|Edvard Munch]]'' de [[Peter Watkins]]. * ''[[De frente (película de 1976) |De frente]]'' d'[[Ingmar Bergman]]. * ''[[Family Plot]]'' d'[[Alfred Hitchcock]]. * ''[[Grey Gardens (película de 1976)|Grey Gardens]]'' de [[David Maysles]], [[Albert Maysles]], [[Ellen Hovde]], [[Muffie Meyer]]. * ''[[Hedda (película)|Hedda]]'' de [[Trevor Nunn]]. * ''[[Hollywood... Hollywood!]]'' de [[Gene Kelly]]. * ''[[L'amour blessé]]'' de [[Jean Pierre Lefebvre]]. * ''[[The Drugstore|La Pharmacie-Shangaï]]'' de [[Joris Ivens]], [[Marceline Loridan]]. * ''[[Labyrinth (película de 1976)|Labyrinth]]'' d'[[András Kovács]]. * ''[[Le pont de singe]]'' d'[[André Harris]], [[Alain De Sedouy]]. * ''[[Les enfants des autres]]'' de [[Martin Pierlot]]. * ''[[Novecento]]'' de [[Bernardo Bertolucci]]. * ''[[Orlando furiosu (película)|Orlando Furiosu]]'' de [[Luca Ronconi]]. * ''[[Sartre de Himself|Sartre par lui-même]]'' d'[[Alexandre Astruc]], [[Michel Contat]]. * ''[[Sommergaste]]'' de [[Peter Stein]]. * ''[[The California Reich]]'' de [[Walter F. Parkes]], [[Keith F. Critchlow]]. * ''[[The Iceman Cometh]]'' de [[John Frankenheimer]]. * ''[[The Memory of Justice]]'' de [[Marcel Ophüls]]. * ''[[Train-Landscape]]'' de [[Jules Engel]]. == Selmana de la Crítica == * Melodrama de [[Jean-Louis Jorge]] * [[Der Gehulfe]] de [[Thomas Koerfer]] * [[Harvest: Three Thousand Year]]s de [[Haile Gerima]] * Iracema de [[Jorge Bodanzky]] - [[Orlando Senna]] * [[Une Fille Unique]] de Philippe Nahoun == Palmarés== *[[Palma d'Oru]]: ''[[Taxi Driver]]'' de [[Martin Scorsese]]. *[[Gran Premiu del Xuráu (Festival de Cannes)|Gran Premiu del Xuráu]]: **''[[Cría cuervos (película)|Cría cuervos]]'' de [[Carlos Saura]]. **''[[La marquesa d'O]]'' d'[[Éric Rohmer]]. *[[Premiu a la interpretación masculina (Festival de Cannes)|Premiu a la interpretación masculina]]: [[José Luis Gómez]] por ''[[Pascual Duarte]]''. *[[Premiu a la interpretación femenina (Festival de Cannes)|Premiu a la interpretación femenina]]: **[[Dominique Sanda]] por ''[[L'heriedu Ferramonti]]''. **[[Mari Töröcsik]] por ''[[Mrs. Dery Where Are You?|Déryné hol van?]]''. *[[Premiu a la meyor direición (Festival de Cannes)|Premiu a la meyor direición]]: [[Ettore Scola]] por ''[[Brutti, sporchi y cattivi]]''. *[[Palma d'Oru al meyor curtiumetraxe (Festival de Cannes)|Palma d'Oru al meyor curtiumetraxe]]: ''[[Metamorphosis (1975 filme)|Metamorphosis]]'' de [[Barry Greenwald]]. == Ceremonies == == Enllaces esternos== * [http://www.festival-cannes.com/en/archives/1976/inCompetition.html Festival de Cannes de 1976]. * [https://www.imdb.com/Sections/Awards/Cannes_Film_Festival/1976 Cannes Film Festival:1976] nel [[Internet Movie Database]]. {{Tradubot|Festival de Cannes 1976}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Festival de Cannes por añu|1976]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] cxzibx3lxatw1zk8tc4v0v0cs28psii Festival de Cannes 2015 0 133129 3707799 3644931 2022-08-17T11:19:22Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña-Gavras => Costa-Gavras wikitext text/x-wiki {{ficha de premiu}} El sesentenu octavu [[Festival de Cine de Cannes]] celebrar del 13 al 24 de mayu de 2015.<ref name="Cannes2015">{{cita web |url=http://www.festival-cannes.com/ye.html |títulu=Festival de Cine de Cannes |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> Los hermanos [[Joel Coen|Joel]] y [[Ethan Coen]] fueron los presidentes del xuráu pa la competición oficial.<ref name="Coen">{{cita web |url=http://www.festival-cannes.com/es/archives/juryLongFilm.html |títulu=El xuráu 2015 : Llargumetraxes |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015|obra=Cannes}}</ref> Ye la primer vegada na hestoria del certame que dos persones presiden el xuráu,<ref name="CoenBBC">{{cita web |url=http://www.bbc.com/mundo/ultimas_noticias/2015/01/150120_ultnot_cine_cannes_hermanos_coen_men |títulu=Los Coen van presidir el xuráu del Festival de Cine de Cannes 2015 |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=BBC Noticies}}</ref> como homenaxe a los [[hermanos Lumière]] y los 120 años de la invención del cine.<ref>{{cita web |url=http://cultura.elpais.com/cultura/2015/04/21/actualidad/1429630737_877984.html |títulu=Rossy de Palma y Guillermo del Toro, nel xuráu de Cannes |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=El País}}</ref> Desque los hermanos Coen recibieron cada unu la so convocatoria por separáu, xuniéronse-yos [[Guillermo del Toro]], [[Xavier Dolan]], [[Jake Gyllenhaal]], [[Sophie Marceau]], [[Rossy de Palma]], [[Sienna Miller]] y [[Rokia Traoré]], pa formar l'habitual cuerpu de nueve xuraos.<ref name="Coen" /> L'actor francés [[Lambert Wilson]] foi'l maestru de ceremonies d'inauguración y clausura del certame.<ref name="host">{{cita web |url=http://www.festival-cannes.fr/es/article/61274.html |títulu=Lambert Wilson, maestru de ceremonies del 68ᵘ Festival de Cannes |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> El [[:en:File:2015 Cannes Film Festival poster.jpg|cartelu del festival]] amuesa a la estrella de Hollywood y actriz sueca [[Ingrid Bergman]], fotografiada por [[David Seymour]].<ref>{{cita web |url=http://www.festival-cannes.fr/es/article/61281.html |títulu=¡El Festival de Cannes presenta'l so cartelu! |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> Foi escoyíu pa rindir homenaxe a Bergman pola so contribución al cine y quién sirvió de presidente del xuráu nel Festival de Cannes de 1973. Como parte del homenaxe a Bergman, el documental suecu ''Ingrid Bergman: In Her Own Words'' proyeutar na seición Cannes Classics.<ref>{{cita web |url=http://www.festival-cannes.fr/es/CannesClassics/documentaries2015.html |títulu=Cannes Classics : Documentales sobre'l cine |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> La [[Palma d'Oru]] foi dau a la película francesa ''[[Dheepan]]'' empobinada por [[Jacques Audiard]]. Al ganar el premiu, Audiard dixo: "Toi bien trescaláu, sabía que lo taría. Quixera estimar a [[Michael Haneke]] por non faer una película anguaño. Quixera tamién estimar a los mios actores, ensin ellos nun habría película nin Palma d'Oru. Recibir un premiu de los hermanos Coen ye cenciellamente estraordinariu."<ref>{{cita web |url=http://www.festival-cannes.fr/es/theDailyArticle/62024.html |títulu=PALMARÉS - Palme d'or |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> La película ''[[La tête haute]]'' de la direutora [[Emmanuelle Bercot]] inauguró'l festival, siendo la segunda película na hestoria del certame dirixida por una muyer, dempués de ''[[Un homme amoureux]]'' de [[Diane Kurys]] qu'inauguró la ceremonia de 1987.<ref>{{cita web |url=http://cultura.elpais.com/cultura/2015/04/13/actualidad/1428947853_519169.html |títulu=Emmanuelle Bercot, la segunda cineasta n'inaugurar Cannes |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=El País}}</ref> ''[[La glace et le ciel]]'', dirixida por [[Luc Jacquet]], foi la película de clausura del festival.<ref>{{cita web |url=http://www.festival-cannes.fr/es/article/61330.html |títulu=Una oda al caltenimientu del planeta na clausura del Festival de Cannes: La Glace et le ciel de Luc Jacquet |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> La cineasta francesa [[Agnès Varda]] foi gallardoniada cola Palma d'Oru d'honor mientres la ceremonia de clausura del festival, siendo la primer muyer en recibir esti premiu.<ref>{{cita web |url=http://www.festival-cannes.fr/es/festival/aroundTheSelection.html ||títulu=En redol a la Seición 2015 : Palme d'honor |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> La Seleición Oficial de películes pa esti festival, incluyida la llista de la competencia principal, anuncióse'l 16 d'abril de 2015.<ref name="prensa">{{cita web |url=http://www.festival-cannes.fr/es/article/60532.html | |títulu=Conferencia de prensa 2015 |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> <ref>{{cita web |url=http://www.sopitas.com/site/469512-anuncian-seleccion-oficial-pa-el festival-de-cannes-2015/ ||títulu=Anuncien seleición oficial pal Festival de Cannes 2015 |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Sopitas.com}}</ref> El 23 d'abril completóse esta seleición, incluyendo dos películes pa la competición principal.<ref>{{cita web |url=http://www.festival-cannes.com/es/article/61323.html | |títulu=Complemento de la seleición oficial |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> == Seición Oficial == === En Competición === Les películes nomaes pa competir pola [[Palma d'Oru]] presentar na conferencia de prensa de Cannes el 16 d'abril del 2015.<ref name="prensa"/> {| class="sortable wikitable" width="85%" cellpadding="5" |- !width="25%"| Títulu !width="25%"| Títulu Orixinal !width="25%"| Direutor(es) !width="30%"| País(es) de Producción |--style="background:#FFDEAD;" |'''''[[Dheepan]]''''' || '''''Dheepan''''' || '''[[Jacques Audiard]]''' || '''{{FRA}}''' |- |''[[La Loi du colé]]'' ||''La Loi du colé'' || [[Stéphane Brizé]] || Francia |- |''[[Marguerite et Julien]]''||''Marguerite et Julien'' || [[Valérie Donzelli]] || Francia |- |''[[Chronic (película)|Chronic]]'' || ''Chronic'' || [[Michel Franco]] || Méxicu, Estaos Xuníos |- |''[[Tale of Tales (película de 2015)|Il racconto dei racconti]]'' ||''Il racconto dei racconti'' || [[Matteo Garrone]] || Italia, Francia, Reinu Xuníu |- |''[[Carol (película)|Carol]]''||''Carol''|| [[Todd Haynes]] || Reinu Xuníu, Estaos Xuníos |- |''[[The Assassin]]''|| ''聶隱娘 Nie Yin Niang'' || [[Hou Hsiao-Hsien|Hou Hsiao-hsien]] || Taiwán, China, Hong Kong, Francia |- |''[[Mountains May Depart]]'' || ''山河故人 Shan He Gu Ren'' || [[Jia Zhangke]] || China, Xapón, Francia |- |''[[Our Little Sister]]'' || ''海街 Umimachi Diary'' || [[Hirokazu Koreeda]] || Xapón |- |''[[Macbeth (película de 2015)|Macbeth]]'' || ''Macbeth'' || [[Justin Kurzel]] || Reinu Xuníu, Francia, Estaos Xuníos |- |''[[The Lobster|Llagosta]]'' || ''The Lobster'' || [[Yorgos Lanthimos]] || Grecia, Francia, Irlanda, Holanda, Reinu Xuníu |- |''[[Mon roi]]'' || ''Mon roi'' || [[Maïwenn]] || Francia |- |''[[Mia madre]]'' || ''Mia madre'' || [[Nanni Moretti]] || Italia |- |''[[Son of Saul]]'' || ''Saul fia'' || [[László Nemes]] || Hungría |- |''[[Valley of Love]]'' || ''La Vallée de l'amour'' || [[Guillaume Nicloux]] || Francia |- |''[[Youth (película)|Youth]]'' || ''La giovinezza'' || [[Paolo Sorrentino]] || Italia, Francia, Suiza, Reinu Xuníu |- |''[[Louder Than Bombs]]'' || ''Louder Than Bombs'' || [[Joachim Trier]] || Noruega, Francia, Dinamarca, Estaos Xuníos |- |''[[The Sea of Trees (película)|The Sea of Trees]]'' || ''The Sea of Trees'' || [[Gus Van Sant]] || Estaos Xuníos |- |''[[Sicariu (película de 2015)|Sicariu]]'' || ''Sicariu'' || [[ Denis Villeneuve]] || Estaos Xuníos |} === ''Un Certain Regard'' === Les siguientes películes compitieron na seición ''[[Un Certain Regard]]'': <ref> {{cita web |url=http://www.festival-cannes.fr/es/archives/unCertainRegard.html | |títulu=Conferencia de prensa 2015 |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> {| class="sortable wikitable" width="85%" cellpadding="5" |- !width="25%"| Títulu !width="25%"| Títulu Orixinal !width="25%"| Direutor(es) !width="30%"| País(es) de Producción |--style="background:#FFDEAD;" |'''''[[Rams]]''''' || '''''Hrútar''''' || '''[[Grímur Hákonarson]]''' || '''{{ISL}}''' |- |''[[Fly Away Solo]]'' * || ''Masaan'' || [[Neeraj Ghaywan]] || India |- |''[[Sweet Rede Bean Pastie]]'' || ''あん An'' || [[Naomi Kawase]] || Xapón |- |''[[Journey to the Shore]]'' || ''岸辺の旅 Kishibe non tabi'' || [[Kiyoshi Kurosawa]] || Xapón |- |''[[I Am a Soldier]]'' * || ''Je suis un soldat'' || [[Laurent Larivière]] || Francia, Bélxica |- |''[[The High Sun]]'' || ''Zvizdan'' || [[Dalibor Matanić]] || Croacia, Eslovenia |- |''[[Trap (película)|Trap]]'' || ''Taklub'' || [[Brillosu Mendoza]] || Filipines |- |''[[The Other Side (película de 2015)|The Other Side]]'' || ''The Other Side'' || [[Roberto Minervini]] || Estaos Xuníos, Italia |- |''[[One Floor Below]]'' || ''Un etaj mai jos'' || [[Radu Muntean]] || Rumanía |- |''[[The Shameless]]'' || ''무뢰한 Muroehan'' || [[Oh Seung-uk]] || Corea del Sur |- |''[[Les escoyíes]]'' || ''Les escoyíes'' || [[David Pablos]] || Méxicu |- |''[[Nahid (película)|Nahid]]'' || ''ناهید Nahid'' || [[Día Panahandeh]] || Irán |- |''[[The Treasure]]'' || ''Comoara'' || [[Corneliu Porumboiu]] || Rumanía |- |''[[Alias María]]'' || ''Alias María'' || [[José Luis Rugeles Gracia]] || Colombia, Arxentina, Francia |- |''[[The Fourth Direction]]'' || ''Chauthi Koot'' || [[Gurvinder Singh]] || India |- |''[[Madonna (película)|Madonna]]'' || ''마돈나'' || [[Shin El so-won]] || Corea del Sur |- |''[[Cemetery of Splendour]]'' || ''รักที่ขอนแก่น Rak Ti Khon Kaen'' || [[Apichatpong Weerasethakul]] || Tailandia |- |''[[Disorder (película)|Disorder]]'' || ''Maryland'' || [[Alice Winocour]] || Francia |- |''[[Lamb película)|Lamb]]'' || ''Lamb'' || [[Yared Zeleke]] || Etiopía, Francia, Alemaña, Noruega |} === Fora de competición === Les siguientes películes fueron escoyíes pa ser proyeutaes fuera de la competición:<ref>{{cita web |url=http://www.festival-cannes.fr/es/archives/outOfCompetition.html | |títulu=Seición oficial 2015 : Fora de Competición |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> {| class="sortable wikitable" width="85%" cellpadding="5" |- !width="25%"| Títulu !width="25%"| Títulu Orixinal !width="25%"| Direutor(es) !width="30%"| País(es) de Producción |- |''[[Mad Max: Fury Road]]'' || ''Mad Max: Fury Road'' || [[George Miller]] || Australia, Estaos Xuníos |- |''[[La tête haute]]'' || ''La tête haute'' || [[Emmanuelle Bercot]] || Francia |- |''[[Irrational Man (película)|Irrational Man]]'' || ''Irrational Man'' || [[Woody Allen]] || Estaos Xuníos |- |''[[El Principín (película de 2015)|El Principín]]'' || ''Le petit Prince'' || [[Mark Osborne]] || Francia |- |''[[Inside Out (película de 2015)|Inside Out]]'' || ''Inside Out'' || [[Pete Docter]] || Estaos Xuníos |- |''[[La glace et le ciel]]'' || ''La glace et le ciel'' || [[Luc Jacquet]] || Francia |} ;Sesiones de medianueche {| class="sortable wikitable" width="85%" cellpadding="5" |- !width="25%"| Títulu !width="25%"| Títulu Orixinal !width="25%"| Direutor(es) !width="30%"| País(es) de Producción |- |''[[Amy (película)|Amy]]'' || ''Amy'' || [[Asif Kapadia]] ||Reinu Xuníu |- |''[[Office (filme)|Office]]'' || ''오피스 Opiseu'' || [[Hong Won-chan]] || Corea del Sur |- |''[[Love (película de 2015)|Love]]'' || ''Love'' || [[Gaspar Noé]] || Francia |} === Proyeiciones especiales === Na seición "''Proyeiciones especiales''" proyeutáronse les siguientes películes:<ref>{{cita web |url=http://www.festival-cannes.fr/es/archives/specialScreening.html | |títulu=Seición oficial 2015 : Proyeiciones Especiales |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> {| class="sortable wikitable" width="85%" cellpadding="5" |- !width="25%"| Títulu !width="25%"| Títulu Orixinal !width="25%"| Direutor(es) !width="30%"| País(es) de Producción |- |''[[Asphalte]]'' || ''Asphalte'' || [[Samuel Benchetrit]] || Francia |- |''[[Oka (película)|Oka]]'' || ''Oka'' || [[Souleymane Cissé]] || Malí |- |''[[Une histoire de fou]]'' || ''Une histoire de fou'' || [[Robert Guédiguian]] || Francia |- |''[[Afterthought]]'' || ''היורד למעלה Hayored lema'nala'' || [[Elad Keidan]] || Israel |- |''[[A Tale of Love and Darkness (película)|A Tale of Love and Darkness]]'' || ''סיפור על אהבה וחושך Sipur al ahava ve choshech'' || [[Natalie Portman]] || Estaos Xuníos, Israel |- |''[[Amnesia (película de 2015)|Amnesia]]'' || ''Amnesia'' || [[Barbet Schroeder]] || Suiza, Francia |- |''[[Panama (película)|Panama]]'' || ''Panama'' || [[Pavle Vučković]] || Serbia |} === Curtiumetraxes === De los 4.550 curtiumetraxes rexistraos, los siguientes fueron los escoyíos pa competir pola [[Palma d'Oru al meyor curtiumetraxe]]:<ref>{{cita web |url=http://www.festival-cannes.fr/es/archives/shortFilm.html |títulu=Seición oficial 2015 : Curtiumetraxes |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> {| class="sortable wikitable" width="85%" cellpadding="5" |- !width="25%"| Títulu !width="25%"| Títulu Orixinal !width="25%"| Direutor(es) !width="30%"| País(es) de Producción |--style="background:#FFDEAD;" |'''''Waves '98''''' || '''''موج ٩٨ Moug 98''''' || '''[[Ely Dagher]]''' || '''{{LIB}}''' |- |''The Guests'' || ''The Guests'' || Shane Danielsen || Australia |- |''Tuesday'' || ''Salı'' || Ziya Demirel || Turkey, Francia |- |''Sunday Lunch'' || ''Le Repas dominical'' || Céline Devaux || Francia |- |''Love Is Blind'' || ''Love Is Blind'' || Dan Hodgson || Reinu Xuníu |- |''[[Ave María (curtiumetraxe 2015)|Ave Maria]]'' || ''السلام عليك يا مريم Assalammu 'aleiki yá Maryam'' || [[Basil Khalil]] || Palestina, Francia, Alemaña |- |''Buddy'' || ''Copain'' || Jan Roosens and Raf Roosens || Bélxica |- |''Patriot'' || ''Patriot'' || Eva Riley || Reinu Xuníu |- |''Presente imperfectu'' || ''Presente imperfectu'' || Iair Said || Arxentina |} === ''Cinéfondation'' === La seición ''[[Cinéfondation]]'' centrar en películes realizaes por estudiantes n'Escueles de cine. Los siguientes 18 participantes (14 de ficción y 4 d'animación) fueron escoyíos ente más de 1.600 rexistraos. Más de la tercer parte de les películes escoyíes participen en ''Cinéfondation'' per primer vegada. Amás, tamién ye la primer vegada qu'una película que representa a una escuela de cine española ye escoyida.<ref>{{cita web |url=http://www.festival-cannes.fr/es/archives/cinefondation.html |títulu=Seición oficial 2015 : Cinefondation |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> {| class="sortable wikitable" width="85%" cellpadding="5" |- !width="25%"| Títulu !width="25%"| Títulu Orixinal !width="25%"| Direutor !width="35%"| Escuela, país |--style="background:#FFDEAD;" |'''''Share''''' || '''''Share''''' || '''Pippa Bianco''' || '''[[Directing Workshop for Women|AFI Directing Workshop for Women]], {{USA}}''' |- |''Slaughterhouse'' || ''کشتارگاه Koshtargah'' || Behzad Azadi || [[Tehran University of Art|Art University of Tehran]], Irán |- |''El ser mágnetico'' || ''El ser mágnetico'' || Mateo Bendesky || [[Universidá del Cine]], Arxentina |- |''Manoman'' || ''Manoman'' || Simon Cartwright || [[Escuela Nacional de Cine y Televisión (Reinu Xuníu)]], Reinu Xuníu |- |''Victor XX'' || ''Victor XX'' || Ian Garrido López || [[ESCAC. Escuela Cimera de Cine y Audiovisuales de Cataluña|ESCAC]], España |- |''The Return of Erkin'' || ''возвращение Эркин Vozvrashenie Erkina'' || Maria Guskova || [[Escuela de Posgráu de Guionistes y Direutores]], Rusia |- |''Leonardo'' || ''Leonardo'' || Félix Hazeaux, Thomas Nitsche, Edward Noonan, Franck Pina, and Raphaëlle Plantier || [[MOPA (formerly Supinfocom-Arles)]], Francia |- |''Lloques perdíes'' || ''Lloques perdíes'' || Ignacio Juricic Merillán || [[Universidá de Chile|Carrera de Cine y TV Universidá de Chile]], Chile |- |''Tsunami'' || ''Tsunami'' || Sofie Kampmark || [[The Animation Workshop]], Dinamarca |- |''Retriever'' || ''Retriever'' || Tomáš Klein and Tomáš Merta || [[Escuela de Cine y Televisión de l'Academia d'Artes Escéniques en Praga|FAMU Praga]], República Checa |- |''The Wheel of Emotions'' || ''Les Chercheurs'' || Aurélien Peilloux || [[La Fémis]], Francia |- |''Absent'' || ''Abwesend'' || Eliza Petkova || [[Deutsche Film- und Fernsehakademie Berlin|dffb]], Alemaña |- |''Ten Buildings Away'' || ''עשרה רחובות, מאה עצים'' || Miki Polonski || [[Minshar for Art]], Israel |- |''14 Steps'' || ''Четырнадцать шагов'' || Maksim Shavkin || [[Moscow School of New Cinema]], Rusia |- |''Anfibiu'' || ''Anfibiu'' || Héctor Silva Núñez || [[Escuela Internacional de Cine y Televisión|EICTV]], Cuba |- |''To Return Until'' || ''Ainahan ne palaa'' || Salla Sorri || [[Universidá Aalto|Universidá Aalto-ELO Film School Helsinki]] Finlandia |- |''Paradise'' || ''Het Paradijs'' || Laura Vandewynckel || [[Erasmushogeschool Brussel|RITS School of Arts Brussels]], Bélxica |- |''Under the Sun'' || ''日光之下 Ri guang zhi xia'' || Qiu Yang || [[University of Melbourne|The VCA, Film & TV School, Melbourne University]], Australia |} == Seiciones paraleles == === Selmana Internacional de la Crítica === La seleición de películes pa la [[Selmana Internacional de la Crítica]] foi anunciada'l 20 d'abril de 2015, nel so sitiu web.<ref>{{cita web |url=http://www.semainedelacritique.com/EN/films/2015/2015_selection.php |títulu=Selection of the 54th International Critics' Week |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Semaine de Criticar |idioma=inglés}}</ref> ;Llargumetraxes {| class="sortable wikitable" width="85%" cellpadding="5" |- !width="25%"| Títulu !width="25%"| Títulu Orixinal !width="25%"| Direutor(es) !width="30%"| País(es) de Producción |--style="background:#FFDEAD;" |'''''[[La patota (película de 2015)|La patota]]''''' || '''''La patota''''' || '''[[Santiago Mitre]]''' || '''{{ARG}},{{BRA}},{{FRA}}''' |- |''Dégradé'' || ''Dégradé'' || Arab y Tarzan Nasser || Palestina, Francia, Qatar |- |''Krisha'' || ''Krisha'' || Trey Edward Shults || Estaos Xuníos |- |''Mediterranea'' || ''Mediterranea'' || [[Jonas Carpignano]] || Italia, Francia, Estaos Xuníos, Alemaña |- |''Sleeping Giant'' || ''Sleeping Giant'' || [[Andrew Cividino]] || Canadá |- |''[[La tierra y la solombra]]'' || ''La tierra y la solombra'' || [[César Augusto Acevedo]] || Colombia, Francia, Holanda, Chile, Brasil |- |''Nin le ciel nin la terre'' || ''Nin le ciel nin la terre'' || [[Clément Cogitore]] || Francia, Bélxica |} ;Curtiumetraxes {| class="sortable wikitable" width="85%" cellpadding="5" |- !width="25%"| Títulu !width="25%"| Títulu Orixinal !width="25%"| Direutor(es) !width="30%"| País(es) de Producción |--style="background:#FFDEAD;" |'''''Chickenpox''''' || '''''Varicella''''' || '''Fulvio Risuleo''' || '''{{ITA}}''' |- |''Everything Will Be Okay'' || ''Alles wird gut'' || Patrick Vollrath || Alemaña |- |''Boys'' || ''Pojkarna'' || Isabella Carbonell || Suecia |- |''Command Action'' || ''Command Action'' || João Paulo Miranda Maria || Brasil |- |''The Dragon's Demise'' || ''El Fin de dragón'' || Marina Diaby || Francia |- |''The Fox Exploits the Tiger's Might'' || ''The Fox Exploits the Tiger's Might'' || Lucky Kuswandi || Indonesia |- |''Love Comes Later'' || ''Love Comes Later'' || Sonejuhi Sinha || Estaos Xuníos |- |''Monsters Turn Into Lovers'' || ''Jeunesse des Loups-Garous'' || Yann Delattre || Francia |- |''Ramona'' || ''Ramona'' || Andrei Crețulescu || Rumanía |- |''Too Cool for School'' || ''Too Cool for School'' || Kevin Phillips || Estaos Xuníos |} ;Proyeiciones especiales {| class="sortable wikitable" width="85%" cellpadding="5" |- !width="25%"| Títulu !width="25%"| Títulu Orixinal !width="25%"| Direutor(es) !width="30%"| País(es) de Producción |- |''[[The Anarchists]]''|| ''Les Anarchistes'' || [[Elie Wajeman]] || Francia |- |''[[Learn by Heart]]'' || ''La Vie en grand'' || [[Mathieu Vadepied]] || Francia |- |''[[Coin Locker Girl]]'' || ''차이나타운 Chainataun'' || [[Han Jun-hee]] || Corea del Sur |- |''[[Two Friends]]'' || ''Les Deux Amis'' || [[Louis Garrel]] || Francia |} === Quincena de Realizadores === La seleición de películes pa la [[Quincena de Realizadores]] foi anunciada'l 21 d'abril de 2015, nel so sitiu web.<ref>{{cita web |url=http://www.quinzaine-realisateurs.com/2015-selection-of-films-h511.html |títulu=2015 selection of films |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Quinzaine des Réalisateurs |idioma=inglés}}</ref> ;Llargumetraxes {| class="sortable wikitable" width="85%" cellpadding="5" |- !width="25%"| Títulu !width="25%"| Títulu Orixinal !width="25%"| Direutor(es) !width="30%"| País(es) de Producción |--style="background:#FFDEAD;" |'''''[[El abrazo de la serpiente]]''''' || '''''El abrazo de la serpiente''''' || '''[[Ciro Guerra]]''' || '''{{COL}}, {{VEN}}, {{ARG}}''' |- |''[[In the Shadow of Women]]''|| ''L'Ombre des femmes'' || [[Philippe Garrel]] || Francia |- |''[[My Golden Years]]''|| ''Trois souvenirs de ma jeunesse'' || [[Arnaud Desplechin]] || Francia |- |''[[Los mil y una nueches(película de 2015)|Los mil y una nueches]]'' || ''As 1001 Noites'' || [[Miguel Gomes (direutor)|Miguel Gomes]] || Portugal |- |''[[A Perfect Day]]'' || ''A Perfect Day'' || [[Fernando León de Aranoa]] || España |- |''[[Allende, el mio güelu Allende]]'' || ''Allende, el mio güelu Allende'' || [[Marcia Tambutti Allende]] || Chile, Méxicu |- |''[[The Cowboys]]'' * || ''Les Cowboys'' || [[Thomas Bidegain]] || Francia |- |''[[Fatima (película)|Fatima]]'' || ''Fatima'' || [[Phillipe Faucon]] || Francia |- |''[[Green Room(película)|Green Room]]'' || ''Green Room'' || [[Jeremy Saulnier]] || Estaos Xuníos |- |''[[Much Loved]] || ''Much Loved'' || [[Nabil Ayouch]] || Marruecos, Francia |- |''[[Mustang (película)|Mustang]]'' || ''Mustang'' || [[Deniz Gamze Ergüven]] || Francia |- |''[[Peace to Us in Our Dreams]]'' || ''Peace to Us in Our Dreams'' || [[Šarūnas Bartas]] || Lituania, Francia, Rusia |- |''[[Songs My Brothers Taught Me]]'' || ''Songs My Brothers Taught Me'' || [[Chloé Zhao]] || Estaos Xuníos |- |''[[The Here After]]'' || ''Efterskalv'' || [[Magnus von Horn]] || Francia, Polonia, Suecia |- |''[[The Brand New Testament]]'' || ''Le Tout Nouveau Testament'' || [[Jaco Van Dormael]] || Luxemburgu, Francia, Bélxica |- |''[[Dope(película)|Dope]]'' || ''Dope'' || [[Rick Famuyiwa]] || Estaos Xuníos |} ;Curtiumetraxes {| class="sortable wikitable" width="85%" cellpadding="5" |- !width="25%"| Títulu !width="25%"| Títulu Orixinal !width="25%"| Direutor(es) !width="30%"| País(es) de Producción |--style="background:#FFDEAD;" |'''''Rate Me''''' || '''''Rate Me''''' || '''Fyzal Boulifa''' || '''{{UK}}''' |- |''Blue Thunder'' || ''Bleu tonnerre'' || Jean-Marc Y. Roy y Philippe David Gagné || Canadá |- |''Asele ta joie'' || ''Asele ta joie'' || Emmanuel Laskar || Francia |- |''El pasáu rotu'' || ''El pasáu rotu'' || Martín Morgenfeld y Sebastián Schjaer || Arxentina |- |''Kung Fury'' || ''Kung Fury'' || David Sandberg || Suecia |- |''Pitchoune'' || ''Pitchoune'' || Reda Kateb || Francia |- |''Trials, Exorcisms'' || ''Provas, Esconxuros'' || Susana Nobre || Portugal |- |''Pueblu'' || ''Pueblu'' || Elena López Riera || España |- |''A Few Seconds'' || ''Quelques secondes'' || Nora El Hourch || Francia |- |''Backyard'' || ''Quintal'' || André Novais Oliveira || Brasil |- |''The Exquisite Corpus'' || ''The Exquisite Corpus'' || Peter Tscherkassky || Austria |} ;Proyeiciones especiales {| class="sortable wikitable" width="85%" cellpadding="5" |- !width="25%"| Títulu !width="25%"| Títulu Orixinal !width="25%"| Direutor(es) !width="30%"| País(es) de Producción |- |''[[Yakuza Apocalypse|Yakuza Apocalypse: The Great War of the Underworld]]'' || ''極道大戦争 Gokudō daisensō'' || [[Takashi Miike]] || Xapón |} === ACID === [[Association for Independent Cinema and its Distribution|ACID]], una asociación de direutores de cine franceses y estranxeros, demuestra'l so sofitu a nueve películes cada añu, buscando brindar cooperación mutua ente cineastes.<ref>{{cita web |url=http://www.lacid.org/-what-is-acid-|títulu=What Is ACID? |fechaaccesu=29 de xunetu de 2015 |obra=ACID |idioma=inglés}}</ref> Les películes escoyíes por ACID anunciáronse'l 21 d'abril de 2015 nel so sitiu web.<ref>{{cita web |url=http://www.lacid.org/-les-films-de-la-programmation-2015- |títulu=Les films de la programmation 2015 |fechaaccesu=29 de xunetu de 2015 |obra=ACID |idioma=francés}}</ref> {| class="sortable wikitable" width="85%" cellpadding="5" |- !width="25%"| Títulu !width="25%"| Títulu Orixinal !width="25%"| Direutor(es) !width="30%"| País(es) de Producción |- |''Cosmodrama'' || ''Cosmodrama'' || [[Philippe Fernández]] || Francia |- |''Raging Rose'' || ''Crache Coeur'' || [[Julia Kowalski]] || Francia, Polonia |- |''Gaz de France'' || ''Gaz de France'' || [[Benoît Forgeard]] || Francia |- |''De l'ombre il y a'' || ''De l'ombre il y a'' || [[Nathan Nicholovitch]] || Francia |- |''I Am the People'' || ''Je suis le peuple'' || [[Anna Roussillon]] || Francia |- |''Pauline'' || ''Pauline s'arrache'' || [[Emilie Brisavoine]] || Francia |- |''The Grief of Others'' || ''The Grief of Others'' || [[Patrick Wang]] || Estaos Xuníos |- |''La Vanité'' || ''La Vanité'' || [[Lionel Baier]] || Suiza, Francia |- |''(Be)Longing'' || ''Volta à Terra'' || [[João Pedro Plácido]] || Portugal, Suiza, Francia |} === Clásicos de Cannes === La llista completa pa la seición ''Clásicos de Cannes'' foi anunciada'l 30 d'abril de 2015.<ref name="Classics">{{cita web |url=http://www.festival-cannes.com/es/article/61328.html |títulu=Cannes Classics 2015 |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> El direutor de cine grecofrancés [[Costa-Gavras]] foi anunciáu como convidáu d'honor.<ref name="Classics" /> Nesta edición rindió homenaxe al apocayá fináu [[Manoel de Oliveira]], a [[Ingrid Bergman]], al centenariu de la nacencia d'[[Orson Welles]] y la celebración de los sesenta años de la creación de la Palma d'Oru.<ref name="Classics" /> ;Restauraciones {| class="sortable wikitable" width="85%" cellpadding="5" |- !width="25%"| Títulu !width="25%"| Títulu Orixinal !width="25%"| Direutor(es) !width="30%"| País(es) de Producción |- |colspan=2|''[[Z (película)|Z]]'' (1969) || [[Costa-Gavras]] || Francia, Arxelia |- |colspan=2|''[[Citizen Kane]]'' (1941) || [[Orson Welles]] || Estaos Xuníos |- |''[[La dama de Shanghai]]'' (1947) ||''The Lady from Shanghai'' || [[Orson Welles]] || Estaos Xuníos |- |''[[El tercer home]]'' (1949) ||''The Third Man'' || [[Carol Reed]] || Reinu Xuníu |- |colspan=2|''[[More (película)|More]]'' (1969) || [[Barbet Schroeder]] || Alemaña Occidental, Francia, Luxemburgu |- |''[[Rocco e i suoi fratelli]]'' (1960) || ''Rocco y i suoi fratelli'' || [[Luchino Visconti]] || Italia, Francia |- |''[[Les Yeux brûlés]]'' (1986) || ''Les Yeux brûlés'' || [[Laurent Roth]] || Francia |- |''[[Ascenseur pour l'échafaud]]'' (1958) || ''Ascenseur pour l'échafaud'' || [[Louis Malle]] || Francia |- |''[[Black Girl (película)|Black Girl]]'' (1972) || ''La Noire de…'' || [[Ousmane Sembène]] || Francia, Senegal |- |colspan=2|''[[Insiang]]'' (1976) || [[Llinu Brocka]] || Filipines |- |colspan=2|''[[Sur (película)|Sur]]'' (1988) || [[Fernando Solanes]] || Arxentina, Francia |- |''[[Zangiku monogatari]]'' (1939) || ''残菊物語 Zangiku monogatari'' || [[Kenji Mizoguchi]] || Xapón |- |''[[Batalles ensin honor nin humanidá]]'' (1973) || ''仁義なき戦い Jingi maki tatakai'' || [[Kinji Fukasaku]] || Xapón |- |''[[Los desesperaos]]'' (1965) || ''Szegénylegények'' || [[Miklós Jancsó]] || Hungría |- |''[[Les Ordres]]'' (1974) || ''Les Ordres'' || [[Michel Brault]] || Canadá |- |''[[Llerza(película de 1946)|Llerza]]'' (1946) || ''Panique'' || [[Julien Duvivier]] || Francia |- |''[[A Touch of Zen]]'' (1971) || ''俠女 Xiá nǚ'' || [[King Hu]] || Taiwán |- |''[[Bienveníos o prohibida la entrada a los estraños]]'' (1964) || ''Добро пожаловать, или Посторонним вход воспрещён Dobro pozhalovat, ili Postoronnim vkhod vospreshchen'' || [[Elem Klimov]] || Xunión Soviética |- |colspan=2|''[[La hestoria oficial]]'' (1985) || [[Luis Puenzo]] || Arxentina |- |colspan=2|''[[Marius (película)|Marius]]'' (1931) || [[Alexander Korda]] || Francia |} ;Documentales {| class="sortable wikitable" width="85%" cellpadding="5" |- !width="25%"| Títulu !width="25%"| Títulu Orixinal !width="25%"| Direutor(es) !width="30%"| País(es) de Producción |- |colspan=2| ''Hitchcock/Truffaut'' || Kent Jones || Estaos Xuníos |- |''Orson Welles: Shadows & Light'' || ''Orson Welles, autopsie d'une légende'' || [[Elisabeth Kapnist]] || Francia |- |''Ingrid Bergman: In Her Own Words'' || ''Jag är Ingrid'' || [[Stig Björkman]] || Suecia |- |''Gerard Depardieu: Larger Than Life'' || ''Depardieu grandeur nature'' || [[Richard Melloul]] || Francia |- |colspan=2|''Steve McQueen: The Man & Le Mans'' || [[Gabriel Clarke]] y [[John McKenna]] || Estaos Xuníos, Reinu Xuníu |- |colspan=2|''By Sidney Lumet'' || [[Nancy Buirski]] || Estaos Xuníos |- |colspan=2|''Harold and Lillian: A Hollywood Love Story'' || [[Daniel Raim]] || Estaos Xuníos |- |''The Golden Palm's Legend'' || ''La Légende de la Palme d'or'' || [[Alexis Veller]] || Francia |- |colspan=2|''This Is Orson Welles'' || [[Clara Kuperberg]] y [[Julia Kuperberg]] || Francia |- |colspan=2|''SEMBENE!'' || [[Samba Gadjigo]] y [[Jason Silverman]] || Estaos Xuníos, Senegal |} ;Homenaxe a Manoel de Oliveira {| class="sortable wikitable" width="85%" cellpadding="5" |- !width="25%"| Títulu !width="25%"| Títulu Orixinal !width="25%"| Direutor(es) !width="30%"| País(es) de Producción |- |''[[Memories and Confessions]]'' (1982) || ''Visita ou Memórias y Confissõye'' || [[Manoel de Oliveira]] || Portugal |} == El Xuráu == === Competición oficial === [[Ficheru:Cannes 2015 41.jpg|thumb|200px|[[Ethan Coen|Ethan]] y [[Joel Coen]], Presidentes del Xuráu, col Presidente del Festival [[Pierre Lescure]].]] [[Ficheru:Cannes 2015 7.jpg|thumb|El Xuráu de la Competición oficial.]] *[[Joel Coen|Joel]] y [[Ethan Coen]], direutores estauxunidenses (Presidentes)<ref name="Coen" /> *[[Rossy de Palma]], actriz española *[[Sophie Marceau]], actriz y direutora francesa *[[Sienna Miller]], actriz inglesa *[[Rokia Traoré]], cantante y compositora maliense *[[Guillermo del Toro]], direutor mexicanu *[[Xavier Dolan]], actor y direutor canadiense *[[Jake Gyllenhaal]], actor d'Estaos Xuníos === Un Certain Regard === *[[Isabella Rossellini]], actriz italoamericana (Presidenta)<ref>{{cita web |url=http://www.festival-cannes.fr/es/article/61298.html |títulu=Isabella Rossellini, presidenta del xuráu de la seición Un Certain Regard |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.festival-cannes.fr/es/article/61349.html |títulu=El xuráu de la seición Un Certain Regard 2015 |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> *[[Haifaa al-Mansour]], direutor saudita *[[Nadine Labaki]], actriz y direutora libanesa *[[Panos H. Koutras]], direutor griegu *[[Tahar Rahim]], actor francés === Cinéfondation y curtiumetraxes === *[[Abderrahmane Sissako]], direutor mauritanu (Presidente)<ref>{{cita web |url=http://www.festival-cannes.fr/es/article/61262.html |títulu=Abderrahmane Sissako, presidente del Xuráu de la Cinéfondation y de los curtiumetraxes |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.festival-cannes.fr/es/article/61357.html |títulu=El xuráu de la Cinéfondation y de los curtiumetraxes 2015 |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> *[[Joana Hadjithomas]], direutora libanesa *[[Rebecca Zlotowski]], direutora francesa *[[Cécile de France]], actriz belxicana *[[Daniel Olbrychski]], actor polacu === Cámara d'Oru === *[[Sabine Azéma]], actriz francesa (Presidenta)<ref>{{cita web |url=http://www.festival-cannes.com/es/article/61341.html |títulu=Sabine Azéma, presidenta del xuráu de la Caméra d'or |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Cannes}}</ref> *[[Delphine Gleize]], direutora francesa *[[Melvil Poupaud]], actor francés *[[Claude Garnier]], direutor de fotografía francés *Didier Huck, executivu francés de [[Technicolor (empresa)|Technicolor]] *[[Yann Gonzalez]], direutor francés *Bernard Payen, críticu y curador francés === Selmana Internacional de la Crítica === *[[Ronit Elkabetz]], actriz y direutora israelina (Presidenta)<ref>{{cita web |url=http://www.eluniversal.com/arte-y-entretenimiento/cine/150324/ronit-elkabetz-presidira-el xuráu-de-selmana-de-critica-cannes |títulu=Ronit Elkabetz va presidir el xuráu de Selmana de Crítica Cannes |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=L'Universal}}</ref> *[[Katell Quillévéré]], direutora francesa *[[Peter Suschitzky]], direutor de fotografía inglés *Andréa Picard, curadora y crítica canadiense *Boyd van Hoeij, críticu alemán === Güeyu d'Oru (L'Œil d'or) === *[[Rithy Panh]], direutor de documentales francu-camboyanu (Presidente) <ref>{{cita web | url=http://www.scam.fr/fr/ViewerArticle/tabid/363606/ArticleId/3450/Un-Prix-du-documentaire-a-Cannes.aspx | títulu=Une nouveauté pour cette 68y édition du festival de Cannes ! |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 | obra=La Scam | idioma=francés}}</ref> *[[Nicolas Philibert]], direutor de documentales francés *[[Irène Jacob]], actriz francu-suiza *[[Diana El Jeiroudi]], productora de documentales siria *Scott Foundas, críticu de cine estauxunidense === Queer Palm === *[[Desiree Akhavan]], direutora y actriz iranina (Presidenta)<ref>{{cita web |url=http://yagg.com/2015/04/24/queer-palm-2015-decouvrez-le-jury-laffiche-et-les-films-en-competition/ |títulu=Queer Palm 2015: Discover the jury, the poster and the films in competition |autor=Judith Silberfeld |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 | obra=Yagg | idioma=francés}}</ref> *Ava Cahen, periodista francesa *Elli Mastorou, periodista belga *Nadia Turincev, productora francesa *Laëtitia Eïdo, actriz francesa == Premios == === Seición oficial === [[Ficheru:Cannes 2015 35.jpg|thumb|Direutor y actores de la película ganadora de la Palma d'Oru ''[[Dheepan]]''.]] ;En competencia * [[Palma d'Oru]] – ''[[Dheepan]]'' de [[Jacques Audiard]] * [[Gran Premiu del Xuráu (Festival de Cannes)|Gran Premiu del Xuráu]] – ''[[Son of Saul]]'' de [[László Nemes]] * [[Premiu del Festival de Cannes al meyor direutor|Meyor direutor]] – [[Hou Hsiao-hsien]] por ''[[The Assassin]]'' * [[Premiu del Festival de Cannes al meyor guión|Meyor guión]] – [[Michel Franco]] por ''[[Chronic]]'' * [[Premiu del Festival de Cannes a la meyor actriz|Meyor actriz]] ** [[Rooney Mara]] por ''[[Carol (película)|Carol]]'' ** [[Emmanuelle Bercot]] por ''[[Mon roi]]'' * [[Premiu del Festival de Cannes al meyor actor|Meyor actor]] – [[Vincent Lindon]] por ''[[La Loi du colé]]'' * [[Premiu del Xuráu (Festival de Cannes)|Premiu del Xuráu]] – ''[[Llagosta (película)|Llagosta]]'' de [[Yorgos Lanthimos]] ;Un Certain Regard * Premiu Un Certain Regard – ''[[Rams]]'' de [[Grímur Hákonarson]] * Un Certain Regard Premiu del Xuráu – ''[[The High Sun]]'' de [[Dalibor Matanić]] * Un Certain Regard Meyor direutor – [[Kiyoshi Kurosawa]] por ''[[Journey to the Shore]]'' * Premiu Un Certain Talent – ''[[The Treasure]]'' de [[Corneliu Porumboiu]] * Un Certain Regard Premiu especial por un futuru prometedor: ** ''[[Nahid (película)|Nahid]]'' de [[Día Panahandeh]] ** ''[[Fly Away Solo]]'' de [[Neeraj Ghaywan]] ;Cinéfondation * Primer Premiu – ''Share'' de Pippa Bianco * Segundu Premiu – ''Lloques perdíes'' d'Ignacio Juricic Merillán * Tercer Premiu – ''The Return of Erkin'' de Maria Guskova y ''Victor XX'' de Ian Garrido López ;Cámara d'Oru * [[Caméra d'Or|Cámara d'Oru]] – ''[[La tierra y la solombra]]'' de [[César Augusto Acevedo]] ;Curtiumetraxe * [[Palma d'Oru al meyor curtiumetraxe]] – ''[[Waves '98]]'' d'[[Ely Dagher]] === Seiciones paraleles === ;Selmana Internacional de la Crítica Gran Premiu Nespresso – ''[[La patota (película de 2015)|La patota]]'' de [[Santiago Mitre]] * [[Premiu France 4 Visionary]] – ''[[La tierra y la solombra]]'' de [[César Augusto Acevedo]] * Premiu SACD – ''[[La tierra y la solombra]]'' de [[César Augusto Acevedo]] * Premiu Sony CineAlta Discovery a meyor curtiumetraxe – ''Chickenpox'' de Fulvio Risuleo * Premiu Canal+ – ''Ramona'' de Andrei Crețulescu * Premiu Gan Foundation Support for Distribution – ''[[The Wakhan Front]]'' de [[Clément Cogitore]] ;Quincena de Realizadores<ref>{{cita web |url=http://www.hollywoodreporter.com/news/cannes-2015-directors-fortnight-awards-797335 |títulu=Cannes: 'Embrace of the Serpent' Tops Directors' Fortnight Awards |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Hollywood Reporter |autor=Rebecca Ford}}</ref> * Premiu Art Cinema – ''[[El abrazo de la serpiente]]'' de [[Ciro Guerra]] * Premiu SACD – ''[[My Golden Years]]'' d'[[Arnaud Desplechin]] * Premiu Europa Cinemas Label – ''[[Mustang (película)|Mustang]]'' de [[Deniz Gamze Ergüven]] * Premiu Illy pa curtiumetraxes – ''Rate Me'' de Fyzal Boulifa * Mención Especial – ''The Exquisite Corpus'' de [[Peter Tscherkassky]] === Premios independientes === ;Premiu FIPRESCI <ref>{{cita web |url=http://www.hollywoodreporter.com/news/cannes-son-saul-masaan-take-797339 |títulu=Cannes: 'Son of Saul,' 'Masaan' Take Fipresci Prizes |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |autor=Rebecca Ford y Rhonda Richards |obra=The Hollywood Reporter | idioma=inglés}}</ref> * En Competencia – ''[[Son of Saul]]'' de [[László Nemes]] * Un Certain Regard – ''[[Fly Away Solo]]'' de [[Neeraj Ghaywan]] * Seición Paralela – ''[[La patota (película de 2015)|La patota]]'' de [[Santiago Mitre]] (Selmana Internacional de la Crítica) ;Xuráu Ecuménicu * [[Premiu del Xuráu Ecuménicu]] – ''[[My Mother (película)|My Mother]]'' de [[Nanni Moretti]] * Condecoraciones: ** ''[[The Measure of a Man (película)|The Measure of a Man]]'' de [[Stéphane Brizé]] ** ''[[Trap (película)|Trap]]'' de [[Brillosu Mendoza]] ;Xuráu Güeyu d'Oru<ref>{{cita web | url=http://www.telerama.fr/festival-de-cannes/2015/l-oeil-d-or-premier-prix-du-documentaire-a-cannes-pour-au-dela-d-allende-mon-grand-pere,127041.php | títulu=L'Œil d'or, premier prix du documentaire à Cannes, pour “Au-delà d'Allende, mon grand-père” |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015 |obra=Télérama | idioma= inglés}}</ref><ref>{{cita web | url=http://www.scam.fr/fr/ViewerArticle/tabid/363606/ArticleId/3485/Loeil-dOr-2015-est-attribue-a-Marcia-Tambutti-Allende.aspx | títulu=L'œil d'Or 2015 est attribué à Marcia Tambutti Allende |fechaaccesu=28 de xunetu de 2015| obra=La Scam | idioma=inglés}}</ref> * [[Güeyu d'Oru]] – ''[[Allende, el mio güelu Allende]]'' de [[Marcia Tambutti Allende]] * Mención Especial – ''Ingrid Bergman: In Her Own Words'' de [[Stig Björkman]] ;Xuráu Queer Palm * Premiu [[Queer Palm]] – ''[[Carol (película)|Carol]]'' de [[Todd Haynes]] * Mención Especial – ''[[Llagosta (película)|Llagosta]]'' de [[Yorgos Lanthimos]] * Premiu Queer Palm a curtiumetraxe – ''Lloques perdíes'' d'Ignacio Juricic Merillán === Premiu Especial === *Palma d'Oru d'honor – [[Agnès Varda]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == * {{Páxina web|http://www.festival-cannes.com/ye.html}} * [https://www.imdb.com/cannes/ Festival de Cannes 2015 en IMDb] {{Commons category|2015 Cannes Film Festival}} {{Tradubot|Festival de Cannes 2015}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Festival de Cannes por añu|2015]] [[Categoría:2015|Festival de Cannes]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] r382g8ne0ig6jlxtaekg36g0iaa1p26 Premiu del Festival de Cannes al meyor direutor 0 133135 3707816 3652655 2022-08-17T11:21:35Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña Gavras => Costa Gavras wikitext text/x-wiki {| {{tablaguapa}} border="0" style="background:#ffffff" class="sortable wikitable" |- |+ align="center" style="background:#ffdead;"| Llista de Direutores premiaos col Premiu a la meyor direición nel [[Festival Internacional de Cine de Cannes|Festival de Cannes]] |- ! Añu ! Película ! Direutor |- | [[1946]] || '''''[[La Bataille du Rail]]''''' || {{bandera|Francia}} [[René Clément]] |- | [[1947]] || ''Ensin premiu'' || |- | [[1948]] || ''Ensin premiu'' || |- | [[1949]] || '''''[[Múralu di Malapaga]]''''' || {{bandera|Francia}} [[René Clément]] |- | [[1950]] || ''Ensin premiu'' || |- | [[1951]] || '''''[[Los escaecíos (película)|Los escaecíos]]''''' || {{bandera|Méxicu}} [[Luis Buñuel]] |- | [[1952]] || '''''[[Fanfan la Tulipe]]''''' || {{bandera|Francia}} [[Christian-Jaque]] |- | [[1953]] || ''Ensin premiu'' || |- | [[1954]] || ''Ensin premiu'' || |- | rowspan="2"| [[1955]] || '''''[[Du Riffi Chez les Hommes]]''''' || {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Jules Dassin]] |- | '''''[[Geroit na Shipka]]''''' || {{bandera|Xunión Soviética}} [[Sergei Vasilyev]] |- | [[1956]] || '''''[[Othello (película de 1955)|Othello]]''''' || {{bandera|Xunión Soviética}} [[Serguéi Yutkévich]] |- | [[1957]] || '''''[[Un Condamné à Mort s'est Échappé]] ''''' || {{bandera|Francia}} [[Robert Bresson]] |- | [[1958]] || '''''[[Nel estragal de la vida]]''''' || {{bandera|Suecia}} [[Ingmar Bergman]] |- | [[1959]] || '''''[[Les quatre cents coups]]''''' || {{bandera|Francia}} [[François Truffaut]] |- | [[1960]] || ''Ensin premiu'' || |- | [[1961]] || '''''[[Povest Plamennykh Let]]''''' || {{bandera|Xunión Soviética}} [[Yuliya Solntseva]] |- | [[1962]] || ''Ensin premiu'' || |- | [[1963]] || ''Ensin premiu'' || |- | [[1964]] || ''Ensin premiu'' || |- | [[1965]] || '''''[[Padurea Spânzuratilor]]''''' || {{bandera|Rumanía|1965}} [[Liviu Ciulei]] |- | [[1966]] || '''''[[Lenin v Polshe]]''''' || {{bandera|Xunión Soviética}} [[Serguéi Yutkévich]] |- | [[1967]] || '''''[[Tízezer Nap]]''''' || {{bandera|Hungría|1957}} [[Ferenc Kósa]] |- | [[1968]] || ''Ensin premiu'' || |- | rowspan="2"| [[1969]] || '''''[[Antônio das Mortes (Festival de Cannes)|Antônio das Mortes]]''''' || {{bandera|Brasil}} [[Glauber Rocha]] |- | '''''[[Vsichni Dobrí Rodáci]]''''' || {{bandera|Checoslovaquia}} [[Vojtech Jasny]] |- | [[1970]] || '''''[[Leo the Last]]''''' || {{bandera|Reinu Uníu}} [[John Boorman]] |- | [[1971]] || ''Ensin premiu'' || |- | [[1972]] || '''''[[Még Kér a Nép]]''''' || {{bandera|Hungría|1957}} [[Miklós Jancsó]] |- | [[1973]] || ''Ensin premiu'' || |- | [[1974]] || ''Ensin premiu'' || |- | rowspan="2"| [[1975]] || '''''[[Orders]]''''' || {{bandera|Canadá}} [[Michel Brault]] |- | '''''[[Seición especial]]''''' || {{bandera|Francia}}/{{bandera|Grecia}} [[Costa Gavras]] |- | [[1976]] || '''''[[Brutti, Sporchi y Cattivi]]''''' || {{bandera|Italia}} [[Ettore Scola]] |- | [[1977]] || ''Ensin premiu'' || |- | [[1978]] || '''''[[Ai non Borei]]''''' || {{bandera|Xapón}} [[Nagisa Oshima]] |- | [[1979]] || '''''[[Díes de cielu]]''''' || {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Terrence Malick]] |- | [[1980]] || ''Ensin premiu'' || |- | [[1981]] || ''Ensin premiu'' || |- | [[1982]] || '''''[[Fitzcarraldo]]''''' || {{bandera|Alemaña}} [[Werner Herzog]] |- | rowspan="2"|[[1983]] || '''''[[L'Argent]]''''' || {{bandera|Francia}} [[Robert Bresson]] |- | ''''' [[Señardá (película)|Señardá]]''''' || {{bandera|Xunión Soviética}} [[Andrei Tarkovsky]] |- | [[1984]] || '''''[[Un Dimanche à la Dampagne]]''''' || {{bandera|Francia}} [[Bertrand Tavernier]] |- | [[1985]] || '''''[[Rendez-vous (película de 1985)|Rendez-vous]]''''' || {{bandera|Francia}}[[André Téchiné]] |- | [[1986]] || '''''[[Dempués d'hora]]''''' || {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Martin Scorsese]] |- | [[1987]] || '''''[[Les nales del deséu]]''''' || {{bandera|Alemaña}} [[Wim Wenders]] |- | [[1988]] || '''''[[Sur (película)|Sur]]''''' || {{bandera|Arxentina}} [[Fernando Solanes]] |- | [[1989]] || '''''[[Tiempu de xitanos]]''''' || {{bandera|Yugoslavia}} [[Emir Kusturica]] |- | [[1990]] || '''''[[Taksi-Blyuz]]''''' || {{bandera|Xunión Soviética}} [[Pavel Lungin]] |- | [[1991]] || '''''[[Barton Fink]]''''' || {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Joel Coen]] |- | [[1992]] || '''''[[The Player]]''''' || {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Robert Altman]] |- | [[1993]] || '''''[[Naked (película de 1993)|Naked]]''''' || {{bandera|Reinu Uníu}} [[Mike Leigh]] |- | [[1994]] || '''''[[Queríu diariu]]''''' || {{bandera|Italia}} [[Nanni Moretti]] |- | [[1995]] || '''''[[L'odiu]]''''' || {{bandera|Francia}} [[Mathieu Kassovitz]] |- | [[1996]] || '''''[[Fargo (película)|Fargo]]''''' || {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Joel Coen]] |- | [[1997]] || '''''[[Happy Together (película de 1997)|Happy Together]]''''' || {{bandera|Hong Kong}} [[Wong Kar-Wai]] |- | [[1998]] || ''''' [[The General (película)|The General]]''''' || {{bandera|Reinu Uníu}} [[John Boorman]] |- | [[1999]] || '''''[[Todo sobre mi madre]]''''' || {{bandera|España}} [[Pedro Almodóvar]] |- | [[2000]] || '''''[[Yi Yi]]''''' || {{bandera|Taiwán}} [[Edward Yang]] |- | rowspan="2"| [[2001]] || '''''[[L'home que nunca tuvo ellí]]''''' || {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Joel Coen]] |- | '''''[[Mulholland Drive (película)|Mulholland Drive]]''''' || {{bandera|Estaos Xuníos}} [[David Lynch]] |- | rowspan="2"| [[2002]] || '''''[[Chi-hwa-seon]]''''' || {{bandera|Corea del Sur}} [[Im Kwon-taek]] |- | '''''[[Punch-Drunk Love]]''''' || {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Paul Thomas Anderson]] |- | [[2003]] || ''''' [[Elefante (película)|Elefante]]''''' || {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Gus Van Sant]] |- | [[2004]] || '''''[[Exils]]''''' || {{bandera|Francia}} [[Tony Gatlif]] |- | [[2005]] || '''''[[Escondíu (película)|Escondíu]]''''' || {{bandera|Austria}} [[Michael Haneke]] |- | [[2006]] || '''''[[Babel (película)|Babel]]''''' || {{bandera|Méxicu}} [[Alejandro González Iñárritu]] |- | [[2007]] || '''''[[La escafandra y la camparina]]''''' || {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Julian Schnabel]] |- | [[2008]] || '''''[[Trés monos|Three Monkeys]]''''' || {{bandera|Turquía}} [[Nuri Bilge Ceylan]] |- | [[2009]] || '''''[[Kinatay]]''''' || {{bandera|Finlandia}} [[Brillosu Mendoza]] |- | [[2010]] || '''''[[Tourneé (película)|Tourneé]]''''' || {{bandera|Francia}} [[Mathieu Amalric]] |- | [[2011]] || '''''[[Drive (película de 2011)|Drive]]''''' || {{bandera|Dinamarca}} [[Nicolas Winding Refn]] |- | [[2012]] || '''''[[Post Tenebras Lux (película)|Post Tenebras Lux]]''''' || {{bandera|Méxicu}} [[Carlos Reygadas]] |- | [[2013]] || '''''[[Heli (película)|Heli]]''''' || {{bandera|Méxicu}} [[Amat Escalante]] |- | [[2014]]||'''''[[Foxcatcher]]'''''||{{bandera|Estaos Xuníos}} [[Bennett Miller]] |- |[[2015]]||'''''[[The Assassin (película de 2015)|The Assassin]]'''''||{{bandera|Taiwán}} [[Hou Hsiao-Hsien]] |- |rowspan=2|[[2016]]||'''''[[Personal Shopper]]'''''||{{bandera|Francia}} [[Olivier Assayas]] |- |'''''Bacalaureat'''''||{{bandera|Rumanía}} [[Cristian Mungiu]] |- |[[2017]]||'''''[[The Beguiled]]'''''||{{bandera|Estaos Xuníos}} [[Sofia Coppola]] |} {{Tradubot|Anexo:Premio del Festival de Cannes al mejor direutor}} [[Categoría:Festival de Cannes|Direutor]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] ea8k6bb61a7vogl16tmwn23nv005ypv Cartagena de Indias 0 133730 3707569 3706594 2022-08-16T16:36:05Z Omarete 35 removed [[Category:Colombia]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} '''Cartagena de Indias''' ye una ciudá del norte de [[Colombia]]. Asitiada na costa del [[mar Caribe]], ye la capital del departamentu de [[Bolívar (Colombia)|Bolívar]], na [[Rexón Caribe (Colombia)|Rexón Caribe]], de la que ye, colos sos 971.592 habitantes ([[2016]])<ref name="Largest cities or towns">{{cita web|url= http://www.dane.gov.co/files/investigaciones/poblacion/proyepobla06_20/Municipal_area_1985-2020.xls|títulu= Estimaciones de Población 1985–2005 y Proyeiciones de Población 2005–2020 Total Municipal por Área (estimate)|publisher= Departamento Administrativo Nacional de Estadísticas |fechaaccesu= 15 d'abril de 2018}}</ref>, la segunda mayor ciudá dempués de [[Barranquilla]]. El so área metropolitana ye la quinta aglomeración urbana del país, y nella concéntrense les sos principales actividaes económiques, vinculaes al sector marítimu y petroquímicu, amás del turismu. La ciudá foi fundada el [[1 de xunu]] de [[1533]], y recibió'l so nome del de la ciudá española [[Cartagena (España)|homónima]]. Sicasí, hai restos de poblaciones aboríxenes na zona la badea dende l'añu 4000 e.C. Demientres el periodu colonial la ciudá foi un llugar perimportante pa l'alministración y la espansión del [[Imperiu español]], como centru importante de poder políticu, económicu y eclesiásticu<ref>Grahn, L.R., "Cartagena" na ''Encyclopedia of Latin American History and Culture'', vol. 1, p 582. Nueva York: Charles Scribner's Sons, 1996. p. 582.</ref> . La so posición estratéxica, equidistante ente la desembocadura de los ríos [[ríu Magdalena|Magdalena]] y [[ríu Sinú|Sinú]], y les condiciones naturales del so puertu, fácilmente defendible de los ataques pirates, convirtiéronla nel puertu de salida de los convoyes que carretaben pa España la plata del Altu Perú y los que trayíen esclavos africanos. En [[1984]] la [[UNESCO]] declaró [[Patrimoniu de la Humanidá]] la so ciudá amurallada y la so fortaleza. {{llocalidaes hermaniaes}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Colombia]] nmkezoycwd5hsky3yubpx0vvdqo4r30 Archipiélagu de Chagos 0 134108 3707375 3213964 2022-08-16T14:50:59Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{entamu}} {{xeografía |mapa=Océanu Índicu }} [[Imaxe:Chagos_large.png|right|thumb|150px|Archipiélagu de Chagos. Los atolones cola so superficie sobro'l nivel del mar apaecen denomaos de color verde.]]{{Referencies}} L''''archipiélagu de Chagos''' (n'[[inglés]]: ''Chagos Islands''), anantes conocíu como ''Bassas de Chagas'' ya ''Islles del Aceite'' (''Oil Islands''), ye un grupu de siete [[atolón|atolones]] que comprienden más de 60 islles tropicales. Asítiase nel [[océanu Índicu]], a unos 500 km al sur del archipiélagu de les [[Maldives]]. Esta cadena d'islles ye'l archipiélagu más meridional de la cordelera Chagos-Laccadive, una cadena montañosa submarina que recorre l'océanu Índicu en sentíu norte-sur. L'archipiélagu, que forma parte del [[Territoriu Británicu del Océanu Índicu]], fora'l llar de los chagosianos demientres más d'un sieglu y mediu hasta que'l [[Reinu Xuníu]] forciolos a treslladase, ente [[1967]] y [[1973]], pa permitir la construcción de la base militar estauxunidense de Diego García na islla homónima, la mayor del archipiélagu. De magar [[1971]] namái esti atolón ta habitáu, seique únicamente por personal militar y civiles contrataos que trabayen na base militar. La soberanía del archipiélagu ta en disputa ente'l Reinu Xuníu y [[Mauriciu]], una y bones el Reinu Xuníu dixebró l'archipiélagu del territoriu de Mauriciu trés años primero de qu'esi país algamara la independencia. == Base militar estauxunidense == Na década de 1960, Estaos Xuníos interesóse pola islla de Diego García, na parte sur del archipiélagu, ya que la so posición estratéxica dexaríalo intervenir militarmente en tola rexón y controlar les principales rutes marítimes peles que pasaben los hidrocarburos y les materies primes. Les negociaciones secretes ente'l Reinu Uníu y los Estaos Xuníos conducieron a un intercambiu de cartes en 1966 con estatus de tratáu, pero ensin l'aprobación del [[Parllamentu del Reinu Xuníu|Parllamentu británicu]]. Londres pon a disposición de Washington la islla Diego García por un periodu de cincuenta años. Dempués de que'l gobiernu americanu esixera'l "control esclusivu" mientres les negociaciones, el gobiernu británicu espulsó gradualmente a los chagosianos, habitantes indíxenes del archipiélagu: prohibición de tornar dempués d'un viaxe, restricción del suministru d'alimentos y medicines, envelenamientu y muerte por gas de tolos perros, etc. En 1973, los postreros habitantes fueron deportaos por barcu de carga a les [[Seixeles]] y a [[Mauriciu]]. El [[Tribunal Internacional de Xusticia|Tribunal Internacional de Xusticia de Naciones Xuníes]] encamentó a Reinu Uníu a "poner fin al control exercíu sobre l'archipiélagu de Chagos lo antes posible", yá que la so separación mientres el procesu de descolonización nun se llevó a cabu acordies col derechu internacional. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Islles d'Asia]] [[Categoría:Archipiélagos]] cg6lz615v5digznsxngzswyf28kisk6 Categoría:Deportistes de Cataluña 14 135356 3707883 2703973 2022-08-17T11:53:41Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por comunidá autónoma]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Persones de Cataluña por actividá]] [[Categoría:Deportistes d'España por comunidá autónoma|Catalunzza]] 3kj6kudd76aph1x62zay10ssjpl01ua Wikipedia:Llista d'artículos que toles Wikipedies habríen de tener/Espandida/Biografíes 4 136838 3707706 3664984 2022-08-17T09:27:33Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki == People, 2000 == ::''Transcluded from [[:m:List of articles every Wikipedia should have/Expanded/People]]''. === Entertainers, 112 === ==== Actors and Actresses, 77 ==== {{Div col|cols=4}} ===== Silent movies, 6 ===== ;Americas # [[Harold Lloyd]] # [[Lillian Gish]] # [[Buster Keaton]] # [[Mary Pickford]] # [[Gloria Swanson]] ;Europe # [[Estil Nielsen]] ===== Modern era, 71 ===== ;Africa, 0 <!-- nothing yet! --> ;Americas, 36 ;;USA # [[Fred Astaire]] # [[Sarah Bernhardt]] # [[Humphrey Bogart]] # [[Marlon Brando]] # [[Hermanos Marx]] # [[James Cagney]] # [[Charles Chaplin]] # [[Claudette Colbert]] # [[Gary Cooper]] # [[Joan Crawford]] # [[Bette Davis]] # [[Robert De Niro]] # [[James Dean]] # [[Henry Fonda]] # [[Jane Fonda]] # [[Clark Gable]] # [[Judy Garland]] # [[Whoopi Goldberg]] # [[Cary Grant]] # [[Tom Hanks]] # [[Katharine Hepburn]] # [[Grace Kelly]] # [[Gene Kelly]] # [[Marilyn Monroe]] # [[Eddie Murphy]] # [[Jack Nicholson]] # [[Gregory Peck]] # [[Barbara Stanwyck]] # [[James Stewart]] # [[Meryl Streep]] # [[Elizabeth Taylor]] # [[Shirley Temple]] # [[Spencer Tracy]] # [[John Wayne]] # [[Mae West]] # [[Robin Williams]] ;Asia, 4 ;;China # [[Bruce Lee]] ;;India # [[Amitabh Bachchan]] # [[Pran Krishan Sikand]] ;;Japan # [[Toshiro Mifune]] ;Europe, 31 ;;''France'' # [[Brigitte Bardot]] # [[Jean-Paul Belmondo]] # [[Louis de Funès]] # [[Alain Delon]] # [[Fernandel]] # [[Jean Gabin]] # [[Jean Marais]] # [[Gerard Philipe]] ;;''Great Britain'' # [[Richard Burton]] # [[Michael Caine]] # [[Sean Connery]] # [[Daniel Day-Lewis]] # [[Audrey Hepburn]] # [[Anthony Hopkins]] # [[Edmund Kean]] # [[Vivien Leigh]] # [[Laurence Olivier]] # [[Peter O'Toole]] # [[Peter Sellers]] ;;''Italy'' # [[Adriano Celentano]] # [[Gina Lollobrigida]] # [[Sophia Loren]] # [[Marcello Mastroianni]] ;;''Sweden'' # [[Ingrid Bergman]] # [[Greta Garbo]] ;;''USSR'' # [[d:Q376335|Mikhail Ulyanov]]<!--act Debut: C: USSR --> # [[Yevgueni Leónov]] # [[Innokenti Smoktunovski]] # [[d:Q471740|Armen Dzhigarkhanyan]] ;;Other # [[Marlene Dietrich]] # [[Maximilian Schell]] {{Div col end}} ==== Performing artists, 35 ==== {{Div col|cols=4}} # [[Alvin Ailey]] # [[Marian Anderson]] # [[Frederick Ashton]] # [[Mikhail Baryshnikov]] # [[Maurice Béjart]] # [[Carlo Blasis]] # [[Andrea Bocelli]] # [[Erik Bruhn]] # [[George Carlin]] # [[Enrico Caruso]] # [[Cyd Charisse]] # [[Boris Christoff]] # [[David Copperfield (illusionista)|David Copperfield]] # [[Plácido Domingo]] # [[Isadora Duncan]] # [[Fanny Elssler]] # [[Michel Fokine]] # [[Margot Fonteyn]] # [[Gregory Hines]] # [[Harry Houdini]] # [[Tamara Karsávina]] # [[Rudolf von Laban]] # [[Jenny Lind]] # [[Vaslav Nijinsky]] # [[Birgit Nilsson]] # [[Rudolf Nuréyev]] # [[Luciano Pavarotti]] # [[Anna Pávlova]] # [[Marius Petipa]] # [[Leontyne Price]] # [[Jerome Robbins]] # [[Renata Scotto]] # [[Beverly Sills]] # [[Marie Taglioni]] # [[Maria Tallchief]] {{Div col end}} === Visual artists, 112 === {{Div col|cols=4}} ==== Western painters and illustrators, 79 ==== ;Ancient era ;;Europe # [[Fidies]] # [[Marcu Vitruviu]] ;Medieval era ;;Europe # [[Hieronymus Bosch]] # [[Jan van Eyck]] # [[Giotto]] # [[Andréi Rubliov]] ;Renaissance to early modern era # [[El Greco]] ;;France # [[Jacques-Louis David]] # [[Eugène Delacroix]] # [[François Mansart]] # [[Nicolas Poussin]] ;;Germany # [[Albrecht Dürer]] # [[Caspar David Friedrich]] # [[Hans Holbein el Mozu]] # [[Karl Friedrich Schinkel]] ;;Italy # [[Francesco Borromini]] # [[Caravaggio]] # [[Gian Lorenzo Bernini]] # [[Giovanni Bellini]] # [[Sandro Botticelli]] # [[d:Q7793|Bramante]]<!--Renaissance architect C: It B: --> # [[Canaletto]] # [[Piero della Francesca]] # [[Andrea Mantegna]] # [[Masaccio]] # [[Michelangelo]] # [[Andrea Palladio]] # [[Raffaello Sanzio]] # [[Andrea del Sarto]] # [[Tintoretto]] # [[Ticianu]] # [[Paolo Veronese]] # [[Leonardo da Vinci]] ;;Netherlands # [[Antoon van Dijck]] # [[Peter Paul Rubens]] # [[Rembrandt]] # [[Johannes Vermeer]] ;;Spain # [[Josep de Ribera]] # [[Diego Velázquez]] ;Modern era (painters) # [[Marc Chagall]] # [[Marcel Duchamp]] # [[René Magritte]] ;;Americas ;;;''Mexico'' # [[Frida Kahlo]] ;;;''United States'' # [[Mary Cassatt]] # [[Georgia O'Keeffe]] # [[Jackson Pollock]] # [[Mark Rothko]] # [[Andy Warhol]] # [[Grant Wood]] ;;Europe # [[Paul Klee]] # [[Gustav Klimt]] # [[Edvard Munch]] # [[Victor Vasarely]] ;;;''France'' # [[Jean-Auguste-Dominique Ingres]] # [[Marie-Antoine Carême]] # [[Paul Cézanne]] # [[Edgar Degas]] # [[Paul Gauguin]] # [[Édouard Manet]] # [[Henri Matisse]] # [[Claude Monet]] # [[Pierre-Auguste Renoir]] # [[Henri Rousseau]] # [[Henri de Toulouse-Lautrec]] # [[Georges Pierre Seurat]] ;;;''Great Britain'' # [[Francis Bacon (pintor)]] # [[William Hogarth]] # [[Joseph Mallord William Turner]] ;;;''Netherlands'' # [[M. C. Escher]] # [[Vincent van Gogh]] # [[Piet Mondrian]] ;;;''Russia'' # [[Vasili Kandinski]] # [[Kazimir Malévich]] # [[Iliá Repin]] # [[Nikolái Roerich]] ;;;''Spain'' # [[Salvador Dalí]] # [[Francisco de Goya]] # [[Joan Miró]] # [[Pablo Picasso]] ==== Sculptors, 2 ==== # [[Auguste Rodin]] # [[Donatello]] ==== Architects, 26 ==== ;Africa ;;''Egypt'' # [[Imhotep]] ;Americas ;;''Brazil'' # [[Oscar Niemeyer]] ;;''United States'' # [[Walter Burley Griffin]] # [[William Le Baron Jenney]] # [[Frank Gehry]] # [[Frank Lloyd Wright]] # [[Richard Meier]] # [[Louis Sullivan]] ;Asia # [[Ieoh Ming Pei]] # [[Mimar Sinan]] # [[d:Q151794|Kenzo Tange]]<!--modern architect C:Ja B: --> ;Europe # [[Alvar Aalto]] # [[Le Corbusier]] # [[Antoni Gaudí]] # [[Victor Horta]] # [[Íñigo Jones]] # [[Richard Neutra]] # [[Renzo Piano]] # [[Christopher Wren]] ;;''Germany'' # [[Günter Behnisch]] # [[Peter Behrens]] # [[Walter Gropius]] # [[Erich Mendelsohn]] # [[Frei Otto]] # [[Ludwig Mies van der Rohe]] # [[Hans Scharoun]] ==== Non-Western traditions, 5 ==== ;China # [[Shitao]] ;India # [[Raya Ravi Varma]] ;Japan # [[Utagawa Hiroshige]] # [[Katsushika Hokusai]] # [[d:Q48514|Sesshū Tōyō]]<!--C:Ja B:1420 --> {{Div col end}} === Writers, 246 === {{Div col|cols=4}} # [[Abu Nuwas]] # [[Adam Mickiewicz]] # [[Aleksandr Pushkin]] # [[Alejo Carpentier]] # [[Alexandre Dumas]] # [[Alice Walker]] # [[Allen Ginsberg]] # [[Jursan Amir]] # [[Anton Chekhov]] # [[Arthur Rimbaud]] # [[Hermanos Grimm]] # [[Carl Sandburg]] # [[Charles Dickens]] # [[Cicerón]] # [[Dashiell Hammett]] # [[Douglas Adams]] # [[Du Fu]] # [[Edgar Allan Poe]] # [[Eino Leino]] # [[Emily Dickinson]] # [[Erich Maria Remarque]] # [[Ernest Hemingway]] # [[F. Scott Fitzgerald]] # [[Franz Kafka]] # [[Fiódor Dostoyevski]] # [[John Donne]] # [[Gabriel García Márquez]] # [[Geoffrey Chaucer]] # [[George Bernard Shaw]] # [[George Orwell]] # [[Mirza Ghalib]] # [[Herbert George Wells]] # [[Hans Christian Andersen]] # [[Harold Pinter]] # [[Heinrich Heine]] # [[Henrik Ibsen]] # [[Henry James]] # [[Henry Miller]] # [[Hermann Hesse]] # [[Hildegarda de Bingen]] # [[Ilf y Petrov]] # [[Isaac Asimov]] # [[Ivan Vazov]] # [[John Ronald Reuel Tolkien]] # [[Jack Kerouac]] # [[Jack London]] # [[Yalal ad-Din Muhammad Rumi]] # [[James Joyce]] # [[Jane Austen]] # [[Jerome K. Jerome]] # [[Johann Wolfgang von Goethe]] # [[John Steinbeck]] # [[John Updike]] # [[Jonathan Swift]] # [[Jorge Luis Borges]] # [[José Martí]] # [[José Saramago]] # [[Jules Verne]] # [[Kalidasa]] # [[Langston Hughes]] # [[Lev Tolstói]] # [[Lewis Carroll]] # [[Li Po]] # [[Lord Byron]] # [[Marcel Proust]] # [[Mark Twain]] # [[Mario Vargas Llosa]] # [[Matsuo Bashō]] # [[Máximo Gorki]] # [[Miguel de Cervantes]] # [[Mijaíl Bulgákov]] # [[Molière]] # [[Murasaki Shikibu]] # [[Naguib Mahfuz]] # [[Nathaniel Hawthorne]] # [[Nikolai Gógol]] # [[Nikos Kazantzakis]] # [[Olaf Stapledon]] # [[Omar Jayam]] # [[Pablo Neruda]] # [[Petrarca]] # [[Philip K. Dick]] # [[Rabindranath Tagore]] # [[Rainer Maria Rilke]] # [[d:Q193236|Gabriele D’Annunzio]] # [[Familia Brontë]] # [[Robert A. Heinlein]] # [[d:Q170302|Saadi Shirazi]] # [[Salman Rushdie]] # [[Safo]] # [[Saul Bellow]] # [[Thomas Hardy]] # [[Thomas Mann]] # [[Thomas Pynchon]] # [[Toni Morrison]] # [[Truman Capote]] # [[Umberto Eco]] # [[Victor Hugo]] # [[Yasunari Kawabata]] # [[Yukio Mishima]] ==== Ancient, 13 ==== # [[Qu Yuan]] # [[Esopu]] # [[Menandru d'Atenes]] # [[Esquilo]] # [[Aristófanes]] # [[Eurípides]] # [[Hafez de Shiraz]] # [[Homero]] # [[Horaciu]] # [[Ovidiu]] # [[Plutarcu]] # [[Sófocles]] # [[Virxiliu]] # [[Pliniu'l Vieyu]] ==== Middle Ages, 10 ==== # [[Dante Alighieri]] # [[Ferdousí]] # [[Jami]] # [[Kabir]] # [[Nezamí Ganyaví]] # [[Rudakí]] # [[Giovanni Boccaccio]] # [[d:Q503340|Ali-Shir Nava'i]] # [[William Shakespeare]] # [[Chrétien de Troyes]] # [[Christine de Pizan]] # [[François Villon]] ==== Renaissance, 14 ==== # [[Fuzûlî]] # [[Tulsidas]] # [[Pedro Calderón de la Barca]] # [[Luís de Camões]] # [[Pierre Corneille]] # [[Daniel Defoe]] # [[Gavrila Derzhavin]] # [[John Dryden]] # [[Samuel Johnson]] # [[John Milton]] # [[Michel de Montaigne]] # [[François Rabelais]] # [[Jean Racine]] # [[Lope de Vega]] ==== Modern, 84 ==== # [[Chinua Achebe]] # [[Samuel Beckett]] # [[William Blake]] # [[Bertolt Brecht]] # [[Ray Bradbury]] # [[Raymond Chandler]] # [[Agatha Christie]] # [[Arthur C. Clarke]] # [[Arthur Conan Doyle]] # [[Roald Dahl]] # [[Robert Frost]] # [[Aldous Huxley]] # [[Rudyard Kipling]] # [[Astrid Lindgren]] # [[Guy de Maupassant]] # [[Arthur Miller]] # [[Vladimir Nabokov]] # [[Joanne Rowling]] # [[Mary Shelley]] # [[Wole Soyinka]] # [[Robert Louis Stevenson]] # [[Walt Whitman]] # [[Oscar Wilde]] # [[Mary Wollstonecraft]] # [[Virginia Woolf]] # [[William Butler Yeats]] # [[Ngũgĩ wa Thiong'o]] # [[J. M. Coetzee]] # [[Nadine Gordimer]] # [[Margaret Atwood]] # [[Pearl S. Buck]] # [[Washington Irving]] # [[Jaroslav Hašek]] # [[T. S. Eliot]] # [[Mihai Eminescu]] # [[William Faulkner]] # [[Ken Kesey]] # [[Guillaume Apollinaire]] # [[Kavafis]] # [[Stendhal]] # [[William Golding]] # [[Stephen King]] # [[Ursula K. Le Guin]] # [[Sinclair Lewis]] # [[Herman Melville]] # [[Margaret Mitchell]] # [[Mario Puzo]] # [[Ezra Pound]] # [[J. D. Salinger]] # [[Isaac Bashevis Singer]] # [[Harriet Beecher Stowe]] # [[Kurt Vonnegut]] # [[William Carlos Williams]] # [[Jorge Amado]] # [[Chinguiz Aitmátov]] # [[Muhammad Iqbal]] # [[Haruki Murakami]] # [[Kenzaburō Ōe]] # [[Orhan Pamuk]] # [[Lu Xun]] # [[Gibran Jalil Gibran]] # [[France Prešeren]] # [[Ismail Kadare]] # [[Joseph Conrad]] # [[Sándor Petőfi]] # [[Henryk Sienkiewicz]] # [[Tarás Shevchenko]] # [[Anna Ajmátova]] # [[Joseph Brodsky]] # [[Iván Bunin]] # [[Nikolái Karamzín]] # [[Mijaíl Lérmontov]] # [[Vladímir Mayakovski]] # [[Nikolái Nekrásov]] # [[Borís Pasternak]] # [[Aleksandr Solzhenitsyn]] # [[Alekséi Nikoláyevich Tolstói]] # [[Ivan Turguénev]] # [[Honoré de Balzac]] # [[Charles Baudelaire]] # [[Karen Blixen]] # [[Gustave Flaubert]] # [[Ana Frank]] # [[Federico García Lorca]] # [[André Gide]] # [[Knut Hamsun]] # [[Eugène Ionesco]] # [[Selma Lagerlöf]] # [[Luigi Pirandello]] # [[Friedrich Schiller]] # [[August Strindberg]] # [[Tristan Tzara]] # [[Émile Zola]] # [[Kingsley Amis]] # [[Wystan Hugh Auden]] # [[Enid Blyton]] # [[Anthony Burgess]] # [[Robert Graves]] # [[John Keats]] # [[C. S. Lewis]] # [[Alan Moore]] # [[Walter Scott]] # [[John Millington Synge]] # [[William Wordsworth]] # [[Samuel Taylor Coleridge]] # [[Percy Bysshe Shelley]] {{Div col end}} === Musicians and composers, 149 === {{Div col|cols=4}} ==== Western art music ==== ;Composers # [[Gustav Holst]] # [[Jon Lord]] # [[Alan Parsons]] # [[Pancho Vladigerov]] # [[Richard Strauss]] ;;Medieval and Renaissance # [[Guillaume Dufay]] # [[Giovanni Pierluigi da Palestrina]] ;;Baroque period (1600–1760) # [[Johann Sebastian Bach]] # [[Georg Friedrich Händel]] # [[Claudio Monteverdi]] # [[Antonio Vivaldi]] ;;Classical period (1730–1820) # [[Joseph Haydn]] # [[Wolfgang Amadeus Mozart]] ;;Romantic period (1815–1910) # [[Mili Balákirev]] # [[Ludwig van Beethoven]] # [[Hector Berlioz]] # [[Georges Bizet]] # [[Aleksandr Borodín]] # [[Johannes Brahms]] # [[Anton Bruckner]] # [[Frédéric Chopin]] # [[César Cui]] # [[Antonín Dvořák]] # [[Edvard Grieg]] # [[Franz Liszt]] # [[Gustav Mahler]] # [[Felix Mendelssohn]] # [[Modest Músorgski]] # [[Rimsky-Korsakov]] # [[Gioachino Rossini]] # [[Franz Schubert]] # [[Robert Schumann]] # [[Bedřich Smetana]] # [[d:Q83309|Johann Strauss]]<!--Classical/ C: Austria--> # [[Gilbert y Sullivan]] # [[Piotr Ilich Chaikovski]] # [[Giuseppe Verdi]] # [[Richard Wagner]] ;;20th century # [[Harold Arlen]] # [[Béla Bartók]] # [[Claude Debussy]] # [[Joe Hisaishi]] # [[Serguéi Prokófiev]] # [[Giacomo Puccini]] # [[Maurice Ravel]] # [[Arnold Schönberg]] # [[Dmitri Shostakóvich]] # [[Jean Sibelius]] # [[Ígor Stravinski]] ;Performers ;;Conductors # [[Leonard Bernstein]] ;;Singers # [[Umm Kalzum]] # [[Vladímir Vysotski]] ;;Violinists/celist # [[Yo-Yo Ma]] # [[Niccolò Paganini]] ==== Non-Western art music ==== # [[Ravi Shankar]] ==== Folk and popular music ==== # [[ABBA]] # [[Mariah Carey]] # [[Cher]] # [[David Coverdale]] # [[Doris Day]] # [[Bruce Dickinson]] # [[Ronnie James Dio]] # [[Céline Dion]] # [[Michael Jackson]] # [[Elton John]] # [[Madonna]] # [[Bob Marley]] # [[Dean Martin]] # [[Liza Minnelli]] # [[Joni Mitchell]] # [[Frank Sinatra]] # [[Barbra Streisand]] # [[Stevie Wonder]] ;American folk and country # [[Johnny Cash]] # [[Bing Crosby]] # [[Faith Hill]] # [[George Jones]] # [[Peter, Paul and Mary]] # [[Reba McEntire]] # [[Dolly Parton]] # [[Hank Williams]] ;Blues and soul # [[Ray Charles]] # [[Aretha Franklin]] # [[B. B. King]] ;Composers and songwriters # [[Vangelis]] ;Film music # [[Jerry Goldsmith]] # [[Henry Mancini]] # [[Ennio Morricone]] # [[Richard Rodgers]] # [[Miklós Rózsa]] # [[Max Steiner]] # [[d:Q131285|John Williams]]<!--film/many--> ;Funk # [[James Brown]] ;Guitarists # [[John Lee Hooker]] # [[Stevie Ray Vaughan]] ;Hip-hop and rap # [[Eminem]] # [[Dr. Dre]] # [[Tupac Shakur]] ;Jazz # [[Louis Armstrong]] # [[Miles Davis]] # [[George Gershwin]] # [[Tom Jobim]] # [[Glenn Miller]] ;Musical comedy and lyricists # [[Irving Berlin]] # [[Jerome David Kern]] # [[Cole Porter]] # [[Andrew Lloyd Webber]] ;Non-English language singers # [[Édith Piaf]] # [[Lata Mangeshkar]] # [[Ala Pugachova]] # [[Mohammed Rafi]] # [[Zhou Xuan]] ;Rock # [[AC/DC]] # [[John Barry]] # [[The Beatles]] ## [[John Lennon]] ## [[Paul McCartney]] # [[Chuck Berry]] # [[David Bowie]] # [[Eric Clapton]] # [[Joe Cocker]] # [[Phil Collins]] # [[Alice Cooper]] # [[Deep Purple]] # [[The Doors]] # [[Bob Dylan]] # [[Peter Gabriel]] # [[Simon and Garfunkel]] # [[Jimi Hendrix]] # [[Janis Joplin]] # [[Metallica]] # [[Gary Moore]] # [[Nirvana (grupu)]] # [[Ozzy Osbourne]] # [[Pink Floyd]] ## [[Roger Waters]] # [[Elvis Presley]] # [[Queen]] ## [[Freddie Mercury]] # [[Linda Ronstadt]] # [[Black Sabbath]] # [[Bruce Springsteen]] # [[The Rolling Stones]] ## [[Keith Richards]] ## [[Mick Jagger]] # [[Tina Turner]] # [[U2]] # [[Frank Zappa]] # [[Led Zeppelin]] {{Div col end}} === Criminals, 4 === # [[Billy el Neñu]] # [[Jack l'Estripador]] # [[Al Capone]] # [[Pablo Escobar]] === Directors, producers & screenwriters, 78 === {{Div col|cols=4}} # [[Woody Allen]] # [[Pedro Almodóvar]] # [[Robert Altman]] # [[Jean-Jacques Annaud]] # [[Roberto Benigni]] # [[Ingmar Bergman]] # [[Bernardo Bertolucci]] # [[Danny Boyle]] # [[Ken Burns]] # [[James Cameron]] # [[Frank Capra]] # [[Jean Cocteau]] # [[Clint Eastwood]] # [[Francis Ford Coppola]] # [[George Cukor]] # [[Walt Disney]] # [[Carl Theodor Dreyer]] # [[Serguéi Eisenstein]] # [[Rainer Werner Fassbinder]] # [[Federico Fellini]] # [[John Ford]] # [[Miloš Forman]] # [[Bob Fosse]] # [[Jean-Luc Godard]] # [[Samuel Goldwyn]] # [[Terry Gilliam]] # [[D. W. Griffith]] # [[Alfred Hitchcock]] # [[Ron Howard]] # [[John Huston]] # [[Elia Kazan]] # [[Raj Kapoor]] # [[Takeshi Kitano]] # [[Andréi Konchalovski]] # [[Stanley Kubrick]] # [[Akira Kurosawa]] # [[Fritz Lang]] # [[David Lean]] # [[Ang Lee]] # [[Frank Lloyd]] # [[George Lucas]] # [[Sidney Lumet]] # [[Hermanos Lumière]] # [[Joseph L. Mankiewicz]] # [[Frances Marion]] # [[Nikita Mijalkov]] # [[Lewis Milestone]] # [[Brian De Palma]] # [[Alan Parker]] # [[Roman Polanski]] # [[Sydney Pollack]] # [[Carlo Ponti]] # [[Leni Riefenstahl]] # [[Satyajit Ray]] # [[Robert Redford]] # [[Jean Renoir]] # [[Carlos Saura]] # [[Martin Scorsese]] # [[David O. Selznick]] # [[Mack Sennett]] # [[Vittorio De Sica]] # [[Aaron Sorkin]] # [[Steven Spielberg]] # [[Konstantín Stanislavski]] # [[Oliver Stone]] # [[Quentin Tarantino]] # [[Irving Thalberg]] # [[Giuseppe Tornatore]] # [[Lars von Trier]] # [[Luchino Visconti]] # [[Hal B. Wallis]] # [[Wim Wenders]] # [[Orson Welles]] # [[Billy Wilder]] # [[Robert Wise]] # [[William Wyler]] # [[Darryl F. Zanuck]] # [[Robert Zemeckis]] {{Div col end}} === Businesspeople, 40 === {{Div col|cols=4}} ;Ancient, 1 # [[Gruesu]] ;Middle age, 1 # [[Llorienzu de Médici]] ;Industrial revolution, 19 # [[Samuel Crompton]] # [[Thomas Newcomen]] # [[John Jacob Astor]] # [[Jamsetji Tata]] ;;''United States'' # [[Andrew Carnegie]] # [[P. T. Barnum]] # [[James Buchanan Duke]] # [[Warren Buffett]] # [[Henry Ford]] # [[Meyer Guggenheim]] # [[Howard Hughes]] # [[J. P. Morgan]] # [[Jean Paul Getty]] # [[William Randolph Hearst]] # [[John D. Rockefeller]] # [[Leland Stanford]] # [[Cornelius Vanderbilt]] # [[Madam C. J. Walker]] # [[George Westinghouse]] ;Modern, 7 # [[Coco Chanel]] # [[Alan Sugar]] # [[Dhirubhai Ambani]] # [[Muhammad Yunus]] # [[Enzo Ferrari]] ;;''United States'' # [[Ray Kroc]] # [[Sam Walton]] ;Contemporary, 12 # [[Mukesh Ambani]] # [[Carlos Slim]] # [[Serguéi Brin]] # [[Richard Branson]] ;;''United States'' # [[Bill Gates]] # [[Steve Jobs]] # [[Rupert Murdoch]] # [[Elon Musk]] # [[Larry Page]] # [[Ted Turner]] # [[Oprah Winfrey]] # [[Mark Zuckerberg]] {{Div col end}} === Explorers, 30 === {{Div col|cols=4}} ;Earlier # [[Ibn Battuta]] # [[Leif Erikson]] ;Age of discovery # [[Willem Barents]] # [[Giovanni Caboto]] # [[Pedro Álvares Cabral]] # [[Jacques Cartier]] # [[Cristóbalo Colón]] # [[Hernán Cortés]] # [[Francis Drake]] # [[Juan Sebastián Elcano]] # [[Vasco da Gama]] # [[Fernão de Magalhães]] # [[Juan Ponce de León]] # [[Francisco Pizarro]] # [[Marco Polo]] # [[Hernando de Soto]] # [[Abel Tasman]] # [[Amerigo Vespucci]] # [[Zheng He]] ;Early modern # [[Vitus Bering]] # [[James Cook]] # [[Alexander von Humboldt]] # [[David Livingstone]] # [[Henry Morton Stanley]] ;Modern # [[Roald Amundsen]] # [[Neil Armstrong]] # [[Yuri Gagarin]] # [[John Glenn]] # [[Edmund Hillary]] # [[Tenzing Norgay]] {{Div col end}} === Philosophers, historians, political and social scientists, 204 === ==== Philosophers, 97 ==== {{Div col|cols=4}} ;Ancient, 23 # [[Aristóteles]] # [[Agustín d'Hipona]] # [[Confuciu]] # [[Demócrito]] # [[Dióxenes de Sinope]] # [[Epicuru]] # [[Gorgias]] # [[Han Feizi]] # [[Heráclito]] # [[Laozi]] # [[Li Si]] # [[Menciu]] # [[Parménides d'Elea]] # [[Platón]] # [[Plotino]] # [[Séneca]] # [[Shang Yang]] # [[Sócrates]] # [[Tales de Mileto]] # [[Xun Zi]] # [[Zenón de Citio]] # [[Zenón d'Elea]] # [[Zhuangzi]] ;Middle Ages, 13 # [[Pedro Abelardo]] # [[Averroes]] # [[Boecio]] # [[Francis Bacon]] # [[Giordano Bruno]] # [[Hasdai Crescas]] # [[Juan Duns Scoto]] # [[Maimónides]] # [[Colás de Cusa]] # [[Tomás d'Aquino]] # [[Wang Yangming]] # [[Guillermu d'Ockham]] # [[Zhu Xi]] ;Early modern, 26 # [[George Berkeley]] # [[Comenio]] # [[René Descartes]] # [[Denis Diderot]] # [[Friedrich Engels]] # [[Erasmu de Róterdam]] # [[Hugo Grocio]] # [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel]] # [[Thomas Hobbes]] # [[David Hume]] # [[William James]] # [[Immanuel Kant]] # [[Søren Kierkegaard]] # [[Gotthold Ephraim Lessing]] # [[John Locke]] # [[John Stuart Mill]] # [[Montesquieu]] # [[Friedrich Nietzsche]] # [[Jean-Jacques Rousseau]] # [[Max Scheler]] # [[Friedrich Schleiermacher]] # [[Arthur Schopenhauer]] # [[Herbert Spencer]] # [[Baruch Spinoza]] # [[Emanuel Swedenborg]] # [[Voltaire]] ;Modern, 38 # [[Theodor Adorno]] # [[Raymond Aron]] # [[Bakunin]] # [[Simone de Beauvoir]] # [[Henri Bergson]] # [[Isaiah Berlin]] # [[Martin Buber]] # [[Albert Camus]] # [[Ernst Cassirer]] # [[Benedetto Croce]] # [[Gilles Deleuze]] # [[Jacques Derrida]] # [[John Dewey]] # [[Ralph Waldo Emerson]] # [[Ludwig Feuerbach]] # [[Johann Gottlieb Fichte]] # [[Gottlob Frege]] # [[Yan Fu]] # [[Hans-Georg Gadamer]] # [[Jürgen Habermas]] # [[Martin Heidegger]] # [[Edmund Husserl]] # [[Thomas Kuhn]] # [[Imre Lakatos]] # [[Marshall McLuhan]] # [[Maurice Merleau-Ponty]] # [[Maria Montessori]] # [[Karl Popper]] # [[Pierre Joseph Proudhon]] # [[John Rawls]] # [[Bertrand Russell]] # [[Jean-Paul Sartre]] # [[Henry David Thoreau]] # [[Alexis de Tocqueville]] # [[Miguel de Unamuno]] # [[Alfred North Whitehead]] # [[Ludwig Wittgenstein]] # [[Kang Youwei]] {{Div col end}} ====Historians, 21 ==== {{Div col|cols=4}} ;Ancient, 8 # [[Eusebiu de Cesarea]] # [[Herodotu]] # [[Titu Liviu]] # [[Amiano Marcelino]] # [[Tácitu]] # [[Tucídides]] # [[Sima Qian]] # [[Xenofonte]] ;Middle Ages, 3 # [[Beda]] # [[Ibn Jaldún]] # [[Rashid-al-Din Hamadani]] ;Early modern, 3 # [[Edward Gibbon]] # [[Leopold von Ranke]] # [[Adolphe Thiers]] ;Modern, 7 # [[Fernand Braudel]] # [[Michel Foucault]] # [[Christopher Hill]] # [[Theodor Mommsen]] # [[A. J. P. Taylor]] # [[Barbara Tuchman]] # [[d:Q548462|Frederick Jackson Turner]] {{Div col end}} ====Economists, 14==== {{Div col|cols=4}} ;Early modern period, 4 # [[Thomas Malthus]] # [[François Quesnay]] # [[David Ricardo]] # [[Adam Smith]] ;Modern, 10 # [[Milton Friedman]] # [[Hermann Heinrich Gossen]] # [[John Maynard Keynes]] # [[Piotr Kropotkin]] # [[Paul Krugman]] # [[John Forbes Nash]] # [[Gunnar Myrdal]] # [[Bertil Ohlin]] # [[Paul Samuelson]] # [[Werner Sombart]] # [[William Vickrey]] {{Div col end}} ==== Linguists, 7 ==== {{Div col|cols=4}} ;Antiquity # [[Mesrop Mashtots]] # [[d:Q189725|Pāṇini]] <!-- Sanskrit linguist --> ;Modern # [[Mikhaíl Bakhtín]] # [[Noam Chomsky]] # [[Yuri Lotman]] # [[Ferdinand de Saussure]] {{Div col end}} ====Sociologists, 13==== {{Div col|cols=4}} # [[Ulrich Beck]] # [[Pierre Bourdieu]] # [[Auguste Comte]] # [[Émile Durkheim]] # [[Norbert Elias]] # [[Anthony Giddens]] # [[Erving Goffman]] # [[Bruno Latour]] # [[Robert King Merton]] # [[Talcott Parsons]] # [[Pitirim Sorokin]] # [[Max Weber]] # [[C. Wright Mills]] {{Div col end}} ====Political writers, 11==== {{Div col|cols=4}} ;Antiquity, 1 # [[Chanakia]] ;Middle Ages, 1 # [[Colás Maquiavelu]] # [[Tomás Moro]] # [[Tommaso Campanella]] ;Early Modern, 1 # [[Edmund Burke]] ;Modern, 7 # [[Judith Butler]] # [[Antonio Gramsci]] # [[Thomas Paine]] # [[Rosa Luxemburg]] # [[Karl Marx]] # [[Hans Morgenthau]] # [[Hannah Arendt]] {{Div col end}} ====Psychologists, 31 ==== <!--Limit 15?--> {{Div col|cols=4}} # [[Alfred Adler]] # [[Gordon Allport]] # [[Albert Bandura]] # [[Raymond Cattell]] # [[Hans Eysenck]] # [[Albert Ellis]] # [[Erik Erikson]] # [[Gustav Fechner]] # [[Leon Festinger]] # [[Sigmund Freud]] # [[Erich Fromm]] # [[Jane Goodall]] # [[Donald Hebb]] # [[Hermann von Helmholtz]] # [[Karl Jaspers]] # [[Carl Gustav Jung]] # [[Kurt Lewin]] # [[Abraham Maslow]] # [[David McClelland]] # [[George Armitage Miller]] # [[Iván Pávlov]] # [[Jean Piaget]] # [[Carl Rogers]] # [[Otto Rank]] # [[d:Q290285|Stanley Schachter]] # [[Burrhus Frederic Skinner]] # [[Benjamin Spock]] # [[Edward Thorndike]] # [[John B. Watson]] # [[Wilhelm Wundt]] # [[Lev Vygotski]] {{Div col end}} ====Anthropologists and cultural scientists, 2==== # [[Claude Lévi-Strauss]] # [[Margaret Mead]] ====Art historians and critics, 4==== # [[Walter Benjamin]] # [[Clement Greenberg]] # [[Erwin Panofsky]] # [[Edward Said]] === Religious figures, 129 === <!--deities are listed in Philosophy and religion--> {{Div col|cols=4}} ==== Abrahamic religions, 89 ==== # [[Abraham]] # [[Adán]] # [[d:Q171724|Daniel]] # [[David]] # [[Elíes]] # [[Esdres]] # [[Arcánxel Gabriel]] # [[Isaíes (profeta)]] # [[Jacob]] # [[d:Q145746|Joseph (son of Jacob)]] # [[Moisés]] # [[Noé]] # [[Salomón]] ;;Christianity, 55 # [[María (madre de Xesús)]] # [[Xesús]] # [[Xuan l'Apóstol]] # [[Xuan Bautista]] # [[Pablo de Tarsu]] # [[Apóstol San Pedru]] ;;;''Eastern Christianity'' # [[Arriu]] # [[Atanasiu d'Alexandría]] # [[Basiliu de Cesarea]] # [[Xuan Crisóstomu]] # [[Clemente d'Alexandría]] # [[Cirilu d'Alexandría]] # [[Xuan Damascenu]] # [[Cirilu y Metodiu]] # [[Gregoriu Naciancenu]] # [[Nestoriu]] # [[Nicolás de Bari]] # [[Nikón]] # [[Gregoriu de Nisa]] # [[Oríxenes]] ;;;''Popes'' # [[Papa Clemente I]] # [[Gregorio Magno]] # [[Papa Xuan XXIII]] # [[Lleón I el Magnu]] # [[Pablo VI]] # [[Pío IX]] ;;;''Protestantism'' # [[Jacobus Arminius]] # [[Karl Barth]] # [[Dietrich Bonhoeffer]] # [[Xuan Calvín]] # [[Thomas Cranmer]] # [[Mary Baker Eddy]] # [[William Graham]] # [[John Knox]] # [[Philipp Melanchthon]] # [[Menno Simons]] # [[Joseph Smith (fíu)]] # [[Charles Spurgeon]] # [[John Wesley]] # [[Ulrico Zuinglio]] ;;;''Western Christianity'' # [[Ambrosiu de Milán]] # [[Franciscu d'Asís]] # [[Bonaventura de Fidanza]] # [[Columba d'Iona]] # [[Xuan de la Cruz]] # [[San Xurde]] # [[Jan Hus]] # [[San Irenéu]] # [[Xerónimu d'Estridón]] # [[Inaciu de Loyola]] # [[Benitu de Nursia]] # [[Tertulianu]] # [[Tomás de Torquemada]] # [[John Wycliffe]] # [[Franciscu Xavier]] ;; Islam, 13 # [[Fátima az-Zahra]] # [[Mahoma]] ;;;''Shi'a Islam'' # [[Ali Ibn Abi Tálib]] # [[Husáin ibn Ali]] # [[Yá`far as-Sadiq]] ;;;''Sunni Islam'' # [[Muhammad Ibn Ismail Al-Bujari]] # [[d:Q140124|Muslim ibn al-Hajjaj]] # [[d:Q293571|Al-Nawawi]] # [[Al-Shafi‘i]] # [[Malik ibn Anas]] # [[Ahmad bin Hanbal]] # [[Abu Hanifah]] # [[d:Q491558|Ibn Taymiyyah]] ;;Judaism, 8 # [[Rabbi Judah Loew]] # [[Gaón de Vilna]] # [[Akiva ben Iosef]] # [[Rashi]] # [[Israel ben Eliezer]] ;;Others, 2 # [[Al-Ghazali]] # [[Ibn Arabi]] ==== Buddhism, 16 ==== # [[Buda Gautama]] # [[d:Q310913|Thich Nhat Hanh]] # [[Tenzin Gyatso]] # [[d:Q171195|Nagarjuna]] # [[Padmasambhava]] ;;Chinese Buddhism # [[Bodhidharma]] # [[Huineng]] # [[d:Q1194206|Huiyuan (Buddhist)]]<!--C: Ch--> # [[Kumarajiva]] # [[Zhiyi]] ;;Indian Buddhism # [[Ananda]] # [[d:Q379814|Maudgalyayana]]<!--C: India--> # [[Shariputra]] # [[Vasubandhu]] ;;Japanese Buddhism # [[Dōgen]] # [[d:Q222227|Kūkai]]<!--C: Ja--> ==== Hinduism, 18 ==== ;;Ancient # [[Kanada]] # [[d:Q574355|Kapila]] # [[Patañjali]] # [[Valmiki]] # [[Viasa]] ;;Medieval # [[d:Q771686|Basava]] # [[Kumarila Bhatta]] # [[Gaudapada]] # [[Madhwa]] # [[Chaitania]] # [[d:Q1741798|Ramanuja]] # [[Adi Shankara]] ;;Modern # [[Sri Aurobindo]] # [[Ramana Maharshi]] # [[Bhaktivedanta Swami Prabhupada]] # [[Ramakrishna]] # [[Swami Vivekananda]] # [[Paramahansa Yogananda]] ==== Others, 7 ==== ;;Bahá'í # [[Báb]] # [[Bahá'u'lláh]] ;;Sikhism # [[Gurú Nanak Dev Ji]] # [[Gurú Gobind Singh]] ;;Zoroastrianism # [[Zoroastru]] ;Mystics # [[Nostradamus]] # [[Grigori Rasputín]] {{Div col end}} === Politicians and leaders, 351 === ==== Ancient, 48 ==== {{Div col|cols=4}} ===== Asia ===== ; Central Asia # [[Ciru II el Grande]] # [[Semíramis]] ; Eastern Asia # [[Qin Shi Huang]] # [[Sun Tzu]] ; Southern Asia # [[Aśoka]] # [[Chandragupta Maurya]] ; Western Asia # [[Cresu]] # [[Hammurabi]] # [[Mitrídates VI]] # [[Reina de Saba]] # [[Darío I]] # [[Liu Bang]] ===== Africa ===== ; Egypt # [[Akenatón]] # [[Cleopatra VII]] # [[Zoser]] # [[Hatshepsut]] # [[Nefertiti]] # [[Ptahhotep]] # [[Ptolomeo I]] # [[Ramsés II]] # [[Tutmosis III]] # [[Tutankamón]] # [[Seti I]] ===== Europe ===== ; Ancient Rome # [[Antonín Píu]] # [[César Augustu]] # [[Calígula]] # [[Constantín I]] # [[Domicianu]] # [[Xuliu César]] # [[Marcu Aureliu]] # [[Nerón]] # [[Teodosio I el Grande]] # [[Tiberiu]] # [[Traxanu]] ; Eastern Europe # [[Atila]] # [[Pirru d'Epiru]] ; Hellenistic Kingdom # [[Seleuco I Nicátor]] ; Greece # [[Alexandru Magnu]] # [[Filipu II de Macedonia]] # [[Alcibíades]] # [[Demóstenes]] # [[Pericles]] # [[Solón]] ; Western Europe # [[Alaricu I]] # [[Arminiu]] # [[Boudica]] # [[Vercinxétorix]] # [[Aníbal]] {{Div col end}} ==== Middle Ages, 67 ==== {{Div col|cols=4}} ===== Asia ===== ; Byzantine Empire # [[Basiliu II]] # [[Heracliu]] # [[Xustinianu I]] # [[d:Q31755|Leo III the Isaurian]] # [[Manuel I Comnenu]] ; Caliphates # [[Abu Bakr as-Siddiq]] # [[Harún al-Rashid]] # [[Muawiya ibn Abi Sufyán]] # [[Umar ibn al-Jattab]] # [[Uthmán ibn Affán]] ; Central Asia # [[Batú Kan]] # [[Hulagu]] # [[Tamerlán]] # [[Ulugh Beg]] ; China # [[Cublai Kan]] ; Eastern Asia # [[Genguis Ḥan]] # [[Ogodei]] ; Western Asia # [[Mehmed II]] # [[Osmán I]] # [[Saladín]] ===== Europe ===== ; Eastern Europe # [[Matías Corvino]] # [[Simeón I de Bulgaria]] # [[Esteban I d'Hungría]] # [[Vlad Tapinos]] ; England and Scotland # [[Alfredu'l Grande]] # [[Eduardu I d'Inglaterra]] # [[Enrique II d'Inglaterra]] # [[Xuan I d'Inglaterra]] # [[Ricardo I d'Inglaterra]] # [[Guillermo I d'Inglaterra]] ; France # [[Carlomagnu]] # [[Clotariu I]] # [[Clodovéu I]] # [[Ludovico Pío]] # [[Luis XI de Francia]] # [[Felipe II de Francia]] # [[Felipe IV de Francia]] ; Germany # [[Arnulfu de Carintia]] # [[Carlos III el Gordu]] # [[Enrique I el Paxareru]] ; Holy Roman Empire # [[Carlos IV de Luxemburgu]] # [[Carlos el Calvu]] # [[Federicu I Barbarroxa]] # [[Federico II Hohenstaufen]] # [[Enrique IV del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] # [[Otón I del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] # [[Sexismundu de Luxemburgu]] ; Italy # [[Girolamo Savonarola]] # [[Lucrecia Borgia]] ; Papal States # [[Alejandro VI]] # [[Bonifacio VIII]] # [[Gregorio VII]] # [[Inocenciu III]] ; Poland and Lithuania # [[Boleslao I de Polonia]] # [[Vladislao II de Polonia]] # [[Miecislao I]] ; Russia # [[Alejandro Nevski]] # [[Iván III de Rusia]] # [[Sviatoslav I de Kiev]] # [[Vladimiro I de Kiev]] ; Southern Europe # [[Teodoricu'l Grande]] ; Western Europe # [[Alfonso I de Portugal]] # [[Canutu II de Dinamarca]] # [[Fernandu II d'Aragón]] # [[Enrique'l Navegante]] # [[Sabela I de Castiella]] # [[Llotariu I]] {{Div col end}} ==== Early modern period, 61 ==== {{Div col|cols=4}} ===== Americas ===== ; Americas # [[Atahualpa]] # [[Moctezuma Xocoyotzin]] # [[Güe Sentáu]] ; United States # [[Alexander Hamilton]] # [[George Washington]] # [[James Madison]] # [[John Adams]] # [[Thomas Jefferson]] ===== Asia ===== ; Central Asia # [[Abás el Grande]] # [[Babur]] # [[Humayun]] ; Japan # [[Oda Nobunaga]] # [[Tokugawa Ieyasu]] # [[Toyotomi Hideyoshi]] ; Southern Asia # [[Akbar]] # [[Aurangzeb]] # [[Sha Jahan]] ; Western Asia # [[Mehmed IV]] # [[Selim I]] # [[Selim III]] # [[Solimán el Magníficu]] ===== Europe ===== ; England and Scotland # [[Carlos I d'Inglaterra]] # [[Sabela I d'Inglaterra]] # [[Enrique VIII d'Inglaterra]] # [[Xacobu I d'Inglaterra y VI d'Escocia]] # [[María I d'Inglaterra]] # [[María I d'Escocia]] # [[Robert Walpole]] # [[Guillermu III d'Inglaterra]] # [[William Pitt (el Mozu)]] ; France # [[María Antonieta d'Austria]] # [[Cardenal Mazarino]] # [[Richelieu]] # [[Catalina de Médici]] # [[Franciscu I de Francia]] # [[Enrique IV de Francia]] # [[Lluis XIV de Francia]] # [[Lluis XV de Francia]] # [[Lluis XVI de Francia]] ; Holy Roman Empire # [[Carlos I d'España]] # [[Fernando I del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] # [[Xosé II del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] # [[Leopoldu I d'Habsburgu]] # [[María Teresa I d'Austria]] # [[Maximilianu I d'Habsburgu]] ; Italia and Papal States # [[d:Q83159|Pope Clement VII]] # [[Papa Xuliu II]] ; Poland and Lithuania # [[Xuan III Sobieski]] # [[Sexismundu III Vasa]] ; Russia # [[Alexis I de Rusia]] # [[Borís Godunov]] # [[Catalina II de Rusia]] # [[Isabel I de Rusia]] # [[Iván IV de Rusia]] # [[Pedru I de Rusia]] ; Western Europe # [[Carlos XII de Suecia]] # [[Cristián IV de Dinamarca]] # [[Federicu II el Grande]] # [[Felipe II d'España]] # [[Felipe V d'España]] # [[Guillermo d'Orange]] {{Div col end}} ==== Modern, 146 ==== {{Div col|cols=4}} ===== Africa, 17 ===== ; Eastern Africa # [[Haile Selassie]] # [[Idi Amin]] # [[Julius Nyerere]] ; Northern Africa # [[Abd al-Qádir]] # [[Anwar el-Sadat]] # [[Gamal Abdel Nasser]] # [[Muammar al-Gaddafi]] # [[Mehmet Alí]] ; Southern and Central Africa # [[Cecil Rhodes]] # [[Hastings Kamuzu Banda]] # [[Mobutu Sese Seko]] # [[Nelson Mandela]] # [[Robert Mugabe]] # [[Shaka]] ; Western Africa # [[Kofi Annan]] # [[Kwame Nkrumah]] # [[Léopold Sédar Senghor]] ===== Americas, 34 ===== ; Brazil # [[Pedro I de Brasil y IV de Portugal]] # [[Pedro II de Brasil]] ; Canada # [[Pierre Trudeau]] ; Central America and Caribbean # [[Daniel Ortega]] # [[Fidel Castro]] ; Mexico # [[Benito Pablo Juárez García]] # [[Porfirio Díaz]] ; South America # [[Alfredo Stroessner]] # [[Augusto Pinochet]] # [[Eva Perón]] # [[Hugo Chávez]] # [[José de San Martín]] # [[Salvador Allende]] # [[Simón Bolívar]] ; United States # [[George Walker Bush]] # [[Jimmy Carter]] # [[Bill Clinton]] # [[Dwight D. Eisenhower]] # [[Andrew Jackson]] # [[Lyndon B. Johnson]] # [[John F. Kennedy]] # [[Henry Kissinger]] # [[Abraham Lincoln]] # [[Douglas MacArthur]] # [[James Monroe]] # [[Richard Nixon]] # [[Barack Obama]] # [[James K. Polk]] # [[Ronald Reagan]] # [[Eleanor Roosevelt]] # [[Franklin Delano Roosevelt]] # [[Theodore Roosevelt]] # [[Harry S. Truman]] # [[Woodrow Wilson]] ===== Asia, 36 ===== ; China # [[Cixí]] # [[Zhou Enlai]] # [[Hu Jintao]] # [[Chiang Kai-shek]] # [[Puyi]] # [[Deng Xiaoping]] # [[Sun Yat-sen]] # [[Mao Zedong]] ; Eastern Asia # [[Park Chung-hee]] # [[Hirohito]] # [[Kim Il-sung]] # [[Meiji Tennō]] # [[d:Q179871|Eisaku Satō]] ; Central Asia # [[d:Q157451|Heydar Aliyev]] # [[Nursultán Nazarbáyev]] # [[Saparmyrat Nyýazow]] # [[Mohammad Reza Pahleví]] ; India # [[Indira Gandhi]] # [[Jawaharlal Nehru]] # [[Sardar Vallabhbhai Patel]] ; Bangladesh # [[d:Q1150|Bangabandhu Sheikh Mujibar Rahman]] ; Southeastern Asia # [[Corazón Aquino]] # [[Ferdinand Marcos]] # [[Ho Chi Minh]] # [[Mahathir bin Mohamad]] # [[Pol Pot]] # [[Suharto]] # [[Sukarno]] # [[Lee Kuan Yew]] ; Southern Asia # [[Benazir Bhutto]] # [[Muhammad Ali Jinnah]] ; Western Asia # [[Mustafa Kemal Atatürk]] # [[David Ben-Gurión]] # [[Abdul Hamid II]] # [[Sadam Husein]] # [[Mahmut II]] # [[Golda Meir]] ===== Europe, 59 ===== ; Austria-Hungary # [[Franz Ferdinand (archiduque)]] # [[Francisco I d'Austria y II del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] # [[Francisco José I d'Austria]] # [[Klemens von Metternich]] ; Eastern Europe # [[d:Q150543|Alexander Dubček]] # [[Enver Hoxha]] # [[Leonid Kuchma]] # [[Josip Broz Tito]] # [[d:Q885|Józef Piłsudski]] # [[Lech Wałęsa]] # [[d:Q80504|Nicolae Ceaușescu]]<!--C: Romania--> # [[Slobodan Milošević]] # [[Václav Havel]] ; France # [[Charles de Gaulle]] # [[François Mitterrand]] # [[Lluis Felipe I de Francia]] # [[Napoleón Bonaparte]] # [[Napoleón III Bonaparte]] ; Germany # [[Adolf Hitler]] # [[Erich Honecker]] # [[Willy Brandt]] # [[Helmut Kohl]] # [[Konrad Adenauer]] # [[Otto von Bismarck]] # [[Joseph Goebbels]] # [[Guillermu II d'Alemaña]] # [[Guillermu I d'Alemaña]] ; Italia and Papal States # [[Papa Xuan Pablu II]] ; Russia and USSR # [[Alexandru II]] # [[Borís Yeltsin]] # [[Eduard Shevardnadze]] # [[Yósif Stalin]] # [[Leonid Brézhnev]] # [[Mikhaíl Gorbachov]] # [[Nicolás I de Rusia]] # [[Nicolás II de Rusia]] # [[Nikita Jrushchov]] ; United Kingdom # [[Benjamin Disraeli]] # [[Clement Attlee]] # [[Diana Spencer]] # [[Sabela II del Reinu Xuníu]] # [[Margaret Thatcher]] # [[Victoria del Reinu Xuníu]] # [[William Gladstone]] # [[Winston Churchill]] # [[Robert Baden-Powell]] ; Western Europe # [[António de Oliveira Salazar]] # [[Benito Mussolini]] # [[Camillo Benso]] # [[Carl Gustaf Emil Mannerheim]] # [[Carlos XIV Xuan de Suecia]] # [[Dag Hammarskjöld]] # [[Francisco Franco]] # [[Gro Harlem Brundtland]] # [[Xuan Carlos I d'España]] # [[Leopoldu II de Bélxica]] # [[Christian Michelsen]] # [[Giuseppe Garibaldi]] # [[Alcide De Gasperi]] {{Div col end}} ====Current political leaders, 13==== Many Wikipedias have provisions for including current heads of government in their expanded vital article list. This list suggests the heads of the G7 countries, plus Brazil, China, India, Russia, the current U.N. Secretary General and the current Pope {{Div col|cols=4}} # [[António Guterres]] # [[Papa Franciscu]] # [[Michel Temer]] # [[Justin Trudeau]] # [[Xi Jinping]] # [[Emmanuel Macron]] # [[Angela Merkel]] # [[Narendra Modi]] # [[Paolo Gentiloni]] # [[Shinzō Abe]] # [[Vladimir Putin]] # [[Theresa May]] # [[Donald Trump]] ====Military leaders and military theorists, 16==== # [[Aeciu]] # [[Cnéu Pompeyu Magnu]] # [[Escipión l'Africanu]] # [[Sila]] # [[Eugenio de Saboya]] # [[Aleksandr Suvórov]] # [[Carl von Clausewitz]] # [[Ulysses S. Grant]] # [[Thomas Edward Lawrence]] # [[Robert E. Lee]] # [[George Marshall]] # [[Horatio Nelson]] # [[Erwin Rommel]] # [[Võ Nguyên Giáp]] # [[Duque de Wellington]] # [[Gueorgui Zhúkov]] {{Div col end}} === Rebels, revolutionaries and activists, 35 === {{Div col|cols=4}} ;Africa # [[Steve Biko]] # [[Thomas Sankara]] ;Asia # [[Yasser Arafat]] # [[Aung San Suu Kyi]] # [[Mohandas Gandhi]] # [[Ruhollah Khomeini]] # [[Osama bin Laden]] ;Europe # [[Xuana d'Arcu]] # [[Oliver Cromwell]] # [[Georges-Jacques Danton]] # [[Lenin]] # [[d:Q318461|Vasil Levski]]<!--c: Bulgaria 1860s--> # [[Martín Luteru]] # [[Florence Nightingale]] # [[Emilia Plater]] # [[Gavrilo Princip]] # [[Maximilien Robespierre]] # [[Espartacu]] # [[Teresa de Calcuta]] # [[León Trotsky]] # [[William Wallace]] # [[Simon Wiesenthal]] ;Americas # [[Ernesto Guevara de la Serna]] # [[Pancho Villa]] ;;''USA'' # [[Susan B. Anthony]] # [[Emma Goldman]] # [[Al Gore]] # [[Mary Harris]] # [[Helen Keller]] # [[Martin Luther King]] # [[Rosa Parks]] # [[Elizabeth Stanton]] # [[Sojourner Truth]] # [[Harriet Tubman]] # [[Malcolm X]] {{Div col end}} === Scientists, inventors and mathematicians, 283 === <!--Limit [[List of articles every Wikipedia should have/Expanded/Quotas]]--> {{Div col|cols=4}} <!--Source: http://phys.kent.edu/~manley/physicists.html --> ==== Pre-modern, 27 ==== ;;Ancient # [[Al-Biruni]] # [[Arquímedes]] # [[Apolonio de Perge]] # [[Arquites]] # [[Aryabhata]] # [[Diofanto d'Alexandría]] # [[Eratóstenes]] # [[Euclides]] # [[Eudoxo de Cnido]] # [[Hiparco de Nicea]] # [[Hipócrates]] # [[Hipatia]] # [[Pappus d'Alexandría]] # [[Toloméu]] # [[Pitágores]] # [[Su Song]] ;;Middle Ages # [[Alhacén]] # [[Bhaskara II]] # [[Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi]] # [[Nasir al-Din al-Tusi]] # [[Avicena]] # [[Brahmagupta]] # [[Leonardo de Pisa]] # [[d:Q167852|Geber]]<!--c: Iran y: 800 --> # [[William Gilbert]] # [[Al-Razi]] # [[d:Q470531|Seki Takakazu]]<!--c: Ja y: 1700 --> ==== Physics and astronomy, 81 ==== ;;Astronomy # [[Tycho Brahe]] # [[Colás Copérnicu]] # [[Subrahmanyan Chandrasekhar]] # [[Galileo Galilei]] # [[Edmund Halley]] # [[William Herschel]] # [[Edwin Hubble]] # [[Johannes Kepler]] # [[Ole Rømer]] # [[Carl Sagan]] ;;Early modern # [[Robert Hooke]] # [[Christiaan Huygens]] # [[Mijaíl Lomonósov]] # [[Isaac Newton]] ;;Modern # [[André-Marie Ampère]] # [[Amedeo Avogadro]] # [[Johann Jakob Balmer]] # [[William Thomson]] # [[Henri Becquerel]] # [[Hans Bethe]] # [[Niels Bohr]] # [[Ludwig Boltzmann]] # [[Max Born]] # [[William Henry Bragg]] # [[Henry Cavendish]] # [[James Chadwick]] # [[Steven Chu]] # [[Marie Curie]] # [[Pierre Curie]] # [[John Dalton]] # [[James Dewar]] # [[Johannes van der Waals]] # [[Paul Dirac]] # [[Albert Einstein]] # [[Michael Faraday]] # [[Enrico Fermi]] # [[Richard Feynman]] # [[Léon Foucault]] # [[Augustin Fresnel]] # [[Stephen Hawking]] # [[Werner Heisenberg]] # [[James Prescott Joule]] # [[Gustav Kirchhoff]] # [[Lev Landáu]] # [[Ernest Lawrence]] # [[Hendrik Antoon Lorentz]] # [[Ernst Mach]] # [[James Clerk Maxwell]] # [[Lise Meitner]] # [[Albert Abraham Michelson]] # [[Robert Andrews Millikan]] # [[Pieter van Musschenbroek]] # [[Georg Simon Ohm]] # [[Robert Oppenheimer]] # [[Wolfgang Ernst Pauli]] # [[Max Planck]] # [[Chandrasekhara Raman]] # [[Wilhelm Röntgen]] # [[Andréi Sájarov]] # [[Erwin Schrödinger]] # [[Arnold Sommerfeld]] # [[d:Q699541|G. I. Taylor]] # [[Edward Teller]] # [[Joseph John Thomson]] # [[Thomas Young]] # [[Yákov Zeldóvich]] # [[Hans Christian Ørsted]] # [[Murray Gell-Mann]] # [[Wallace Carothers]] # [[George Francis FitzGerald]] # [[Victor Franz Hess]] # [[Gerard 't Hooft]] # [[Alfred Kastler]] # [[Philipp Lenard]] # [[Osborne Reynolds]] # [[Johannes Rydberg]] # [[Miguel Servet]] # [[Josef Stefan]] # [[John Hasbrouck van Vleck]] # [[Eugene Paul Wigner]] # [[Robert Woodrow Wilson]] ==== Chemistry, 24 ==== # [[Arrhenius]] # [[Jöns Jacob Berzelius]] # [[Humphry Davy]] # [[Robert Boyle]] # [[Peter Debye]] # [[Louis Joseph Gay-Lussac]] # [[Josiah Willard Gibbs]] # [[Otto Hahn]] # [[d:Q102822|Jacobus Henricus van 't Hoff]] # [[Dorothy Crowfoot Hodgkin]] # [[Antoine Lavoisier]] # [[Justus von Liebig]] # [[Dmitri Mendeléyev]] # [[Joseph Priestley]] # [[Tadeus Reichstein]] # [[Ernest Rutherford]] # [[Frederick Soddy]] # [[Linus Pauling]] # [[Gilbert N. Lewis]] # [[Fritz Haber]] # [[Frederick Sanger]] # [[Vladímir Vernadski]] # [[Robert Burns Woodward]] # [[Carl Bosch]] ==== Natural sciences, 30 ==== ;;Biology # [[Norman Borlaug]] # [[Santiago Ramón y Cajal]] # [[Francis Crick]] # [[Thomas Henry Huxley]] # [[Jean-Baptiste Lamarck]] # [[Anton van Leeuwenhoek]] # [[Carl von Linné]] # [[Konrad Lorenz]] # [[Gregor Mendel]] # [[Alfred Russel Wallace]] # [[James Dewey Watson]] ;;Medicine # [[Claude Bernard]] # [[Casimir Funk]] # [[William Harvey]] # [[Robert Koch]] # [[Paracelso]] # [[Louis Pasteur]] # [[Jonas Salk]] # [[Andrés Vesalio]] ;;Natural sciences # [[John James Audubon]] # [[Georges Louis Leclerc]] # [[Nicolas Léonard Sadi Carnot]] # [[Rachel Carson]] # [[Jacques-Yves Cousteau]] # [[Charles Darwin]] # [[Alexander Fleming]] # [[Galenu]] # [[Ernst Haeckel]] # [[Edward Jenner]] # [[Richard Leakey]] ==== Inventors, 53 ==== # [[John Logie Baird]] # [[John Bardeen]] # [[Johannes Georg Bednorz]] # [[Alexander Graham Bell]] # [[Karl Benz]] # [[Emile Berliner]] # [[Gerd Binnig]] # [[Wernher von Braun]] # [[David Brewster]] # [[Hermanos Wright]] # [[Nolan Bushnell]] # [[Josephine Cochrane]] # [[d:Q469938|Christopher Cockerell]]<!--hovercraft inventor--> # [[Louis Daguerre]] # [[d:Q983493|Raymond Vahan Damadian]]<!--invented MRI 1977--> # [[Rudolf Diesel]] # [[George Eastman]] # [[Thomas Alva Edison]] # [[Leo Fender]] # [[Lee De Forest]] # [[Benjamin Franklin]] # [[Richard Buckminster Fuller]] # [[Robert Fulton]] # [[Gordon Gould]] # [[Wilson Greatbatch]] # [[Johannes Gutenberg]] # [[Elias Howe]] # [[Joseph Marie Jacquard]] # [[Robert Jarvik]] # [[Philippe Kahn]] # [[John George Kemeny]] # [[Jack S. Kilby]] # [[Stephanie Kwolek]] # [[Jaron Lanier]] # [[d:Q28978|Ignacy Łukasiewicz]] # [[Guglielmo Marconi]] # [[Cyrus McCormick]] # [[Robert Metcalfe]] # [[Samuel Morse]] # [[Alfred Nobel]] # [[Robert Noyce]] # [[Charles Algernon Parsons]] # [[d:Q908166|Roy J. Plunkett]]<!--teflon 1938--> # [[William Bradford Shockley]] # [[Alan Shugart]] # [[Isaac Merritt Singer]] # [[Nikola Tesla]] # [[Alessandro Volta]] # [[Ernest Walton]] # [[James Watt]] # [[Wilhelm Eduard Weber]] # [[Eli Whitney]] # [[Charles Wilson]] ==== Mathematicians, 49 ==== ;;Early modern # [[Daniel Bernoulli]] # [[Jakob Bernoulli]] # [[Bonaventura Cavalieri]] # [[Jean le Rond d'Alembert]] # [[Leonhard Euler]] # [[Pierre de Fermat]] # [[Gottfried Leibniz]] # [[Blaise Pascal]] ;;Modern # [[Niels Henrik Abel]] # [[Vladímir Arnold]] # [[Stefan Banach]] # [[Isaac Barrow]] # [[George Boole]] # [[Georg Cantor]] # [[Élie Cartan]] # [[Augustin Louis Cauchy]] # [[Richard Dedekind]] # [[Peter Gustav Lejeune Dirichlet]] # [[Ferdinand Eisenstein]] # [[Ronald Fisher]] # [[Jean-Baptiste Joseph Fourier]] # [[Évariste Galois]] # [[Carl Friedrich Gauss]] # [[Alexander Grothendieck]] # [[Kurt Gödel]] # [[Jacques Hadamard]] # [[William Rowan Hamilton]] # [[Godfrey Harold Hardy]] # [[Charles Hermite]] # [[David Hilbert]] # [[Carl Gustav Jakob Jacobi]] # [[Felix Klein]] # [[Andréi Kolmogórov]] # [[Joseph-Louis Lagrange]] # [[Pierre-Simon Laplace]] # [[Nikolái Lobachevski]] # [[Benoît Mandelbrot]] # [[Pierre Louis Maupertuis]] # [[Gaspard Monge]] # [[John von Neumann]] # [[Emmy Noether]] # [[Grigori Perelmán]] # [[Henri Poincaré]] # [[Jean-Victor Poncelet]] # [[Srinivasa Aiyangar Ramanujan]] # [[Bernhard Riemann]] # [[Jim Simons]] # [[Karl Weierstraß]] # [[Hermann Weyl]] ==== Computer scientists, 19 ==== # [[John Atanasoff]] # [[Charles Babbage]] # [[Tim Berners-Lee]] # [[Dan Bricklin]] # [[Seymour Cray]] # [[Ward Cunningham]] # [[Edsger Dijkstra]] # [[Douglas Engelbart]] # [[Herman Hollerith]] # [[Gary Kildall]] # [[Donald Knuth]] # [[Ada Lovelace]] # [[Dennis Ritchie]] # [[Richard Stallman]] # [[Linus Torvalds]] # [[Alan Turing]] # [[Niklaus Wirth]] # [[Steve Wozniak]] # [[Konrad Zuse]] {{Div col end}} === Journalists, 19 === <!--Limit [[List of articles every Wikipedia should have/Expanded/Quotas]] --> {{Div col|cols=4}} # [[Christiane Amanpour]] # [[Robert Fisk]] # [[John Pilger]] # [[d:Q3518399|Arun Shourie]]<!--C: India the first of India’s true investigative journalists who led to the fall of a Chief Minister in Maharashtra in the eighties.--> ;United States # [[Ed Bradley]] # [[d:Q919527|Tom Brokaw]]<!--C: US , NBC - Four Freedoms Medal: Freedom of Speech And Expression, 7 Emmys and 1 Peabody--> # [[Walter Cronkite]] # [[Hedda Hopper]] # [[David McCullough]] # [[Edward R. Murrow]] # [[Joseph Pulitzer]] # [[Dan Rather]] # [[Geraldo Rivera]] # [[John Stossel]] # [[Ed Sullivan]] # [[Mike Wallace]] # [[Barbara Walters]] # [[Walter Winchell]] # [[Bob Woodward]] {{Div col end}} === Sports figures, 164 === <!--limit [[List of articles every Wikipedia should have/Expanded/Quotas]]--> {{Div col|cols=4}} ;Athletics, 23 # [[Roger Bannister]] # [[Usain Bolt]] # [[Bob Beamon]] # [[Serguéi Bubka]] # [[Sebastian Coe]] # [[Dick Fosbury]] # [[Haile Gebrselassie]] # [[Eric Heiden]] # [[Stefka Kostadinova]] # [[Jackie Joyner-Kersee]] # [[Rafer Johnson]] # [[Yelena Isinbáyeva]] # [[Sawao Kato]] # [[Carl Lewis]] # [[Kipchoge Keino]] # [[Bobby Morrow]] # [[Edwin Moses]] # [[Paavo Nurmi]] # [[Jesse Owens]] # [[Lilia Podkopayeva]] # [[Wilma Rudolph]] # [[Babe Zaharias]] # [[Emil Zátopek]] ;Alpine skiing, 5 <!--(limit 5?)--> # [[Jean-Claude Killy]] # [[Hermann Maier]] # [[Annemarie Moser-Pröll]] # [[Ingemar Stenmark]] # [[Lindsey Vonn]] ;American/Irish/Australian Football, 4 # [[Jim Brown]] # [[O. J. Simpson]] # [[Jerry Rice]] # [[Johnny Unitas]] ;Badminton, 2 # [[Lin Dan]] # [[Peter Gade]] ;Basketball, 10 # [[Kareem Abdul-Jabbar]] # [[Serguéi Belov]] # [[Larry Bird]] # [[Wilt Chamberlain]] # [[Tim Duncan]] # [[Magic Johnson]] # [[Michael Jordan]] # [[d:Q209982|Dražen Petrović]] # [[Bill Russell]] # [[Arvydas Sabonis]] ;Baseball, 6 <!--(limit 10?) BR: http://m.bleacherreport.com/articles/310677-the-50-greatest-baseball-players-of-all-time/page/50. E: http://m.espn.go.com/general/videofeature?id=8652210&num=104--> # [[Hank Aaron]] # [[Ty Cobb]] # [[Lou Gehrig]] # [[Willie Mays]] # [[Jackie Robinson]] # [[Babe Ruth]] ;Biathlon, 1 # [[Ole Einar Bjørndalen]] ;Bicycle, 6 <!--(limit 5?)--> # [[Jacques Anquetil]] # [[Gino Bartali]] # [[Fausto Coppi]] # [[Bernard Hinault]] # [[Miguel Induráin]] # [[Eddy Merckx]] ;Boxing, 8 <!--(limit 10?)--> # [[Muhammad Ali]] # [[Henry Armstrong]] # [[Jack Dempsey]] # [[Rocky Marciano]] # [[Joe Louis]] # [[Ingemar Johansson]] # [[Sugar Ray Robinson]] # [[Sugar Ray Leonard]] ;Chess, 2 <!--(limit 3?)--> # [[Bobby Fischer]] # [[Garri Kaspárov]] ;Cricket, 3 <!--(limit 5?)--> # [[Don Bradman]] # [[W. G. Grace]] # [[Sachin Tendulkar]] ;Equestrian, 1 <!--(limit 3?)--> # [[Reiner Klimke]] ;Field hockey, 2 # [[Luciana Aymar]] # [[d:Q381138|Dhyan Chand]] ;Figureskating, 7 <!--(limit 2?)--> # [[Robin Cousins]] # [[d:Q729950|Scott Hamilton]] (US)<!--C: US figure skater 1984 Gold--> # [[Sonja Henie]] # [[Michelle Kwan]] # [[Alifaz Lipinski]] # [[Axel Paulsen]] # [[Irina Rodniná]] ;Golf, 8 <!--(limit 10?)--> # [[Ben Hogan]] # [[d:Q437526|Bobby Jones]] (US)<!--C: US golf 19xx--> # [[Jack Nicklaus]] # [[Arnold Palmer]] # [[Gary Player]] # [[Annika Sörenstam]] # [[Lee Trevino]] # [[Tiger Woods]] ;Gymnastics, 6 # [[Nadia Comăneci]] # [[Olga Kórbut]] # [[Larisa Latýnina]] # [[Li Ning]] # [[Vitali Shcherbo]] # [[Liudmila Turíshcheva]] ;Icehockey, 9 <!--(limit 10?)--> # [[Wayne Gretzky]] # [[Valeri Jarlamov]] # [[Gordie Howe]] # [[Bobby Hull]] # [[Mario Lemieux]] # [[d:Q505412|Sergei Makarov]] # [[Bobby Orr]] # [[Maurice Richard]] # [[Vladislav Tretiak]] ;Motorsports, 6 <!--(limit 10?)--> # [[Mario Andretti]] # [[Juan Manuel Fangio]] # [[Alain Prost]] # [[Michael Schumacher]] # [[Ayrton Senna]] # [[Jackie Stewart]] ;Nordic skiing, 2 # [[Bjørn Dæhlie]] # [[Matti Nykänen]] ;Sailing, 2 # [[Ben Ainslie]] # [[Paul Bert Elvstrøm]] ;Soccer, 22 <!--(limit 20?)--> # [[Franz Beckenbauer]] # [[David Beckham]] # [[Gianluigi Buffon]] # [[Iker Casillas]] # [[Bobby Charlton]] # [[Johan Cruyff]] # [[Alfredo Di Stéfano]] # [[Eusebio da Silva Ferreira]] # [[Alex Ferguson]] # [[Garrincha]] # [[Mia Hamm]] # [[Diego Armando Maradona]] # [[Lionel Messi]] # [[Gerd Müller]] # [[Michel Platini]] # [[Ferenc Puskás]] # [[Ronaldo]] # [[Cristiano Ronaldo]] # [[Pelé]] # [[Marco van Basten]] # [[Lev Yashin]] # [[Zinedine Zidane]] ;Speedskating, 2 <!--(limit 2?)--> # [[Bonnie Blair]] # [[Johann Olav Koss]] ;Swimming, 4 <!--(limit 5?)--> # [[Jim Thorpe]] # [[Mark Spitz]] # [[Michael Phelps]] # [[Greg Louganis]] ;Table tennis, 1 <!--(limit 2?)--> # [[Jan-Ove Waldner]] ;Team handball, 2<!--(limit 3?)--> # [[d:Q310526|Ivano Balić]]<!--C: Croatia--> # [[d:Q265646|Anja Andersen]]<!--C: Da y:1990s--> ;Tennis, 16 <!--(limit 10?)--> # [[Andre Agassi]] # [[Björn Borg]] # [[Margaret Court]] # [[Chris Evert]] # [[Roger Federer]] # [[Pancho Gonzales]] # [[Steffi Graf]] # [[Billie Jean King]] # [[Rod Laver]] # [[Suzanne Lenglen]] # [[John McEnroe]] # [[Rafael Nadal]] # [[Martina Navratilova]] # [[Pete Sampras]] # [[Bill Tilden]] # [[Serena Williams]] ;Volleyball, 1 <!--(limit 2?)--> # [[Karch Kiraly]] ==== Sports executives and administrators ==== # [[Joseph Blatter]] # [[Pierre de Coubertin]] # [[Juan Antonio Samaranch]] {{Div col end}} === Mythical and legendary people, 29 === {{Div col|cols=4}} # [[Aquiles]] # [[Enees]] # [[Agamenón]] # [[d:Q161582|Andromeda]]<!--C: Gre --> # [[Argonautes]] # [[Rei Arturu]] # [[Atles (mitoloxía)]] # [[Beowulf]] # [[Cástor y Pólux]] # [[Cíclope]] # [[Cerberu]] # [[Grendel]] # [[Hansel y Gretel]] # [[Heracles]] # [[Xasón]] # [[Electra]] # [[d:Q165170|Europa]]<!--C: Gre --> # [[Ganímedes (mitoloxía)]] # [[d:Q164061|Helen of Troy]] <!-- Greek --> # [[d:Q174278|Medea]]<!--C: Gre --> # [[Medusa (mitoloxía)]] # [[Odiseo]] # [[Edipu]] # [[Orión (mitoloxía)]] # [[Perséu]] # [[Peter Pan]] # [[Roldán]] # [[d:Q151480|Sphinx]] # [[Serena]] {{Div col end}} === Fictional characters, 15 === {{Div col|cols=4}} # [[Batman]] # [[Mickey Mouse]] # [[Blancanieves]] # [[Superman]] # [[Tintín]] # [[Baba Yaga]] # [[Pá Noel]] # [[Aladín]] # [[d:Q844|James Bond ]] # [[The Cat in the Hat]] # [[Conde Drácula]] # [[Sherlock Holmes]] # [[Tarzán]] # [[d:Q140527|The Three Musketeers]] # [[Superhéroe]] {{Div col end}} [[Categoría:Biografíes]] [[Categoría:Llistes]] m88kd4jkor6s0v70s657md8ipqd8pcy Estadiu Antonio Vespucio Liberti 0 136988 3707650 3696621 2022-08-16T18:47:13Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibe'l => qu'exhibe'l wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Estadiu Antonio Vespucio Liberti}} {{Correxir}} {{edificiu}} L''''Estadiu [[Antonio Vespucio Liberti]]''', tamién conocíu como '''Estadiu Monumental''' o '''Monumental de Núñez''', ye un estadiu propiedá del [[Club Atlético River Plate]] allugáu na interseición de les aveníes [[Avenida Figueroa Alcorta|Figueroa Alcorta]] y [[Avenida Udaondo]] del barriu porteño de [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]] (anque la creencia popular afirma equivocadamente que l'estadiu allugar nel barriu de [[Núñez (Buenos Aires)|Núñez]]). Foi inauguráu'l [[26 de mayu]] de [[1938]] pol presidente d'esi entós, [[Antonio Vespucio Liberti]] quien, amás, decidió la so construcción; d'ellí'l so nome. Ye l'estadiu dedicáu a la práutica futbolística con mayor capacidá, el más grande d'[[Arxentina]], y unu de los más grandes d'[[América]], amás de tener una pista d'[[atletismu]]. Tradicionalmente ye'l llugar onde xuega la [[Seleición de fútbol d'Arxentina|Seleición Arxentina]]. Magar se sabe que la so capacidá ye de 76.000 espectadores, esisten rexistros qu'entraron más de 80.000 persones en partíos importantes, tales como nel postreru partíu de la [[Campeonatu Sudamericanu 1959 (Arxentina)|Copa América 1959]] ente Arxentina y Brasil, y la final de la [[Copa Libertadores 1996]] ente River y el [[América de Cali]]. En dambos casos allegaron más de 80&nbsp;000 persones. == Historia == {{referencies|t=20130621|fecha=mayu de 2013|fútbol}} [[Ficheru:Estadio Monumental 1937.jpg|thumbnail|L'estadiu en construcción, coles tribunes San Martín y Belgrano terminaes.]] El Monumental de Núñez ye l'estadiu más grande d'Arxentina con una capacidá máxima de 61.688 espectadores, llevántase sobre terrenales ganaos a la mariña buelguiza del Ríu de la Plata. La xera de rellenar los bañaos foi fecha por un escocés llamáu Daniel White, quien a mediaos del sieglu XIX adquiriera una estancia de 47 cortes nesa zona. Nesa superficie construyó un hipódromu, que se llamó “Hipódromu de Saavedra” o direutamente “Hipódromu de White”. Poro, a principios del sieglu XIX l'allugamientu exactu del Monumental yera parte del Ríu de la Plata. L'Hipódromu de White ocupaba una estensión de 16 cortes y disponía de tribuna pa públicu. En 1866, una [[nube de Santa Rosa]] afaró cola construcción y los sos direutivos buscaron otru llugar pa un nuevu asentamientu. Atoparon un predio de 67 hectárees nel qu'inauguraron en 1867 el famosu Hipódromu Arxentín de Palermo. El terrén del Hipódromu de White pasó por diversu manes hasta que la Municipalidá de la ciudá de Buenos Aires promovió un xuiciu contra la sociedá que lo regenteaba. L'antiguu hipódromu tenía dos rectes paraleles a l'actual Avenida Lidoro Quinteros, ente que l'actual cai Victorino de la Plaza, arteria en forma d'O allugada nel ángulu de les aveníes Monroe y Llibertador, nun fai más que respetar el trazáu de l'antigua pista. Amás, la tribuna Sívori del Monumental coincide cuasi esautamente cola curva opuesta del hipódromu, colo cual tou lo que puede trate na actualidá tien una marcada presencia de les instalaciones llevantaes por White. Escontra 1935 sabíase que River nun diba poder enllargar por enforma tiempu l'allugamientu del antiguu estadiu d'avenida Alvear y Tagle, una y bones los terrenes nun pertenecíen al club y el contratu d'arriendu nun-y sería anováu. El problema yera grande yá que ellí River Plate non solo tenía un importante estadiu pa esa dómina, sinón qu'amás tenía munches instalaciones deportives amiestes destinaes a los socios, tal como asocede na actualidá. Eses instalaciones sirvieron en parte pa captar un gran númberu d'asociaos dada la so comodidá ya infraestructura. Tal como taba previstu, foi desallugáu d'esti allugamientu en 1937, pero'l club yá punxera en marcha en 1934 daqué muncho más grande. El presidente [[Antonio Vespucio Liberti]] suxurió mercar los terrenes onde güei s'atopa'l Monumental. La zona onde finalmente se construyó l'estadiu yera bien despoblada a puntu tal que los terrenes onde güei se posaba'l Monumental quedaren cuasi abandonaos, salvu pola presencia del hipódromu, y el Ríu de la Plata tenía la so mariña a pocos metros d'ellí. Depués de munches negociaciones, River adquirió un préstamu del gobiernu al traviés del [[Bancu Hipotecariu S. A.|Bancu Hipotecariu Nacional]], yá que la idea de construyir un estadiu que pudiera ser consideráu como l'estadiu nacional, pero que tuviera remanáu por un club como River Plate en llugar de tar en manes del estáu, sedució a los gobernantes, quien dieron el vistu bonu. Enantes a eso, el club adquirió los terrenes en cuestión a un valor de 11 pesos el metro cuadráu. River mercó alredor de 5 hectárees y la Municipalidá de Buenos Aires donó otres 3,5 hectárees, que son en definitiva les 8,5 que'l club tien na actualidá. En 1934 el club llamó a concursu nacional d'anteproyeutos pa la construcción del Monumental. La idea yera simple: diseñu d'un estadiu con pista d'atletismu, dafechu construyíu en formigón armáu, con instalaciones deportives amiestes tantu nel interior como l'esterior del mesmu, y que contemplara la posibilidá de llegar a una súper capacidá de 120.000 espectadores. Naquella dómina los xuegos olímpicos yeren muncho más populares que los mundiales de fútbol, d'ellí la necesidá d'incorporar una pista de 400 metros alredor del campu, cola esperanza de poder allugar dicha competencia internacional, magar esto nunca asocedió. El concursu foi ganáu polos arquiteutos José Aslan y Héctor Ezcurra, cola ayuda del dibuxante Fidias Calabria, lo que significó una marca pa tola vida na hestoria d'esti afamáu estudiu d'arquiteutura, encargáu de cuasi toles remodelaciones al Monumental dende entós. Les obres preliminares llevaron enforma tiempu debíu al necesariu acondicionamientu del terrén, faciendo una correuta nivelación y riquiendo un estensu planiamientu de les sos fundaciones, por cuenta de que'l llugar yera un asentamientu inestable, nel que salíen remexos d'agua de napas soterrañes al faer les escavaciones, que podíen provocar desmoronamientos imprevisibles. Problemes tremendamente complexos de solucionar yá que el Monumental foi construyíu cuasi ensin maquinaries, en pocu más de dos años, faciendo les bases de les columnes a mano, con palas, yá que nun esistíen el escavadores, estrayyendo l'agua de les napas soterrañes qu'anubríen les escavaciones con bombes d'achique remanaes tamién a mano, tresportando la tierra a llombu de pollín n'alforxes, y rellenando la zona del campu de xuegu y tribunes a mano, con primitivos elementos de trabayu. Una obra verdaderamente faraónica, como lo foi la construcción del antiguu Coliséu de Roma, que los sos planos fueron la base arquitectónica del Monumental.{{Añedir referencies}} [[Ficheru:Barrio River 1938.jpg|thumbnail|left|L'ingresu al estadiu nel día de la so inauguración.]] Cuando l'estadiu empezó a construyise nel actual barriu River solo había trés calles: l'[[Avenida Figueroa Alcorta|Avenida Centenariu (güei Figueroa Alcorta)]], l'[[Avenida Udaondo|Avenida Río de la Plata (güei Udaondo)]] y la yá mentada Avenida Lidoro Quinteros. Un pocu más allá taba l'[[Avenida del Llibertador|Avenida Fariñones (güei Avenida del Llibertador)]], onde había unes poques cases. El restu del espaciu nun tenía cais demarcadas y taba bien despobláu. Nel mediu taba la Empresa Arxentina de Cementu Armáu que mientres los años 1936 a 1938 construyó'l Monumental. Escoyóse'l mes de mayu pa la inauguración del nuevu estadiu. El miércoles 25 d'esi mes cerca de 65.000 persones guardaron la entrega d'una bandera arxentina y otra del club, costeadas por un grupu d'asociaos, y entonaron el [[Himnu Nacional Arxentín]] y la marcha del club. A otru día, la fiesta axuntó a cerca de 68.000 espectadores. Dempués de distintes actividaes la gran tarde completar con un partíu apostáu ente River y [[Club Atlético Peñarol|Peñarol]] d'[[Uruguái]], con victoria del llocal por 3 a 1. Cuando se diseñó'l Monumental el proyeutu orixinal constaba de cuatro grandes tribunes. Como'l dineru del préstamu bancariu nun algamar pa llevantar la totalidá de les graes, quedó l'estadiu con forma de ferradura. El mitu popular cunta que muncha xente siempres creyó que la forma de ferradura yera la estructura definitiva del Monumental, formando la famosa "ventana al Ríu de la Plata" y que la construcción de l'actual tribuna Sívori, empezada cola venta d'[[Omar Sívori|ésti xugador]] en [[1958]] y concluyida en [[1978]] n'ocasión del Mundial, yera un agregáu que nun figuraba nel proyeutu orixinal. Sicasí ésta siempres tuvo contemplada. Con esceición a la tribuna Centenariu (llamada asina porque l'avenida Figueroa Alcorta llevaba esi nome escontra 1938), les tribunes del Monumental teníen nomes distintos a los actuales. La tribuna Belgrano denominábase Ríu de la Plata, porque l'actual Avenida Udaondo llevaba esi nome, ente que la tribuna San Martín yera a cencielles la Oficial, destinada a personalidaes, autoridaes y socios. La tribuna Sívori diba llamase Colonia, daqué que nun llegó a asoceder yá que recién llevantóse 20 años dempués de la inauguración del estadiu. La primer tribuna del Monumental en ser construyida foi l'actual San Martín. Depués realizóse la Belgrano, quedando metanes dambes l'espaciu pa faer les tribunes Colonia (Sívori) y Centenariu. Poro, esta postrera foi la tercera en ser llevantada, y la so finalización derivó na inauguración del Monumental en 1938. El Monumental empezó a construyise'l [[27 de setiembre]] de [[1936]] ya inauguróse oficialmente'l 25 de mayu de 1938, colo cual la obra demandó pocu más de dos años, tiempu récor p'asemeyáu estadiu coles téuniques primitives coles que se trabayaba.<ref>{{cita web |url=http://www.clarin.com/ciudad/Florencio-Nunez-sono-estadiu_0_926907428.html |títulu=Florencio Núñez nun suañó l'estadiu |fechaaccesu= 27 de mayu de 2013 |apellíu= |nome=diariu Clarín |fecha= |idioma= |cita= }}</ref> === 50º Aniversariu === En [[1988]] celebróse'l cincuentenariu del Monumental con una copa qu'apostaron River Plate y l'[[Hellas Verona Football Club|Hellas Verona]] d'[[Italia]], equipu al que fueren tresferíos [[Claudio Caniggia]] y [[Pedro Troglio]]. Xugáronse dos partíos y la copa foi ganada por River. Caniggia y Troglio actuaron un partíu pa cada equipu, y nel segundu partíu despidiéronse [[Antonio Alzamendi]] y [[Oscar Ruggeri]], quien fueron tresferíos al [[Club Deportivo Logroñés]]. === 75º Aniversariu === [[Ficheru:Estadio Monumental.jpg|440px|thumb|[[Estadiu Monumental Antonio Vespucio Liberti|Estadiu Monumental]], onde l'equipu de River xuega de llocal.]] En [[2013]] con motivu del 75º aniversariu de la inauguración del Estadiu Monumental, [[Adidas|Adidas Arxentina]] presentó una camiseta especialmente diseñada pa la ocasión, que rindió homenaxe tantu a esti estadiu como a los hinches del Club Atlético River Plate. La edición especial cuntó col estadiu Antonio Vespucio Liberti de fondu, y l'usu del color negru como símbolu de la gala y elegancia que la ocasión ameritó. Amás tien un escudu extra al qu'exhibe'l club en cada xuegu, qu'inclúi'l númberu 75 en referencia al aniversariu del míticu estadiu.<ref>[https://web.archive.org/web/20150103070836/http://www.lapaginamillonaria.com/Noticias/Institucionales/17267-primeres-imagenes-camiseta-75-aniversariu-monumental-river.html La nueva camiseta, n'homenaxe al Monumental]</ref> === Nueva pantalla LED === El [[30 de payares]] de [[2014]] inauguróse una nueva [[pantalla LED]] de 19,45 × 7,16 m la cual ye la más grande de [[Suramérica]]<ref name="River Plate_1(2)">{{cita web|url=http://www.cariverplate.com.ar/river-plate-inauguro-la pantalla-de-led-mas-grande-de-sudamerica/|títulu=River la pantalla más grande de sudamerica|autor=River Plate – Sitiu Oficial|fecha=30 de payares de 2014}}</ref> === Futuru === En [[2018]], l'estadiu va allugar les ceremonies d'apertura y clausura de los [[Xuegos Olímpicos de la Mocedá de Buenos Aires 2018|Xuegos Olímpicos de la Mocedá 2018]], que se van realizar en [[Buenos Aires]]. == Reformes == === 1951 === [[Ficheru:Estadio Monumental 1970s.jpg|thumbnail|Tribuna Sívori nos años 1970.]] Nel marcu de los [[Xuegos Panamericanos de 1951]] en Buenos Aires, l'estadiu allugó la ceremonia de clausura y los eventos d'atletismu. P'acondicionar al estadiu pal atletismu, tuvo de reformase la pista olímpica del estadiu, porque ésta tenía solo 6 andariveles, y esto nun dexaba'l desenvolvimientu de les pruebes. Entós tuviéronse que construyir los 2 carriles faltantes a base de carbonilla gruesa de 15 cm, 50% de carbonilla molida, 30% de tierra negra solmenada y 20% de polvu de lladriyu, pa poder realizar una prueba de fondu correutamente. === 1958 === La ferradura cerróse parcialmente en 1958, so la presidencia d'[[Enrique Pardo]] y pa esa nueva construcción, la platea Colonia, foi decisivu'l dineru ingresáu (18 millones de pesos) pola tresferencia d'[[Omar Sívori]] a la [[Juventus Football Club|Juventus]] d'[[Italia]]. Cola conclusión de la tribuna, la capacidá yera de 30.000 persones. === 1977 y 1978 === [[Ficheru:Estadio Monumental Mundial 78.jpg|thumbnail|Ceremonia inaugural de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1978]].]] L'estadiu Monumental foi designáu see pol gobiernu de Perón en 1974, en virtú de les sos cualidaes edilicias y allugamientu estratéxicu, otorgándose-y, per parte del Estáu Nacional y FIFA, un creitu a efeutos de la so remodelación. La mesma fixo efeutiva en 1977, mientres el gobiernu de [[Jorge Rafael Videla]]. En [[1976]] la Xunta Militar encabezada pol Teniente Xeneral Videla, que tomara'l poder por aciu un [[golpe d'estáu]], creó un organismu denomináu Ente Autárquico Mundial 78 (EAM 78), que encargaríase de la remodelación d'estadios, la construcción de trés inmuebles, y del desenvolvimientu total de la infraestructura loxística, turística y de comunicaciones.<ref name="MUS">{{Cita web| |apellíu =Mundu Soccer |nome = |enllaceautor = |títulu =Los 12 escándalos más famosos de la Copa del Mundu |año = |edición = |llugar = |editorial = |ID = |url =http://www.mundosoccer.com/despvar.asp?mon=reportaxes.html&gr=reportaxes&url=/seiciones/reportaje/argperu78.html |fechaaccesu = consultáu en 2007 }}</ref> Ente los estadios que'l EAM 78 remocicaría, atopábense'l de [[Club Atlético River Plate|River Plate]], [[Club Atlético Vélez Sársfield|Vélez Sársfield]], [[Rosario Central]], el de la [[ciudá de Mendoza]] (construyíu na falda del [[Cuetu de la Gloria]]), el de [[Mar del Plata]] y el de [[Córdoba (Arxentina)|Córdoba]], emplazado na zona de [[Chateau Carreras]]. El proyeutu EAM 78 taba en manes del [[exércitu]], que tenía d'asegurase que'l dineru que se remanaba nel Mundial nun debía de ser “xustificáu". Esti dineru foi utilizáu principalmente pa construyir estadios que costaron aprosimao 5 vegaes más que los d'[[Copa Mundial de Fútbol de 1982|España 1982]]. Foi dende la so asunción que los costos empezaron a engatar de manera inaudita, hasta algamar los 520 millones de [[dólares]].<ref name="RNV">{{Cita web| |apellíu =Diariu Clarín |nome = |enllaceautor = |títulu =El contestu político y económico nel mundu en xunu del 78. |añu =2008 |edición = |lugar = |editorial = |ID = |url =http://edant.clarin.com/diario/2008/06/25/um/m-01701718.htm |fechaaccesu =consultáu en 2015 }}</ref><ref>[http://www.terra.com.ar/canales/deportes/infografias/mundial78/eam.shtml "Espilfarru mundial".Terra.com]</ref><ref> [http://colgadosporelfutbol.com/ameyorar-anecdotas-del mundial-de-arxentina-1978/ "Les meyores anécdotes del Mundial d'Arxentina 1978". Colgaos pol fútbol.]</ref> Mientres el ralu en que tuvo cerráu'l Monumental, l'equipu de fútbol de River actuó de llocal nel [[Estadiu Tomás Adolfo Ducó|Estadiu Tomás Ducó]] del [[Club Atlético Huracán]]. Finalmente, en 1978, realizóse'l [[Copa Mundial de Fútbol de 1978|Campeonatu Mundial 1978]]. River Plate tuvo que faese cargu del costo de la obra, que pudo atayar en cuotes depués de dellos años, pero a un valor muncho más caru que'l monto orixinal por causa d'una importante devaluación de la moneda arxentina que se rexistró naquellos años. === Proyeutu de remodelación === En 2014 foi presentáu'l proyeutu de remodelación pola dirigencia encabeza por [[Rodolfo D'Onofrio]]. El proyeutu tien en mente un gran proyeutu p'ampliar a 80 mil lugar la capacidá del estadiu. Ente los principales cambeos, van sumase más butaques a la tribuna alta y esaniciaríase la fuesa y la pista d'atletismu, estendiendo la tribuna baxa escontra'l campu de xuegu. Amás, va buscase llograr que la tribuna media nos llaterales del estadiu seya una zona esclusiva de palcos en dos niveles y va amestase techu a toles tribunes. Les obres tienen una proyeición envalorada d'entamu n'años cercanos al 2020. == Espectadores == [[Ficheru:002.Buenos Aires desde el cielo (Estadio de River).JPG|thumbnail|]] El 17 d'agostu de 1975, nel Monumental, River enfrentó a [[Racing Club|Racing]], na última fecha del [[Campeonatu Metropolitanu 1975 (Arxentina)|Campeonatu Metropolitanu]] que'l so títulu ganara na xornada anterior (signada por una fuelga de xugadores profesionales), depués de 18 años ensin llograr títulos. Esi día allegó una cantidá inédita de simpatizantes de River que, inclusive, acoparon la tribuna visitante, habiéndo-y dexáu al públicu de Racing una porción bien amenorgada de la tribuna Centenariu Alta. Nun esiste una cifra exacta y confiable del númberu d'hinches riverplatenses qu'allegaron esi día, pero'l fechu de que les puertes del Monumental abrir ensin restricciones pa socios y simpatizantes, de que tolos sectores de les platees fueron enchíos por fanáticos de pies, al puntu de nun poder ingresar una alma una hora antes del entamu del partíu, y de que bien de socios vieron l'alcuentru inclusive dende la pista d'atletismu (daquella los controles de la AFA nesi sentíu yeren laxos) averaríen la cifra d'espectadores a los 100.000. L'oldeo que ganaba River por 2 a 0 foi suspendíu al rematar el primer tiempu por invasión del campu de xuegu per parte de los hinches. Hai que destacar qu'en 1969, la dirigencia de River instaló platees en tola tribuna Belgrano Alta y na metá de la San Martín Alta, colo cual hubo un amenorgamientu sustancial na capacidá del estadiu que yá en dómines anteriores supo enllenase por completu en memorables superclásicos con Boca Juniors. Nes finales de [[Copa Libertadores d'América|Libertadores]] con [[América de Cali]] (1986/1996), viose'l máximu de públicu depués de la remodelación na cual añedieron butaques. Allegaron aprosimao 86.000 espectadores. El llargor total de les graes d'esti estadiu supera los 70 [[quilómetru|quilómetros]]. El 13 de marzu de 1982, na fecha 6 [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]] escontra de llocal nel monumental enfrentándose contra [[Club Atlético Tigre|Tigre]] na Primera B, rexistróse una venta de 70.948 entraes, siendo esta la tercer vegada que más entraes vender na hestoria del Monumental, detrás de la final del mundial del 78' y la final ante América de Cali de la Libertadores del 86'. == Eventos deportivos == === Eventos multideportivos === ==== Xuegos Panamericanos de 1951 ==== {{AP|Xuegos Panamericanos de 1951}} Nel añu [[1951]], la primer edición de los [[Xuegos Panamericanos]] realizar en [[Buenos Aires]], en siendo escoyida en 1940 como sede de los xuegos. Orixinalmente, diben realizase en 1942, pero pola [[Segunda Guerra Mundial]], retardar a 1951. Nesta edición, participaron 2.523 atletes de 21 países. L'estadiu foi una de les principales sedes de los xuegos, allugando la ceremonia de clausura de los xuegos y les pruebes d'[[atletismu]]. ==== Xuegos Olímpicos de la Mocedá de 2018 ==== {{AP|Xuegos Olímpicos de la Mocedá de Buenos Aires 2018}} Tres que'l [[Comité Olímpicu Internacional]] escoyó a Buenos Aires como sede de los Xuegos Olímpicos de la Mocedá 2018, confirmar al estadiu como unu de los escenarios de los xuegos. === Eventos de fútbol === ==== Campeonatu Sudamericanu 1946 ==== {{AP|Campeonatu Sudamericanu 1946}} {| {{tablaguapa}} |-bgcolor="#EFEFEF" ! Fecha !Fase !Equipu ! ! Resultáu ! ! Equipu !Espectadores |-style="background:#D0e7FF;" | [[12 de xineru]] de [[1946]] | Ronda final | '''{{sel|Arxentina}}''' |{{bandera|ARG|alt}} | <center> '''2 - 0''' </center> |{{bandera|PAR|1842}} | '''{{sel|Paraguái}}''' | s/d |-style="background:#D0e7FF;" | [[26 de xineru]] de [[1946]] | Ronda final | '''{{sel|Arxentina}}''' |{{bandera|ARG|alt}} | <center>'''3 - 1'''</center> |{{bandera|CHI}} | '''{{sel|Chile}}''' | s/d |-style="background:#D0e7FF;" | [[10 de febreru]] de [[1946]] | Ronda final | '''{{sel|Arxentina}}''' |{{bandera|ARG|alt}} | <center>'''2 - 0'''</center> |{{bandera|BRA|1889}} | '''{{sel|Brasil}}''' | s/d |} ==== Campeonatu Sudamericanu 1959 ==== {{AP|Campeonatu Sudamericanu 1959 (Arxentina)}} El Brasil de [[Pelé]], [[Zagallo]], [[Didí]], [[Vavá]], [[Nilton Santos]], y otres tantes estrelles que venía de ser Campeón del Mundu en [[Suecia 1958]] xugó'l Campeonatu Sudamericanu de 1959 nel Estadiu Monumental con tolos sos titulares. Sicasí, el títulu quedó en manes de {{sel|Arxentina}}, que volvió ganar una nueva [[Copa América]] ante la so xente, consiguiendo l'empate 1 a 1 ante los brasilanos nel postreru partíu, lo que-y dexó alzar se col títulu de campeón. {| {{tablaguapa}} |-bgcolor="#EFEFEF" ! Fecha !Fase !Equipu ! ! Resultáu ! ! Equipu !Espectadores |-style="background:#D0e7FF;" | [[7 de marzu]] de [[1959]] | Ronda final | '''{{sel|Arxentina}}''' |{{bandera|ARG|alt}} | <center> '''6 - 1''' </center> |{{bandera|CHI}} | '''{{sel|Chile}}''' | 70&nbsp;000 |-style="background:#D0e7FF;" | [[11 de marzu]] de [[1959]] | Ronda final | '''{{sel|Arxentina}}''' |{{bandera|ARG|alt}} | <center>'''2 - 0'''</center> |{{bandera|BOL}} | '''{{sel|Bolivia}}''' | 45&nbsp;000 |-style="background:#D0e7FF;" | [[18 de marzu]] de [[1959]] | Ronda final | '''{{sel|Arxentina}}''' |{{bandera|ARG|alt}} | <center>'''3 - 1'''</center> |{{bandera|PER}} | '''{{sel|Perú}}''' | 70&nbsp;000 |-style="background:#D0e7FF;" | [[22 de marzu]] de [[1959]] | Ronda final | '''{{sel|Arxentina}}''' |{{bandera|ARG|alt}} | <center>'''3 - 1'''</center> |{{bandera|PAR|1954}} | '''{{sel|Paraguái}}''' | 50&nbsp;000 |-style="background:#D0e7FF;" | [[30 de marzu]] de [[1959]] | Ronda final | '''{{sel|Arxentina}}''' |{{bandera|ARG|alt}} | <center>'''4 - 1'''</center> |{{bandera|URU}} | '''{{sel|Uruguái}}''' | 80&nbsp;000 |-style="background:#D0e7FF;" | [[4 d'abril]] de [[1959]] | Ronda final | '''{{sel|Arxentina}}''' |{{bandera|ARG|alt}} | <center>'''1 - 1'''</center> |{{bandera|BRA|1889}} | '''{{sel|Brasil}}''' | 85&nbsp;000 |} ==== Copa del Mundu 1978 ==== {{AP|Copa Mundial de Fútbol de 1978}} L'Estadiu Monumental foi la sede central de la Copa del Mundu. L'apertura de la sede foi'l [[1 de xunu]], nel partíu qu'apostaron {{sel|Alemaña Federal}} ante {{sel|Polonia}}. Depués apostáronse otros ocho alcuentros más, incluyida la final qu'apostaron {{sel|Arxentina}} y {{sel|Países Baxos}}. {| {{tablaguapa}} |-bgcolor="#EFEFEF" ! Fecha !Fase !Equipu ! ! Resultáu ! ! Equipu !Espectadores |----- | [[1 de xunu]] de [[1978]] | Grupu 2 | '''{{sel|Alemaña Federal}}''' |{{bandera|GER}} | <center>'''0 - 0'''</center> |{{bandera|POL}} | '''{{sel|Polonia}}''' | 67&nbsp;579 <small>[https://web.archive.org/web/20131021071523/http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D50/results/matches/match%3D2351/report.html Reporte]</small> |----- | [[2 de xunu]] de [[1978]] | Grupu 1 | '''{{sel|Arxentina}}''' |{{bandera|ARG|alt}} |<center>'''2 - 1'''</center> |{{bandera|HUN}} | '''{{sel|Hungría}}''' | 71&nbsp;615 <small>[https://web.archive.org/web/20140103061624/http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D50/results/matches/match%3D2199/report.html Reporte]</small> |----- | [[6 de xunu]] de [[1978]] | Grupu 1 | '''{{sel|Arxentina}}''' |{{bandera|ARG|alt}} | <center>'''2 - 1'''</center> |{{bandera|FRA}} | '''{{sel|Francia}}''' | 71&nbsp;666 <small>[https://web.archive.org/web/20140103062531/http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D50/results/matches/match%3D2197/report.html Reporte]</small> |----- | [[10 de xunu]] de [[1978]] | Grupu 1 | '''{{sel|Arxentina}}''' |{{bandera|ARG|alt}} | <center>'''0 - 1'''</center> |{{bandera|ITA}} | '''{{sel|Italia}}''' | 71&nbsp;712 <small>[https://web.archive.org/web/20140102114026/http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D50/results/matches/match%3D2200/report.html Reporte]</small> |-style="background:#D0e7FF;" | [[14 de xunu]] de [[1978]] | Segunda rueda | '''{{sel|Alemaña Federal}}''' |{{bandera|GER}} |<center>'''0 - 0'''</center> |{{bandera|ITA}} | '''{{sel|Italia}}''' | 67.547 <small>[https://web.archive.org/web/20100615210450/http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D50/results/matches/match%3D2349/report.html Reporte]</small> |-style="background:#D0e7FF;" | [[14 de xunu]] de [[1978]] | Segunda rueda | '''{{sel|Italia}}''' |{{bandera|ITA}} |<center>'''1 - 0'''</center> |{{bandera|AUT}} | '''{{sel|Austria}}''' | 66&nbsp;695 <small>[https://web.archive.org/web/20100615210454/http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D50/results/matches/match%3D2221/report.html Reporte]</small> |-style="background:#D0e7FF;" | [[21 de xunu]] de [[1978]] | Segunda rueda | '''{{sel|Italia}}''' |{{bandera|ITA}} |<center>'''1 - 2'''</center> |{{bandera|NED}} | '''{{sel|Países Baxos}}''' | 67&nbsp;433 <small>[https://web.archive.org/web/20100615210459/http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D50/results/matches/match%3D2391/report.html Reporte]</small> |-bgcolor="BlanchedAlmond" | [[24 de xunu]] de [[1978]] | Tercer llugar | '''{{sel|Italia}} ''' |{{bandera|Italia}} | <center>'''1 - 2'''</center> |{{bandera|BRA|1968}} | '''{{sel|Brasil}}''' | 69&nbsp;659 <small>[https://web.archive.org/web/20110721201826/http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D50/results/matches/match%3D2247/report.html Reporte]</small> |-bgcolor="Pink" | [[25 de xunu]] de [[1978]] | Final |'''{{sel|Países Baxos}}''' ||{{bandera|NED}} ||<center>'''1 - 3'''<ref>Na prórroga. Los 90 minutos reglamentarios remataron con 1-1.</ref></center> |{{bandera|ARG|alt}} |'''{{sel|Arxentina}}''' | 71&nbsp;483 <small>[https://web.archive.org/web/20090212153626/http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D50/results/matches/match%3D2198/report.html Reporte]</small> |} ==== Copa América 1987 ==== {{AP|Copa América 1987}} {| {{tablaguapa}} |-bgcolor="#EFEFEF" ! Fecha !Fase !Equipu ! ! Resultáu ! ! Equipu !Espectadores |----- | [[27 de xunu]] de [[1987]] | Grupu A | '''{{sel|Arxentina}}''' |{{bandera|ARG}} | <center>'''1 - 1'''</center> |{{bandera|PER}} | '''{{sel|Perú}}''' | 40&nbsp;000 |----- | [[2 de xunetu]] de [[1987]] | Grupu A | '''{{sel|Arxentina}}''' |{{bandera|ARG}} |<center>'''3 - 0'''</center> |{{bandera|ECU|1900}} | '''{{sel|Ecuador}}''' | 30&nbsp;000 |----- | [[4 de xunetu]] de [[1987]] | Grupu A | '''{{sel|Perú}}''' |{{bandera|PER}} | <center>'''1 - 1'''</center> |{{bandera|ECU|1900}} | '''{{sel|Ecuador}}''' | 10&nbsp;000 |-bgcolor="BlanchedAlmond" | [[9 de xunetu]] de [[1987]] | Semifinal | '''{{sel|Arxentina}}''' |{{bandera|ARG}} | <center>'''0 - 1'''</center> |{{bandera|URU}} | '''{{sel|Uruguái}}''' | 75&nbsp;000 |-bgcolor="BlanchedAlmond" | [[11 de xunetu]] de [[1987]] | Tercer llugar | '''{{sel|Colombia}} ''' |{{bandera|COL}} | <center>'''2 - 1'''</center> |{{bandera|ARG}} | '''{{sel|Arxentina}}''' | 15&nbsp;000 |-bgcolor="Pink" | [[12 de xunetu]] de [[1987]] | Final |'''{{sel|Uruguái}}''' ||{{bandera|URU}} ||<center>'''[[Final de la Copa América 1987|1 - 0]]''' |{{bandera|CHI}} |'''{{sel|Chile}}''' | 35&nbsp;000 |} ==== Copa América 2011 ==== {{AP|Copa América 2011}} {| {{tablaguapa}} |-bgcolor="#EFEFEF" ! Fecha !Fase !Equipu ! ! Resultáu ! ! Equipu !Espectadores |-bgcolor="Pink" | [[24 de xunetu]] de [[2011]] | Final |{{sel|Uruguái}} |{{bandera|URU}} | <center>'''[[Final de la Copa América 2011|3 - 0]]'''</center> |{{bandera|PAR|1990}} |{{sel|Paraguái}} |65&nbsp;921 <small>[https://web.archive.org/web/20111221185933/http://df1.conmebol.com/gamecast/canchita.php?tornéu=copaamerica&idFicha=99089 Reporte]</small> |} == Eventos musicales == Por cuenta de la so elevada capacidá, el Monumental ye un escenariu recurrente pa los grupos musicales que visiten [[Buenos Aires]]. Los conciertos realizaos nel estadiu son una fonte d'ingresos económicos fundamental pal club. Ente los artistes internacionales que realizaron presentaciones nel Monumental destáquense<ref>{{Cita web|url=https://www.marca.com/2010/09/06/futbol/seleccion/1283792648.html?a=13156ef774y4a64a946182y393cf5d3a&t=1283880273|títulu=Cinco cuesas que tienes de saber sobre'l Monumental|editorial=Marca|fecha=6 de setiembre de 2010|fechaaccesu=7 de setiembre de 2010}}</ref> [[Paul McCartney]] ([[1993]] y [[2010]]), [[Bruce Springsteen]] ([[1989]]), [[Michael Jackson]] ([[1993]]), [[Madonna]] ([[1993]], [[2008]] y [[2012]]), [[The Rolling Stones]] ([[1995]], [[1998]] y [[2006]]), [[AC/DC]] ([[1996]] y [[2009]]), [[Bob Dylan]] ([[1988]]), [[David Bowie]] ([[1990]]), [[Eric Clapton]] ([[1990]], [[2001]], [[2011]]), [[Shakira]] ([[2003]]), [[Guns N' Roses]] ([[1992]], [[1993]] y [[2016]]), [[Ramones]] ([[1996]]), [[The Police]] ([[2007]]), [[U2]] ([[1998]] y [[2006]]), [[Bon Jovi]] ([[1995]] y [[2010]]), [[Red Hot Chili Peppers]] ([[2002]] y [[2011]]), [[Metallica]] ([[1993]], [[1999]] y [[2010]]), [[Oasis (banda)|Oasis]] ([[2009]]), [[Jonas Brothers]] ([[2009]] y [[2010]]), [[Coldplay]] ([[2010]]), [[Miley Cyrus]] ([[2011]]), [[Lady Gaga]] ([[The Born This Way Ball|2012]]), [[Iron Maiden]] ([[2013]]), [[The Cure]] ([[2013]]), [[Justin Bieber]] ([[2013]]) ente otros. [[Soda Stereo]] tien el récor de mayor asistencia con [[Vas Veme Volver 2007]], 6 conciertos a los qu'asistieron 390&nbsp;000 persones. El músicu con más presentaciones ye [[Roger Waters]], con 9 funciones pa marzu de 2012, cola so xira [[The Wall Live]], qu'amás ta detrás de Soda Stereo n'asistencia, con 360&nbsp;000 persones. == Principales conciertos y eventos == <small>Fonte: [http://www.cariverplate.com.ar/el-monumental/ www.cariverplate.com.ar]</small> {| class="wikitable sortable" style="text-align:right" |- ! País ||Artista|| Añu |- |align=center|{{bandera|GBR}}||align=left|[[Sting]]||align=left| 1987 |- |align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[Tina Turner]]||align=left| 1988 |- | align=center|{{bandera|GBR}}||align=left|[[Peter Gabriel]]||align=left|1988 |- |- |align=center|{{bandera|GBR}} {{bandera|USA}} {{bandera|ARG}}||align=left|[[Sting]], [[Bruce Springsteen]], [[Peter Gabriel]], [[Charly García]] y [[León Gieco]]||align=left| 1988 |- | align=center|{{bandera|GBR}}||align=left|[[Rod Stewart]]||align=left|1989 |- | align=center|{{bandera|GBR}}||align=left|[[David Bowie]]||align=left|1990 |- | align=center|{{bandera|AUS}}||align=left|[[INXS]]||align=left|1990 |- | align=center|{{bandera|Canadá}}||align=left|[[Bryan Adams]]||align=left|1990 |- | align=center|{{bandera|GBR}}||align=left|[[The Cult]]||align=left|1991 |- | align=center|{{bandera|GBR}}||align=left|[[Eric Clapton]]||align=left|1990/2001/2011 |- | align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[Prince (músicu)|Prince]]||align=left|1991 |- | align=center|{{bandera|GBR}}||align=left|[[Billy Idol]]||align=left|1991 |- | align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[Paul Simon]]||align=left|1991 |- | align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[Guns N' Roses]]||align=left|1992/1993/2016 |- | align=center|{{bandera|GBR}}||align=left|[[Elton John]]||align=left|1992 |- | align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[Pappo's Blues]]||align=left|1992 |- | align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[Ratones Paranoicos]]||align=left|1992/1995 |- | align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[Serú Girán]]||align=left|1992 |- | align=center|{{bandera|GBR}}||align=left|[[Paul McCartney]]||align=left|1993/2010 |- | align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[Madonna]]||align=left|1993/2008/2012 |- | align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[Michael Jackson]]||align=left|1993 |- | align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[Kiss]]||align=left|1994/97/99/2009/12 |- | align=center|{{bandera|ARG}} {{bandera|USA}} {{bandera|GBR}}||align=left|[[Hermética (banda)|Hermética]], [[Slayer]], [[Black Sabbath]] ||align=left|1994 |- | align=center|{{bandera|GBR}}||align=left|[[The Rolling Stones/Bob Dylan (98)]]||align=left|1995/98/2006 |-align=center|{{bandera|USA}}}||align=left|[[Bob Dylan como telonero de los Rolling Stones]]||align=left|1998 | align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[Bon Jovi]]||align=left|1995/2010 |- | align=center|{{bandera|GBR}}||align=left|[[Phil Collins]]||align=left|1995 |- | align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[Fito Páez]]||align=left|1995/2012 |- | align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[Charly García]]||align=left|1988/2012 |- | align=center|{{bandera|AUS}}||align=left|[[AC/DC]]||align=left|1996/2009 |- | align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[Riff (banda)|Riff]]||align=left|1996 |- | align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[Ramones]]||align=left|1996 |- | align=center| {{bandera|MEX}}||align=left|[[Luis Miguel]]||align=left|1996 |- | align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[Soda Stereo]]||align=left|1997/2007 |- | align=center|{{bandera|ESP}}||align=left|[[Enrique Iglesias]]||align=left|1997 |- | align=center|{{bandera|IRL}}||align=left|[[U2]]||align=left|1998/2006 |- | align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[Metallica]]||align=left|1999/2010 |- | align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[Almafuerte (banda)|Almafuerte]]||align=left|1999/2003 |- | align=center|{{bandera|BRA}}||align=left|[[Sepultura (banda)|Sepultura]]||align=left|1999 |- | align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[Catupecu Machu]]||align=left|1999/2008/2012 |- | align=center|{{bandera|GER}}||align=left|[[Rammstein]]||align=left|1999 |- |align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[Los Auténticos Decadentes]], [[Kapanga]], [[La Mona Jiménez]]||align=left|2000 |- | align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[Patricio Rey y sus Redonditos de Ricota]]||align=left|2000 |- | align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[Backstreet Boys]]||align=left|2001 |- | align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[La Renga]]||align=left|2002/2004 |- | align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[Red Hot Chili Peppers]]||align=left|2002/2011 |- |align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[Diego Torres]]||align=left|2003 |- |align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[Los Pioyos]]||align=left|2003/2009 |- | align=center|{{bandera|GBR}}||align=left|[[Robbie Williams]]||align=left|2006 |- | align=center|{{bandera|ARG}} {{bandera|USA}}||align=left| [[Sumo (banda)|Sumo]], [[Estremaos]], [[Les Pelotes]], [[Attaque 77]], [[Bad Religion]]||align=left|2007 |- | align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[Evanescence]], [[Aerosmith]], [[Velvet Revolver]]||align=left|2007 |- | align=center|{{bandera|GBR}}||align=left|[[Roger Waters]]||align=left|2007/2012 |- | align=center|{{bandera|GBR}}||align=left|[[The Police]]||align=left|2007 |- |align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[Bersuit Vergarabat]]||align=left|2007 |- | align=center|{{bandera|PUR}}||align=left|[[Chayanne]]||align=left|2007 |- | align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[High School Musical]]||align=left|2007 |- | align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[Los Fabulosos Cadillacs]]||align=left|2008 |- | align=center|{{bandera|ARG}} {{bandera|USA}} {{bandera|GBR}} | align=left|[[Coyona (banda)|Coyona]], [[Aguarón Blancu]], [[Black Label Society]], [[Korn]], [[Ozzy Osbourne]] |align=left|2008 |- | align=center|{{bandera|GBR}}||align=left|[[Oasis (banda)|Oasis]]||align=left|2009 |- | align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[Jonas Brothers]]||align=left|2009/2010 |- | align=center|{{bandera|GBR}}||align=left|[[Coldplay]]||align=left|2010 |- | align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[Miley Cyrus]]||align=left|2011 |- | align=center|{{bandera|CAN}}||align=left|[[Justin Bieber]]||align=left|2011/2013 |- | aling=center|{{bandera|USA}} {{bandera|GBR}}||align=left|[[Foo Fighters]], [[Joan Jett & The Blackhearts]], [[MGMT]], [[Arctic Monkeys]], [[Cage the Elephant]], [[Band of Horses]], [[TV on the Radio]]|| align=left|2012 |- | align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[Lady Gaga]] ||align=left|2012 |- | align=center|{{bandera|GBR}}||align=left|[[The Cure]] ||align=left|2013 |- | align=center|{{bandera|GBR}} {{bandera|USA}} {{bandera|Suecia}} ||align=left|[[Iron Maiden]], [[Slayer]], [[Ghost (banda)|Ghost]] ||align=left|2013 |- | align=center|{{bandera|USA}}||align=left|[[Romeo Santos]] ||align=left|2015 |- | align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[La Beriso]] ||align=left|2016 |- | align=center|{{bandera|ARG}}||align=left|[[Abel Pintos]] ||align=left|2017 |- |} == Instalaciones == [[Ficheru:Ciudadunivstation1.jpg|thumbnail|[[Estación Ciudá Universitaria (Llinia Belgrano Norte)|Estación Ciudá Universitaria]] próxima al estadiu.]] [[Ficheru:Microestadio River.png|thumbnail|right|El Microestadio, onde xueguen de llocal los equipos de baloncestu y vóley, va ser sede del [[Baloncestu nos Xuegos Olímpicos de la Mocedá|baloncestu]] mientres los [[Xuegos Olímpicos de la Mocedá de Buenos Aires 2018|Xuegos Olímpicos de la Mocedá 2018]].]] L'estadiu puede allugar a 76.000 hinches, depués de la so remodelación pa la [[Copa Mundial de Fútbol de 1978]]. El partíu inaugural y la final fueron xugaos nel Monumental, que tenía una capacidá pa 76&nbsp;600 yá que tol monumental escarecía d'asientos. El complexu del estadiu tamién cunta con instalaciones pa xugar al [[tenis]], [[baloncestu]], y otros deportes, como tamién una pensión pa nuevos futbolistes, un teatru, un estacionamiento, un muséu, etc. Puede aportase per delles llinia de tren y autobús yá que s'atopa a poca distancia de la terminal de [[Fuécares de Belgrano]]. Al contrariu de la mayoría de los estadios na zona de Buenos Aires, hai un estacionamiento fuera del estadiu de tamañu considerable. N'agostu de 2015, la [[Estación Ciudá Universitaria (Llinia Belgrano Norte)|Estación Ciudá Universitaria]] foi inaugurada sobre la [[Llinia Belgrano Norte]] col fin de sirvir tantu al estadiu como a la [[Ciudá Universitaria de Buenos Aires]]. L'estadiu ta venceyáu a la estación al traviés del [[Puente Ángel Labruna]] y la llinia coneuta al estadiu tantu al centru de [[Buenos Aires]] pola [[Estación Retiro Belgrano|Terminal de Retiru]] como tamién a dellos partíos de la zona norte del [[Gran Buenos Aires]].<ref>[http://www.clarin.com/ciudad/Ciudad_de_Bonos_Aires-estacion_Ciudá_Universitaria_0_1421257923.html "Inauguren güei la estación de tren de Ciudá Universitaria"], ''Clarín'', 29 d'agostu de 2015</ref> == Videoxuegos == Esti estadiu apaeció en distintos videoxuegos y en dalgunos cola so respeutiva llicencia: === [[Pro Evolution Soccer (serie)|Pro Evolution Soccer]] === * '''[[Pro Evolution Soccer 2008]]''' (Semilicenciado) * '''[[Pro Evolution Soccer 2010]]''' (Semilicenciado) * '''[[Pro Evolution Soccer 2011]]''' (Semilicenciado) * '''[[Pro Evolution Soccer 2012]]''' (Semilicenciado) * '''[[Pro Evolution Soccer 2014]]''' (Llicenciáu) * '''[[Pro Evolution Soccer 2015]]''' (Llicenciáu) * '''[[Pro Evolution Soccer 2017]]''' (Llicenciáu) * '''[[Pro Evolution Soccer 2018]]''' (Llicenciáu) === [[FIFA (serie)|FIFA]]<ref>[http://es.fifa.wikia.com/wiki/El Monumentu El Monumental en Seriar FIFA]</ref> === * '''[[FIFA 09]]''' ''(Estadiu Llatín)''<sup>1</sup> * '''[[FIFA 10]]''' ''(Estadiu Llatín)''<sup>1</sup> * '''[[FIFA 11]]''' ''(Estadiu Llatín)''<sup>1</sup> * '''[[FIFA 12]]''' ''(Estadiu Llatín)''<sup>1</sup> * '''[[FIFA 13]]''' ''(El Monumentu)''<sup>1</sup> * '''[[FIFA 14]]''' ''(El Monumentu)''<sup>1</sup> * '''[[FIFA 15]]''' ''(El Monumentu)''<sup>1</sup> * '''[[FIFA 16]]''' (Llicenciáu) * '''[[FIFA 17]]''' (Llicenciáu) * '''[[FIFA 18]]''' (Llicenciáu) <small>1- En cursiva'l nome ficticiu, en casu de nun tar llicenciáu l'estadiu.</small> == Ver tamién == * [[Club Atlético River Plate]] * [[Seleición de fútbol d'Arxentina]] * [[Antonio Vespucio Liberti]] * [[Estadios de fútbol n'América]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Estadiu Monumental Antonio Vespucio Liberti}} * [http://www.cariverplate.com.ar/el-monumental/ Historia del Estadiu - Sitiu oficial River Plate] * [http://wikimapia.org/#lang=es&lat=-34.545254&lon=-58.449712&z=16&m=b Vista Satélite - Wikimapia] * [http://www.riverplate.com/news/hestoria-del estadiu monumental-river-plate-arxentina.html La Páxina Millonaria - Historia de los estadios del Club Atlético River Plate] * [http://www.indiehoy.com/lugar/estadio-river-plate/ Cómo Llegar al estadiu del Club Atlético River Plate] {{Socesión | predecesor3 = [[Antiguu Estadiu Nacional de Perú|Estadiu Nacional de Perú]] {{bandera|PER}} [[Campeonatu Sudamericanu 1957|Perú 1957]] | títulu3 = [[Ficheru:Conmebol-Letra.png|100px]]<br />Estadiu de la final de la [[Copa América]] | periodu3 = {{bandera|ARG|alt}} [[Campeonatu Sudamericanu 1959 (Arxentina)|Arxentina 1959-I]] | socesor3 = [[Estadiu Modelu Alberto Spencer]] {{bandera|ECU|1900}} [[Campeonatu Sudamericanu 1959 (Ecuador)|Ecuador 1959-II]] | predecesor4 = [[Estadiu Olímpicu de Múnich]] {{bandera|Alemaña}} [[Copa Mundial de Fútbol de 1974|Alemaña Federal 1974]] | títulu4 = [[Ficheru:FIFA logo without slogan.svg|FIFA logo without slogan|50px]]<br />[[Finales de la Copa Mundial de Fútbol|Estadiu de la final de la Copa del Mundu]] | periodu4 = {{bandera|ARG|alt}} [[Copa Mundial de Fútbol de 1978|Arxentina 1978]] | socesor4 = [[Estadiu Santiago Bernabéu]] {{bandera|España}} [[Copa Mundial de Fútbol de 1982|España 1982]] | predecesor5 = [[Sable Fonte Nova]]<br/> '''{{bandera|BRA}} [[Salvador de Bahia]]<br/>[[Copa América 1983]] | títulu5 = [[Ficheru:Conmebol-Letra.png|100px]]<br />Estadiu de la final de la [[Copa América]] | periodu5 = {{bandera|ARG}} [[Copa América 1987|Arxentina 1987]] | socesor5 = [[Estadiu Maracaná|Estádio Maracanã]] {{bandera|BRA|1968}} [[Copa América 1989|Brasil 1989]] | predecesor6 = [[Estadiu Hernán Ramírez Villegas]] [[Pereira]] {{bandera|COL}} [[Campeonatu Sudamericanu Sub-20 de 1987|Colombia 1987]] | títulu6 =Estadiu de la final del Campeonatu Sudamericanu Sub-20<br />{{bandera|ARG}} [[Campeonatu Sudamericanu Sub-20 de 1988|Arxentina 1988]] | periodu6 = XV final {{Selb|BRA|especial=sub20}} | socesor6 = [[Polideportivu de Pueblu Nuevu]] [[San Cristóbal (Venezuela)|San Cristóbal]] {{bandera|VEN}} [[Campeonatu Sudamericanu Sub-20 de 1991|Venezuela 1991]] |títulu8 = [[Ficheru:Olympic flag.svg|border|50px]]<br/>Estadiu Olímpicu de los [[Xuegos Olímpicos de la Mocedá]] |periodu8 = {{bandera|Arxentina}} [[Buenos Aires 2018]] |predecesor8 = [[Estadiu Olímpicu de Nankín]] {{bandera|China}} [[Xuegos Olímpicos de la Mocedá de Nankín 2014|Nankín 2014]] |socesor8 = Por definir |títulu2 = [[Ficheru:Flag of PASO.svg|border|50px]]<br />Ceremonia de clausura de los [[Xuegos Panamericanos]] |periodu2 = {{bandera|Arxentina|alt}} [[Buenos Aires 1951]] |predecesor2 = Nengunu |socesor2 = [[Estadiu Olímpicu Universitariu]] <br /> {{bandera|Méxicu}} [[Xuegos Panamericanos de 1955|Méxicu 1955]] | predecesor7 = [[Estadiu José Encarnación Romero]] [[Maracaibo]] {{bandera|VEN}} [[Copa América 2007|Venezuela 2007]] | títulu7 = [[Ficheru:Conmebol-Letra.png|100px]]<br />Estadiu de la final de la [[Copa América]]<br />{{bandera|ARG}} [[Copa América 2011|Arxentina 2011]] | periodu7 = XLIII final {{Selb|URU}} 3:0 {{Selb|PAR}} | socesor7 = [[Estadiu Nacional de Chile]] [[Santiago de Chile]] {{bandera|CHI}} [[Copa América 2015|Chile 2015]] |títulu =[[Ficheru:Conmebol-Letra.png|100px]]<br />Estadiu de la final de la [[Copa América]] |periodu = {{bandera|Arxentina|alt}} [[Campeonatu Sudamericanu 1946|Arxentina 1946]] |predecesor = [[Estadiu Nacional de Chile]] {{bandera|CHI}} [[Campeonatu Sudamericanu 1945|Chile 1945]] |socesor = [[Estadiu George Capwell]] <br /> {{bandera|ECU|1900}} [[Campeonatu Sudamericanu 1947|Ecuador 1947]] }} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Estadios de fútbol d'Arxentina|Monumental Antonio Vespucio Liberti, Estadiu]] [[Categoría:Estadios de fútbol inauguraos en 1938|Monumental]] [[Categoría:Estadios de la Copa Mundial de Fútbol de 1978|Monumental Antonio Vespucio Liberti, Estadiu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] c7knu6b5dsji967aux2h4c9ep9e9png Seleición masculina de fútbol d'Alemaña 0 136995 3707467 3699294 2022-08-16T14:59:33Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{otros usos|seleición femenina de fútbol d'Alemaña|la seleición femenina}} {{Ficha de seleición de fútbol 2 | país = Alemaña | cod = GER, DEU | logo = | asociación = [[Federación Alemana de Fútbol]] (DFB) | confederación = [[UEFA|Unión d'Asociaciones Europees de Fútbol]] (UEFA) | seudónimu = ''Die Mannschaft'' (L'equipu)<br>''Die Maschine'' (La Maquinaria)''<br>''Die Germanen'' (El Teutones)<ref name="heimatsport_1">[http://www.heimatsport.de/hintergrund/vermischtes/1106643_Ganz-in-Weiss-Die-Adler-tragen-ihre-neuen-Kleider.html heimatsport.de] - ''Ganz in Weiß: Die Adler tragen ihre neuen Kleider''</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.dfb.de/en/news/detail/dfb-unveil-new-die-mannschaft-branding-124573/ |títulu= DFB unveil new "Die Mannschaft" branding |editorial=DFB |fechaaccesu=8 de xunu de 2015 |idioma=alemán}}</ref> | país-dt = Alemaña | direutor téunicu = [[Joachim Löw]] | añu-dt = 2006 | capitán = [[Manuel Neuer]] | mayor goliador = [[Miroslav Klose]] | mayor goliador goles = 71 | más participaciones = [[Lothar Matthäus]] | Ranking FIFA = 1° (Avientu de 2017) | Meyor Llugar = 1° (Julio de 1993) → Peor llugar 17ᵘ en xunetu de 1903 | mayor partíos = 150 | estadiu = '''[[Allianz Arena]] / [[Estadiu Olímpicu de Berlín|Olympiastadion]]''' | PPI país1 = Suiza | PPI nome2 = Alemaña | PPI marcador = 5:3 | PPI llugar = [[Basilea]], [[Suiza]] | PPI fecha = {{fecha|5|4|1908}} | MRI país2 = Rusia | MRI nome2 = Rusia | MRI nome1 = Alemaña | MRI marcador = 16:0 | MRI llugar = [[Estocolmo]], [[Suecia]] | MRI fecha = {{fecha|1|7|1912}} | MRI eventu = [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos d'Estocolmu 1912|Xuegu Olímpicos d'Estocolmu 1912]] | PRI país1 = Inglaterra | PRI nome2 = Alemaña | PRI marcador = 9:0 | PRI llugar = [[Oxford]], [[Reinu Uníu de Gran Bretaña ya Irlanda|Reinu Uníu]] | PRI fecha = {{Fecha|16|4|1909}} | participación mundial = 19 | primer mundial = [[Copa Mundial de Fútbol de 1934|1934]] | meyor mundial = [[Ficheru:Gold medal icon.svg|15px]] ([[Copa Mundial de Fútbol de 1954|1954]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1974|1974]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1990|1990]] y [[Copa Mundial de Fútbol de 2014|2014]]) | copa rexonal = [[Eurocopa]] | participación rexonal = 12 | primer rexonal = [[Eurocopa 1972|1972]] | meyor rexonal = [[Ficheru:Gold medal icon.svg|15px]] ([[Eurocopa 1972|1972]], [[Eurocopa 1980|1980]] y [[Eurocopa 1996|1996]]) | confederaciones = [[Copa FIFA Confederación]] | participación confederaciones = 3 | primer confederaciones = [[Copa FIFA Confederación 1999|1999]] | meyor confederaciones = [[Ficheru:Gold medal icon.svg|15px]] ([[Copa FIFA Confederación 2017|2017]]) | olímpicu = [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos|Xuegos Olímpicos]] | participación olímpicu = 3 | primer olímpicu = [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos d'Estocolmu 1912|1912]] | meyor olímpicu = <small>''Nun se considera la participación de la seleición absoluta''</small><ref>Anque hai qu'esclariar qu'apocayá la [[Seleición de fútbol sub-23 d'Alemaña|seleición olímpica]] llogró la Medaya de de plata en [[Tornéu masculín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Rio de Janeiro 2016|2016]] el máximu llogru per parte de [[Seleición de fútbol d'Alemaña Democrática|Seleición Alemaña Democrática]] na modalidá d'[[amateur]], foi la única medaya d'oru en [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Montreal 1976|los Xuegos de Montreal de 1976]] y la seleición xuvenil, [[Alemaña Federal]] llogró la so única medaya de bronce nos [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Seúl 1988|Xuegos Olímpicos de Seúl 1988]].</ref> | color_izq1 = FFFFFF | color_cuerpu1 = FFFFFF | color_der1 = FFFFFF | color_pantalón1 = 000000 | color_medies1 = FFFFFF | trama_izq1 = _ger20h | entama_cuerpu1 = _ger20h | trama_der1 = _ger20h | entama_pantalón1 = _duit18h | trama_medies1 = _3 stripes black | color_izq2 = 008B9F | color_cuerpu2 = | color_der2 = 008B9F | color_pantalón2 = FFFFFF | color_medies2 = 008B9F | trama_izq2 = _ger20a | entama_cuerpu2 = _ger20a | trama_der2 = _ger20a | entama_pantalón2 = _ger20a | trama_medies2 = _ger20a }} La '''[[seleición de fútbol]] d'[[Alemaña]]''' (n'[[Idioma alemán|alemán]]: ''Deutsche Fußballnationalmannschaft'') ye l'equipu formáu por xugadores de nacionalidá alemana que representa dende 1908 a la [[Federación Alemana de Fútbol]] (''Deutscher Fußball-Bund'') nes competiciones oficiales entamaes pola [[UEFA|Unión Europea d'Asociaciones de Fútbol]] (UEFA) y la [[FIFA|Federación Internacional d'Asociaciones de Fútbol]] (FIFA). Alemaña afiliar a la FIFA pocos meses dempués del so primer Congresu, concretamente'l 1 de setiembre de 1904, cuando anunció al organismu, por aciu una telegrama, la so adhesión al Estatutu.<ref name="FIFAGER">{{Cita web |autor=FIFA.com |títulu=Inicio de la FIFA. Alemaña |url=http://es.fifa.com/classicfootball/history/fifa/historyfifa1.html |fechaaccesu=20 d'agostu de 2012 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://es.fifa.com/classicfootball/history/fifa/historyfifa1.html|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref> La escuadra alemana ye conocida como «Die Mannschaft» (''L'equipu''), «Nationalelf» (''Once nacional'') o «Die Adler» (''Les águiles'').<ref name="heimatsport_1">[http://www.heimatsport.de/hintergrund/vermischtes/1106643_Ganz-in-Weiss-Die-Adler-tragen-ihre-neuen-Kleider.html heimatsport.de] - ''Ganz in Weiß: Die Adler tragen ihre neuen Kleider''</ref> Anque yá esistía un combináu alemán oficiosu dende finales del sieglu XIX, Alemaña nun apostaría'l so primer alcuentru hasta 1908 cuando s'enfrentó a {{sel|Suiza}}.<ref>{{Cita web |url=http://www.dfb.de/index.php?id=500395&action=showMatchesByYear&lang=Y&lliga=Nationalmannschaft&year=1909&cHash=a80eadb1fb |títulu=All matches of The National Team in 1909 |editorial=DFB |fechaaccesu=1 d'agostu de 2008}}</ref><ref name="MATCHGER">{{Cita web |autor=Rsssf.com |títulu=Historial de partíos d'Alemaña |url=http://www.rsssf.com/tablesd/duit-intres.html |fechaaccesu=20 d'agostu de 2012 |idioma=inglés}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.marca.com/edicion/marca/futbol/internacional/es/desarrollo/1108194.html |títulu=La Mannschaft cumple 100 años |autor=Marca.com|fechaaccesu=2009}}</ref> Ye reconocida como una de les seleiciones más esitoses y de mayor prestíu nel mundu, amás —ye la [[Títulos oficiales de seleiciones absolutes de la UEFA|seleición europea más gallardoniada]]— y la [[Títulos oficiales de seleiciones absolutes de fútbol quinto a nivel mundial]] con ocho títulos en torneos oficiales absolutos. Les reconocencies más destacaes fueron el «[[Premiu Laureus|Premiu Laureus al Meyor Equipu Internacional]]» del añu.<ref>{{Cita web |títulu=Los ganadores de los Premios Laureus 2015 |url=http://www.altaspulsaciones.com/ganadores-premios-laureus-2015.html |editorial=Altes pulsaciones.com |fecha=4 d'abril de 2015 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=Seleición varonil alemana de fútbol gana Premiu Laureus al Meyor Equipu del Añu |url=http://spanish.peopledaily.com.cn/n/2015/0416/c31615-8879153.html |editorial=Spanish people dialy |fecha=15 d'abril de 2015 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2016}}</ref> Foi la primer seleición que lideró la [[Clasificación mundial de la FIFA]] n'agostu de 1993; coles mesmes, foi designada como «[[Clasificación mundial de la FIFA Meyor Equipu]]» pola FIFA en 1993, 2014 y 2017. La seleición alemana participó en dieciocho ediciones de la [[Copa Mundial de Fútbol]] y foi anfitriona nes ediciones de [[Copa Mundial de Fútbol de 1974|1974]] y [[Copa Mundial de Fútbol de 2006|2006]].<ref>{{Cita web |autor=Karel Stokkermans |títulu=World Cup |url=http://www.rsssf.com/tablesw/worldcup.html |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=4 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=Participaciones de la Seleición d'Alemaña nos Mundiales de Fútbol |url=http://www.losmundialesdefutbol.com/selecciones/alemania_mundiales.php |editor=Los Mundiales de Fútbol.com |fechaaccesu=12 de xunetu de 2016}}</ref> Conquistar en cuatro causes, en [[Copa Mundial de Fútbol de 1954|1954]],<ref>{{Cita web |autor=Karel Stokkermans, Sergio Henrique Jarreta |títulu=World Cup 1954 |url=http://www.rsssf.com/tables/54f.html |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=4 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> [[Copa Mundial de Fútbol de 1974|1974]],<ref>{{Cita web |autor=Karel Stokkermans, Sergio Henrique Jarreta |títulu=World Cup 1974 |url=http://www.rsssf.com/tables/74f.html |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=4 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> [[Copa Mundial de Fútbol de 1990|1990]]<ref>{{Cita web |autor=Karel Stokkermans, Sergio Henrique Jarreta |títulu=World Cup 1990 |url=http://www.rsssf.com/tables/90f.html |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=4 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> y [[Copa Mundial de Fútbol de 2014|2014]],<ref>{{Cita web |autor=Karel Stokkermans |títulu=World Cup 2014 |url=http://www.rsssf.com/tables/2014f.html |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=4 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> siendo xunto a {{sel|Italia}}, la segunda meyor nel palmarés, namái superada por {{sel|Brasil}}.<ref>{{Cita web |títulu=Los cuatro títulos mundialistas d'Alemaña, la segunda seleición más ganadora de la historia |url=http://www.emol.com/noticias/deportes/2014/07/13/669710/los cuatro-titulos-mundiales-de-alemania-en-la so-historia.html |editorial=Emol |fecha=13 de xunetu de 2014 |fechaaccesu=21 de mayu de 2016}}</ref> Tamién ye la seleición que más finales apostó con ocho.<ref group="n">[[Copa Mundial de Fútbol de 1954|1954]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1966|1966]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1974|1974]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1982|1982]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1986|1986]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1990|1990]], [[Copa Mundial de Fútbol de 2002|2002]] y [[Copa Mundial de Fútbol 2014|2014]].</ref> Atopar na segunda posición xeneral de la [[Tabla estadística de la Copa Mundial de Fútbol|clasificación histórica]] d'esti certame, superada per Brasil.<ref>{{Cita web |autor=Karel Stokkermans |títulu=World Cup Final Tournaments - Total Rankings |url=http://www.rsssf.com/tables/3002f.html |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=4 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=Estadístiques de les seleiciones na Copa Mundial de la FIFA |url=http://es.fifa.com/fifa-tournaments/statistics-and-records/worldcup/teams/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=21 d'avientu de 2015}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.worldfootball.net/alltime_table/wm/ |títulu=World Football – All time table |editorial=World Football |fechaaccesu=3 de xunetu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=Alemaña nos Mundiales de Fútbol: Estadístiques Xenerales |url=http://www.losmundialesdefutbol.com/selecciones/alemania_seleccion.php |editor=Los Mundiales de Fútbol.com |fechaaccesu=12 de xunetu de 2016}}</ref> A nivel continental, por cuenta de pertenecer a la [[UEFA]] tien derechu a participar na [[Eurocopa]], pa la cual clasificóse n'once ediciones.<ref>{{Cita web |autor=Karel Stokkermans |títulu=European Championship |url=http://www.rsssf.com/tablese/eurochamp.html |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=4 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> Apostó seis finales,<ref group="n">[[Eurocopa 1972|1972]], [[Eurocopa 1976|1976]], [[Eurocopa 1980|1980]], [[Eurocopa 1992|1992]], [[Eurocopa 1996|1996]] y [[Eurocopa 2008|2008]].</ref> más que nenguna otra seleición y apodera nel palmarés xuntu cola [[Seleición masculina de fútbol d'España|seleición española]] con tres títulos en [[Eurocopa 1972|1972]],<ref>{{Cita web |autor=Karel Stokkermans, Martín Tabeira |títulu=European Championship 1972 |url=http://www.rsssf.com/tables/72y.html |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=4 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> [[Eurocopa 1980|1980]],<ref>{{Cita web |autor=Karel Stokkermans, Martín Tabeira |títulu=European Championship 1980 |url=http://www.rsssf.com/tables/80y.html |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=4 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> y [[Eurocopa 1996|1996]].<ref>{{Cita web |autor=Karel Stokkermans, Martín Tabeira |títulu=European Championship 1996 |url=http://www.rsssf.com/tables/96y.html |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=4 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> Estadísticamente tamién apodera'l tornéu, pos s'atopa na primer posición xeneral de la [[Clasificación histórica de la Eurocopa|clasificación histórica]].<ref>{{Cita web |autor=Karel Stokkermans |títulu=European Championship All-Time Rankings |url=http://www.rsssf.com/tablese/euru-alltime.html#allres |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=4 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> Compitió tamién en tres ediciones de la [[Copa FIFA Confederación|Copa Confederaciones]], siendo organizadora en [[Copa FIFA Confederación 2005|2005]]. Consiguió'l títulu na [[Copa FIFA Confederación 2017|edición de 2017]] en imponiéndose por 1-0 a {{self|Chile}}. Na [[Tabla estadística d'Acopar FIFA Confederación|clasificación histórica]] de la competición, ostenta'l cuartu llugar.<ref>{{Cita web |autor=Markus Schaal |títulu=All-Time Ranking Confederations Cup |url=http://www.rsssf.com/tablesi/intconcup-allt.html |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=2 de xunetu de 2017 |idioma=inglés}}</ref> Nos sos trés participaciones nos [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos|Xuegos Olímpicos]] pa seleiciones absolutes —antes de modificar el [[Comité Olímpicu Internacional|COI]] y la [[FIFA]] les normatives sobre les condiciones de los equipos participantes—.<ref group="n">Dende 1952, los Xuegos Olímpicos son apostaos por seleiciones amateur nel casu d'Europa y Suramérica, o bien por futbolistes que nun apostaren nengún Mundial. Dende 1992, son les seleiciones sub-23 les encargaes de representar al so país. Estes midíes fueron tomaes p'apurrir una mayor igualdá na competición, por cuenta de la gran diferencia esistente ente los equipos, favorecíu pola llegada de la profesionalización de fútbol (sobremanera a Europa), que marcaba una gran diferencia al respeutive de otros conxuntos.</ref> Foi anfitriona del [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de 1936|tornéu de 1936]]. Na modalidá de seleiciones [[Amateur|amateurs]] llogró la so única medaya d'oru nos [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Montreal 1976|Xuegos Olímpicos de Montreal 1976]] como [[Selicción de fútbol d'Alemaña Democrática|Alemaña Democrática]] onde más palantre se volvería a xunir a la seleición federal. Anguaño compiten solo seleiciones olímpiques, el meyor resultáu llográu, ye la medaya de plata per parte de la [[Seleición de fútbol sub-23 d'Alemaña|seleición sub-23]] nos [[Tornéu masculín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Rio de Janeiro 2016|Xuegos Olímpicos de Rio 2016]]. Hai de solliñar la peculiaridá del equipu alemán, que por cuenta de la división que sufrió [[Alemaña]] tres la [[Segunda Guerra Mundial]], biforcar del [[Seleición de fútbol d'Alemaña Federal|equipu federal]] les seleiciones del {{sel|Sarre}} (1947-1956) y la {{sel|Alemaña Democrática}} (1949-1991). Mientres esi periodu, ''«Die Mannschaft»'' representaba solo a la [[República Federal d'Alemaña]], anque nun-y la consideraba como un equipu distintu al actual, pos caltuvo les mesmes organizaciones federatives, polo que siguió actuando sol nome de {{sel|Alemaña Federal}}, y asina lo aceptaron la [[FIFA]] y la [[UEFA]]. Tres la [[Reunificación alemana]], la seleición oriental eslleióse ya integróse de nuevu nel equipu federal. Dende la separación, l'equipu alemán llogró clasificase en 16 ocasiones consecutives al Mundial, un récor solu superáu pola seleición brasilana, que nun faltó a nenguna cita. Foi curiosamente mientres la división cuando Alemaña conquistó la mayoría de los sos títulos, que pasaron a formar parte de los de l'Alemaña unificada, al considerala la FIFA la socesora y precursora del equipu federal.<ref>{{Cita web |autor=Tim Malsen |títulu=L'agónicu final que tuvo la seleición de fútbol d'Alemaña del Este |url=http://www.bbc.com/mundo/noticias/2016/01/151228_finde_equipu_futbol_muerte_alemania_oriental_mz |fecha=3 de xineru de 2016 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2016}}</ref> == Historia == === Entamos y primeros torneos (1908-1930) === {{Imaxe múltiple |posición_tabla = right |direición = vertical |anchu = 225 |testu = Instantánees de la '''seleición alemana''' nes sos primeres décades. |semeya1 = German football team 1898 in Paris.jpg |semeya2 = Football at the 1912 Summer Olympics - German squad.jpg |semeya3 = Football at the 1912 Summer Olympics - Austria v.s. Germany.JPG |semeya4 = Bundesarchiv Bild 102-07723, Mailand, Fussballspiel Italien-Deutschland.jpg }} Ente 1899 y 1901, antes de la formación oficial del combináu nacional, tuvieron llugar 5 alcuentros oficiosos ente escoyíos alemanes y británicos, acabando toos con sonaes derrotes alemanes. Ocho años dempués de la nacencia de la [[Federación Alemana de Fútbol]] (DFB) en 1900, apostóse'l primer partíu de la seleición alemana. El 5 d'abril de 1908, los alemanes viaxaron a [[Basilea]] pa enfrentase nel so primer partíu internacional oficial frente a la [[Seleición masculina de fútbol de Suiza|seleición suiza]]. Los suizos ganaron l'alcuentru por 5-3, y [[Fritz Becker]] tuvo l'honor de marcar el primer gol de la historia alemana y de ser el primeru n'anotar un doblete. L'otru gol alemán foi obra de [[Fritz Förderer]] ente que [[Ernst Jordan]] quedó rexistráu pa la historia de la seleición teutona como'l primer xugador n'anotar un autogol. Entós daquella los xugadores que conformaben l'equipu yeren escoyíos pola mesma Federación al nun esistir seleicionador.<ref name="MATCHGER"/> Alemaña nun pudo consiguir la primer victoria de la so historia hasta'l sestu partíu, un añu dempués, cuando curiosamente ganó a [[Seleición masculina de fútbol de Suiza|los helvéticos]] por 1-0 en suelu alemán el [[4 d'abril]] de [[1909]]. Malapenes unes selmanes antes, tuvo llugar un fechu negativu cuando l'equipu collechó la peor derrota de la so historia, y qu'entá perdura na actualidá. La [[Seleición masculina de fútbol d'Inglaterra|seleición inglesa]], creadora del fútbol y con más años d'historia, ganó a Alemaña por un contundente 9-0 na ciudá d'[[Oxford]].<ref name="MATCHGER"/> Como creadores d'esti deporte, yeren consideraos entós daquella la meyor seleición esistente: namái apostáben-yos tal honor los demás combinaos de les [[Gran Bretaña|Islles Britániques]]. La mala racha siguió mientres los primeros años, onde n'el so primeres 20 partíos solu foi capaz de vencer en cinco d'ellos y perdió once nun periodu de dos años. Asina, con apenes un par d'años d'esistencia y una negativa collecha, enfrentar a la so primer competición oficial, los [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos|Xuegos Olímpicos]]. Na [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos d'Estocolmu 1912|competición de fútbol de 1912]] d'[[Estocolmu]], Alemaña cayó na primer fase en perdiendo frente a la [[Seleición de fútbol d'Austria|seleición austriaca]] por 5-1.<ref name="MATCHGER"/> Dos díes depués llegó la mayor goliada a favor de la so historia. Nel [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos d'Estocolmu 1912|tornéu de consolación]] xugáu ente les seleiciones que nun consiguieron medaya olímpica y vencieron a la [[Seleición de fútbol de Rusia|seleición rusa]] (antes de sumir en 1914: remaneció en 1923 tres la [[Revolución rusa de 1917]] y pasó a formar la [[Xunión Soviética]]), por un 16-0 que perduró hasta l'actualidá. Alemaña terminó nel séptimu puestu n'el so primera gran cita nun campeonatu de fútbol.<ref name="MATCHGER"/> Nun ameyoraría enforma'l combináu alemán, que nun llograría la so siguiente victoria hasta 8 años dempués, cuando ganara por 1-0 a la [[Seleición de fútbol d'Hungría|seleición húngara]] en [[Berlín]].<ref name="MATCHGER"/> Col escasu bagaxe de victories, y por consiguiente difícil manera d'aportar a los grandes torneos, finalmente llegaba a la fase final d'otra cita, la de los [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos d'Ámsterdam 1928|Xuegos Olímpicos de 1928]] d'[[Ámsterdam]]. L'equipu esperimentara un llixeru ameyoramientu que se dexaba sentir nes sos resultancies. Asina llegaría, dempués de vencer a la [[Seleición de fútbol de Suiza|seleición suiza]] por 4-0,<ref name="MATCHGER"/> a los cuartos de final. Sicasí, nellos perdería frente a la [[Seleición de fútbol d'Uruguái|seleición uruguaya]] (una de les grandes dominadores de la dómina) por 1-4.<ref name="MATCHGER"/> De nuevu remataba en 7ᵘ llugar. El fútbol yera yá un deporte de mases a nivel mundial, y cada vez yera más aclamáu mientres s'empezar a ver les primeres profesionalizaciones. Por tal motivu, la [[FIFA]], que vía cómo'l fútbol gociaba de gran reconocencia nos Xuegos Olímpicos qu'ella mesma s'encargó d'entamar dende la edición de [[1924]], empezó a maurecer la idea de crear un campeonatu puramente futbolísticu que dirimiese al meyor equipu esistente nel mundu. La periodicidad del mesmu, al igual que los Xuegos, sería de cuatro años. Mientres los [[Xuegos Olímpicos d'Ámsterdam 1928|postreros XX.OO.]], la FIFA entamó un congresu onde se decidió finalmente celebrar un tornéu de fútbol profesional de nivel internacional en [[1930]]. Darréu dellos países europeos presentaron la so candidatura ([[Italia]], [[Hungría]], los [[Países Baxos]], [[España]] y [[Suecia]]) xunto a la d'[[Uruguái]]. [[Jules Rimet]], entós daquella presidente de la FIFA, taba a favor de la realización del tornéu nel país suramericanu, tantu polos sos recién ésitos deportivos como porque'l país celebraría'l so [[Constitución d'Uruguái de 1830|centenariu de Xurar de la Constitución]].<ref name="uruguay">{{Cita web |títulu=Entamando la primer Copa Mundial de la FIFA |url=http://es.fifa.com/classicfootball/history/fifa/historyfifa4.html |fechaaccesu=14 de payares de 2011 |autor=FIFA.com |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://es.fifa.com/classicfootball/history/fifa/historyfifa4.html|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref> Una Europa en crisis llueu amosaría'l so desalcuerdu cola [[FIFA]], con sede n'[[Austria]], y col so presidente, nacíu en [[Francia]], por llevar el primer certame de la gran competición dedicada n'esclusiva al fútbol, creáu n'[[Inglaterra]], a [[Suramérica]]. El primer boicó al campeonatu taba por llegar. === Alemaña antes de la división (1930-1939) === ==== Primeres cites mundialistas ==== Mientres l'añu [[1930]], celebrar n'[[Uruguái]] la '''[[Copa Mundial de Fútbol de 1930|primer Copa del Mundu]]'''.<ref>{{Cita web |url= http://es.fifa.com/about-fifa/who-we-are/history/first-fifa-world-cup.html |títulu=Historia de la FIFA - Entamando la primer Copa Mundial de la FIFA editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=15 de xunetu de 2016}}</ref> Tres la designación del país suramericanu,<ref>{{Cita web |url= http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=1/overview.html |títulu Uruguái cinxe la primer corona mundial |fechaaccesu=15 d'agostu de 2012 |autor= — |fecha=— |obra= FIFA.com |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=1/overview.html|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref> consideráu'l combináu más potente por salir campeón de les anteriores dos cites olímpiques de fútbol en [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de París 1924|París 1924]] y [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos d'Ámsterdam 1928|Ámsterdam 1928]], la Federación alegó'l llargu viaxe y costu necesariu en barcu hasta llegar al país suramericanu, polo que refugó tomar parte na mesma, a pesar de qu'Uruguái decidiera faese cargu de tolos gastos y compensar a les seleiciones participantes nun intentu por prestigiar el tornéu. Tanto Alemaña, como la gran mayoría de los equipos nacionales europeos nun aceptaron la invitación pa xugar el Mundial debíu al enfadu por considerar desaveniente que'l primera gran tornéu apostárase fuera d'Europa, y más en concretu, [[Inglaterra]], al ser el trubiecu onde nació esti deporte,<ref>{{Cita web |url= https://www.marca.com/reportajes/2010/01/hestoria_de_los mundiales/2010/01/23/seccion_01/1264249951.html |títulu= La seleición española nun participó nun primer Mundial marcáu pol boicó |fechaaccesu=23 d'abril de 2011 |autor= J. Estepa |fecha=Añu 2010 |obra= Marca.com}}</ref> magar que'l vieyu continente atopábase entá maltrecho pola [[Primer Guerra Mundial]], y abogábase por afalar la paz dende Uruguái. Nacería asina baxu tutelar del entós presidente de la [[FIFA]], [[Jules Rimet]], la [[Copa Mundial de Fútbol|Copa Mundial]] y el so troféu de la [[Troféu de la Copa Mundial de Fútbol|"Diosa de la Victoria"]].<ref name="goldblatt_248">Goldblatt (2008), p. 248</ref><ref>{{Cita web |títulu=Historia de la Copa Mundial de la FIFA |url=http://es.fifa.com/worldcup/history/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=19 de mayu de 2016}}</ref> Tres años dempués de la primer cita mundialista, asocedíense los alcuentros ente seleiciones pa potenciase, agora con más motivu, tres la creación d'un tornéu esclusivu de fútbol a nivel mundial, a la qu'Alemaña aportaría per primer vegada nel so segundu certame. [[Ficheru:Fußball-Weltmeisterschaft 1934 Bronzemedaille.jpg|thumb|250px|Medaya de bronce conquistada por [[Alemaña]] nel [[Copa Mundial de Fútbol de 1934|Mundial de 1934]] d'[[Italia]].]] Alemaña llogró la so clasificación pa la '''[[Copa Mundial de Fútbol de 1934|Copa Mundial de 1934]]''' de '''[[Italia]]''' nel [[Clasificación pa la Copa Mundial de Fútbol de 1934#Grupu 8|Grupu 8]] xunto a la [[Seleición de fútbol de Francia|seleición francesa]], en venciendo dambos contundentemente a la [[Seleición de fútbol de Luxemburgu|seleición luxemburguesa]].<ref name="MATCHGER"/> Una Alemaña que s'atopaba yá apoderada pol [[Alemaña nazi|Tercer «Reich»]] (ye. Imperiu) d'[[Adolf Hitler]], qu'ellos mesmos denominaríen como'l «Grossdeutsches Reich» (ye. Gran Imperiu Alemán), realizaría una de les más destacaes actuaciones d'un equipu debutante al rematar en tercer llugar. En remontando un partíu que perdía por 1-2 frente a la [[Seleición de fútbol de Bélxica|seleición belga]] y qu'acabaría venciendo por 5-2 gracies a los tantos de [[Stanislaus Kobierski]], primer goliador alemán nun Mundial, [[Otto Siffling]] y [[Edmund Conen]], autor d'un «hat-trick», enfrentar a la [[Seleición de fútbol de Suecia|seleición sueca]] en cuartos de final.<ref name="MATCHGER"/> Ende [[Karl Hohmann]] anotaría dos tantos que fadríen insuficiente'l solitariu gol suecu polo que los xermanos llegaríen a les semifinales del tornéu. Nelles enfrentaríense a la [[Seleición de fútbol de Checoslovaquia|seleición checoslovaca]]. Un país de clara diferencia política con al respeutive de Alemaña, al atopase apoderáu por una [[república]]. El calter más allá de lo deportivo depararía un gran alcuentru nel que los checoslovacos, por cuenta de una sobresaliente actuación d'[[Oldřich Nejedlý]], autor de 3 tantos,<ref group="n">[http://www.rsssf.com/tables/34full.html Nun principiu la FIFA solo concedió a Nejedlý 2 de los 3 tantos, pero tres diversos estudios sobre la tema en 2006, finalmente concedióse-y el tercer tantu, que-y convertiría amás en líder en solitariu de la tabla de anotadores qu'antes compartía col italianu [[Angelo Schiavio]] y l'alemán [[Edmund Conen]].]</ref><sup>,</sup><ref>{{Cita web |autor=Rsssf.com |títulu=Reportes del Mundial Italia 1934 |url=http://www.rsssf.com/tables/34full.html |fechaaccesu=21 d'agostu de 2012}}</ref> y máximu realizador final del tornéu, [[Checoslovaquia]] vencería por 3-1 a los alemanes, que solo pudieron anotar por aciu de [[Rudolf Noack]].<ref name="MATCHGER"/> Alemaña quedar a tan solo un pasu de poder apostar la final que finalmente venceríen los sos allegaos italianos, comandados por [[Benito Mussolini]], amigu personal del [[Adolf Hitler|Führer]]. Alemaña apostó un partíu pa resolver el tercer puestu del campeonatu. Nél, un gol de Conen y un doblete d'[[Ernest Lehner]] daríen una afecha victoria por 3-2 a los teutonos sobre la [[Seleición de fútbol d'Austria|seleición austriaca]] que-yos otorgaría la medaya de bronce que-yos acreditaba como terceros clasificaos.<ref group="n">D'antiguo nes primeres ediciones del Mundial los primeres clasificaos recibíen una medaya, al igual que nos Xuegos Olímpicos, amás del troféu Jules Rimet al dau al campeón.</ref> [[Ficheru:Fussball 1936.jpg|thumb|left|Balón col que se xugó'l tornéu.]] Tres les dos primeres cites mundialistas, Alemaña allegaría a la so tercer cita de los [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Berlín 1936|Xuegos Olímpicos]] nos que seríen los anfitriones en 1936, a celebrase en [[Berlín]]. La introducción de la primer Copa Mundial de la FIFA en 1930 (que supunxo l'ausencia del tornéu de fútbol de los Xuegos de 1932) condució a una devaluación paulatina de cada tornéu olímpicu de fútbol posterior. D'equí p'arriba, a les naciones competidores solo dexaríase-yos xugar colos sos meyores xugadores si estos fueren «amateurs» o si'l so xugadores profesionales tuvieren patrocinaos pol Estáu. Nel certame, Alemaña vencería por un contundente 9-0 a {{sel|Luxemburgu}} que pondría de manifiestu les intenciones alemanes para col tornéu.<ref>{{Cita web |autor=FIFA.com |títulu=Reporte Alemaña-Luxemburgu Berlín 1936 |url=http://www.fifa.com/tournaments/archive/tournament=512/edition=197041/matches/match=32342/report.html |fechaaccesu=21 d'agostu de 2012 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.fifa.com/tournaments/archive/tournament=512/edition=197041/matches/match=32342/report.html|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref> Nuna dómina fuertemente marcada pola política, y al igual que fixera'l so homónimu italianu [[Benito Mussolini]], suponía un marcu perfectu pa demostrar al mundu l'autoridá «[[Alemaña nazi|nazi]]». Nel [[Poststadion]], ante un ensame qu'incluyía a [[Joseph Goebbels]], [[Hermann Wilhelm Göring]], [[Rudolf Hess]] y [[Adolf Hitler|Hitler]], qu'allegaba al so primer alcuentru futbolísticu.<ref group="n">{{Cita web |url=http://www.quintadimension.com/televicio/index.php?id=274#n1 |títulu=Esti foi l'únicu alcuentru de fútbol que Adolf Hitler guardó na so vida: retiróse furiosu seis minutos antes de terminar el mesmu. L'entrenador de los noruegos, Absjorn Halvorsen, yera xudíu, y terminaría los sos díes nun campu de concentración en Francia. Unu de los sos verdugos, l'oficial de les SS Otto Harder, fuera'l so compañeru nel Hamburgu. |fechaaccesu=31 de marzu de 2017 }}</ref> Alemaña foi esaniciada por 2-0 ante Noruega.<ref>{{Cita web |autor=FIFA.com |títulu=Reporte Alemaña-Noruega Berlín 1936 |url=http://www.fifa.com/tournaments/archive/tournament=512/edition=197041/matches/match=32346/report.html |fechaaccesu=21 d'agostu de 2012 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.fifa.com/tournaments/archive/tournament=512/edition=197041/matches/match=32346/report.html|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref> Goebbels escribió antes del alcuentru: {{Cita|"El Führer ta bien emocionáu, casi nun puedo conteneme. Un verdaderu bañu de nervios."|''Joseph Goebbels, [[Prensa de l'Alemaña Nazi|Ministru de Propaganda ya Información.]]''}} La resultancia nun deparó nenguna sorpresa p'aquellos que s'atopaben fora de los rangos más altos del «Tercer Reich» una y bones Noruega, daría tamién munchos problemes a los italianos na siguiente cita mundialista, nun claru síntoma de bona salú futbolística nel país nórdicu. Alemaña remataba 6ª nos sos Xuegos Olímpicos, lo que foi consideráu un fracasu por [[Adolf Hitler|Hitler]] y l'enfadu ayudaría tamién a repercutir nuna serie de desgraciaos acontecimientos que repercutiríen a nivel mundial. Hitler allampaba'l poder d'Alemaña, y el deporte sería tamién unu de los ámbitos incluyíos que se veríen desenvueltos.<ref>{{Cita web |autor=Quintadimensión.com |títulu=Fútbol na Alemaña nazi. El Anschluss y el fútbol. |url=http://www.quintadimension.com/televicio/index.php?id=274#n1 |fechaaccesu=21 d'agostu de 2012}}</ref> Averábase la [[Segunda Guerra Mundial]]. Antes de los fatales acontecimientos que taben por desencadenar se, yá se dexaron notar circunstancies nel mundu del fútbol. Primeramente a xugar la '''[[Copa Mundial de Fútbol de 1938|Copa Mundial de 1938]]''' de '''[[Francia]]''', {{Sel|Austria}} foi escluyida debíu al «[[Anschluss]]» (anexón con [[Alemaña]]),<ref>{{Cita web |url=http://ecodiario.eleconomista.es/internacional/noticias/574211/06/08/Fai-70-anos-el nazismu-destruia-tambien-el-futbol-austriacu.html |títulu=Fai 70 años, el nazismu destruyía tamién el fútbol austriaco |autor=Eleconomista.com |fechaaccesu=21 d'agostu de 2012}}</ref> ente que'l seleccionador xermanu foi refugáu a lo llargo del tornéu pol pueblu francés, por cuenta del so saludu [[nazi]]. Destacaría sobremanera el nome del austriacu [[Matthias Sindelar]], moteyáu «El Mozart del fútbol», que venía de llevar al so yá estinguida seleición a ser semifinalista mundial y medaya de plata olímpico. Este recibió la llamada pa formar parte del combináu alemán, al nun poder participar col so país natal, por formar parte de la nueva Alemaña, y que con aplomu tornó.<ref>{{Cita web |autor=Laopinióndecoruña.com |títulu=El xugador que desafió a Hitler |url=https://www.laopinioncoruna.es/deportes/2010/03/15/jugador-desafío-hitler/366688.html |fechaaccesu=21 d'agostu de 2012}}</ref><sup>,</sup><ref>{{Cita web |autor=Elgráfico.com |títulu=El deporte en tiempos del nazismu |url=http://www.elgrafico.com.ar/2012/08/13/C-4411-deporte-y-honor-en-tiempos-del nazismu.php |fechaaccesu=21 d'agostu de 2012}}</ref> No puramente deportivo, Alemaña, que llogró'l so [[Clasificación pa la Copa Mundial de Fútbol de 1938#Europa|segunda clasificación]] pa un Mundial, empataría nel so primer partíu. [[Josef Gauchel]] sería'l goliador alemán nel 1-1 final frente a la [[Seleición de fútbol de Suiza|seleición suiza]]. Túvose que repitir l'alcuentru que los suizos ganaron 4-2,<ref>FIFA.com [http://web.archive.org/web/http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=5/results/matches/match=1166/report.html Reporte del partíu Suiza-Alemaña: 4-2]</ref> resultancia que-yos otorgaba'l pase a cuartos de final. Alemaña decepcionaba de nuevu, demostrando tar entá llueñe del altu nivel futbolísticu esistente na dómina. Remataba nel décimu llugar del Mundial (la so peor participación hasta la fecha), primero qu'españara la [[Segunda Guerra Mundial]]. Irónicamente, y entá ye más tres la resultancia de la guerra, el futuru depararía un drásticu cambéu nel fútbol alemano. Taba por llegar una de les mayores potencies futbolístiques del mundu. === La potente Alemaña Federal (1939-1990) === [[Ficheru:Deutschland Bundeslaender 1957.png|thumb|200px|División d'Alemaña, 1949-90.]] Tres la disputa del tercer Mundial, desencadenaríase'l [[1 de setiembre]] de [[1939]] la [[Segunda Guerra Mundial]] tres la invasión d'[[Alemaña]] a [[Polonia]]. El sucesu bélicu tendría una duración de 6 años, mientres los cualos suspendiéronse les actividaes deportives oficiales ente seleiciones. El fútbol consiguiría sobrevivir a los acontecimientos por cuenta de la disputa de dellos partíos amistosos internacionales ente seleiciones allegaes nel conflictu, pero sobremanera gracies a les competiciones doméstiques propies de cada país.<br /> El combináu alemán sería unu de los países que se veríen más afeutaos tres el final de la guerra. Esta supunxo'l fin d'Alemaña como país unificáu, yá que dende entós pasó a estremase en 3 estaos. [[Protectoráu del Sarre]], [[Alemaña|República Federal Alemana]] y [[República Democrática Alemana]] seríen les divisiones a les que quedaría sometida'l país. Con tal motivu, pasaron a formase 2 nueves seleiciones, una por cada nuevu estáu. La [[Seleición de fútbol del Sarre|seleición sarrense]] y la [[Seleición de fútbol d'Alemaña Democrática|seleición oriental alemana]]. La seleición alemana, pesó a camudar la so denominación pola de [[Seleición de fútbol d'Alemaña Federal|seleición occidental alemana]], tal como correspondía tres la división del país, pero siguió siendo representada pola [[Federación Alemana de Fútbol]] (DFB), motivu pol cual ye considerada como la socesora oficial de l'antigua Alemaña, y polo que los sos futuros ésitos computaríen como conjuntados. Nun asocedería asina colos d'Alemaña Democrática y Sarre, consideraes independientes.<br /> Curiosamente, cola división llegaríen los meyores años del combináu xermanu, que se convertiría nuna de les mayores potencies futbolístiques mundiales, y pasaría a apoderar el palmarés futbolísticu tres los dubiosos y nada falagueros empiezos. Alemaña Federal nun participaría na primer edición del Mundial tres el parón obligáu polos acontecimientos bélicos. [[Brasil]] celebraría la '''[[Copa Mundial de Fútbol de 1950|Copa Mundial de 1950]]''' qu'hubo d'apostase en 1949, pero la [[FIFA]] decidió'l so aplazamientu a un añu dempués yá que [[Europa]] atopábase entá bien maltrecha polos desastres de la guerra, y pa poder dexar un mayor númberu de seleiciones participantes.<br /> Aun así el motivu de la non participación de la seleición foi por prohibición de la [[FIFA]] como refugo a los crímenes cometíos mientres la [[Segunda Guerra Mundial]] polos dirixentes nazis. La dómina dorada d'Alemaña taba por llegar. ==== Mundial de Suiza 1954: El milagru de Berna» y ascensu al cume futbolísticu ==== {{AP|Milagru de Berna}} [[Ficheru:Stade de Suisse, Wankdorf with 1954 World Cup memorial.jpg|thumb|190px|Fotografia de la final de 1954 instalada frente al socesor del Estadiu Wankdorf, el [[Stade de Suisse]].]] So la conducción téunica del llexendariu y visionariu [[Sepp Herberger]] –quién yá tuviera un primer ciclu ente 1936 y 1942–, l'equipu alemán tornó al máximu escenariu del fútbol internacional mientres la [[Copa Mundial de Fútbol de 1954]] en [[Suiza]], depués del vetu impuestu pola [[FIFA]] pa la participación na [[Copa Mundial de Fútbol de 1950]] por cuenta de los fechos de la [[Segunda Guerra Mundial]]. Na primer fase, foi asignada nel grupu B, nel primer partíu impúnxose 4-1 a {{self|Turquía}}, pero nel segundu recibió una goliada de 8-3 per parte del [[equipu d'oru]], la {{self|Hungría}} de [[Ferenc Puskás]] y [[Sandor Kocsis]].<ref>{{Cita web |url=http://espndeportes.espn.com/news/story?id=1825327&s=futbol/mundiales&type=story |títulu=Hungría golió 8-3 a Alemaña F. en primer ronda |editorial=ESPN Deportes |fecha=18 de xunu de 2013 |fechaaccesu=13 d'agostu de 2016}}</ref> Tres esti tropiezu tuvo que repitir el partíu contra {{self|Turquía}}, quien nun foi rival como nel primer compromisu y encaxó-y un 7-2, asina se clasificó a la segunda fase como segunda del grupu. En cuartos de final superaron a {{self|Yugoslavia}} por 2-0, ente qu'en semifinales goliaron 6-1 a {{self|Austria}}. [[Ficheru:GDR-HUN 1954-FIN-CM.svg|thumb|200px|Ficha téunica del partíu de la final.]] Los alemanes apostaríen la so primer final con [[Fritz Walter (futbolista)|Fritz Walter]] como capitán. Aquella final, conocida tamién como'l «[[Milagru de Berna]]», foi apostada nel [[Wankdorfstadion]] de [[Berna]] ante 60,000 espectadores qu'apinaron les graes. Denominóse-y «milagru» porque la [[Seleición de fútbol d'Hungría|seleición húngara]], considerada na dómina como la meyor seleición mundial —acasu la meyor de la historia—, partía como gran favorita. Los húngaros bautizaos como'l «[[Equipu d'oru]]» o «Maxares máxicos» polos sos grandes ésitos olímpicos,<ref>{{Cita web |url=https://www.ideal.es/jaen/rc/20100529/deportes/mas-futbol/suiza-1954-futbol-debe-201005291332.html |títulu=Suiza 1954, 'el fútbol débe-y una Copa a Hungría' |editor=Ideal.es |fecha=29 de mayu de 2010 |fechaaccesu=1 de xunetu de 2010}}</ref><sup>,</sup><ref name="Maxares">{{Cita web |url=http://es.eurosport.yahoo.com/10062010/47/historias-futbol-magicos-maxares.html |títulu=Histories de Fútbol - Los máxicos maxares |editor=Yahoo - Eurosport |fecha=11 de xunu de 2010 |fechaaccesu=1 de xunetu de 2010}}</ref> seríen pos los rivales de los xermanos. Los húngaros, amás de llegar con una racha acumulada de 33 partíos ensin perder,<ref name="Cronica">{{Cita web |url=http://cronica.com.mx/mundial2010/?p=770 |títulu=Hungría y aquella marca inigualable |autor=Edgar Valero Berrospe |editor=La Crónica de Güei |fecha=11 de xunu de 2010 |fechaaccesu=30 de xunu de 2010}}</ref> ganaren primeramente a los alemanes nel partíu de la fase de grupos por un contundente 8-3, dando amueses de la so superioridá. L'agua foi protagonista del partíu, yá que enzancó'l xuegu de dambos equipos, pero esta condición climática favorecía'l xuegu del xermanu. Hungría tomó la ventaya con dos goles n'apenes ocho minutos de xuegu. [[Ferenc Puskás]] abrió la cuenta a los seis minutos, y al minutu ocho, [[Zoltán Czibor]] ponía'l marcador 0-2. Sicasí, los maxares relaxáronse y l'equipu d'Alemaña Federal llograba empatar con una rapidez. Al minutu 10, [[Max Morlock]] anotaba'l 1-2 y ocho minutos más tarde, [[Helmut Rahn]] igualaba'l marcador. Nel segundu tiempu foi figura l'arqueru alemán [[Toni Turek]], parando delles ocasiones de gol d'Hungría. Puskás empezaba a acoxar, frutu del golpe sufiertu contra los alemanes nel primer tiempu. Faltaben seis minutos pal pitíu final cuando Helmut Rahn marcaba'l que sería'l definitivu 3-2, que-y daba una inesperada ventaya a'l teutones. A tres minutos del final, Puskás consiguía l'empate, pero'l xuez de llinia Benjamin Griffiths anulaba'l tantu por [[fora de xuegu]], nuna polémica decisión.<ref name="ESPN">{{Cita web |url=http://espndeportes.espn.go.com/futbol/copa-mundial/nota?id=936540 |títulu=La historia de Suiza 1954 |editor=ESPN Deportes |fecha=3 d'avientu de 2009 |fechaaccesu=30 de xunu de 2010}}</ref><ref>{{cita llibru |apellíu=Henao |nome=Luis Arturo |títulu=Los 501 récores de los Mundiales de Fútbol |fechaaccesu=1 de xunetu de 2010|edición=I |añu=Marzu de 2010 |añu=Marzu de 2010 |isbn=978-958-44-6505-4 |capítulu=Los árbitros |páxina=73}}</ref> L'árbitru inglés William Ling decretaba'l final del partíu, y la seleición d'Alemaña Federal llograba asina'l so primer títulu na historia de los mundiales.<ref>{{Cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/deporte/Alemaña/llora/milagru/Berna/elpepidep/20031020elpepidep_22/Tes |títulu=Alemaña llora'l milagru de Berna |editor=El País |autor=José Comas |fecha=20 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=1 de xunetu de 2010}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2007/m=3/news=milagru-aleman-esconxura-maxa-hungria-502090.html |títulu=Copa Mundial de la FIFA Suiza 1954 - El milagru alemán esconxura la maxa d'Hungría |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=17 de mayu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=3484/match=1278/classic-match/index.html |títulu=Copa Mundial de la FIFA Suiza 1954 - El milagru de Berna |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=17 de mayu de 2016}}</ref> Esti partíu tuvo una trescendencia enorme nel país porque marcaba la renacencia d'Alemaña al empar que foi una inyeición enorme de moral pa una nación afarada pola guerra. No futbolístico, el Milagru de Berna» marcaría un antes y un dempués nel carreru del fútbol xermano. De magar, Alemaña nun falló nenguna cita mundialista y nun abandonaría la primer llinia nel fútbol internacional.<ref>{{Cita web |url=http://www.laprensa.hn/Deportes/Ediciones/2010/05/27/Noticias/El milagru-de-Berna-que-rehabilita-a-Alemaña |títulu=El milagru de Berna que rehabilita a Alemaña |editor=La Prensa |fecha=26 de mayu de 2010 |fechaaccesu=1 de xunetu de 2010 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.laprensa.hn/Deportes/Ediciones/2010/05/27/Noticias/El milagru-de-Berna-que-rehabilita-a-Alemaña|fechaarchivu=23 de payares de 2015}}</ref> Mención estreme merez la figura del gran capitán [[Fritz Walter (futbolista)|Fritz Walter]], consideráu pola [[FIFA]] como unu de los más grandes de tolos tiempos,<ref>FIFA.com [http://es.fifa.com/classicfootball/players/player=44747/index.html «Fritz Walter: l'héroe alemán de la posguerra»]</ref> lleenda del fútbol alemano y el so primer ídolu. Él más que naide simbolizaría la garra» del fútbol xermano que tantes vegaes apaecería na historia de los mundiales. ==== Del Mundial de Suecia 1958 al Mundial de Méxicu 1970 ==== Alemaña [[Clasificación d'UEFA pa la Copa Mundial de Fútbol de 1990#4|clasificóse como segunda]] del grupu 4 pal [[Copa Mundial de Fútbol de 1958|Mundial de 1958]] en [[Suecia]] al acabar per debaxo de la seleición neerlandesa, y percima de la [[Seleición de fútbol de Finlandia|seleición finlandesa]] y la [[Seleición de fútbol de Gales|seleición galesa]]. Con tres trunfos y mesmu númberu d'empates. Nel sortéu, foi-y designáu'l grupu A, que compartió coles seleiciones de {{sel|Arxentina}}, {{sel|Checoslovaquia}} y {{sel|Irlanda del Norte}}. Como vixentes campeones, nel primer partíu impunxéronse 3-1 al equipu arxentín, celebráu'l 8 de xunu nel [[Malmö Stadion]]. Darréu algamaron un empate frente a los checoslovacos depués de tar embaxo 2-0. Nel postreru, tamién igualó 2-2 ante'l norirlandeses, clasificaron primeros del so grupu. El 19 de xunu de 1958 en cuartos de final, nuevamente tuvieron como sede'l Malmö Stadion. [[Helmut Rahn]] nel minutu 12 marcó'l gol de la clasificación a semifinales frente a [[Seleición de fútbol de Yugoslavia|Yugoslavia]]. El 24 de xunu de 1958, nel [[Estadiu Ullevi]] de [[Gotemburgu]], vencieron 1-3 ante l'organizador, la [[seleición de fútbol de Suecia|seleición sueca]]. Na semifinal, Alemaña empezó ganando con gol de [[Hans Schäfer]] al 24, pero los locales empataron al 32 y nel segundu tiempu soterraron al conxuntu de Herberger. Cuatro díes dempués na mesma sede del partíu anterior, la seleición foi goliada nel partíu pol tercer llugar pola [[Seleición de fútbol de Francia|escuadra francesa]] por 3-6. Pa los xermanos Rahn, Cieslarczyk y Schäfer; ente que pa los galos», [[Just Fontaine]] marcó cuatro, en tanto Kopa y Douis complementaron el marcador.<ref>{{Cita web |títulu=World Cup 1958 |url=http://www.rsssf.com/tables/58full.html |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=24 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> Alemaña Occidental nun llogró refrendar el so títulu, aun así [[Sepp Herberger]] caltúvose como seleccionador. [[Alemaña Federal na Copa Mundial de Fútbol de 1962|Alemaña participó]] nel [[Copa Mundial de Fútbol de 1962|Mundial de Chile 1962]] en quedando primer del [[Clasificación d'UEFA/AFC/CAF pa la Copa Mundial de Fútbol de 1962|Grupu 3 de la Clasificación UEFA]], onde s'enfrentó a les seleiciones [[Seleición de fútbol de Grecia|griega]] y [[Seleición de fútbol d'Irlanda del Norte|norirlandesa]]. Quedó encuadrada nel [[Grupu B de la Copa Mundial de Fútbol de 1962|grupu B]] cola anfitriona [[Seleición de fútbol de Chile|seleición chilena]], la [[Seleición de fútbol d'Italia|seleición italiana]] y la [[Seleición de fútbol de Suiza|seleición suiza]].<ref>{{Cita web |nome1=John |apellíu1=Brewin |nome2=Martin |apellíu2=Williamson |títulu=World Cup History: 1962 |url=http://www.espnfc.com/fifa-world-cup/story/1834569/world-cup-history-1962 |obra=ESPN FC |editorial=ESPN Internet Ventures |fecha=30 d'abril de 2014 |fechaaccesu=24 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> Na primer ronda, clasificóse como primer n'empatando frente a Italia y llograr triunfo ante Suiza por 2-1 y ante Chile por 2-0; yá en cuartos de final, la [[Seleición de fútbol de Yugoslavia|seleición yugoslava]] vengó la so eliminación del mundial pasáu na mesma fase y pol mesmu marcador de 1-0.<ref>{{Cita web |títulu=World Cup 1962 |url=http://www.rsssf.com/tables/62full.html |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=24 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> A partir de 1964 [[Helmut Schön]], quien fora asistente d'[[Sepp Herberger|Herberger]], asumió'l cargu de seleccionador pal siguiente mundial. Los alemanes superaron con ésitu'l grupu 2 de la [[Clasificación d'UEFA pa la Copa Mundial de Fútbol de 1966|clasificación de la UEFA]], compartíu cola seleiciones de {{sel|Suecia}} y {{sel|Xipre}}. Na fase final del [[Copa Mundial de Fútbol de 1966|Mundial d'Inglaterra]] quedó instalada nel grupu B xunto a los selectivos de {{sel|Arxentina}}, {{sel|España}} y {{sel|Suiza}}. La participación del equipu alemán occidental empecipió'l 12 de xunetu, nel [[Estadiu Hillsborough]] de [[Sheffield]], con una goliada sobre la [[Seleición de fútbol de Suiza|seleición suiza]] por 5-0, con un tanto de Held, dobletes de [[Helmut Haller]] al 20 y al 77 de penal, y de [[Franz Beckenbauer]] al 39 y al 52. Aquella resultancia dio lluces de la nueva xeneración alemana que más tarde tendría una xeneración na siguiente década. Nel segundu alcuentru del grupu, foi apostáu'l 16 de xunetu dientro de [[Villa Park]] de [[Birmingham]], ante la [[Seleición de fútbol d'Arxentina|seleición arxentina]], dambos conxuntos sellaron l'empate, que resultó-yos benéficu más tarde. Nel últimu choque, vencieron a la [[Seleición de fútbol d'España|seleición española]] por 2-1, los ibéricos abrieron el marcador con gol de [[Josep Maria Fusté]] al 22. Magar ello, la escuadra nacional dio vio vuelta al partíu con anotaciones de [[Lothar Emmerich]] nel minutu 38, y casi al rematar l'alcuentru, nel minutu 84, [[Uwe Seeler]] sentenció'l partíu y venció-y el primer llugar del grupu al so equipu.<ref>{{Cita web |url= http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1966/07/21/pagina-3/945652/pdf.html |títulu= ESPAÑA 1-ALEMAÑA 2 |fechaaccesu=20 de xunetu de 2016 |fecha=21 de xunetu de 1966 |obra=Mundo Deportivo.com}}</ref> Una de los cuartos de final más brilloses, diose cita'l 23 de xunetu nel [[Estadiu Hillsborough]], la [[Seleición de fútbol d'Uruguái|seleición uruguaya]] empareyóse ante los europeos. Un [[Helmut Haller]] con un doblete incluyíu (11 y 38), y los tantos de Beckenbauer nel minutu 70 y de Uwe Seeler al 75, amontaron les posibilidaes teutones de consagrase n'esponiendo nel alcuentru duramente al cuadru suramericanu.<ref>{{Cita web |url=http://www.todoslosmundiales.com.ar/index.php/copes-del mundu mundial-de-futbol/mundiales-de-futbol-copa-del mundu mundial-de-futbol-de-inglaterra-1966-copa-del mundu-inglaterra66-england66/425-siguen-los-choreos-a-sudamerica |títulu=Mundial d'Inglaterra 1966 – Siguen los choreos a Suramérica |editorial=Todoslosmundiales.com.ar |fechaaccesu=3 de xunu de 2010}}</ref> En contraste col enfrentamientu anterior, la semifinal ante la [[Seleición de fútbol de la Xunión Soviética|seleición soviética]] foi bien equilibráu, y definióse gracies a la puntería de Haller y Beckenbauer, un efectivu 2-1 clasificó a Alemaña Federal a la final dolce años dempués del primer títulu ante los húngaros.<ref>{{Cita web |url= https://news.google.com/newspapers?nid=Fr8DH2VBP9sC&dat=19660726&printsec=frontpage&hl=en |títulu= West Germany Nips 10 Russians 2-1 |fecha=26 de xunetu de 1966 |obra=Montreal Gazette |fechaaccesu=11 d'ochobre de 2013 |idioma=inglés}}</ref> [[Final de la Copa Mundial de Fútbol de 1966|El compromisu decisivu]] amenóse'l 30 de xunetu, ante la anfitriona [[Seleición de fútbol d'Inglaterra|seleición inglesa]], col [[Estadiu de Wembley (1923)|estadiu de Wembley]] como sede ante 96,924 espectadores. [[Helmut Haller]] abrió'l marcador al minutu 12, sicasí nel minutu 18 los ingleses respondieron con gol de [[Geoff Hurst]]. [[Martin Peters]] al 78 polos locales y [[Wolfgang Weber]] al 89 per Alemaña Occidental sellaron l'empate parcial; por ello en tiempos extra un polémicu gol de Hurst foi validáu pol xuez al 101, más nunca pudo determinase si l'esféricu pegó nel travesal y botó nel verde primero que l'esféricu volviera al terrén de xuegu, o si ingreso dafechu na portería.<ref>{{Cita web |autor=Jaume Miseranchs |títulu=Hurst y el gol pantasma más famosa de la historia (1966) |url=http://www.mundodeportivo.com/momentos-del deporte/20160320/40574883189/hurst-y-el gol-pantasma-mas-famosu-de-la historia-1966.html |editorial=Marca deportiva |fecha=25 de marzu de 2016 |fechaaccesu=14 de xunetu de 2016}}</ref> Hurst sentenció'l campeonatu al 120 pa rematar 4-2, Inglaterra ganó'l so primera y única copa hasta'l momentu y Hurst convertir nel primer futbolista na historia de los mundiales que marca hattrick nuna final.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Inglaterra 1966 - Inglaterra algama l'Olimpo |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=3478/match=1633/classic-match/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=19 de mayu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |autor=Karel Stokkermans, Sergio Henrique Jarreta |títulu=World Cup 1966 |url=http://www.rsssf.com/tables/66f.html |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=12 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> [[Ficheru:Commemorative plaque Aztec Stadium.jpg|thumb|250px|Placa conmemorativa nel [[Estadiu Azteca]]]] Na [[Clasificación pa la Copa Mundial de Fútbol de 1970#UEFA|fase clasificatoria]] pal [[Copa Mundial de Fútbol de 1970|Mundial de Méxicu 1970]], l'equipu quedó encuadráu nel Grupu 7 xunto a les seleiciones [[Seleición de fútbol d'Austria|austriaca]], [[Seleición de fútbol de la República de Chipre|chipriota]] y [[Seleición de fútbol d'Escocia|escosesa]]. Con éses consiguió la so plaza mundialista venciendo 3-2 a Escocia en Hamburgu. Alemaña conquistó'l grupu D, onde s'atopaben la [[Seleición de fútbol de Bulgaria|seleición búlgara]], la [[Seleición de fútbol de Marruecos|seleición marroquina]] y la [[Seleición de fútbol de Perú|seleición peruana]], amás xugaría contra esos rivales nel [[Estadiu Nou Camp]] de [[León (Guanajuato)|León]].<ref>{{Cita web |autor=Karel Stokkermans, Sergio Henrique Jarreta |títulu=World Cup 1970 |url=http://www.rsssf.com/tables/70f.html |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=12 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> Ganó'l primer partíu 2-1 a Marruecos, venció 5-2 a Bulgaria<ref>{{Cita web |url=http://www.fifa.com/mm/document/fifafacts/mcwc/ip-301_02a_fwc_goals_22689.pdf |editorial=Páxina oficial de la FIFA |títulu=FIFA World Cup goals |idioma=inglés}}</ref> ya impúnxose a 3-1 a los suramericanos.<ref>{{cita noticia |url=https://news.google.com/newspapers?id=EU5SAAAAIBAJ&sjid=JnwDAAAAIBAJ&pg=6128,411061&dq=peru&hl=en |editorial=[[St. Petersburg Times]] |títulu=Germany, Brazil lead World Cup |fecha=11 de xunu de 1970 |fechaaccesu=20 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> Cola totalidá de trunfos clasificar a la siguiente fase como una de los selectivos favoritos. El duelu de la final anterior repitir nos cuartos de final, naquella ocasión los xermanos saldaron cuentes contras los «Pross». Los ingleses adelantráronse 2-0 nel marcador colos tantos Alan Mullery al 31 y del anotador na final pasada [[Martin Peters]] al 49. Nuna histórica tarde, el selectivu xermanu con [[Franz Beckenbauer]] (68), Uwe Seeler (82) y [[Gerd Müller]] (108) diéron-y vuelta al partíu na prórroga, llogrando conxuntamente el pase a semifinales.<ref>{{Cita web |url=http://footballrepublik.com/bundesliga-50-the-birth-of-the-professional-game/ |editorial=Football Republik |títulu=Bundesliga 50 – The birth of Germany's Professional Game |fecha=9 de xunu de 2013 |fechaaccesu=20 de xunetu de 2016 |urlarchivu=http://www.webcitation.org/6I2ptukcS |fechaarchivu=11 de xunetu de 2013 |idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita llibru |apellíu=Downing |nome=David |títulu=The Best of Enemies: England v Germany |editorial=Bloomsbury Publishing |añu=2001}}</ref> La semifinal que protagonizaron xuntu colos [[Seleición de fútbol d'Italia|italianos]] el 17 de xunu de 1970 nel [[Estadiu Azteca]], pasó a integrar la lleenda del fútbol y ye conocida tamién como «[[El Partíu del Sieglu]]».<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Méxicu 1970 - Una prueba de resistencia y voluntá |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=569/match=1838/classic-match/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=17 de mayu de 2016}}</ref> Naquel partíu históricu de cucurrabucos, los italianos llevaron l'alcuentru. L'italianu [[Roberto Boninsegna]] marcó'l primer gol de partíu nel minutu 8, sicasí casi por cumplir el tiempu, nel minutu 90 el defensa [[Karl-Heinz Schnellinger]] empató p'Alemaña. La prórroga foi la única na historia en que se marcaron cinco tantos, en dichu forgo Franz Beckenbauer mancóse'l brazu pero siguió dientro del terrén. Gerd Müller nel minutu 94 adelantró a la escuadra alemana. Sicasí, el marcador volvió dase la vuelta, esta vegada a favor d'Italia, yá que [[Tarcisio Burgnich]] nel minutu 98 y [[Luigi Riva]] nel minutu 104 poníen el 3-2. Nuevamente empareyóse'l partíu con Gerd Müller al 110, pero un minutu dempués el gol decisivu marcar l'italianu [[Gianni Rivera]] tres asistencia de Boninsegna, el marcador remató 4-3.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Méxicu 1970 - Italia 4-3 República Federal d'Alemaña |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=569/match=1838/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=17 de mayu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=El partíu del sieglu |url=http://espndeportes.espn.go.com/news/nota?id=1849282&s=futbol/mundiales&type=story |editorial=ESPN Deportes |fecha=30 de setiembre de 2013 |fechaaccesu=20 de xunetu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |autor=Carlos Jurado |url=https://www.marca.com/reportajes/2010/03/mexico_1970/2010/03/30/seccion_02/1269930625.html |títulu= El partíu del sieglu de los Mundiales |fechaaccesu=20 de xunetu |obra=Diariu Marca}}</ref> Como consuelu, la «Mannschaft» consiguió'l tercer puestu de la competencia venciendo pola mínima a la [[Seleición de fútbol d'Uruguái|seleición charrúa]] gracies al tantu de [[Wolfgang Overath]] nel minutu 26.<ref>{{cita noticia |url=http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F1091FFE3A5D16768FDDA80A94DE405B808BF1D3 |editorial=[[Associated Press]] |títulu=West Germany conquers Uruguái, 1-0, for Third Place in World Cup Soccer |fecha=20 de xunu de 1970 |fechaaccesu=20 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> La descollante actuación del bombarderu» [[Gerd Müller]] na xusta mexicana, [[Premios de la Copa Mundial de Fútbol#Bota d'Oru|Bota d'Oru]] del Mundial con 10 goles, valió-y el [[Balón d'Oru 1970|Balón d'Oru ''France Football'' 1970]], el primeru que consiguiera un futbolista alemán. Sicasí, el xugador insinia d'esta dómina foi'l queríu [[Uwe Seeler]], unu de los mayores iconos<ref>FIFA.com [http://es.fifa.com/classicfootball/players/player=57776/index.html «Uwe Seeler, un iconu con rangu de lleenda»]</ref> del fútbol xermano, capitán honoríficu de la seleición alemana y que comparte con [[Pelé]] y col tamién alemán [[Miroslav Klose]], máximu artilleru na historia de la competición, l'honor de ser l'únicu xugador en marcar en cuatro ediciones de la Copa del Mundu: [[Copa Mundial de Fútbol de 1958|1958]] (2 goles), [[Copa Mundial de Fútbol de 1962|1962]] (2 goles), [[Copa Mundial de Fútbol de 1966|1966]] (2 goles) y [[Copa Mundial de Fútbol de 1970|1970]] (3 goles). Tres nun apostar les primeres ediciones del apocayá creáu [[Eurocopa|Campeonatu d'Europa de Naciones]],<ref group="n" name="RENUNCIAEURO">Alemaña Federal tornó participar nes primeres dos ediciones de la competición por motivos políticos y por creer que l'equipu occidental solo tenía d'apostar la Copa Mundial, desmereciendo asina'l Campeonatu d'Europa.</ref><sup>,</sup><ref name="RENEURO">{{Cita web |autor=Elpaís.com |títulu=Primeres Eurocopes, y primeros arrenuncios a participar |url=https://elpais.com/elpais/2012/06/02/fotorrelato/1338646251_273330.html#1338646251_273330_1338812234 |fechaaccesu=20 d'agostu de 2012}}</ref> Alemaña demostraría finalmente'l so poderíu na máxima competición europea que sería l'empiezu de la dómina más gloriosa de la historia de la seleición.<ref>{{Cita web |autor=Santiago Siguero |títulu=Los 100 años d'historia de la Mannschaft |url=https://www.marca.com/reportajes/2010/04/alemania_federal_1974/2010/04/02/seccion_01/1270216085.htmlLos 100 años d'historia de la Mannschaft |editorial=Diariu Marca |fechaaccesu=15 de xunetu de 2016}}</ref> ==== Dómina dorada (1972-1980) ==== [[Ficheru:Franz Beckenbauer 22-6-74.png|thumb|190px|right|[[Franz Beckenbauer]], capitán de la seleición alemana campeona n'[[Copa Mundial de Fútbol de 1974|Alemaña 1974]].]] [[Ficheru:Gerd Müller 1974.jpg|thumb|130px|left|Gerd Müller alzando'l troféu de la Copa Mundial de Fútbol de 1974.]] Esti periodu de dominación alemana tamién coincidió cola dómina de gloria de los sos clubes nel Vieyu Continente, cuando [[F.C. Bayern Múnich|FC Bayern München]] y darréu [[Borussia Mönchengladbach]] yeren protagonistes de les [[Lliga de Campeones de la UEFA|Copes d'Europa]]. Pa la [[Clasificación pa la Eurocopa 1972|clasificación del Euru de 1972]], Alemaña Occidental ganó'l grupu 8 de forma invicta ante {{sel|Albania}}, {{sel|Polonia}} y {{sel|Turquía}}, sumando 10 puntos, con 4 trunfos y 2 empates. Na siguiente ronda de la eliminatoria, apostóse una liguilla contra la [[Seleición de fútbol d'Inglaterra|seleición d'Inglaterra]] pa definir el clasificáu a la fase final. El primer partíu foi un 3-1 a favor de los alemanes nel [[Estadiu de Wembley (1923)|estadiu de Wembley]] de [[Londres]], celebráu'l 29 d'abril de 1972.<ref>{{Cita web |títulu=Inglaterra 1-3 República Federal d'Alemaña |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1972/matches/round=182/match=3827/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=18 de xunetu de 2016}}</ref> Nel [[Estadiu Olímpicu de Berlín]] foi un empate favorable a'l teutones, quien llograron la so primer clasificación a una fase final d'un Euru'l 13 de mayu, con marcador global de 3-1.<ref>{{Cita web |títulu=República Federal d'Alemaña 0-0 Inglaterra |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1972/matches/round=182/match=3830/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=18 de xunetu de 2016}}</ref> Sol mandu de [[Helmut Schön]], los alemanes dieron amueses del so poderíu na [[Eurocopa 1972|fase final]], celebrada en [[Bélxica]]. El 14 de xunu, nel [[Bosuilstadion]] d'[[Amberes]], imponer en semifinal por 2-1 a la anfitriona {{sel|Bélxica|seleición belga}} con doblete de [[Gerd Müller]].<ref>{{Cita web |títulu=Un máxicu Müller inspira a Alemaña |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1972/matches/round=184/match=3836/postmatch/report/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=3 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=24 de xunu de 2016}}</ref> [[Alemaña Federal na Eurocopa 1972|Yá na final]], celebrada'l 18 de xunu nel [[Estadiu Rei Balduino|Heysel Stadium]] de [[Bruxeles]], la escuadra, con dos tantos de [[Gerd Müller]] y unu de [[Herbert Wimmer]] golió por 3-0 a la {{sel|Xunión Soviética}}, seleición nesi entós protagonista de los [[Eurocopa|torneo europeos]].<ref>{{Cita web |títulu=Campeonatu d'Europa de la UEFA de 1972 - Una potente Alemaña |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1972/overview/index.html#una+potente+alemania |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=24 de xunu de 2016}}</ref> Alemaña Occidental llogró conquistar per primer vegada na so historia la Eurocopa,<ref>{{Cita web |títulu=Historia - Alemaña conquista'l so primer EURU |url=http://es.uefa.com/uefaeuro-finals/history/memories/newsid=2338585.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=24 de xunu de 2016}}</ref> y Müller foi'l goliador del tornéu con cuatro anotaciones.<ref>{{Cita web |títulu=Campeonatu d'Europa de la UEFA de 1972 Xugador destacáu - Un 'afortunáu' Müller da'l trunfu a Alemaña |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1972/history-maker/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=24 de xunu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=Müller demuestra'l so olfatu goliador |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1972/matches/round=186/match=3838/postmatch/report/index.html#muller+demuestra+olfatu+goliador |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=3 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=24 de xunu de 2016}}</ref> La «Mannschaft» presentóse como la segunda seleición favorita —dempués de la neerlandesa— pa ganar la [[Copa Mundial de Fútbol de 1974]], pos yera la vixente campeona d'Europa y organizadora del eventu. Alemaña Occidental dientro del grupu A, venció 1-0 a {{Self|Chile}} nel so primer partíu con gol de [[Paul Breitner]] al minutu 18.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Alemaña 1974 - República Federal d'Alemaña 1-0 Chile |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=262/match=2003/index.html |fechaaccesu=15 de mayu de 2016}}</ref> Nel segundu duelu, con anotaciones d'[[Wolfgang Overath|Overath]], [[Bernhard Cullmann|Cullmann]] y Müller venció contundentemente por 3-0 a {{Self|Australia}}.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Alemaña 1974 - Australia 0-3 República Federal d'Alemaña |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=262/match=1954/index.html |fechaaccesu=15 de mayu de 2016}}</ref> Nel tercer alcuentru perdió 1-0 ante'l so contraparte, {{Self|Alemaña Democrática}}, cuando [[Jürgen Sparwasser]] anotó cerca del final, polo tanto'l segundu puestu de grupu clasificó a los d'occidente a la segunda ronda.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Alemaña 1974 - Alemanes contra alemanes |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=262/match=2062/classic-match/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=15 de mayu de 2016}}</ref> Na segunda fase quedó nel grupu 2. Nel so primer alcuentru, que foi apostáu'l 24 de xunu nel [[Rheinstadion]] de [[Düsseldorf]] venció ensin entueyos por 2-0 a {{Self|Yugoslavia}} con Breitner y Müller como anotadores.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Alemaña 1974 - Yugoslavia 0-2 República Federal d'Alemaña |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=263/match=2066/index.html |fechaaccesu=15 de mayu de 2016}}</ref> Dempués nel mesmu escenariu imponer por 4-2 a {{Self|Suecia}} con goles de [[Wolfgang Overath]] (51), [[Rainer Bonhof|Bonhof]] (52), [[Jürgen Grabowski|Grabowski]] (76) y [[Uli Hoeneß|Hoeness]] (89 de penal).<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Alemaña 1974 - República Federal d'Alemaña 4-2 Suecia |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=263/match=2065/index.html |fechaaccesu=15 de mayu de 2016}}</ref> Nel últimu choque del grupu, venció 1-0 a {{Self|Polonia}} con gol Gerd Müller nel minutu 76. El compromisu foi apostáu'l 3 de xunetu nel [[Waldstadion]] de [[Frankfurt del Main|Frankfurt]] y significó pa los xermanos el boletu a la final.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Alemaña 1974 - Polonia 0-1 República Federal d'Alemaña |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=263/match=2064/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=15 de mayu de 2016}}</ref> [[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-N0716-0314, Fußball-WM, BRD - Niederlande 2-1.jpg|thumb|250px|Final de la Copa Mundial de 1974, en [[Múnich]] ([[Estadiu Olímpicu de Berlín|Olympiastadion]]).]] [[Final de la Copa Mundial de Fútbol de 1974|Na final]], Alemaña enfrentar a la [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|seleición neerlandesa]] el 7 de xunetu nel [[estadiu Olímpicu de Múnich]], onde s'axuntaron 75 200 espectadores.<ref>{{Cita web |autor=Juan Carlos Estepa y Javier Estepa |títulu=Los alemanes llevaron el Mundial ante la 'Naranxa Mecánica' |url=https://www.marca.com/reportajes/2010/04/alemania_federal_1974/index.html |editorial=Diariu Marca |fechaaccesu=15 de xunetu de 2016}}</ref> El partíu empezó con gol de los neerlandeses de penalti convertíu por [[Johan Neeskens]] al minutu 2 ensin que los alemanes tocaren el balón. Depués de 25 minutos, [[Paul Breitner]] empató l'alcuentru p'Alemaña pola mesma vía y dempués, al minutu 43, [[Gerd Müller]] llogró'l gol de la victoria, consiguiendo asina la escuadra local el so segundu títulu mundial.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Alemaña 1974 - Holanda lleva los aplausos; Alemaña, el títulu |url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2007/m=3/news=holanda-lleva-los aplausos-alemania-titulo-502151.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=15 de mayu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Alemaña 1974 - Los héroes de Múnich |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=605/match=2063/classic-match/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=15 de mayu de 2016}}</ref> Alemaña Occidental convertir nel primera escoyíu en llevantar la nueva versión del [[Troféu de la Copa Mundial de Fútbol]]. Presentárense 54 proyeutos pal nuevu troféu y escoyóse el diseñu del italianu Silvio Gazzaniga, d'oru macizo, cinco kilos de pesu y base de malaquita, una y bones la [[Copa Jules Rimet]] fuera concedida a perpetuidad a [[Brasil]] nel tornéu anterior.<ref>{{Cita web |autor=Carlos Jurado y Javier Estepa |url=https://www.marca.com/reportajes/2010/04/alemania_federal_1974/index.html |títulu=Los alemanes llevaron el Mundial ante la ''"Naranxa Mecánica"'' |editorial=Diariu Marca |fechaaccesu=26 de xunetu de 2016}}</ref> Na [[Eurocopa 1976]] celebrada en [[Yugoslavia]], nun pudieron refrendar el so títulu consiguíu cuatro años antes. La fase final empezó en semifinales, Alemaña Federal remontó un 2-0 adversu ante la anfitriona {{Sel|Yugoslavia}}, [[Dieter Müller]] con triplete y [[Heinz Flohe]] marcaron los tantos pal 4-2.<ref>{{Cita web |títulu=Debú espectacular de Dieter Müller |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1976/matches/round=191/match=3691/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=3 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=29 de xunu de 2016}}</ref> Asina Alemaña algamó la so tercera final consecutiva, tres la Eurocopa de 1972 y el Mundial de 1974.<ref>{{Cita web |títulu=España iguala la secuencia d'Alemaña ente 1972 y 1976 |url=https://futbol.as.com/futbol/2012/06/28/eurocopa/1340834484_182031.html |editorial=Futbol.as.com |fecha=28 de xunu de 2012 |fechaaccesu=4 de xunetu de 2017}}</ref> Na [[Final de la Eurocopa 1976|final del certame]], algamó a empatar un 2-0 en contra ante {{sel|Checoslovaquia}}, con goles de [[Dieter Müller]] y [[Bernd Hölzenbein]], quien empareyó'l marcador nel minutu 90. El partíu foi bien permediáu polo que prosiguió a la prórroga y dempués a penales, onde'l futbolista alemán [[Uli Hoeneß]] erró'l so tiru. Naquella riola de penales histórica, el checoslovacu [[Antonín Panenka]] sosprendió al mundu inventando una elegante forma de cobrar un penal, que consistió en cutir el balón cola punta de la bota la parte inferior de la pelota, introduciendo'l balón pel mediu de la portería, esti penalti dio-y el títulu al so país.<ref>{{Cita web |títulu=Campeonatu d'Europa de la UEFA de 1976 - Panenka, l'héroe de Checoslovaquia |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1976/overview/index.html#panenka+heroe+checoslovaquia |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=29 de xunu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=Panenka sella con estilu la victoria checa |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1976/matches/round=193/match=3693/postmatch/report/index.html#panenka+sella+victoria+checa |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=3 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=29 de xunu de 2016}}</ref> Como vixente campeona, Alemaña Federal clasificóse automáticamente al [[Copa Mundial de Fútbol de 1978|Mundial d'Arxentina 1978]]. Quedó integrada nel grupu 2 xuntu colos equipos de {{sel|Méxicu}}, {{sel|Polonia}} y {{sel|Túnez}}. El primer partíu foi celebráu'l 1 de xunu, nel [[Estadiu Antonio Vespucio Liberti|Estadiu Monumental]], y empató ensin goles con Polonia. Cinco díes dempués golió 6-0 a los mexicanos nel [[Estadiu Olímpicu de Córdoba]] con anotaciones de [[Dieter Müller]], [[Hansi Müller]], y dos tantos de [[Karl-Heinz Rummenigge|Rummenigge]] y de [[Heinz Flohe|Flohe]]. Nel últimu compromisu llogró calificar a la segunda fase n'empatando nuevamente 0-0, esta vegada ante los tunecinos. Na siguiente fase apostó los sos choques nel Olímpicu de Córdoba, empezó con un empate a cero ante la {{sel|Italia|seleición italiana}},<ref>{{Cita web |url=http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition=50/results/matches/match=2349/report.html |títulu=Match Report: Germany FR - Italy |editor=FIFA |idioma=inglés |fechaaccesu=9 de xunetu de 2010 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition=50/results/matches/match=2349/report.html|fechaarchivu=29 de payares de 2015}}</ref> depués per tercer ocasión na copa volvió axustar un empate ante los {{sel|Países Baxos}}.<ref>{{Cita web |url=http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition=50/results/matches/match=2348/report.html |títulu=Match Report: Germany FR - Netherlands |editor=FIFA |idioma=inglés |fechaaccesu=9 de xunetu de 2010 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition=50/results/matches/match=2348/report.html|fechaarchivu=29 de payares de 2015}}</ref> Y en l'últimu duelu foi vencida pola {{sel|Austria|seleición austriaca}} por 3-2, rematando la so participación ensin poder refrendar el so campeonatu.<ref>{{Cita web |url=http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition=50/results/matches/match=2217/report.html |títulu=Match Report: Austria - Germany FR |editor=FIFA |idioma=inglés |fechaaccesu=9 de xunetu de 2010 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition=50/results/matches/match=2217/report.html|fechaarchivu=29 de payares de 2015}}</ref> Dichu fracasu terminó col ciclu de Helmut Schön como entrenador.<ref>{{Cita web |autor=Diego Bardanca |títulu=Helmut Schön, eminencia del fútbol alemano |url=http://www.kaisermagazine.com/retroblog/helmut-schon-eminencia-del-futbol-aleman/ |editorial=Kaiser magacín |fecha=11 d'abril de 2013 |fechaaccesu=14 d'agostu de 2016}}</ref> [[Jupp Derwall]] asumió'l puestu de seleccionador dempués de la eliminación en segunda fase del Mundial de 1978. Alemaña Federal clasificó a la [[Eurocopa 1980|fase final de la Eurocopa de 1980]] ensin entueyos, onde quedó integrada nel grupu 7 xunto a les seleiciones de Gales, Malta y Turquía. Remató invicta la fase clasificatoria con 4 victories y 2 empates; amás con 17 goles anotaos y solo unu recibíu. Nel [[Alemaña Federal na Eurocopa 1980|tornéu d'Italia]] foi asignada nel grupu A, nel primer duelu debutó con trunfu pola mínima ante {{sel|Checoslovaquia}} con gol de [[Karl-Heinz Rummenigge]] nel minutu 57.<ref>{{Cita web |títulu=Bastó'l gol de Rummenigge |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1980/matches/round=200/match=3572/postmatch/report/index.html#bastu+rummenigge |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=4 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=26 de xunetu de 2016}}</ref> Nel segundu compromisu llograron avanzar a la final dempués de trunfar por 3-2, [[Klaus Allofs]] marcó triplete ante la seleición de {{sel|Países Baxos}}.<ref>{{Cita web |títulu=Schuster, demasiáu pa Holanda |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1980/matches/round=200/match=3574/postmatch/report/index.html#schuster+demasiáu+pa+holanda |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=4 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=26 de xunetu de 2016}}</ref> Ente que nel postreru partíu empató ensin goles con {{sel|Grecia}}.<ref>{{Cita web |títulu=Tables ente xermanos y griegos |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1980/matches/round=200/match=3577/postmatch/report/index.html#tables+ente+xermanos+griegos |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=4 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=26 de xunetu de 2016}}</ref> El 22 de xunu de 1980, Alemaña ganó la so segunda Eurocopa ganando na final a {{sel|Bélxica}} por 2-1 nel [[Stadio Olimpico]].<ref>{{Cita web |títulu=Historia - Imponse la potencia xermana |url=http://es.uefa.com/uefaeuro-finals/history/memories/newsid=2327110.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=24 de xunu de 2016}}</ref> [[Horst Hrubesch]] foi la figura del partíu al anotar los dos goles.<ref>{{Cita web |títulu=Campeonatu d'Europa de la UEFA de 1980 - Hrubesch corona la renacencia alemana |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1980/overview/index.html#hrubesch+corona+renacencia+aleman |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=24 de xunu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=Campeonatu d'Europa de la UEFA de 1980 Xugador destacáu - Meyor tarde que nunca pa Hrubesch |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1980/history-maker/index.html#meyor+tarde+nunca+pa+hrubesch |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=24 de xunu de 2016}}</ref> ==== La seca de títulos (1980-1990) ==== Na [[Clasificación d'UEFA pa la Copa Mundial de Fútbol de 1982|fase de clasificación pal mundial de 1982]] compartió'l grupu 1 colos sos similares de {{sel|Albania}}, {{sel|Austria}}, {{sel|Bulgaria}} y {{sel|Finlandia}}. Con una totalidá de 8 trunfos, 33 goles anotaos y solu trés encaxaos clasificó al [[Copa Mundial de Fútbol de 1982|Mundial d'España 1982]] con grandes mires. Yá n'[[España]] foi-y asignáu por aciu el sortéu'l grupu B, xuntu coles seleiciones [[Seleición de fútbol d'Arxelia|arxelina]], [[Seleición de fútbol d'Austria|austriaca]] y [[Seleición de fútbol de Chile|chilena]]. En dicha fase de grupos foi-y asignada como sede de los sos partíos [[Estadiu Municipal El Molinón|El Molinón]] de [[Xixón]]. El primer alcuentru celebráu perder 1-2 ante Arxelia.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA España 1982 - Los Fennecs sosprienden |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=293/match=741/classic-match/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=19 de mayu de 2016}}</ref> Dempués superaron con autoridá por 4-1 a Chile, con triplete de [[Karl-Heinz Rummenigge]] (9, 57 y 66) y otru tantu d'[[Uwe Reinders]] nel minutu 88. Nel postreru partíu, Alemaña riquía del trunfu p'avanzar a la segunda fase, ente que'l so rival en vez, Austria, yá clasificara ganando los sos alcuentros; el 25 de xunu vivióse unu de los partíos más polémicos de la historia de los mundiales, el duelu [[Alemaña Federal vs. Austria (1982)|saldar con un 1-0 favorable a los alemanes]], con gol tempraneru de [[Horst Hrubesch]] al minutu 10. La resultancia benefició a los alemanes y austriacos, y perxudicó direutamente a los arxelinos.<ref>{{Cita web |títulu=L'amañu más vergonzosu de la historia de los mundiales |url=https://www.marca.com/2013/06/25/futbol/futbol_internacional/1372165720.html |editorial=Diariu Marca |fecha=25 de xunu de 2013 |fechaaccesu=26 de xunetu de 2016}}</ref> Na segunda fase foi encuadrada nel grupu 2 y amás foi-y asignada'l [[estadio Santiago Bernabéu]] como sede, onde s'impunxeron 2-1 a la anfitriona {{sel|España}} con goles de [[Pierre Littbarski]] y [[Klaus Fischer]].<ref>{{Cita web |url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1982/07/03/pagina-3/1080449/pdf.html |títulu=2-1: "Stop" a España |fechaaccesu=5 de xunetu de 2016 |fecha=3 de xunetu de 1982 |obra= Mundo Deportivo.com}}</ref> Depués empataron ensin goles contra Inglaterra, sellando asina'l so pase a semifinales. El 8 de xunetu, les semifinal foi allugada pol [[Estadiu Ramón Sánchez Pizjuán]] de [[Sevilla]], vivióse un históricu 3-3 ente {{self|Francia}} y Alemaña Occidental. Littbarski anotó'l 1-0 al 17, pero al 26 [[Michel Platini]] convirtió l'empate pela vía penal. Yá cuando se llegó a tiempos extra, los franceses [[Marius Trésor|Trésor]] y [[Alain Giresse|Giresse]] diéron-y la ventaya de 3-1 al so país. Sicasí nos siguientes minutos, los alemanes con goles Rummenigge y Fischer algamaron a empatar el partíu de forma agónica. Al rematar los 120 minutos, per primer vegada na historia, un alcuentru definir dende'l puntu penal; na riola de penales, los alemanes llevaron el boletu a la final con un penal erráu de Stielike, ente que los galos fallaron dos de los sos tiros, unu d'ellos de Platini.<ref name="Semifinal">{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA España 1982 - Los incansables alemanes despiden a los Bleus |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=295/match=914/classic-match/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=25 de xunu de 2016}}</ref><ref>laguerradelgol (blogue)[http://laguerradelgol.blogspot.com/2011/10/francia-v-alemania-semifinal-mundial.html «Partíos épicos: la Batalla de Sevilla»]</ref> [[Final de la Copa Mundial de Fútbol de 1982|Yá na final]], que se celebró'l 11 de xunetu nel Santiago Bernabéu, Alemaña Occidental perdió 1-3 ante la [[Seleición de fútbol d'Italia|«Squadra azzurra»]] de [[Paolo Rossi]] (quien anotó un gol).<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA España 1982 - Italia trunfa nun duelu de pesos pesaos |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=3475/match=923/classic-match/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=19 de mayu de 2016}}</ref> [[Jupp Derwall]] siguió como seleccionador y clasificaría al equipu alemán pa la [[Eurocopa 1984|Eurocopa de 1984]] en Francia. Na fase de clasificación, tuvo nel grupu 6, onde s'enfrentó a la [[Seleición de fútbol d'Albania|seleición albanesa]], la [[Seleición de fútbol d'Austria|seleición austriaca]], la [[Seleición de fútbol d'Irlanda del Norte|seleición norirlandesa]] y la [[Seleición de fútbol de Turquía|seleición turca]]. Con empate de 11 puntos frente a Irlanda del Norte, llogró la so participación en Francia, gracies al so mayor estrema de goles. Na so primer Eurocopa tres el subcampeonatu del mundu, tuvo dientro del grupu 2 cola [[Seleición de fútbol d'España|seleición española]], la [[Seleición de fútbol de Portugal|seleición portuguesa]] y la [[Seleición de fútbol de Rumanía|seleición rumana]]. El teutones empezaron el tornéu con un empate por 0-0 frente a Portugal.<ref>{{Cita web |títulu=Alemaña topeta ante la defensa lusa |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1984/matches/round=206/match=3455/postmatch/report/index.html#alemania+topeta+ante+defensa+lusa |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=4 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=26 de xunetu de 2016}}</ref> Col trunfu de 2-1 sobre Rumanía recompunxeron el camín, Rudi Völler foi l'autor de los dos tantos.<ref>{{Cita web |títulu=República Federal d'Alemaña 2-1 Rumanía |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1984/matches/round=206/match=3457/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=26 de xunetu de 2016}}</ref> Finalmente cayeron 0-1 frente a España con gol nel minutu 90 d'[[Antonio Maceda Francés|Antonio Maceda]]. Alemaña Federal quedaba finalmente tercer de grupu, polo que nun se clasificaría p'apostar les semifinales.<ref>{{Cita web |títulu=Maceda abrasa a Alemaña nel últimu sollutu |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1984/matches/round=206/match=3459/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=4 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=26 de xunetu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |url= http://hemeroteca.elmundodeportivo.es/preview/1984/06/21/pagina-3/1110547/pdf.html |títulu= 1-0:¡Milagru en París! |fechaaccesu=26 de xunetu de 2016 |fecha=21 de xunu de 1984 |obra= Mundo Deportivo.com}}</ref> Tamién venció na segunda final de [[Copa Mundial de Fútbol de 1986|1986]] 2-3 ante la {{sel|Arxentina}} de [[Diego Armando Maradona|Maradona]].<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Méxicu 1986 - La consagración de Maradona |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=3467/match=393/classic-match/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=19 de mayu de 2016}}</ref> y los sos llugartenientes. Curiosamente'l alemanes volvieron ser verdugos de los franceses en semifinales, anque s'impunxeron esta vegada nel tiempu reglamentariu (2-0). Con [[Franz Beckenbauer]] nel banquín, en [[Eurocopa 1988|1988]] per primer vegada [[Alemaña Federal na Eurocopa 1988|allugaron la Eurocopa]], asina qu'ensin apostar les eliminatories europees confirmaron la so participación dos años antes. El sortéu de la fase final determinó que l'equipu foi designáu al grupu A con antelación por ser el país anfitrión. Compartió'l so grupu con {{sel|Dinamarca}}, {{sel|España}} y {{sel|Italia}}. De casualidá el grupu de la muerte» d'aquel tornéu européu. Nel entamu la seleición alemana empató 1-1 cola seleición italiana, la escuadra «azzurra» marcó'l 1-0 al 52 de [[Roberto Mancini]], anque rápido'l cuadru local empató al 55 por conductu d'[[Andreas Brehme]].<ref>{{Cita web |títulu=Brehme salva los muebles |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1988/matches/round=212/match=5/postmatch/report/index.html#brehme+salva+muebles |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=5 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=14 de xunetu de 2016}}</ref> Nel segundu partíu impunxéronse 2:0 a Dinamarca con anotaciones de Jürgen Klinsmann (10) y Olaf Thon (85);<ref>{{Cita web |títulu=Thon acaba col suañu danés |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1988/matches/round=212/match=7/postmatch/report/index.html#thon+acaba+sueno+danes |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=5 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=14 de xunetu de 2016}}</ref> y darréu tamién toraron a España 2-0 con doblete de [[Rudi Völler]] nos minutos 29 y 51.<ref>{{Cita publicación |url= http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE08/HEM/1988/06/18/LVG19880618-047.pdf |títulu= Dos golazos de Voeller echaron a España de la Eurocopa |fechaaccesu=15 de xunetu y 2016 |fecha=18 de xunu de 1988 |publicación= La Vanguardia.com}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=Völler funde a España |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1988/matches/round=212/match=9/postmatch/report/index.html#voller+funde+espana |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=5 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=14 de xunetu de 2016}}</ref> D'esa manera llogró avanzar a la semifinal como líder del so grupu con 5 puntos; sicasí los planes de los xermanos de llograr el títulu en casa, viéronse atayaos gracies a la [[Seleición de fútbol de Países Baxos|seleición neerlandesa]], liderada por [[Marco van Basten]], quién foi figura de la derrota teutona por 1-2.<ref>{{Cita web |títulu=Campeonatu d'Europa de la UEFA de 1988 - Van Basten, clave n'Holanda |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1988/overview/index.html#van+basten+clave+holanda |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=26 de xunu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=Campeonatu d'Europa de la UEFA de 1988 Xugador destacáu - Van Basten recuerda'l so 'fantástica' EURU '88 |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1988/history-maker/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=26 de xunu de 2016}}</ref> Estos años fueron apoderaos, ente otres, poles figures estelares de [[Karl Heinz Rummenigge]] (doble [[Balón d'Oru|Balón d'Oru ''France Football'']] en [[Balón d'Oru 1980|1980]] y [[Balón d'Oru 1981|1981]]) y nuna menor midida por [[Lothar Matthäus]], quien s'ilustraría na década siguiente, concretamente nel Mundial de 1990. ==== Tricampeonatu nel Mundial d'Italia 1990 ==== [[Ficheru:6423_Lothar_Matthäus.JPG|185px|thumb|[[Lothar Matthäus]], capitán de la seleición campeona en 1990]] Alemaña clasificó al vencer sufridamente a {{self|Gales}} 2-1 con gol de [[Thomas Häßler]].<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Italia 1990 - Thomas Häessler, l'héroe de Colonia |url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2008/m=7/news=thomas-haessler-heroe-colonia-820602.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=1 de xunetu de 2008 |fechaaccesu=19 de mayu de 2016}}</ref> [[Alemaña Federal na Copa Mundial de Fútbol de 1990|Alemaña compitió pol so tercer títulu]] nel [[Copa Mundial de Fútbol de 1990|Mundial de 1990]] d'[[Italia]]. Na primer fase del campeonatu, quedó integrada nel Grupu D xunto a la [[Seleición de fútbol de Colombia|seleición colombiana]], la [[Seleición de fútbol d'Emiratos Árabes Xuníos|seleición emirati]] y la [[Seleición de fútbol de Yugoslavia|seleición yugoslava]]. Nel so primer choque, venció con categoría 4-1 a Yugoslavia con doblete de [[Lothar Matthäus]], y una anotación de [[Rudi Völler]] y Jürgen Klinsmann. Nel segundu, ante Emirato Árabes Xuníos tamién consiguió un favorable 5-1 con doblete de Völler, mientres Matthäus, Klinsmann y Bein marcaron los goles complementarios. Nel postreru partíu yá clasificada, ante Colombia, consiguió un empate 1-1 con un gol tardíu de [[Pierre Littbarski]] al 88, ente que los suramericanos igualaron en tiempu de compensación con una xugada de [[Freddy Rincón]]. Asina'l combináu nacional acabó como campeón de grupu.<ref name="Italia">{{Cita web |títulu=Mundial Italia 1990: Alemaña titúlase tricampeón del mundu |url=http://www.nacion.comblogsel_buzon_de_rodrigo/Mundial_Italia_1990-Seleccion_de_Alemaña-Seleccion_de_Arxentina_10_1423157671.html |autor=Nación.com |fecha=27 de xunu de 2014 |fechaaccesu=15 de xunetu de 2016}}</ref> Na segunda fase enfrentaron a rivales de xerarquía. Los octavos de final contra la [[Seleición de fútbol de Países Baxos|seleición neerlandesa]], celebráronse'l 24 de xunu. Un alcuentru que se resolvió por un afechu 2-1, gracies a los goles de Klinsmann al minutu 51 y Andreas Brehme al 82'; per parte de la «naranxa mecánica», [[Ronald Koeman]] descontó al minutu 89 de penalti.<ref name="Italia"/> El 1 de xunetu, apostó los cuartos de final nel [[Stadio Giuseppe Meazza]] contra la [[Seleición de fútbol de Checoslovaquia|seleición checoslovaca]]. Alemaña Occidental ganó por 1-0 pela vía de penal de Lothar Matthäus nel minutu 25, algamando una vegada más la fase de semifinales. Cabo señalar que los checoslovacos apostaron el so últimu alcuentru mundialista antes de la so desintegración en 1992.<ref>{{Cita web |url=https://www.marca.com/reportajes/2010/04/italia_1990/index.html |títulu=Historia de los Mundiales: Italia '90 |editorial=Diariu Marca |fechaaccesu=15 de xunetu de 2016}}</ref> [[Ficheru:FRG-ARG 1990-07-08.svg|200px|thumb|Ficha téunica del alcuentru de la final.]] Na semifinal del 4 de xunetu, nel [[Stadio delle Alpi]] de [[Turín]], la escuadra atopar cola [[Seleición de fútbol d'Inglaterra|seleición inglesa]], Brehme marcó'l primeru al 60, ente que diez minutos antes de rematar el xuegu l'inglés [[Gary Lineker]] empató'l marcador y el partíu allargar a la prórroga. Dempués de 120 minutos, la riola de penales definir con tolos tiros acertaos per parte de los alemanes y dos fallos de los ingleses Pearce y Waddle. Asina, Alemaña Occidental avanzó a la so tercera final consecutiva dempués de 1982 y 1986.<ref>{{Cita web |títulu=Semifinal Italia 1990: Alemaña 1 (4) – Inglaterra 1 (3) |url=http://www.geofutbol.com/2008/10/26/semifinal-italia-1990-alemania-1-4-%E2%80%93-inglaterra-1-3/ |autor=Geofutbol.com |fecha=26 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu=15 de xunetu de 2016}}</ref> [[Final de la Copa Mundial de Fútbol de 1990|El tornéu terminaría con una final]] apostada nel [[Estadiu Olímpicu de Roma]] ente alemanes y [[Seleición de fútbol d'Arxentina|arxentinos]] nuevamente, polo que —per primer vegada na historia repitía una final de forma consecutiva—. Los dos conxuntos cuntaron coles sos oportunidaes, pero con ciertu dominiu de la «Mannschaft». El partíu tuvo carauterizáu por errores arbitrales del colexáu uruguayu nacionalizáu mexicanu [[Edgardo Codesal Méndez|Edgardo Codesal]], sumáu a la espulsión de dos xugadores de la «Albiceleste» y l'agresión voluntaria de [[Diego Armando Maradona]] a un xugador alemán.<ref>{{Cita web |apellíu= Jurado |nome=Juan Carlos |url=https://www.marca.com/reportajes/2010/04/italia_1990/2010/04/29/seccion_01/1272540438.html |títulu=A la tercera foi la vencida pero con escándalu arbitral |editorial=Diariu Marca |fechaaccesu=15 de xunetu de 2016}}</ref> Un solitariu gol, productu d'un polémicu penalti convertíu por [[Andreas Brehme]] nel minutu 87, cinco minutos antes del silbatazo final que se dio al 90+2 daría-y la tercer copa mundial a la escuadra d'Alemaña Occidental.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Italia 1990 - Alemaña algama'l cume; Italia, el desconsuelu |url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2007/m=3/news=alemania-algama-cume-italia-desconsuelu-502203.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=17 de mayu de 2016}}</ref> Diez años dempués del so ganar la so última Eurocopa, coronábase nuevamente nel país tresalpín y dellos meses primero que se concretara'l procesu de reunificación de dichu país.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Italia 1990 - Máxica nueche alemana en Roma |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=3462/match=27/classic-match/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=17 de mayu de 2016}}</ref> A nivel de distinciones individuales, el mentáu [[Lothar Matthäus]], capitán de la seleición campeona del mundu, facer col prestixosu [[Balón d'Oru|Balón d'Oru ''France Football'']] en [[Balón d'Oru 1990|1990]] y cola primer edición del [[Xugador Mundial de la FIFA]] en [[Xugador Mundial de la FIFA 1991|1991]]. Otru llogru que collecharon los alemanes foi que l'históricu ex-futbolista [[Franz Beckenbauer]] quien fuera campeón mundial en 1974, llogró agora'l títulu mundial como entrenador.<ref name="Beckenbauer">{{Cita web |url=http://es.fifa.com/fifa-tournaments/players-coaches/people=25113/index.html |títulu=Franz Beckenbauer |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=25 de xunetu de 2014 |fechaaccesu=4 de mayu de 2016}}</ref> === Primeros torneos como Alemaña reunificada (1992-1999) === En coronándose campeona mundial n'Italia, los alemanes caltener nel visu del ésitu, na [[Eurocopa 1992]] depués d'esaniciar a la anfitriona {{sel|Suecia}} 3-2 en semifinales, algamaron la final.<ref>{{Cita web |títulu=Alemaña esanicia a la anfitriona |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1992/matches/round=216/match=6096/postmatch/report/index.html#alemania+esanicia+anfitriona |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=5 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=2 de xunetu de 2016}}</ref> Pero nel alcuentru decisivu foi vencida por {{sel|Dinamarca}} con un 2-0.<ref>{{Cita web |títulu=Historia - Dinamarca completó'l so cuentu d'hada ante Alemaña |url=http://es.uefa.com/uefaeuro-finals/history/memories/newsid=1651184.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=24 de xunu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=EURU '92 - Dinamarca da la sorpresa |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1992/overview/index.html#dinamarca+sorpresa |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=2 de xunetu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=Dinamarca sospriende y ye campeona |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1992/matches/round=217/match=6098/postmatch/report/index.html#dinamarca+sospriende+campeona |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=5 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=2 de xunetu de 2016}}</ref> N'agostu de 1993, convertir na primer seleición n'ocupar el primer puestu del [[Clasificación mundial de la FIFA]], que foi instaurada pola FIFA pa midir el rendimientu y xerarquía de tolos selectivos nacionales del mundu acomuñaos a dicha organización. ==== Mundial d'Estaos Xuníos 1994 ==== Llegaron como favoritos a la so propia socesión al [[Copa Mundial de Fútbol de 1994|Mundial de 1994]] nos [[Estaos Xuníos]] pero fueron esaniciaos del tornéu en cuartos de final pola sorprendente {{sel|Bulgaria}} de [[Hristo Stoichkov]] por 1-2.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Estaos Xuníos 1994 - Un matagigantes nel estadiu de los Giants |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=796/match=3096/classic-match/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=19 de mayu de 2016}}</ref> ==== Trunfu na Eurocopa d'Inglaterra 1996 ==== En 1996, siendo [[Berti Vogts]] el seleccionador y por cuenta de la [[Eurocopa 1996|Eurocopa d'Inglaterra]], Alemaña clasificar tres rematar primero del grupu 7 la eliminatoria, imponiéndose a {{self|Bulgaria}} por trés puntos enriba. Na [[Alemaña na Eurocopa 1996|fase final]] foi-y asignáu'l grupu C, xuntu con {{self|Italia}}, {{self|República Checa}} y {{self|Rusia}}. Nel primer alcuentru venció a la seleición checoslovaca por 2-0 con goles de [[Christian Ziege]] y [[Andreas Möller]].<ref>{{Cita web |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1996/matches/round=227/match=52506/postmatch/report/index.html#alemania+amuesa+poderio |títulu=Alemaña amuesa'l so poderíu editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=6 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=6 de xunetu de 2016}}</ref> Nel segundu alcuentru imponer a Rusia por 3-0 con una destacada participación de [[Jürgen Klinsmann]], quien marcó doblete y [[Matthias Sammer]].<ref>{{Cita web |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1996/matches/round=227/match=52509/postmatch/report/index.html#klinsmann+puede+rusia |títulu=La calidá de Klinsmann vence a Rusia |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=6 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=6 de xunetu de 2016}}</ref> Nel últimu compromisu del grupu, empató ensin anotaciones con Italia, asina terminaron como primeros del grupu.<ref>{{Cita web |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1996/matches/round=227/match=52511/postmatch/report/index.html#italia+esaniciada |títulu=Italia cai esaniciada |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=6 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=6 de xunetu de 2016}}</ref> En cuartos de final impunxéronse 2-1 a {{self|Croacia}}, nel cual nuevamente Klinsmann y Sammer marcaron los tantos pal trunfu xermanu, ente que'l croata [[Davor Šuker]] marcó'l descuentu pal so equipu.<ref>{{Cita web |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1996/matches/round=223/match=52913/postmatch/report/index.html#alemania+gana+ante+croacia+diez |títulu=Alemaña gana ante una Croacia con diez editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=6 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=6 de xunetu de 2016}}</ref> En semifinales esaniciaron a la seleición anfitriona, {{self|Inglaterra}}, depués d'empatar el partíu qu'empecipiaron embaxo nel marcador con gol a los trés minutos d'[[Alan Shearer]], [[Stefan Kuntz]] empató al minutu 16. El partíu prosiguió a la prórroga y aína a los penales, los ingleses erraron en muerte súbita un tiru de [[Gareth Southgate]], ente que los alemanes col penal de Möller atinaron tolos sos tiros y avanzaron a la final.<ref>{{Cita web |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1996/matches/round=224/match=52916/postmatch/report/index.html#los penaltis cara+alemania |títulu=Los penaltis, de cara d'Alemaña |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=6 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=6 de xunetu de 2016}}</ref> La [[Final de la Eurocopa 1996|final]] de foi apostada'l [[30 de xunu]], nel [[Estadiu de Wembley (1923)|Estadiu de Wembley]] de [[Londres]]. Alemaña efrentó nuevamente a la [[Seleición de fútbol de República Checa|seleición de Chequia]], tres el primer alcuentru na primer fase enfrentar nun únicu partíu de 95 minutos. Na primera parte los dos selectivos caltuviéronse equilibraos, pero na segunda parte República Checa marcó un gol de penalti de [[Patrik Berger]] nel 59. Sicasí'l alemanes reaccionaron al ingresar de cambéu a [[Oliver Bierhoff]]. Nel minutu 73 Bierfhoff metió'l gol del empate; y yá na prórroga'l mesmu Bierhoff marcó'l gol d'oru p'Alemaña nel minutu 95. La invicta seleición d'Alemaña coronóse asina per tercer vegada como campeona de la Eurocopa tres la edición de 1980, rompiendo una seca de 16 años ensin ganala.<ref>{{Cita web |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1996/matches/round=225/match=52917/postmatch/report/index.html#bierhoff+heroe+alemania |títulu=Bierhoff, héroe d'Alemaña |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=6 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=6 de xunetu de 2016}}</ref> [[Matthias Sammer]], foi reconocíu como'l futbolista del tornéu ya inclusive llogró la reconocencia internacional de la prensa al ganar el [[Balón d'Oru 1996|Balón d'Oru France Football 1996]].<ref>{{Cita web |títulu=EURU '96 - El fútbol vuelve a casa |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1996/overview/index.html#el+futbol+vuelve+casa |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=24 de xunu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=EURU '96 Xugador destacáu - L'ésitu de Sammer nel EURU '96 |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=1996/history-maker/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=24 de xunu de 2016}}</ref> ==== Mundial de Francia 1998 ==== Mientres el [[Copa Mundial de Fútbol de 1998|Mundial de Francia 1998]], los alemanes fueron esaniciaos nuevamente en cuartos de final, esta vegada a manes de {{sel|Croacia}}, que se cobró la revancha de 1996 –pos fueren esaniciaos polos xermanos en cuartos de la Eurocopa de 1996– enxaretándo-y un humillante 3-0 a la «Mannschaft». Foi'l postreru partíu n'[[Copa Mundial de Fútbol|Copes del Mundu]] de toa una xeneración d'esitosos xugadores alemanes encabezadures por [[Lothar Matthäus]] quien se despidió col récor de partíos apostaos nos mundiales (25) y tamién el récor de ser llexendariu (compartíu col arqueru mexicanu [[Antonio Carbajal]] y l'arqueru italianu [[Gianluigi Buffon]]) de participaciones a los mundiales (5).<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Francia 1998 - La xubilación alemana |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=1025/match=8783/classic-match/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=19 de mayu de 2016}}</ref> Participó per primer vegada na nueva [[Copa FIFA Confederación|Copa Confederaciones]] na [[Copa FIFA Confederación 1999|edición de Méxicu 1999]]. Foi encuadrada nel [[Grupu B d'Acopar FIFA Confederación 1999|grupu B]], la seleición quedó fora na primer fase dempués de gana-y a la [[Seleición de fútbol de Nueva Zelanda|seleición neozelandesa]] con resultancia de 2-0; y ser vencida por 0-4 per Brasil y 0-2 per Estaos Xuníos. === Años 2000 === ==== Eurocopa 2000 ==== Pa la [[Eurocopa 2000|Eurocopa de 2000]] celebrada en [[Bélxica]] y en [[Países Baxos]], Alemaña llogró la so [[Clasificación pa la Eurocopa 2000|clasificación nel grupu 3 de la UEFA]] onde tuvo como rivales a la [[seleición de fútbol de Turquía|seleición turca]], la [[Seleición de fútbol de Finlandia|seleición finlandesa]], y les débiles representantes [[Seleición de fútbol d'Irlanda del Norte|seleición norirlandesa]] y [[Seleición de fútbol de Moldavia|seleición moldava]]. Foi la seleición que más puntos atropó, un total de 19, sumando 6 victories, un empate y una derrota, con 20 goles a favor, y tan solo 4 en contra. Quedó encuadrada nel grupu A xuntu con {{sel|Inglaterra}}, {{sel|Portugal}} y {{sel|Rumanía}}. Nel [[Stade Maurice Dufrasne]] de [[Liexa]] (Bélxica) llogró un empate 1-1 ante la seleición rumana nel primer partíu.<ref>{{Cita web |títulu=Alemaña dexa dos puntos |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2000/matches/round=1458/match=64845/postmatch/report/index.html#alemania+dexa+puntos |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=6 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=22 de xunetu de 2016}}</ref> Nel segundu alcuentru, apostáu nel [[Stade du Pays de Charleroi]], cayó 0-1 ante la escuadra inglesa;<ref>{{Cita web |títulu=Importante trunfu inglés |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2000/matches/round=1458/match=64847/postmatch/report/index.html#importante+trunfo+veríes |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=6 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=22 de xunetu de 2016}}</ref> y nel postreru, apostáu nel [[Stadion Feijenoord]] de [[Rotterdam]], perdió de forma humillante por 0-3 ante la suplente seleición portuguesa.<ref>{{Cita web |títulu=Los suplentes lusos superen al campeón |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2000/matches/round=1458/match=64850/postmatch/report/index.html#los+suplentes+lusos+superiores |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=6 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=22 de xunetu de 2016}}</ref> Asina se peracabó la peor participación alemana nes Eurocopes xuntu cola del [[Eurocopa 2004|tornéu de 2004]], pos per primer vegada na so historia quedó esaniciada na ronda de grupos d'una fase final. Darréu'l seleccionador [[Erich Ribbeck]] arrenunció'l 21 de xunu.<ref name="dfbresignation">{{cita noticia |títulu=Ribbeck quits as Germans head home |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/euru2000/teams/germany/799959.stm |fechaaccesu=22 de xunetu de 2016 |obra=BBC |fecha=21 de xunu de 2000 |idioma=inglés}}</ref> El 3 de xunetu foi sustituyíu pol ex-futbolista [[Rudi Völler]].<ref>{{Cita publicación |url=http://hemeroteca-paginas.mundodeportivo.com/EMD02/PUB/2000/07/03/EMD20000703031MDP.pdf |títulu=Völler va faer de ponte |nome=Rainer |apellíu=Kalb |publicación=[[Mundo Deportivo]] |fecha=3 de xunetu de 2000 |páxina=31|formatu=[[PDF]]}}</ref> ==== Mundial de Corea y Xapón 2002 ==== Alemaña tuvo encuadrada nel [[Clasificación d'UEFA pa la Copa Mundial de Fútbol de 2002|grupu 9 de les eliminatories]], en busca de la clasificación pal primer Mundial celebráu n'[[Asia]] que tamién foi'l primeru co-entamáu por dos países; Xapón y Corea del Sur. Esti grupu deparó un doble enfrentamientu, bien especial pola agafada rivalidá, contra {{sel|Inglaterra}}. Los sos otros rivales fueron {{sel|Finlandia}}, {{sel|Grecia}} y {{sel|Albania}}. Alemaña tuvo qu'allegar a repescar pa poder apostar el Mundial. Esto asocedió por una serie de resultancies adverses, como los empates (2-2 y 0-0) concedíos frente a Finlandia y sobremanera una doliosa gana ante Inglaterra por 1-5 en [[Múnich]].<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Corea/Xapón 2002 - El milagru d'Inglaterra en Múnich |url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2008/m=3/news=milagru-inglaterra-munich-709867.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=11 de marzu de 2008 |fechaaccesu=19 de mayu de 2016}}</ref> Sicasí, en repescar, venció a la {{sel|Ucraína}} d'[[Andriy Shevchenko]] con un resultáu global de 5-2.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Corea/Xapón 2002 - La hora de Ballack |url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2009/m=7/news=hora-ballack-1084799.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=28 de xunetu de 2009 |fechaaccesu=19 de mayu de 2016}}</ref> [[Ficheru:Oliver_Kahn.jpg|thumb|270px|[[Oliver Kahn]], escoyíu'l meyor xugador y porteru de la Copa Mundial de 2002, primero na so posición que llogró ganar el Balón d'Oru del Mundial.]] Na fase de grupos del mundial, Alemaña tuvo encuadrada nel grupu E xunto a los sos pares de {{sel|Irlanda}}, {{sel|Camerún}} y {{sel|Arabia Saudita}}. Los sos trés alcuentros apostar en suelu xaponés. Debutó'l 1 de xunu nel [[Sapporo Dome]], frente a los saudinos, rival contra'l que se saldó cola mayor goliada de los xermanos en cualquier cita mundialista, yá que los venció por 8-0. La «aplastante victoria teutona» llegó al traviés del triplete de [[Miroslav Klose]] y los goles de [[Michael Ballack]], [[Carsten Jancker]], [[Thomas Linke]], [[Oliver Bierhoff]] y [[Bernd Schneider (futbolista)|Bernd Schneider]].<ref>{{Cita web |títulu=Alemaña golió a Arabia Saudita 8-0 |url=http://www.eluniverso.com/2002/06/01/0001/653/5D355C8EB0D743C287A8EB3943A8DF4D.html |editorial=L'Universu |fecha=1 de xunu de 2002 |fechaaccesu=19 de xunetu de 2016}}</ref> Nel segundu partíu del grupu, empató a unu contra la [[Seleición de fútbol d'Irlanda|seleición de República d'Irlanda]], oldeo onde'l irlandeses empataron nos últimos intres del choque por aciu de [[Robbie Keane]].<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Corea/Xapón 2002 - Alemaña - República d'Irlanda |url=http://web.archive.org/web/20140716141411/http://es.fifa.com/tournaments/archive/worldcup/koreajapan2002/matches/round=43950100/match=43950017/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=19 de xunetu de 2016}}</ref> Yá nel tercer duelu, apostáu'l 11 de xunu nel [[Estadiu Ecopa de Shizuoka|estadiu Ecopa]] de [[Shizuoka]], Alemaña ganó'l tercer partíu ensin munches dificultaes por 2-0 frente a Camerún, partíu nel cual l'arqueru [[Oliver Kahn]] realizó delles tapaes espectaculares; en tantu, les anotaciones fueron marcaes por [[Marco Bode]] al 50 y Miroslav Klose al 79. Asina llogró'l lideralgu del grupu camín de la segunda fase.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Corea/Xapón 2002 - Camerún - Alemaña |url=http://web.archive.org/web/20140716161918/http://es.fifa.com/tournaments/archive/worldcup/koreajapan2002/matches/round=43950100/match=43950035/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=19 de xunetu de 2016}}</ref> Nel partíu d'[[Octavos de final de la Copa Mundial de Fútbol de 2002|octavos de final]], celebráu'l 15 de xunu nel [[Estadiu Mundialista de Jeju]] de [[Seogwipo]], venció 1-0 a {{sel|Paraguái}} por conductu d'[[Oliver Neuville]] al minutu 88.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Corea/Xapón 2002 - Alemaña - Paraguay |url=http://web.archive.org/web/20140716143919/http://es.fifa.com/tournaments/archive/worldcup/koreajapan2002/matches/round=43950200/match=43950049/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=19 de xunetu de 2016}}</ref> [[21 de xunu|Seis díes dempués]], en [[Cuartos de final de la Copa Mundial de Fútbol de 2002|cuartos de final]] apostó'l so primer alcuentru nel país [[Corea del Sur|surcoreanu]], específicamente'l [[Estadiu Mundialista de Ulsan|Estadiu Munsu]] d'[[Ulsan]], llograron vencer pola mínima a la seleición estauxunidense con gol de cabeza de [[Michael Ballack]] al 39 del alcuentru.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Corea/Xapón 2002 - Alemaña - EEXX |url=http://web.archive.org/web/20140701120945/http://es.fifa.com/tournaments/archive/worldcup/koreajapan2002/matches/round=43950300/match=43950058/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=19 de xunetu de 2016}}</ref> Na antoxana de la final, enfrentar col discutiniu [[Seleición de fútbol de Corea del Sur|seleición surcoreana]]. Nun ríxidu alcuentru, la «Mannschaft» imponer a la anfitriona por 1-0 con gol de Ballack al 75, clasificó asina nuevamente a una final el 25 de xunu nel [[Estadiu Mundialista de Seúl|Estadiu mundialista]] de [[Seúl]]. Lo negativu que dexó'l pase pa los de [[Rudi Völler]] foi la suspensión del citáu Ballack pa la final.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Corea/Xapón 2002 - Alemaña - República de Corea |url=http://web.archive.org/web/20140716155349/http://es.fifa.com/tournaments/archive/worldcup/koreajapan2002/matches/round=43950400/match=43950061/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=19 de xunetu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |autor=Carlos Jurado |url=https://www.marca.com/reportajes/2010/05/corea_y_japon_2002/2010/05/10/seccion_01/1273512315.html |títulu=Alemaña, ensin talentu pero na final editorial=Diariu Marca |fechaaccesu=18 de xunetu de 2016}}</ref> El rival de la [[Final de la Copa Mundial de Fútbol de 2002|séptima final xermana]] yera la {{sel|Brasil}} de [[Ronaldo]], y diose cita nel [[Estadiu Internacional de Yokohama|estadiu de Yokohama]], el 30 de xunu. Yera un doble forgo, nel cual de decidía quien sería'l meyor xugador del tornéu que s'apostaba ente'l meyor porteru del mundu nesi momentu, [[Oliver Kahn]], frente al meyor delanteru d'esa cita, un renacíu Ronaldo. Yera la primer vegada que dambes naciones enfrentar nun Mundial. Con doblete del mentáu Ronaldo, Brasil imponer por dos goles a cero anque pa consuelu de los xermanos, Oliver Kahn llogró'l [[Premios de la Copa Mundial de Fútbol#Balón d'Oru|Balón d'Oru]] y el [[Premios de la Copa Mundial de Fútbol#Guante d'Oru|troféu Lev Yashin]] de la xusta.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Corea/Xapón 2002 - La final más esperada |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=43950600/match=43950064/classic-match/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=19 de mayu de 2016}}</ref> ==== Eurocopa 2004 ==== Depués del subcampeonatu mundial llográu en 2002 y ganar la so clasificación nel grupu 5 de la eliminatoria venciendo 3-0 a {{sel|Islandia}}, Alemaña confirmó la so asistencia na docena edición de la Eurocopa celebrada nel país ibéricu, [[Portugal]]. Magar les altes mires, la seleición nun llogró avanzar a la segunda fase per segunda vegada consecutiva como na [[Eurocopa 2000|edición pasada]]. Foi asignada nel grupu D, el so debú dio'l 15 de xunu nel [[Estádio do Dragão]] de [[Porto]], en dichu compromisu empató cola seleición de Países Baxos por 1-1, [[Torsten Frings]] al 30 de partíu marcó la victoria parcial, pero nel minutu 81, el neerlandés [[Ruud van Nistelrooy]] igualó l'alcuentru.<ref>{{Cita web |autor=Toni Terrades Martí |títulu=Probe espectáculu en Porto |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2004/matches/round=1581/match=1059170/postmatch/report/index.html#probe+espectaculo+oporto |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=16 de xunu de 2004 |fechaaccesu=16 de xunetu de 2016}}</ref> Nel segundu apostáu'l 19 de xunu nel [[Estádio do Bessa XXI]] de [[Porto]], ante Letonia, el combináu xermanu complicóse la participación al nun llograr concretar la so primer victoria, empatando ensin goles.<ref>{{Cita web |autor=Toni Terrades Martí |títulu=Ensin recurso ante la cenicienta |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2004/matches/round=1581/match=1059178/postmatch/report/index.html#ensin+recurso+ante+cenicienta |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=20 de xunu de 2004 |fechaaccesu=16 de xunetu de 2016}}</ref> El postreru partíu foi celebráu'l 23 de xunu nel [[Estádio José Alvalade]] de [[Lisboa]], polo tanto en —el duelu decisivu— cayó por 1-2 ante la [[Seleición de fútbol de la República Checa|seleición checa]], el mediocampista [[Michael Ballack]] marcaba'l gol de la clasificación a los cuartos de final, pero los checos remontaron el marcador con anotaciones de Heinz al 30 y Baroš al 77; asina'l combináu nacional sumó otru fracasu internacional.<ref>{{Cita web |títulu=Otru históricu esaniciáu |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2004/matches/round=1581/match=1059187/postmatch/report/index.html#otru+historico+esaniciáu |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=24 de xunu de 2004 |fechaaccesu=16 de xunetu de 2016}}</ref> Depués de dichu fracasu, [[Rudi Völler]] dimitió del puestu d'entrenador.<ref>{{Cita web |url=http://es.uefa.com/news/newsid=199862.html#voller+dexa+seleccion |títulu=Völler dexa la seleición editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=24 de xunu de 2004 |fechaaccesu=16 de xunetu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/06/25/deportes/1088114406_850215.html |títulu="Agora nun tendría creitu" |apellíu=Comas |nome=José |obra=[[El País (España)|El País]] |fecha=25 de xunu de 2004 |fechaaccesu=16 de xunetu de 2016}}</ref> ==== Anfitriona del Mundial de 2006 ==== El 7 de xunetu de 2000, en reñíu sortéu, con doce voto a favor contra once pa [[Sudáfrica]], la [[FIFA]] concediólu a [[Alemaña]] la organización de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2006|decimoctava edición]] de la Copa Mundial de Fútbol. El 26 de xunetu de 2004, el exseleccionado Jürgen Klinsmann tornó a Alemaña pa ocupar el so nuevu puestu d'entrenador del equipu nacional d'Alemaña, asocediendo al so antiguu compañeru d'equipu y atacante [[Rudi Völler]].<ref>{{Cita publicación |url=http://hemeroteca-paginas.mundodeportivo.com/EMD02/PUB/2004/07/27/EMD20040727029MDP.pdf |títulu=Klinsmann yá ye seleccionador y cuntaría con Ailton |publicación=[[Mundo Deportivo]] |fecha=27 de xunetu de 2004 |páxina=29|formatu=[[PDF]]}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://futbol.as.com/futbol/2004/07/27/mas_futbol/1090909639_850215.html |títulu=Klinsmann va dirixir a la seleición hasta 2006 |obra=[[As (periódicu)|AS]] |fecha=27 de xunetu de 2004}}</ref> Klinsmann entamó darréu un ambiciosu y agresivu proyeutu con cuenta de modernizar la xerencia del equipu. Trayendo a [[Oliver Bierhoff]], otru atacante alemán, recibió sofitu nel espardimientu de les xeres de rellaciones públiques previstes. Amás, creó un nuevu movimientu p'alicar el envejeciente equipu tres la desastrosa prestación mientres la Eurocopa de 2004. La falta de compromisos oficiales tuvo de resultes una sensible baxa d'Alemaña nel [[ranking FIFA]] yá que ocupó la so peor posición en marzu de 2006 (22°). Aun así, la «Mannschaft» tuvo un bon desempeñu na [[Copa FIFA Confederación 2005|Confederaciones de 2005]], qu'entamó al rematar tercera practicando un fútbol abiertamente ofensivo. [[Alemaña n'Acopar Confederaciones 2005|Encabezaron el grupu A]], que ganaron depués d'imponese 4-3 a {{sel|Australia}},<ref>{{Cita web |títulu=Copa FIFA Confederación Alemaña 2005 - Alemaña-Australia |url=http://web.archive.org/web/20100723193913/http://es.fifa.com/tournaments/archive/tournament=101/edition=8503/matches/match=85030002/report.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=5 de xunetu de 2005}}</ref> 3-0 a {{sel|Túnez}},<ref>{{Cita web |títulu=Copa FIFA Confederación Alemaña 2005 - Túnez-Alemaña |url=http://web.archive.org/web/20100826003136/http://es.fifa.com/tournaments/archive/tournament=101/edition=8503/matches/match=85030005/report.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=5 de xunetu de 2005}}</ref> y empatar 2-2 con {{sel|Arxentina}}.<ref>{{Cita web |títulu=Copa FIFA Confederación Alemaña 2005 - Arxentina-Alemaña |url=http://web.archive.org/web/20121101235930/http://es.fifa.com/tournaments/archive/tournament=101/edition=8503/matches/match=85030010/report.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=5 de xunetu de 2005}}</ref> En semifinales foi esaniciada por {{sel|Brasil}} con un marcador de 2-3, con anotaciones alemanes de [[Lukas Podolski]] y [[Michael Ballack]]; y dos d'[[Adriano Leite Ribeiro|Adriano]] y un penal de [[Ronaldinho]] pa los brasilanos.<ref>{{Cita web |títulu=Copa FIFA Confederación Alemaña 2005 - Alemaña-Brasil |url=http://web.archive.org/web/20111219074302/http://es.fifa.com/tournaments/archive/tournament=101/edition=8503/matches/match=85030013/report.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=5 de xunetu de 2005}}</ref> Nel partíu pol tercer puestu vencieron 4-3 a {{sel|Méxicu}} con goles alemanes de Podolski, [[Bastian Schweinsteiger|Schweinsteiger]], [[Robert Huth|Huth]] y Ballack; y dos de [[Jared Borgetti]] y unu de [[Francisco Fonseca]] pa los mexicanos.<ref>{{Cita web |títulu=Copa FIFA Confederación Alemaña 2005 - Alemaña-Méxicu |url=http://web.archive.org/web/20090611233259/http://es.fifa.com/tournaments/archive/tournament=101/edition=8503/matches/match=85030015/report.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=5 de xunetu de 2005}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=Copa Confederaciones 2005 |url=http://web.archive.org/web/http://es.fifa.com/tournaments/archive/tournament=101/edition=8503/overview.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=19 de mayu de 2016}}</ref> [[Ficheru:Wm-oly-de-cr.jpg|thumb|Aficionaos alemanes reparen el partíu inaugural nel [[Estadiu Olímpicu de Múnich|Parque Olímpicu]] de [[Múnich]].]] Alemaña ingresó direutamente al [[Grupu A de la Copa Mundial de Fútbol de 2006|Grupu A]] de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2006|Copa Mundial]] como sede organizadora de la mesma, acompañáu por {{Sel|Ecuador}}, {{Sel|Polonia}} y {{Sel|Costa Rica}}. Apostó'l partíu inaugural de Acopar frente a {{sel|Costa Rica}} nel [[Allianz Arena]] de [[Múnich]], el día 9 de xunu. L'equipu xermánicu poner en ventaya rápido con un gol de [[Philipp Lahm]], apenes seis minutos dempués d'empezáu l'alcuentru, anque'l conxuntu centroamericanu llogró empatar el partíu pocu dempués per mediu de [[Paulo Wanchope]]. Sicasí, l'alemán [[Miroslav Klose]] volvió poner al so equipu enriba antes de llegar a los venti minutos de la primer parte. Yá nel segundu tiempu, el mesmu xugador anotó'l tercer tantu p'aumentar la diferencia, a pesar de que Wanchope descontó más tarde. [[Torsten Frings]] foi'l xugador qu'anotó l'últimu gol de los [[Europa|europeos]] pal 4-2 definitivu, a tan solu trés minutos de la finalización del alcuentru. Polos sos dos goles, el futbolista Miroslav Klose foi escoyíu ''Xugador Budweiser del partíu'',<ref>{{Cita web |url=http://es.fifa.com/worldcup/archive/germany2006/news/newsid=19270.html |títulu=Klose, Xugador Budweiser frente a Costa Rica |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://es.fifa.com/worldcup/archive/germany2006/news/newsid=19270.html |fechaarchivu=31 de marzu de 2017 }}</ref> que de casualidá esi mesmu día festebaja el so cumpleaños númberu 28. Cinco díes más tarde, Alemaña tuvo d'enfrentase a Polonia. El partíu llevar a cabu nel [[Signal Iduna Park]], de la ciudá de [[Dortmund]], y presentóse como'l más complicáu pal conxuntu xermánicu dientro de la fase de grupos, que depués de noventa minuto de incesable engarradiella, atopó'l gol gracies a [[Oliver Neuville]] en tiempu de descuentu de la segunda parte. [[Philipp Lahm]] foi escoyíu como'l ''Xugador Budweiser del partíu''.<ref>{{Cita web |url=http://es.fifa.com/worldcup/archive/germany2006/news/newsid=17944.html |títulu=Lahm, Xugador Budweiser frente a Polonia |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://es.fifa.com/worldcup/archive/germany2006/news/newsid=17944.html |fechaarchivu=31 de marzu de 2017 }}</ref> El trunfu llográu frente a la seleición polaca, sumáu al llográu díes antes frente a Costa Rica y al gran desempeñu del {{Sel|Ecuador|conxuntu ecuatorianu}} (que tamién ganó a les mesmes seleiciones), asitiaron a Alemaña direutamente nos octavos de final de la Copa, díes antes de tener qu'enfrentase al equipu [[América del Sur suramericanu]] pa cerrar la fase de grupos. [[Ficheru:Wm 2006 autokorso.jpg|thumb|Aficionaos alemanes flamean la [[Bandera d'Alemaña|bandera]] tres la clasificación a la segunda ronda.]] El 20 de xunu, les seleiciones d'Alemaña y Ecuador presentar nel [[Estadiu Olímpicu de Berlín]] coles mires de definir cuál de dambos remataría ganando'l grupu y cual terminaría en segundu llugar (dambos equipos yá taben clasificaos a la siguiente ronda). Bastaron solamente cuatro minutos por que'l conxuntu xermánicu abriera'l marcador per mediu de Miroslav Klose, mesmu xugador que convirtió'l segundu tantu a solamente minutos de qu'acabe'l primer tiempu. [[Lukas Podolski]] dio cifres definitives al partíu depués d'anotar el terceru nos minutos iniciales del segundu periodu. D'esa manera, Alemaña clasificóse primer na zona per quinta vegada consecutiva na historia. [[Michael Ballack]] foi electu ''Xugador Budweiser del partíu''.<ref>{{Cita web |url=http://www.noticias.info/2006-06-20/news-74674-source-2-mundial-futbol-alemania-xugador-budweiser-del partíu-ecu-ger-michael-ballack-ger |títulu=Ballack, Xugador Budweiser frente a Ecuador |fechaaccesu=31 de marzu de 2017 }}</ref> Imponer por 2-0 a {{sel|Suecia}} n'octavos. En cuartos túvose que recurrir a la riola de penaltis —un exerciciu onde la «Manschaft» suel ser efectiva– pa esaniciar a {{sel|Arxentina}} con memorable actuación del cancerbero [[Jens Gerhard Lehmann|Jens Lehmann]] qu'atayó dos penaltis.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Alemaña 2006 - Lehmann y el papelín |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=97410300/match=97410057/classic-match/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=19 de mayu de 2016}}</ref> La semifinal ante {{sel|Italia}} foi'l partíu más vibrante de la xusta. Alemaña solo venció nes acabadures de la prórroga con dos goles de [[Fabio Grosso]] (119 min.) y [[Alessandro Del Piero]] (121 min.).<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Alemaña 2006 - Un cuentu ensin final feliz |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=97410400/match=97410061/classic-match/index.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=19 de mayu de 2016}}</ref> El partíu pol tercer llugar vio a Alemaña superar ensin problemes por 3-1 a {{sel|Portugal}} en mediu de l'allegría popular. En rematando tercera, Jürgen Klinsmann arrenunció como seleccionador yá que tornó anovar el so contratu, informando a la DFB la so decisión el 11 de xunetu de 2006.<ref>{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/mundial/2006/2006/07/11/portada/1152654508.html |títulu=Klinsmann dexa la seleición alemana |fecha=11 de xunetu de 2006 |fechaaccesu=15 de xunetu y 2016 |autor=[[Axencia EFE]] |obra=[[El Mundo (periódicu)|El Mundo]]}}</ref> [[Miroslav Klose]], autor de 5 goles, axudicóse la [[Premios de la Copa Mundial de Fútbol#Bota d'Oru|Bota d'Oru]] de la xusta. Per otru llau, esti Mundial tamién llanzó al estrellalgu a xugadores nuevos que taríen destinaos a tener protagonismu nel futuru, como [[Philipp Lahm]], [[Bastian Schweinsteiger]] o [[Lukas Podolski]] (esti postreru ganador del gallardón al [[Premios de la Copa Mundial de Fútbol#Premiu al meyor xugador mozu|meyor xugador nuevu]] del tornéu). === Yera Joachim Löw === ==== Eurocopa 2008 ==== [[Ficheru:Michael_Ballack_2009.jpg|thumb|[[Michael Ballack]], el capitán de la seleición alemana hasta 2010.]] [[Joachim Löw]], quien fora asistente de Klinsmann nel procesu anterior, tomó'l cargu de seleccionador del equipu alemán en xunetu de 2006 depués de que Klinsmann decidiera nun anovar el so contratu. Siempres animáu por una filosofía de xuegu d'ataque, Alemaña sobrevoló les [[Clasificación pa la Eurocopa 2008|eliminatories a la Eurocopa 2008]] con 27 puntos (8 victories, 3 empates y 1 derrota) convirtiéndose na primer seleición europea en clasificase a la xusta. La [[Eurocopa 2008|fase final]] quedó encuadrada nel grupu B xuntu con {{sel|Austria}}, {{sel|Croacia}} y {{sel|Polonia}}. Nel so debú en [[Klagenfurt]] venció 2-0 a Polonia con goles del polacu nacionalizáu alemán, [[Lukas Podolski]].<ref>{{Cita web |títulu=Alemaña vence con solvencia |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2008/matches/round=15093/match=300685/postmatch/report/index.html#alemania+vence+solvencia |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=9 de xunu de 2008 |fechaaccesu=28 de xunu de 2016}}</ref> Dempués cayó ante la seleición croata 1-2 con anotaciones de [[Darijo Srna]] y [[Ivica Olić]] pa los croates, mientres Podolski encurtió'l marcador final.<ref>{{Cita web |títulu=Croacia amuesa los sos credenciales |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2008/matches/round=15093/match=300693/postmatch/report/index.html#croacia+amuesa+credenciales |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=13 de xunu de 2008 |fechaaccesu=28 de xunu de 2016}}</ref> Nel so partíu final venció a los co-organizadores austriacos, [[Michael Ballack]] marcó l'únicu tantu. Alemaña clasificó como segunda del so grupu.<ref>{{Cita web |títulu=Ballack mete a Alemaña en cuartos |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2008/matches/round=15093/match=300700/postmatch/report/index.html#ballack+mete+alemania+cuartos |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=17 de xunu de 2008 |fechaaccesu=28 de xunu de 2016}}</ref> En cuartos de final, imponer por 3-2 a {{sel|Portugal}}. Naquel partíu, les máximes figures alemanes, [[Bastian Schweinsteiger|Schweinsteiger]], [[Miroslav Klose|Klose]] y [[Michael Ballack|Ballack]] marcaron los trés tantos contra los dos de los portugueses de [[Hélder Postiga]] y [[Nuno Gomes]].<ref>{{Cita web |títulu=Muncha Alemaña pa Portugal |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2008/matches/round=15094/match=301699/postmatch/report/index.html#muncha+alemania+pa+portugal |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=20 de xunu de 2008 |fechaaccesu=28 de xunu de 2016}}</ref> En semifinales, pol mesmu marcador esaniciaron a {{sel|Turquía}}. [[Bastian Schweinsteiger|Schweinsteiger]] y [[Miroslav Klose|Klose]] marcaron los dos primeros goles, y [[Philipp Lahm]] marcó'l terceru al minutu 90, depués de que'l turcu [[Semih Şentürk|Şentürk]] empatara nel minutu 86.<ref>{{Cita web |títulu=Lahm mete a Alemaña na final |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2008/matches/round=15095/match=301697/postmatch/report/index.html#lahm+mete+alemania+final |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=26 de xunu de 2008 |fechaaccesu=28 de xunu de 2016}}</ref> Dempués de doce años, Alemaña nuevamente apostó una final depués d'aquella n'Inglaterra 1996 ante República Checa. La final apostar en [[Viena]] con una afición llocal en contra y una seleición española histórica. Aun así, foi un alcuentru bien reñíu, el gol de [[Fernando Torres]] al minutu 33 sentenció la final pa la seleición d'{{sel|España}}.<ref>{{Cita web |títulu=España, campeona d'Europa |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2008/matches/round=15096/match=301696/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=30 de xunu de 2008 |fechaaccesu=28 de xunu de 2016}}</ref> ==== Mundial de Sudáfrica 2010 ==== Reiniciaes les [[Clasificación d'UEFA pa la Copa Mundial de Fútbol de 2010|eliminatories camín de Sudáfrica 2010]], Alemaña volvió apoderar ensin problemes el so grupu de clasificación (26 puntos, 8 victories y 2 empates). A poques selmanes del tornéu una cascada de mancadures, ente les cualos la del capitán [[Michael Ballack]], obligó a Löw a llamar a xugadores de la sub-20 ente los cualos destacaben [[Mesut Özil]], [[Thomas Müller]] y [[Sami Khedira]]. Nel [[Copa Mundial de Fútbol de 2010|Mundial de Sudáfrica de 2010]], [[Alemaña na Copa Mundial de Fútbol de 2010|el conxuntu alemán tuvo integráu]] nel [[Grupu D de la Copa Mundial de Fútbol de 2010|Grupu D]] y tuvo como rivales a {{sel|Australia}}, {{sel|Ghana}} y {{sel|Serbia}}. Alemaña ganólu 4-0 a la seleición australiana, con goles de Lukas Podolski (8), Klose (26), [[Thomas Müller]] (68) y [[Cacau]] (70).<ref>{{Cita web |títulu=Siempres Alemaña (4-0) |url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2010/m=6/news=siempres-alemania-1242606.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=13 de xunu de 2010 |fechaaccesu=21 de xunetu de 2016}}</ref> Sicasí nel siguiente foi vencida pola seleición serbia por 0-1.<ref>{{Cita web |títulu=Alemaña descarrila (0-1) |url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2010/m=6/news=alemania-descarrila-1249106.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=18 de xunu de 2010 |fechaaccesu=21 de xunetu de 2016}}</ref> Ganar ante los serbios obligó al combináu a sacar el trunfu frente a los ghanianos, que si s'amenó, anque con muncho entueyu [[Mesut Özil]] marcó l'únicu gol nel minutu 60.<ref>{{Cita web |títulu=Alemaña sonri más (0-1) |url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2010/m=6/news=alemania-sonrie-mas-1255492.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=23 de xunu de 2010 |fechaaccesu=21 de xunetu de 2016}}</ref> El choque foi nel [[Estadiu Free State]] de [[Bloemfontein]], el 27 de xunu de 2010, practicando un fútbol vistoso n'[[Octavos de final de la Copa Mundial de Fútbol de 2010|octavos de final]] frente a {{sel|Inglaterra}} consiguió un trunfu históricu de 4-1. Primero Klose y Podolski adelantraron el marcador 2-0, pero'l descuentu inglés llegó por conductu de [[Matthew Upson]], y más tarde [[Frank Lampard]] con un tiru de fora del área ponía'l 2-2 antes del descansu, sicasí l'árbitru uruguayu [[Jorge Larrionda]] determinó que'l balón nun ingresó a la portería y anuló el tantu, dichu gol foi comparáu col gol pantasma de la final de 1966—. Nel segundu tiempu, Thomas Müller marcó un doblete que sentenció'l partíu (67 y 70).<ref>{{Cita web |títulu=Alemaña, contundente (4-1) |url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2010/m=6/news=alemania-contundente-1260913.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=27 de xunu de 2010 |fechaaccesu=12 de xunetu de 2016}}</ref> El rival en [[Cuartos de final de la Copa Mundial de Fútbol de 2010|cuartos de final]] foi'l mesmu que va cuatro años, {{sel|Arxentina}}, esta vegada empobinada pol ex-futbolista [[Diego Armando Maradona|Diego Maradona]]. El partíu foi apostáu'l 3 de xunetu, nel [[Estadiu Green Point]] de [[Ciudá del Cabu]]. Müller a los trés minutos adelantró al so equipu, magar la presión arxentina por empatar, la igualada nun se concretó. Nel segundu tiempu, Klose con dos tantos y [[Arne Friedrich]] al 74, anularon les esperances de los suramericanos poniendo'l 4-0 lapidario. Per tercer vegada consecutiva en mundiales, el teutones clasificaron a les semifinales.<ref> As.com [http://futbol.as.com/futbol/2010/07/03/mas_futbol/1278108035_850215.html «Müller calla a Maradona y a toa Arxentina»]</ref><ref>{{Cita web |títulu=Alemaña destrúi'l suañu arxentín (0-4) |url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2010/m=7/news=alemania-destrúi-sueno-arxentín-1266663.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=3 de xunetu de 2010 |fechaaccesu=21 de mayu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=España sufre, Alemaña afara |url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2010/m=7/news=espana-sufre-alemania-afara-1267620.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=3 de xunetu de 2010 |fechaaccesu=21 de mayu de 2016}}</ref> Sicasí {{sel|España}} volvió ser verduga de los alemanes na semifinal, con gol de cabeza de [[Carles Puyol]] nel minutu 73.<ref>{{Cita web |títulu=Fabulosa España (0-1) |url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2010/m=7/news=fabulosa-espana-1269690.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=7 de xunetu de 2010 |fechaaccesu=21 de mayu de 2016}}</ref> Axudicándose col tercer llugar del certame'l día 10 de xunetu nel [[Estadiu Nelson Mandela Bay]], la seleición ganó nun vistosu alcuentru por 3-2 a {{sel|Uruguái}}, con Müller (19), [[Marcell Jansen]] (56) y Khedira (82), ente que pa los suramericanos los goles fueron convertíos por [[Edinson Cavani]] y [[Diego Forlán]].<ref>{{Cita web |títulu=Alemaña puede cola garra charrúa (2-3) |url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2010/m=7/news=alemania-puede-con-garra-charrua-1271463.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=10 de xunetu de 2010 |fechaaccesu=21 de xunetu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |autor=Jaime Rincón |títulu=Un consuelu sublime |url=https://www.marca.com/marcador/futbol/2010/mundial/3_y_4_puestu/uru_ale/ |editorial=Diariu Marc |fecha=10 de xunetu de 2010 |fechaaccesu=21 de xunetu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=La Mannschaft demuestra'l so calter |url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2010/m=7/news=mannschaft-demuestra-caracter-1272130.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=10 de xunetu de 2010 |fechaaccesu=21 de xunetu de 2016}}</ref> Thomas Müller foi doblemente gallardoniáu como [[Premios de la Copa Mundial de Fútbol#Bota d'Oru|Bota d'Oru]] (mayor goliador) con 5 goles y [[Premios de la Copa Mundial de Fútbol#Premiu al meyor xugador mozu|meyor xugador nuevu]] del tornéu, ente que l'esperimentáu atacante [[Miroslav Klose]], autor de 4 tantos na guerra, igualó la marca de [[Gerd Müller]] con 14 goles. ==== Eurocopa 2012 ==== Como paez volvese costume con Joachim Löw, les [[Clasificación pa la Eurocopa 2012|eliminatories pa la Eurocopa 2012]] fueron un verdaderu paséu triunfal, algamando'l plenu de victories (10 de 10) nel grupu A del preliminar. Tres un arranque esperanzador na [[Eurocopa 2012|fase final]] con cuatro victories al filo ante {{sel|Portugal}} (1-0),<ref>{{Cita web |títulu=Mario Gomez da los puntos a Alemaña |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2012/matches/round=15172/match=2003322/postmatch/report/index.html#gomez+puntos+alemania |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=9 de xunu de 2012 |fechaaccesu=1 de xunetu de 2016}}</ref> {{sel|Países Baxos}} (2-1),<ref>{{Cita web |títulu=Mario Gomez impon la so llei |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2012/matches/round=15172/match=2003329/postmatch/report/index.html#mario+gomez+impon |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=17 de xunu de 2012 |fechaaccesu=1 de xunetu de 2016}}</ref> {{sel|Dinamarca}} (2-1),<ref>{{Cita web |títulu=Alemaña, a cuartos como líder del Grupu B |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2012/matches/round=15172/match=2003338/postmatch/report/index.html#alemania+cuartos+como+lider+grupu+b |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=12 de xunu de 2012 |fechaaccesu=1 de xunetu de 2016}}</ref> en primer ronda, y 4-2 ante {{sel|Grecia}} en cuartos,<ref>{{Cita web |títulu=Özil bailla sobre'l Sable Gdansk |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2012/matches/round=15173/match=2003344/postmatch/report/index.html#ozil+bailla+sobre+arena+gdansk |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=22 de xunu de 2012 |fechaaccesu=1 de xunetu de 2016}}</ref> Alemaña venció 1-2 en semifinales ante'l so ''bestia negra'' histórica, la [[seleición de fútbol d'Italia|seleición italiana]], con sensacional actuación del ariete xugador [[Mario Balotelli]] quien marcó un doblete.<ref>{{Cita web |títulu=Balotelli desmantela a Alemaña |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2012/matches/round=15174/match=2003379/postmatch/report/index.html#balotelli+desmantela+alemania |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=28 de xunu de 2012 |fechaaccesu=1 de xunetu de 2016}}</ref> Esti tornéu dio per concluyida la particular ''lluna de miel'' ente Joachim Löw y la prensa alemana que-y reprochó un enfoque románticu del fútbol (xuegu guapu pero ensin títulos). Sicasí, Alemaña demostró una gran regularidá nos últimos torneos, con cuatro semifinales consecutives dende'l 2006 y un récor de 15 victories oficiales consecutives en partíos de competición oficial ente'l 10 de xunetu de 2010 (Alemaña 3-2 Uruguái) y el 22 de xunu de 2012 (Alemaña 4-2 Grecia).<ref>goal.com [http://www.goal.com/es/news/469/euro-2012/2012/06/22/3194038/fotogaler%C3%ADa-el-nuevu-r%C3%A9cord-de-alemania-con-15-victories-en fila Nuevu récor d'Alemaña con 15 victories en ringlera en torneos oficiales»]</ref> ==== Tetracampeonatu nel Mundial de Brasil 2014 ==== [[Ficheru:Germany lifts the 2014 FIFA World Cup.jpg|350px|thumb|[[Lukas Podolski|Podolski]] llevantando'l troféu de la [[Copa Mundial de Fútbol|Copa del Mundu]].]] Alemaña apostó la [[Clasificación d'UEFA pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|eliminatoria aldu al Mundial 2014]] nel grupu C de la zona europea. Al ganar 3-0 a {{sel|Irlanda}}, el [[11 d'ochobre]] de [[2013]] en [[Colonia (Alemaña)|Colonia]], certificó la so presencia al [[Copa Mundial de Fútbol de 2014|Mundial de Brasil 2014]] con una xornada d'antelación. Como sueli ser la tónica con [[Joachim Löw]], la «Mannschaft» algamó númberos demoledores na eliminatoria: 10 partíos xugaos, 9 victories, 1 empate, 36 goles marcaos y 10 encaxaos. [[Alemaña na Copa Mundial de Fútbol de 2014|Mientres el Mundial]], la «Mannschaft» tuvo encuadrada nel [[Grupu G de la Lliga de Campeones de la UEFA 2015-16|grupu G]], como cabeza de serie, xunto a les seleiciones de [[Seleición de fútbol de Portugal|Portugal]], [[Seleición de fútbol d'Estaos Xuníos|Estaos Xuníos]] y [[Seleición de fútbol de Ghana|Ghana]]. Nel so debú, apostáu'l 16 de xunu nel [[estadiu Fonte Nova]] de [[Salvador de Bahia|Salvador]], venció con un contundente 4-0 a la [[Seleición de fútbol de Portugal|seleición portuguesa]] con triplete de [[Thomas Müller]] y gol de cabeza de [[Mats Hummels]].<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Brasil 2014 - Mueller impulsa a Alemaña (4-0) |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=255931/match=300186475/match-report.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=16 de xunu de 2014 |fechaaccesu=18 de mayu de 2016}}</ref> Nel segundu, ante la [[Seleición de fútbol de Ghana|escuadra ghaniana]] rescató un empate de 2-2. Los goles alemanes fueron obra de Klose nel minutu 51 y [[Mario Götze]] al 71, ente que pa los africanos anotaron [[André Ayew]] (54) y [[Asamoah Gyan]] (63). Aquel alcuentru tuvo cita'l 21 de xunu nel [[Estadiu Castelão|Castelão]] de [[Fortaleza (Ceará)|Fortaleza]].<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Brasil 2014 - Klose salva a Alemaña (2-2) |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=255931/match=300186493/match-report.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=21 de xunu de 2014 |fechaaccesu=18 de mayu de 2016}}</ref> Nel últimu choque del grupu, apostáu'l 26 de xunu na [[Arena Pernambuco]] de [[Recife]], llogró la so segunda victoria frente a Estaos Xuníos por 1-0 con anotación de Müller al minutu 55.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Brasil 2014 - Alemaña suma y sigue (0-1) |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=255931/match=300186469/match-report.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=26 de xunu de 2014 |fechaaccesu=18 de mayu de 2016}}</ref> Al rematar la primer fase lideró dichu grupu con 7 unidaes, frutu de dos victories. Nel partíu d'[[Octavos de final de la Copa Mundial de Fútbol de 2014|octavos de final]], celebráu'l 30 de xunu nel [[Estadiu Beira-Rio]] de [[Porto Alegre]], midióse ante la [[Seleición de fútbol d'Arxelia|seleición arxelina]] ganando na prórroga por 2-1, por conductu d'[[André Schürrle]] al minutu 92 y [[Mesut Özil]] al 119.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Brasil 2014 - Alemaña estrumir (2-1) |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=255951/match=300186460/match-report.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=30 de xunu de 2014 |fechaaccesu=18 de mayu de 2016}}</ref> El 4 de xunetu nel [[Estadiu Maracaná]], yá na ronda de [[Cuartos de final de la Copa Mundial de Fútbol de 2014|cuartos]] venció a [[Seleición de fútbol de Francia|Francia]] pola mínima con gol de cabeza de Hummels nel minutu 12. Asina llogró avanzar a semifinales per cuarta vegada consecutiva dende'l mundial de 2002.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Brasil 2014 - Alemaña, a semifinales con solvencia (0-1) |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=255953/match=300186485/match-report.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=4 de xunetu de 2014 |fechaaccesu=18 de mayu de 2016}}</ref> [[Ficheru:Mario Götze, Germany national football team (07).jpg|miniatura|derecha|180px|[[Mario Götze]] marcó'l gol na [[Final de la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Final del Mundial de Fútbol de 2014]].]] Sicasí, el 8 de xunetu nel [[estadiu Mineirão]] de [[Belo Horizonte]], Alemaña consiguiría en [[Semifinales de la Copa Mundial de Fútbol de 2014|semifinales]] unu de les mayores fazañes de la historia del fútbol al vencer al país organizador, [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]], por un abuitáu marcador de 7-1, convirtiéndose na mayor derrota de la «Scratch» na so historia.<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Brasil 2014 - Mineirazo alemán (1-7) |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=255955/match=300186474/match-report.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=8 de xunetu de 2014 |fechaaccesu=18 de mayu de 2016}}</ref> Müller abrió'l marcador al minutu 11 tres un error de marca brasilana nun tiru d'esquina, once minutos dempués el 2-0 cayó al 22 por conductu de [[Miroslav Klose|Klose]] pa convertise nel máximu goliador de la historia de los mundiales, con 16 dianes, superando a [[Ronaldo]] quien dexó la so marca en 15.<ref>{{Cita web |url=http://brasil2014.biobiochile.cl/notes/2014/07/08/miroslav-klose-supera-a-ronaldo-como-maximo-artilleru-en-mundiales.shtml |títulu=Miroslav Klose supera a Ronaldo a lo más artilleru en Mundiales |obra=Radio Bio Bio (Chile) |autor=Iván Oliveros |fecha=8 de xunetu de 2014 |fechaaccesu=14 de xunetu de 2014|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://brasil2014.biobiochile.cl/notes/2014/07/08/miroslav-klose-supera-a-ronaldo-como-maximo-artilleru-en-mundiales.shtml|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref> Dempués del segundu gol, los alemanes primieron a los brasilanos en cada salida, lo que rindió frutos, una y bones el mediocampista [[Toni Kroos]] anotó'l doblete más rápidu de los mundiales, en tan solo 69 segundos (24 y 25).<ref>{{Cita web |títulu=Toni Kroos na historia al anotar el doblete más rápidu en Mundiales |url=http://www.24horas.cl/deportes/mundialbrasil2014/toni-kroos-en-la historia-al-anotar-el doblete-mas-rapido-en-mundiales-1319969 |editorial=24 hores |fecha=8 de xunetu de 2014 |fechaaccesu=18 de mayu de 2016}}</ref> Alemaña con anotación de [[Sami Khedira]] al 29 yá goliaba contundentemente a la escuadra anfitriona por 5-0 antes de la media hora de xuegu. Na segunda metá, André Schürrle marcó doblete al 69 y al 79; y casi a la fin del alcuentru, [[Oscar (futbolista brasilanu)|Oscar]] marcó la única anotación brasilana. De resultes el partíu foi bautizáu como'l [[Semifinal de la Copa Mundial de Fútbol de 2014 ente Brasil y Alemaña|«Mineirazo»]] y pasó a la historia como la semifinal con más goles na historia de los mundiales y la mayor goliada a un país anfitrión y campeón del mundu. [[Final de la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Alemaña xugó la so octava final histórica y la so tercera]] ante {{sel|Arxentina}}, el domingu [[13 de xunetu]] de [[2014]], nel [[Estadiu Maracaná|Maracaná]] de [[Rio de Janeiro]]. Alemaña llogró imponese por 1-0 na prórroga al minutu 113 con solitariu gol de [[Mario Götze]],<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Brasil 2014 - ¡Alemaña, tetracampeón mundial! (1-0 t.s.) |url=http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=255959/match=300186501/match-report.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=13 de xunetu de 2014 |fechaaccesu=17 de mayu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial de la FIFA Brasil 2014 - Alemaña reina, Brasil emociona al mundu |url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2015/m=1/news=alemania-reina-brasil-emociona-al mundu-2499246.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=13 de xunetu de 2014 |fechaaccesu=17 de mayu de 2016}}</ref> asina s'axudicó la so cuarta estrella mundial, convirtiéndose nel primer país européu en coronase nel [[América|continente americanu]].<ref>{{Cita web |títulu=Alemaña pon fin a la maldición europea |url=http://es.uefa.com/worldcup/news/newsid=2123501.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=13 de xunetu de 2014 |fechaaccesu=21 de mayu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.vanguardia.com.mx/alemaniaprimercampeoneuropeoenamerica-2113000.html |títulu=Alemaña, primer campeón européu n'América |obra=Vanguardia (Méxicu) |autor=Notimex |fecha=13 de xunetu de 2014 |fechaaccesu=13 de xunetu de 2014}}</ref> [[Manuel Neuer]] foi gallardoniáu col [[Premios de la Copa Mundial de Fútbol#Guante d'Oru|guante d'oru]] de la xusta, colo cual llogró vencer al costarricense [[Keylor Navas]] y al arxentín [[Sergio Germán Romero|Sergio Romero]].<ref>{{Cita web |url= http://www.foxsportsla.com/noticias/162840-manuel-neuer-foi-el meyor arqueru-del mundial?country=co |títulu= Neuer foi'l meyor arqueru del mundial |obra= [[Fox Sports (Llatinoamérica)|Fox Sports]] |autor= [[Fox Sports (Llatinoamérica)|Fox Sports]] |fecha=13 de xunetu de 2014 |fechaaccesu=28 de xunetu de 2016}}</ref> Pela so parte [[Thomas Müller]] algamó los 10 goles en tan solo 13 partíos apostaos cola seleición en [[Copa Mundial de Fútbol de 2010|Sudáfrica 2010]] y Brasil 2014, quedando a 6 goles del máximu artilleru [[Miroslav Klose]]. La escuadra xermana remató'l mundial de forma invicta con seis trunfos y un empate, de la mesma siendo la meyor ofensiva con 18 goles y apenes cuatro encaxaos; amás caltuvo la portería invicta en cuatro de los siete partíos apostaos.<ref>{{Cita web |url=http://es.fifa.com/worldcup/statistics/teams/goal-scored.html |títulu=Selecciones por cantidad de goles |autor=FIFA.com |fechaaccesu=12 de xunetu de 2016}}</ref> ==== Eurocopa 2016 ==== En llogrando la so cuarta Copa Mundial en Brasil, Alemaña debutó na clasificación como llocal el 7 de setiembre de 2014, en [[Dortmund]], impúnxose 2-1 sobre {{self|Escocia}} con doblete de [[Thomas Müller]], ente que l'escocés [[Ikechi Anya]] marcó'l tantu pal so país.<ref>{{Cita web |títulu=Müller, protagonista nel trunfu xermanu |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2016/matches/round=2000446/match=2013815/postmatch/report/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=7 de setiembre de 2014 |fechaaccesu=22 de xunu de 2016}}</ref> El 11 d'ochobre, Alemaña cayó en [[Varsovia]] por 2-0 ante {{self|Polonia}} con anotaciones de [[Arkadiusz Milik|Milik]] y [[Sebastian Mila|Mila]].<ref>{{Cita web |títulu=Históricu trunfu de Polonia ante Alemaña |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2016/matches/round=2000446/match=2013860/postmatch/report/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=11 d'ochobre de 2014 |fechaaccesu=22 de xunu de 2016}}</ref> El 14 d'ochobre, Alemaña comprometió la so participación na fase final n'empatando 1-1 ante {{self|Irlanda}}, como anotadores, [[Toni Kroos]] pa teutones y l'irlandés [[John O'Shea]] empareyó nel tiempu de compensación.<ref>{{Cita web |títulu=O'Shea amarga a Alemaña |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2016/matches/round=2000446/match=2013883/postmatch/report/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=14 d'ochobre de 2014 |fechaaccesu=22 de xunu de 2016}}</ref> El 14 de payares en [[Núremberg]], trunfaron 4-0 ante'l debutante {{self|Xibraltar}} con dos goles de Müller, [[Mario Götze|Götze]] y autogol de Yogan Santos.<ref>{{Cita web |títulu=Alemaña endrecha l'aldu |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2016/matches/round=2000446/match=2013893/postmatch/report/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=14 de payares de 2014 |fechaaccesu=22 de xunu de 2016}}</ref> El 29 de marzu de 2015, llogró'l trunfu por 2-0 ante {{self|Xeorxa}} en [[Tifis]], con anotaciones de [[Marco Reus]] y Müller.<ref>{{Cita web |títulu=Alemaña vence ensin problemes en Xeorxa |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2016/matches/round=2000446/match=2013936/postmatch/report/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=29 de marzu de 2015 |fechaaccesu=22 de xunu de 2016}}</ref> Na sesta fecha apostada'l 13 de xunu golió 7-0 a Xibraltar en Faru, Portugal, [[André Schürrle]] marcó triplete, [[Max Kruse]] llogró un doblete, Bellarabi y Gündoğan completaron el marcador.<ref>{{Cita web |títulu=Alemaña golia a Xibraltar |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2016/matches/round=2000446/match=2013955/postmatch/report/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=13 de xunu de 2015 |fechaaccesu=22 de xunu de 2016}}</ref> El 4 de setiembre en [[Frankfurt del Main]], con gol de Müller y doblete Götze, Alemaña impúnxose 3-1 a Polonia pa recuperar el lideralgu de la clasificación.<ref>{{Cita web |títulu=Alemaña toma'l lideralgu |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2016/matches/round=2000446/match=2013980/postmatch/report/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=4 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=22 de xunu de 2016}}</ref> Trés díes depués con un trunfu 3-2 en [[Glasgow]] ante Escocia'l teutones averaron la so participación nel [[Eurocopa 2016|eventu final de Francia]], Müller foi destacar por marcar doblete, ente que Gündoğan marcó l'anotación de la victoria.<ref>{{Cita web |títulu= Müller fai tou más senciellu |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2016/matches/round=2000446/match=2014007/postmatch/report/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=7 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=22 de xunu de 2016}}</ref> Pero'l 8 d'ochobre, consiguió la so segunda gana ante Irlanda en [[Dublín]], [[Shane Long]] convirtió'l trunfu irlandés.<ref>{{Cita web |títulu=Irlanda sospriende a Alemaña |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2016/matches/round=2000446/match=2014023/postmatch/report/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=8 d'ochobre de 2015 |fechaaccesu=22 de xunu de 2016}}</ref> Na última fecha, consiguieron la clasificación en venciendo sufridamente 2-1 a Xeorxa en [[Leipzig]], Müller de penal, y Kruse, pa los xeorxanos, Kankava marcó dende fora del área.<ref>{{Cita web |títulu=Pase xermanu ensin rumbos |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2016/matches/round=2000446/match=2014048/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=7 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=22 de xunu de 2016}}</ref> Na fase final, foi-y asignáu'l grupu C, xuntu con [[Seleición de fútbol d'Ucraína|Ucraína]], [[Seleición de fútbol de Polonia|Polonia]] y [[Seleición de fútbol d'Irlanda del Norte|Irlanda del Norte]]. El so debú foi'l día 12 de xunu en [[Lille]], con victoria por 2-0 ante la seleición ucraína.<ref>{{Cita web |autor=Guille Honrubia |títulu=Espectáculu ensin goles en Saint-Denis |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2016/matches/round=2000448/match=2017881/postmatch/report/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=16 de xunu de 2016 |fechaaccesu=12 de xunetu de 2016}}</ref> Darréu igualó ensin anotaciones frente a Polonia, el 16 de xunetu en [[Saint Denis]].<ref>{{Cita web |autor=Guille Honrubia |títulu=Alemaña amuesa la so solvencia |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2016/matches/round=2000448/match=2017889/postmatch/report/index.html |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=12 de xunu de 2016 |fechaaccesu=12 de xunetu de 2016}}</ref> El so últimu compromisu foi contra Irlanda del Norte, el 21 de xunu en [[París]], con una curtia resultancia de 1-0; Alemaña avanzó a octavos de final como líder del so grupu con siete puntos y meyor diferencia de goles que Polonia.<ref>{{Cita web |autor=Steffen Potter |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/news/newsid=2382391.html |títulu=Alemaña consiguir partíu a partíu editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=22 de xunu de 2016 |fechaaccesu=12 de xunetu de 2016}}</ref> Yá n'octavos de final impúnxose 3-0 con destacada participación de [[Julian Draxler]], a la [[Seleición de fútbol de Eslovaquia|seleición eslovaca]], el 26 de xunu en Lille.<ref>{{Cita web |autor=Gonzalo Aguado |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/season=2016/matches/round=2000744/match=2018000/postmatch/report/index.html |títulu=Alemaña mete una marcha más |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=26 de xunu de 2016 |fechaaccesu=11 de xunetu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |autor=Steffen Potter |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/news/newsid=2385189.html |títulu=Draxler renaz con Alemaña |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=27 de xunu de 2016 |fechaaccesu=11 de xunetu de 2016}}</ref> En cuartos de final empató 1-1 cola [[Seleición de fútbol d'Italia|seleición d'Italia]] en tiempu regular; con casi nules oportunidaes de recuperar la resultancia, el partíu prosiguió a la riola de penales. Históricamente los xermanos nun solíen perder en penales pero tampoco vencer a los italianos, darréu foi vencedora por 6:5 nuna errática riola y pollo clasificó per octava vegada a una semifinal d'Europa.<ref>{{Cita web |autor=Gonzalo Aguado |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/news/newsid=2387346.html |títulu=Venganza xermana dende los once metros |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=3 de xunetu de 2016 |fechaaccesu=11 de xunetu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |autor=Steffen Potter |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/news/newsid=2387624.html |títulu=A Löw funcióna-y el so plan ante Italia |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=3 de xunetu de 2016 |fechaaccesu=11 de xunetu de 2016}}</ref> Cayó 2-0 na semifinal ante la [[Seleición de fútbol de Francia|seleición francesa]] con goles d'[[Antoine Griezmann]] en Marsella. Col rendimientu estadísticu mientres el tornéu ocupó'l cuartu puestu dempués de Gales, Francia y Portugal.<ref>{{Cita web |autor=Steffen Potter |url=http://es.uefa.com/uefaeuro/news/newsid=2389638.html |títulu=Por qué Alemaña nun pudo con Francia |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=8 de xunetu de 2016 |fechaaccesu=11 de xunetu de 2016}}</ref> Alemaña foi ampliu dominador del partíu con Francia colo cual Joachim Low en conferencia de prensa catalogó de tener mala suerte en nun concretar les aiciones que tuvieron de gol. ==== Campeona de Acopar Confederaciones de Rusia 2017 ==== {{Imaxe múltiple |posición_tabla = right |direición = vertical |anchu = 300 |texto = Alineación del equipu frente a {{sel|Camerún}}. Celebración del títulu consiguíu. |semeya1 = Germany national football team 2017.jpg |semeya2 = Germany Confederations Cup 2017.jpg }} Alemaña ganó'l so derechu a participar na copa como «[[Alemaña na Copa Mundial de Fútbol de 2014|Campeona Mundial de 2014]]», [[Joachim Löw]] para dichu tornéu convocó un escoyíu alternativu, siendo'l más nuevu del certame.<ref>{{Cita web |autor=David Palomo |url=https://www.elespanol.com/deportes/futbol/internacional/20170628/227228022_0.html |títulu=Los cuatro razones poles qu'Alemaña llevó al so equipu B a Acopar Confederaciones |editorial=L'español.com |fecha=29 de xunu de 2017 |fechaaccesu=4 de xunetu de 2017}}</ref> [[Alemaña n'Acopar Confederaciones 2017|Tuvo encuadrada]] nel [[Grupu B d'Acopar FIFA Confederación 2017|grupu B]] y tuvo de rivales a los combinaos nacionales de {{sel|Chile}}, {{sel|Australia}} y {{sel|Camerún}}. Nel so primer partíu de la fase de grupos, venció 3-2 a los australianos, con goles de [[Lars Stindl]], [[Julian Draxler]] y [[Leon Goretzka]].<ref>{{Cita web |url=http://es.fifa.com/confederationscup/matches/round=274633/match=300334890/match-report.html |títulu=Alemaña gana ensin sobra-y demasiáu (2-3) |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=19 de xunu de 2017 |fechaaccesu=2 de xunetu de 2017}}</ref> Nel segundu alcuentru, enfrentar al bicampeón de Suramérica, empató por 1-1 con gol de Lars Stindl nel minutu 41, y otru del chilenu [[Alexis Sánchez]].<ref>{{Cita web |url=http://es.fifa.com/confederationscup/matches/round=274633/match=300334884/match-report.html |títulu=Chile y Alemaña roblen tables en duelu entreteníu (1-1) |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=22 de xunu de 2017 |fechaaccesu=2 de xunetu de 2017}}</ref> Nel so postreru partíu de grupu, venció por 3-1 a los africanos, con dos anotaciones de [[Timo Werner]] y una de [[Kerem Demirbay]]. Avanzó a seminales como ganadora del grupu con siete unidad.<ref>{{Cita web |url=http://es.fifa.com/confederationscup/matches/round=274633/match=300334889/match-report.html |títulu=Alemaña avanza al frente del Grupu B (3-1) |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=25 de xunu de 2017 |fechaaccesu=2 de xunetu de 2017}}</ref> El 29 de xunu, apostó nel [[Estadiu Olímpicu de Sochi]] la semifinal del tornéu frente a {{sel|Méxicu}}. Nel primer tiempu, Goretzka marcó'l doblete más rápidu de la historia de la seleición nos minutos 6 y 8.<ref>{{Cita web |url=https://es.fifa.com/confederationscup/news/y=2017/m=7/news=records-y-figures-de-rusia-2017-2900270.html|títulu=Récores y figures de Rusia 2017|editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=3 de xunetu de 2017|fechaaccesu=7 de xunetu de 2017}}</ref> Nel segundu tiempu Werner y [[Amin Younes]] cerraron el marcador por 4-1, primeramente'l mexicanu [[Marco Fabián]] descontara 3-1.<ref>{{Cita web |url=http://es.fifa.com/confederationscup/matches/round=274641/match=300334891/match-report.html |títulu=Alemaña citar con Chile (4-1) |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=29 de xunu de 2017 |fechaaccesu=2 de xunetu de 2017}}</ref> El 2 de xunetu, apostó la final de la competencia nel [[Estadiu Krestovski]] de [[San Petersburgu]] ante la seleición chilena, a quien enfrentara na ronda anterior. La seleición resultó vencedora per marcador de 1-0 con gol de [[Lars Stindl|Stindl]] (minutu 20'), n'aprovechando un error del suramericanu [[Marcelo Díaz Rojas|Marcelo Díaz]].<ref>{{Cita web |url=http://es.fifa.com/confederationscup/matches/round=274645/match=300334881/match-report.html |títulu=¡Alemaña glaya campeón! (0-1) |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=2 de xunetu de 2017 |fechaaccesu=2 de xunetu de 2017}}</ref> Per primer vegada, Alemaña ganó dicha competición, y asina se xunió a Brasil, Arxentina y Francia como ganadores de los trés copes más importantes de seleiciones: Mundial, Confederaciones y la respeutiva copa continental (Eurocopa). Aína de ganar el certame, Joachim Low ganó'l [[Doblete (deporte)#Doblete de seleiciones|doblete]] como campeón mundial y de la Confederaciones, ya igualó el llogru del ex-entrenador alemán [[Helmut Schön]]. [[Julian Draxler]] foi estremáu col balón d'oru y [[Leon Goretzka]] col balón de bronce. Timo Werner, Goretzka y Stindl con tres anotaciones ganaron la bota d'oru, plata y bronce respeutivamente. Al combináu tamién-y foi dau'l Premiu al Xuegu Llimpiu».<ref>{{Cita web |url=http://es.fifa.com/confederationscup/news/y=2017/m=7/news=los premios-casi-toos-en manes alemanes-2900173.html?intcmp=fifacom_hp_module_news |títulu=Los premios, casi toos en manes alemanes |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fecha=2 de xunetu de 2017 |fechaaccesu=2 de xunetu de 2017}}</ref> ==== Mundial de Rusia 2018 ==== == Uniforme y escudu == {{AP|Uniforme de la seleición de fútbol d'Alemaña}} [[Ficheru:Wappen Deutsches Reich - Reichsadler 1889.svg|150px|thumb|El «[[Reichsadler]]» (ye. Águila Imperial) sería dende 1871 y hasta l'actualidá la imaxe más representativa del país, y de la so seleición. Foi renombráu como «Bundesadler» (ye. Águila Federal) en 1950.]] Nel so uniforme titular, Alemaña vistió siempres con camisa blanca y pantalón negru, sacante los primeros años cuando alternaba dambos colores, ya inclusive llegó a combinalos en dellos años.<ref>{{Cita web |autor=Impromptuinc.com (Wordpress) |títulu=Uniformes d'Alemaña |url=http://impromptuinc.wordpress.com/2011/10/16/switzerland-germany-5-3-3-1/ |fechaaccesu=20 d'agostu de 2012 |idioma=inglés}}</ref> Los colores deriven de la bandera del sieglu XIX del estáu alemán del norte de [[Prusia]]. A lo llargo de la so historia munches de les equipaciones usaes inclúin detalles de la bandera d'Alemaña.<ref name="Oldfootballshirts_1">{{Cita web |autor=Oldfootballshirts.com |títulu=Germany Football Shirts |url=http://www.oldfootballshirts.com/en/teams/g/germany/old-germany-football-shirts-t271.html |fechaaccesu=20 d'agostu de 2012 |idioma=inglés}}</ref> A diferencia del so uniforme titular, l'uniforme alternativu camudó delles vegaes. Históricamente empezó usando camiseta verde y pantalón blancu. Col pasu del tiempu tamién usó'l colores gris y negru. Un cambéu en candia llegó en 2006 a pidimientu de [[Jürgen Klinsmann]] citando que los equipos que visten de colloráu tienden a tener mayor ésitu.<ref>{{Cita web |autor=Spiegel.de |títulu=Klinsmann steht auf Rot |url=http://www.spiegel.de/sport/fussball/traditionstrikot-vor-dem-aus-klinsmann-steht-auf-rot-a-398580.html |fechaaccesu=20 d'agostu de 2012 |idioma=alemán}}</ref> Especular con utilizar el colloráu como primer opción pal [[Copa Mundial de Fútbol de 2006|Mundial 2006]], sicasí xugaría tolos sos partíos col históricu blancu. De cara al [[Copa Mundial de Fútbol de 2010|Mundial 2010]] retomáronse'l colores negru (camiseta) y blancu (pantalón) pal uniforme alternativu, pero nel tornéu ocuparon los pantalones negros del uniforme titular. Na [[Eurocopa 2012]] y dempués de 12 años retomáronse los colores verdes y blancos.<ref name="Oldfootballshirts_1">{{Cita web |autor=Oldfootballshirts.com |títulu=Germany Football Shirts |url=http://www.oldfootballshirts.com/en/teams/g/germany/old-germany-football-shirts-t271.html |fechaaccesu=20 d'agostu de 2012 |idioma=inglés}}</ref> La marca deportiva alemana [[Adidas|Adidas AG]] foi'l provisor de los uniformes de la seleición mientres tola so historia. Un patrociniu qu'empezó en 1954 y va siguir vixente hasta 2018. La marca deportiva [[Nike]], n'agostu de 2007, ufiertaríase pa vistir al combináu alemán mientres ocho años. Sicasí la Federación Alemana decidió permanecer con [[Adidas]].<ref>{{Cita web |url=http://uk.reuters.com/article/2007/08/24/soccer-germany-kit-idUKL2412398020070824 |títulu=Soccer-German FA turns down Nike offer, sticks with Adidas |fechaaccesu=20 d'agostu de 2012 |idioma=inglés |autor=Reuters.com}}</ref> <center> {|cestyle="margin: 0 auto;" | {{Uniforme|color completu=000000|color camiseta=FFFFFF|entama cuerpu=_ger1908||color pantalón = ffffff |color medies = ffffff|títulu=Primer Equipación}} | {{Uniforme |pattern_la = |pattern_b =_unknown |pattern_ra = |pattern_sh = |pattern_so =_socks |leftarm = ffffff |body = ffffff |rightarm = ffffff |shorts = ffffff |socks = ffffff |títulu = [[Uniforme de la seleición de fútbol d'Alemaña|(Ver evolución)]]}} | {{Uniforme|color completu=FFFFFF|color pantalón=000000|entama brazos=_ger18home|entama camiseta=_ger18home|entama pantalón=_duit18h|trama medies=_3 stripes black|títulu=Equipación Actual}} |} </center> == Rivalidaes == {{AP|Rivalidaes de la seleición de fútbol d'Alemaña}} Dende la so creación en [[1908]], la seleición alemana de fútbol caltuvo unes rivalidaes deportives con distintes seleiciones nacionales marcaes polos sos enfrentamientos a lo llargo de la historia. N'[[Europa]] vivió episodios negativos y positivos ante {{self|Italia}} y {{self|Francia}}, con un calter más deportivu, ente que caltién una gran rivalidá de calter políticu con {{self|Austria}} por cuenta de la so cercanía y protesta a l'[[Anschluss]], ye dicir la incorporación d'Austria a l'Alemaña nazi'l 12 de marzu de 1938 como una provincia del III Reich, pasando de Österreich a Ostmark Tamién caltién una rivalidá, pero de calter políticu, con {{self|Inglaterra}}, surdida por cuenta de los enfrentamientos nes [[Guerra Mundial|Guerres Mundiales]], y al [[antigermanismo]] per parte de dellos ingleses. Sicasí, según Peter J Beck, la rivalidá nun ye compartida en demasía per parte de los alemanes como'l ingleses.<ref>{{Cita web |autor=Diariu The Guardian |títulu=Rivalidad Inglaterra - Alemaña |url=http://observer.guardian.co.uk/englandfootball/story/0,,541528,00.html |fechaaccesu=16 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref><ref>{{Cita web |autor=Diariu The Mirror |títulu=Rivalidad Inglaterra - Alemaña II |url=http://www.mirrorfootball.co.uk/opinionblogs2010-world-cup-blogue/Revealed-Why-England-and-Germany-REALLY-hate-each-other-by-Professor-Peter-Beck-Kingston-University-article493295.html |fechaaccesu=16 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> Amás fora d'Europa, en [[América del Sur|Suramérica]], otra rivalidá deportiva relevante ye escontra {{self|Arxentina}}, país col qu'apostó la Copa Mundial de Fútbol en trés causes, con un saldu de dos victories alemanes en [[Final de la Copa Mundial de Fútbol de 1990|1990]] y [[Final de la Copa Mundial de Fútbol de 2014|2014]] y una arxentina en [[Final de la Copa Mundial de Fútbol de 1986|1986]].<ref>{{Cita web |autor=Luciano Garzo |títulu=Arxentina - Alemaña, una rivalidá histórica |url=http://www.goal.com/es-ar/news/4452/selecci%C3%B3n-arxentina/2012/08/14/3307149/argentina-alemania-una rivalidá-hist%C3%B3rica |fecha=14 d'agostu de 2012 |fechaaccesu=21 de mayu de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.losmundialesdefutbol.com/historial/argentina_vs_alemania.php/ |títulu=Alemaña vs Arxentina. Estadístiques partíu. Final Mundial Brasil 2014 |fechaaccesu=10 de xunetu de 2014}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.infobae.com/2014/07/10/1579596-arxentina-alemania-ye-la-final-mas-repitida-historiar |títulu=Arxentina-Alemaña ye la final más repitida de la historia |fechaaccesu=10 de xunetu de 2014}}</ref> Aparte, caltién una rivalidá histórica con {{Sel|Hungría}}, que surdió na final de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1954]], nomáu históricamente como'l ''[[Milagru de Berna]]''. == Xugadores == {{AP|Futbolistes de la seleición de fútbol d'Alemaña|l1=Futbolistes de la seleición de fútbol d'Alemaña}} [[Ficheru:Deutsche Fußballnationalmannschaft 2011-06-03 (01).jpg|thumb|325px|Alemaña mientres la fase de clasificación pa la [[Eurocopa 2012]].]] A lo llargo de la historia de la seleición alemana de fútbol, fueron 928 futbolistes los que representaron al país dende 1908.<ref>{{Cita web |url=http://www.dfb.de/index.php?id=500001&no_cache=1&action=showMatchesByYear&lang=D&lliga=Nationalmannschaft&year=1908&cHash=4b53145136 |títulu=DFB – Alle Spiele der Nationalmannschaft im Jahr 1908 |editorial=German Football Association |fechaaccesu=4 d'abril de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.fifa.com/associations/association=ger/countryInfo.html |editorial=[[FIFA]] |títulu=FIFA.com – Germany: country information |fechaaccesu=4 d'abril de 2016}}</ref> D'esta miente, venti de los sos xugadores ganaron los dos títulos, y seis tienen ganáu medayes d'oru, plata y bronce na Copa del Mundu. [[Lothar Matthäus]] xugó nun total de 25 partíos de la Copa Mundial, y cuenta con participación en cinco torneos xuntu col mexicanu [[Antonio Carbajal]].<ref name="WCrecords">{{Cita web |url=http://www.fifa.com/mm/document/fifafacts/mcwc/ip-301%5f04a%5ffwc%5fsuper%5fnew%5f2465.pdf |formatu=PDF |títulu=FIFA World Cup Superlatives |editorial=FIFA |fechaaccesu=8 d'abril de 2016}}</ref> [[Miroslav Klose]] ye'l máximu goliador de la historia de la seleición con 71 goles y del mundial con 16, mientres [[Gerd Müller]] con 14 ocupa'l tercer puestu. [[Franz Beckenbauer]] ye consideráu'l meyor futbolista alemán de tolos tiempos y l'inventor de la posición de [[Líbero (fútbol)|líbero]]; inclusive ye una de los úniques dos personalidaes en ganar la Copa Mundial como xugador y como entrenador.<ref>{{Cita web |url=http://www.fifa.com/classicfootball/players/player=25113/bio.html |títulu=Franz Beckenbauer |editorial=FIFA |fechaaccesu=8 d'abril de 2016}}</ref><ref name="MATCHGER"/> Lothar Matthäus ye'l futbolista con más partíos internacionales con 150 vistiendo la camiseta alemana. Foi'l primer ganador de la FIFA World Player en 1991,<ref>{{Cita web |url=http://www.fifa.com/classicfootball/awards/playeroftheyear/winnermen.html |títulu=FIFA World Player of the Year – Previous Winners |editorial=FIFA |fechaaccesu=8 d'abril de 2016}}</ref> y ye unu de los cinco xugadores d'Alemaña axudicáronse Xugador Européu del Añu; dos de los cualos, [[Franz Beckenbauer]] y [[Karl-Heinz Rummenigge]], ganaron cada unu'l premiu dos veces.<ref>{{Cita web |url=http://www.francefootball.fr/FF/ballon_or/index_bo.html |títulu=France Football – Ballon d'Or – Palmares |obra=[[France Football]] |idioma=francés|fechaaccesu=8 d'abril de 2016}}</ref> Beckenbauer tamién foi votáu como l'octavu meyor Xugador FIFA del sieglu, y foi escoyíu pal [[Club del Sieglu de la FIFA]].<ref>{{Cita web |url=http://www.nytimes.com/1998/06/10/sports/10iht-soccer.t_2.html |títulu=A Wave of Enthusiasm for the Llingua Franca of Kicking a Ball : From Pele and the Streets, Hope |nome=Rob |apellíu=Hughes |obra=[[International Herald Tribune]] |fecha=6 d'ochobre de 1998 |fechaaccesu=8 d'abril de 2016}}</ref> Diez xugadores alemanes fueron nomaos na FIFA 100,<ref>{{Cita noticies |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/3533833.stm |títulu=FIFA names greatest list |editorial=[[BBC]] |fecha=4 de marzu de 2004 |fechaaccesu=8 d'abril de 2016}}</ref> una llista de los 125 futbolistes vivos más grandes escoyíos pol ex futbolista [[Pelé]], y diez son nel club sieglu de la FIFA, dempués de ganar 100 o más partíos.<ref>{{Cita web |títulu=Cazador de récores |url=http://es.fifa.com/fifa-tournaments/players-coaches/people=174742/profile.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=21 d'ochobre de 2016}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.fifa.com/mm/document/fifafacts/centclub/centuryclub%5fmen%5f55985.pdf |títulu=FIFA Century Club (Men) |fecha=25 de xunu de 2008 |fechaaccesu=8 d'abril de 2016 |editorial=FIFA |formatu=PDF}}</ref> y los 71 goles de Miroslav Klose, asitiar como nel oncenu puestu dientro de los goliadores internacionales.<ref>{{Cita web |url=http://www.rsssf.com/miscellaneous/century.html#goals |títulu=Players with 100+ caps and 30+ international goals |editorial=[[Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation|Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation (RSSSF)]] |fechaaccesu=8 d'abril de 2016}}</ref> El ex capitanes del equipu nacional pueden axudicase'l títulu de '''«Ehrenspielführer»''' (capitán honorariu), pola Federación Alemana de Fútbol. Hasta la fecha, cuatro ex xugadores de la seleición masculina recibieron esti premiu: [[Fritz Walter]] en 1958, [[Uwe Seeler]] en 1972, [[Franz Beckenbauer]] en 1982 y Lothar Matthäus en 2001.<ref>{{Cita web |url=http://www.dfb.de/index.php?id=12347 |editorial=German Football Association |títulu=Ehrenspielführer |fechaaccesu=8 d'abril de 2016}}</ref> La frontera d'Alemaña sufrió munchos cambeos mientres el sieglu XX, que teníen un efeutu sobre la composición del equipu de fútbol alemano. Dempués de l'anexón d'Austria, l'equipu austriacu foi absorbíu pol equipu alemán, dando como resultáu la inclusión de dellos austriacos al equipu pal Mundial de 1938.<ref>{{Cita web |url=http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition=5/overview.html |títulu=FIFA.com – 1938 FIFA World Cup France |fechaaccesu=8 d'abril de 2016 |editorial=FIFA}}</ref> Dempués de la [[Segunda Guerra Mundial]] y la desintegración d'Alemaña, dos equipos nacionales separatistes yeren formada: Sarre (1950-1956)<ref>{{Cita web |url=http://www.rsssf.com/tabless/saar-intres.html |títulu=Saar – List of International Matches and Line-Ups |editorial=RSSSF |fechaaccesu=8 d'abril de 2016}}</ref> y Alemaña Oriental (1952-1990).<ref name="DDR">{{Cita web |url=http://www.dfb.de/index.php?id=53 |editorial=German Football Association |títulu=DDR-Fußball |idioma=alemán|fechaaccesu=8 d'abril de 2016}}</ref> Mientres esti periodu, l'equipu conozse comúnmente como [[Alemaña Occidental]] hasta la [[Reunificación alemana|reunificación del país en 1990]], cuando l'equipu d'Alemaña del este. foi reintegrado nel equipu nacional alemán. === Última convocatoria === {{AP|Alemaña na Copa Mundial de Fútbol de 2018}} Los siguientes xugadores fueron convocaos pa la '''{{bandera|RUS}} [[Copa Mundial de Fútbol de 2018|Copa Mundial de la FIFA 2018]]''': {| class="sortable" align=center cellpadding="3" cellspacing="0" style="background: #FFFFFF; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=70% |- !bgcolor=#FFFFFF style="color:000000;" width=1%|N° !bgcolor=#FFFFFF style="color:000000;" width=15%|Nome !bgcolor=#FFFFFF style="color:000000;" class="unsortable" width=4%|Posición !bgcolor=#FFFFFF style="color:000000;" width=6%|Edá !bgcolor=#FFFFFF style="color:000000;" width=2%|PX !bgcolor=#FFFFFF style="color:000000;" width=2%|G !bgcolor=#FFFFFF style="color:000000;" width=15%|Club |- align=center bgcolor=#DFDFDF style="border-top:1px solid #000000;" !1 |align=left|[[Manuel Neuer]] {{cap}} |{{por edá|27|03|1986}} |76 |0 |align=left|{{bandera|GER}} [[FC Bayern München|F. C. Bayern Múnich]] |- align=center !12 |align=left|[[Kevin Trapp]] |{{por edá|08|07|1990}} |3 |0 |align=left|{{bandera|FRA}} [[Paris Saint-Germain Football Club|París Saint-Germain]] |- align=center bgcolor=#DFDFDF !22 |align=left|[[Marc-André ter Stegen]] |{{por edá|30|04|1992}} |20 |0 |align=left|{{bandera|ESP}} [[Futbol Club Barcelona|F. C. Barcelona]] |- align=center style="border-top:1px solid #000000;" !2 |align=left|[[Marvin Plattenhardt]] |{{def}} |{{edá|26|01|1992}} |6 |0 |align=left|{{bandera|GER}} [[Hertha Berlín]] |- align=center bgcolor=#DFDFDF !3 |align=left|[[Jonas Hector]] |{{def}} |{{edá|27|05|1990}} |38 |3 |align=left|{{bandera|GER}} [[F. C. Colonia|F. C. Köln]] |- align=center !4 |align=left|[[Matthias Ginter]] |{{def}} |{{edá|19|01|1994}} |18 |0 |align=left|{{bandera|GER}} [[Borussia Mönchengladbach]] |- align=center bgcolor=#DFDFDF !5 |align=left|[[Mats Hummels]] |{{def}} |{{edá|16|12|1988}} |64 |5 |align=left|{{bandera|GER}} [[FC Bayern München|F. C. Bayern Múnich]] |- align=center !15 |align=left|[[Niklas Süle]] |{{def}} |{{edá|03|09|1995}} |11 |0 |align=left|{{bandera|GER}} [[FC Bayern München|F. C. Bayern Múnich]] |- align=center bgcolor=#DFDFDF !16 |align=left|[[Antonio Rüdiger]] |{{def}} |{{edá|03|03|1993}} |24 |1 |align=left|{{bandera|ENG}} [[Chelsea Football Club|Chelsea F. C.]] |- align=center !17 |align=left|[[Jérôme Boateng]] |{{def}} |{{edá|03|09|1988}} |71 |1 |align=left|{{bandera|GER}} [[FC Bayern München|F. C. Bayern Múnich]] |- align=center bgcolor=#DFDFDF !18 |align=left|[[Joshua Kimmich]] |{{def}} |{{edá|08|02|1995}} |29 |3 |align=left|{{bandera|GER}} [[FC Bayern München|F. C. Bayern Múnich]] |- align=center style="border-top:1px solid #000000;" !6 |align=left|[[Sami Khedira]] |{{mdc}} |{{edá|04|04|1987}} |75 |4 |align=left|{{bandera|ITA}} [[Juventus de Turín|Juventus]] |- align=center bgcolor=#DFDFDF !7 |align=left|[[Julian Draxler]] |{{mdc}} |{{edá|20|09|1993}} |44 |6 |align=left|{{bandera|FRA}} [[Paris Saint-Germain Football Club|París Saint-Germain]] |- align=center !8 |align=left|[[Toni Kroos]] |{{mdc}} |{{edá|04|01|1990}} |83 |12 |align=left|{{bandera|ESP}} [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid C. F.]] |- align=center bgcolor=#DFDFDF !10 |align=left|[[Mesut Özil]] |{{mdc}} |{{edá|15|10|1988}} |90 |23 |align=left|{{bandera|ENG}} [[Arsenal Football Club|Arsenal F. C.]] |- align=center !13 |align=left|[[Thomas Müller]] |{{mdc}} |{{edá|13|09|1989}} |91 |38 |align=left|{{bandera|GER}} [[FC Bayern München|F. C. Bayern Múnich]] |- align=center bgcolor=#DFDFDF !14 |align=left|[[Leon Goretzka]] |{{mdc}} |{{edá|06|02|1995}} |15 |6 |align=left|{{bandera|GER}} [[Schalke 04|F. C. Schalke 04]] |- align=center !19 |align=left|[[Sebastian Rudy]] |{{mdc}} |{{edá|28|02|1990}} |25 |1 |align=left|{{bandera|GER}} [[FC Bayern München|F. C. Bayern Múnich]] |- align=center bgcolor=#DFDFDF !20 |align=left|[[Julian Brandt]] |{{mdc}} |{{edá|02|05|1996}} |16 |1 |align=left|{{bandera|GER}} [[Bayer 04 Leverkusen]] |- align=center !21 |align=left|[[Ilkay Gündogan]] |{{mdc}} |{{edá|24|10|1990}} |26 |4 |align=left|{{bandera|ENG}} [[Manchester City Football Club|Manchester City F. C.]] |- align=center bgcolor=#DFDFDF style="border-top:1px solid #000000;" !9 |align=left|[[Timo Werner]] |{{de la edá|06|03|1996}} |14 |8 |align=left|{{bandera|GER}} [[RB Leipzig]] |- align=center !11 |align=left|[[Marco Reus]] |{{de la edá|31|05|1989}} |31 |9 |align=left|{{bandera|GER}} [[Borussia Dortmund]] |- align=center bgcolor=#DFDFDF !23 |align=left|[[Mario Gómez García|Mario Gómez]] |{{de la edá|15|07|1985}} |75 |31 |align=left|{{bandera|GER}} [[VfB Stuttgart]] |- align=center style="border-top:1px solid #000000;" ! |align=left|'''{{bandera|GER}} [[Joachim Löw]]''' |{{ent}} |'''{{edá|03|02|1960}}''' | | | |} {{clear}} === Convocaos apocayá === {| align=left cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f5faff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" width=100% |- !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=12%|Nome !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=12%|Posición !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=6%|Edá !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=6%|Partíos !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=6%|Goles !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=20%|Club !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=25%|Última convocatoria !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=8%|Fecha |- |[[Bastian Schweinsteiger]]||Centrocampista||align=center|{{edá|1|8|1984}}||align=center|121||align=center|24||{{Bandera|Estaos Xuníos}} [[Chicago Fire]]||{{selb|Francia}} - Eurocopa 2016|| align=center|<small>07/06/2016</small> |} {{clear}} === Más presencies === [[Ficheru:Lothar Matthaeus 2002.jpg|200px|thumb|right|[[Lothar Matthäus]] ye'l futbolista con mayor cantidá de partíos internacionales con 150. Tamién ye'l que más presencies tien na Copa Mundial de Fútbol con 25.]] {| align=border border=1 cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f5faff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 100%;" width=60% !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=20px|# !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=150px|Futbolista !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=100px|Periodu !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=50px|Presencies !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=50px|Goles !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=50px|Promediu !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=50px|Títulos |-align="center" | 1 | style="text-align: left;"|[[Lothar Matthäus]] | 1980–2000 | 150 | 23 | {{#expr: 23/150 round 2}} |[[Ficheru:UEFA European Cup.svg|8px|link=Eurocopa 1980]] [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|16px|link=Copa Mundial de Fútbol de 1990|Mundial 1990]] |-align="center" | 2 | style="text-align: left;"|[[Miroslav Klose]] | 2001–2014 | 137 | 71 | {{#expr: 71/137 round 2}} | [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|16px|link=Copa Mundial de Fútbol de 2014|Mundial 2014]] |-align="center" | 3 | style="text-align: left;"|[[Lukas Podolski]] | 2004–2017 | 130 | 49 | {{#expr: 49/130 round 2}} | [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|16px|link=Copa Mundial de Fútbol de 2014|Mundial 2014]] |-align="center" | 4 | style="text-align: left;"|[[Bastian Schweinsteiger]] | 2004–2016 | 121 | 24 | {{#expr: 24/121 round 2}} | [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|16px|link=Copa Mundial de Fútbol de 2014|Mundial 2014]] |-align="center" | 5 | style="text-align: left;"|[[Philipp Lahm]] | 2004–2014 | 113 | 5 | {{#expr: 5/113 round 2}} | [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|16px|link=Copa Mundial de Fútbol de 2014|Mundial 2014]] |-align="center" | 6 | style="text-align: left;"|[[Jürgen Klinsmann]] | 1987–1998 | 109 | 47 | {{#expr: 47/109 round 2}} | [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|16px|link=Copa Mundial de Fútbol de 1990|Mundial 1990]] [[Ficheru:UEFA European Cup.svg|8px|link=Eurocopa 1996]] |-align="center" | 7 | style="text-align: left;"|[[Jürgen Kohler]] | 1986–1998 | 106 | 3 | {{#expr: 3/106 round 2}} | [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|16px|link=Copa Mundial de Fútbol de 1990|Mundial 1990]] [[Ficheru:UEFA European Cup.svg|8px|link=Eurocopa 1996]] |-align="center" | 8 | style="text-align: left;"|[[Per Mertesacker]] | 2004–act | 104 | 4 | {{#expr: 4/104 round 2}} | [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|16px|link=Copa Mundial de Fútbol de 2014|Mundial 2014]] |-align="center" | 9 | style="text-align: left;"|[[Franz Beckenbauer]] | 1965–1977 | 103 | 14 | {{#expr: 14/103 round 2}} | [[Ficheru:UEFA European Cup.svg|8px|link=Eurocopa 1972]] [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|16px|link=Copa Mundial de Fútbol de 1974|Mundial 1974]] |-align="center" | 10 | style="text-align: left;"|[[Thomas Häßler]] | 1988–2000 | 102 | 11 | {{#expr: 11/102 round 2}} | [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|16px|link=Copa Mundial de Fútbol de 1990|Mundial 1990]] [[Ficheru:UEFA European Cup.svg|8px|link=Eurocopa 1996]] |-align="center" |colspan="7"|<small>Actualizáu [[22 de marzu]] de [[2017]].</small><ref>{{Cita web |títulu=Récor de internacionalidades |url=http://www.transfermarkt.es/deutschland/rekordnationalspieler/verein/3262 |editor=Transfermarkt |fechaaccesu=5 de xunetu de 2016}}</ref> |} === Máximos goliadores === [[Ficheru:FIFA WC-qualification 2014 - Austria vs. Germany 2012-09-11 - Miroslav Klose 01.JPG|235px|thumb|right|[[Miroslav Klose]] ye'l máximu anotador históricu de la seleición con 71 goles. Tamién ye'l goliador de les fases finales de la Copa Mundial de Fútbol con 16.]] {| align=border border=1 cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f5faff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 100%;" width=60% !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=15px|# !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=125px|Futbolista !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=80px|Periodu !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=25px|Goles !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=25px|Presencies !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=25px|Promediu !bgcolor=#000000 style="color:white;" width=50px|Títulos |-align="center" | 1 | style="text-align:left;"|[[Miroslav Klose]] | 2001–2014 | 71 | 137 | 0.51 | [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|16px|link=Copa Mundial de Fútbol de 2014|Mundial 2014]] |-align="center" | 2 | style="text-align:left;"|[[Gerd Müller]] | 1966–1974 | 68 | 62 | 1.09 | [[Ficheru:UEFA European Cup.svg|8px|link=Eurocopa 1972]] [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|16px|link=Copa Mundial de Fútbol de 1974|Mundial 1974]] |-align="center" |3 | style="text-align:left;"|[[Lukas Podolski]] | 2004–2017 | 49 | 130 | 0.37 | [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|16px|link=Copa Mundial de Fútbol de 2014|Mundial 2014]] |-align="center" |4 | style="text-align:left;"|[[Rudi Völler]] | 1982–1994 | 47 | 90 | 0.52 | [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|16px|link=Copa Mundial de Fútbol de 1990|Mundial 1990]] [[Ficheru:UEFA European Cup.svg|8px|link=Eurocopa 1996]] |-align="center" |5 | style="text-align:left;"|[[Jürgen Klinsmann]] | 1987–1998 | 47 | 109 | 0.43 | [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|16px|link=Copa Mundial de Fútbol de 1990|Mundial 1990]] [[Ficheru:UEFA European Cup.svg|8px|link=Eurocopa 1996]] |-align="center" | 6 | style="text-align:left;"|{{nobreak|[[Karl-Heinz Rummenigge]]}} | 1976–1986 | 45 | 95 | 0.47 | |-align="center" | 7 | style="text-align:left;"|[[Uwe Seeler]] | 1954–1970 | 43 | 72 | 0.60 | |-align="center" | 8 | style="text-align:left;"|[[Michael Ballack]] | 1999–2010 | 42 | 98 | 0.43 | |-align="center" | 9 | style="text-align:left;"|'''[[Thomas Müller]]''' | 2010–Act. | 38 | 90 | {{#expr: 38/90 round 2}} | [[Ficheru:Gold medal world centered-2.svg|16px|link=Copa Mundial de Fútbol de 2014|Mundial 2014]] |-align="center" | 10 | style="text-align:left;"|[[Oliver Bierhoff]] | 1996–2002 | 37 | 70 | 0.53 | [[Ficheru:UEFA European Cup.svg|8px|link=Eurocopa 1996]] |-align="center" |colspan="8"|<small>Actualizáu [[23 de marzu]] de [[2018]].</small><ref>{{Cita web |autor=Matthias Arnhold, Roberto Mamrud |títulu=(West) Germany - Record International Players |url=http://www.rsssf.com/miscellaneous/duit-recintlp.html |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=5 de xunetu de 2016}}</ref> |} == Seleccionadores == {{AP|Entrenadores de la seleición de fútbol d'Alemaña|l1=Entrenadores de la Seleición de fútbol d'Alemaña}} [[Ficheru:Joachim Löw.jpg|right|thumb|[[Joachim Löw]], ye l'actual seleccionador.|220px]] A lo llargo de la so historia, Alemaña cuntó con tan solo 10 seleccionadores, lo que representó la continuidá de pocos pero llargos procesos, que na so mayoría rindieron frutos. Destacando que toos ellos fueron de nacionalidá alemana.<ref>{{Cita web |títulu=Alemaña campeón: en 78 años solu tuvo 9 entrenadores |url=http://depor.com/futbol-internacional/alemania-campeon-78-anos-solu-tuvieron--8-entrenadores-1020738 |editorial=Depor.com |fecha=14 de xunetu de 2014 |fechaaccesu=6 de xunetu de 2016}}</ref> El seleccionador que más vegaes dirixó a la seleición alemana ye [[Sepp Herberger]] con 167 alcuentros y 94 victories en dos periodos, de 1936 a 1942 y de 1950 a 1964,<ref>{{Cita web |url=http://www.dfb.de/index.php?id=12338 |autor=Dfb.de |fechaaccesu=21 d'agostu de 2012 |títulu=Estadístiques de los entrenadores d'Alemaña |idioma=alemán |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.dfb.de/index.php?id=12338|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref> siendo'l so mayor llogro la consecución de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1954|Copa Mundial de Fútbol en 1954]].<ref>{{Cita web |títulu=Torneo FIFA - Xugadores Sepp Herberger - Inspirador del milagru pa crear la nueva Alemaña |url=http://es.fifa.com/fifa-tournaments/players-coaches/people=61547/profile.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=24 de xunu de 2016}}</ref> [[Helmut Schön]] ye'l que más títulos llogró al conquistar el doblete: la [[Eurocopa 1972]] y la [[Copa Mundial de Fútbol de 1974]].<ref>{{Cita web |url=https://futbol.as.com/futbol/2012/07/02/eurocopa/1341188874_177405.html |autor=Fermín de Callar |títulu=Vicente del Bosque iguala'l 'doblete' de Helmut Schoen |editorial=Futbol.as.com |fecha=2 de xunetu de 2012 |fechaaccesu=4 de xunetu de 2017}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.dfb.de/index.php?id=12341 |títulu=Helmut Schön |editorial=DFB |fechaaccesu=6 de xunetu de 2016 |idioma=alemán}}</ref> Pela so parte, [[Joachim Löw]] ostenta la [[Copa Mundial de Fútbol de 2014]] y la [[Copa FIFA Confederación 2017|Confederaciones 2017]], amás ye'l seleccionador con más trunfos llograos con 102 en 152 alcuentros. [[Ficheru:Muller, Beckenbauer en trainer Schon 1974.jpg|left|thumb|250px|Helmut Schön xuntu con Müller y Beckenbauer]] [[Jupp Derwall]] –campeón de la [[Eurocopa 1980]]– y [[Berti Vogts]] –campeón de la [[Eurocopa 1996]]–, sumir a la historia como entrenadores ganadores en torneos internacionales. Destaca [[Franz Beckenbauer]] como l'únicu futbolista xuntu col brasilanu [[Mário Zagallo]] en –consiguir el campeonatu mundial tanto como xugador como seleccionador–, n'Alemaña Occidental 1974 llevantó'l «[[Troféu de la Copa Mundial de Fútbol]]» como capitán, ente que n'Italia 1990 llograr tando nel banquín.<ref>{{Cita web |títulu=Beckenbauer, el celebru d'Alemaña |url=http://es.fifa.com/fifa-tournaments/players-coaches/people=25113/profile.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=2 d'abril de 2015}}</ref> La seleición d'Alemaña tuvo munchos años ensin tener un entrenador de fútbol, dende la so creación en 1908 hasta 1926. Mientres esi periodu yera la mesma posición de los xugadores na qu'actuaben nos sos respeutivos clubes la que se-yos asignaba na seleición. Los distintos organismos futbolísticos y de clubes yeren los que s'encargaben d'anunciar los escoyíos y les alliniaciones. Motivu pol que'l combináu alemán tuvo actuaciones tan probes, y yera superada costantemente polos demás combinaos mundiales.<ref name="ENTRGER">Vease {{cita llibru |títulu=Chronik des deutschen Fussballs |añu=2005 |editorial=Chronik |editor=Bertelsmann Lexikon |isbn=978-3577164092 |páxina=400 |idioma=alemán}}</ref> Nun foi hasta 1925 cuando [[Felix Linnemann]] faise cargu de la [[Federación Alemana de Fútbol]] (DFB) cuando apaez el primer seleccionador del conxuntu alemán, [[Otto Nerz]] en 1926,<ref>{{Cita web |títulu=Nationaltrainer |url=http://www.dfb.de/index.php?id=12338 |editor=[[Federación Alemana de Fútbol|Federación Alemana de Fútbol (DFB)]] |fechaaccesu=6 de xunetu de 2016 |idioma=alemán}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.dfb.de/index.php?id=12339 |títulu=Otto Nerz |editor=DFB |fechaaccesu=6 de xunetu de 2016 |idioma=alemán}}</ref> que se caltendría nel cargu hasta'l sonáu fracasu nos [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Berlín 1936|Xuegos Olímpicos de 1936]] en [[Berlín]].<ref name="ENTRGER"/> == Estadístiques == {{AP|Estadístiques de la Seleición de fútbol d'Alemaña|l1=Estadístiques de la Seleición de fútbol d'Alemaña}} {| class="sortable" align=center cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f5faff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 85%;" width=60% |- align=center bgcolor=#000000 style="color:white;" ! width="44"% | Competición ! width="8%" | {{abreviatura|PX|Partíu xugaos}} ! width="8%" | {{abreviatura|PG|Partíu ganaos}} ! width="8%" | {{abreviatura|PE|Partíu empataos}} ! width="8%" | {{abreviatura|PP|Partíu perdíos}} ! width="8%" | {{abreviatura|GF|Goles a favor}} ! width="8%" | {{abreviatura|GC|Goles en contra}} ! width="8%" | {{abreviatura|Dif.|Diferencia de goles}} |- align=center bgcolor=#D0e7FF |align=left|[[Copa Mundial de Fútbol]] |106||66||20||20||224||121||103 |- align=center bgcolor=#F5FAFF |align=left|[[Copa FIFA Confederación]] |13||8||2||3||29||22||7 |- align=center bgcolor=#D0e7FF |align=left|[[Eurocopa]] |49||26||12||11||72||48||24 |- align=center bgcolor=#F5FAFF |align=left|[[Fútbol nos Xuegos Olímpicos|Xuegos Olímpicos]] |7||3||0||4||32||14||18 |- align=center bgcolor=#D0e7FF |align=left|[[Copa d'Oru de Campeones Mundiales]] |2||0||0||2||2||6||-4 |- align=center bgcolor=#F5FAFF |align=left|[[UEFA|Clasificación pa la Copa Mundial de Fútbol]] |93||73||18||2||286||70||216 |- align=center bgcolor=#D0e7FF |align=left|[[Clasificación pa la Eurocopa]] |98||69||20||9||237||61||176 |- align=center style="border-top:1px solid #222;" !Total oficiales||368||245||72||51||882||342||540 |- align=center style="border-top:1px solid #222;" !Total amistosos||573||303||118||151||1229||763||466 |- align=center style="border-top:1px solid #222;" bgcolor=#000000 style="color:white !Total||941||548||190||202||2111||1105||1006 |} <small><center>''Actualizáu'l [[8 de xunu]] de [[2018]].</center></small> === Copa Mundial de Fútbol === {{AP|Alemaña na Copa Mundial de Fútbol|l1=Alemaña na Copa Mundial de Fútbol}} {| align=border border=1 cellpadding="1" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 85%; text-align: center;" width=100% |- !colspan=13|Fase final ! style="width:0.5%" bgcolor=#000000 rowspan="28"| !colspan=10|Fase clasificatoria |- align=center bgcolor=#000000 style="color:white;" !width="120"| Edición !width="105"| Resultancia !width="65"| Posición !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos xugaos"|PX !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos ganaos"|PG !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos empataos"|PE !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos perdíos"|PP !width="33" style="cursor:help;" title="Goles a favor"|GF !width="33" style="cursor:help;" title="Goles en contra"|GC !width="33" style="cursor:help;" title="Diferencia de goles"|Dif. !width="33" style="cursor:help;" title="Puntos"|Pts. !width="45" style="cursor:help;" title="Rendimientu"|Rend. !width="170"| Goliador !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos xugaos"|PX !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos ganaos"|PG !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos empataos"|PE !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos perdíos"|PP !width="33" style="cursor:help;" title="Goles a favor"|GF !width="33" style="cursor:help;" title="Goles en contra"|GC !width="33" style="cursor:help;" title="Diferencia de goles"|Dif. !width="33" style="cursor:help;" title="Puntos"|Pts. !width="45" style="cursor:help;" title="Rendimientu"|Rend. !width="170"| Goliador |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{bandera|Uruguái}} [[Copa Mundial de Fútbol de 1930|1930]] | colspan="12"|''Nun la apostó''<ref group="n">Alemaña, como munches otres seleiciones europees, en señal de protesta, nun aceptaron la invitación p'allegar al primer campeonatu mundial de fútbol celebráu en Suramérica.</ref> | colspan="10"| |- bgcolor="#cc9966" !bgcolor=#f9f9f9|{{bandera|Italia|1861}} [[Copa Mundial de Fútbol de 1934|1934]] | [[Alemaña na Copa Mundial de Fútbol de 1934|Tercer puestu]] | 3ª || 4 || 3 || 0 || 1 || 11 || 8 || 3 || 6 || 75% || [[Edmund Conen]]: 4 | 1 || 1 || 0 || 0 || 9 || 1 || 8 || 2 || 100% || Josef Rasselnberg: 4 |- ! {{bandera|Francia}} [[Copa Mundial de Fútbol de 1938|1938]] | [[Alemaña na Copa Mundial de Fútbol de 1938|Primer fase]] | 10ª || 2 || 0 || 1 || 1 || 3 || 5 || -2 || 1 || 25% || Hahnemann, Gauchel | 3 || 3 || 0 || 0 || 11 || 1 || 10 || 6 || 100% || [[Ernst Lehner]]: 3 |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{bandera|Brasil|1889}} [[Copa Mundial de Fútbol de 1950|1950]] | colspan="12"|''Escluyida''<ref group="n">Alemaña nun participó nel Mundial de 1950 por prohibición de la [[FIFA]], como refugo a los crímenes cometíos mientres la [[Segunda Guerra Mundial]] polos dirixentes nazis.</ref> | colspan="10"| |- bgcolor=gold !bgcolor=#f9f9f9|{{bandera|Suiza}} [[Copa Mundial de Fútbol de 1954|1954]] ! [[Alemaña Federal na Copa Mundial de Fútbol de 1954|Campeón]] || 1ª || 6 || 5 || 0 || 1 || 25 || 14 || 11 || 10 || 83.3% | [[Max Morlock]]: 6 | 4 || 3 || 1 || 0 || 12 || 3 || 9 || 7 || 87.5% || [[Max Morlock]]: 6 |- bgcolor=#9acdff !bgcolor=#f9f9f9|{{bandera|Suecia}} [[Copa Mundial de Fútbol de 1958|1958]] | [[Alemaña Federal na Copa Mundial de Fútbol de 1958|Cuartu puestu]] | 4ª || 6 || 2 || 2 || 2 || 12 || 14 || -2 || 8 || 50% || [[Helmut Rahn]]: 6 | colspan="13" align="center"| '''Campeón defensor''' |- ! {{bandera|Chile}} [[Copa Mundial de Fútbol de 1962|1962]] | [[Alemaña Federal na Copa Mundial de Fútbol de 1962|Cuartos de final]] | 6ª || 4 || 2 || 1 || 1 || 4 || 2 || 2 || 5 || 62.5% || [[Uwe Seeler]]: 2 | 4 || 4 || 0 || 0 || 11 || 5 || 6 || 8 || 100% || [[Albert Brülls|Brülls]], Dörfel, [[Uwe Seeler|Seeler]]: 3 |- bgcolor=silver !bgcolor=#f9f9f9|{{bandera|Inglaterra}} [[Copa Mundial de fútbol de 1966|1966]] | [[Alemaña Federal na Copa Mundial de Fútbol de 1966|Subcampeón]] | 2ª || 6 || 4 || 1 || 1 || 15 || 6 || 9 || 9 || 75% || [[Helmut Haller]]: 6 | 4 || 3 || 1 || 0 || 14 || 2 || 12 || 7 || 87.5% || [[Rudolf Brunnenmeier|Brunnenmeier]]: 3 |- bgcolor="#cc9966" !bgcolor=#f9f9f9|{{bandera|Méxicu}} [[Copa Mundial de Fútbol de 1970|1970]] | [[Alemaña Federal na Copa Mundial de Fútbol de 1970|Tercer puestu]] | 3ª || 6 || 5 || 0 || 1 || 17 || 10 || 7 || 10 || 83.3% || '''[[Gerd Müller]]: 10''' | 5 || 4 || 1 || 0 || 20 || 3 || 17 || 9 || 90% || [[Gerd Müller]]: 7 |- bgcolor=gold ! bgcolor=#f9f9f9 style="border: 3px solid red"|{{bandera|Alemaña}} [[Copa Mundial de fútbol de 1974|1974]] ![[Alemaña Federal na Copa Mundial de Fútbol de 1974|Campeón]] || 1ª || 7 || 6 || 0 || 1 || 13 || 4 || 9 || 12 || 85.7% | [[Gerd Müller]]: 4 | colspan="12" align="center"| '''Anfitrión''' |- !bgcolor=#f9f9f9|{{bandera|Arxentina}} [[Copa Mundial de fútbol de 1978|1978]] | [[Alemaña Federal na Copa Mundial de Fútbol de 1978|Segunda fase]] | 6ª || 6 || 1 || 4 || 1 || 10 || 5 || 5 || 6 || 37.5% || [[Karl-Heinz Rummenigge|Rummenigge]]: 3 | colspan="12" align="center"| '''Campeón defensor''' |- bgcolor=silver !bgcolor=#f9f9f9|{{bandera|España}} [[Copa Mundial de fútbol de 1982|1982]] | [[Alemaña Federal na Copa Mundial de Fútbol de 1982|Subcampeón]] | 2ª || 7 || 3 || 2 || 2 || 12 || 10 || 2 || 8 || 57.1% || [[Karl-Heinz Rummenigge|Rummenigge]]: 5 | 8 || 8 || 0 || 0 || 33 || 3 || 30 || 16 || 100% || [[Karl-Heinz Rummenigge|Rummenigge]]: 9 |- bgcolor=silver !bgcolor=#f9f9f9|{{bandera|Méxicu}} [[Copa Mundial de Fútbol de 1986|1986]] | [[Alemaña Federal na Copa Mundial de Fútbol de 1986|Subcampeón]] | 2ª || 7 || 3 || 2 || 2 || 8 || 7 || 1 || 8 || 57.1% || [[Rudi Völler]]: 3 | 8 || 5 || 2 || 1 || 22 || 9 || 13 || 12 || 75% || [[Karl-Heinz Rummenigge|Rummenigge]]: 4 |- bgcolor=gold !bgcolor=#f9f9f9|{{bandera|Italia}} [[Copa Mundial de Fútbol de 1990|1990]] ! [[Alemaña Federal na Copa Mundial de Fútbol de 1990|Campeón]] ! 1ª || 7 || 5 || 2 || 0 || 15 || 5 || 10 || 12 || 85.7% | [[Lothar Matthäus]]: 4 | 6 || 3 || 3 || 0 || 13 || 3 || 10 || 9 || 75% || [[Rudi Völler]]: 4 |- align=center bgcolor=#f9f9f9 !bgcolor=#f9f9f9|{{bandera|Estaos Xuníos}} [[Copa Mundial de Fútbol de 1994|1994]] | [[Alemaña na Copa Mundial de Fútbol de 1994|Cuartos de final]] | 5ª || 5 || 3 || 1 || 1 || 9 || 7 || 2 || 7 || 70% || [[Jürgen Klinsmann]]: 5 | colspan="12" align="center"| '''Campeón defensor''' |- ! {{bandera|Francia}} [[Copa Mundial de Fútbol de 1998|1998]] | [[Alemaña na Copa Mundial de Fútbol de 1998|Cuartos de final]] | 7ª || 5 || 3 || 1 || 1 || 8 || 6 || 2 || 10 || 66.6% || [[Oliver Bierhoff|Bierhoff]], [[Jürgen Klinsmann|Klinsmann]]: 3 | 10 || 6 || 4 || 0 || 23 || 9 || 14 || 22 || 73.3% || [[Oliver Bierhoff]]: 6 |- bgcolor=silver !bgcolor=#f9f9f9|{{bandera|Corea del Sur}} {{bandera|Xapón}} [[Copa Mundial de Fútbol de 2002|2002]] | [[Alemaña na Copa Mundial de Fútbol de 2002|Subcampeón]] | 2ª || 7 || 5 || 1 || 1 || 14 || 3 || 11 || 16 || 76.1% || [[Miroslav Klose]]: 5 | 10 || 6 || 3 || 1 || 19 || 12 || 7 || 21 || 70% || [[Michael Ballack]]: 6 |- bgcolor="#cc9966" ! bgcolor=#f9f9f9 style="border: 3px solid red"|{{bandera|Alemaña}} [[Copa Mundial de Fútbol de 2006|2006]] | [[Alemaña na Copa Mundial de Fútbol de 2006|Tercer puestu]] | 3ª || 7 || 5 || 1 || 1 || 14 || 6 || 8 || 16 || 76.1% || '''[[Miroslav Klose]]: 5''' | colspan="12" align="center"| '''Anfitrión''' |- bgcolor="#cc9966" !bgcolor=#f9f9f9|{{bandera|Sudáfrica}} [[Copa Mundial de Fútbol de 2010|2010]] | [[Alemaña na Copa Mundial de Fútbol de 2010|Tercer puestu]] | 3ª || 7 || 5 || 0 || 2 || 16 || 5 || 11 || 15 || 71.4% || '''[[Thomas Müller]]: 5''' | 10 || 8 || 2 || 0 || 26 || 5 || 21 || 26 || 86.6% || [[Miroslav Klose]]: 7 |- bgcolor=gold !bgcolor=#f9f9f9|{{bandera|Brasil}} [[Copa Mundial de Fútbol de 2014|2014]] ! [[Alemaña na Copa Mundial de Fútbol de 2014|Campeón]] || 1ª || 7 || 6 || 1 || 0 || 18 || 4 || 14 || 19 || 90.4% | [[Thomas Müller]]: 5 | 10 || 9 || 1 || 0 || 36 || 10 || 26 || 28 || 93.3% || [[Mesut Özil]]: 8 |- ! {{bandera|Rusia}} [[Copa Mundial de Fútbol de 2018|2018]] | [[Alemaña na Copa Mundial de Fútbol de 2018|Primera fase]] || 22° || 7 || 6 || 1 || 0 || 2 || 4 || -2 || - || - | 10 || 10 || 0 || 0 || 43 || 4 || 39 || 30 || 100% || [[Thomas Müller|T. Müller]], [[Sandro Wagner|Wagner]]: 5 |- ! {{bandera|Qatar}} [[Copa Mundial de Fútbol de 2022|2022]] | ''Por definir'' | - || - || - || - || - || - || - || - || - || - || - | - || - || - || - || - || - || - || - || - || - |- align=center bgcolor=#000000 style="color:white;" ! {{Tc|Tabla estadística de la Copa Mundial de Fútbol|Total global}} ! 19/21 || 2ª || 106 || 66 || 20 || 20 || 224 || 121 || 103 || 178 || {{#expr:178/250*100 round 2}}% || {{Tc|Miroslav Klose}}: 16 ! 93 || 73 || 18 || 2 || 286 || 70 || 216 || 173 || {{#expr:203/236*100 round 2}}% || {{Tc|Karl-Heinz Rummenigge|Rummenigge}}, {{Tc|Miroslav Klose|Klose}}: 13 |} === Eurocopa === {{AP|Alemaña na Eurocopa|l1=Alemaña na Eurocopa}} {| align=border border=1 cellpadding="1" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 85%; text-align: center;" width=100% |- !colspan=13|Fase final ! style="width:0.5%" bgcolor=#000000 rowspan="28"| !colspan=10|Fase clasificatoria |- align=center bgcolor=#000000 style="color:white;" !width="120"| Edición !width="105"| Resultancia !width="65"| Posición !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos xugaos"|PX !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos ganaos"|PG !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos empataos"|PE !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos perdíos"|PP !width="33" style="cursor:help;" title="Goles a favor"|GF !width="33" style="cursor:help;" title="Goles en contra"|GC !width="33" style="cursor:help;" title="Diferencia de goles"|Dif. !width="33" style="cursor:help;" title="Puntos"|Pts. !width="45" style="cursor:help;" title="Rendimientu"|Rend. !width="170"| Goliador !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos xugaos"|PX !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos ganaos"|PG !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos empataos"|PE !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos perdíos"|PP !width="33" style="cursor:help;" title="Goles a favor"|GF !width="33" style="cursor:help;" title="Goles en contra"|GC !width="33" style="cursor:help;" title="Diferencia de goles"|Dif. !width="33" style="cursor:help;" title="Puntos"|Pts. !width="45" style="cursor:help;" title="Rendimientu"|Rend. !width="170"| Goliador |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Francia}} [[Eurocopa 1960|1960]] | colspan="12" rowspan="2"|''Nun participó'' | colspan="10" rowspan="2"| |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|España|1945}} [[Eurocopa 1964|1964]] |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Italia}} [[Eurocopa 1968|1968]] | colspan="12"|''Nun se clasificó'' | 4 || 2 || 1 || 1 || 9 || 2 || 7 || 5 || 62.5% || [[Gerd Müller]]: 5 |- align=center bgcolor=gold !bgcolor=#f9f9f9|{{Bandera|Bélxica}} [[Eurocopa 1972|1972]] ! [[Alemaña Federal na Eurocopa 1972|Campeón]] | 1ª || 2 || 2 || 0 || 0 || 5 || 1 || 4 || 4 || 100% || [[Gerd Müller]]: 4 | 8 || 5 || 3 || 0 || 13 || 3 || 10 || 13 || 81.2% || [[Gerd Müller]]: 7 |- align=center bgcolor=silver !bgcolor=#f9f9f9|{{Bandera|Yugoslavia}} [[Eurocopa 1976|1976]] | [[Alemaña Federal na Eurocopa 1976|Subcampeón]] | 2ª || 2 || 1 || 1 || 0 || 6 || 4 || 2 || 3 || 75% || '''[[Dieter Müller]]: 4''' | 8 || 4 || 4 || 0 || 17 || 5 || 12 || 12 || 75% || [[Jupp Heynckes]]: 4 |- align=center bgcolor=gold !bgcolor=#f9f9f9|{{Bandera|Italia}} [[Eurocopa 1980|1980]] ! [[Alemaña Federal na Eurocopa 1980|Campeón]] | 1ª || 4 || 3 || 1 || 0 || 6 || 3 || 3 || 7 || 87.5% || '''[[Klaus Allofs]]: 3''' | 6 || 4 || 2 || 0 || 17 || 1 || 16 || 10 || 83.3% || [[Klaus Fischer]]: 6 |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Francia}} [[Eurocopa 1984|1984]] | [[Alemaña Federal na Eurocopa 1984|Primer fase]] | 5ª || 3 || 1 || 1 || 1 || 2 || 2 || 0 || 3 || 50% || [[Rudi Völler]]: 2 | 8 || 5 || 1 || 2 || 15 || 5 || 10 || 11 || 68.7% || [[Karl-Heinz Rummenigge|Rummenigge]]: 7 |- align=center bgcolor=cc9966 ! bgcolor=#f9f9f9 style="border: 3px solid red"|{{Bandera|Alemaña Federal}} [[Eurocopa 1988|1988]] | [[Alemaña Federal na Eurocopa 1988|Semifinales]] | 3ª || 4 || 2 || 1 || 1 || 6 || 3 || 3 || 5 || 62.5% || [[Rudi Völler]]: 2 |colspan="10"|'''Anfitrión''' |- align=center bgcolor=silver !bgcolor=#f9f9f9|{{Bandera|Suecia}} [[Eurocopa 1992|1992]] | [[Alemaña na Eurocopa 1992|Subcampeón]] | 2ª || 5 || 2 || 1 || 2 || 7 || 8 || -1 || 5 || 50% || '''[[Karlheinz Riedle]]: 3''' | 6 || 5 || 0 || 1 || 13 || 4 || 9 || 10 || 83.3% || [[Rudi Völler]]: 3 |- align=center bgcolor=gold !bgcolor=#f9f9f9|{{Bandera|Inglaterra}} [[Eurocopa 1996|1996]] ! [[Alemaña na Eurocopa 1996|Campeón]] | 1ª || 6 || 4 || 2 || 0 || 10 || 3 || 7 || 14 || 77.7% | [[Jürgen Klinsmann]]: 3 | 10 || 8 || 1 || 1 || 27 || 10 || 17 || 25 || 83.3% || [[Jürgen Klinsmann]]: 9 |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{bandera|Bélxica}} {{Bandera|Países Baxos}} [[Eurocopa 2000|2000]] | [[Alemaña na Eurocopa 2000|Primer fase]] | 15ª || 3 || 0 || 1 || 2 || 1 || 5 || -4 || 1 || 11.1% || [[Mehmet Scholl]] | 8 || 6 || 1 || 1 || 20 || 4 || 16 || 19 || 79.1% || [[Oliver Bierhoff]]: 7 |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Portugal}} [[Eurocopa 2004|2004]] | [[Alemaña na Eurocopa 2004|Primer fase]] | 12ª || 3 || 0 || 2 || 1 || 2 || 3 || -1 || 2 || 22.2% || [[Torsten Frings|Frings]], [[Michael Ballack|Ballack]] | 8 || 5 || 3 || 0 || 13 || 4 || 9 || 18 || 75% || [[Michael Ballack|Ballack]], [[Fredi Bobic|Bobic]]: 4 |- align=center bgcolor=silver !bgcolor=#f9f9f9|{{Bandera|Austria}} {{Bandera|Suiza}} [[Eurocopa 2008|2008]] | [[Alemaña na Eurocopa 2008|Subcampeón]] | 2ª || 6 || 4 || 0 || 2 || 10 || 7 || 3 || 12 || 66.6% || [[Lukas Podolski]]: 3 | 12 || 8 || 3 || 1 || 35 || 7 || 28 || 27 || 75% || [[Lukas Podolski]]: 8 |- align=center bgcolor=cc9966 !bgcolor=#f9f9f9|{{Bandera|Polonia}} {{Bandera|Ucraína}} [[Eurocopa 2012|2012]] | [[Alemaña na Eurocopa 2012|Semifinales]] | 3ª || 5 || 4 || 0 || 1 || 10 || 6 || 4 || 12 || 80% || [[Mario Gómez García|Mario Gómez]]: 3 | 10 || 10 || 0 || 0 || 34 || 7 || 27 || 30 || 100% || [[Miroslav Klose]]: 9 |- align=center bgcolor=cc9966 !bgcolor=#f9f9f9|{{Bandera|Francia}} [[Eurocopa 2016|2016]] | [[Alemaña na Eurocopa 2016|Semifinales]] | 4ª || 6 || 3 || 2 || 1 || 7 || 3 || 4 || 11 || 61.1% || [[Mario Gómez García|Mario Gómez]]: 2 | 10 || 7 || 1 || 2 || 24 || 9 || 15 || 22 || 73.3% || [[Thomas Müller]]: 9 |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Europa}} [[Eurocopa 2020|2020]] | colspan="12"| ''Por definir'' | colspan="10"| |- align=center bgcolor=#000000 style="color:white;" ! {{Tc|Clasificación histórica de la Eurocopa Total global}} || 12/15 || 1ª || 49 || 26 || 12 || 11 || 72 || 48 || 24 || 90 || {{#expr:90/147*100 round 2}}% || {{Tc|Jürgen Klinsmann|Klinsmann}}, {{Tc|Mario Gómez García|Gómez}}: 5 || 98 || 69 || 20 || 9 || 237 || 61 || 176 || 202 || {{#expr:202/254*100 round 2}}% || {{Tc|Miroslav Klose}}: 16 |} === Copa FIFA Confederación === {{AP|Alemaña n'Acopar FIFA Confederación|l1=Alemaña n'Acopar FIFA Confederación}} {| align=border border=1 cellpadding="1" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 85%; text-align: center;" width=70% |- align=center bgcolor=#000000 style="color:white;" !width="85"| Edición !width="105"| Resultancia !width="65"| Posición !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos xugaos"|PX !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos ganaos"|PG !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos empataos"|PE !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos perdíos"|PP !width="33" style="cursor:help;" title="Goles a favor"|GF !width="33" style="cursor:help;" title="Goles en contra"|GC !width="33" style="cursor:help;" title="Diferencia de goles"|Dif. !width="33" style="cursor:help;" title="Puntos"|Pts. !width="45" style="cursor:help;" title="Rendimientu"|Rend. !width="180"| Goliador |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{bandera|Arabia Saudita}} [[Copa Rei Fahd 1992|1992]] | colspan="12" rowspan="3" align="center"|''Nun clasificó'' |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{bandera|Arabia Saudita}} [[Copa Rei Fahd 1995|1995]] |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{bandera|Arabia Saudita}} [[Copa FIFA Confederación 1997|1997]] |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{bandera|Méxicu}} [[Copa FIFA Confederación 1999|1999]] | [[Alemaña n'Acopar Confederaciones 1999|Primer fase]] | 5ª || 3 || 1 || 0 || 2 || 2 || 6 || -4 || 3 || 33.3% || [[Michael Preetz|Preetz]], [[Lothar Matthäus|Matthäus]] |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{bandera|Corea del Sur}} {{bandera|Xapón}} [[Copa FIFA Confederación 2001|2001]] | colspan="12" rowspan="2" align="center"|''Nun clasificó'' |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{bandera|Francia}} [[Copa FIFA Confederación 2003|2003]] |- align=center bgcolor=cc9966 ! bgcolor=#f9f9f9 style="border: 3px solid red"|{{bandera|Alemaña}} [[Copa FIFA Confederación 2005|2005]] | [[Alemaña n'Acopar Confederaciones 2005|Tercer puestu]] | 3ª || 5 || 3 || 1 || 1 || 15 || 11 || 4 || 10 || 66.6% || [[Michael Ballack]]: 4 |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{bandera|Sudáfrica}} [[Copa FIFA Confederación 2009|2009]] | colspan="12" rowspan="2" align="center"|''Nun clasificó'' |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{bandera|Brasil}} [[Copa FIFA Confederación 2013|2013]] |- align=center bgcolor=gold !bgcolor=#f9f9f9|{{bandera|Rusia}} [[Copa FIFA Confederación 2017|2017]] ! [[Alemaña n'Acopar Confederaciones 2017|Campeón]] || 1ª || 5 || 4 || 1 || 0 || 12 || 5 || 7 || 13 || 86.6% || [[Leon Goretzka|Goretzka]], [[Lars Stindl|Stindl]], [[Timo Werner|Werner]]: 3 |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{bandera|}} [[Copa FIFA Confederación 2021|? 2021]] | colspan="12" align="center"|''Por definir'' |- align=center bgcolor=#000000 style="color:white;" ! {{Tc|Tabla estadística d'Acopar FIFA Confederación|Total global}} || 3/11 || 4ª || 13 || 8 || 2 || 3 || 29 || 22 || 7 || 26 || 66.6% || {{Tc|Michael Ballack}}: 4 |} === Xuegos Olímpicos === {{AP|Alemaña nos Xuegos Olímpicos}} {| align=border border=1 cellpadding="1" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 85%; text-align: center;" width=85% |- align=center bgcolor=#000000 style="color:white;" !width="223"| Edición !width="105"| Resultancia !width="65"| Posición !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos xugaos"|PX !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos ganaos"|PG !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos empataos"|PE !width="33" style="cursor:help;" title="Partíos perdíos"|PP !width="33" style="cursor:help;" title="Goles a favor"|GF !width="33" style="cursor:help;" title="Goles en contra"|GC !width="33" style="cursor:help;" title="Diferencia de goles"|Dif. !width="33" style="cursor:help;" title="Puntos"|Pts. !width="45" style="cursor:help;" title="Rendimientu"|Rend. !width="170"| Goliador |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Grecia}} [[Xuegos Olímpicos d'Atenes 1896|Atenes 1896]] | colspan="12" |''Nun hubo competición de fútbol'' |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Francia}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de París 1900|París 1900]] | colspan="12" rowspan="2" |''En 1900 y 1904 los Xuegos Olímpicos apostar clubes'' |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Estaos Xuníos}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Saint Louis 1904|St. Louis 1904]] |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Reinu Uníu}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Londres 1908|Londres 1908]] | colspan="12"|''Nun se clasificó'' |- align=center ! {{Bandera|Suecia}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos d'Estocolmu 1912|Estocolmo 1912]] | [[Alemaña nos Xuegos Olímpicos d'Estocolmu 1912|Primer fase]] | 7ª || 3 || 1 || 0 || 2 || 18 || 8 || 10 || 2 || 33.3% || [[Gottfried Fuchs]]: 10 |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Bélxica}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos d'Amberes 1920|Amberes 1920]] | colspan="12" rowspan="2"|''Nun se clasificó'' |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Francia}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de París 1924|París 1924]] |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Países Baxos}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos d'Ámsterdam 1928|Ámsterdam 1928]] | [[Alemaña nos Xuegos Olímpicos d'Ámsterdam 1928|Cuartos de final]] | 7ª || 2 || 1 || 0 || 1 || 5 || 4 || 1 || 2 || 50% || [[Richard Hofmann]]: 4 |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Estaos Xuníos}} [[Xuegos Olímpicos de Los Angeles 1932|Los Angeles 1932]] | colspan="12"|''Nun hubo competición de fútbol'' |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! style="border: 3px solid red"|{{bandera|GER}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Berlín 1936|Berlín 1936]] | [[Alemaña nos Xuegos Olímpicos de Berlín 1936|Cuartos de final]] | 6ª || 2 || 1 || 0 || 1 || 9 || 2 || 7 || 2 || 50% || [[Wilhelm Simetsreiter|Simetsreiter]], [[Adolf Urban|Urban]]: 3 |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Reinu Uníu}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Londres 1948|Londres 1948]] |colspan="12"|''Nun participó''<ref group="n">Al igual que na [[Copa Mundial de Fútbol de 1950|Copa Mundial de 1950]] Alemaña foi vetada a participar por cuenta de los acontecimientos bélicos provocaos pol so réxime nazi. Mesma situación asocedió-y a Xapón pola invasión de China.</ref> |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Finlandia}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Ḥelsinki 1952|Ḥelsinki 1952]] | colspan="12" rowspan="10"|''De 1952 a 1988 los Xuegos Olímpicos apostar [[Seleición de fútbol amateur d'Alemaña|seleiciones amateur]]'' |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Australia}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Melbourne 1956|Melbourne 1956]] |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Italia}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Roma 1960|Roma 1960]] |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Xapón}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Tokiu 1964|Tokiu 1964]] |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Méxicu}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Méxicu 1968|Méxicu 1968]] |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! style="border: 3px solid red"|{{Bandera|Alemaña}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Múnich 1972|Múnich 1972]] |- align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Canadá}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Montreal 1976|Montreal 1976]] |-align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Xunión Soviética}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Moscú 1980|Moscú 1980]] |-align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Estaos Xuníos}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Los Angeles 1984|Los Angeles 1984]] |-align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{Bandera|Corea del Sur}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Seúl 1988|Seúl 1988]] |-align=center bgcolor=#f9f9f9 ! {{bandera|España}} [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Barcelona 1992|Barcelona 1992]] |colspan="12" | ''Dende 1992 la competición apostar [[Seleición de fútbol sub-23 d'Alemaña|Seleiciones sub-23]]'' |- align=center align=center bgcolor=#000000 style="color:white;" ! Total || 3/7 || - || 7 || 3 || 0 || 4 || 32 || 14 || 18 || 6 || 42.8% || {{Tc|Gottfried Fuchs}}: 10 |} == Clasificación FIFA == {| align=border border=1 cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align=center bgcolor=#000000 style="color:white;" !width=60 |'''Añu !width=90 |'''Xineru !width=90 |'''Febreru !width=90 |'''Marzu !width=90 |'''Abril !width=90 |'''Mayu !width=90 |'''Xunu !width=90 |'''Julio !width=90 |'''Agostu !width=90 |'''Setiembre !width=90 |'''Ochobre !width=90 |'''Payares !width=90 |'''Avientu |- |'''1993||colspan="7"|Nun esistía la clasificación FIFA||bgcolor="gold"|'''1ª (57)'''||5ª (55)||4ª (58)||bgcolor=#CD7F32|3ª (58)||bgcolor="gold"|'''1ª (59)''' |- |'''1994||–||bgcolor="gold"|'''1ª (58)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (58)'''||bgcolor="silver"|2ª (58)||bgcolor="silver"|2ª (58)||bgcolor="gold"|'''1ª (59)'''||4ª (61)||–||4ª (61)||4ª (60)||4ª (60)||5ª (61) |- |'''1995||–||5ª (60)||–||4ª (60)||5ª (59)||5ª (58)||4ª (58)||4ª (58)||4ª (61)||bgcolor=#CD7F32|3ª (60)||bgcolor=silver|2ª (61)||bgcolor=silver|2ª (61) |- |'''1996||bgcolor=silver|2ª (61)||bgcolor=#CD7F32|3ª (61)||–||bgcolor=silver|2ª (61)||bgcolor=silver|2ª (62)||–||bgcolor=silver|2ª (64)||bgcolor=silver|2ª (64)||bgcolor=silver|2ª (64)||bgcolor=silver|2ª (64)||bgcolor=silver|2ª (64))||bgcolor=silver|2ª (64) |- |'''1997||–||bgcolor=silver|2ª (64)||–||bgcolor=silver|2ª (63)||bgcolor=silver|2ª (64)||bgcolor=silver|2ª (63)||5ª (60)||4ª (60)||bgcolor=silver|2ª (63)||bgcolor=#CD7F32|3ª (63)||bgcolor=silver|2ª (64)||bgcolor=silver|2ª (65) |- |'''1998||–||bgcolor=silver|2ª (65)||bgcolor=silver|2ª (66)||bgcolor=silver|2ª (65)||bgcolor=silver|2ª (64)||–||bgcolor=#CD7F32|3ª (68)||bgcolor=#CD7F32|3ª (68)||bgcolor=#CD7F32|3ª (67)||bgcolor=#CD7F32|3ª (67)||bgcolor=#CD7F32|3ª (67)||bgcolor=#CD7F32|3ª (66) |- |'''1999||5ª (742)||5ª (738)||5ª (734)||bgcolor=#CD7F32|3ª (746)||bgcolor=#CD7F32|3ª (742)||5ª (733)||5ª (720)||5ª (718)||5ª (735)||5ª (734)||5ª (739)||5ª (739) |- |'''2000||5ª (739)||5ª (742)||5ª (735)||5ª (725)||6ª (717)||6ª (706)||9ª (711)||11ª (700)||9ª (712)||8ª (719)||8ª (715)||11ª (705) |- |'''2001||11ª (705)||11ª (703)||11ª (698)||8ª (714)||9ª (711)||8ª (720)||5ª (726)||5ª (725)||12ª (708)||14ª (695)||11ª (710)||12ª (707) |- |'''2002||12ª (707)||12ª (704)||10ª (710)||12ª (697)||11ª (695)||–||5ª (765)||5ª (764)||4ª (770)||4ª (763)||4ª (763)||4ª (761) |- |'''2003||4ª (765)||5ª (762)||5ª (758)||4ª (755)||4ª (757)||6ª (745)||8ª (736)||10ª (728)||9ª (736)||7ª (744)||9ª (736)||12ª (729) |- |'''2004||12ª (729)||12ª (727)||10ª (729)||7ª (735)||9ª (723)||8ª (726)||12ª (715)||13ª (712)||11ª (714)||13ª (706)||16ª (706)||19ª (705) |- |'''2005||16ª (710)||17ª (708)||18ª (702)||20ª (698)||19ª (697)||21ª (695)||11ª (723)||11ª (722)||15ª (718)||15ª (712)||16ª (710)||16ª (708) |- |'''2006||17ª (707)||19ª (706)||22ª (700)||19ª (699)||19ª (696)||–||9ª (1229)||9ª (1229)||8ª (1291)||6ª (1339)||6ª (1348)||6ª (1350) |- |'''2007||5ª (1363)||5ª (1359)||5ª (1390)||5ª (1393)||5ª (1390)||4ª (1467)||5ª (1311)||5ª (1337)||4ª (1330)||5ª (1245)||5ª (1296)||5ª (1298) |- |'''2008||5ª (1305)||5ª (1281)||5ª (1294)||5ª (1261)||5ª (1364)||5ª (1274)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1364)||bgcolor=silver|2ª (1343)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1329)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1336)||bgcolor=silver|2ª (1413)||bgcolor=silver|2ª (1381) |- |'''2009||bgcolor=silver|2ª (1389)||bgcolor=silver|2ª (1403)||bgcolor=silver|2ª (1366)||bgcolor=silver|2ª (1362)||bgcolor=silver|2ª (1362)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1378)||5ª (1207)||4ª (1195)||4ª (1186)||5ª (1161)||6ª (1170)||6ª (1173) |- |'''2010||6ª (1173)||5ª (1208)||6ª (1157)||6ª (1107)||6ª (1182)||–||4ª (1464)||4ª (1464)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1490)||4ª (1481)||4ª (1489)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1485) |- |'''2011||bgcolor=#CD7F32|3ª (1485)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1485)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1486)||4ª (1386)||4ª (1413)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1417)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1305)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1330)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1290)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1352)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1345)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1345) |- |'''2012||bgcolor=#CD7F32|3ª (1345)||bgcolor=silver|2ª (1369)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1332)||bgcolor=silver|2ª (1345)||bgcolor=silver|2ª (1345)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1288)||bgcolor=silver|2ª (1502)||bgcolor=silver|2ª (1474)||bgcolor=silver|2ª (1437)||bgcolor=silver|2ª (1459)||bgcolor=silver|2ª (1421)||bgcolor=silver|2ª (1437) |- |'''2013||bgcolor=silver|2ª (1437)||bgcolor=silver|2ª (1437)||bgcolor=silver|2ª (1473)||bgcolor=silver|2ª (1428)||bgcolor=silver|2ª (1428)||bgcolor=silver|2ª (1416)||bgcolor=silver|2ª (1273)||bgcolor=silver|2ª (1257)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1261)||bgcolor=silver|2ª (1311)||bgcolor=silver|2ª (1318)||bgcolor=silver|2ª (1318) |- |'''2014||bgcolor=silver|2ª (1318)||bgcolor=silver|2ª (1314)||bgcolor=silver|2ª (1336)||bgcolor=silver|2ª (1340)||bgcolor=silver|2ª (1340)||bgcolor=silver|2ª (1300) ||bgcolor="gold"|'''1ª (1724)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1736)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1765)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1669)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1725)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1725)''' |- |'''2015||bgcolor="gold"|'''1ª (1725)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1729)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1770)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1687)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1687)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1775)'''||bgcolor=silver|2ª (1411)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1226)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1248)||bgcolor=silver|2ª (1401)||bgcolor=silver|2ª (1388)|||4ª (1347) |- |'''2016||4ª (1347)||4ª (1347)||4ª (1355)||5ª (1309)||5ª (1309)||4ª (1310)||4ª (1319)||4ª (1319)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1347)||bgcolor=silver|2ª (1465)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1433)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1433) |- |'''2017||bgcolor=#CD7F32|3ª (1433)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1433)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1443)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1464)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1464)||bgcolor=#CD7F32|3ª (1511)||bgcolor="gold"|'''1ª (1609)'''||bgcolor=silver|'''2ª (1549)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1606)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1631)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1602)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1602)''' |- |'''2018||bgcolor="gold"|'''1ª (1602)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1602)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1609)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1533)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1544)'''||bgcolor="gold"|'''1ª (1558)'''||| |- align=center bgcolor=#000000 style="color:white;" !colspan="13"|Posición promedio: 5ª posición |} <small>'''Fonte:''' [http://es.fifa.com/associations/association=ger/ranking/gender=m/index.html Ficha d'Alemaña en FIFA]; [http://es.fifa.com/worldfootball/ranking/index.html Estadístiques FIFA]</small> == Categoríes inferiores == Les categoríes inferiores de la seleición de fútbol d'Alemaña, son el conxuntu de seleiciones de la Federación Alemana de Fútbol integraes nel so conxuntu por xugadores d'ente 16 a 23 años, que representen a Alemaña nos distintos torneos internacionales arrexuntaos en distintos [[Categoríes deportives por edá|categoríes d'edá]] y que constitúin los escalafones previos a la seleición absoluta. Les distintes categoríes establecer pol añu de nacencia de los xugadores y de normal inclúin a futbolistes nacíos en dos años consecutivos. Tradicionalmente la denominación de la seleición referir a la edá máxima de los xugadores habiendo asina competiciones oficiales dende los sub-15 hasta los sub-23. Hai de solliñar tamién a la estinguida [[Seleición de fútbol d'Alemaña Federal|Seleición de fútbol amateur d'Alemaña]], un combináu de calter non profesional que foi la encargada de defender a entós la esistente Alemaña Federal nos Xuegos Olímpicos nel periodu entendíu ente la edición de los XX.OO. de 1952 de Ḥelsinki, y los XX.OO. de 1988 de Seúl nel intentu del [[Comité Olímpicu Internacional|COI]] por establecer una igualdá ente tolos equipos, que se vio siguida na edición siguiente de los XX.OO. de 1992 en Barcelona, onde dende entós los encargaos de representar al so país seríen los futbolistes de la categoría inferior sub-23. === Seleición sub-23 === {{AP|Seleición de fútbol sub-23 d'Alemaña}} La seleición sub-23 ye, dende los [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Barcelona 1992|Xuegos Olímpicos de Barcelona 1992]], la encargada de defender a Alemaña na competición de fútbol, motivu pol que recibe'l calificativu d'olímpica. Los xugadores participantes nos mesmos tienen de tener menos de 23 años d'edá sacante trés per escuadra que pueden ser mayores.<ref>{{Cita web |url= http://www.fifa.com/mm/document/fifafacts/mcoly/ip-208_01y_oly-men_22692.pdf |títulu= Tornéu olímpicu de fútbol en FIFA.com |idioma=en}}</ref> El tornéu olímpicu ye consideráu según una Copa Mundial sub-23. Nesti certame la [[Seleición de fútbol sub-23 d'Alemaña|Seleición Olímpica Alemana]] tuvo la so única participación nos [[Tornéu masculín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Rio de Janeiro 2016|Xuegos de Rio de Janeiro 2016]] onde progresivamente llogró la [[medaya de plata]]. Ésta ye apostada pola seleición sub-21, encargada de llograr la plaza nel [[Eurocopa Sub-21|Campeonatu d'Europa sub-21]]. === Seleición sub-21 === {{AP|Seleición de fútbol sub-21 d'Alemaña}} La seleición sub-21, ye la encargada de representar a Alemaña na [[Eurocopa Sub-21|Eurocopa sub-21]]. Nella, la seleición salió vencedora en dos causes, en [[Eurocopa Sub-21 de 2009|2009]],<ref>{{Cita web |url= http://es.uefa.com/under21/history/season=2009/index.html |títulu= Alemaña, campeona Europea de la sub-21 de 2009 |autor= UEFA.com |fechaaccesu=29 de xunetu de 2012}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://es.uefa.com/memberassociations/association=ita/honours/index.html |títulu=Palmarés Campeonatu Européu Sub-21/23 |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=14 de xunetu de 2015}}</ref> y en [[Eurocopa Sub-21 de 2017|2017]].<ref>{{Cita web |url=http://es.uefa.com//under21/season=2017/matches/round=2000648/match=2022542/postmatch/report/index.html#espana+pudo+alemania |títulu=España nun pudo con Alemaña |autor=UEFA.com |fecha=30 de xunu de 2017 |fechaaccesu=2 de xunetu de 2017}}</ref> Como asocede col restu de categoríes inferiores, y a diferencia de les seleiciones absolutes, al participar n'eventos con una duración biañal, el personal téunico y los xugadores coinciden cola seleición precedente, camudando namái la so denominación. Ye por eso que seleiciones como la sub-18 o sub-16, queden davezu a la solombra de los sos mayores sub-19 o sub-17, al nun haber grandes torneos oficiales [[FIFA]] o [[UEFA]] representaos por diches seleiciones. === Seleición sub-20 === {{AP|Seleición de fútbol sub-20 d'Alemaña}} La categoría sub-20 ye la categoría xuvenil encargada de defender a Alemaña nel [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20|Campeonatu Mundial sub-20]] dende la so creación nos [[años 1970]]. Nesi tornéu la categoría salió vencedora na [[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 1981|edición de 1981]] en venciendo por 4-0 a la [[Seleición de fútbol sub-20 de Qatar|seleición qatarina]], y subcampeona nuna ocasión en perdiendo na final de [[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 1987|1987]] por 5:4 nos penaltis tres el 0-0 contra la [[Seleición de fútbol sub-20 de Yugoslavia|seleición yugoslava]].<ref>{{Cita web |url=http://www.fifa.com/tournaments/archive/o20worldcup/australia1981/awards/index.html |títulu=FIFA World Youth Championship Australia 1981&nbsp;– Award |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=5 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://es.fifa.com/o20worldcup/news/y=2007/m=3/news=australia-1981-alemania-tuvo-piedá-501742.html |títulu=Campeonatu Mundial Xuvenil de la FIFA Australia 1981 - Australia 1981: Alemaña nun tuvo piedá |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=5 de xunetu de 2016}}</ref> En dambes ocasiones, los gallardones fueron llograos como Alemaña Federal. Dende la unificación, la meyor participación d'Alemaña son unos cuartos de final nes ediciones de [[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 2005|2005]] nos [[Países Baxos]] y en [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2009|2009]] n'[[Exiptu]]. === Seleición sub-19 === {{AP|Seleición de fútbol sub-19 d'Alemaña}} La categoría sub-19 sustituyó oficialmente a la categoría sub-18 pa una concordanza coles categoríes [[UEFA]]. Ye, dende la so creación nel añu [[1953]] como sub-18, y sub-19 dende [[2002]], una de les categoríes inferiores más importantes d'Alemaña por cuenta de los sos llogros y historia, magar que la mayoría fueron conquistaos pola Alemaña Democrática.<ref>{{Cita web |autor=Julian Dontchev |url=http://www.rsssf.com/tablese/europe-o18.html |títulu=The European U-18/U-19 championship and its predecessors |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=14 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://es.uefa.com/under19/history/index.html |títulu=Palmarés UEFA Campeonatu Européu sub-19/18 |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fechaaccesu=14 de xunetu de 2015}}</ref> Los xuveniles conquistaron el [[Campeonatu d'Europa Sub-19 de la UEFA|Campeonatu d'Europa sub-19 de la UEFA]] en 3 ocasiones, una como Alemaña Federal, y dos como Alemaña unificada (al nun computar los 3 campeonatos consiguíos polos alemanes orientales).<ref>{{Cita web |url=http://www.uefa.com/under19/history/season=2008/goldenplayer/index.html |títulu=2008: Lars & Sven Bender |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=1 de xineru de 2009 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.uefa.com/under19/history/season=2014/goldenplayer/index.html |títulu=2014: Davie Selke |editorial=Páxina oficial de la UEFA |fecha=1 de setiembre de 2014 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}}</ref> === Seleición sub-17 === {{AP|Seleición de fútbol sub-17 d'Alemaña}} Al igual que la categoría sub-19, pa oldear les categoríes [[UEFA]], provién de la categoría sub-16 que s'estremó nesta y la benjamina seleición sub-15. Por tal motivu nel so historial como seleición inclúyense torneos consideraos equivalentes pero realizaos so la denominación sub-16 dende [[1982]] hasta [[2001]]. Encargada de defender a Alemaña nel [[Copa Mundial de Fútbol Sub-17|Campeonatu Mundial sub-17]] de la [[UEFA]], competición que se-y aguanta y de la que salió subcampeona en [[Copa Mundial de Fútbol Sub-16 de 1985|1985]] como Alemaña Federal, na so primer edición pa seleiciones sub-16, que camudaría a sub-17 dende la edición de [[Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 1991|1991]]. Dende entós y como Alemaña unificada, el so meyor resultáu ye un tercer puestu na edición de [[Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 2007|2007]] de [[Corea del Sur]]. Na [[Campeonatu d'Europa Sub-17 de la UEFA|Eurocopa sub-17]], competición que venció en 3 ocasiones y foi subcampeona n'otres 4 oportunidaes siendo asina la tercera meyor seleición europea nel palmarés por detrás de {{sel|especial=sub17|España}} y {{sel|especial=sub17|Portugal}};<ref>{{Cita web |url=http://www.rsssf.com/tablese/eyc16hist.html |títulu=European O-16/U-17 Championship |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=18 d'agostu de 2012 |idioma=inglés}}</ref><ref group="n">Nes ediciones de 1984, 1992 y [[Campeonatu Européu Sub-17 de la UEFA 2009|2009]]. Los dos últimes ganaes como Alemaña unificada, y la primera como Alemaña Federal. Sacante la de 1992 en [[Xipre]], les otres dos fueron ganaes siendo'l organizadores del eventu.</ref> Mientres, en de la [[Meridian Cup]] tuvo participación al tener presentes a trés futbolistes nel escoyíu d'[[Europa]] na edición de 2007, añu nel que camuda'l formatu y pasa a ser una competición ente un escoyíu de la [[UEFA]] y otru de la [[Confederación Africana de Fútbol|CAF]]. Europa saldría vencedora de la competición. === Seleición sub-15 === {{AP|Seleición de fútbol sub-15 d'Alemaña}} La seleición sub-15 d'Alemaña ye la categoría infantil de la seleición alemana. == Otres modalidaes == La seleición alemana de fútbol cunta amás de les categoríes inferiores con otres modalidaes como son el [[fútbol femenín]] o'l [[fútbol playa]]. La seición femenina ye la más llonxeva de los dos, cuando naz a finales de los años 1950 na clandestinidá, y oficialmente nos años 1980. La de fútbol playa, la más actual, foi creada nos primeros años de la década de 1990. === Seleición femenina === [[Ficheru:Football pictogram.svg|thumb|right|100px|''Fútbol femenino'']] {{AP|Seleición femenina de fútbol d'Alemaña}} La categoría femenina oficializar a principios de los años 1980, y apuesta el so primera partíu frente a la [[Seleición femenina de fútbol d'Escocia|seleición escocesa]] ante la que salió vencedora por 5-1 el 10 de payares de 1982. Na clandestinidá, por cuenta de la situación de censura que vivía'l fútbol femenino nel país, naz la seleición femenina en 1956, anque nun tuvo reconocida nin pola [[FIFA]] nin pola [[DFB]] yá que nun se contemplaba la disputa de fútbol per parte de muyeres. La seleición alemana femenina ta considerada como una de les meyores seleiciones del mundu. Los sos mayores llogros hasta l'actualidá son dos [[Copa Mundial Femenina de Fútbol|Campeonatu Mundiales]] conquistaos nes ediciones d'[[Copa Mundial Femenina de Fútbol de 2003|Estaos Xuníos 2003]]<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial del Fútbol Femenino de la FIFA EE UU 2003 - Alemaña cinxe'l so primer corona |url=http://es.fifa.com/womensworldcup/news/y=2007/m=3/news=copa-mundial-futbol-femenín-fifa-2003-502010.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=5 de xunetu de 2016}}</ref> y [[Copa Mundial Femenina de Fútbol de 2007|China 2007]],<ref>{{Cita web |títulu=Copa Mundial Femenina de la FIFA China 2007 - Alemaña dexa la so marca na historia |url=http://es.fifa.com/womensworldcup/news/y=2007/m=10/news=alemania-dexa-marca-historia-610031.html |editorial=Páxina oficial de la FIFA |fechaaccesu=5 de xunetu de 2016}}</ref> siendo la única seleición que foi hasta'l momentu capaz de revalidar el títulu. Ye la máxima dominadora n'Europa, onde'l so mayor llogru foi la consecución de la [[Eurocopa Femenina|Eurocopa]] na que consiguió algamar el títulu del tornéu nes ediciones de 1989, 1991, 1995, 1997, 2001, [[Eurocopa Femenina 2005|2005]], [[Eurocopa Femenina 2009|2009]], [[Eurocopa Femenina 2013|2013]], pa un total de 8 campeonatos, escapándose-y el títulu nes sos participaciones namái na edición de 1993 que foi parar a manes de la [[Seleición femenina de fútbol de Noruega|seleición noruega]]. La disciplina ye [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos#Torneos femeninos|olímpica]] dende los [[Xuegos Olímpicos d'Atlanta 1996|Xuegos d'Atlanta 1996]]. Alemaña participó nel certame en 5 ocasiones, en [[Tornéu femenín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Rio de Janeiro 2016|Rio de Janeiro 2016]] llogró la so única medaya d'oru; y en 3 vegaes consiguió la medaya de bronce, nes ediciones de [[Tornéu femenín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Sydney 2000|2000]], [[Tornéu femenín de fútbol nos Xuegos Olímpicos d'Atenes 2004|2004]], [[Tornéu femenín de fútbol nos Xuegos Olímpicos de Pequín 2008|2008]]. Al igual que la so homónima masculina, el combináu femenín cunta tamién con categoríes inferiores, estremaes na so categoría sub-20, sub-19 y sub-17, onde destaquen particularmente les dos primeres en saliendo campeones del Mundu en 2004 y 2010, y la sub-19 por ser campeones d'Europa en 6 ocasiones, siendo les máximes dominadores. === Seleición de fútbol playa === [[Ficheru:Beach soccer pictogram.svg|thumb|right|100px|''Fútbol playa'']] {{AP|Seleición de fútbol playa d'Alemaña}} La seleición alemana naz nos años 1990, y magar la so curtia vida, consiguió colase nel palmarés européu del fútbol sablera, territoriu apoderáu históricamente por [[Seleición de fútbol playa d'España|españoles]] y [[Seleición de fútbol playa de Portugal|portugueses]] y onde les seleiciones del este empiecen a amosar un gran poderíu. Alemaña entá s'atopa llueñe de poder ser una seleición a tener en cuenta a la de resolver los grandes títulos. Vencedora nuna ocasión de la [[Euru Beach Soccer League|Eurolliga]] en 1998 ye hasta'l momentu'l so mayor llogru na modalidá. Consiguió participar na [[Copa Mundial de Fútbol Playa de FIFA|Copa Mundial]] en cuatro causes, ensin superar la fase de grupos en nenguna de les sos participaciones. == Palmarés completu == {{AP|Palmarés de la Seleición de fútbol d'Alemaña y les sos categoríes inferiores|l1=Palmarés de la Seleición de fútbol d'Alemaña}} {{VT|Títulos oficiales de seleiciones de fútbol|l1=Títulos oficiales de seleiciones de fútbol}} === Seleición absoluta === {{imaxe múltiple |direición = vertical |orientación = derecha |anchu = 250 |títulu = <span style="color:#F8F8FF">FIFA</span> |semeya1 = FIFA Logo (2010).svg |testu1 = <span style="color:#F8F8FF">FIFA</span> |alineación_texto1 = right |semeya2 = Philipp_Lahm_lifts_the_2014_FIFA_World_Cup.jpg | testu2 = ''Alemaña ye posesora de 4 [[Copa Mundial de Fútbol|Campeonatu del Mundu]]. Una d'elles, la estinguida [[Copa Jules Rimet]]''. |alineación_texto2 = right }} La seleición alemana cuenta con unu de los meyores palmarés a nivel mundial con ocho títulos oficiales absolutos, convirtiéndola na [[Títulos oficiales de seleiciones absolutes de la UEFA primera n'Europa]] y [[Títulos oficiales de seleiciones absolutes de fútbol quinto a nivel global]]. Alemaña llogró vencer nos trés principales campeonatos de seleiciones nacionales, a [[Copa Mundial de Fútbol|nivel mundial]], [[Copa FIFA Confederación|internacional]] y [[Europa|européu]].<ref group="n">Xuntu con {{self|Arxentina}}, {{self|Brasil}} y {{self|Francia}}.</ref> Alemaña ye una de los ocho seleiciones campeones del mundu xunto a {{self|Arxentina}}, {{self|Brasil}}, {{Self|España}}, {{Self|Francia}}, {{self|Inglaterra}}, {{self|Italia}} y {{Self|Uruguái}}. Proclamóse campeona del mundu en cuatro causes, la primera en Suiza 1954 venciendo a Hungría y la cual significó'l so primer títulu oficial, en 1974 como anfitriona imponiéndose a los {{self|Países Baxos}}, n'Italia 1990 y en Brasil 2014 ganando a Arxentina en dambes finales. Ye una de los diez seleiciones europees que llogró'l so respeutivu tornéu continental. Apodera con tres títulos xunto a la seleición española, el palmarés históricu de la [[Eurocopa]]. Consiguió la so primer Eurocopa en Bélxica 1972 venciendo a la {{self|Xunión Soviética}}, la so segunda llograr n'Italia 1980 venciendo a {{self|Bélxica}}, y el tercer campeonatu conquistar n'Inglaterra 1996 ganando a la {{self|República Checa}}. En dos causes llogró consiguir el «[[Doblete (deporte)#Doblete de seleiciones|doblete]]» de seleiciones, el primeru ente 1972 y 1974 como campeón européu y mundial, y el segundu ente 2014 y 2017 como campeón mundial y campeón confederativo. {| cellspacing="0" style="background: #F0F8FF; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" width=100% |- !width=20%|Competición !width=20%|[[Ficheru:Gold medal icon.svg|link=|Campeón]] !width=20%|[[Ficheru:Silver medal icon.svg|link=|Subcampeón]] !width=20%|[[Ficheru:Bronze medal icon.svg|link=|Tercer puestu]] |- !align=left|[[Copa Mundial de Fútbol]] |align=center|4 ([[Copa Mundial de Fútbol de 1954|1954]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1974|1974]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1990|1990]] y [[Copa Mundial de Fútbol de 2014|2014]]) |align=center|4 ([[Copa Mundial de Fútbol de 1966|1966]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1982|1982]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1986|1986]] y [[Copa Mundial de Fútbol de 2002|2002]]) |align=center|4 ([[Copa Mundial de Fútbol de 1934|1934]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1970|1970]], [[Copa Mundial de Fútbol de 2006|2006]] y [[Copa Mundial de Fútbol de 2010|2010]]) |- !align=left|[[Eurocopa]] |align=center|3 ([[Eurocopa 1972|1972]], [[Eurocopa 1980|1980]] y [[Eurocopa 1996|1996]]) |align=center|3 ([[Eurocopa 1976|1976]], [[Eurocopa 1992|1992]] y [[Eurocopa 2008|2008]]) |align=center|3 ([[Eurocopa 1988|1988]], [[Eurocopa 2012|2012]] y [[Eurocopa 2016|2016]]) |- !align=left|[[Copa FIFA Confederación|Copa Confederaciones]] |align=center|1 ([[Copa FIFA Confederación 2017|2017]]) |align=center| – |align=center|1 ([[Copa FIFA Confederación 2005|2005]]) |} === Categoríes inferiores === {{AP|Palmarés de la Seleición de fútbol d'Alemaña y les sos categoríes inferiores|l1=Palmarés de les categoríes inferiores de la seleición de fútbol d'Alemaña}} Les categoríes inferiores de la seleición alemana, tán consideraes pola [[UEFA]], una de los meyores y más esitoses d'[[Europa]] al ser gallardoniaes col [[Premiu UEFA Maurice Burlaz]] en trés causes. Destaquen nes sos categoríes inferiores una [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20]] en [[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 1981|1981]]<ref>{{Cita web |autor=Pablo Ciullini, Erik Garin, François Mazet |títulu=World Youth Cup (U-20) 1981 (Australia) |url=http://www.rsssf.com/tablesw/wyc81.html |editor=The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |fechaaccesu=12 de xunetu de 2016}}</ref> y un segundu puestu na [[Copa Mundial de Fútbol Sub-17]] en [[Copa Mundial de Fútbol Sub-16 de 1985|1985]], los sos máximos llogros nos [[Xuegos Olímpicos]] fueron los dos [[medayes de bronce]] ganaes nos [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Tokiu 1964|Xuegos Olímpicos de Tokiu 1964]] y [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos|Xuegos Olímpicos de Seúl en 1988]] y la única [[medaya d'oru]] llograda hasta la fecha como [[Alemaña Democrática]] nos [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos|Xuegos Olímpicos de Montreal 1976]]. == Distinciones == {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse; text-align:center;" width=50% |-bgcolor=dddddd !width="350"|Distinción !width="95"|Añu |- |[[Premiu World Soccer al meyor equipu del mundu Meyor equipu del mundu pola revista «World Soccer»]] |[[1990]], [[2014]] |- |[[France Football|Seleición nacional del añu pola revista «France Football»]] |[[1968]], [[1972]], [[1976]], [[1977]], [[1980]], [[1981]], [[1990]], [[1993]], [[1996]], [[2002]], [[2011]] y [[2013]] |-bgcolor=dddddd !Premiu !Añu |- |- |[[Ficheru:FIFA Flag.svg|30px]] [[Clasificación mundial de la FIFA#Premiu al Meyor equipu del añu Meyor Equipu del Añu FIFA]] |[[1993]], [[2014]], [[2017]] |- |[[Ficheru:FIFA Flag.svg|30px]] [[Premios de la Copa Mundial de Fútbol#Premiu al xuegu llimpiu|Premiu FIFA Fair Play Copa Mundial de Fútbol]] |[[Copa Mundial de Fútbol de 1974|1974]]<ref>{{Cita web |url=http://www.fifa.com/mm/document/fifafacts/raawards/ip-401_07a_trophies_31450.pdf |títulu=FIFA Award Trophies |editorial=Páxina oficial de la FIFA |formatu=PDF |fechaaccesu=5 de xunetu de 2016 |idioma=inglés}}</ref> |- |[[Ficheru:Flag of the United Nations.svg|25px]] [[Premios Laureus|Laureus del Deporte]]<br />«[[:en:Laureus World Sports Award for Team of the Year|Meyor Equipu Internacional del Añu]]» |[[Premiu Laureus#2015|2015]] |- |[[Ficheru:FIFA Flag.svg|30px]] [[Premios de la Copa Mundial de Fútbol#Premiu al equipu más entreteníu|Premiu al equipu más entreteníu Copa Mundial de la FIFA]] |[[Copa Mundial de Fútbol de 2010|2010]] |- |[[Premiu UEFA Maurice Burlaz|Trofeo UEFA Maurice Burlaz]] <ref group="n">Gallardón de la UEFA a les categoríes inferiores.</ref><ref>{{Cita web |url=http://es.uefa.com/under19/news/newsid=2313320.html |títulu=Alemaña llogra'l Troféu Maurice Burlaz |fechaaccesu=21 d'agostu de 2012 |editorial=Páxina oficial de la UEFA}}</ref> |[[1992]], [[2009]], [[2015]] |- |[[Ficheru:FIFA Flag.svg|30px]] [[Copa FIFA Confederación#Premiu al xuegu llimpiu|Premiu FIFA Fair Play Copa Confederaciones]] |[[Copa FIFA Confederación 2017|2017]] |} == Ver tamién == * [[Federación Alemana de Fútbol]] * [[Seleición femenina de fútbol d'Alemaña]] * [[Seleición de fútbol playa d'Alemaña]] * [[Seleición de fútbol d'Alemaña Democrática]] * [[Seleición de fútbol d'Alemaña Federal]] == Bibliografía == * {{cita llibru |títulu=The Ball Is Round: A Global History of Soccer |apellíu=Goldblatt |nome=David |idioma=inglés |editorial=Penguin |añu=2008 |isbn=1594482969 |url=https://books.google.com/books?id=i1158WHUTvwC}} * {{cita llibru |títulu=Tou sobre toos escoyer |apellíu=Martialay |nome=Félix |isbn=84-935390-2-3}} * {{cita llibru |títulu=Guía Marca de la Lliga 09 |apellíu=VV.AA |editorial=Unidá Editorial |añu=2008|issn=1575-4707}} * {{cita llibru |títulu=Los 501 récores de los Mundiales de Fútbol |edición=I |apellíu=Henao |nome=Luis Arturo|fechaaccesu=1 de xunetu de 2010 |añu=marzu de 2010 |isbn=978-958-44-6505-4 |capítulu=Cap. Los árbitros |páxina=73}} * {{cita llibru|apellíos=Reiter |nome=Florian |títulu=Der Kick mit dem Ball: Die Geschichte des Fußballs |añu=2005 |editorial=Vergangenheits |idioma=alemán |isbn=978-3-940621-06-1}} * {{cita llibru |títulu=Chronik des deutschen Fussballs |añu=2005 |editorial=Chronik |editor=Bertelsmann Lexikon |isbn=978-3577164092 |páxina=400 |idioma=alemán}} == Notes == {{llistaref|grupu=n}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == ;Oficiales * [http://www.dfb.de/die-mannschaft/start/ Sitiu web oficial] (n'alemán) * [http://www.dfb.de/ Sitio web DFB] (n'alemán) * {{Facebook|DFBTeam|Seleición d'Alemaña}} * {{Twitter|DFB_Team_YE|Seleición d'Alemaña}} * Perfil oficial de [http://es.uefa.com/memberassociations/association=GER/index.html Alemaña] en [[UEFA.com]] * Perfil oficial de [http://es.fifa.com/associations/association=ger/index.html Alemaña] en [[FIFA.com]] {{commonscat|Germany national football team}} {{Wikinoticies|Category:Seleición de fútbol d'Alemaña}} {{Socesión | títulu = [[Copa Mundial de Fútbol|Campeona del Mundial]] | periodu = [[Copa Mundial de Fútbol de 1954|Suiza 1954]]<br>[[Copa Mundial de Fútbol de 1974|Alemaña Federal 1974]]<br>[[Copa Mundial de Fútbol de 1990|Italia 1990]]<br>[[Copa Mundial de Fútbol de 2014|Brasil 2014]] | predecesor = {{selb|URU}}<br>{{selb|BRA}}<br>{{selb|ARG}}<br>{{selb|ESP}} | socesor = {{selb|BRA}}<br>{{selb|ARG}}<br>{{selb|BRA}}<br>{{bandera}} Por definir | títulu2 = [[Eurocopa|Campeón de la Eurocopa]] | periodu2 = [[Eurocopa 1972|Bélxica 1972]]<br>[[Eurocopa 1980|Italia 1980]]<br>[[Eurocopa 1996|Inglaterra 1996]] | predecesor2 = {{selb|ITA}}<br>{{selb|TCH}}<br>{{selb|DAN}} | socesor2 = {{selb|TCH}}<br>{{selb|FRA}}<br>{{selb|FRA}} | títulu3 = [[Copa FIFA Confederación|Campeón de la Confederaciones]] | periodu3 = [[Copa FIFA Confederación 2017|Rusia 2017]] | predecesor3 = {{selb|BRA}} | socesor3 = {{bandera}} Por definir | títulu4 = [[Clasificación mundial de la FIFA|Líder de la Clasificación FIFA]] | periodu4 = Ago. — Sep. de 1993<br>Dic. de 1993 — Mar. de 1994<br>Jun. — Jul. de 1994<br>Jul. de 2014 — Jun. de 2015<br>Jul. de 2017<br>Dic. de 2017 | predecesor4 = Nun esistía<br>{{selb|ITA}}<br>{{selb|BRA}}<br>{{selb|ESP}}<br>{{selb|BRA}}<br>{{selb|BRA}} | socesor4 = {{selb|BRA}}<br>{{selb|BRA}}<br>{{selb|BRA}}<br>{{selb|BEL}}<br>{{selb|BRA}}<br>{{bandera}} Por definir | títulu5 = [[Premiu Laureus|Premiu Laureus al Meyor Equipu Internacional]] | periodu5 = 2015 | predecesor5 = {{bandera|GER}} [[FC Bayern München|F. C. Bayern Múnich]] | socesor5 = {{bandera|NZL}} [[Seleición de rugbi de Nueva Zelanda|Nueva Zelanda (rugby)]] }} {{Tradubot|Seleición de fútbol de Alemania}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Seleición de fútbol d'Alemaña| ]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] 7ethvpa4muqh7jaft7yp4n5rjj22lis Escomiu 0 137217 3707679 3613363 2022-08-17T06:00:30Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esiba => qu'exhiba wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20130226}} [[Ficheru:Corrosion.jpg|thumb|350px|Oxidación del metal.]] [[Ficheru:GHS-pictogram-acid.svg|thumb|Símbolu de sustancia corroyente]] [[Ficheru:Corrosion symbols.jpg|thumb|Antiguos símbolos de sustances corroyentes]] La '''escomiu''' defínese como'l deterioru d'un material por cuenta de un [[Electroquímica|ataque electroquímicu]] pola so redolada. De manera más xeneral, puede entendese como l'enclín xeneral que tienen los materiales a buscar la so forma de mayor estabilidá o de menor [[enerxía interna]]. Siempres que l'escomiu tea aniciada por una reaición electroquímica ([[oxidación]]), la velocidá a la que tien llugar va depender en dalguna midida de la temperatura, del salín del fluyíu en contautu col metal y de les propiedaes de los metales en cuestión. Otros materiales non metálicos tamién sufren escomiu por aciu otros mecanismos. El procesu d'escomiu ye natural y bonal. L'escomiu ye una reaición química ([[aferruño-amenorgamientu]]) na qu'intervienen tres factores: la pieza manufacturada, l'ambiente y l'agua, o per mediu d'una reaición electroquímica. Los factores más conocíos son les alteraciones químiques de los metales pola mor del aire, como la [[ferruñu]] del [[fierro]] y el [[aceru]] o la formación de pátina verde nel [[cobre]] y les sos aleaciones ([[bronce]], [[latón]]). Sicasí, l'escomiu ye un fenómenu muncho más ampliu qu'afecta a tolos [[material]]es ([[metal]]es, [[cerámica (industria)|cerámiques]], [[polímeru|polímeros]], etc.) y tolos ambientes ([[mediu aguacientu|medios aguacientos]], [[atmósfera]], alta temperatura, etc.) Ye un problema industrial importante, pos puede causar accidentes (rotura d'una pieza) y, amás, representa un costo importante, yá que se calcula que cada pocos segundos eslleir cinco tonelaes d'aceru nel mundu, procedentes d'unos cuantos [[nanómetru|nanómetros]] o [[picómetru|picómetros]], invisibles en cada pieza pero que, multiplicaos pola cantidá d'aceru qu'esiste nel mundu, constitúin una cantidá importante. L'escomiu ye un campu de les [[inxeniería de los materiales|ciencies de materiales]] qu'invoca al empar nociones de química y de física (físicoquímica). == Definiciones básiques == Lo que provoca l'escomiu ye un fluxu masivo xeneráu poles diferencies químiques ente les pieces implicaes. (l'escomiu ye un fenómenu electroquímicu) Una corriente d'[[electrones]] establezse cuando esiste una [[diferencia de potencial]]es ente un puntu y otru. Cuando dende una especie química véncense y migren electrones escontra otra especie, dizse que la especie que los emite pórtase como un [[ánodu]] y verifícase la [[oxidación]], y aquella que los recibe pórtase como un [[cátodu]] y nella verifícase l'amenorgamientu. Por que esto asoceda ente les especies, tien d'esistir un diferencial electroquímicu. Si dixebramos una especie y la so semireaición, va denomináse-y ''semipar electroquímicu''; si xuntamos dambos semipares, va formase un ''par electroquímicu''. Cada semipar ta acomuñáu a un [[potencial d'amenorgamientu]] (d'antiguo remanábase'l conceutu de ''potencial d'oxidación''). Aquel metal o especie química qu'exhiba un potencial d'amenorgamientu más positivu va proceder como una [[Amenorgamientu-oxidación|amenorgamientu]] y, viceversa, aquél qu'exhiba un potencial d'amenorgamientu más negativu va proceder como una [[oxidación]]. Esti par de metales constitúi la llamada ''[[pila galvánica]]'', onde la especie que s'aferruña ([[ánodu]]) dexa'l so electrones y l'especie que s'amenorga ([[cátodu]]) acepta electrones. Al formase la pila galvánica, el cátodu polarízase negativamente, mientres l'ánodu polarízase positivamente. Nun mediu aguacientu, la oxidación del mediu verificar por aciu un electrodu especial, llamáu ''[[electrodu ORP]]'', que mide en milivoltios la [[conductancia]] del mediu. L'escomiu metálicu química ye por ataque direutu del mediu agresivu al metal, aferruñándolo, y l'intercambiu d'electrones producir ensin necesidá de la formación del par galvánicu. [[Ficheru:Fe corrosion.PNG|thumb|350px|Esquema d'oxidación del [[fierro]], exemplu d'escomiu del tipu polarizada.]] La manera d'escomiu de los metales ye un fenómenu natural qu'asocede por cuenta de la inestabilidá termodinámica de la mayoría de los metales. N'efeutu, salvu rares esceiciones (l'[[oru]], el [[fierro]] d'orixe [[meteoritu|meteorítico]]), los metales tán presentes na Tierra en forma d'[[óxidu|óxidos]], nos minerales (como la [[bauxita]] si ye [[aluminiu]] o la [[hematita]] si ye fierro). Dende la prehistoria, tola metalurxa consistió n'amenorgar los óxidos en baxos fornos, depués n'altos fornos, pa fabricar el metal. L'escomiu, ello ye que ye'l regresu del metal al so estáu natural, l'óxidu. De cutiu fálase del [[aceru inoxidable]]: * Esti tipu d'aceru contién elementos d'aleación ([[cromu]]) en 11&nbsp;% a lo menos lo cual déxa-y ser inoxidable al tar espuestu al osíxenu, amás de ser un estabilizador de la ferrita. * El cromu fai que se contraer la rexón de la austenita y nel so llugar la rexón de la ferrita mengua'l so tamañu. Esisten múltiples variedaes d'aceros llamaos "inoxidables", que lleven nomes como "304", "304L", "316N", etc., correspondientes a distintes composiciones y tratamientos. Cada aceru correspuende a ciertos tipos d'ambiente; Aceru inoxidable ferrítico, martensítico, austeníticos, endurecíos por precipitación (PH) y dúplex. == Tipos d'escomiu == [[Ficheru:Anchor's Away.jpg|thumb|350px|Escomiu nun [[ancla]].]] Esisten munchos mecanismos polos cualos verifícase l'escomiu, que tal como s'esplicó enantes ye fundamentalmente un procesu electroquímicu. === Escomiu químicu === Nel escomiu químicu un material que s'esllee en líquidu corroyente siguirá eslleiéndose hasta que se peracaba totalmente o s'encha'l líquidu. Les aleaciones base cobre (Cu) desenvuelven un barniz verde por causa de la formación de carbonatu ya hidróxidos de cobre, esta ye la razón pola cual la [[Estatua de la Llibertá]] ver con esi color verdezco. ==== Ataque por metal líquidu ==== Los metales líquidos ataquen a los sólidos nos sos puntos más críticos d'enerxía como les llendes de granos lo cual a la llarga va xenerar dellos resquiebros. ==== Lixiviación selectiva ==== Consiste en dixebrar sólidos d'una aleación. L'escomiu grafítica del fierro fundíu gris asocede cuando'l fierro esléese selectivamente n'agua o la tierra y esprende cascarielles de grafitu y un productu del escomiu, lo cual causa fugues o falles na tubería. ==== Disolución y oxidación de los materiales cerámicos ==== Pueden ser eslleíos los materiales cerámicos refractarios que s'utilicen pa contener el metal fundíu mientres la fusión y el refináu poles escories provocaes sobre la superficie del metal. ==== Ataque químicu a los polímeros ==== Los plásticos son consideraos resistentes al escomiu, por casu el [[teflón]] y el [[vitón]] son dalgunos de los materiales más resistentes, estos aguanten munchos ácidos, bases y líquidos orgánicos pero esisten dellos solventes agresivos a los [[termoplásticu|termoplásticos]], ye dicir les molécules del solvente más pequeñes dixebren les cadenes de los plásticos provocando hinchadura que causa resquiebros. === Tipos d'escomiu electroquímiques === ==== Celdes de composición ==== Preséntense cuando dos metales o aleaciones, tal ye'l casu de cobre y fierro forma una celda electrolítica. Col efeutu de polarización de los elementos aleados y les concentraciones del electrolitu les series fem quiciabes nun nos digan que rexón s'escomerá y cual quedara protexida. ==== Celdes d'esfuerciu ==== L'escomiu por esfuerciu presentar por aición galvánica pero puede asoceder pola filtración d'impureces nel estremu d'un resquiebru esistente. La falla preséntase como resultáu del escomiu y de un esfuerciu aplicáu, a mayores esfuercios el tiempu necesariu pa la falla amenórgase. ==== Escomiu por osíxenu ==== Esti tipu d'escomiu asocede xeneralmente en superficies espuestes al [[osíxenu diatómico]] disueltu n'agua o al aire, vese favorecíu por altes temperatures y presión elevada ( exemplu: calderes de vapor). L'escomiu nes máquines térmiques (calderes de vapor) representa una constante perda de rendimientu y vida útil de la instalación. ==== Escomiu microbiolóxicu ==== Ye unu de los tipos d'escomiu electroquímicu. Dellos microorganismos son capaces de causar escomiu nes superficies metáliques somorguiaes. La biodiversidá que ta presente nésti tipu d'escomiu va ser: *Bacteries. *Algues. *Fungos. Identificáronse delles especies hidróxenu-dependientes qu'usen l'hidróxenu disueltu de l'agua nos sos procesos metabólicos provocando una diferencia de potencial del mediu circundante. La so aición ta acomuñada al ''pitting'' (picáu) del osíxenu o la presencia d'acedu sulfhídrico nel mediu. Nesti casu clasifiquen les [[ferrobacterias]]. Ye indispensable que'l mediu tenga presencia d'agua. Les bacteries pueden vivir nun rangu de pH de 0 a 10, dichu rangu nun implica que nun pH de 11 nun pueda esistir bacteria dalguna. ==== Escomiu por presiones parciales d'osíxenu ==== L'osíxenu presente nuna tubería por casu, ta espuestu a distintes presiones parciales del mesmu. Ye dicir una superficie ye más ventilada qu'otra próxima a ella y fórmase una pila. L'área suxeta a menor aireación (menor presión parcial) actúa como ánodu y la que tien mayor presencia d'osíxenu (mayor presión) actúa como un cátodu y establezse la migración d'electrones, formándose óxidu nuna y amenorgándose na otra parte de la pila. Esti tipu d'escomiu ye común en superficies bien irregulares onde se producen obturaciones d'osíxenu. ==== Escomiu galvánicu ==== Ye la más común de toes y establezse cuando dos metales distintos ente sigo actúen como ánodu unu d'ellos y l'otru como cátodu. Aquel que tenga'l [[potencial d'amenorgamientu]] más negativu va proceder como una oxidación y viceversa aquel metal o especie química qu'exhiba un potencial d'amenorgamientu más positivu va proceder como un amenorgamientu. Esti par de metales constitúi la llamada [[pila galvánica]]. Onde la especie que s'aferruña (ánodu) dexa'l so electrones y l'especie que s'amenorga (cátodu) acepta los electrones. ==== Escomiu per heteroxeneidá del material ==== Producir n'aleaciones metáliques, por imperfecciones na aleación. ==== Escomiu per aireación superficial ==== Tamién llamáu Efeutu Evans. Producir en superficies planes, en sitios húmedos y con suciedá. El depósitu de suciedá provoca, en presencia de mugor, la esistencia d'una redolada más electronegativamente cargáu. == Proteición contra l'escomiu == === Diseñu === El diseñu de les estructures puede paecer de poca importancia, pero puede ser implementáu p'aisllar les superficies del mediu ambiente. === Los recubrimientos === Estos son usaos p'aisllar les rexones anódicas y catódiques y torguen l'espardimientu del [[osíxenu]] o del [[vapor d'agua]], que son una gran fonte qu'empecipia l'escomiu o la oxidación. La oxidación dar en llugares húmedos pero hai métodos por que'l metal nun s'aferruñe, por casu: la capa de pintura. === Eleición del material === La primer idea ye escoyer tou un material que nun s'escoma nel ambiente considerao. Pueden utilizase aceros inoxidables, aluminios, cerámiques, polímeros (plásticos), FRP, etc. La eleición tamién tien de tomar en cuenta les restricciones de l'aplicación (masa de la pieza, resistencia a la deformación, al calor, capacidá de conducir la lletricidá, etc.). Cabo recordar que nun esisten materiales absolutamente inoxidables; hasta l'aluminiu puede escomese. Na concepción, hai qu'evitar les zones de confinamientu, los contactos ente materiales distintos y les heteroxeneidaes polo xeneral. Hai que prever tamién la importancia del escomiu y el tiempu nel que va haber que camudar la pieza (caltenimientu preventivu). === Dominiu del ambiente === Cuando se trabaya n'ambiente zarrao (por casu, un circuitu zarráu d'agua), pueden apoderase los parámetros qu'inflúin nel escomiu; composición química (particularmente l'acidez), temperatura, presión... Puede amestase productos llamaos "inhibidores d'escomiu". Un inhibidor d'escomiu ye una sustancia que, añedida a un determináu mediu, amenorga de manera significativa la velocidá d'escomiu. Les sustances utilizaes dependen tantu del metal a protexer como del mediu, y un inhibidor que funciona bien nun determináu sistema puede inclusive acelerar l'escomiu n'otru sistema. === Inhibidores del escomiu === Ye'l treslláu de los productos físicos que s'amiesta a una solución electrolítica escontra la superficie del ánodu o del cátodu lo cual produz polarización. Los inhibidores d'escomiu, son productos qu'actúen yá seya formando películes sobre la superficie metálica, tales como los molibdatos, fosfatos o etanolaminas, o bien apurriendo los sos electrones al mediu. Polo xeneral los inhibidores d'esti tipu son azoles modificaos qu'actúen sinérgicamente con otros inhibidores tales como nitritos, fosfatos y silicatos. La química de los inhibidores nun ta del tou desenvuelta entá. El so usu ye nel campu de los sistemes d'enfriamientu o disipadores de calor tal como los radiadores, torres d'enfriamientu, calderes y "chillers". L'usu de les etanolaminas ye típicu nos dalgunos combustibles pa protexer los sistemes de contención (como tuberíes y tanques). Realizáronse munchos trabayos alrodiu de inhibidores d'escomiu como alternatives vidables p'amenorgar la velocidá del escomiu na industria. Estensos estudios sobre IC y sobre factores que gobiernen la so eficiencia realizáronse mientres los postreros 20 años. Los cualos van dende los más simples que fueron a prueba y error y hasta los más modernos los cualos proponen la seleición del inhibidor per mediu de cálculos teóricos. == Métodos preventivos de proteición == Antes de dar una proteición hai que preparar la superficie del metal, llimpiándola de materiales ayenos (llimpieza y desengrasado). Tamién l'agregáu de sustances qu'eviten el pasu del osíxenu, agua, etc.; por casu, la pintura torga'l pasu del escomiu. == Ver tamién == * [[Escomiu galvánicu]] * [[Escomiu per Erosión]] * [[Pintura anticorrosiva]] * [[Sustanza corroyente]] * [[Proteición Catódica]] == Bibliografía == * [ASM96]: ''Corrosion'' 5<sup>è</sup>, vol. 13 de ''ASM Handbook'', ASM International (American Society for Materials), 1996. * [Ben62]: ''L'Oxydation des métaux'', J. Bénard ''et al.'', Gauthier-Villars, 1962. * [Kof88]: ''High Temperature Corrosion in metallic superfices'', P. Kofstad, Elsevier, 1988. * [Lan93]: ''Corrosion et chimie de surfaces des métaux'', D. Landolt, vol. 12 de ''Traité des matériaux'', Presses Polytechniques et Universitaires Romandes, 1993. * [Now92]: ''Diffusion in Solids and High Temperature Oxidation of Metals'', J. Nowotny, Trans Tech Publications, 1992. * [Phi98]: ''Métallurgie : du minerai au matériau'', J. Philibert ''et al.'', Masson, 1998. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Corrosion|escomiu}} {{Tradubot|Corrosión}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Escomiu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 5a6awwmce27dac5kodzafdcrqw0nmct Esteban I d'Hungría 0 137303 3707590 3704862 2022-08-16T18:24:15Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibía => qu'exhibía wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Esteban I''' (en [[Idioma llatín|llatín]], ''Stephanus I''; n'[[Idioma húngaru|húngaru]], ''I. István''; n'[[Idioma eslovacu|eslovacu]], ''Štefan I''), conocíu como «'''el Santu'''» <ref>{{cita llibru |idioma=de|nome=János M|apellíu={{aut|Bak}}|capítulu=Stephan I. der Heilige|nome-editor1=Robert-Henri|apellíu-editor1={{aut|Bautier}}|nome-editor2=Charlotte|apellíu-editor2={{aut|Bretscher-Gisiger}}|serie=Lexikon des Mittelalters|volume=VIII|títulu=Stadt (Byzantinisches Reich) bis Werl.|editorial=Artemis/LexMA-Verlag|allugamientu=Múnich|añu=1997|isbn=3-89659-908-9|oclc=164840171|páxines=112-114}}</ref> o «'''el Grande'''»{{refn|group=lower-alpha|{{lang|sk|Štefan Veľký}} («Esteban el Grande») ye la denominación habitual de los [[Eslovaquia|eslovacos]].}} ([[Esztergom]], [[c.]] [[975]]-[[ib.]] o [[Székesfehérvár]], [[15 d'agostu]] de [[1038]]), foi'l postreru [[gran príncipe de los húngaros]] (997-1000/1001) y el primer [[reis d'Hungría|rei d'Hungría]] (1000/1001-1038). L'añu de la so nacencia ye inciertu, pero'l historiadores suxuren que nació non dempués de 975 n'Esztergom. El so nome orixinal yera '''Vajk''', d'orixe paganu. La so fecha de bautismu tamién ye desconocida. Yera'l fíu únicu del gran príncipe [[Géza d'Hungría|Géza]] y de [[Sarolta]], princesa descendiente de una distinguida familia de ''gyulas''.{{refn|group=lower-alpha|name=Gyula|}} Anque'l so padres bautizáronlu antes de la nacencia, Esteban foi'l primer miembru de la [[Casa de Árpad|dinastía Árpad]] en prauticar devotamente el cristianismu. Casóse con [[Gisela de Baviera]], orixinaria de la [[dinastía saxona|dinastía imperial otoniana]]. Dempués d'asoceder al so padre en 997, Esteban apostó'l tronu col so pariente [[Cupan]], quien yera sofitáu por un gran númberu de guerreros paganos. Cola ayuda de caballeros estranxeros como [[Vencelino de Wasserburg|Vencelino]], los hermanos Hont y Pázmány y tropes maxares, Esteban ganó a Cupan. Foi coronáu'l 25 d'avientu de 1000 o'l 1 de xineru de 1001 con una [[corona de san Esteban|corona]] unviada pol papa [[Papa Silvestre II|Silvestre II]]. Nuna serie de guerres contra tribus y caciques semiindependientes —ente ellos, los [[maxares negros]] y el so tíu [[Gyula III|Gyula III «el Mozu»]]— unificó la [[llanura panónica|cuenca cárpata]]. Protexó la independencia del so reinu al forzar la salida de les tropes invasores del emperador [[Conrado II]] en 1030. Esteban estableció un arzobispáu, seis obispaos y tres monasterios benedictinos, y de esta mena la [[Ilesia católica]] n'Hungría pudo desenvolvese independientemente de los arzobispos del [[Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Sacru Imperiu]]. Afaló l'espardimientu del cristianismu con castigos severos si inoraben los «vezos cristianos». El so sistema d'alministración llocal basose'n condaos entamaos alredor de fortaleces y alministraos por funcionarios reales. Por cuenta de la relativa paz mientres el so reináu, Hungría convirtióse nuna ruta preferida pa pelegrinos y comerciantes que viaxaben ente [[Europa Occidental]] y [[Tierra Santa]] o [[Constantinopla]]. Sobrevivió a tolos sos fíos. Morrió'l 15 d'agostu de 1038 y foi enterráu nuna [[basílica de Székesfehérvár|basílica]] construyida en [[Székesfehérvár]] y dedicada a la [[María (madre de Xesús)|Virxe María]]. La so muerte causó guerres civiles que duraron décades. En 1083 foi [[canonización|canonizáu]] pol papa [[Gregorio VII]], xuntu col so fíu —[[Emerico d'Hungría (santu)|Emerico]]— y l'obispu [[Gerardo Sagredo|Gerardo de Csanád]]. Esteban ye un santu popular n'Hungría y los territorios vecinos y la so fiesta (celebrada'l 20 d'agostu) tamién ye un día festivu que conmemora la fundación del Estáu húngaru. == Primeros años (c. 975-997) == La fecha de nacencia ye incierta porque nun s'atopa rexistrada en documentos contemporáneos.{{harvnp|Györffy|1994|p=64}} Les cróniques húngares y polaques escrites sieglos más tarde apurren trés años distintos: 967, 969 y 975.{{harvnp|Kristó|2001|p=15}} El testimoniu unánime de trés [[haxografía|haxografíes]] de finales del sieglu|XI||s}} o principios del sieglu|XII||s}} y otres fontes húngares afirmen qu'Esteban «entá yera adolescente» en 997{{harvnp|Berend|2001|p=381|c=Cap. 5}} y acoten la fiabilidá de la última fecha (975).{{harvnp|Györffy|1994|p=64}}{{harvnp|Kristó|2001|p=15}}{{harvnp|Gönz|2004|p=20}} La ''Lleenda menor del rei Esteban''<ref name="trad.lleendes">{{cita llibru |nome=Nora|apellíu={{aut|Berend}}|capítulo=Construcciones diverxentes de la memoria real nel reinu d'Hungría (997-1038) nes lleis, les cróniques y l'haxografía|títulu=La construcción medieval de la memoria regia|nome-editor1=Pascual|apellíu-editor1={{aut|Martínez Sopena}}|nome-editor2=Ana|apellíu-editor2={{aut|Rodríguez López}}|allugamientu=Valencia|editorial=[[Universidá de Valencia|Universitat de València]]|añu=2011|isbn=978-8-437-08195-3|oclc=775411013|páxines=51-53}}</ref> (''Legenda minor S. Stephani regis'') indica qu'Esteban nació en [[Esztergom]],{{harvnp|Györffy|1994|p=64}}{{harvnp|Kristó|2001|p=15}}<ref name="britannica">{{cita web |idioma=en|autor=VV.AA.|url=http://britannica.com/EBchecked/topic/565415/Stephen-I|títulu=Stephen I|obra=[[Encyclopædia Britannica]]|ubicación=Londres|editorial=Encyclopædia Britannica, Inc|fechaaccesu=29 de xunetu de 2008}}</ref> lo qu'implica que la nacencia asocedió dempués de 972 porque'l so padre Géza, gran príncipe de los húngaros, escoyera esa llocalidá como residencia real en dichu añu.{{harvnp|Györffy|1994|p=64}} Géza obligó a los sos súbditos a convertise al cristianismu, pero nunca dexó d'adorar dioses paganos.{{harvnp|Kontler|1999|p=51}}{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=331}} Tantu la ''Lleenda mayor del rei Esteban''<ref name="trad.lleendes" /> (''Legenda maior'') como la crónica cuasi contemporánea de [[Tietmaro de Merseburgo]] describieron a [[Géza d'Hungría|Géza]] como un monarca cruel y despótico que consolidó despiadadamente la so autoridá sobre los líderes rebalbos húngaros.{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=331}}<ref name="Bakay1999">{{cita llibru |idioma=en|apellíu={{aut|Bakay}}|nome=Kornél|añu=1999|capítulu=Hungary|apellíu-editor={{aut|Reuter}}|nome-editor=Timothy|serie=The New Cambridge Medieval History|volume=III|títulu=c. 900-c. 1024|editorial=[[Cambridge University Press]]|allugamientu=Cambridge|páxines=536-552|isbn=978-0-521-36447-8|oclc=612208441}}</ref> Les cróniques húngares coinciden en que la so madre yera [[Sarolta]], fía de [[Gyula de Transilvania|Gyula II]], un caudiellu húngaru{{refn|group=lower-alpha|name=Gyula|Nes [[tribus maxares|federación de tribus húngares]] de los sieglos {{sieglu|IX}} y {{sieglu|X}}, el términu ''Gyula'', ''Yula'', ''Gula'' o ''Gila'' (dependiendo de la fonte) correspondía al títulu d'unu de los líderes tribules, el segundu n'orde de rangu, d'alcuerdu a la bibliografía musulmano y bizantino;<ref>{{cita llibru |idioma=hu|nome=Alfréd|apellíu={{aut|Márton}}|capítulu=gyula|apellíu-editor1={{aut|Kristó}}|nome-editor1=Gyula|apellíu-editor2={{aut|Engel}}|nome-editor2=Pál|apellíu-editor3={{aut|Makk}}|nome-editor3=Ferenc|títulu=Korai Magyar történeti lexikon (9-14. század)|títulotrad=Encyclopedia of the Early Hungarian History (9th–14th centuries)|allugamientu=Budapest|editorial=Akadémiai Kiadó|añu=1994|isbn=963-05-6722-9|oclc=32052132}}</ref> pero les fontes húngares utilicen esta pallabra como nome personal (Gyyla, Geula, Gyla, Iula) y menten que Transilvania foi gobernada por una serie de príncipes con esta nomenclatura hasta la llegada d'Esteban.<ref>{{cita llibru |idioma=hu|nome1=Sándor László|apellíu1={{aut|Tóth}}|nome2=László|apellíu2={{aut|Szegfű}}|capítulu=Gyula|apellíu-editor1={{aut|Kristó}}|nome-editor1=Gyula|apellíu-editor2={{aut|Engel}}|nome-editor2=Pál|apellíu-editor3={{aut|Makk}}|nome-editor3=Ferenc|títulu=Korai Magyar történeti lexikon (9-14. század)|títulotrad=Encyclopedia of the Early Hungarian History (9th–14th centuries)|allugamientu=Budapest|editorial=Akadémiai Kiadó|añu=1994|isbn=963-05-6722-9|oclc=32052132}}</ref> }} con xurisdicción sobre [[Transilvania]] o una rexón amplia na confluencia de los ríos [[Tisza]] y [[ríu Mureș|Maros]] (Mureș).{{harvnp|Györffy|1994|p=44}}{{harvnp|Sălăgean|2005|p=147}} Munchu historiadores —como Pál Engel y Gyula Kristó— proponen que la vida de Gyula II ye idéntica a un tal «Gylas», quien foi bautizáu en [[Constantinopla]] alredor de 952 y «permaneció fiel al cristianismu»,<ref>{{cita llibru |idioma=en|títulu=John Skylitzes: a synopsis of Byzantine history, 811–1057|nome=John (trad.)|apellíu={{aut|Wortley}}|añu=2010|editorial=Cambridge University Press|allugamientu=Cambridge|isbn=978-0-521-76705-7|oclc=816038180|capítulu=Cap. 11.5|páxina=231}}</ref> según el cronista bizantín [[Juan Escilitzes]].{{harvnp|Engel|2001|p=24}}{{harvnp|Kristó|Makk|1996|p=28}} Sicasí, esta identificación nun ye aceptada pol restu d'investigadores; por casu, György Györffy afirmó que Gylas nun yera'l padre de Sarolta, sinón el so hermanu menor.{{harvnp|Györffy|1994|p=44}} A diferencia de les fontes húngares, la ''Crónica húngaru-polaca'' (''Chronicon Hungarico-Polonicum'') y otros manuscritos polacos posteriores indiquen que la madre de Taben yera Adelaida (Adelajda o Adelhaid), una hermana pocu conocida del duque [[Miecislao I|Miecislao I de Polonia]], pero la fiabilidá d'esti documentu nun ye aceptada por historiadores modernos.{{harvnp|Györffy|1994|p=46}} [[Ficheru:Stephen I's birth (Chronicon Pictum 037).jpg|thumb|La nacencia d'Esteban según una miniatura de la ''[[Chronicon Pictum|Crónica allumada]]''.]]El nome de nacencia yera Vajk,<ref name="britannica" />{{harvnp|Engel|2001|p=27}} que provién de la [[llingües túrquicas|voz túrquica]] ''baj'' que significa «héroe», «maestru», «príncipe» o «ricu».{{harvnp|Kristó|2001|p=15}}{{harvnp|Györffy|1994|p=78}} L'arqueólogu Gyula László especuló qu'esta ye una prueba de qu'Esteban tenía [[pueblos túrquicos|ascendencia turca]] (en llugar de [[maxares|maxar]], orixinariu de les tribus ugrofinesas) y que probablemente falaba [[idioma turcu|la so llingua]].{{refn|group=lower-alpha|Según László, la clase dominante y la caballería armada del pueblu Árpad supuestamente yera turca, pero los habitantes de los asentamientos yeren na so mayoría húngaros.<ref>{{cita llibru |idioma=hu|nome=Gyula|apellíu={{aut|László}}|títulu=Árpád népe|títulotrad=The people of Árpád|allugamientu=Budapest|editorial=Helikon|añu-orixinal=1988|añu=2005|isbn=978-9-632-08915-7|oclc=317793114|páxina=3}}{{cita|Árpád népének uralkodó osztálya és lovashadserege feltehetően török volt, szállásterületük helynevei nagyrészt magyarok.}}</ref> Munchos estudiosos consideren que les teoríes de László fueron refutadas pola evidencia xenética<ref>{{cita publicación |idioma=en|apellíos1={{aut|Csányi}}|nome1=B|apellíos2={{aut|Bogácsi-Szabó}}|nome2=Y|apellíos3={{aut|Tömöry}}|nome3=G|apellíos4={{aut|Czibula}}|nome4=Á|apellíos5={{aut|Priskin}}|nome5=K|apellíos6={{aut|Csõsz}}|nome6=A|apellíos7={{aut|Mende}}|nome7=B|apellíos8={{aut|Langó}}|nome8=P|apellíos9={{aut|Csete}}|nome9=K|apellíos10={{aut|Zsolnai}}|nome10=A|apellíos11={{aut|Conant}}|nome11=EK|apellíos12={{aut|Downes}}|nome12=CS|apellíos13={{aut|Raskó}}|nome13=I|fecha=1 de xunetu de 2008|títulu=Y-chromosome analysis of ancient Hungarian and two modern Hungarian-speaking populations from the Carpathian Basin|revista=Annals of Human Genetics|allugamientu=Cambridge|editorial=Cambridge University Press|volume=72|númberu=4|páxines=519-534|doi=10.1111/j.1469-1809.2008.00440.x|issn=1469-1809|pmid=18373723|oclc=438203811}}</ref> o cunten que solo reflexen la cultura d'un determináu periodu históricu.{{harvnp|Györffy|1994|p=78}} }} La ''Lleenda mayor del rei Esteban'' narra que foi bautizáu pol obispu [[Adalberto de Praga]],{{harvnp|Györffy|1994|p=78}} quien permaneció na corte de Géza delles vegaes ente 983 y 994.{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=329}}{{harvnp|Kristó|2001|p=16}} Sicasí, la ''Lleenda de san Adalberto'' —cuasi contemporánea y escrita por [[Bruno de Querfurt]]— nun menta'l bautizu.{{harvnp|Györffy|1994|p=78}}{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=329}}{{harvnp|Kristó|2001|p=16}} Igualmente, la fecha del bautismu ye desconocida: Györffy sostién qu'Esteban foi bautizáu pocu dempués de la nacencia,{{harvnp|Györffy|1994|p=78}} ente que Kristó asegura de que recibió'l bautismu xustu antes de la muerte del so padre en 997.{{harvnp|Kristó|2001|p=16}} L'haxografía oficial d'Esteban —escrita pol obispu [[Arduino de Ivrea|Arduino]] (Hartvik) y aprobada pol papa [[Inocencio III]]— narra que na so infancia «foi instruyíu satisfactoriamente na conocencia del arte gramatical».{{harvnp|Berend|2001|p=381|c=Cap. 4}}{{harvnp|Kristó|2001|p=15}} Esto implica qu'estudió [[llatín]], pero esiste ciertu escepticismu per parte de Kristó porque pocos reis d'esta dómina fueron capaces d'escribir.{{harvnp|Kristó|2001|p=15}} Les otres dos haxografíes del sieglu|XI||s}} nun falen sobre dalgún estudiu de la gramática y solo indiquen que «foi criáu con una educación apropiada pa un pequeñu príncipe».{{harvnp|Kristó|2001|p=15}} Kristó menta qu'eso postreru solo refierse al entrenamientu físicu, como la participación en caceríes y aiciones militares.{{harvnp|Kristó|2001|p=15}} Según la ''[[Chronicon Pictum|Crónica allumada]]'' (''Chronicon Pictum''), unu de los sos tutores foi'l conde Deodatus», proveniente d'[[Italia]] y qu'años más tarde fundó un monesteriu en [[Tata (Hungría)|Tata]].<ref>{{cita llibru |idioma=hu|apellíu={{aut|Györffy}}|nome=György|añu=1983|títulu=István király és műve|títulotrad=King Stephen and his work|editorial=Gondolat Könyvkiadó|allugamientu=Budapest|páxina=132|isbn=978-9-632-80360-9|oclc=4907221}}</ref> Acordies coles lleendes escrites sobre Esteban, el gran príncipe Géza convocó a una asamblea de los xefes y guerreros maxares cuando'l mozu «avanzó a la primer etapa de l'adolescencia»{{harvnp|Berend|2001|p=381|c=Cap. 4}} o la edá de 14 o 15.{{harvnp|Györffy|1994|pp=79-80}}{{harvnp|Kristó|2001|p=17}} Géza nomó a Esteban como'l so socesor y los presentes xuraron llealtá al herederu.{{harvnp|Kristó|2001|p=17}} Györffy tamién afirma, ensin identificar fontes, que Géza designó al so fíu pa gobernar el «[[Principáu de Nitra|ducáu de Nyitra]]» nesa mesma dómina.{{harvnp|Györffy|1994|p=78}} Los historiadores eslovacos —ente ellos Ján Steinhübel y Ján Lukačka— coinciden cola opinión de Györffy y especulen qu'Esteban alministró Nyitra (agora [[Nitra]]) dende l'añu 995, aprosimao.{{harvnp|Steinhübel|2011|p=19}}{{harvnp|Lukačka|2011|p=31}} Géza iguó'l matrimoniu del so fíu con [[Gisela de Baviera|Gisela]] —fía d'[[Enrique II, duque de Baviera|Enrique II]], [[soberanos de Baviera|duque de Baviera]]— n'o dempués de 995.<ref name="britannica" />{{harvnp|Kristó|2001|pp=16-17}} Esta alianza estableció'l primer venceyu familiar ente un gobernante húngaru y una casa gobernante d'[[Europa Occidental]],{{harvnp|Molnár|2001|p=20}} yá que Gisela taba rellacionada estrechamente cola [[dinastía saxona|dinastía imperial otoniana]].{{harvnp|Kristó|2001|p=16}} Según la tradición oral caltenida na [[abadía de Scheyern]] en [[Baviera]], la ceremonia tuvo llugar nel castiellu de Scheyern y foi oficiada pol obispu Adalberto.{{harvnp|Kristó|2001|p=17}} Gisela foi acompañada al so nuevu llar por caballeros bávaros. Munchos d'ellos recibieron concesiones de tierres del so home, establecer n'Hungría{{harvnp|Györffy|1994|p=81}} y ayudaron a fortalecer la posición militar d'Esteban.{{harvnp|Kristó|2001|p=18}} Györffy indica que'l príncipe y la so esposa «presumiblemente» establecer en Nyitra dempués del so matrimoniu.{{harvnp|Györffy|1994|p=81}} == Reináu (997-1038) == [[Ficheru:Hungary 1000.jpg|thumb|Territorios sol control de les tribus húngares a principios del sieglu|X||a}}.]] === Gran príncipe (997-1000) === Géza morrió en 997{{harvnp|Engel|2001|p=27}}{{harvnp|Lukačka|2011|p=33}} y Esteban convocó una asamblea en Esztergom onde'l so participantes declarar gran príncipe.{{harvnp|Györffy|1994|p=83}} Primeramente, solo controlaba les rexones noroccidentales de la cuenca cárpata; el restu del territoriu inda siguía sol control d'otros líderes tribales.<ref name="Koppány">{{cita web |idioma=hu|apellíu={{aut|Kristó}}|nome=Gyula|añu=2001|url=http://mek.oszk.hu/05000/05000/html/kristo013.html|capítulu=Koppány leverése|capítulu-trad=Koppány's defeat|títulu=Szent István király|títulotrad=King Saint Stephen|allugamientu=Budapest|editorial=Neumann Kht./Magyar Elektronikus Könyvtár|fechaaccesu=17 d'agostu de 2013}}</ref> L'ascensu d'Esteban al tronu foi d'acordies col principiu de [[primogenitura]], qu'ordena qu'un home solo podía ser asocedíu pol so fíu,{{harvnp|Kristó|2001|p=18}}{{harvnp|Gönz|2004|p=20}} contradiciendo una antigua tradición según la cual Géza tuvo que ser asocedíu pol miembru más antiguu de la dinastía Árpad, que yera [[Cupan]] (nome llatín de Koppány) nesi momentu.{{harvnp|Kristó|2001|p=18}}{{harvnp|Kontler|1999|pp=52-53}}{{harvnp|Gönz|2004|p=20}} Cupan, quien ostentaba'l títulu de duque de [[Somogy]], alministrara mientres munchos años les rexones de [[Transdanubia]] al sur del [[llagu Balatón]].{{harvnp|Molnár|2001|p=20}}{{harvnp|Lukačka|2011|p=33}}{{harvnp|Engel|2001|p=30}} Cupan reclamó a la vilba de Géza, Sarolta, pa cumplir con el costume pagana del [[llei del levirato|matrimoniu levirato]]{{harvnp|Györffy|1994|p=83}}{{harvnp|Kristó|2001|pp=18-19}}{{harvnp|Cartledge|2011|p=11}} y anunció la so pretensión al tronu.{{harvnp|Györffy|1994|p=83}} Anque nun ye imposible que Cupan tamién se bautizara,{{harvnp|Györffy|1994|p=83}}{{refn|group=lower-alpha|Siguiendo'l costumes húngares contemporánees, Cupan adoptó'l cristianismu bizantín, al igual que la mayoría de los pobladores de les árees meridionales d'Hungría.<ref>{{cita web |idioma=hu|apellíu={{aut|Kristó}}|nome=Gyula|añu=2001|url=http://mek.oszk.hu/05000/05000/html/kristo011.html|capítulu=A felmenők|capítulu-trad=Ascenders|títulu=Szent István király|títulotrad=King Saint Stephen|allugamientu=Budapest|editorial=Neumann Kht./Magyar Elektronikus Könyvtár|fechaaccesu=23 de mayu de 2018}}</ref> }} en 972 la mayoría de los sos partidarios yeren paganos y opositores del cristianismu practicáu por Esteban y el so séquitu predominantemente alemán.{{harvnp|Kristó|2001|p=19}}{{harvnp|Gönz|2004|p=20}}<ref name="HanákFrankSugar1994">{{cita llibru |idioma=en|apellíos1={{aut|Hanák}}|nome1=Péter|apellíos2={{aut|Frank}}|nome2=Tibor|apellíos3={{aut|Sugar}}|nome3=Peter F|añu=1994|títulu=A history of Hungary|editorial=Indiana University Press|allugamientu=Bloomington|isbn=978-0-253-35578-2|oclc=20998201|páxina=17}}</ref> Una carta de 1002 dirixida a l'[[abadía de Pannonhalma]] menta una guerra ente «los alemanes y los húngaros» al referise a los conflictos armaos ente Esteban y Cupan.{{harvnp|Kristó|2001|p=19}}{{harvnp|Györffy|1994|pp=83-84}} Aun así, Györffy menta que ''Oszlar'' («[[alanos]]»), ''Besenyő'' («[[pechenegos]]»), ''Kér'' y otros nomes de llugares —qu'en realidá se refieren a grupos étnicos o [[tribus maxares|tribus húngares]] en Transdanubia alredor de supuestes fronteres del ducáu de Cupan y que s'asitiaren ellí col beneplácito el gran príncipe Géza— integraron unidaes auxiliares significatives y grupos de guerreros húngaros que llucharon nel exércitu d'Esteban.{{harvnp|Györffy|1994|p=84}} [[Ficheru:Stephen I executing the rebel Koppány (Chronicon Pictum 038).jpg|thumb|left|Execución de Cupan depués de la so derrota ante Esteban (''Crónica allumada'').]]Kristó afirmó que tol conflictu ente Esteban y Cupan foi solo una disputa ente dos miembros de la dinastía Árpad, ensin consecuencies sobre otros líderes tribales húngaros.<ref name="Koppány" /> Cupan y les sos tropes invadieron les rexones septentrionales de Transdanubia, tomaron delles fortaleces d'Esteban y escalaron les sos tierres.{{harvnp|Kristó|2001|p=19}} Según la ''Crónica allumada'', Esteban «se ciñó per primer vegada cola so espada»,{{harvnp|VV.AA.|1970|c=Cap. 39.64|p=105}} unviando a los hermanos Hont y Pázmány al mandu del so guardia personal (como líderes militares o ''duces'')<ref>{{cita llibru |idioma=hu|apellíu={{aut|Kristó}}|nome=Gyula|añu=1999|títulu=Az államalapítás korának írott forrásai|títulotrad=The written sources of the age of the foundation of the state|númberu=15|allugamientu=Szeged|editorial=Szegedi Középkortörténeti Könyvtár|páxines=37-41|isbn=963-482-393-9|oclc=44831065}}</ref> yá [[Vencelino de Wasserburg|Vencelino]] —caballeru alemán que llegara a Hungría nel reináu de Géza—{{harvnp|Györffy|1994|p=63}} al frente del exércitu real.{{harvnp|Kristó|2001|p=19}}{{harvnp|Györffy|1994|pp=63, 83}}{{harvnp|Engel|2001|p=39}} Los ''[[Xesta Hunnorum et Hungarorum|Fechos de los hunos y los húngaros]]'' (''Xesta Hunnorum et Hungarorum'') de [[Simón de Kéza]] y la ''Crónica allumada'' rellaten que Hont y Pázmány yeren «caballeros d'orixe [[Ducáu de Suabia|suabu]]» que s'establecieron n'Hungría<ref>{{cita llibru |idioma=en|títulu=Simon of Kéza: the deeds of the Hungarians|nome-editor1=László|apellíu-editor1={{aut|Veszprémy}}|nome-editor2=Frank|apellíu-editor2={{aut|Schaer}}|nome-editor3=Jenő|apellíu-editor3={{aut|Szűcs}}|añu=1999|editorial=Central European University Press|allugamientu=Budapest|isbn=963-9116-31-9|oclc=163502123}} {{cita|Post hæc venit Hunt et Pazman, duo fratres carnales, milites coridati orti de Svevia. Hi enim passagium per Hungariam cum suis militibus facientes ultra mare ire intendebant. Qui detenti per ducem Geicham, tandem sanctum regem Stephanum in flumine Goron Teutonico more gladio militari accinxerunt.}}</ref> na dómina de Géza o nos primeros años del reináu d'Esteban.<ref name="Koppány" /> Per otra parte, Lukačka y otru historiadores eslovacos aseguren que Hont y Pázmány fueron nobles «eslovacos» que se xunieren a Esteban cuando gobernaba en Nyitra.{{harvnp|Lukačka|2011|pp=32-33}} Cupan asediaba [[Veszprém]] cuando lu informaron de la llegada del exércitu d'Esteban.{{harvnp|Györffy|1994|p=84}} Na batalla subsiguiente, Esteban llogró una victoria decisiva sobre los sos enemigos.{{harvnp|Cartledge|2011|p=11}} Cupan foi asesináu nel campu de batalla{{harvnp|Molnár|2001|p=20}} (posiblemente por Vencelino){{refn|group=lower-alpha|Más tarde, Esteban compensó-y abondosamente. Vencelino foi antepasáu de la tribu de Rád, que tuvo gran poder n'Hungría hasta'l sieglu|XII||s}}.<ref name="Koppány" /> }} y el so cuerpu foi estazáu y les sos estremidaes fueron exhibíes nes puertes de los fuertes de Esztergom, [[Győr]], [[Alba Iulia|Gyulafehérvár]] (Alba Iulia) y Veszprém p'apavoriar a los que conspiraben contra'l monarca.{{harvnp|Cartledge|2011|p=11}}{{harvnp|Kontler|1999|p=53}}{{harvnp|Györffy|1994|p=85}}{{harvnp|Gönz|2004|p=20}} Esteban invadió'l ducáu de Cupan y concedió grandes propiedaes a los sos propios siguidores.{{harvnp|Lukačka|2011|p=33}}{{harvnp|Györffy|1994|pp=85-86}} Tamién ordenó que los antiguos súbditos de Cupan teníen de pagar diezmos a l'abadía de Pannonhalma, un sucesu documentáu na acta de fundación d'esi monesteriu, anque contién [[interpolación (filoloxía)|interpolaciones]].{{harvnp|Kristó|2001|p=19}}{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=351}} Esi mesmu documentu declara que nesi momentu «nun había otros obispaos y monesterios n'Hungría»;{{harvnp|Thoroczkay|2001|p=52}} pero'l cuasi contemporaneu obispu [[Tietmaro de Merseburgo]] escribió qu'Esteban «estableció obispaos nel so reinu»{{harvnp|Warner|2001|c=Cap. 29|p=193}} antes de ser coronáu rei.{{harvnp|Thoroczkay|2001|p=52}} Si esti últimu informe ye válidu, les diócesis de Veszprém y Győr son les candidates más probables, según l'historiador Gábor Thoroczkay.{{harvnp|Thoroczkay|2001|pp=52-54}} {{clear|left}} === Coronación (1000-1001) === [[Ficheru:Verhaghen Saint Stephen receives the Pope's envoys 1700.jpg|thumb|Esteban recibiendo al unviáu papal col so [[corona de san Esteban|corona]] nuna representación artística moderna (Pieter-Jozef Verhaghen, 1770).]]Al ordenar la exhibición d'una parte del cadabre de Cupan en Gyulafehérvár —la sede del so tíu maternu, Gyula III «el Mozu»—, Esteban impunxo la so pretensión de reinar les tierres apoderaes polos líderes húngaros{{harvnp|Kristó|2001|p=20}} y tamién decidió fortalecer el so estatus internacional al adoptar el títulu de rei.{{harvnp|Kristó|2001|p=21}} Sicasí, les circunstancies exactes de la so coronación y les sos consecuencies polítiques son puntu de discutiniu de los académicos.{{harvnp|Engel|2001|p=28}} Según Tietmaro de Merseburgo, Esteban recibió la corona «col favor y l'insistencia/encamientu»{{harvnp|Warner|2001|c=Cap. 29|p=193}} del emperador [[Otón III del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Otón III]] ([[r.]] 996-1002),{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=343}} lo qu'implica qu'Esteban aceptó la [[suzeranía]] imperial antes de la so coronación.{{harvnp|Engel|2001|p=28}} Sicasí, les lleendes d'Esteban destaquen que'l papa [[Montés II]] (r.&nbsp;999-1003) regaló-y el so [[corona de san Esteban|corona]].{{harvnp|Engel|2001|p=28}} Kristó y otru historiadores señalen que'l papa y l'emperador yeren aliaos cercanos y que les lleendes son fiables:{{harvnp|Kristó|2001|p=22}}{{harvnp|Györffy|1994|p=96}} Esteban «recibió la corona y la consagración»{{harvnp|Warner|2001|c=Cap. 29|p=193}} del romanu pontífiz, pero non ensin el consentimientu del emperador.{{harvnp|Gönz|2004|p=20}} Aprosimao 75 años dempués de la coronación, el papa [[Gregorio VII]] (r.&nbsp;1075-1085) —nos sos planes pa reclamar la suzeranía d'Hungría— declaró qu'Esteban ufiertara y apurriera « con devoción» esi país «a [[Simón Pedro|san Pedro]]» (esto ye, a la [[Santa Sede]]).{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=343}}{{harvnp|Györffy|1994|p=96}}<ref>{{cita llibru |idioma=en|capítulu=Pope Gregory VII's letter to King Solomon of Hungary, claiming suzerainty over that kingdom|títulu=The correspondence of Pope Gregory: selected letters from the registrum|nome=Ephraim (trad.)|apellíu={{aut|Emerton}}|editorial=[[Columbia University Press]]|allugamientu=Nueva York|añu=1990|añu-orixinal=1932|páxines=48-49|isbn=978-0-231-09627-0|oclc=298105148}}</ref> Nun testimoniu contrastante, la ''Lleenda mayor del rei Esteban'' afirma que'l monarca en realidá agasayó Hungría «a la [[María (madre de Xesús)|Virxe María]]».{{harvnp|Györffy|1994|p=96}} Los historiadores modernos —Pál Engel, Miklós Molnár, ente otros— sostienen qu'Esteban siempres repitió la so soberanía y nunca aceptó la suzeranía papal o imperial.{{harvnp|Engel|2001|p=28}}{{harvnp|Molnár|2001|p=20}} Como prueba, les feches de les sos cartes nun coinciden colos años de reináu d'emperadores contemporáneos, lo qu'en casu contrariu demostraría que sería [[vasallaxe|vasallu]] d'ellos.{{harvnp|Makk|2001|p=45}} Amás, Esteban declaró nel preámbulu del so ''Primer llibru de lleis'' que gobernó'l so reinu «pola voluntá de Dios».{{harvnp|Makk|2001|p=45}}{{harvnp|Bak|Bónis|Ross Sweeney|Czizmadia|1999|c=Preface, by Stephen I|p=1}} [[Ficheru:Portrayal of Stephen I, King of Hungary on the coronation pall.jpg|thumb|upright=.75|Semeya d'Esteban nel mantu de coronación de los reis húngaros (1031).]]La fecha exacta de la coronación ye desconocida.{{harvnp|Kristó|2001|p=22}} Según la tradición húngara posterior, Esteban foi coronáu'l primer día del segundu mileniu, que puede referise al 25 d'avientu de 1000 o al 1 de xineru de 1001.{{harvnp|Engel|2001|p=27}}{{harvnp|Kristó|2001|pp=22-23}}{{harvnp|Gönz|2004|p=20}} Los detalles de la coronación d'Esteban —documentados na so ''Lleenda mayor''— suxuren que la ceremonia, que posiblemente tuvo llugar en Esztergom o [[Székesfehérvár]],<ref>{{cita web |idioma=hu|url=http://www.rubicon.hu/ma_files/2013_06_004-17.pdf|títulu=Királykoronázások és temetések Székesfehérváron|apellíu={{aut|Bertényi}}|nome=Iván|revista=Rubicon|editorial=Árpád Rácz|allugamientu=Budapest|añu=2013|páxina=10|fechaaccesu=26 de xineru de 2017|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20161112144415/http://www.rubicon.hu/ma_files/2013_06_004-17.pdf|fechaarchivu=12 de payares de 2016}}</ref> siguió'l ritu de de los reis alemanes;{{harvnp|Gönz|2004|p=21}} esto ye, Esteban foi [[unción|unxíu]] con [[crisma|aceite consagráu]] mientres la ceremonia.{{harvnp|Györffy|1994|p=98}} La semeya del rei calteníu na so capa real de 1031— amuesa que la so corona cuntaba con un aru afatáu de [[xima|piedres precioses]], similar a la [[Corona Imperial (Sacru Imperiu Romanu Xermánicu)|diadema del emperador teutón]].{{harvnp|Györffy|1994|p=97}} Al igual que la so corona, Esteban consideraba l'estil con estandarte como símbolu importante de la so soberanía.{{harvnp|Györffy|1994|p=97}} Por casu, les primeres monedes llevaben la inscripción ''LANCEA REGIS'' («l'estil del rei») y representen un brazu sosteniendo un estil col estandarte.{{harvnp|Györffy|1994|p=97}} Según el cronista contemporaneu Adémar de Chabannes, l'emperador Otón III apurrió un estil a Géza como amuesa del so derechu a «esfrutar la posesión del so país cola máxima llibertá».{{harvnp|Makk|2001|p=41}} Esteban usó dellos títulos nes sos cartes: ''Ungarorum rex'' («rei de los húngaros»), ''Pannoniorum rex'' («rei de los [[Panonia|panonianos]]») o ''Hungarie rex'' («rei d'Hungría»).{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=343}} === Afitamientu (1001-c. 1009) === Anque l'autoridá d'Esteban nun provenía de la coronación,{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=343}} la ceremonia concedió-y llexitimidá a nivel internacional porque se autodenominaba como un monarca cristianu que gobernaba'l so reinu «[[pola Gracia de Dios]]».{{harvnp|Kristó|2001|p=23}} Les lleendes menten que'l rei estableció una sede arzobispal en Esztergom pocu dempués de la so coronación.{{harvnp|Thoroczkay|2001|p=54}} Esti actu dexó que la Ilesia católica húngara independizar de los prelaos del [[Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]].{{harvnp|Thoroczkay|2001|p=53}}{{harvnp|Kontler|1999|p=54}} La primer referencia a un arzobispu de Esztergom, llamáu [[Domingo de Estrigonia|Domingo]] (Domokos), caltener na acta de fundación de l'abadía de Pannonhalma de 1002.{{harvnp|Thoroczkay|2001|p=54}} Según l'historiador Gábor Thoroczkay, Esteban tamién creó la diócesis de [[Kalocsa]] en 1001.{{harvnp|Thoroczkay|2001|p=58}} Nos primeros años del so reináu, el monarca convidó a sacerdotes estranxeros a evanxelizar los sos dominios{{harvnp|Kontler|1999|p=54}} y llegaron misioneros simpatizantes del difuntu Adalberto de Praga, Radla y [[Anastasio (santu)|Anastasio]].{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=336}}{{harvnp|Thoroczkay|2001|pp=55-57}} La presencia d'un arzobispu de los húngaros ensin identificar nel sínodu de [[Frankfurt del Main|Frankfurt]] de 1007 y la consagración d'un altar en [[Bamberg]] en 1012 pol arzobispu Anastasio demuestren que los prelaos del rei calteníen una bona rellación col cleru del Sacru Imperiu.<ref name="Bakay1999" /> El tresformamientu d'Hungría nun Estáu cristianu foi una de les principales esmoliciones d'Esteban mientres el so reináu.{{harvnp|Cartledge|2011|p=14}} Anque la conversión de los húngaros empezara na dómina del so padre, solo Esteban forzó sistemáticamente a los sos súbditos a abandonar los rituales paganos.{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|pp=331, 333}} La so actividá llexislativa taba bien rellacionada coles costumes cristianes estranxeres.{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=333}} Por casu, el so ''Primer llibru de lleis'' —redactáu nos primeros años del so reináu y consideráu el primer testu llegal d'Hungría—{{harvnp|Gönz|2004|p=21}} inclúi delles disposiciones que decreten la observancia de los díes festivos y la [[Sacramentu de la penitencia|confesión]] antes de morrer.{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=334}}{{harvnp|Györffy|1994|p=135}} Otres lleis protexíen los derechos de propiedá,{{harvnp|Cartledge|2011|p=15}} los intereses de les vilbes y los güérfanos y regulaben la situación de los siervos.{{harvnp|Györffy|1994|p=135}} {{cita|Si daquién tien un corazón tan endurecíu —daqué que Dios prohibe a cualquier cristianu— que nun quier confesar les sos faltes como aconseya'l sacerdote, va xacer ensin serviciu divín nin caridá como un infiel. Si los sos parientes y vecinos nun convoquen al sacerdote —y polo tanto dexen morrer al inconfeso—, tienen de faer oraciones y ufiertar apurríes [a la ilesia], pero los sos parientes van llimpiar la so neglixencia con ayunu según el criteriu de los sacerdotes. Los que perezan de muerte repentina van ser soterraos con honores eclesiásticos; porque'l xuiciu divín ta escondíu de nós y [permanez] desconocíu. |''Lleis del rei Esteban I.''{{harvnp|Bak|Bónis|Ross Sweeney|Czizmadia|1999|c=Title XII, by Stephen I|p=4}} }} [[Ficheru:Stephen I intercepts Gyula (Chronicon Pictum 040).jpg|thumb|Les tropes del rei prinden a Gyula III «el Mozu» (''Crónica allumada'').]]Munchos líderes húngaros nun reconocieron la suzeranía d'Esteban inclusive dempués de la coronación.{{harvnp|Kontler|1999|p=53}} El nuevu rei empezó atacando los dominios del so tíu, Gyula III «el Mozu», que'l so reinu «yera más ampliu y ricu»,{{harvnp|VV.AA.|1970|c=Cap. 40.65|p=105}} según la ''Crónica allumada''.{{harvnp|Kristó|2001|p=24}} Asina, invadió Transilvania y prindó a Gyula y la so familia ente 1002{{harvnp|Sălăgean|2005|pp=150-151}}{{harvnp|Curta|2001|p=145}} y 1003.{{harvnp|Engel|2001|p=27}}{{harvnp|Kristó|2001|p=24}}<ref name="HanákFrankSugar1994" /> Los ''Añales de [[Hildesheim]]'' (escritos na mesma dómina){{harvnp|Curta|2001|p=145}} añeden que, dempués de la conquista, Esteban convirtió'l país del so tíu «a la fe cristiana pola fuercia».{{harvnp|Kristó|2001|p=24}} Arriendes d'ello, los historiadores daten la creación de la diócesis de Transilvania nesti periodu.{{harvnp|Curta|2001|p=145}}{{harvnp|Thoroczkay|2001|p=58}} Kristó, Györffy y otru historiadores húngaros plantegen que la vida de Gyula ye similar a un home llamáu Prokui —quien tamién yera tíu d'Esteban, según Tietmaro de Merseburgo—{{harvnp|Curta|2001|p=146}} y, por tanto, posiblemente Gyula escapó dempués del cautiverio y buscó abellugu nos dominios del duque de Polonia, [[Boleslao I de Polonia|Boleslao I «el Bravo»]] (r.&nbsp;992-1025).{{harvnp|Kristó|2001|p=24}} {{cita|El territoriu [del duque Boleslao I] incluyía un ciertu burgu [aldega], asitiáu cerca de la frontera colos húngaros. El so guardián yera'l señor Prokui, un tíu del rei húngaru. Tantu nel pasáu como más apocayá, Prokui fuera espulsáu de les sos tierres pol rei, la so esposa foi tomada cautiva. Cuando nun pudo lliberar, el so sobrín iguó la so lliberación incondicional, anque él yera enemigu de Prokui. Nunca oyí falar de daquién qu'amosó tal moderación escontra un enemigu derrotáu. Por cuenta de esto, Dios concediólu repetidamente la victoria, non solo nel burgu mentáu enriba, sinón n'otros tamién. |''Chronicon'' de Tietmaro de Merseburgo.{{harvnp|Warner|2001|c=Cap. 8.4|p=363-364}} }} Alredor de cien años más tarde, el cronista «[[Gallus Anonymus|Galu Anónimu]]» tamién mentó los conflictos armaos ente Esteban y Boleslao y documentó qu'esi postreru «ganó a los húngaros na batalla y apoderó de toles sos tierres hasta'l [[Danubiu]]».{{harvnp|Steinhübel|2011|p=19}}<ref>{{cita llibru |idioma=en|títulu=The deeds of the Princes of the Poles|númberu=3|nome1=Paul W|apellíos1={{aut|Knoll}}|nome2=Frank|apellíos2={{aut|Schaer}}|añu=2003|editorial=Central European University Press|allugamientu=Budapest|isbn=963-9241-40-7|oclc=213305663}}</ref>{{harvnp|Györffy|1994|p=142}} Györffy indica que l'informe del cronista referir a la ocupación polaca del valle del ríu [[ríu Morava|Morava]] —un afluente del Danubiu— nos años 1010.{{harvnp|Györffy|1994|p=142}} Per otra parte, la ''Crónica húngaru-polaca'' afirma que Boleslao ocupó grandes territorios al norte del Danubiu y al este del Morava hasta Esztergom a principios del sieglu|XI||s}}.{{harvnp|Györffy|1994|p=142}}{{harvnp|Steinhübel|2011|pp=19-21}} Según Steinhübel, esta última fonte demuestra qu'una parte significativa de les zones qu'agora formen [[Eslovaquia]] taben baxu dominiu polacu ente 1002 y 1030.{{harvnp|Steinhübel|2011|pp=19-21}} N'oposición a la hipótesis del historiador eslovacu, Györffy menta qu'esa crónica tardida «na qu'un fechu absurdu asocede a otru» contradiz cualquier acontecimientu documentáu n'otres fontes del sieglu|XI||s}}.{{harvnp|Györffy|1994|pp=107-108, 142}} [[Ficheru:Stephen I defeats Kean (Chronicon Pictum 041).jpg|thumb|left|Esteban gana a Kean, «duque de los búlgaros y eslavos» (''Crónica allumada'').]]La ''Crónica allumada'' narra qu'Esteban «dirixó al so exércitu contra Kean, duque de los búlgaros y eslavos, que les sos tierres tán fuertemente fortificaes pol so allugamientu natural»{{harvnp|VV.AA.|1970|c=Cap. 41.66|p=105}} dempués de la ocupación del país de Gyula.{{harvnp|Lenkey|2003|p=37}} Según dellos historiadores —Zoltán Lenkey, Gábor Thoroczkay, ente otros—, Kean yera'l xefe d'un pequeñu Estáu asitiáu nos territorios meridionales de Transilvania y en 1003 aprosimao Esteban ocupó'l so país.{{harvnp|Lenkey|2003|p=37}}{{harvnp|Thoroczkay|2001|p=58}} Györffy y otru historiadores indiquen que la crónica caltuvo la memoria de campaña d'Esteban contra [[Primer Imperiu búlgaru|Bulgaria]] a la fin de los años 1010.{{harvnp|Györffy|1994|p=91}} Coles mesmes, la identidá de los «[[maxares negros]]» —mentaos por Bruno de Querfurt<ref>{{cita llibru |idioma=en|capítulu=Life of the Five Brethren by Bruno of Querfurt|nome=Marina|apellíu={{aut|Miladinov}}|añu=2013|títulu=Saints of the Christianization age of Central Europe (Tenth-Eleventh Centuries)|nome-editor1=Gábor|apellíu-editor1={{aut|Klaniczay}}|nome-editor2=Cristian|apellíu-editor2={{aut|Gaşpar}}|nome-editor3=Marina|apellíu-editor3={{aut|Miladinov}}|serie=Central European Medieval Texts|volume=VI|editorial=Central European University Press|allugamientu=Budapest|páxines=183-314|isbn=978-615-5225-20-8|oclc=823738665}}</ref> y Adémar de Chabannes como parte de los oponentes de les polítiques proselitistes d'Esteban— ye incierta.{{harvnp|Lenkey|2003|pp=38-39}} Györffy alcuentra los sos dominios al este del ríu Tisza,{{harvnp|Györffy|1994|p=187}} pero Thoroczkay indica qu'ellos vivieron nes zones meridionales de Transdanubia.{{harvnp|Thoroczkay|2001|p=58}} La crónica de Bruno de Querfurt sobre la conversión forzosa de los maxares negros demuestra qu'Esteban conquistó les sos tierres alredor de 1009, antes de la llegada a Hungría de «la primer misión de san Pedro»{{harvnp|Thoroczkay|2001|p=60}} —el cardenal Azo, nuevu [[legáu apostólicu]]—.{{harvnp|Lenkey|2003|p=39}} Esti postreru asistió a una xunta en Győr onde se sancionó la cédula real que determinaba les fronteres del obispáu apocayá establecíu en [[Pécs]] el 23 d'agostu de 1009.{{harvnp|Thoroczkay|2001|p=60}} La diócesis d'[[Eger]] tamién s'estableció nesi añu.{{harvnp|Thoroczkay|2001|p=60}}{{harvnp|Györffy|1994|p=108}} Según Thoroczkay, «ye bien probable» que la creación del obispáu tuviera rellacionada cola conversión de los [[kabar]] —grupu étnicu d'orixe [[jázaros|jazar]]—{{harvnp|Engel|2001|p=22}} y el so líder.{{harvnp|Thoroczkay|2001|p=61}} Pocu dempués d'esti sucesu, el xefe de los kabar —[[Samuel Aba d'Hungría|Samuel Aba]] o'l so padre—{{harvnp|Engel|2001|p=29}} casóse con una hermana menor (ensin nome documentáu) del rei.{{harvnp|Thoroczkay|2001|p=61}}{{harvnp|Kristó|Makk|1996|p=63}} El clan Aba yera'l más poderosu de les families maxares que se xunieron a Esteban y sofitar nos sos esfuercios por establecer una monarquía cristiana.{{harvnp|Engel|2001|pp=40, 85}} Los manuscritos del «[[Bele Regis Notarius|notariu del rei Bela]]», Simón de Kéza y cronistes húngaros de Bár-Kalán, Csák y otres families nobles del sieglu|XIII||s}} descendientes de líderes tribales húngaros indiquen que distintes families maxares tamién tuvieron arreyaes nel procesu.{{harvnp|Engel|2001|pp=40, 85}} Esteban estableció un sistema alministrativu basáu nes carauterístiques territoriales{{harvnp|Kristó|2001|p=24}} cola creación de condaos.{{harvnp|Engel|2001|pp=40-41}}<ref name="HanákFrankSugar1994" /> Cada unu d'esos yera dirixíu por un funcionariu real conocíu como conde (''[[ispán]]'') y la so unidá alministrativa entamábase alredor d'una fortaleza real.{{harvnp|Engel|2001|pp=40-41}}{{harvnp|Gönz|2004|p=21}} Nesa dómina, la mayoría de les fortificaciones yeren terremplénes,{{harvnp|Györffy|1994|p=119}} pero los castiellos en Esztergom, Székesfehérvár y Veszprém yeren construcciones en piedra.{{harvnp|Engel|2001|p=41}} Los fuertes que sirvíen como sedes alministratives del condáu tamién se convirtieron nel nucleu de la organización eclesiástica.{{harvnp|Györffy|1994|p=119}} Los asentamientos que se desenvolvieron al so alredor y los mercaos que celebraben cada domingu yeren importantes centros económicos locales.{{harvnp|Györffy|1994|p=119}} Dos tercios de cada condáu pertenecíen en manes de los sos antiguos propietarios (especialmente la nobleza) y el restu a nome'l rei.{{harvnp|Gönz|2004|p=21}} === Conflictos con Polonia y Bulgaria (c. 1009-1018) === [[Ficheru:Henry II crowned Holy Roman Emperor.jpg|thumb|upright=.75|El papa [[Benedicto VIII]] corona al emperador [[Enrique II del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Enrique II]] en 1014 (miniatura del ''Speculum historiale'' de [[Vincent de Beauvais]], copia del sieglu|XV||a}}).]][[Enrique II del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Enrique II]] —hermanu mayor de Gisela y cuñáu d'Esteban— convertir en [[reis y emperadores d'Alemaña|rei d'Alemaña]] en 1002 y emperador en 1013.{{harvnp|Makk|2001|p=45}} La rellación amistosa ente Enrique II y Esteban dexó que les zones fronterices occidentales d'Hungría esperimentaren un periodu de paz nes primeres décades del sieglu|XI||s}}.{{harvnp|Makk|2001|p=45}}{{harvnp|Györffy|1994|p=140}} Cuando [[Bruno de Augsburgu]] —inconforme cola eleición del so hermanu Enrique— buscó abellugu n'Hungría en 1004,<ref>{{cita llibru |idioma=en|nome1=Gerd|apellíos1={{aut|Tellenbach}}|títulu=The Church in Western Europe from the Tenth to the early Twelfth Century|nome2=Timothy (trad.)|apellíu2={{aut|Reuter}}|editorial=Cambridge University Press|allugamientu=Cambridge|añu=1993|isbn=978-0-521-43105-7|oclc=25631497|páxina=55}}</ref> Esteban pudo caltener la paz con Alemaña y convenció a los sos cuñaos qu'axustaren un alcuerdu.{{harvnp|Makk|2001|p=45}}{{harvnp|Györffy|1994|p=133}} Aprosimao en 1009, apurrió a la so hermana menor en matrimoniu al [[dux|dogo de Venecia]] [[Ottone Orseolo]] (r.&nbsp;1008-1026), un aliáu cercanu del [[emperador bizantín]] [[Basilio II]] (r.&nbsp;976-1025), lo que suxure que la rellación d'Hungría col [[Imperiu bizantín]] tamién yera pacífica.{{harvnp|Györffy|1994|p=144}} Per otra parte, l'alianza ente Hungría y el Sacru Imperiu provocó una guerra con Polonia que duró dende c. 1014{{harvnp|Kristó|2003|p=71}} hasta 1018.{{harvnp|Lenkey|2003|p=88}} Los polacos invadieron los puestos avanzaos húngaros a lo llargo del ríu Morava.<ref name="Makk1993">{{cita llibru |idioma=hu|apellíu={{aut|Makk}}|nome=Ferenc|añu=1993|títulu=Magyar külpolitika (896–1196)|títulotrad=Hungarian Foreign Policy (896–1196)|númberu=2|editorial=Szegedi Középkorász Műhely|allugamientu=Szeged|isbn=963-04-2913-6|oclc=35123835|páxines=48-49}}</ref> Györffy y Kristó menten que nesti periodu tamién asocedió una incursión pechenega en Transilvania —que'l so rexistru caltener nes lleendes d'Esteban—, por cuenta de que los pechenegos yeren aliaos del cuñáu del duque polacu, el gran príncipe [[Sviatopolk I de Kiev]] (r.&nbsp;1015-1019).{{harvnp|Kristó|2003|p=71}}{{harvnp|Györffy|1994|p=143}} Les hostilidaes ente Polonia y el Sacru Imperiu terminaron cola [[Paz de Bautzen]] el 30 de xineru de 1018.{{harvnp|Györffy|1994|p=143}} Meses dempués, 500 caballeros húngaros acompañaron al duque Boleslao a Kiev, lo qu'indica qu'Hungría posiblemente foi incluyida nel tratáu de paz.{{harvnp|Györffy|1994|p=143}} L'historiador Ferenc Makk afirmó que la Paz de Bautzen obligó a Boleslao a apurrir los territorios qu'ocupara nel valle de Morava a Esteban.<ref name="Makk1993" /> Según los documentos de Leodovino (Leodvin), primer obispu conocíu de [[Bihor|Bihar]] (r.&nbsp;c.&nbsp;1050-c.&nbsp;1060), Esteban aliar colos bizantinos y encabezó una espedición militar contra los «[[bárbaru|bárbaros]]» na [[península balcánica]].{{harvnp|Györffy|1994|pp=145-146}} Les tropes bizantín y húngaru ocuparon «Cesarios», que Györffy identifica como l'actual ciudá [[República de Macedonia|macedonia]] d'[[Ohrid]].{{harvnp|Györffy|1994|p=146}} L'informe de Leodovino suxure qu'Esteban se xunió a los bizantinos a la fin de la guerra de [[conquista bizantina de Bulgaria|conquista de Bulgaria en 1018]].{{harvnp|Kristó|2003|p=72}} Sicasí, la fecha exacta de la so espedición ye incierta.{{harvnp|Györffy|1994|p=146}} Györffy sostién que, solo nel últimu añu d'esa guerra, Esteban dirixó les sos tropes contra los búlgaros.{{harvnp|Györffy|1994|p=146}} === Polítiques internes (1018-1024) === [[Ficheru:Bishop Gerard of Csanád and his disciple, Prince Emeric, Püspökkút Memorial Column detail, Székesfehérvár (8640275845).jpg|thumb|left|Estatua moderna del obispu Gerardo de Csanád y el so discípulu, el príncipe [[Emerico d'Hungría (santu)|Emerico]], en Székesfehérvár.]]L'obispu Leodovino testificó que'l rei furtió les [[reliquia cristiana|reliquies de dellos santos]] en «Cesarios» mientres la so campaña nos Balcanes, ente ellos [[Jorge de Capadocia]] y [[Nicolás de Bari|Nicolás de Mira]].{{harvnp|Kristó|2003|p=72}} Donar a una nueva basílica de tres naves dedicada a la Virxe María{{harvnp|Butler|Cumming|Burns|1998|p=159}} en Székesfehérvár,{{harvnp|Györffy|1994|pp=146, 151}} onde tamién estableció un [[cabildru catedraliciu]] y la nueva capital del país.{{harvnp|Engel|2001|p=43}} La so decisión tuvo influyida pola apertura, en 1018 o 1019, d'una nueva ruta de [[pelegrinación]] qu'evitaba Esztergom, l'anterior capital.<ref name="HanákFrankSugar1994" /> La nueva ruta conectó Europa Occidental y la [[Tierra Santa]] al traviés d'Hungría.{{harvnp|Cartledge|2011|p=16}}{{harvnp|Györffy|1994|pp=147, 151}} Con frecuencia, el monarca axuntar colos pelegrinos y esto contribuyó al espardimientu de la so fama en toa Europa.{{harvnp|Györffy|1994|p=148}} Por casu, l'abá [[Odilón de Cluny]] escribió nuna carta a Esteban que «los que tornaron del [[Santu Sepulcru|santuariu del nuesu Señor]]» atestiguaron la so «pasión» pol honor de la nuesa relixón divina».{{harvnp|Györffy|1994|p=147}} El rei tamién creó cuatro allugues pa pelegrinos en Constantinopla, [[Xerusalén]], [[Rávena]] y [[Roma]].{{harvnp|Györffy|1994|p=150}} {{cita|[Cuasi] tolos [pelegrinos provenientes] d'Italia y [[Galia]] que deseyaben dir al Sepulcru del Señor en Xerusalén abandonaron la ruta habitual, que yera per mar y fixeron el so camín al traviés del país del rei Esteban. Fixo'l camín seguru pa toos, recibió como hermanos tou aquel que vio y dio-yos grandes obsequios. Esta[s] acci[ones] permiti[eron] que munches persones, nobles y plebeyos, fueren a Xerusalén. |''Los cinco llibros d'hestories'' de [[Rodolfus Glaber|Rodolfo «el Calvo»]].<ref>{{cita llibru |idioma=en|capítulu=Cap. 3.1.2|títulu=Rodulfus Glaber Opera: The Five Books of the Histories|añu=2002|serie=Oxford medieval texts|nome-editor1=John|apellíu-editor1={{aut|Francia}}|nome-editor2=Neithard (trad.)|apellíu-editor2={{aut|Bulst}}|nome-editor3=Paul (trad.)|apellíu-editor3={{aut|Reynolds}}|editorial=[[Oxford University Press]]|allugamientu=Oxford|isbn=0-19-822241-6|oclc=252652967|páxina=97}}</ref>}} Amás de los pelegrinos, los comerciantes utilizaron la nueva ruta al traviés d'Hungría cuando se viaxaben ente Constantinopla y Europa Occidental.{{harvnp|Cartledge|2011|p=16}} Les lleendes d'Esteban falen sobre 60 pechenegos con importantes mercancíes que viaxaron a Hungría, pero fueron atacaos por guardias fronterizos húngaros.{{harvnp|Kristó|2001|p=28}} El rei ordenó executar a esos soldaos pa demostrar la so «determinación por caltener la paz interna».{{harvnp|Kristó|2001|p=28}} L'acuñamientu regular de monedes empezó n'Hungría nos años 1020.{{harvnp|Györffy|1994|p=160}} Los dinares de plata cola [[efixe]] del monarca{{harvnp|Cartledge|2011|p=16}} y les inscripciones ''STEPHANUS REX'' («rey Esteban») y ''REGIA CIVITAS'' («ciudá real») yeren populares na Europa contemporánea, como lo demuestren les copies falsificadas desenterraes en Suecia.{{harvnp|Györffy|1994|p=160}} El rei convenció a dellos pelegrinos y comerciantes a establecese n'Hungría.{{harvnp|Cartledge|2011|p=16}}{{harvnp|Györffy|1994|p=147}} [[Gerardo Sagredo|Gerardo]] —un monxu [[Orde de San Benitu|benedictín]] que llegó dende la [[República de Venecia]] ente 1020 y 1026— tenía pensáu siguir el so viaxe a Tierra Santa, pero decidió quedase nel país dempués del so alcuentru con Esteban.{{harvnp|Györffy|1994|p=148}} Nesa dómina, el monarca tamién ordenó la construcción d'una serie de monesterios benedictinos,{{harvnp|Györffy|1994|p=110}} ente ellos les abadíes de [[Pécsvárad]], [[Zalavár]] y [[Bakonybél]].{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=352}} L'haxografía ''Pasión de san Gerardo'' (''Legenda maior S. Gerardi'') menta un enfrentamientu ente Esteban y [[Ahtum]] (Ajtony), un voivoda na rexón del ríu Maros.{{harvnp|Curta|2001|p=40}} Munchu historiadores daten l'eventu a finales de los años 1020, anque Györffy y otros eruditos envaloren qu'asocedió una década antes.{{harvnp|Györffy|1994|p=142}}{{harvnp|Curta|2001|p=40}} El conflictu surdió cuando Ahtum —quien «llograra'l so poder polos griegos», según la ''Pasión de san Gerardo''— ordenó un impuestu al comerciu de [[sal]] escontra'l so llau del ríu.{{harvnp|Györffy|1994|p=101}} El rei unvió un gran exércitu encabezáu por [[Csanád]] contra Ahtum, quien foi asesináu na batalla.{{harvnp|Curta|2001|p=142}}<ref name="HanákFrankSugar1994" /> Los sos dominios tresformar nun condáu húngaru y el rei creó un nuevu obispáu en Csanád (Cenái), l'antigua capital de Ahtum que foi renombrada n'honor al comandante del exércitu vencedor.{{harvnp|Curta|2001|p=142}} Según los ''Añales de [[Bratislava|Presburgo]]'' (''Annales Posonienses''), el venecianu Gerardo foi consagráu como'l primer obispu de la nueva diócesis en 1030.{{harvnp|Thoroczkay|2001|p=62}} === Conflictos col Sacru Imperiu Romanu Gernánico (1024-1031) === L'emperador Enrique II morrió'l 13 de xunetu de 1024{{harvnp|Wolfram|Kaiser|2006|p=40}} y foi asocedíu por un pariente alloñáu,{{harvnp|Wolfram|Kaiser|2006|p=187}} [[Conrado II]] (r.&nbsp;1024-1039), quien adoptó una política esterior ofensiva.{{harvnp|Lenkey|2003|p=90}} En 1026, Conrado II espulsó de Venecia al dogo Otto Orseolo —home de la hermana d'Esteban—{{harvnp|Györffy|1994|p=148}}{{harvnp|Lenkey|2003|p=90}} y persuadió a los bávaros a proclamar al so fíu, [[Enrique III el Negru|Enrique]], como duque d'esos dominios en 1027, anque'l fíu d'Esteban, [[Emerico d'Hungría (santu)|Emerico]], tenía derechos dinásticos sobre'l [[ducáu de Baviera]] per parte de la so madre.{{harvnp|Wolfram|Kaiser|2006|p=187}} Conrado II entamó una alianza matrimonial col Imperiu bizantín y unvió unu de los sos conseyeros, l'obispu Werner d'Estrasburgo, a Constantinopla.{{harvnp|Butler|Cumming|Burns|1998|p=159}}{{harvnp|Wolfram|Kaiser|2006|pp=197-198}} Na seronda de 1027, l'obispu asonsañó viaxar como un pelegrín común, pero Esteban —quien fuera informáu de los sos propósitos— prohibió la so entrada al país.{{harvnp|Butler|Cumming|Burns|1998|p=159}}{{harvnp|Wolfram|Kaiser|2006|pp=197-198}} El biógrafu de Conrado II, [[Wipo de Borgoña]], escribió que los bávaros afalaron escaramuzas a lo llargo de les fronteres comunes d'Hungría y el Sacru Imperiu en 1029, lo que provocó un rápidu deterioru de les rellaciones ente dambos países.{{harvnp|Györffy|1994|p=149}}{{harvnp|Kristó|2003|p=74}} Conrado II comandó personalmente los sos exércitos escontra Hungría en xunu de 1030 y escaló les tierres al oeste del ríu [[ríu Raba|Rába]].{{harvnp|Györffy|1994|p=149}}{{harvnp|Wolfram|Kaiser|2006|p=231}} Sicasí, según los ''Añales de Niederalteich'', tornó a Alemaña de resultes de la táctica de [[tierra quemada|tierra esfarrapada]] emplegada polos húngaros{{harvnp|Kristó|2003|pp=74-75}}{{harvnp|Gönz|2004|p=22}} y «ensin tropes y ensin cumplir [colos sos oxetivos], porque l'exércitu viose amenaciáu pol fame y foi prindáu polos húngaros en [[Viena]]».{{harvnp|Wolfram|Kaiser|2006|p=231}} Les hostilidaes cesaron dempués de que Conrado II dexara les tierres ente los ríos [[ríu Leita|Lajta]] y [[Fischa]] a Hungría nel branu de 1031.{{harvnp|Györffy|1994|pp=149-150}} {{cita|Coles mesmes, surdieron disensiones ente la nación panoniana [Hungría] y los bávaros, por culpa de los bávaros[,] y, como resultancia, el rei [Esteban] d'Hungría fixo munches incursiones y asaltos nel reinu de los [[nóricos]] [esto ye, de los bávaros]. Alteriáu por esti asuntu, l'emperador Conrado foi contra los húngaros con un gran exércitu. Pero'l rei [Esteban], que les sos fuercies yeren claramente insuficientes pa faer frente al emperador, confió solamente en tutelar del Señor, al que pidió con oraciones y ayunos proclamaos al traviés del so reinu enteru. Puesto que l'emperador nun podía entrar nun reinu tan [[marca (territoriu)|fortificáu con ríos y montes]], tornó [a Alemaña], dempués de vengar abondo la so ferida con saqueos y quemes nes fronteres del reinu; y el so deséu yera —nun momentu más oportunu— completar les coses qu'empezara. Sicasí, el so fíu, el rei Enrique, inda un neñu confiáu al cuidu de Egilberto, [[obispáu de Frisinga|obispu de Frisinga]], [cuando] recibió un legáu del rei [Esteban] que solició la paz; y namái col conseyu de los príncipes del reinu, y ensin la conocencia del so padre, concedió'l favor de la reconciliación. |''Los fechos de Conrado II'' de Wipo de Borgoña.<ref>{{cita llibru |idioma=en|capítulu=Cap. XXVI|títulu=The Deeds of Conrad II (Wipo)|añu=2000|serie=Imperial lives and letters of the Eleventh Century|nome-editor1=Theodor Y (trad.)|apellíu-editor1={{aut|Mommsen}}|nome-editor2=Karl F (trad.)|apellíu-editor2={{aut|Morrison}}|nome-editor3=Robert L|apellíu-editor3={{aut|Benson}}|editorial=Columbia University Press|allugamientu=Nueva York|páxines=85-86|isbn=978-0-231-12121-7|oclc=43481817}}</ref> }} === Últimos años (1031-1038) === [[Ficheru:Stephen I at the funeral of his son (below) and blinding of Vazul (above) (Chronicon Pictum 044).jpg|thumb|Esteban nel funeral del so fíu Emerico (''Crónica allumada'').]]L'obispu Arduino —biógrafu d'Esteban— narró que'l rei, que los sos fíos morrieron na infancia, «contenía'l so dolor pola muerte [d'ellos] col consuelu de cuntar col amor del so fíu sobreviviente»,{{harvnp|Berend|2001|p=390|c=Cap. 19}} [[Emerico d'Hungría (santu)|Emerico]].{{harvnp|Kristó|Makk|1996|p=48}} Sicasí, esti príncipe cayó mancáu gravemente nun accidente de caza y morrió en 1031.{{harvnp|Cartledge|2011|p=16}}{{harvnp|Gönz|2004|p=22}} Dempués del decesu del so fíu, el rei nunca pudo «recuperar dafechu'l so salú anterior»,{{harvnp|VV.AA.|1970|c=Cap. 45.69|p=107}} según la ''Crónica allumada''.{{harvnp|Kristó|Makk|1996|p=48}} Kristó esplica qu'esta anéudota caltenida nes lleendes d'Esteban —na que'l rei fixo vixilies y llavó los pies de probes— ta rellacionada colos sos últimos años depués de la perda del so fíu.{{harvnp|Kristó|2001|p=32}} La muerte de Emerico punxo en peligru les meyores del so padre pa establecer un Estáu cristianu n'Hungría,{{harvnp|Györffy|1994|p=169}} porque s'abarruntaba que'l primu d'Esteban, el duque [[Vazul|Basilio]] (Vazul) —quien amás yera'l principal pretendiente a la socesión—, inclinar escontra'l paganismu.{{harvnp|Kontler|1999|pp=58-59}}{{harvnp|Gönz|2004|pp=22-23}} Según los ''Añales d'[[abadía de Niederaltaich|Altaich]]'' (''Annales Altahenses''), Esteban ignoró les demandes del so primu y nomó al fíu de la so hermana, el venecianu [[Pedro Orseolo]], como'l so herederu.{{harvnp|Györffy|1994|p=170}}{{harvnp|Gönz|2004|p=22}} La mesma fonte añede que Basilio foi prindáu y cegáu y los sos trés fíos —[[Levente, príncipe real húngaru|Levente]], [[Andrés I d'Hungría|Andrés]] (András) y [[Bela I d'Hungría|Bela]] (Béla)— fueron espulsaos del país.{{harvnp|Györffy|1994|p=170}}{{harvnp|Gönz|2004|p=23}} Les lleendes d'Esteban falen qu'unos miembros de la corte intentaron asesinar al rei.{{harvnp|Kristó|2001|p=32}} Según Kristó, estos documentos indiquen la participación activa de Basilio y menten la so sentencia de mutilación.{{harvnp|Kristó|2001|p=32}} Solo fontes posteriores (como la ''Crónica allumada'') añeden que les oreyes de Basilio fueron enllenaes con plomu fundíu.{{harvnp|Kristó|2001|p=32}} A xuiciu de dellos historiadores, les disposiciones del ''Segundu llibru de lleis'' sobre la combalechadura contra'l rei y el reinu» impliquen que'l testu foi promulgáu dempués de la intriga infructuosa de Basilio contra Esteban.{{harvnp|Györffy|1994|p=135}}{{harvnp|Bak|Bónis|Ross Sweeney|Czizmadia|1999|c=Title XIX, by Stephen II|p=11}} Sicasí, esti razonamientu nun foi aceptáu pol restu d'investigadores.{{harvnp|Györffy|1994|p=135}} Györffy afirmó que'l llibru foi publicáu aprosimao en 1009 y non dempués de 1031.{{harvnp|Györffy|1994|p=136}} Coles mesmes, cuestiónase l'autenticidá del decretu sobre los diezmos: según Györffy, foi aprobáu mientres el reináu d'Esteban, pero Berend, Laszlovszky y Szakács dicen que «podría ser una adición posterior».{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=351}}{{harvnp|Györffy|1994|p=136}} Esteban morrió'l 15 d'agostu de 1038{{harvnp|Guiley|2001|p=136}} y foi soterráu na [[basílica de Székesfehérvár]].{{harvnp|Györffy|1994|p=170}} El so reináu foi siguíu por un llargu periodu de guerres civiles, enfrentamientos relixosos ya invasiones estranxeres.{{harvnp|Engel|2001|pp=29-32}}{{harvnp|Molnár|2001|pp=25-27}} La inestabilidá política terminó en 1077 cuando [[Ladislao I d'Hungría|Ladislao]], nietu de Basilio, xubió al tronu.{{harvnp|Molnár|2001|p=27}} == Familia == [[Ficheru:Commemoration on the Foundation of the Church in Obuda (Chronicon Pictum 042).jpg|thumb|upright=.75|Esteban y la so esposa Gisela na fundación d'una ilesia en [[Óbuda]] (''Crónica allumada'').]]Esteban casóse con [[Gisela de Baviera]], una fía del duque [[Enrique II, duque de Baviera|Enrique «l'Amarradiegu»]], sobrín del emperador [[Otón I del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Otón I]].{{harvnp|Engel|2001|p=26}} La suegra d'Esteban yera [[Gisela de Borgoña]], miembru de la [[casa antigua de Güelf|dinastía güelfa]].{{harvnp|Kristó|2001|p=17}}<ref name="Veszprémy1994">{{cita llibru |idioma=hu|nome=László|apellíu={{aut|Veszprémy}}|capítulu=Gizella|apellíu-editor1={{aut|Kristó}}|nome-editor1=Gyula|apellíu-editor2={{aut|Engel}}|nome-editor2=Pál|apellíu-editor3={{aut|Makk}}|nome-editor3=Ferenc|títulu=Korai Magyar történeti lexikon (9-14. század)|títulotrad=Encyclopedia of the Early Hungarian History (9th–14th centuries)|allugamientu=Budapest|editorial=Akadémiai Kiadó|añu=1994|isbn=963-05-6722-9|oclc=32052132|páxines=236-237}}</ref> Nacida alredor de 985, Gisela yera más nuevu que'l so home y sobrevivió-y 26 años dempués de la so muerte.{{harvnp|Kristó|2001|p=17}}<ref name="Veszprémy1994" /> Abandonó Hungría en 1045 y terminó los sos díes como abadesa de l'abadía de Niedernburg en [[Passau]] en 1065.<ref name="Veszprémy1994" /> Anque la ''Crónica allumada'' afirma qu'Esteban «nició munchos fíos»,{{harvnp|VV.AA.|1970|c=Cap. 38.63|p=104}}{{harvnp|Györffy|1994|p=168}} solu dos d'ellos —Otón y Emerico— son identificaos pol so nome.{{harvnp|Kristó|2001|p=23}} * Otón —llamáu asina pa conmemorar a [[Otón III del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Otón III]]— nació posiblemente antes de 1002,{{harvnp|Kristó|2001|p=23}} pero morrió cuando yera neñu.{{harvnp|Györffy|1994|p=168}} * [[Emerico d'Hungría (santu)|Emerico]] —quien recibió'l nome del so tíu maternu, l'emperador [[Enrique II del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Enrique II]]— nació aprosimao en 1007.{{harvnp|Kristó|2001|p=23}} El so ''Lleenda'' escrita a principios del sieglu|XII||s}} describir como un príncipe piadosu que caltuvo'l so [[castidá]] inclusive mientres el so matrimoniu.{{harvnp|Györffy|1994|p=168}} Según Györffy, la esposa de Emerico yera pariente del emperador bizantín [[Basilio II]].{{harvnp|Györffy|1994|p=146}} La so muerte prematura provocó a la serie de conflictos internos que conducieron al castigu de ceguera del duque Basilio y les guerres civiles.{{harvnp|Cartledge|2011|p=16}}{{harvnp|Butler|Cumming|Burns|1998|p=160}} {{cita|Sé obediente conmigo, fíu mio. Yes un neñu, descendiente de padres fanegueros, vives ente almaes nidies, fuisti afalagáu y educáu en tou tipu de comodidaes; nun tuvisti parte nin nos problemes de les campañes [militares] nin nos diversos ataques de los paganos nos que cuasi tola mio vida asocedieron. |''[[#Conseyos|Conseyos]]'' del rei Esteban al so fíu Emerico.{{harvnp|Kristó|2001|p=28}} }} Mientres sieglos aldericóse l'orixe d'[[Ágata (esposa d'Eduardo'l Exiliáu)|Ágata]] —esposa d'[[Eduardo'l Exiliáu|Eduardo «el Exiliáu»]]— y se hipotetizó que tamién yera fía d'Esteban.<ref name="Lauder-Frost2002" /> Dellos llibros renacentistes aseguraben que yera fía o hermana d'un emperador Enrique» (probablemente Enrique II o [[Enrique III el Negru|Enrique III]]), pero'l historiadores consideren pocu probable que les cróniques medievales ignoraren esta información.<ref>{{cita llibru |idioma=en|nome=EA|apellíu={{aut|Freeman}}|títulu=The History of the Norman Conquest of England: its causes and its results|edición=Tercer|allugamientu=Oxford|editorial=Clarendon Press|añu=1877|oclc=3816762|páxines=668-673}}</ref> Los historiadores modernos Georgio Pray (''Annales Regum Hungariae'', 1764), [[Peter Frederik Suhm]] (''Geschichte Dänmarks, Norwegen und Holsteins'', 1777) y István Katona (''Historia Critica Regum Hungariae'', 1779) suxuren que yera fía d'un hermanu d'Enrique II, Bruno de Augsburgu —un eclesiásticu descritu como ''beatae memoriae'', pero ensin descendencia conocida—; ente que Dániel Cornides (''Regum Hungariae'', 1778) intentó harmonizar les teoríes alemán y húngaru y allugó a Ágata como fía de Gisela de Baviera, hermana d'Enrique II y esposa d'Esteban.<ref name="Ronay1989">{{cita llibru |idioma=en|apellíu={{aut|Ronay}}|nome=Gabriel|títulu=The lost King of England: the East European adventures of Edward the Exile|allugamientu=Woodbridge|editorial=Boydell Press|añu=1989|isbn=0-85115-541-3|oclc=20168506|páxines=109-121}}</ref> Esta solución siguió siendo popular ente los eruditos en bona parte del sieglu|XX||s}}.<ref name="Lauder-Frost2002">{{cita publicación |idioma=en|apellíu={{aut|Lauder-Frost}}|nome=Gregory|títulu=Agatha - The Ancestry Apueste|revista=The Scottish Genealogist|allugamientu=Edimburgu|editorial=Scottish Genealogy Society|fecha=setiembre de 2002|volume=XLIX|númberu=3|páxines=71-72|issn=0300-337X}}</ref><ref>{{cita publicación |idioma=en|nome=Sándor|apellíu={{aut|Fest}}|url=http://epa.oszk.hu/02600/02625/00006/pdf/GUO02625_archivum_europae_1938_01-03_115-146.pdf|títulu=The sons of Edmund Ironside Anglo-Saxon King at the Court of St. Stephen|revista=Archivum Europae Centro-Orientalis|allugamientu=Budapest|editorial=Sárkány-nyomda|volume=4|añu=1938|issn=0200-9080|páxines=115-145}}</ref><ref>{{cita publicación |idioma=en|nome=G|apellíu={{aut|Andrews Moriarty}}|títulu=Agatha, wife of the Atheling Eadward|revista=The New England Historical and Genealogical Register|volume=106|editorial=New England Historic Genealogical Society|allugamientu=Boston|añu=1952|issn=0028-4785|páxines=52-60}}</ref> Gabriel Ronay argumenta que la tentadora idea de rellacionar a [[Margarita d'Escocia (santa)|Margarita d'Escocia]] (fía d'Ágata) como la nieta d'Esteban (dambos canonizaos pola Ilesia católica) nun esplica por qué la muerte del rei desencadenó una crisis dinástica n'Hungría o, siquier, por qué la familia d'Ágata nun participó nesa disputa.<ref name="Ronay1989" /> Si Esteban y Gisela fueren los padres, la descendencia d'Ágata tendría derechos sobre la Corona húngara, pero nun hai nicios en fontes húngares de que dalgún de los fíos del monarca sobreviviéra-y.<ref name="Ronay1989" /> Coles mesmes, si les teoríes qu'impliquen a Enrique II fueren ciertes, Ágata tenía más años que'l so home Eduardo y, por tanto, yera vieya nel momentu de la nacencia del so últimu fíu, [[Edgar Atheling|Edgar]].<ref name="Ronay1989" /> A última hora, la mayoría d'investigadores coinciden en nun incluyila nel [[árbol xenealóxicu]] de los dos emperadores teutonos y el rei húngaru.<ref>{{cita publicación |idioma=en|nome=R|apellíu={{aut|Jetté}}|títulu=Is the mystery of the origin of Agatha, wife of Edward the Exile finally solved?|revista=The New England Historical and Genealogical Register|volume=150|editorial=New England Historic Genealogical Society|allugamientu=Boston|añu=1996|issn=0028-4785|páxines=417-432}}</ref><ref>{{cita publicación |idioma=en|nome1=Michael Anne|apellíos1={{aut|Guido}}|nome2=John P|apellíos2={{aut|Ravilious}}|títulu=From Theophanu to St. Margaret of Scotland: a study of Agatha's ancestry|revista=Foundations|editorial=Foundation for Medieval Genealogy|allugamientu=Chobham|volume=4|añu=2012|issn=1479-5078|páxines=81-121}}</ref> La siguiente xenealoxía presenta los antepasaos d'Esteban I d'Hungría y los sos familiares mentaos nel artículu:<ref name="Veszprémy1994" />{{harvnp|Kristó|Makk|1996|pp=17, Appendices 1–2}} {{familytree/start |summary=Familia d'Esteban I}} {{familytree |border=1| | | | | | | | | |GYU| | | | | |TAK|v|~|AN2| GYU=[[Gyula de Transilvania|Gyula «el Viejo»]]|TAK=gran príncipe [[Taksony d'Hungría|Taksony]]|AN2=una dama «[[cumanos|cumana]]»*}} {{familytree | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|.| | | | |)|-|-|-|-|-|.|}} {{familytree |border=1|HEN|v|~|GIA| |GYY| | |SAR|~|v|GÉZ| | | | |MIC|v|~|AN1| HEN=[[Enrique II, duque de Baviera|Enrique II de Baviera ]]|GIA=[[Gisela de Burgundia]]|GYY=[[Gyula III|Gyula «el Mozu»]]|SAR=[[Sarolta]]|GÉZ=gran príncipe [[Géza d'Hungría|Géza]]|MIC=[[Miguel d'Hungría]]|AN1=una princesa búlgara**}} {{familytree|border=1| | | |!| | |,|-|v|-|v|-|-|-|-|-|-|-|^|.| | | | | | | | | |!|}} {{familytree |border=1| | | |!| |TWO|!|AN1|v|~|OTO| |AN2|~|SAM| | | |VAZ| TWO=dos fíos|AN1=''fía''|OTO=dogo [[Ottone Orseolo]]|AN2=''fía''|SAM=[[Samuel Aba d'Hungría|Samuel Aba]]***|VAZ=duque [[Vazul|Basilio]]}} {{familytree | | | |!| | | | |!| | | |!| |-} {{familytree | | |GIE|~|v|STE| | |!| GIE=[[Gisela de Baviera]]|STE='''Esteban I'''|estilocaja_STE=background-color: #d0e5f5}} {{familytree |border=1| | | | | | |!| | | | |PET| PET=[[Pedro Orseolo]]}} {{familytree | | | |,|-|-|^|-|.|}} {{familytree |border=1| | |OTT| | |EMR|~|AN3| OTT=Otón |EMR=[[Emerico d'Hungría (santu)|Emerico]] |AN3=princesa bizantina}} {{familytree/end}} :<nowiki>*</nowiki> Muyer d'orixe jazar, pechenego o [[Bulgaria del Volga|búlgaru del Volga]]. :<nowiki>**</nowiki> Györffy menta qu'ella pudo pertenecer a la [[dinastía de los Cometopulos]] en [[Primer Imperiu búlgaru|Bulgaria]]. :<nowiki>***</nowiki> Samuel Aba pudo ser el fíu de la hermana d'Esteban en llugar del so home. == Legáu == === Fundador d'Hungría === N'Hungría, Esteban siempres foi consideráu como unu de los [[estadista|estadistes]] más importantes de la so historia.{{harvnp|Kristó|Makk|1996|p=51}} El so principal llogru foi l'establecimientu d'un Estáu cristianu qu'aseguró la sobrevivencia de los húngaros na cuenca cárpata, en contraste colos [[hunos]], [[ávaros]] y otros pueblos que primeramente ocuparen el mesmu territoriu.{{harvnp|Kristó|Makk|1996|p=51}} Sobre esto, Bryan Cartledge conclúi qu'Esteban tamién -y dio al so reinu «cuarenta años de relativa paz y un reináu firme, pero ordinariu».{{harvnp|Cartledge|2011|p=17}} Los sos socesores, incluyíos los descendientes del duque Basilio, taben entusiasmaos por resaltar la so devoción polos llogros d'Esteban.{{harvnp|Lenkey|2003|p=106}} D'alcuerdu a la ''Crónica allumada'' del sieglu|XIV||s}}, magar que'l fíu de Basilio, [[Andrés I d'Hungría|Andrés]], llegó'l poder gracies a una [[revuelta de Vata|rebelión sofitada polos infieles]], decidió prohibir los ritos paganos y declaró que los sos súbditos «tendríen de vivir en toles coses que la llei del santu rei Esteban dixéra-yos».{{harvnp|Lenkey|2003|p=106}}{{harvnp|VV.AA.|1970|c=Cap. 60.86|p=113}} Na Hungría medieval, les comunidaes que reivindicaben un estatus privilexáu o intentaben caltener les sos propies «[[privilexo|llibertaes]]» frecuentemente defendíen que l'orixe d'esi calter especial atribuyir a Esteban.{{harvnp|Tringli|2001|p=129}} Por casu, una carta de 1347 proveniente del pueblu de Táp y empobinada al rei [[Luis I d'Hungría|Luis I]] menta delles quexes contra l'abadía de Pannonhalma, ente elles que los impuestos que l'abá pretendía cobra-yos contradicíen «la llibertá que se-yos concediera en tiempos del rei Esteban el Santu».{{harvnp|Tringli|2001|p=139}} === Veneración === [[Ficheru:St Stephen offers Hungary to Virgin Mary.jpg|thumb|[[Retablu]] del rei Esteban dedicando'l so país a la Virxe María y nomándola ''Patrona Hungariae'' (patrona d'Hungría) na [[catedral basílica de San Esteban (Székesfehérvár)|catedral basílica de san Esteban en Székesfehérvár]] (1775).]]El cultu a Esteban apaeció dempués del llargu periodu d'[[anarquía]] que caracterizó al gobiernu de los sos socesores inmediatos.<ref>{{cita llibru |idioma=hu|apellíu={{aut|Magyar}}|nome=Zoltán|añu=1996|títulu=Szent István a magyar kultúrtörténetben|títulotrad=Saint Stephen in the History of Hungarian Arts|editorial=Helikon Kiadó|allugamientu=Budapest|isbn=963-208-401-2|oclc=39539424|páxina=24}}</ref><ref name="Diós2013">{{cita web |idioma=hu|apellíu={{aut|Diós}}|nome=István|url=http://www.katolikus.hu/szentek/0820.html|títulu=Szent István király|títulotrad=King Saint Stephen|obra=A szentek élete|editorial=Szent István Társulat|allugamientu=Budapest|fechaaccesu=18 d'agostu de 2013}}</ref> Sicasí, nun hai evidencia de la veneración a Esteban antes de la so canonización.{{harvnp|Klaniczay|Pálmai|2002|p=127}} Por casu, el primer miembru de la familia real que lleva'l so nome, [[Esteban II d'Hungría|Esteban II]], nació a principios del sieglu|XII||s}}.{{harvnp|Klaniczay|Pálmai|2002|p=129}} El procesu de [[canonización]] foi empecipiáu pol nietu del duque Basilio, el rei [[Ladislao I d'Hungría|Ladislao I]], que consolidó'l so poder al prindar y encarcelar al so primu [[Salomón d'Hungría|Salomón]].{{harvnp|Engel|2001|pp=32-33}}{{harvnp|Kristó|2001|p=35}} Según l'obispu Arduino, la canonización foi «decretada nuna carta apostólica, por orde de la sede romana»,{{harvnp|Berend|2001|p=393|c=Cap. 24}} lo que suxure que la ceremonia foi dexada pol papa [[Gregorio VII]].{{harvnp|Klaniczay|2002|p=125}} L'eventu empezó'l 15 d'agostu de 1083 na tumba d'Esteban, onde los creyentes realizaron tres díes d'ayunu y oración.{{harvnp|Klaniczay|2002|p=124}} La lleenda diz que'l ataúd non pudo abrir hasta que Ladislao I lliberó a Salomón del so cautiverio en [[Visegrád]].{{harvnp|Klaniczay|2002|p=124}} Cuando esto asocedió, munchos de los presentes recibieron de milagros de sanación, acordies coles mesmes lleendes.{{harvnp|Kristó|2001|p=35}} L'historiador Kristó atribúi los sanamientos a una [[trestornu psicóticu compartíu|psicosis de mases]] o la decepción.{{harvnp|Kristó|2001|p=35}} Les lleendes d'Esteban tamién indiquen que'l 20 d'agostu los sos restos arumar y embalsamar» alzar de l'arca, que enllenóse con «agua rosada».{{harvnp|Klaniczay|2002|p=124}} Esi mesmu día, Emerico y l'obispu de Csanád, Gerardo, tamién fueron canonizaos.{{harvnp|Engel|2001|p=33}} {{cita|Una vegada termináu l'oficiu de [[Víspores]] al tercer día, toos esperaben los favores de la misericordia divina al traviés de [los] méritu[s] del home benditu; de sópitu, con Cristu visitando a les sos mases, les señales de milagros salieron del cielu por tola casa santa. El so ensame, que [en] aquella nueche yera demasiao pa cuntar, traxo a la memoria la respuesta del [[Evanxeliu de Matéu|Evanxeliu]] que'l [[Xesús de Nazaret|Salvador del mundu]] confió a [[Xuan l'Apóstol|Juan]], quien preguntó al traviés de mensaxeros si yera [[Mesíes del xudaísmu|el que diba venir]]: ''los ciegos ven, los coxos anden, los malatos son llimpiaos'', los lisiados endréchense, los paralizaos cúrense... |''La vida del santu rei Esteban d'Hungría'' por Arduino.{{harvnp|Berend|2001|pp=393-394|c=Cap. 24}} }} La primer lleenda d'Esteban, la llamada ''Lleenda mayor'', foi escrita ente 1077 y 1083.<ref name="trad.lleendes" /><ref name="Berend2001">{{cita llibru |idioma=en|apellíu={{aut|Berend}}|nome=Nora|añu=2001|capítulu=Introduction to Hartvic, Life of King Stephen of Hungary|apellíu-editor={{aut|Head}}|nome-editor=Thomas|títulu=Medieval hagiography: an anthology|editorial=Routledge|allugamientu=Nueva York|páxines=375-377|isbn=0-415-93753-1|oclc=47282793}}</ref> Esti manuscritu apurrió una semeya idealizada del rei,{{harvnp|Györffy|1994|p=90}} qu'en vida dedicó'l so reinu y a sigo mesmu a la [[María (madre de Xesús)|Virxe María]],<ref name="Berend2001" /> pero la ''Lleenda menor'' —compuesta alredor de 1100{{harvnp|Györffy|1994|p=90}} mientres el reináu de [[Colomán d'Hungría|Colomán]]— enfatizó la severidá d'Esteban.<ref name="Berend2001" /> Una tercer lleenda, tamién redactada na dómina de Colomán y pol obispu Arduino, basar nos dos lleendes mentaes y foi aprobada en 1201 pol papa [[Inocencio III]] como l'haxografía oficial del santu.<ref name="Berend2001" /> Gábor Klaniczay argumentó qu'estos documentos «abrieron un nuevu capítulu nes lleendes de los gobernantes veneraos como un xéneru [lliterariu]» y suxurió qu'un monarca podía algamar la santidá al traviés del usu activu» de los sos atributos reales.{{harvnp|Klaniczay|2002|p=136}} Según los cánones de la Ilesia, Esteban foi'l primera ''[[caballeru cristianu|miles Christi]]'' («soldáu de Cristu») triunfante ente los monarques canonizaos;{{harvnp|Klaniczay|2002|p=134}} tamién el primeru «[[confesor de la fe|rei confesor]]» que nun sufrió nengún [[mártir|martiriu]], en contraste colos monarques anteriores.{{harvnp|Klaniczay|2002|p=16}} El cultu a Esteban estendióse más allá de les fronteres d'Hungría.<ref name="Diós2013" /> Primeramente, yera veneráu principalmente en Scheyern y Bamberg, en Baviera, pero les sos reliquies tamién fueron llevaes a [[Aquisgrán]], [[Colonia (Alemaña)|Colonia]], [[abadía de Montecasino|Montecassino]] y [[Namur]].<ref name="Diós2013" /> Tres la lliberación de [[Buda (ciudá)|Buda]] en manes de los turcos otomanos, el papa [[Inocencio XI]] espublizó'l cultu del rei Esteban a tola Ilesia católica romana en 1686 y declaró el 2 de setiembre'l so día de fiesta.<ref name="Diós2013" />{{harvnp|Butler|Cumming|Burns|1998|p=160}} En 1969 la fiesta de [[Joaquín (padre de María)|Joaquín]] foi treslladada al 16 de xunetu{{harvnp|Congregatio Sacrorum Rituum|1969|pp=98, 135}} y el día festivu d'Esteban camudó a la fecha qu'ocupaba Joaquín, el 16 d'agostu, un día dempués del fallecimientu del rei.{{harvnp|Congregatio Sacrorum Rituum|1969|pp=100, 137}} Esteban ye veneráu como'l [[santu patrón]] d'Hungría<ref name="Diós2013" /> y consideráu como'l proteutor de reis, albañiles, picapredreros, canteros y los neños que sufren d'enfermedaes graves.{{harvnp|Guiley|2001|p=314}} La so canonización foi reconocida por [[Bartolomé I]], [[patriarca de Constantinopla|patriarca ecuménicu de Constantinopla]], en 2000.<ref>{{cita publicación |idioma=hu|apellíu={{aut|Papp}}|nome=Tamás|fecha=21 d'agostu de 2005|url=http://ujember.katolikus.hu/Archivum/2005.08.21/0201.html|títulu=Az ortodox egyház is szentként tiszteli: Országalapító királyunk és a keleti hagyományok kapcsolatáról|títulotrad=Venerated also by the Orthodox Church: on the connections between our king founding our state and the Oriental traditions|revista=Új Ember|allugamientu=Budapest|editorial=Magyar Katolikus Egyház|páxines=34-35|númberu=LXI|issn=1418-1657|fechaaccesu=19 d'agostu de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140429044126/http://ujember.katolikus.hu/Archivum/2005.08.21/0201.html|fechaarchivu=29 d'abril de 2014}}</ref> Nel calendariu de la Ilesia católica húngara, la fiesta d'Esteban repara'l 20 d'agostu, día en que les sos reliquies fueron treslladaes d'una llocalidá a otra.<ref name="Diós2013" /> Amás, un día de fiesta separáu (30 de mayu) ta dedicáu a la so Santa Diestra».<ref name="Diós2013" /> === La Santa Diestra» === [[Ficheru:Budapest Szent Jobb.jpg|thumb|upright=.75|[[Relicariu]] de la Santa Diestra na [[basílica de San Esteban (Budapest)|basílica de san Esteban en Budapest]].]]La diestra o mano derecha d'Esteban (n'húngaru, ''Szent Jobb'') convertir nun oxetu de cultu.{{harvnp|Engel|2001|p=33}}<ref name="Csorba2004">{{cita llibru |idioma=hu|apellíu={{aut|Csorba}}|nome=Csaba|añu=2004|títulu=Szentjobb vára|títulotrad=Castle of Szentjobb|editorial=A Hajdú-Bihar Megyei Önkormányzat Hajdú-Bihar Megyei Múzeumok Igazgatósága|allugamientu=Bihor|isbn=963-7194-15-0|oclc=909970020|páxina=7}}</ref> Un clérigu llamáu Mercuriu robar, pero foi atopada'l 30 de mayu de 1184 nel condáu de Bihar.{{harvnp|Klaniczay|2002|p=124}} El robu de reliquies sagraes (''furta sacra'') foi una tema bien mentada les biografíes de los santos.{{harvnp|Klaniczay|2002|p=146}} L'obispu Arduino describió'l descubrimientu de la mano derecha acordies con esta tradición, incluyendo supuestes aventures y visiones.{{harvnp|Klaniczay|2002|p=146}} Una abadía alzada nel condáu de Bihar (agora en Szentjobb/Sâniob) foi nomada dempués y dedicada a la veneración de la Santa Diestra.{{harvnp|Engel|2001|p=33}} {{cita|¿Por qué, hermanos, los sos otros miembros hanse desunido y, quedando la so carne amenorgada a polvu, totalmente separaos, solo la mano derecha, la so piel y tendones xuntaos a los güesos, caltuvieron la guapura [na so] totalidá? Supongo que la inescrutabilidad del xuiciu divín pretendía proclamar pola estraordinaria naturaleza d'esti fechu nada menos de que la obra d'amor y apurrida supera la midida de toles demás virtúes. [...] La mano derecha del bonaventuráu taba merecidamente exenta de podrizu, porque siempres resurdió de la flor de la bondá, nunca taba vacida pa dar regalos y alimentar a los probes. |''La vida del santu rei Esteban d'Hungría'' por Arduino.{{harvnp|Berend|2001|p=396|c=Cap. 27}} }} La reliquia tuvo abeluga mientres sieglos na abadía de Szentjobb, sacante mientres la [[invasión mongola d'Europa|invasión mongola de 1241 y 1242]] cuando foi treslladada a [[Dubrovnik|Ragusa]] (Dubrovnik) y tornó a Székesfehérvár en c. 1420.<ref name="Csorba2004" /> Dempués de la [[Hungría otomana|ocupación otomana de los territorios centrales del Reinu d'Hungría]] a mediaos del sieglu|XVI||s}}, foi curiada en munchos llugares —como [[Bosnia (rexón)|Bosnia]], Ragusa y Viena— y devuelta a Hungría en 1771 cuando la reina [[María Teresa I d'Austria|María Teresa]] donar al claustru de les [[Congregatio Jesu|hermanes de Loreto]] en Buda.<ref name="bazilika-történet">{{cita web |idioma=hu|url=http://www.bazilika.biz/a-szent-jobb-tortenete/a-szent-jobb-tortenete|títulu=A Szent Jobb története|títulotrad=History of the Holy Dexter|obra=Szent István Bazilika: Történet|editorial=Szent István Bazilika|allugamientu=Budapest|añu=1991|fechaaccesu=19 d'agostu de 2013}}</ref> La reliquia tuvo na capiya de san Segismundo del [[castiellu de Buda]] ente 1900 y 1944, nuna cueva cerca de Salzburgu en 1944 y 1945 y, nuevamente, coles hermanes de Loreto ente 1945 y 1950. Finalmente, dende 1950, la Santa Diestra permanez na [[basílica de San Esteban (Budapest)|basílica de san Esteban en Budapest]].<ref name="bazilika-történet" /> Una procesión añal qu'exhibía la reliquia se instituyó en 1938 y siguió hasta 1950 cuando foi prohibida pol [[República Popular d'Hungría|gobierno comunista]], anque se volver# a entamar en 1988.<ref name="bazilika-történet" /> === ''Conseyos'' === Según la ''Lleenda mayor del rei Esteban'', el rei «compiló pola so cuenta un llibru pal so fíu sobre la educación moral».{{harvnp|Györffy|1994|pp=166-167}} Esta obra, agora conocida como ''Conseyos'' o ''De institutione morum'',{{harvnp|Györffy|1994|p=166}} caltener en manuscritos copiaos a [[Edá Media#Baxa Edá Media (sieglos XI al XV)|finales de la Edá Media]].{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=343}} Anque los estudiosos alderiquen si realmente puede atribuyise al rei o un clérigu, la mayoría ta d'alcuerdu en que se compunxo nes primeres décades del sieglu|XI||s}}.{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=343}}{{harvnp|Györffy|1994|p=167}} L'argumentu central de les ''Conseyos'' ye que la realeza ta «inseparablemente coneutada» cola [[catolicismu|fe católica]].{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=343}}{{harvnp|Györffy|1994|p=167}} El so autor enfatizó qu'un monarca ta na obligación de faer donaciones a la Ilesia y consultar regularmente a los sos prelaos, pero tamién d'aplicar castigos a los clérigos que «faen el mal».{{harvnp|Berend|Laszlovszky|Szakács|2007|p=343}} Una de les sos idees básiques yera qu'un soberanu tien de cooperar coles pilastres del so gobiernu», esto ye, los prelaos, aristócrates, ''ispán'' y guerreros.{{harvnp|Györffy|1994|p=167}} {{cita|La mio queridísimo fíu, si deseyes honrar a la corona real, te aconseyo, te encamiento, te encamiento sobremanera a [que] manten[gas] la fe católico y apostólico con tanta dilixencia y curiáu [para] que puedas ser un exemplu de Dios sobre toos aquellos baxu to, y que tol cleru te puede llamar con razón un home de verdaderu oficiu cristianu. Si nun lu faes, puedes tar seguru de que nun vas ser llamáu cristianu o fíu de la Ilesia. Ello ye que nel palaciu real, dempués de la fe mesma, la Ilesia ocupa'l segundu llugar, primero constituyida y espublizada per tol mundu polos sos miembros, los apóstoles y los santos padres. Y anque ella siempres produció nueva descendencia, [siempres se] considerada antigua. Sicasí, queríu fíu, inclusive agora nel nuesu reinu[,] la Ilesia ye proclamada como moza y recién plantada; y por eso ella precisa guardianes más prudentes y dignos d'enfotu pa [protexer] un beneficiu que la misericordia divina concediónos inmerecidamente [por culpa de la] destrucción y aniquilación al traviés del so refalfiu, indolencia o neglixencia. |''Conseyos'' del rei Esteban al so fíu, Emerico.<ref>{{cita llibru |idioma=en|apellíos1={{aut|O'Malley}}|nome=Vincent J|añu=1995|títulu=Saintly companions: a cross-reference of sainted relationships|editorial=Alba House|allugamientu=Nueva York|isbn=0-8189-0693-6|oclc=31865799|páxines=46-47}}</ref> }} === Nes artes === Dende finales del sieglu|XIII||s}} Esteban foi una tema popular na [[lliteratura d'Hungría|poesía húngara]].<ref name="Pomogáts2000">{{cita publicación |idioma=en|apellíu={{aut|Pomogáts}}|nome=Béla|añu=2000|url=http://www.hhrf.org/kisebbsegkutatas/mr_03/cikk.php?id=1233|títulu=St. Stephen in Hungarian poetry|revista=Kisebbségkutatás/Minorities' research|allugamientu=Budapest|editorial=Lucidus Kiadó|volume=9|númberu=3|fechaaccesu=13 de febreru de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141003225533/http://www.hhrf.org/kisebbsegkutatas/mr_03/cikk.php?id=1233|fechaarchivu=3 d'ochobre de 2014}}</ref> Les primeres composiciones fueron [[himnu|himnos]] relixosos que retrataron el retrataron como l'apóstol de los húngaros».<ref name="Pomogáts2000" /> La poesía secular, especialmente los versos escritos pal so día de fiesta, siguió un patrón similar y enfatizaban el papel d'Esteban como'l primer rei d'Hungría.<ref name="Pomogáts2000" /> Los poetes describiéronlu como'l símbolu de la identidá nacional, independencia y capacidá de la nación húngara pa sobrevivir al gobiernu comunista ente 1949 y 1989.<ref name="Pomogáts2000" /> Un himnu escritu a finales del sieglu|XVIII||s}} nel qu'empondera al rei como «estrella radiante de los húngaros» síguese cantáu nes ilesies.<ref name="Pomogáts2000" /> [[Ludwig van Beethoven]] compunxo la obertura ''El rei Esteban, o'l Primer Benefactor d'Hungría'' (''König Stephan oder Ungarns erster Wohhtäter'') pa la inauguración d'un teatru en [[Pest]] en 1812.<ref name="Keller2013">{{cita web |idioma=en|apellíu={{aut|Keller}}|nome=James M|añu=2013|url=http://www.sfsymphony.org/Watch-Listen-Learn/Read-Program-Notes/Program-Notes/BEETHOVEN-%C2%A0Overture-to-King-Stephen,-Opus-117-%E2%94%82-Ma.aspx|títulu=Beethoven: Overture to King Stephen, Opus 117|obra=San Francisco Symphony|ubicación=San Francisco|editorial=''autopublicada''|fechaaccesu=13 de febreru de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140121071008/http://www.sfsymphony.org/Watch-Listen-Learn/Read-Program-Notes/Program-Notes/BEETHOVEN-%C2%A0Overture-to-King-Stephen%2C-Opus-117-%E2%94%82-Ma.aspx|fechaarchivu=21 de xineru de 2014}}</ref> Según el músicu James M. Keller, «[l]vos unísonos descendentes qu'empecipien la ''Obertura del rei Esteban'' paecíen prefigurar l'apertura de la ''[[Sinfonía nᵘ 9 (Beethoven)|Novena sinfonía]]'' [... y] depués una tema posterior, introducíu por flautes y clarinetes, paez cuasi una variación [...] de la famosa melodía “[[Oda a l'Allegría|Oda a l'allegría]]” del final de la ''Novena sinfonía''».<ref name="Keller2013" /> El compositor húngaru [[Ferenc Erkel]] nomó ''István király'' («Rey Esteban») a la so última ópera completa en 1885.<ref>{{cita web |idioma=en|apellíu={{aut|Bóka}}|nome=Gábor|fecha=13 d'agostu de 2013|url=http://operavilag.net/interjuk/istvan-kiraly-a-kottatol-az-eloadasig/|títulu=István király – a kottától az operáig|títulotrad=King Stephen – from sheet music to the opera|obra=Opera-Világ|allugamientu=Budapest|editorial=''autopublicada''|fechaaccesu=17 de febreru de 2015}}</ref> En 1938, [[Zoltán Kodály]] escribió una pieza coral llamada ''Ének Szent István Királyhoz'' («Himnu al rei Esteban»).<ref>{{cita llibru |idioma=hu|apellíu={{aut|Breuer}}|nome=János|añu=1982|títulu=Kodály-kalauz|editorial=Zeneműkiadó|allugamientu=Budapest|páxines=293, 318|isbn=0-328-47359-6|oclc=10276503}}</ref> En 1983, los cantantes Levente Szörényi y János Bródy compunxeron una [[ópera rock]] —''István, a király'' («Esteban, el rei»)— basada nos primeros años del so reináu. Diecisiete años más tarde, en 2000, Szörényi presentó una secuela llamada ''Veled, Uram!'' («¡Usté, señor!»).<ref>{{cita web |idioma=hu|apellíu={{aut|Rechtenwald}}|nome=Christopher|fecha=18 d'abril de 2012|url=http://vivalamusical.hu/kritikak/veled-uram&prev=/search%3Fq%3DVeled,%2BUram!%26biw%3D800%26bih%3D403|títulu=Veled, Uram! Izgalmas királydráma a Tháliában|títulotrad=You, Sir! King of the exciting drama Thalia Theatre?|obra=Viva'l Musical|allugamientu=Budapest|editorial=''autopublicada''|fechaaccesu=17 de febreru de 2015}}</ref> == Notes == {{llistaref|group=lower-alpha}} == Referencies == {{llistaref|anchu=25em}} == Bibliografía consultada == === Fontes primaries === * {{cita llibru |idioma=en|capítulu=The laws of King Stephen I (1000–1038)|serie=The laws of the medieval Kingdom of Hungary|títulu=1000–1301|volume=I|nome1=János M (trad.)|apellíu1={{aut|Bak}}|nome2=György (trad.)|apellíu2={{aut|Bónis}}|nome3=James (trad.)|apellíu3={{aut|Ross Sweeney}}|nome4=Andor|apellíu4={{aut|Czizmadia}}|nome5=Leslie S, eds.|apellíu5={{aut|Domonkos}}|añu=1999|edición=Segunda|editorial=Charles Schlacks, Jr. Publishers|allugamientu=Idyllwild|páxines=1-11|isbn=1-884445-29-2|oclc=495379882|id={{LCC|8910492}}}} * {{cita llibru |idioma=en|capítulu=Hartvic, life of King Stephen of Hungary|nome=Nora (trad.)|apellíu={{aut|Berend}}|añu=2001|apellíu-editor={{aut|Head}}|nome-editor=Thomas|títulu=Medieval hagiography: an anthology|editorial=[[Routledge]]|allugamientu=Nueva York|páxines=378-398|isbn=0-415-93753-1|oclc=47282793}} * {{cita llibru |idioma=l'editor=Congregatio Sacrorum Rituum|títulu=Calendarium Romanum|editorial=Libreria Editrice Vaticanu|allugamientu=Ciudá del Vaticanu|añu=1969|oclc=2461164}} * {{cita llibru |idioma=en|títulu=Ottonian Germany: The ''Chronicon'' of Thietmar of Merseburg|nome=David A (trad.)|apellíu={{aut|Warner}}|añu=2001|editorial=Manchester University Press|allugamientu=Manchester|isbn=0-7190-4926-1|oclc=45879715}} * {{cita llibru |idioma=en|títulu=The Hungarian Illuminated Chronicle: ''Chronica de Gestis Hungarorum''|autor=VV.AA.|nome-editor=Dezső|apellíu-editor={{aut|Dercsényi}}|añu=1970|allugamientu=Corvina|editorial=Taplinger Publishing|isbn=0-8008-4015-1|oclc=110699}} === Fontes secundaries === * {{cita llibru |idioma=en|apellíos1={{aut|Berend}}|nome1=Nora|apellíos2={{aut|Laszlovszky}}|nome2=József|apellíos3={{aut|Szakács}}|nome3=Béla Zsolt|añu=2007|capítulu=The kingdom of Hungary|apellíu-editor={{aut|Berend}}|nome-editor=Nora|títulu=Christianization and the rise of Christian monarchy: Scandinavia, Central Europe and Rus', c. 900–1200|editorial=Cambridge University Press|allugamientu=Cambridge|páxines=319-368|isbn=978-0-521-87616-2|oclc=166315025}} * {{cita llibru |idioma=en|apellíos1={{aut|Butler}}|nome1=Alban|apellíos2={{aut|Cumming}}|nome2=John|apellíos3={{aut|Burns}}|nome3=Paul|añu=1998|serie=Butler's Lives of the Saints|títulu=August|volume=VIII|allugamientu=Tunbridge Wells|editorial=Burns and Oates|isbn=0-86012-257-3|oclc=499314441}} * {{cita llibru |idioma=en|apellíu={{aut|Cartledge}}|nome=Bryan|añu=2011|títulu=The will to survive: a history of Hungary|editorial=C. Hurst|ubicación=Londres|isbn=978-1-84904-112-6|oclc=729834718}} * {{cita llibru |idioma=en|apellíu={{aut|Curta}}|nome=Florin|añu=2001|capítulu=Transylvania around AD 1000|apellíu-editor={{aut|Urbańczyk}}|nome-editor=Przemysław|títulu=Europe around the year 1000|editorial=Wydawnictwo DIG/Instytut Archeologii i Etnologii (Polska Akademia Nauk)|allugamientu=Varsovia|páxines=141-165|isbn=83-7181-211-6|oclc=49579402}} * {{cita llibru |idioma=en|apellíu={{aut|Engel}}|nome=Pál|añu=2001|títulu=The realm of St Stephen: a history of medieval Hungary, 895–1526|editorial=I.B. Tauris Publishers|allugamientu=Nueva York|isbn=1-86064-061-3|oclc=56676014}} * {{cita llibru |idioma=en|apellíu={{aut|Guiley}}|nome=Rosemary Ellen|añu=2001|títulu=The Encyclopedia of Saints|editorial=Infobase Publishing|allugamientu=Nueva York|isbn=1-4381-3026-0|oclc=607553700}} * {{cita llibru |idioma=sl|apellíu={{aut|Gönz}}|nome=László|añu=2004|títulu=Madžari: kratka zgodovina Madžarov|títulotrad=Magyars: a brief history of the Hungarians|allugamientu=Murska Sobota|editorial=Franc-Franc|isbn=961-219-077-1|oclc=443317586}} * {{cita llibru |idioma=en|apellíu={{aut|Györffy}}|nome=György|añu=1994|títulu=King Saint Stephen of Hungary|serie=East European monographs|númberu=403|editorial=Atlantic Research and Publications|allugamientu=Highland Lakes|isbn=0-88033-300-6|oclc=31457119}} * {{cita llibru |idioma=en|apellíos1={{aut|Klaniczay}}|nome1=Gábor|apellíos2={{aut|Pálmai}}|nome2=Eva (trad.)|añu=2002|títulu=Holy rulers and blessed princes: dynastic cults in medieval Central Europe|editorial=Cambridge University Press|allugamientu=Cambridge|isbn=0-521-42018-0|oclc=46769689}} * {{cita llibru |idioma=en|apellíu={{aut|Kontler}}|nome=László|añu=1999|títulu=Millennium in Central Europe: a history of Hungary|editorial=Atlantisz Publishing House|allugamientu=Budapest|isbn=963-9165-37-9|oclc=247222583}} * {{cita llibru |idioma=hu|apellíos1={{aut|Kristó}}|nome1=Gyula|apellíos2={{aut|Makk}}|nome2=Ferenc|añu=1996|títulu=Az Árpád-ház uralkodói|títulotrad=Rulers of the House of Árpád|editorial=I.P.C. Könyvek|allugamientu=Budapest|isbn=963-7930-97-3|oclc=48018660}} * {{cita llibru |idioma=en|apellíu={{aut|Kristó}}|nome=Gyula|añu=2001|capítulu=The life of King Stephen the Saint|apellíu-editor={{aut|Zsoldos}}|nome-editor=Attila|títulu=Saint Stephen and his country: a newborn kingdom in Central Europe – Hungary|editorial=Lucidus Kiadó|allugamientu=Budapest|páxines=15-36|isbn=963-86163-9-3|oclc=49936436}} * {{cita llibru |idioma=hu|apellíu={{aut|Kristó}}|nome=Gyula|añu=2003|títulu=Háborúk és hadviselés az Árpádok korában|títulotrad=Wars and Tactics under the Árpáds|editorial=Szukits Könyvkiadó|allugamientu=Szeged|isbn=963-9441-87-2|oclc=909204892}} * {{cita llibru |idioma=hu|apellíu={{aut|Lenkey}}|nome=Zoltán|añu=2003|capítulu=Szent István|capítulu-trad=Saint Stephen|apellíu-editor={{aut|Szentpéteri}}|nome-editor=József|títulu=Szent István és III. András|títulotrad=Saint Stephen and Andrew III|editorial=Kossuth Kiadó|allugamientu=Budapest|páxines=5-118|isbn=963-09-4461-8|oclc=55962424}} * {{cita llibru |idioma=en|apellíu={{aut|Lukačka}}|nome=Ján|capítulu=The beginnings of the nobility in Slovakia|apellíu-editor1={{aut|Teich}}|nome-editor1=Mikuláš|apellíu-editor2={{aut|Kováč}}|nome-editor2=Dušan|apellíu-editor3={{aut|Brown}}|nome-editor3=Martin D|títulu=Slovakia in history|editorial=Cambridge University Press|allugamientu=Cambridge|añu=2011|páxines=30-37|isbn=978-0-521-80253-6|oclc=639940801}} * {{cita llibru |idioma=en|apellíu={{aut|Makk}}|nome=Ferenc|añu=2001|capítulu=On the foreign policy of Saint Stephen|apellíu-editor={{aut|Zsoldos}}|nome-editor=Attila|títulu=Saint Stephen and his country: a newborn kingdom in Central Europe – Hungary|editorial=Lucidus Kiadó|allugamientu=Budapest|páxines=37-48|isbn=963-86163-9-3|oclc=49936436}} * {{cita llibru |idioma=en|apellíu={{aut|Molnár}}|nome=Miklós|añu=2001|títulu=A concise history of Hungary|editorial=Cambridge University Press|allugamientu=Cambridge|isbn=978-0-521-66736-4|oclc=44128414}} * {{cita llibru |idioma=en|apellíu={{aut|Sălăgean}}|nome=Tudor|añu=2005|capítulu=Romanian society in the Early Middle Ages (9th–14th Centuries AD)|apellíu-editor1={{aut|Pop}}|nome-editor1=Ioan-Aurel|apellíu-editor2={{aut|Bolovan}}|nome-editor2=Ioan|títulu=History of Romania: compendium|editorial=Romanian Cultural Institute (Center for Transylvanian Studies)|allugamientu=Cluj-Napoca|páxines=133-207|isbn=978-973-7784-12-4|oclc=123906375}} * {{cita llibru |idioma=en|apellíu={{aut|Steinhübel}}|nome=Ján|capítulu=The Duchy of Nitra|apellíu-editor1={{aut|Teich}}|nome-editor1=Mikuláš|apellíu-editor2={{aut|Kováč}}|nome-editor2=Dušan|apellíu-editor3={{aut|Brown}}|nome-editor3=Martin D|títulu=Slovakia in history|editorial=Cambridge University Press|allugamientu=Cambridge|añu=2011|páxines=15-29|isbn=978-0-521-80253-6|oclc=639940801}} * {{cita llibru |idioma=en|apellíu={{aut|Thoroczkay}}|nome=Gábor|añu=2001|capítulu=The dioceses and bishops of Saint Stephen|apellíu-editor={{aut|Zsoldos}}|nome-editor=Attila|títulu=Saint Stephen and his country: a newborn kingdom in Central Europe – Hungary|editorial=Lucidus Kiadó|allugamientu=Budapest|páxines=49-68|isbn=963-86163-9-3|oclc=49936436}} * {{cita llibru |idioma=en|apellíu={{aut|Tringli}}|nome=István|añu=2001|capítulu=The liberty of the Holy King: Saint Stephen and the holy kings in the Hungarian llegal heritaga|apellíu-editor={{aut|Zsoldos}}|nome-editor=Attila|títulu=Saint Stephen and his country: a newborn kingdom in Central Europe – Hungary|editorial=Lucidus Kiadó|allugamientu=Budapest|páxines=127-179|isbn=963-86163-9-3|oclc=49936436}} * {{cita llibru |idioma=en|apellíos1={{aut|Wolfram}}|nome1=Herwig|apellíos2={{aut|Kaiser}}|nome2=Denise A|añu=2006|títulu=Conrad II, 990–1039: emperor of three kingdoms|editorial=The Pennsylvania State University Press|allugamientu=State College|isbn=0-271-02738-X|oclc=62878692}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Stephen I of Hungary}} * [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/889207.stm Celebración del día de san Esteban n'Hungría]. [[BBC]] {{n'idioma|en}}. * [[Ficheru:Wikisource-logo.svg|15px|link=]]&nbsp;{{cita llibru |idioma=en|nome=Michael|apellíu={{aut|Ott}}|nome-editor=Charles|apellíu-editor={{aut|Herbermann}}|capítulu=[[:s:en:Catholic_Encyclopedia_(1913)/St._Stephen_(2)|St. Stephen (2)]]|títulu=[[Enciclopedia Católica|Catholic Encyclopedia]]|añu=1913|allugamientu=Nueva York|editorial=Robert Appleton Company|oclc=1391341}} {{NF|los años 970|1038}} {{Tradubot|Esteban I de Hungría}} [[Categoría:Reis y reines d'Hungría]] [[Categoría:Santos y santes d'Hungría]] [[Categoría:Santos y santes de la Ilesia ortodoxa]] [[Categoría:Santos y santes de la Ilesia católica]] [[Categoría:Santos y santes]] [[Categoría:Nobles d'Hungría]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] ag8ju2m0v3pkhdgek9i693wv2jqpgui Francis Crick 0 137333 3707790 3700827 2022-08-17T11:16:03Z Omarete 35 removed [[Category:Neurocientíficos del Reinu Xuníu]]; added [[Category:Neurocientíficos y neurocientífiques]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Francis Harry Compton Crick''' {{nym}} foi un [[Física|físicu]], [[Bioloxía|biólogu molecular]] y neurocientíficu [[Reinu Xuníu|británicu]], conocíu sobremanera por ser unu de los dos descubridores de la estructura molecular del ADN en 1953, xuntu con [[James Dewey Watson]]. Recibió, xunto a [[James Dewey Watson]] y [[Maurice Wilkins]] el [[Premiu Nobel en Fisioloxía o Medicina]] en [[1962]] "polos sos descubrimientos tocantes a la estructura molecular de los ácidos desoxirribonucleicos (ADN) y la so importancia pa la tresferencia d'información na materia vivo".<ref>[http://nobelprize.org/medicine/laureates/1962/index.html The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1962]. Web del Premiu Nobel en Fisioloxía y Medicina 1962.</ref> Asina mesmu, recibió tamién les medayes [[Medaya Royal|Royal]] y [[Medaya Copley|Copley]] de la Royal Society de Londres (1972 y 1975), y tamién la Orde del Méritu (27 de payares de 1991). == Biografía == Francis, el fíu mayor de Harry Crick y Anne Elizabeth Wilkins, nació y crióse en Weston Favell, un pequeñu pueblu cercanu a [[Northampton]] onde'l so padre y el so tíu trabayaben nuna fábrica de zapatos. Dende pequeñu tuvo interés na ciencia y aprendió tou lo que podía de los llibros. De neñu'l so padres llevar a la ilesia Congregacionalista y a la edá de 12 años díxo-y a los so madre que yá nun quería asistir. Prefirió la investigación científica a les creencies de cualquier dogma. Asistió a la escuela [[Northampton Grammar School]] (güei Escuela Northampton pa Neños) y dempués de los 14 años recibió una beca pa estudiar Matemátiques, Física y Química na Mill Hill School de Londres. Estudió [[Física]] nel [[University College London]], dempués de ser refugáu pola [[Universidá de Cambridge]], y llicencióse en ciencies en 1937 a los 21 años. Los sos contemporáneos n'investigación sobre'l [[Ácidu desoxirribonucleico|ADN]], o ácidu desoxirribonucleico [[Rosalind Franklin]] y [[Maurice Wilkins]] asistieron a la [[Universidá de Cambridge]], en [[Newnham College|Newnham]] y [[St. Johns]], respeutivamente. [[Ficheru:Nobel prize medal.svg|thumb|right|Obra en vidriu conmemorando a Francis Crick]] [[Ficheru:Crick-stainedglass-gonville-caius.jpg|thumb|right|Modelu d'ADN realizáu por Francis Crick, Watson y Franklin]] Asina, pal so doctoráu trabayó nun proyeutu pa midir la mafa de l'agua a altes temperatures, al que depués describió como aburríu, nel llaboratoriu del físicu [[Edward Neville da Costa Andrade]], pero col entamu de la [[Segunda Guerra Mundial]], un incidente nel qu'una bomba cayó sobre'l techu del llaboratoriu, destruyendo'l so aparatu esperimental, atayó la so carrera de físicu. Na [[Segunda Guerra Mundial]], incorporar en 1939 a les investigaciones sobre mines submarines magnétiques y acústiques per encargu de la [[Marina Real Británica]]. Trabayó nel diseñu d'una nueva mina, que foi efectiva contra los rastreadores de mines alemanes. Al terminar la guerra, interesar pola [[bioloxía]] y la [[química]]. Dempués de la guerra, en 1947, Crick empezó a estudiar Bioloxía y formó parte d'una migración importante de científicos del área de la [[Física]] a la investigación biolóxica. Esta migración foi posible por cuenta de la influencia de físicos como [[John Randall]], qu'ayudó a ganar la guerra con inventos como'l radar. Crick tuvo que pasar de la elegancia y fonda simplicidá» de la Física, a los «ellaboraos mecanismos químicos en que la seleición natural evolucionó a lo llargo de miles de millones d'años». Describió esta transición «cuasi como si unu naciera otra vegada». Acordies con Crick, la esperiencia d'aprender Física enseñó-y coses importantes, y el convencimientu de que como la Física yera yá un ésitu, tamién podríen llograse grandes meyores n'otres ciencies como la bioloxía. Crick sintió qu'esta actitú animar a ser más atrevíu que los biólogos típicos, que tendíen a esmolecese de los problemes de la bioloxía, ensin poner atención a los llogros llograos en Física. Mientres cuasi dos años, Crick trabayó estudiando les propiedaes físiques del [[citoplasma]] nel [[Cambridge Strangeways Laboratory]], encabezáu por [[Honor Bridget Fell]], hasta que se xunió a [[Max Perutz]] y [[John Kendrew]] nel [[Llaboratoriu Cavendish]] en Cambridge. Esti llaboratoriu taba so la direición xeneral de [[William Lawrence Bragg|Lawrence Bragg]], un ganador de Premiu Nobel en 1915 a la edá de 25 años. Bragg foi una influencia importante nel esfuerciu de gana-y al químicu americanu, [[Linus Pauling]], n'afayar la estructura del ADN, dempués de qu'esti determinó la estructura [[alfa-héliz]] de les [[proteínes]]. Coles mesmes, tamién competía col llaboratoriu de [[John Randall]], que refugó a Crick nel so llaboratoriu. En 1951 empieza a trabayar con James Watson y consagra tol so tiempu a la estructura de la molécula ADN, yá identificada polos biólogos como llave pal entamu de la comprensión de la xenética. Basándose n'analises cristalográficos por [[rayos X]] de [[Rosalind Franklin]], sobre les competencies específiques en xenética y en procesos biolóxicos de Crick y en cristalografía de Watson, proponen la estructura en doble héliz de la molécula d'ADN, publicada'l [[25 d'abril]] de [[1953]] na revista [[Nature]]. La estructura de la molécula en doble héliz que ye l'ADN dio al mundu la llave pa entender tolos secretos de la vida: tola vida na tierra esiste namái gracies a esti omnipresente ADN, dende la bacteria más pequeña hasta l'home. Esti descubrimientu valió-y el [[premiu Nobel de Medicina]] en [[1962]] xunto a [[James Dewey Watson]] y al británicu d'orixe [[Nueva Zelanda|neozelandés]] [[Maurice Wilkins]], que los sos trabayos sirvieron de base.A pesar de la importante contribución de la física [[Rosalind Franklin]], ella nun llogró esta reconocencia. Mientres numberosos equipos de científicos faíen esfuercios, baldíos por escarecer de microscopios lo suficientemente potentes, pa tratar de lleer la estructura de la molécula, Crick y Watson afayaron que faciendo cristalizar la molécula y sometiéndola a fexes de rayos X de los que s'estudiaba de siguío les distintes maneres de difracción yera posible discernir pistes alrodiu de la estructura de doble héliz del ADN. La estructura nun foi determinada de forma clásica, como otres estructures determinaes por aciu la [[cristalografía de rayos X]], más bien, foi propuesta como'l modelu que meyor afacer a les imáxenes de difracción de rayos X llograes por [[Rosalind Franklin]], ensin ser de manera dalguna una "estructura" con resolución determináu. Cada parte de la molécula lleva cuatro bases químiques engarraes dos a dos: l'[[adenina]] cola [[timina]], y la [[citosina]] cola [[guanina]]. Estos cuatro bases químiques embrivíes como A, T, C y G, constitúin l'alfabetu pol que s'escriben los xenes a lo llargo de les cadenes d'ADN. Espliquen tamién que cada parte d'ADN ye un doble espeyu del que tien enfrente, lo qu'esplica por qué l'ADN pue copiase y reproducise. Crick y Watson empiecen a estudiar el cifráu del ADN, que va rematar en 1966. Llogró la [[Royal Medal]] en 1972. En 1973, entró nel [[Salk Institute for Biological Studies]] de la [[Universidá de San Diego]] para llevara a cabo investigaciones en [[neurociencies]]. Dedicó los sos esfuercios a la comprensión del celebru, y apurrió a la comunidá científica numberoses idees ya hipótesis sobre la [[consciencia]], y la demostración esperimental de la tresmisión d'imáxenes fixes a 50 [[Herciu|Hz]] pola retina al celebru, lo que ye una aportación fundamental pal futuru de les teoríes de la perceición visual. En 1976, acepta un puestu de profesor na Universidá de San Diego, ya instálase en [[La Jolla]] frente al [[Océanu Pacíficu]]. En 1995, dexa'l so puestu de Presidente del ''Salk Institute for Biological Studies'' por razones de salú. Al traviés d'estos estudios llegaron a la formulación d'un modelu que reconstruyía les propiedaes físiques y químiques del ADN, compuestu por cuatro bases orgániques que se combinaben en pares de manera definida pa formar un doble héliz, lo cual determinaba una estructura helicoidal.<ref>{{cita web|autor=Biografíes y Vides|títulu=Francis Crick|url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/c/crick.htm|fechaaccesu=27 de xunu de 2010}}</ref> Morrió'l [[28 de xunetu]] de [[2004]] nel Hospital de la Universidá de San Diego, a los 88 años, de resultes d'un [[cáncer]] de [[colon]]. == Obra == Crick estableció'l llamáu «[[dogma central]]» de la bioloxía: {{Cita|The Central Dogma. This states that once ‘information' has passed into protein it cannot get out again. In more detail, the transfer of information from nucleic acid to nucleic acid, or from nucleic acid to protein may be possible, but transfer from protein to protein, or from protein to nucleic acid is impossible. Information means here the precise determination of sequence, either of bases in the nucleic acid or of amino acid residues in the protein|Crick, 1958, p. 153}} {{Cita|El Dogma Central. Ésti plantega qu'una vegada la "información" pasó a la proteína nun puede volver salir. En más detalle, la tresferencia d'información d'ácidu nucleico a ácidu nucleico, o d'ácidu nucleico a proteína ye posible, pero la tresferencia de proteína a proteína, o de proteína a ácidu nucleico ye imposible. Información significa equí la determinación precisa de la secuencia, de bases nel ácidu nucleico o de residuos d'aminoácidos na proteína.|Crick, 1958, p. 153}} == Llibros escritos por Crick == * ''Of Molecules and Men'' (Prometheus Books, 2004; edición orixinal 1967) ISBN 1-59102-185-5 * ''Life Itself'' (Simon & Schuster, 1981) ISBN 0-671-25562-2 * ''What Mad Pursuit: A Personal View of Scientific Discovery'' (reimpresión, 1990) ISBN 0-465-09138-5. Edición n'español: ''Qué llocu propósitu.'' (1989) 1a. ed. Metatemas; 19: Tusquets, Barcelona. ISBN 84-7223-137-2 * ''The Astonishing Hypothesis: The Scientific Search For The Soul'' (reimpresión, 1995) ISBN 0-684-80158-2. Edición n'español: ''La busca científica de l'alma : una revolucionaria hipótesis pal sieglu XXI''. (1994) Alderique, Madrid. ISBN 84-7444-824-7 : Nun comentariu sobre esti llibru, publicáu na revista Science en febreru de 1994, [[John J. Hopfield]] concluyía lo siguiente: ''"...un elocuente intentu d'asitiar la conciencia, la esencia de la nuesa humanidá, nel reinu de la ciencia, que tendría de ser lleíu por tou científicu que s'aprecie."'' == Llibros alrodiu de Crick == * James Dewey Watson, ''The Double Helix: A Personal Account of the Discovery of the Structure of DNA'', Atheneum, 1980, ISBN 0-689-70602-2. primer ed. n'español: 1970, ''El doble héliz.'' Plaza y Janés, Esplugues de Llobregat, Barcelona. Una edición recién y algamadizo: ''El doble héliz : rellatu personal del descubrimientu del ADN.'' 2000, Llibru del bolsu (Alianza Editorial). Ciencia y Téunica ; 2752 Bioloxía. Alianza Editorial, Madrid. ISBN 84-206-3570-7 : Publicáu per primer vegada en 1968, esti llibru ye un bon acercamientu a la investigación de Crick y Watson y sirvió como base del gallardoniáu documental televisivu ''Life Story'', de la BBC Horizon. * ''Francis Crick and James Watson: Pioneers in DNA Research'' por John Bankston, Francis Crick and James Dewey Watson (Mitchell Lane Publishers, Inc., 2002) ISBN 1-58415-122-6 == Referencies == {{llistaref|colwidth=30em}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{Wikiquote}} * [http://www.nature.com/nature/dna50/watsoncrick.pdf ''Molecular structure of Nucleic Acids''], l'artículu de 'Nature' que presentaba l'ADN per vegada primera (n'[[idioma inglés|inglés]]) * [https://web.archive.org/web/20061007135258/http://edumed.unige.ch/dnaftb/19/concept/index.html La molécule d'ADN à formar d'une double héliz]: chapitre 19 du site (en [[idioma francés|francés]]) * [https://web.archive.org/web/20060516193519/http://edumed.unige.ch/dnaftb/ Érase una vegada... l'ADN]. Esti capítulu contién una animación que describe les esperiencies que dexaron afayar la estructura en forma de doble héliz del ADN. L'apartáu ''Bio'' contién biografíes de James Watson, Francis Crick, Rosalind Franklin y Maurice Wilkins. {{Socesión | títulu= [[Ficheru:DNA Model Crick-Watson.jpg|20px|center]][[Premiu Nobel de Fisioloxía o Medicina]] | periodu = [[1962]] | predecesor = [[Georg von Békésy]] | socesor = [[John Carew Eccles]]<br />[[Alan Lloyd Hodgkin]]<br />[[Andrew Fielding Huxley]] }}<br> {{NF|1916|2004|Crick, Francis}} {{Tradubot|Francis Crick}} [[Categoría:Biólogos y biólogues moleculares]] [[Categoría:Premiu Nobel en Fisioloxía o Medicina]] [[Categoría:Medaya Real]] [[Categoría:Premiu Nobel d'Inglaterra]] [[Categoría:Humanistes del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Xenetistes del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Biólogos y biólogues d'Inglaterra]] [[Categoría:Medaya Copley]] [[Categoría:Suañu]] [[Categoría:Biofísicos y biofísiques]] [[Categoría:Miembros de la Royal Society]] [[Categoría:Neurocientíficos y neurocientífiques]] [[Categoría:Premiu Lasker]] [[Categoría:Premiu Internacional Canadá Gairdner]] [[Categoría:Candidatos al Premiu Nobel de Química]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] srzjna6bgkka2lmgzhr2k33gokz7v7z Categoría:Deportistes d'Aragón 14 137546 3707874 2266448 2022-08-17T11:53:41Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por comunidá autónoma]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Persones d'Aragón por actividá]] [[Categoría:Deportistes d'España por comunidá autónoma|Aragon]] ehh6jmet3c7lducgke97l0672y6g92i Categoría:Deportistes de Cantabria 14 137553 3707879 3568990 2022-08-17T11:53:41Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por comunidá autónoma]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Deportistes d'España por comunidá autónoma|Cantabria]] [[Categoría:Persones de Cantabria por actividá]] [[Categoría:Deporte en Cantabria]] 85yfgvup642sibhn60ywjahxpqbq8yy Categoría:Deportistes del País Vascu 14 137555 3707886 3224664 2022-08-17T11:53:58Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por comunidá autónoma]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Persones del País Vascu por actividá]] [[Categoría:Deportistes d'España por comunidá autónoma|Vascos]] s2lv1207hvs716d4udsztei81v1e6oq Categoría:Deportistes de Castiella y Lleón 14 137557 3707880 3338787 2022-08-17T11:53:41Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por comunidá autónoma]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Deportistes d'España por comunidá autónoma|Castiella y Lleon]] [[Categoría:Persones de Castiella y Lleón]] cq2dv5vq59v57omozz8cw44wqgsiwch Categoría:Entrenadores de fútbol d'España 14 137570 3707856 3623000 2022-08-17T11:52:09Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Entrenadores de fútbol d'Europa|España]] [[Categoría:Entrenadores de fútbol por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] [[Categoría:Fútbol n'España]] 0mfbc0g8qy65f53f35xm3iii9a9ixen Karch Kiraly 0 137930 3707555 3702817 2022-08-16T15:16:34Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Charles Frederick Kiraly''', más conocíu como '''Karch Kiraly''' ([[Jackson (Míchigan)|Jackson]], [[Estaos Xuníos]], [[3 de payares]] [[1960]]), ye un ex xugador de [[voleibol]] y de [[voleibol de sablera]] y entrenador de voleibol [[Estaos Xuníos|estauxunidense]], actual seleccionador de la [[Selección femenina de voleibol de los Estaos Xuníos|selección femenina d'Estaos Xuníos]].<ref> [http://www.teamusa.org/USA-Volleyball/USA-Teams/Indoor-Volleyball/Women/National-Team-Coaching-Staff/Karch-Kiraly Perfil en teamusa.org] (n'inglés)</ref> Nomáu xugador del sieglu XX pola [[FIVB]], ganó la medaya d'oru olímpico tantu nel voleibol como nel voleibol de sablera ==Trayeutoria== ===Xugador=== Kiraly participa en torneos de voleibol y de voleibol sablera dende la infancia y con 15 años entra nel equipu de voleibol de la so escuela, la Santa Barbara High School, risultando ser unos de los meyores xugadores del estáu de California ente 1975 y 1978. En 1978 allega a la [[UCLA]] y colos ''Ozesnzos'' gana tres campeonato NCAA (1979, 1981, 1982); en 1981 ye escoyíu per primer vegada pol equipu estauxunidense. Ye l'empiezu d'una etapa llena de trunfos na seleición estauxunidense cola cual gana dos veces l'oru olímpico nos xuegos de [[Voleibol nos Xuegos Olímpicos de Los Angeles 1984|Los Angeles 1984]] y de [[Voleibol nos Xuegos Olímpicos de Seúl 1988|Seúl 1988]], siendo tamién nomáu MVP na segunda ocasión.En 1983 y 1985 consigue ganar el [[Campeonatu NORCECA de Voleibol|Campeonatu norteamericanu]] y en 1986 ye unu de los protagonistes de la victoria estauxunidenses nel [[Campeonatu Mundial de Voleibol Masculín de 1986|Mundial de Francia]].<ref> [http://www.sports-reference.com/olympics/athletes/ki/karch-kiraly-1.html Perfil olímpicu en sport references.com] (n'inglés)</ref> Quedar nos Estaos Xuníos hasta'l 1988 cuando decide dexar la seleición, retirase del voleibol y dedicase al voleibol de sablera; inda na temporada 1990/1991 colar a Italia y xuega dos años como profesional de voleibol nel [[Porto Ravenna Volley]]. En tan solo 24 meses consigue ganar un campeonatu, una copa d'Italia, la Champions League 1991/1992, la Supercopa d'Europa 1992 y el [[Campeonatu Mundial de Clubes de la FIVB de 1991|Mundial de clubes de 1991]].<ref>[http://www.legavolley.it/DettaglioAtleta.asp?IdAtleta=Kir-Kar-60 Perfil en Legavolley.it] (n'italianu)</ref> Terminada la temporada 1991/1992 retírase definitivamente del voleibol y empieza una esitosa carrera nel voleibol sablera. En 1996 nos [[Voleibol nos Xuegos Olímpicos d'Atlanta 1996|Xuegos olímpicos d'Atlanta]] fizo historia al ganar la medaya d'oru nel voleibol de sablera (al pie de Kent Steffes) siendo'l primer xugador en coronase campeón olímpicu en voleibol y voleibol de sablera. Termina la so llarga y esitosa carrera deportiva en 1997 a la edá de 37 años y en 2001 ye incluyíu na [[Volleyball Hall of Fame]].<ref>[http://www.volleyhall.org/karch-kiraly.html Perfil en volleyhall.org] (n'inglés)</ref> ===Entrenador=== En 2009 empieza la so carrera como entrenador asistente na [[Selección femenina de voleibol de los Estaos Xuníos|selección femenina d'Estaos Xuníos]] y en 2012 ye nomáu seleccionador. Pel branu 2014 consigue ganar el [[Campeonatu Mundial de Voleibol Femenín de 2014|Mundial de voleibol]] apostáu n'Italia, ganando a la seleición de China por 3-1 na final.<ref>[http://www.espn.com.ar/news/story/_/id/2202325/eeuu-exhibe-el so-poderio-en-los momentos decisivos-y llévase-l'oru EEXX exhibi'l so poderíu nos momentos decisivos y llévase l'oru] </ref> L'añu siguiente lidera l'equipu estauxunidense a la victoria nel [[Grand Prix de Voleibol]]. ==Palmarés== * '''Campeonatu NCAA División I (3)''': 1979, 1981, 1982 * '''[[Serie A1 masculina de voleibol d'Italia |Campeonatu d'Italia]] (1)''': '''1990/1991''' * '''[[Copa Italia A1 de voleibol | Copa d'Italia]] (1)''': '''1990/1991''' * '''[[Champions League (voleibol masculín)| Champions League]] (1)''': '''1991/1992''' * '''[[Supercopa d'Europa de voleibol masculín|Supercopa d'Europa]] (2)''': '''1992''' * '''[[Campeonatu Mundial de Clubes de la FIVB | Campeonatu Mundial de Clubes]] (1)''':''' [[Campeonatu Mundial de Clubes de la FIVB de 1991|1991]] ''' == Referencies == {{llistaref}} {{NF|1960||Kiraly, Karch}} {{Tradubot|Karch Kiraly}} [[Categoría:Xugadores de voleibol d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Medayistes olímpicos d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Medayistes olímpicos d'oru]] [[Categoría:Medayistes olímpicos de voleibol]] [[Categoría:Medayistes olímpicos de Los Angeles 1984]] [[Categoría:Medayistes olímpicos de Seúl 1988]] [[Categoría:Medayistes olímpicos d'Atlanta 1996]] [[Categoría:Entrenadores de voleibol]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 30ivj6cjjh6oti5kcled4iw8rct245z Pueblos escites 0 138145 3707661 3701851 2022-08-16T18:48:54Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibíen => qu'exhibíen wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20171126175617}} '''Escitas''' ({{Lang-grc|Σκύθης}} ''Scýthēs'' o Σκύθοι ''Scýthoi'') yera'l nome dau na [[Edá Antigua|Antigüedá]] a los miembros d'un grupu de pueblos d'orixe [[pueblos iranios|iraniu]], carauterizaos por una cultura basada nel llendo nómada y la cría de caballos de monta. Mientres l'[[Antigüedá clásica]], los escitas apoderaron la [[estepa póntica]], que recibió'l nome d'[[Escitia]].<ref>Scythian, member of a nomadic people originally of Iranian people who migrated from Central Asia to southern Russia in the 8th and 7th centuries BC—The New Encyclopedia Britannica, 15th edition</ref> El so [[idioma escita|idioma]] sería l'antecesor del modernu [[idioma osetiu|osetiu]]. [[Ficheru:Scythia-Parthia 100 BC.png|thumb|caption|300px|Mapa xeográficu de la influencia irania nel primer sieglu e.&nbsp;C. {{Lleenda|#D59C52|Área de dominación polos pueblos escitas.}}{{Lleenda|#D65F52|[[Imperiu parto]].}}]] Na [[Antigüedá tardida]] fueron sometíos polos [[sármatas]], un pueblu culturalmente allegáu que terminó sustituyéndolos como amos de les estepes. La mayor parte de lo que se conoz sobre los escitas vien de fontes estranxeres, concretamente [[griegues]] y [[llatines]]. Les principales d'elles son el llibru IV de la ''[[Hestoria (Heródoto)|Hestoria]]'' d'[[Heródoto]] ([[440 e.C.|440&nbsp;e.&nbsp;C.]]), la ''[[Xeografía d'Estrabón|Xeografía]]'' d'[[Estrabón]] y el poema d'[[Ovidio]] ''[[Epistulae ex Ponto|Epístola dende'l Ponto]]'', que describe principalmente la [[Escitia Menor]], dambos de la mesma dómina ([[circa]] [[13|13&nbsp;d.&nbsp;C.]]) L'[[arqueoloxía]] afayó testimonios de la cultura escita nos [[túmulu|montículos funerarios]] d'[[Ucraína]] y el sur de [[Rusia]]. El [[etnónimo]] “escita” tamién foi usáu pa referise a otros pueblos de costumes similares o qu'ocuparon les rexones de [[Rusia]], Ucrania y [[Asia Central]], conocíes mientres llargu tiempu como Escitia. Sábese que tuvieron los sos antecedentes dende l'añu [[sieglu XX e.C.|2000&nbsp;e.&nbsp;C.]], pero la so primer apaición na hestoria ye una alianza colos [[Asiria|asirios]] nel [[sieglu VII e.C.|sieglu&nbsp;VII&nbsp;e.&nbsp;C.]] Sieglos dempués collaboraron colos [[medos]] —[[pueblos iranios|tribu irania]] emparentada colos [[Persia|perses]]— para desmembrar al [[Imperiu asiriu]]. == Menciones en fontes escrites == Nes antigües fontes [[Historia de China chines]] denominar ''sai''. Nos [[Reinos medios de la India]] conocer col nome de ''[[śaka|shaka]]'' (nome que dacuando s'acuta a la más septentrional de les sos tribus). En documentos [[Imperiu Aqueménida|perses]] transliterados al [[llatín]] al traviés del [[idioma griegu|griegu]] llámase-yos ''saces'' [sakes] o ''sacii'' [sakii] (en llatín la ''c'' pronúnciase como ''k''), tamién en llatín usa'l nome ''sármatae'' ([[sármatas]]) y en griegu ''scythae'', anque'l nome que se daben a sigo mesmos sería ''*a elān-'' o ''*aryānah''. Esti nome hai pervivido nel modernu nome [[Osetia|osetiu]] ''īron'' (per otra parte considérase que'l [[xentiliciu]] del actual pueblu «osetiu» ye una variante de escita).<ref>[https://web.archive.org/web/20030302024619/http://www.geocities.com/linguaeimperii/Iranian/scythian_ye.html L'antiguu [[idioma osético]] nel sitiu Línguae Imperii.]</ref> N'otres fontes históriques danse distintos nomes a los escitas: *En [[idioma acadiu]], los escitas yeren los [[gugu]] (xefes) de les tierres de [[Mat Gugu]]. *N'idioma [[sumeriu]], la pallabra ''gug'' significa ‘escuridá' o ‘tiniebles'. *N'hebréu esta pallabra ''gug'' (o ''gog'') significa ‘altu' o ‘techu' y figuradamente ‘sobeyosu'. En conclusión estos significaos xuníos parafrásiense como: los escitas (Gog) que vienen de les tierres tenebroses. Nel ''[[Antiguu Testamentu]]'' (de la ''[[Biblia]]'') describir dellos profetes: *''[[profeta Ezequiel|Llibru de Ezequiel]]'' (na [[figura lliteraria]] de [[Gog (biblia)|Gog]] y [[Magog]]), capítulu 38 *''[[Llibru de Jeremías]]'' 4 y 5 *''[[Llibru de Sofonías]]'' 1 y 2,5. Los [[cereteos]] y carios ([[caria]]) yeren posibles aliaos de Gog. *''[[II Macabeos|Segundu llibru de Macabeos]]'' 4.47 *Nel ''[[Nuevu Testamentu]]'', [[Pablo de Tarsu|san Pablo]] nomar na ''[[Epístola a los Colosenses]]'' (3.11). *Nel ''[[Llibru de Ve-yos]]'' identifícase-yos como skiti. == Costumes == [[Ficheru:PazyrikHorseman.JPG|thumb|left|Un caballeru escita de la rexón del ríu [[Ili]] en [[Kazakstán]].]] Los sos contemporáneos considerar selvaxes y sanguinarios porque bebíen el sangre de la so primer víctima nuna batalla y vistíen con cueros cabelludos humanos, tamién por cuenta de qu'usaben cranios humanos (n'ocasiones de los sos propios amigos y familiares que mataren en dalguna querella o duelu) como vasíes. Delles tribus escitas nun soterraben a los sos muertos y esperaben que les utres comer, similar a los ritos [[zoroastrismu|zoroastras]], y si esto asocedía yera un badagüeyu de bienestar pa la tribu. La águila yera una encarnación del dios del vientu pa dalgunos d'ellos, copiaron esta creencia de los [[sumerios]]. Tamién antes d'una guerra unviaben pensamientos malos como [[flecha|saetas]] a los enemigos pa matalos y si éstos nun morríen o se carecer daben en la guerra. Les tribus llamaes «escitas reales» que s'asitiaron n'[[Ucraína]], semaben trigu pa vende-y lo a los [[antigua Grecia|griegos]]. Amás del orixe históricu, según delles lleendes atribúyese-y a esti pueblu que baxa del mesmu [[Zeus]] del [[Monte Olimpu (Grecia)|Olimpu]], lo mesmo qu'otra que narra la disputa de tres hermanos por un hachu, un aráu, un xugu y un vasu d'oru, cayíos del cielu. Los escitas teníen la creencia de que l'[[oru]] fuéra-yos apurríu polos [[Arimaspos]], seres d'un solu güeyu, que robaren ayalgues de los niales de los [[grifu|grifos]]. Los [[hebreos]] creíen que los [[cimerios]] (que na ''Biblia'' conocer como descendientes de ''[[Gómer]]'', el nietu de Noé por Jafet, el so fíu) yeren la tribu madre de los escitas criadores de caballos, que nel ''[[Llibru de la Xénesis]]'' 10,&nbsp;2-3 conocer de la mesma como descendientes de ''[[Askenaz]]'' (o ''[[Askenazí]]''), el primeru de los trés fíos de Gómer mentaos na Biblia en {{Biblia|Genesis|10:3|Xénesis}}. Tamién [[Magog]], el segundu de los siete fíos de Jafet mentaos na Biblia, ye consideráu un escita criador de caballos y camellos bactrianos.<ref>Según el ''[[Llibru de Ezequiel]]'' 38.</ref> Sieglos dempués [[Flavio Josefo|Josefo]] confirma esta creencia na so hestoria del pueblu israelita. Tan envolubráu en lleenda ta l'orixe como la desapaición d'esta tribu de la escena histórica, etnia que, como apunten dellos estudiosos, alternó'l mayor xabacismu cola confección y l'usu d'oxetos finamente ellaboraos. Dellos historiadores comentaron la imposibilidá de [[Darío I]] (rei [[Persia|persa]] de la dinastía de los [[Imperiu Aqueménida|aqueménidas]]) de conquistar la rexón ocupada polos escitas a pesar de trunfar yá sobre [[Anatolia]] y conquistar otros territorios importantes. El so antecesor nel tronu [[Ciro el Grande]] pereció a manes d'una tribu escita, los [[masageta|masagetes]], mientres una de les sos campañes militares. A nivel arqueolóxicu afayáronse numberosos oxetos artesanales d'oru de gran ellaboración con motivos equinos, pos yeren escelentes caballeros, espertos en faer llazos ya inventores-usuarios del arcu de doble curva, o retratando la so vida cotidiana; tamién la tumba de los reis, que yeren grandes [[túmulu|túmulos]] ([[túmulu|kurganes]]) onde, en esgañándolos, yeren soterraos xuntu al monarca los sos más cercanos sirvientes, concubinas y hasta caballos. == Militarismu == [[Ficheru:Skythian archer plate BM E135 by Epiktetos.jpg|thumb|Arqueru escita, [[tondo]] d'un platu de [[cerámica de figures coloraes|figures coloraes]] d'[[Epicteto (pintor)|Epicteto]], [[circa|c.]] [[520 e.C.|520&nbsp;e.&nbsp;C.]]–[[500 e.C.|500&nbsp;e.&nbsp;C.]], [[Muséu Británicu]] (Y 135).]] Los escitas yeren grandes [[caballeru|caballeros]] y na guerra yeren tarrecibles [[Arqueru a caballu|arqueros a caballu]]. L'[[Arcu (arma)|arcu]] escita yera más bien pequeñu pa poder ser utilizáu cómodamente a caballu, compuestu de madera, güesu y tendones d'animales, recurvo, yera una arma terrible. Los caballeros, amás, portaben un característicu [[carcaj]] llamáu “gorytos”, que contenía tanto les fleches como'l pequeñu pero potente arcu. Amás, los nobles escitas formaben una [[élite]] de [[caballería]], con meyores armadures y ciertes pieces precursores de futures bardes de caballería. Fornir con [[llanza|llances]], [[xavalina|xavalines]], [[hachu|hachos]] “sagaris” (que foi adoptada por munchos [[perses]] y depués polos [[Reinu de Macedonia|macedonios]]) y [[escudu|escudos]], y col tiempu fueron desenvolviendo táctiques de choque, anque nunca abandonaron los arcos como arma. L'[[armadura (combate)|armadura]] típica escita consistía nun [[coselete]] de cueru con pieces de fierro pa los arqueros a caballu. Amás, los escitas desenvolvieron les primeres [[Cota de malla|cota]]s d'escames de fierro o bronce cosíes solapadamente sobre los coseletes de cueru. Teníen tantu [[Yelmo|yelmo]] de llámines de bronce, como los sos tradicionales gorros de fieltru picudos ([[Gorru frigio|gorros frigios]], similares a los de los [[tracios]], por casu), reforzaos con escames metáliques. Tamién solíen afatase con abondosu [[orfebrería]], tantu ellos como les sos montadures. Les [[espada|espaes]] escitas midíen unos 70 cms de llargu y fueron evolucionando col tiempu: d'una fueya recta de dos filos fueron camudando a una fueya en forma de triángulu isósceles, d'un solu filu. Les empuñadures y les fueyes taben profusamente decoraes, dalgunes yeren auténtiques obres d'arte. Darréu delles tribus escitas asitiáronse y volviéronse [[Agricultura|agricultor]] alredor del [[Mar Negru]]. Estes tribus amenorgaron la so caballería y empezaron a apurrir infantería competente, básicamente arqueros y tropes auxiliares. == Territoriu == Escitia yera una área d'[[Eurasia]] habitada na antigüedá por un pueblu iraniu conocíu como los [[escitas]]. La so situación y estensión varió a lo llargo del tiempu, dende la rexón del [[Macizu de Altái|Altái]], onde se xunen [[Mongolia]], [[China]], [[Rusia]], y [[Kazakstán]] hasta la del baxu [[Danubiu]] y [[Bulgaria]]. El so territoriu llegó a estendese por unos 6,000&nbsp;kms, dende [[Hungría]] hasta [[Manchuria]], gracies a un fechu clave na so cultura: la doma del [[caballu]]. Los historiadores grecollatinos de l'antigüedá asitiaben a la Escitia (Escithia) na mariña norte del [[mar Negru]], les llanures al norte d'[[El Cáucasu]] y na zona al norte del [[mar Caspiu]]; anque'l territoriu ocupáu polos escitas, con fronteres (n'especial les septentrionales) pocu definíes, fluctuaba costantemente, ye asina que les antigües cróniques chines alluguen poblaciones escitas en zones qu'anguaño correspuenden al [[Xinjiang]]. Dau la so manera de vida y producción (pueblu cazador-pañador y depredador) y al fechu de ser grandes caballeros, fai que, en términos xenerales, el so territoriu fuera'l de la estensa petrina d'[[estepa|estepes]] que s'atopa nel centru de Eurasia. Na zona nordeste de la nación escita (nel cursu mediu del [[ríu Volga]] sobre [[Samara (Rusia)|Samara]]) vivíen los [[budinos]] y los [[gelonos]]. == Etnografía == [[Ficheru:Scythian comb.jpg|thumb|[[Peñe d'oru escita]] de Soloja con escena de llucha. Sieglos [[sieglu V e.C.|V]] y [[Sieglu IV e.C.|IV&nbsp;e.&nbsp;C.]].]] Arrexuntar en forma de bandes de merodeadores contraries. Les sos cares taben curtidos pol clima y usaben llargues melotes degaxaes, y los adultos, barba. Solíen beber de cranios humanos (de los sos enemigos), de los cualos calteníen el cueru cabelludo como troféu. Pa soportar meyor la fame mientres les sos llargues marches poles estepes y desiertos solíen cinxise fuertemente les petrines. Los homes, especialmente mientres los combates, afatar con gorros qu'exhibíen cornamentas (n'especial de venáu), faíense [[tatuaxe]]s nel cuerpu y clavaben un sable na tierra p'adoralo en representación del dios de la guerra. Asimilaron al dios de la guerra griegu [[Ares]]. Nun teníen templos p'adorar a los sos dioses. Tamién llamaba l'atención les sos ropes de gran coloríu, iguaes con cueru, piel y fieltru, y que solíen representar, de forma bien estilizada y dinámica, a animales (venaos, tigres, panteres, etc.); d'últimes, un estilu típicu del llamáu [[arte de les estepes]]. Vivíen en cabanos de cañes montaes sobre los sos carros de macices ruedes, en constante movimientu ente'l [[Danubiu]] y el [[Don (ríu)|Don]] o muncho más llueñe. Los cabanos yeren redondes o rectangulares, d'arrogantes proporciones, de dos o tres habitaciones. Les sos parés xeneralmente yeren de [[blima]], pero tamién les construyíen con cañes ataes con correes, y revistir con folla o fieltru pa protexese de les agües y la nieve. Les más pequeñes movíense sobre 4 ruedes y les de mayor tamañu sobre 6, siendo abasnaes por [[güe]]es. Yeren arteros caballeros y meyores guerreros y utilizaben l'arcu y la flecha. Inclusive acaballando teníen una sorprendente habilidá pa disparar. Utilizaben rudimentaries montadures ensin estribos, pero yeren por demás arteros pa caltener l'equilibriu sobre l'animal. Esto, en dómines en que los pueblos europeos nun desenvolvieren los sos cuerpos de caballería y namái teníen infantería y carros de guerra, dexó-yos esplegar devastadoras maniobres de gran movilidá, exhibiendo intelixentes táctiques, resultáu de xeneraciones de combates a caballu. Gracies a esto, llegaron a realizar incursiones nel [[Oriente Próximu]]. Nun concebíen la vida ensin el caballu (yera frecuente qu'afataren les coles de los sos caballos trenzándolas de cuenta que paecieren un manizu de culiebres), inclusive la muerte: un escita ricu podía llevase a la tumba hasta cien caballo. Tamién los utilizaben como alimentu, comiéndo-ylos y catando a les yegües pa fabricar quesos y ''[[kumis]]'' (una bébora alcohólico a base de [[yogur]]). Utilizaben armadures de cueru y ropes con mangues angostes que-yos dexaben llibertá de movimientu. Utilizaben como armamentu, amás del arcu y la flecha, una espada de fueya recta de [[bronce]] o de [[fierro]], y un escudu de cueru reforzáu con plaques metáliques. Mientres les sos incursiones montaben calteniendo una notable harmonía de movimientos, ya inclusive s'alimentaben montaos nos sos caballos, que llograben de les menaes selvaxes de les estepes. Munches de les sos costumes fueron adoptaes depués polos [[hunos]]. Cada home tenía gran cantidá d'esposes y éstes la so comitiva. Les cortes de los ricos paecíen mercaos, onde la menos importante de les esposes podía llegar a tener unes 20 cases rodantes pa los sos sirvientes. La [[polixinia]] tenía razones económiques. Los homes ocupar de la caza y la guerra, ente que les muyeres ocupar de los animales, la xeneración d'alimentos, construcción de les cases, el curtido de pieles, colos que faíen ropes y zapatos, y otros elementos colos que tamién comerciaban. Per otra parte, dada la división sexual del trabayu qu'esistía ente ellos y la índole de les actividaes asignaes a los varones (caza, depredación y guerra) ye casi seguro qu'había una elevada cantidá de morrina de varones n'edá reproductiva polo cual la forma de compensar el "déficit" de varones yera la polixinia. Cuidao que desconocíen la escritura, nun cuntamos con documentos escitas, pero reconocer históricamente poles descripciones feches por [[Heródoto]], [[Hipócrates]] y otros. Esti escritores describieron d'igual manera a diverses tribus con similar comportamientu, sobremanera nes sos tradiciones funeraries, de les cualos conozse la gran pómpara qu'exhibíen al momentu de soterrar a los sos reis o personaxes importantes. Entós, el términu escita nun designa a un únicu pueblu, sinón a numberosos grupos d'individuos que compartíen una cultura común. Les sos tumbes yeren por demás visibles, yá que soterraben a los sos muertos resaltando'l so allugamientu apilando tierra y roques pa formar montículos (''[[túmulu|kurganes]]'', en [[idioma rusu|rusu]]), col enfotu de que los sos enemigos nun fadiaríen a los sos muertos na so última morada, dau la medrana qu'amenaben los escitas a aquellos a quien sometíen. Mientres el [[sieglu XVIII]], [[Pedro I de Rusia|Pedro'l Grande]], zar de [[Rusia]], construyó'l Muséu Imperial onde s'esibieron parte de les ayalgues atopaes al suroeste rusu, ente les estepes del [[Dniester]] y el [[Volga]], onde s'envalora qu'esisten unos 100.000 túmulos d'esta clase, siendo la zona siberiana de [[Minunsinsk]] onde s'atopa la mayor concentración d'estes tumbes. Les pieces recuperaes de les tumbes escitas atópense anguaño nel [[Muséu del Hermitage]] en [[San Petersburgu]]. == Historia == [[Ficheru:ScythianArchers.JPG|thumb|Figura que retrata los arqueros escitas, probablemente topada en [[Crimea]].]] Los primeros rexistros atopaos sobre los escitas, daten de la primer metá del [[sieglu VII e.C.|sieglu VII&nbsp;e.&nbsp;C.]] Mientres el [[sieglu IV e.C.|sieglu&nbsp;IV&nbsp;e.&nbsp;C.]], los escitas llegaron al so mayor desenvolvimientu políticu, cultural y económicu. Munchos componentes de la comunidá escita convertir en llabradores sedentarios, na zona norte del [[mar d'Azov]], llegando inclusive a la parte de Altai. Ellí formaron el so reinu con capital na ciudá que los griegos llamaron "[[Panticapea]]" (güei [[Kámenskoe Gorodishche]]). Inclusive [[Darío I]], rei de los [[perses]], nel [[sieglu VI e.C.|514&nbsp;e.&nbsp;C.]] intentó conquistar esti reinu, al mandu de 700.000 homes cruciando'l Danubiu escontra les estepes al norte del Mar Negru, pero ensin llograr frayar a los escitas, quien apavoraron a los perses por aciu agües de fleches que desorganizaron les sos files, y atacándolos fiero a caballu.<ref>[https://web.archive.org/web/20090722055722/http://www.satrapa1.com/articulos/antiguedad/Dario1/escitas-dario.htm La campaña de Darío contra los escitas]</ref> Unu de los sos grandes reis, [[Atees]] (nacíu faía'l [[430 e.C.|430&nbsp;e.&nbsp;C.]]) empezó una serie de campañes que la llevaron a unificar a munches de les tribus escitas ([[400 e.C.|400&nbsp;e.&nbsp;C.]]), estendiendo'l so poder dende'l [[ríu Don]] hasta [[Tracia]]. La so espansión faía los [[Balcanes]] llevar a entrar en conflictu colos macedonios en fracasando dellos intentos d'alianza ente dambos. Atheas morrió a la edá de 90 años mientres una batalla contra [[Filipo II de Macedonia|Filipo]] de Macedonia nes llanures de l'actual [[Dobruja]] ([[años 330 e.C.|339&nbsp;e.&nbsp;C.]]). Sicasí'l reinu siguió, a pesar de les presiones de los [[tracios]], [[celtes]], [[sármatas]], [[Dacios y getas|getas]] y [[masageta|masagetes]]. Los principales rivales de los escitas fueron pueblos surdíos, al paecer, del mesmu tueru común: los [[cimerios]] (espulsaos polos escitas de [[Crimea]]), los yá mentaos [[getas]] y los [[masageta|masagetes]], según principalmente los [[tocarios]], los [[wusun]] y los [[sármatas]] quien-yos ganaron ente'l [[sieglu I e.C.|sieglu&nbsp;I&nbsp;e.&nbsp;C.]] y los entamos de la [[era común]]. == Descendientes actuales == A dellos pueblos esistentes atribúyese-yos un orixe casi direutu de los escitas, ente estos cunten los [[Osetia|osetas]] de [[Cáucasu|Caucasia]] ya inclusive los [[yázigas]] qu'habiten na parte oriental de [[Hungría]], pero nel casu de los osetas paez predominar un llinaxe [[alano]] (ver [[Alania]]) sobre'l probable llinaxe escita. Tocantes a los yázigas, como los [[cumanos]], hai aprosimao un sieglu que tán aculturados colos [[maxares]]. == Ver tamién == * [[Escitia Menor]] * [[Peñe d'oru escita]] * [[Campaña persa contra los escitas]] * [[Relixón escita]] * [[Saka (tribu)]] == Bibliografía == * Haag, H.; Vanden Born, A.; y Ausejo, Fr. Serafín: ''Diccionariu de la Biblia''. Herder, primer edición, 2005. Páx. 583: «Escitas». ISBN 978-84-254-0077-3. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Scythians}} * [http://www.campus-germany.de/spanish/10.8776.1.html Momia d'un caballeru guerreru escita topada en Mongolia el 4 d'agostu de 2006], artículu n'español publicáu nel sitiu web Campus Germany. * [https://web.archive.org/web/20070927221033/http://www.trafford.com/06-3201 Trafford.com] ([[etnografía]] del capítulu 38 del ''Llibru de Ezequiel''). * García Sáenz, Eva: [http://laviejafamilia.com/%C2%BFquienes-yeren-los-escitas-esplicáu-por-un-escita/ «¿Quién yeren los escitas?, esplicáu por un escita»], artículu del 18 de payares de 2011 nel sitiu web La Vieya Familia. *[http://oldcivilizations.wordpress.com/2011/10/29/los-enigmaticos-escitas-%C2%BFson-el-gog-y-magog-biblico/ «Los enigmáticos escitas, ¿son el Gog y Magog bíblicu?»], artículu del 29 d'ochobre de 2011 nel sitiu web Old Civilizations. <!-- * [http://laguerraenlaantiguedad.blogspot.com/search/label/Exposición Guerra na antigüedá, Páxina d'Hestoria]. Artículu sobre los escitas. --> {{Tradubot|Pueblos escitas}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Escitas]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Correxir/Revisar títulu]] 17j134lmxuk4qooqmj22t1qz2hxuwv5 Rijksmuseum 0 138179 3707675 3703413 2022-08-16T18:51:40Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibió => qu'exhibió wikitext text/x-wiki {{Ficha de muséu | nome = Rijksmuseum | imaxe = Amsterdam rijkmuseum.JPG | tamañu_imagen = | pie = Vista esterior del Muséu | imaxe2 = Rijks museum logo.png | pie2 = Logo del Rijksmuseum | país = [[Países Baxos]] | ciudá = [[Ámsterdam]] | direición = Museumstraat 1 | direutor = Wim Pijbes | presidente = [[Jaap de Hoop Scheffer]] | construcción = | obres = 1 millón | inauguración = {{Fecha|31|mayu|1800}} | superficie = | visitantes = 2,45&nbsp;millones (2014) | sitio_web = {{URL|www.rijksmuseum.nl}} | mapa_loc = Ámsterdam | mapa_alternativu = <!-- nome d'archivu alternativu --> | pos_etiqueta_mapa_loc = | tam_mapa_loc = 280 | pie_mapa_loc = }} El '''Rijksmuseum''' {{AFI|/ˈrɛɪksmyˌzeːʏm/}} (n'español: ''Muséu del Reinu'') o '''Muséu Nacional d'Ámsterdam''' atópase allugáu n'[[Ámsterdam]], [[Países Baxos]]. Ta dedicáu al arte, l'artesanía y la hestoria. Tien la más famosa coleición de pintures del ''Sieglu d'Oru'' neerlandés según una rica coleición d'arte asiático y exipciu. El Rijksmuseum alluga obres significatives de casi tolos grandes maestros holandeses de los sieglos XV al XVII: [[Geertgen tot Sint Jans]], [[Lucas van Leyden]], [[Hendrick Goltzius]], [[Frans Hals]], [[Jan Vermeer]], [[Ferdinand Bol]], [[Nicolaes Maes]], [[Guerrit Dou]], [[Jacob Ruysdael]], y un repertoriu arrogante del maestru [[Rembrandt van Rijn]]. Cuenta tamién con pintores d'otros países, como [[Fra Anxélicu]], [[Piero di Cosimo]], [[Hugo van der Goes]], [[Peter Paul Rubens]] y [[Francisco de Goya]], según con numberosos dibuxos y [[grabáu|grabaos]], porzolanes orientales, moblame y demás artes decoratives, pintura moderna ([[Van Gogh]], [[Mondrian]], [[Karel Appel]]) y oxetos de diseñu del sieglu XX. De toes formes, el principal curiosu del muséu anicia nes obres de Rembrandt: ''[[La ronda de nueche]]'', ''[[La novia xudía]]'', ''L'árbol de Jesé'', ''La muerte de los inocentes'' y dellos paisaxes de los antiguos [[Países Baxos]]. Sometíu a unes llargues y difíciles obres de reforma con un costu de 375 millones d'euros, el muséu reabrió les sos puertes n'abril de 2013. == Historia == [[Ficheru:Rijksmuseum Amsterdam ca 1895.jpg|thumb|225px|Fachada del Rijksmuseum, ''circa'' 1895.]] [[Ficheru:The Nightwatch by Rembrandt - Rijksmuseum.jpg|thumb|225px|''[[La ronda de nueche]]'' o ''La compañía militar del capitán [[Frans Banning Cocq]]'', 1642, Oliu sobre tela.]] Esti muséu foi fundáu en [[1800]], promovíu pol financieru Alexander Gorel. Abrió'l [[31 de mayu]] del mesmu añu, siguiendo l'exemplu del [[Louvre]]. La so primer see foi'l ''Palaciu de Frederik Hendrik'' en [[Fuxís ten Bosch]], cerca de [[L'Haya]], y exhibía les coleiciones de los [[estatúder]]s neerlandeses. Por aquella dómina conocíase-y como la ''Galería Nacional d'Arte'' (''Nationale Kunst-Gallerij''). En [[1808]] foi treslladáu a Ámsterdam por orde del rei [[Napoleón III de Francia|Luis Napoleón]], hermanu de [[Napoleón Bonaparte]]. La coleición instalar nuna sala grande y dos sales pequeñes del Palaciu Real. De primeres llindábase a los fondos procedentes de L'Haya, y depués dellos cuadros pertenecientes a la ciudá d'acoyida, tales como ''[[La ronda de nueche]]'', convertir en parte de la coleición. Mientres tol [[sieglu XIX]] el muséu camudó d'allugamientu delles vegaes y foise ampliando la coleición. Adquiriéronse 63 obres d'una coleición de [[Rotterdam]] y más de 587 obres a fines de [[1814]]. Finalmente, el [[13 de marzu]] de [[1885]] treslladar al so actual allugamientu, un edificiu construyíu pol arquiteutu holandés [[Pierre Cuypers]], quien combinó elementos [[Arquiteutura gótica|góticos]] y [[renacencia|renacentistes]] y decorar ricamente con referencies a la historia del arte neerlandés. L'edificiu ocupa un destacáu llugar na ''[[Museumplein]]'' (Plaza de los museos), cerca del [[Muséu van Gogh]] y el [[Stedelijk Museum|Muséu Stedelijk]]. Como datu singular, l'edificiu ta travesáu por un pasadizo pa peatones y ciclistes, como si tol bloque fora una puerta d'accesu a la ciudá; ello entrañó dificultaes estremes cuando'l muséu anovar en 2003-13. [[Ficheru:Jvas rijksmuseum.jpg|thumb|left|250px|Sala del ''Pabellón Phillips'', qu'exhibió les obres maestres del muséu mientres la reforma del edificiu principal. Nel futuru dichu pabellón va allugar amueses temporales.]] [[Ficheru:Museo Nacional, Ámsterdam, Países Bajos, 2016-05-30, DD 13-15 HDR.jpg|miniaturadeimagen|Fachada vista dende la base.]] Dende 2003 y hasta 2012,<ref>''El País'': «[https://www.elpais.com/articulo/cultura/Patinazo/Rijksmuseum/elpepucul/20090418elpepicul_3/Tes Patinazo nel Rijksmuseum]» (18 d'abril de 2009).</ref> el muséu sufrió fondes obres de restauración y renovación so la direición de dos arquiteutos españoles, [[Cruz y Ortiz]], ganadores d'un concursu internacional falláu en [[2001]]. El proyeutu de reforma viose envolubráu en ciertu discutiniu porque los [[ciclista|ciclistes]], numberosos na ciudá, denunciaron torgues nel pasu piatonal que solíen cruciar, y qu'estremaba en dos el muséu por aciu un arcu. Túvose que modificar el proyeutu orixinal.<ref>{{cita web |url= https://www.abc.es/20090504/cultura-cultura/rijksmuseum-amsterdam-segun-cruz-20090504.html|títulu= El Rijksmuseum de Amsterdam, según Cruz y Ortiz |fechaaccesu=14 de setiembre de 2009 |editor=ABC.es }}</ref> Finalmente, con una solución apautada en 2009, l'accesu principal al muséu realízase al traviés de la gran galería onde van poder tar peatonos y ciclistes: estos circulen pola superficie, y los visitantes baxen al hall asitiáu nun nivel soterrañu. El proyeutu creó una nueva y única entrada y un gran hall central asitiáu nel sosuelu, debaxo del pasu piatonal d'accesu llibre. Esta nueva cortil dexó xunir meyor los dos nales del edificiu, y realzóse con una xigantesca llámpara en forma de xaula, que pel día alluma escontra baxo y pela nueche proyeuta lluces escontra una vidrera cimera, visible dende'l citáu pasu piatonal. La reforma del edificiu incluyó amás la recuperación de munches de les antigües decoraciones interiores, antes cubiertes con socesives capes de pintura, y amás camudáronse los suelos de los patios. La reinauguración esperar pa la primavera de 2013<ref>{{cita web|url=https://www.abc.es/20120318/cultura/abcp-cruz-ortiz-reinventen-rijksmuseum-20120318.html|títulu=Cruz y Ortiz reinventen el Rijksmuseum de Amsterdam|fecha=18 de marzu de 2012|editor=ABC|fechaaccesu=25 de marzu de 2012}}</ref> y finalmente tuvo llugar n'abril de dichu añu, cola presencia de la reina [[Beatriz de los Países Baxos]] pocos díes antes del so [[abdicación]]. Nel periodu 2005-13 el 95% del conxuntu tuvo cerráu poles reformes, y mientres tou este proceso namái delles pintures de les coleiciones permanentes siguieron exhibiéndose nuna sala especial (llamada ''Les obres maestres'') nel acabante restaurar ''Pabellón Phillips''. Esta circunstancia dexó que parte del fondu permanente del muséu partir n'esposiciones temporales de diversos países.<ref>''La Voz de Galicia'': «[http://www.lavozdegalicia.es/vigo/2009/02/12/0003_7524047.htm El Rijksmuseum viaxa hasta Vigo]» (12 de febreru de 2009).</ref> Tres la reubicación de les coleiciones nel edificiu anováu, el ''Pabellón Phillips'' ta siendo sometíu a trabayos de reforma y va destinase a esposiciones temporales. == Coleición == === Pintura === ==== Pintura neerlandesa del Sieglu d'Oru ==== La coleición más importante y famosa del Rijkmuseum alluga obres de tolos artistes, estilos y escueles del barrocu neerlandés. Mención estreme merecen los trés grandes maestros [[Frans Hals]], [[Rembrandt]] y [[Johannes Vermeer]], que por sigo solos atraen a la mayor parte de los visitantes del muséu. De Hals destaquen les obres: ''L'allegre bebedor'', ''Semeya matrimonial de Isaac Abrahamsz Massa y Beatrix van der Laen'' y ''La compañía del capitán Reijnier Reael o La magra compañía''. [[Rembrandt]] cuenta con un ampliu repertoriu: ''Autorretratu de mozu'', ''Autorretratu como l'apóstol Pablo'', ''Jeremías llamentando la destrucción de Xerusalén'', ''Semeya de Johannes Wtenbogaert'' (adquiríu en 1989), ''Tetrato de Mari Trip'', ''Isaac y Rebeca'' (''La novia xudía''), ''Los síndicos del gremiu de los pañeros'' y ''Milicianos d'Ámsterdam al mandu del capitán Frans Banninck Cocq'', gran cuadru más conocíu como ''[[La ronda de nueche]]''. En 2015 el muséu adquirió por 160 millones d'euros, a medies col [[Louvre]] de [[París]], una pareya de semeyes de [[Rembrandt]]: ''Maerten Soolmans'' y la so esposa ''Oopjen Coppit''; son los únicos de cuerpu enteru y a tamañu natural que pintó'l maestru. Estos llenzos van esponer de manera alterna en dambos museos por periodos d'ente cinco y ocho años. De [[Johannes Vermeer]], pintor del que se conocen menos de 40 obres, axúntense equí delles de les más famoses: ''[[La llechera]]'', ''[[Muyer lleendo una carta (Vermeer)|Muyer lleendo una carta]]'', ''[[La carta (Vermeer)|La carta]]'' y ''[[La callejuela]]''. Ente los artistes destacaos tán [[Hendrick Avercamp]], [[Esaias van de Velde]], [[Johannes Torrentius]], [[Werner van den Valckert]], [[Dirck Hals]], [[Judith Leyster]], [[Johannes Verspronck]], [[Floris Claesz. van Dijck|Floris van Dijck]], [[Pieter Claesz]], [[Willem Claesz Heda]], [[Pieter Saenredam]], [[Bartholomeus van der Helst]], [[Aert van der Neer]], [[Jan van Goyen]], [[Jan Both]], [[Aelbert Cuyp]], [[Jacob van Ruisdael]], [[Jan Davidsz de Heem]], [[Willem Kalf]], [[Pieter de Hooch]], [[Gerard ter Borch]] (''Rapaza vistida de llabradora'', ''Semeya d'Helena van der Schalcke'', ''La conversación galantiadora o La amonestación paterna''), [[Gabriel Metsu]], [[Jan Steen]] (''El Día del Príncipe'', ''L'aséu'', ''La fiesta de San Nicolás'', ''La familia allegre''), [[Jan van de Cappelle]], [[Willem van de Velde el Mozu]], [[Paulus Potter]], [[Adriaen van Ostade]], [[Jan van der Heyden]] y [[Gerrit Adriaensz Berckheyde]]. ==== Pintura neerlandesa de los sieglos XVIII y XIX ==== ==== Pintura d'escueles estranxeres ==== === Hestoria de los Países Baxos === === Artes Decoratives === ==== Cases de muñeques ==== ==== Platería y bronces ==== ==== Cerámica de Delft ==== ==== Moblame ==== == Galería d'obres maestres == <gallery mode=packed heights=200> Ficheru:De dans om het gouden kalf Rijksmuseum SK-A-3841.jpeg|[[Lucas van Leyden]], ''Trípticu del magüetu d'oru'' Ficheru:Rembrandt - Klesveverlaugets forstandere i Amsterdam.jpg|Rembrandt, ''[[Los síndicos de los pañeros]]'', 1662 Ficheru:Frans Hals 002.jpg|Frans Hals, ''[[L'allegre bebedor]]'' Ficheru:Vermeer,_Johannes_-_The_Loveletter.jpg|[[Johannes Vermeer|Vermeer]], ''La carta d'amor'' </gallery> == Bibliografía == * {{cita llibru|autor=[[Chris van Uffelen]]|añu=2010|títulu=Museo. Arquiteutura|páxina=414|capítulu=Nieuw Rijksmuseum Amsterdam|otros=Traducíu al español por Fabio Descalzi |lugar-publicación=Potsdam|editorial=h.f.ullmann publishing|isbn=978-3-8331-6058-5}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Rijksmuseum Amsterdam|preposición=sobre'l}} * [http://www.rijksmuseum.nl/ Sitio web oficial del Rijksmuseum] {{nl}}, {{en}} y {{n'idioma|es}} * [http://amsterdam.redviajes.es/2009/12/14/el-rijksmuseum-muséu-nacional-de-amsterdam/ Información del Rijksmuseum] * [https://web.archive.org/web/20080802000217/http://masterpieces.asemus.museum/index.aspx Virtual Collection of Masterpieces (VCM)] {{en}} * [http://www.googleartproject.com/museums/rijks Visita virtual al muséu] en [[Google Art Project]] {{Tradubot|Rijksmuseum}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Rijksmuseum| ]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] pz2689oe07euq45ju7pyaqld4lbheom Nacho Fernández Iglesias 0 139234 3707443 3660979 2022-08-16T14:57:28Z XabatuBot 43102 iguo testu: Seleición de fútbol de España => Seleición de fútbol d'España wikitext text/x-wiki {{persona}} '''José Ignacio Fernández Iglesias''' {{nym}}, más conocíu como '''Nacho Fernández''' o a cencielles '''Nacho''', ye un {{futbolista}}. Na temporada 2011-12 proclamóse campeón de la [[Segunda División B d'España|Segunda División B]] y por consiguiente consiguió l'ascensu a [[Segunda División d'España|Segunda División]], en imponiéndose a [[Cádiz Club de Fútbol|Cádiz C.]] F. y C. D. Mirandés nes eliminatories de play-off pol ascensu y el títulu.<ref>{{cita web |url=http://www.realmadrid.com/cs/Satellite/es/ActualidadCantera1112/1330108958055/noticia/Cronica/0-3:_El_Castilla,_campeon_de_Segunda_B.htm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120716022951/http://www.realmadrid.com/cs/Satellite/es/ActualidadCantera1112/1330108958055/noticia/Cronica/0-3:_El_Castilla,_campeon_de_Segunda_B.htm|fechaarchivu=16 de xunetu de 2012|autor=Realmadrid.com|títulu=El Castilla, campeón de la 2ª División "B"|fechaaccesu=18 de xunetu de 2012}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.ligabbva.com/news/2012/05/27/el-mirandes-asciende-a-la-liga-adelante.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140606204609/http://www.ligabbva.com/news/2012/05/27/el-mirandes-asciende-a-la-liga-adelante.html|fechaarchivu=6 de xunu de 2014|autor=LigaBBVA.com|títulu=El Castilla asciende a 2ª División|fechaaccesu=18 de xunetu de 2012}}</ref> A nivel internacional empecipióse como integrante nes [[Seleición masculina de fútbol d'España|categoríes inferiores de la seleición española]], foi unu de los escoyíos del Européu de 2009 d'Ucraína.<ref name="ALEXORO">{{cita web |url=https://www.bdfutbol.com/es/t/tselespanyasub-192009eurocopa.html|autor=Bdfutbol.com|títulu=Nacho Fernández, convocado para el Europeo sub-19 de la UEFA 2009 d'Ucraína|idioma=inglés|fechaaccesu=25 d'agostu de 2012}}</ref> Foi progresando por caúna de les categoríes de la seleición. Los sos mayores llogros son un campeonatu d'Europa Sub-17 nel Européu de 2007 de [[Bélxica]], un subcampeonatu del Mundu Sub-17 nel Mundial de 2007 de [[Corea del Sur]], según un campeonatu d'Europa Sub-21 nel Européu de 2013 d'Israel que lu llevaron a debutar cola seleición absoluta en 2013. == Trayeutoria == === Entamos futbolísticos === Empezó la so carrera nel Colexu San Gabriel d'onde pasó a l'Agrupación Deportiva Complutense Alcalá, dambos d'[[Alcalá de Henares]]. En 2001, ingresó nes categoríes inferiores del Real Madrid Club de Fútbol, formó parte de tolos sos equipos hasta llegar al primer equipu filial del club, el Real Madrid Castilla Club de Fútbol, onde s'empecipió nel añu 2009.<ref>{{cita web |url=http://www.realmadrid.com/cs/Satellite/es/1193040472515/1193040946495/jugador/Jugador/Nacho.htm|autor=Web oficial del Real Madrid|títulu=Ficha de Nacho Fernández|fechaaccesu=25 d'agostu de 2012}}</ref> El so debú col primer equipu producióse'l día 23 d'abril de 2011, nel Estadiu de Mestalla, nel partíu que'l Real Madrid ganó por 3-6 a la [[Valencia Club de Fútbol|Valencia C.]] F. Entró nel once inicial y tuvo a puntu de nun acabar el partíu por cuenta d'unos calambres, anque él mesmu dixo que cuando José Mourinho llamo pa dici-y que si podía siguir, miraba escontra otru llau porque nun quería dexar escapar asemeyada oportunidá.<ref>{{cita web |url=https://www.marca.com/marcador/futbol/2010_11/primera/jornada_33/val_rma/|autor=Diario Marca|títulu=Debut de Nacho Fernández con el Real Madrid C. F.|fechaaccesu=25 d'agostu de 2012}}</ref> Na temporada 2010/11, consigue ganar una [[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]] dempués de que'l Real Madrid ganara al [[Futbol Club Barcelona|F. C. Barcelona]] nel Estadiu de Mestalla (el mesmu estadiu nel que debutó col primer equipu) por 1-0, con un gol de [[Cristiano Ronaldo]] de cabeza a centru d'Ángel Di María. Na Lliga, el Real Madrid quedó segundu en tando unes xornaes primero al entamu de la Lliga. Na Lliga de Campeones, fueron esaniciaos nes semifinales pol [[Futbol Club Barcelona|F. C. Barcelona]] en perdiendo 0-2 na ida y empatar a 1 na vuelta. Nesa Lliga de Campeones, esaniciaron al Olympique de Lyon, terceru de #Amestar 1 y al [[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur]], quintu de la Premier League. El Real Madrid, consiguió ganar la Copa del Rei, quedó segundu na Lliga y foi esaniciáu de la Lliga de Campeones. Nesta temporada, namái xugó 2 partíos y fueron de Lliga. Na temporada 2013/14, ganó la [[Copa del Rei de fútbol 2013-14|Copa del Rei 2013-14]] y formó parte de los héroes de la Décima, que consiguieron l'allampada décima Lliga de Campeones. Cola temporada rematada, el so entrenador, Carlo Ancelotti, dixo que Nacho ye intocable y cuenta con él pa lo que faiga falta. Na Lliga quedaron terceros dempués de ser primeros en delles ocasiones, pero la Lliga acabo ganando'l Club Atlético de Madrid. Na Copa del Rei, tuvieron una revancha énte'l Club Atlético de Madrid pola anterior final de la Copa del Rei, na que'l Real Madrid perdió por 1-2. El Real Madrid, ganó por 3-0 na ida y por 0-2 na vuelta. La final de la Copa del Rei #xugar nel Estadiu de Mestalla (estadiu onde debutó como xugador del primer equipu) énte'l FC Barcelona. #Ganar el Real Madrid 1-2 y consiguió el primer campeonatu de la temporada. Na Lliga de Campeones, el Real Madrid llegó a la final dempués d'esaniciar al Schalke 04, al [[Borussia Dortmund]] y al F.C. FC Bayern München, del cual tamién tuvieron una revancha, yá que fai dos ediciones del campeonatu, el [[FC Bayern München|F.C. FC Bayern München]] esanició al Real Madrid nes semifinales. Na final, #enfrentar al Club Atlético de Madrid, siendo la primer final de la historia de la Lliga de Campeones na que dos equipos de la mesma ciudá enfréntense. El Real Madrid ganó la Lliga de Campeones dempués de dir perdiendo 0-1 dende'l minutu 36 tres un gol de Diego Godín. Nel minutu 93, [[Sergio Ramos]], con un gol de cabeza, empató'l partíu. Na prórroga, marcaron [[Gareth Bale]], [[Marcelo Vieira|Marcelo]] y Cristiano Ronaldo. El Real Madrid consiguió la décima Lliga de Campeones, allampada pol equipu y l'afición. Xugó 19 partíos, siendo la temporada col primer equipu na que más partíos xugó. El Real Madrid xugó la Supercopa d'Europa, que ganaron. Empezó la temporada en Lliga d'una forma irregular yá que nos trés primeros partíos, ganó 1 frente a la Córdoba C. F. y perdió 2 énte la [[Real Sociedad de Fútbol|Real Sociedad]] y el [[Club Atlético de Madrid]]. A pesar del mal entamu en Lliga, l'equipu foi ameyorando'l so xuegu y a finales de [[2014]], l'equipu diba primero na clasificación con una ventaya de 4 puntos sobro'l FC Barcelona y xugando un xuegu de gran calidá. A finales de 2014, l'equipu xugó la Copa Mundial de Clubes, que consiguió ganar y asina, el xugador #convertir por primer vegada na so carrera futbolística en campeón del mundu, dempués de ser subcampeón del mundu na Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 2007, celebrada en [[Corea del Sur|Corea del]] Sur. Per otra parte, na [[Copa del Rei de fútbol 2014-15|Copa del Rei]], fueron esaniciaos pol Club Atlético de Madrid nos octavos de final. L'equipu empezó a empiorar en resultancies, tantu que se rompió una racha de 16 partíos ensin perder al cayer derrotaos por 1-0 en [[Estadiu de San Mamés|San Mamés]] énte'l [[Athletic Club]]. Nel siguiente partíu frente al [[Villarreal Club de Fútbol|Villarreal C.]] F. (club nel qu'esos momentos xugaba Denís Chéryshev, el so antiguu compañeru del Real Madrid Castilla) empataron a 2. En xugando dellos partíos a un nivel inferior del que se xugaba enantes, el Real Madrid pierde'l lideralgu de la Lliga en perdiendo por 2-1 nel [[Camp Nou]] frente al FC Barcelona. El Real Madrid finalmente acabaría perdiendo la Lliga, que foi ganada pol FC Barcelona. Na Lliga de Campeones, consiguieron llegar a les semifinales dempués d'esaniciar a equipos como'l Schalke 04 o'l Club Atlético de Madrid, pero fueron esaniciaos pola [[Juventus de Turín]] en perdiendo por 2-1 nel Juventus Stadium y empatar a 1 nel [[Estadiu Santiago Bernabéu]]. En dambos partíos marcó Álvaro Morata (que tamién foi'l so compañeru nel Real Madrid Castilla), goles qu'esaniciaron al Real Madrid de la Lliga de Campeones dempués de casi tar clasificáu pa la final yá que, Cristiano Ronaldo, marcara un gol que clasificaba al Real Madrid, pero Morata en marcando gol, esanició al Real Madrid. Al quedar segundos en Lliga y ser esaniciaos na Copa del Rei y na Lliga de Campeones, el Real Madrid #quedar ensin nengún campeonatu na temporada. Nesta temporada, xuega 21 partíos, consiguiendo xugar más que na temporada anterior, na cual yera na que xugara más partíos y marcó 1 gol, que foi'l so primer gol como xugador del primer equipu. Na temporada 2015/16, habría un cambéu d'entrenador. Carlo Ancelotti foi despidíu y reemplazáu por Rafa Benítez. Na pretemporada, xugaron les International Champions Cup d'Australia y China, llogrando los dos n'empatando a 0 col AS Roma y ganar 1-4 al Manchester City n'Australia y ganar 0-3 al [[Inter de Milán]] y 10-9 nos penaltis al [[Associazione Calcio Milan|AC Milan]] n'empatando ensin goles. Tamién xugaron la Copa Audi, ganando al [[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur]] por 0-2, pero la final #perder énte'l [[FC Bayern München]] por 0-1. Xugaron un amistosu énte'l Vålerenga Oslo IF, que empataron ensin goles. Xugaron el Troféu Santiago Bernabéu, ganando por 2-1 al [[Galatasaray]] al cual anotó-y gol. Tres una pretemporada con 3 campeonatos, empezó la temporada. El Real Madrid nun #empezar perbién en Lliga, yá que empató a 0 col [[Real Sporting de Xixón]]. Na segunda xornada, ameyoraron el so xuegu, ganando por 5-0 al [[Real Betis Balompié]]. Na tercer xornada, consiguiríen otra goliada en ganándo-y 0-6 al [[Real Club Deportivo Español|RCD Español]], con 5 goles de Cristiano Ronaldo. Na siguiente xornada, volvieron empiorar el so xuegu, anque ganaron por 1-0 a la [[Granada Club de Fútbol|Granada C.]] F.. Na cuarta xornada, ganaron al campeón de la Supercopa d'España, el Athletic Club, por 1-2 con un doblete de Karim Benzema. Na quinta xornada, empataron col [[Málaga Club de Fútbol|Málaga C.]] F. ensin goles. Na sesta xornada, xugaron el derbi madrilanu col [[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]], empatando por 1-1, perdiendo la posibilidá de ser líderes. Na Lliga de Campeones, ganaron por 0-4 al Shakhtar Donetsk. === Seleición absoluta === El [[2 de setiembre]] de 2013, anuncióse la so primer convocatoria pa la [[Seleición masculina de fútbol d'España|seleición absoluta d'España]], pola mancadura d'Íñigo Martínez, para los partíos amistosos de preparación para la Copa Mundial de Fútbol de [[2013|2014]] contra la seleición finlandesa y la seleición chilena.<ref>{{cita web |url=http://futbol.as.com/futbol/2013/09/02/primera/1378125542_680509.html|editor=Diario AS|títulu=Del Bosque llama a Javi García y a Nacho por Busquets e Íñigo|fechaaccesu=2 de setiembre de 2013}}</ref> Debutó na categoría absoluta'l [[10 de setiembre]] frente a los suramericanos, entrando na segunda parte, sustituyendo al so compañeru de equipo [[Sergio Ramos]].<ref>{{cita web |url=http://es.eurosport.yahoo.com/futbol/amistosos/2013/espana-chile-658009.html|editor=Eurosport|títulu=Debut de Nacho con España|fechaaccesu=19 de xineru de 2014}}</ref> El partíu remató con un empate a 2. Dos años dempués, n'ochobre de 2015, Nacho entraría na llista pola mancadura de Sergio Ramos.<ref>{{cita web |url=http://www.sport.es/es/noticias/seleccion/sergio-ramos-causa-baja-del-bosque-llama-nacho-fernandez-4566094|apellíu=EFE|fecha=6 d'ochobre de 2015|títulu=Sergio Ramos causa baja y Del Bosque llama a Nacho Fernández|fechaaccesu=6 de xunu de 2016}}</ref>Xugó'l so segundu partíu, énte Ucraína como titular.<ref>{{cita web |url=http://lalunadealcala.com/espana-deja-la-porteria-a-cero-con-nacho-de-titular/|fecha=12 d'ochobre de 2015|títulu=Nacho juega de titular ante Ucrania|idioma=es-ES|fechaaccesu=6 de xunu de 2016}}</ref>En payares volvió allegar a la seleición pola mancadura de Sergio Ramos, anque nun xugó.<ref>{{cita web |url=http://futbol.as.com/futbol/2015/11/09/primera/1447061500_565661.html|apellíu=AS|nome=Diario|fecha=9 de payares de 2015|títulu=De Marcos y Nacho, sustitutos de Juanfran y Ramos en la Roja {{!}} Liga BBVA {{!}} AS.com|idioma=es|fechaaccesu=6 de xunu de 2016}}</ref>En marzu de 2016 recibió una nueva convocatoria, esta vegada, ensin ser sustitutu por mancadura d'otru futbolista. Nacho apostó dos nuevos partíos cola seleición énte Italia y Rumanía.<ref>{{cita web |url=http://www.sefutbol.com/oficial-esta-es-convocatoria-del-conjunto-espanol-amistosos-italia-y-rumania|títulu=OFICIAL {{!}} Esta es la convocatoria del conjunto español para los amistosos de Italia y Rumanía|fechaaccesu=6 de xunu de 2016}}</ref> Cola llegada de [[Julen Lopetegui|Lopetegui]] consolidóse como un habitual nes convocatories de la seleición, en parte, gracies al gran aumentu de partíos apostaos col so club y el so bon rendimientu. El 21 de mayu foi incluyíu ente los 23 xugadores qu'apostaríen el [[Copa Mundial de Fútbol de 2018|Mundial de Rusia de 2018]].<ref>[https://www.marca.com/futbol/mundial/2018/05/21/5b02b25146163f091b8b4593.html «Mundial 2018 Rusia: Diez jugadores de la lista de Lopetegui se estrenan en una fase final con España - Marca.com»]. ''Marca.com''. Consultáu'l 21 de mayu de 2018.{{cita publicación |títulu=Mundial 2018 Rusia: Diez jugadores de la lista de Lopetegui se estrenan en una fase final con España - Marca.com|url=https://www.marca.com/futbol/mundial/2018/05/21/5b02b25146163f091b8b4593.html|fechaaccesu=21 de mayu de 2018|periódico=Marca.com|idioma=es}}</ref> == Estadístiques == === Clubes === {| width="75%" style="background: rgb(249, 249, 249); font-size: 90%; border: 1px solid rgb(170, 170, 170); border-collapse: collapse; margin-bottom: 10px;" class="" cellpadding="2" border="1" align="center" ! width="200px" rowspan="2" |Club ! width="30px" rowspan="2" |Div. ! width="75px" rowspan="2" |Temporada ! width="100px" colspan="3" |Lliga ! width="100px" colspan="3" |Copes (<sup>[[Nacho Fernández Iglesias#1|1]]</sup>) ! width="100px" colspan="3" |Internacional (<sup>[[Nacho Fernández Iglesias#2|2]]</sup>) ! width="80px" colspan="3" |Total (<sup>[[Nacho Fernández Iglesias#3|3]]</sup>) ! rowspan="2" |Mediagoleadora<br /><br /> |- style="background:#DDDDDD" ! align="center" |Part. ! align="center" |Goles ! align="center" |Asist. ! align="center" |Part. ! align="center" |Goles ! align="center" |Asist. ! align="center" |Part. ! align="center" |Goles ! align="center" |Asist. ! align="center" |Part. ! align="center" |Goles ! align="center" |Asist. |- style="text-align: center;" | valign="center" rowspan="7" |'''R. M. Castilla C. F'''<br /><br />.[[Ficheru:Flag_of_Spain.svg|vínculo=|borde|20x20px]]<small> </small> |- style="text-align: center;" | valign="center" rowspan="4" |[[Segunda División B d'España|2ª B]] |2008-09 |2 | - | - | - | - | - | colspan="3" align="center" |— ! align="center" |2 ! align="center" |0 ! align="center" |0 ! align="center" |0,00 |- style="text-align: center;" |2009-10 |21 |1 | - | - | - | - | colspan="3" align="center" |— ! align="center" |21 ! align="center" |1 ! align="center" |0 ! align="center" |0,05 |- style="text-align: center;" |2010-11 |30 | - | - |2 | - | - | colspan="3" align="center" |— ! align="center" |32 ! align="center" |0 ! align="center" |0 ! align="center" |0,00 |- style="text-align: center;" |2011–12 |33 |3 | - |4 | - | - | colspan="3" align="center" |— ! align="center" |37 ! align="center" |3 ! align="center" |0 ! align="center" |0,08 |- style="text-align: center;" | valign="center" rowspan="1" |[[Segunda División d'España|2ª]] |2012-13 |19 | - | - | colspan="3" align="center" |— | colspan="3" align="center" |— ! align="center" |19 ! align="center" |0 ! align="center" |0 ! align="center" |0,00 |- style="background:#DDDDDD" ! colspan="2" |Total club !105 !4 !0 !6 !0 !0 !0 !0 !0 !111 !4 !0 !0,04 |- style="text-align: center;" | rowspan="10" align="center" |#'''[[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid C. F]]'''<br /><br />.[[Ficheru:Flag_of_Spain.svg|vínculo=|borde|20x20px]]<small> </small> |- style="text-align: center;" | valign="center" rowspan="8" |[[Primer División d'España|1ª]] |2010-11 |2 | - | - | - | - | - | - | - | - ! align="center" |2 ! align="center" |0 ! align="center" |0 ! align="center" |0,00 |- style="text-align: center;" |2011-12 | - | - | - |1 | - | - | - | - | - ! align="center" |1 ! align="center" |0 ! align="center" |0 ! align="center" |0,00 |- style="text-align: center;" |2012-13 |9 | - | - |3 | - | - |1 | - | - ! align="center" |13 ! align="center" |0 ! align="center" |0 ! align="center" |0,00 |- style="text-align: center;" |2013-14 |13 | - |1 |4 | - | - |3 | - | - ! align="center" |20 ! align="center" |0 ! align="center" |1 ! align="center" |0,00 |- style="text-align: center;" |2014-15 |14 |1 | - |2 | - | - |6 | - |1 ! align="center" |22 ! align="center" |1 ! align="center" |1 ! align="center" |0,04 |- style="text-align: center;" |2015-16 |16 | - | - |1 | - | - |5 |1 | - ! align="center" |22 ! align="center" |1 ! align="center" |0 ! align="center" |0,05 |- style="text-align: center;" |2016-17 |28 |2 |3 |5 |1 |1 |6 | - | - ! align="center" |39 ! align="center" |3 ! align="center" |4 ! align="center" |0,08 |- style="text-align: center;" |2017-18 |27 |3 | - |6 | - | - |9 |1 | - !42 !4 !0 !0,14 |- style="background:#DDDDDD" ! colspan="2" |Total club !108 !4 !4 !22 !1 !1 !30 !2 !1 !160 !9 !6 !0,05 |- style="color: white;" bgcolor="000000" align="center" ! valign="center" colspan="3" |Total carrera !213 !8 !4 !28 !1 !1 !30 !2 !1 !271 !13 !6 !0,04 |- | colspan="16" | <div id="1">(<sup>'''1'''</sup>) <small>Inclúi datos de la</small> <small>[[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]]</small> / <small>[[Supercopa d'España de Fútbol|Supercopa d'España]]</small> (2010-14). En casu d'equipu filial #referir a los partíos de play-off (2010-13). <div id="2">(<sup>'''2'''</sup>) <small>Inclúi datos de la</small> <small>[[Lliga de Campeones de la UEFA|UEFA Champions League]]</small> (2010-14). <div id="3">(<sup>'''3'''</sup>) <small>Nun inclúi goles en partíos amistosos.</small> <small>(Datos d'asistencies incompletos).</small></div></div></div> |} == Palmarés y distinciones == === #Campeonatu categoríes inferiores === {| style="text-align: center; font-size: 95%; border: 1px solid gray; border-collapse: collapse; margin-bottom: 10px;" class="" cellspacing="0" cellpadding="3" border="1" bgcolor="#f7f8ff" align="center" ! width="200" |Títulu ! width="150" |Club ! width="150" |País ! width="95" |Añu |- |[[Segunda División B d'España|Segunda División "B"]] |#Real Madrid Castilla |[[Ficheru:Flag_of_Spain.svg|vínculo=|borde|20x20px| ]]  |2012 |- |Copa de Campeón de Segunda B |#Real Madrid Castilla |[[Ficheru:Flag_of_Spain.svg|vínculo=|borde|20x20px| ]]  |2012 |} {| width="100%" style="font-size: 95%; border: 1px solid gray; border-collapse: collapse; margin-bottom: 10px;" class="" cellspacing="0" cellpadding="3" border="1" bgcolor="#f9f9f9" align="center" ! width="9%" rowspan="2" colspan="2" align="center" |Equipu(s) ! width="28%" colspan="4" |Nacionales ! width="7%" rowspan="2" align="center" |Subtotal ! width="21%" colspan="3" |Continentales ! width="14%" colspan="2" |Mundiales ! width="7%" rowspan="2" align="center" |Subtotal ! width="7%" rowspan="2" align="center" |Total |- style="color:black;" bgcolor="#CCDDCC" align="center" | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|Liga|Liga nacional}}'''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|Copa|Copa nacional}}'''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|Supercopa|Supercopa nacional}}'''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|{{nowrap|Copa de la Liga}}|Copa de la Liga nacional / Campeonatos de grupos inferiores}}'''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|C1|Copa de Europa / Liga de Campeones / Eurocopa}} '''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|C2|Copa de la UEFA / Liga Europa / Eurocopa Sub-21}} '''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|C4|Supercopa de la UEFA / Eurocopa Sub-19 / Eurocopa Sub-17}} '''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|M1|Intercontinental / Mundial / Juegos Olímpicos / Mundial Sub-20}} '''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|M2|Mundial de Clubes / Confederaciones / Meridian Cup / Mundial Sub-17}}'''</small> |- align="center" |[[Ficheru:Flag_of_Spain.svg|vínculo=|borde|20x20px]] | align="left" |'''[[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid C. F.]]''' |[[Ficheru:Liga_trophy_(adjusted).png|21x21px]] [[Ficheru:Liga_trophy_(adjusted).png|21x21px]] |[[Ficheru:Copa_del_Rey_(adjusted).png|20x20px]] [[Ficheru:Copa_del_Rey_(adjusted).png|20x20px]] |[[Ficheru:RFEFSCE2.png|22x22px]] [[Ficheru:RFEFSCE2.png|22x22px]] |– | bgcolor="#EFEFEF" |'''6''' |[[Ficheru:Coppacampioni.png|21x21px]] [[Ficheru:Coppacampioni.png|21x21px]] [[Ficheru:Coppacampioni.png|21x21px]] [[Ficheru:Coppacampioni.png|21x21px]] |– |[[Ficheru:UEFASP2.png|20x20px]] [[Ficheru:UEFASP2.png|20x20px]] [[Ficheru:UEFASP2.png|20x20px]] |– | | bgcolor="#EFEFEF" |'''10''' | bgcolor="#CCDDCC" |'''16''' |- align="center" |[[Ficheru:Flag_of_Spain.svg|vínculo=|borde|20x20px]] | align="left" |'''[[Seleición de fútbol d'España|Seleición de España]]''' |– |– |– |– | bgcolor="#EFEFEF" |'''–''' |– |[[Ficheru:UEFA_European_Under-21_Championship_(Campionato_europeo_di_calcio_Under-21).svg|21x21px]] |– |[[Ficheru:UEFA_European_Under-17_Trophy.png|24x24px]] |– | bgcolor="#EFEFEF" |'''2 ''' | bgcolor="#CCDDCC" |'''2''' |- style="color:white;" bgcolor="#000000" align="center" | colspan="2" |'''Total''' |'''2''' |'''2 ''' |'''2 ''' |'''–''' |'''6''' |'''4''' |'''1 ''' |'''3 ''' |'''1 ''' |'''3 ''' |'''12''' |'''18''' |} === Referencies === {{llistaref|2}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Futbolistes de la Comunidá de Madrid]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] [[Categoría:Persones d'Alcalá de Henares]] 739f65j8oaiyyn4j2sxm0ngz8nd9rgv 3707454 3707443 2022-08-16T14:58:20Z XabatuBot 43102 iguo testu: Seleición de España => Seleición d'España wikitext text/x-wiki {{persona}} '''José Ignacio Fernández Iglesias''' {{nym}}, más conocíu como '''Nacho Fernández''' o a cencielles '''Nacho''', ye un {{futbolista}}. Na temporada 2011-12 proclamóse campeón de la [[Segunda División B d'España|Segunda División B]] y por consiguiente consiguió l'ascensu a [[Segunda División d'España|Segunda División]], en imponiéndose a [[Cádiz Club de Fútbol|Cádiz C.]] F. y C. D. Mirandés nes eliminatories de play-off pol ascensu y el títulu.<ref>{{cita web |url=http://www.realmadrid.com/cs/Satellite/es/ActualidadCantera1112/1330108958055/noticia/Cronica/0-3:_El_Castilla,_campeon_de_Segunda_B.htm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120716022951/http://www.realmadrid.com/cs/Satellite/es/ActualidadCantera1112/1330108958055/noticia/Cronica/0-3:_El_Castilla,_campeon_de_Segunda_B.htm|fechaarchivu=16 de xunetu de 2012|autor=Realmadrid.com|títulu=El Castilla, campeón de la 2ª División "B"|fechaaccesu=18 de xunetu de 2012}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.ligabbva.com/news/2012/05/27/el-mirandes-asciende-a-la-liga-adelante.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140606204609/http://www.ligabbva.com/news/2012/05/27/el-mirandes-asciende-a-la-liga-adelante.html|fechaarchivu=6 de xunu de 2014|autor=LigaBBVA.com|títulu=El Castilla asciende a 2ª División|fechaaccesu=18 de xunetu de 2012}}</ref> A nivel internacional empecipióse como integrante nes [[Seleición masculina de fútbol d'España|categoríes inferiores de la seleición española]], foi unu de los escoyíos del Européu de 2009 d'Ucraína.<ref name="ALEXORO">{{cita web |url=https://www.bdfutbol.com/es/t/tselespanyasub-192009eurocopa.html|autor=Bdfutbol.com|títulu=Nacho Fernández, convocado para el Europeo sub-19 de la UEFA 2009 d'Ucraína|idioma=inglés|fechaaccesu=25 d'agostu de 2012}}</ref> Foi progresando por caúna de les categoríes de la seleición. Los sos mayores llogros son un campeonatu d'Europa Sub-17 nel Européu de 2007 de [[Bélxica]], un subcampeonatu del Mundu Sub-17 nel Mundial de 2007 de [[Corea del Sur]], según un campeonatu d'Europa Sub-21 nel Européu de 2013 d'Israel que lu llevaron a debutar cola seleición absoluta en 2013. == Trayeutoria == === Entamos futbolísticos === Empezó la so carrera nel Colexu San Gabriel d'onde pasó a l'Agrupación Deportiva Complutense Alcalá, dambos d'[[Alcalá de Henares]]. En 2001, ingresó nes categoríes inferiores del Real Madrid Club de Fútbol, formó parte de tolos sos equipos hasta llegar al primer equipu filial del club, el Real Madrid Castilla Club de Fútbol, onde s'empecipió nel añu 2009.<ref>{{cita web |url=http://www.realmadrid.com/cs/Satellite/es/1193040472515/1193040946495/jugador/Jugador/Nacho.htm|autor=Web oficial del Real Madrid|títulu=Ficha de Nacho Fernández|fechaaccesu=25 d'agostu de 2012}}</ref> El so debú col primer equipu producióse'l día 23 d'abril de 2011, nel Estadiu de Mestalla, nel partíu que'l Real Madrid ganó por 3-6 a la [[Valencia Club de Fútbol|Valencia C.]] F. Entró nel once inicial y tuvo a puntu de nun acabar el partíu por cuenta d'unos calambres, anque él mesmu dixo que cuando José Mourinho llamo pa dici-y que si podía siguir, miraba escontra otru llau porque nun quería dexar escapar asemeyada oportunidá.<ref>{{cita web |url=https://www.marca.com/marcador/futbol/2010_11/primera/jornada_33/val_rma/|autor=Diario Marca|títulu=Debut de Nacho Fernández con el Real Madrid C. F.|fechaaccesu=25 d'agostu de 2012}}</ref> Na temporada 2010/11, consigue ganar una [[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]] dempués de que'l Real Madrid ganara al [[Futbol Club Barcelona|F. C. Barcelona]] nel Estadiu de Mestalla (el mesmu estadiu nel que debutó col primer equipu) por 1-0, con un gol de [[Cristiano Ronaldo]] de cabeza a centru d'Ángel Di María. Na Lliga, el Real Madrid quedó segundu en tando unes xornaes primero al entamu de la Lliga. Na Lliga de Campeones, fueron esaniciaos nes semifinales pol [[Futbol Club Barcelona|F. C. Barcelona]] en perdiendo 0-2 na ida y empatar a 1 na vuelta. Nesa Lliga de Campeones, esaniciaron al Olympique de Lyon, terceru de #Amestar 1 y al [[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur]], quintu de la Premier League. El Real Madrid, consiguió ganar la Copa del Rei, quedó segundu na Lliga y foi esaniciáu de la Lliga de Campeones. Nesta temporada, namái xugó 2 partíos y fueron de Lliga. Na temporada 2013/14, ganó la [[Copa del Rei de fútbol 2013-14|Copa del Rei 2013-14]] y formó parte de los héroes de la Décima, que consiguieron l'allampada décima Lliga de Campeones. Cola temporada rematada, el so entrenador, Carlo Ancelotti, dixo que Nacho ye intocable y cuenta con él pa lo que faiga falta. Na Lliga quedaron terceros dempués de ser primeros en delles ocasiones, pero la Lliga acabo ganando'l Club Atlético de Madrid. Na Copa del Rei, tuvieron una revancha énte'l Club Atlético de Madrid pola anterior final de la Copa del Rei, na que'l Real Madrid perdió por 1-2. El Real Madrid, ganó por 3-0 na ida y por 0-2 na vuelta. La final de la Copa del Rei #xugar nel Estadiu de Mestalla (estadiu onde debutó como xugador del primer equipu) énte'l FC Barcelona. #Ganar el Real Madrid 1-2 y consiguió el primer campeonatu de la temporada. Na Lliga de Campeones, el Real Madrid llegó a la final dempués d'esaniciar al Schalke 04, al [[Borussia Dortmund]] y al F.C. FC Bayern München, del cual tamién tuvieron una revancha, yá que fai dos ediciones del campeonatu, el [[FC Bayern München|F.C. FC Bayern München]] esanició al Real Madrid nes semifinales. Na final, #enfrentar al Club Atlético de Madrid, siendo la primer final de la historia de la Lliga de Campeones na que dos equipos de la mesma ciudá enfréntense. El Real Madrid ganó la Lliga de Campeones dempués de dir perdiendo 0-1 dende'l minutu 36 tres un gol de Diego Godín. Nel minutu 93, [[Sergio Ramos]], con un gol de cabeza, empató'l partíu. Na prórroga, marcaron [[Gareth Bale]], [[Marcelo Vieira|Marcelo]] y Cristiano Ronaldo. El Real Madrid consiguió la décima Lliga de Campeones, allampada pol equipu y l'afición. Xugó 19 partíos, siendo la temporada col primer equipu na que más partíos xugó. El Real Madrid xugó la Supercopa d'Europa, que ganaron. Empezó la temporada en Lliga d'una forma irregular yá que nos trés primeros partíos, ganó 1 frente a la Córdoba C. F. y perdió 2 énte la [[Real Sociedad de Fútbol|Real Sociedad]] y el [[Club Atlético de Madrid]]. A pesar del mal entamu en Lliga, l'equipu foi ameyorando'l so xuegu y a finales de [[2014]], l'equipu diba primero na clasificación con una ventaya de 4 puntos sobro'l FC Barcelona y xugando un xuegu de gran calidá. A finales de 2014, l'equipu xugó la Copa Mundial de Clubes, que consiguió ganar y asina, el xugador #convertir por primer vegada na so carrera futbolística en campeón del mundu, dempués de ser subcampeón del mundu na Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 2007, celebrada en [[Corea del Sur|Corea del]] Sur. Per otra parte, na [[Copa del Rei de fútbol 2014-15|Copa del Rei]], fueron esaniciaos pol Club Atlético de Madrid nos octavos de final. L'equipu empezó a empiorar en resultancies, tantu que se rompió una racha de 16 partíos ensin perder al cayer derrotaos por 1-0 en [[Estadiu de San Mamés|San Mamés]] énte'l [[Athletic Club]]. Nel siguiente partíu frente al [[Villarreal Club de Fútbol|Villarreal C.]] F. (club nel qu'esos momentos xugaba Denís Chéryshev, el so antiguu compañeru del Real Madrid Castilla) empataron a 2. En xugando dellos partíos a un nivel inferior del que se xugaba enantes, el Real Madrid pierde'l lideralgu de la Lliga en perdiendo por 2-1 nel [[Camp Nou]] frente al FC Barcelona. El Real Madrid finalmente acabaría perdiendo la Lliga, que foi ganada pol FC Barcelona. Na Lliga de Campeones, consiguieron llegar a les semifinales dempués d'esaniciar a equipos como'l Schalke 04 o'l Club Atlético de Madrid, pero fueron esaniciaos pola [[Juventus de Turín]] en perdiendo por 2-1 nel Juventus Stadium y empatar a 1 nel [[Estadiu Santiago Bernabéu]]. En dambos partíos marcó Álvaro Morata (que tamién foi'l so compañeru nel Real Madrid Castilla), goles qu'esaniciaron al Real Madrid de la Lliga de Campeones dempués de casi tar clasificáu pa la final yá que, Cristiano Ronaldo, marcara un gol que clasificaba al Real Madrid, pero Morata en marcando gol, esanició al Real Madrid. Al quedar segundos en Lliga y ser esaniciaos na Copa del Rei y na Lliga de Campeones, el Real Madrid #quedar ensin nengún campeonatu na temporada. Nesta temporada, xuega 21 partíos, consiguiendo xugar más que na temporada anterior, na cual yera na que xugara más partíos y marcó 1 gol, que foi'l so primer gol como xugador del primer equipu. Na temporada 2015/16, habría un cambéu d'entrenador. Carlo Ancelotti foi despidíu y reemplazáu por Rafa Benítez. Na pretemporada, xugaron les International Champions Cup d'Australia y China, llogrando los dos n'empatando a 0 col AS Roma y ganar 1-4 al Manchester City n'Australia y ganar 0-3 al [[Inter de Milán]] y 10-9 nos penaltis al [[Associazione Calcio Milan|AC Milan]] n'empatando ensin goles. Tamién xugaron la Copa Audi, ganando al [[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur]] por 0-2, pero la final #perder énte'l [[FC Bayern München]] por 0-1. Xugaron un amistosu énte'l Vålerenga Oslo IF, que empataron ensin goles. Xugaron el Troféu Santiago Bernabéu, ganando por 2-1 al [[Galatasaray]] al cual anotó-y gol. Tres una pretemporada con 3 campeonatos, empezó la temporada. El Real Madrid nun #empezar perbién en Lliga, yá que empató a 0 col [[Real Sporting de Xixón]]. Na segunda xornada, ameyoraron el so xuegu, ganando por 5-0 al [[Real Betis Balompié]]. Na tercer xornada, consiguiríen otra goliada en ganándo-y 0-6 al [[Real Club Deportivo Español|RCD Español]], con 5 goles de Cristiano Ronaldo. Na siguiente xornada, volvieron empiorar el so xuegu, anque ganaron por 1-0 a la [[Granada Club de Fútbol|Granada C.]] F.. Na cuarta xornada, ganaron al campeón de la Supercopa d'España, el Athletic Club, por 1-2 con un doblete de Karim Benzema. Na quinta xornada, empataron col [[Málaga Club de Fútbol|Málaga C.]] F. ensin goles. Na sesta xornada, xugaron el derbi madrilanu col [[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]], empatando por 1-1, perdiendo la posibilidá de ser líderes. Na Lliga de Campeones, ganaron por 0-4 al Shakhtar Donetsk. === Seleición absoluta === El [[2 de setiembre]] de 2013, anuncióse la so primer convocatoria pa la [[Seleición masculina de fútbol d'España|seleición absoluta d'España]], pola mancadura d'Íñigo Martínez, para los partíos amistosos de preparación para la Copa Mundial de Fútbol de [[2013|2014]] contra la seleición finlandesa y la seleición chilena.<ref>{{cita web |url=http://futbol.as.com/futbol/2013/09/02/primera/1378125542_680509.html|editor=Diario AS|títulu=Del Bosque llama a Javi García y a Nacho por Busquets e Íñigo|fechaaccesu=2 de setiembre de 2013}}</ref> Debutó na categoría absoluta'l [[10 de setiembre]] frente a los suramericanos, entrando na segunda parte, sustituyendo al so compañeru de equipo [[Sergio Ramos]].<ref>{{cita web |url=http://es.eurosport.yahoo.com/futbol/amistosos/2013/espana-chile-658009.html|editor=Eurosport|títulu=Debut de Nacho con España|fechaaccesu=19 de xineru de 2014}}</ref> El partíu remató con un empate a 2. Dos años dempués, n'ochobre de 2015, Nacho entraría na llista pola mancadura de Sergio Ramos.<ref>{{cita web |url=http://www.sport.es/es/noticias/seleccion/sergio-ramos-causa-baja-del-bosque-llama-nacho-fernandez-4566094|apellíu=EFE|fecha=6 d'ochobre de 2015|títulu=Sergio Ramos causa baja y Del Bosque llama a Nacho Fernández|fechaaccesu=6 de xunu de 2016}}</ref>Xugó'l so segundu partíu, énte Ucraína como titular.<ref>{{cita web |url=http://lalunadealcala.com/espana-deja-la-porteria-a-cero-con-nacho-de-titular/|fecha=12 d'ochobre de 2015|títulu=Nacho juega de titular ante Ucrania|idioma=es-ES|fechaaccesu=6 de xunu de 2016}}</ref>En payares volvió allegar a la seleición pola mancadura de Sergio Ramos, anque nun xugó.<ref>{{cita web |url=http://futbol.as.com/futbol/2015/11/09/primera/1447061500_565661.html|apellíu=AS|nome=Diario|fecha=9 de payares de 2015|títulu=De Marcos y Nacho, sustitutos de Juanfran y Ramos en la Roja {{!}} Liga BBVA {{!}} AS.com|idioma=es|fechaaccesu=6 de xunu de 2016}}</ref>En marzu de 2016 recibió una nueva convocatoria, esta vegada, ensin ser sustitutu por mancadura d'otru futbolista. Nacho apostó dos nuevos partíos cola seleición énte Italia y Rumanía.<ref>{{cita web |url=http://www.sefutbol.com/oficial-esta-es-convocatoria-del-conjunto-espanol-amistosos-italia-y-rumania|títulu=OFICIAL {{!}} Esta es la convocatoria del conjunto español para los amistosos de Italia y Rumanía|fechaaccesu=6 de xunu de 2016}}</ref> Cola llegada de [[Julen Lopetegui|Lopetegui]] consolidóse como un habitual nes convocatories de la seleición, en parte, gracies al gran aumentu de partíos apostaos col so club y el so bon rendimientu. El 21 de mayu foi incluyíu ente los 23 xugadores qu'apostaríen el [[Copa Mundial de Fútbol de 2018|Mundial de Rusia de 2018]].<ref>[https://www.marca.com/futbol/mundial/2018/05/21/5b02b25146163f091b8b4593.html «Mundial 2018 Rusia: Diez jugadores de la lista de Lopetegui se estrenan en una fase final con España - Marca.com»]. ''Marca.com''. Consultáu'l 21 de mayu de 2018.{{cita publicación |títulu=Mundial 2018 Rusia: Diez jugadores de la lista de Lopetegui se estrenan en una fase final con España - Marca.com|url=https://www.marca.com/futbol/mundial/2018/05/21/5b02b25146163f091b8b4593.html|fechaaccesu=21 de mayu de 2018|periódico=Marca.com|idioma=es}}</ref> == Estadístiques == === Clubes === {| width="75%" style="background: rgb(249, 249, 249); font-size: 90%; border: 1px solid rgb(170, 170, 170); border-collapse: collapse; margin-bottom: 10px;" class="" cellpadding="2" border="1" align="center" ! width="200px" rowspan="2" |Club ! width="30px" rowspan="2" |Div. ! width="75px" rowspan="2" |Temporada ! width="100px" colspan="3" |Lliga ! width="100px" colspan="3" |Copes (<sup>[[Nacho Fernández Iglesias#1|1]]</sup>) ! width="100px" colspan="3" |Internacional (<sup>[[Nacho Fernández Iglesias#2|2]]</sup>) ! width="80px" colspan="3" |Total (<sup>[[Nacho Fernández Iglesias#3|3]]</sup>) ! rowspan="2" |Mediagoleadora<br /><br /> |- style="background:#DDDDDD" ! align="center" |Part. ! align="center" |Goles ! align="center" |Asist. ! align="center" |Part. ! align="center" |Goles ! align="center" |Asist. ! align="center" |Part. ! align="center" |Goles ! align="center" |Asist. ! align="center" |Part. ! align="center" |Goles ! align="center" |Asist. |- style="text-align: center;" | valign="center" rowspan="7" |'''R. M. Castilla C. F'''<br /><br />.[[Ficheru:Flag_of_Spain.svg|vínculo=|borde|20x20px]]<small> </small> |- style="text-align: center;" | valign="center" rowspan="4" |[[Segunda División B d'España|2ª B]] |2008-09 |2 | - | - | - | - | - | colspan="3" align="center" |— ! align="center" |2 ! align="center" |0 ! align="center" |0 ! align="center" |0,00 |- style="text-align: center;" |2009-10 |21 |1 | - | - | - | - | colspan="3" align="center" |— ! align="center" |21 ! align="center" |1 ! align="center" |0 ! align="center" |0,05 |- style="text-align: center;" |2010-11 |30 | - | - |2 | - | - | colspan="3" align="center" |— ! align="center" |32 ! align="center" |0 ! align="center" |0 ! align="center" |0,00 |- style="text-align: center;" |2011–12 |33 |3 | - |4 | - | - | colspan="3" align="center" |— ! align="center" |37 ! align="center" |3 ! align="center" |0 ! align="center" |0,08 |- style="text-align: center;" | valign="center" rowspan="1" |[[Segunda División d'España|2ª]] |2012-13 |19 | - | - | colspan="3" align="center" |— | colspan="3" align="center" |— ! align="center" |19 ! align="center" |0 ! align="center" |0 ! align="center" |0,00 |- style="background:#DDDDDD" ! colspan="2" |Total club !105 !4 !0 !6 !0 !0 !0 !0 !0 !111 !4 !0 !0,04 |- style="text-align: center;" | rowspan="10" align="center" |#'''[[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid C. F]]'''<br /><br />.[[Ficheru:Flag_of_Spain.svg|vínculo=|borde|20x20px]]<small> </small> |- style="text-align: center;" | valign="center" rowspan="8" |[[Primer División d'España|1ª]] |2010-11 |2 | - | - | - | - | - | - | - | - ! align="center" |2 ! align="center" |0 ! align="center" |0 ! align="center" |0,00 |- style="text-align: center;" |2011-12 | - | - | - |1 | - | - | - | - | - ! align="center" |1 ! align="center" |0 ! align="center" |0 ! align="center" |0,00 |- style="text-align: center;" |2012-13 |9 | - | - |3 | - | - |1 | - | - ! align="center" |13 ! align="center" |0 ! align="center" |0 ! align="center" |0,00 |- style="text-align: center;" |2013-14 |13 | - |1 |4 | - | - |3 | - | - ! align="center" |20 ! align="center" |0 ! align="center" |1 ! align="center" |0,00 |- style="text-align: center;" |2014-15 |14 |1 | - |2 | - | - |6 | - |1 ! align="center" |22 ! align="center" |1 ! align="center" |1 ! align="center" |0,04 |- style="text-align: center;" |2015-16 |16 | - | - |1 | - | - |5 |1 | - ! align="center" |22 ! align="center" |1 ! align="center" |0 ! align="center" |0,05 |- style="text-align: center;" |2016-17 |28 |2 |3 |5 |1 |1 |6 | - | - ! align="center" |39 ! align="center" |3 ! align="center" |4 ! align="center" |0,08 |- style="text-align: center;" |2017-18 |27 |3 | - |6 | - | - |9 |1 | - !42 !4 !0 !0,14 |- style="background:#DDDDDD" ! colspan="2" |Total club !108 !4 !4 !22 !1 !1 !30 !2 !1 !160 !9 !6 !0,05 |- style="color: white;" bgcolor="000000" align="center" ! valign="center" colspan="3" |Total carrera !213 !8 !4 !28 !1 !1 !30 !2 !1 !271 !13 !6 !0,04 |- | colspan="16" | <div id="1">(<sup>'''1'''</sup>) <small>Inclúi datos de la</small> <small>[[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]]</small> / <small>[[Supercopa d'España de Fútbol|Supercopa d'España]]</small> (2010-14). En casu d'equipu filial #referir a los partíos de play-off (2010-13). <div id="2">(<sup>'''2'''</sup>) <small>Inclúi datos de la</small> <small>[[Lliga de Campeones de la UEFA|UEFA Champions League]]</small> (2010-14). <div id="3">(<sup>'''3'''</sup>) <small>Nun inclúi goles en partíos amistosos.</small> <small>(Datos d'asistencies incompletos).</small></div></div></div> |} == Palmarés y distinciones == === #Campeonatu categoríes inferiores === {| style="text-align: center; font-size: 95%; border: 1px solid gray; border-collapse: collapse; margin-bottom: 10px;" class="" cellspacing="0" cellpadding="3" border="1" bgcolor="#f7f8ff" align="center" ! width="200" |Títulu ! width="150" |Club ! width="150" |País ! width="95" |Añu |- |[[Segunda División B d'España|Segunda División "B"]] |#Real Madrid Castilla |[[Ficheru:Flag_of_Spain.svg|vínculo=|borde|20x20px| ]]  |2012 |- |Copa de Campeón de Segunda B |#Real Madrid Castilla |[[Ficheru:Flag_of_Spain.svg|vínculo=|borde|20x20px| ]]  |2012 |} {| width="100%" style="font-size: 95%; border: 1px solid gray; border-collapse: collapse; margin-bottom: 10px;" class="" cellspacing="0" cellpadding="3" border="1" bgcolor="#f9f9f9" align="center" ! width="9%" rowspan="2" colspan="2" align="center" |Equipu(s) ! width="28%" colspan="4" |Nacionales ! width="7%" rowspan="2" align="center" |Subtotal ! width="21%" colspan="3" |Continentales ! width="14%" colspan="2" |Mundiales ! width="7%" rowspan="2" align="center" |Subtotal ! width="7%" rowspan="2" align="center" |Total |- style="color:black;" bgcolor="#CCDDCC" align="center" | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|Liga|Liga nacional}}'''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|Copa|Copa nacional}}'''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|Supercopa|Supercopa nacional}}'''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|{{nowrap|Copa de la Liga}}|Copa de la Liga nacional / Campeonatos de grupos inferiores}}'''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|C1|Copa de Europa / Liga de Campeones / Eurocopa}} '''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|C2|Copa de la UEFA / Liga Europa / Eurocopa Sub-21}} '''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|C4|Supercopa de la UEFA / Eurocopa Sub-19 / Eurocopa Sub-17}} '''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|M1|Intercontinental / Mundial / Juegos Olímpicos / Mundial Sub-20}} '''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|M2|Mundial de Clubes / Confederaciones / Meridian Cup / Mundial Sub-17}}'''</small> |- align="center" |[[Ficheru:Flag_of_Spain.svg|vínculo=|borde|20x20px]] | align="left" |'''[[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid C. F.]]''' |[[Ficheru:Liga_trophy_(adjusted).png|21x21px]] [[Ficheru:Liga_trophy_(adjusted).png|21x21px]] |[[Ficheru:Copa_del_Rey_(adjusted).png|20x20px]] [[Ficheru:Copa_del_Rey_(adjusted).png|20x20px]] |[[Ficheru:RFEFSCE2.png|22x22px]] [[Ficheru:RFEFSCE2.png|22x22px]] |– | bgcolor="#EFEFEF" |'''6''' |[[Ficheru:Coppacampioni.png|21x21px]] [[Ficheru:Coppacampioni.png|21x21px]] [[Ficheru:Coppacampioni.png|21x21px]] [[Ficheru:Coppacampioni.png|21x21px]] |– |[[Ficheru:UEFASP2.png|20x20px]] [[Ficheru:UEFASP2.png|20x20px]] [[Ficheru:UEFASP2.png|20x20px]] |– | | bgcolor="#EFEFEF" |'''10''' | bgcolor="#CCDDCC" |'''16''' |- align="center" |[[Ficheru:Flag_of_Spain.svg|vínculo=|borde|20x20px]] | align="left" |'''[[Seleición de fútbol d'España|Seleición d'España]]''' |– |– |– |– | bgcolor="#EFEFEF" |'''–''' |– |[[Ficheru:UEFA_European_Under-21_Championship_(Campionato_europeo_di_calcio_Under-21).svg|21x21px]] |– |[[Ficheru:UEFA_European_Under-17_Trophy.png|24x24px]] |– | bgcolor="#EFEFEF" |'''2 ''' | bgcolor="#CCDDCC" |'''2''' |- style="color:white;" bgcolor="#000000" align="center" | colspan="2" |'''Total''' |'''2''' |'''2 ''' |'''2 ''' |'''–''' |'''6''' |'''4''' |'''1 ''' |'''3 ''' |'''1 ''' |'''3 ''' |'''12''' |'''18''' |} === Referencies === {{llistaref|2}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Futbolistes de la Comunidá de Madrid]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] [[Categoría:Persones d'Alcalá de Henares]] i54jr5xk82xrabmjx928splc3c92asn Javi Martínez 0 139759 3707436 3572244 2022-08-16T14:56:52Z XabatuBot 43102 iguo testu: Seleición de fútbol de España => Seleición de fútbol d'España wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Javier Martínez Aginaga''' {{nym}}, más conocíu como ''' Javi Martínez''', ye un [[Fútbol|futbolista]] [[España|español]] qu'exerz cubriendo tanto la demarcación de zagueru como de [[Mediocampista|pivós]]. Anguaño milita na primer plantía del [[FC Bayern München|Bayern Múnich]] de la Bundesliga d'Alemaña col dosal «8».<ref>[https://www.transfermarkt.es/javi-martinez/profil/spieler/44017 «Javi Martínez - Perfil del jugador 17/18»]. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.{{cita publicación |títulu=Javi Martínez - Perfil del jugador 17/18|url=https://www.transfermarkt.es/javi-martinez/profil/spieler/44017|fechaaccesu=6 de marzu de 2018|idioma=es}}</ref> Formóse como futbolista profesional na cantera d'[[Club Atlético Osasuna|Osasuna]]. Debutó col [[Athletic Club]] en [[Primer División d'España|Primer División]], el 27 d'agostu de 2006, frente a la [[Real Sociedad de Fútbol|Real Sociedad]] (1-1) en [[Estadiu de San Mamés|San Mamés]], con 17 años. Nel Athletic, mientres la temporada 2009/10, marcó unu de los meyores goles de la temporada, gol que bautizaron como'l triciclu».<ref>{{cita web |url=http://www.javimartinez8.com/es/Golazo_al_Almeria__el_famoso___triciclo___del_navarro__Athletic_4___Almeria_1__11_04_2010_|apellíu=Solutions|nome=High Performance|títulu=JaviMartinez8.com - Golazo de Javi Martínez al Almería, el famoso ´triciclo´ del navarro. Athletic 4 - Almería 1 (11-04-2010)|fechaaccesu=6 de marzu de 2018}}</ref>Na temporada 2011/2012 foi subcampeón de la UEFA Europa League y subcampeón de la [[Copa del Rei de fútbol|Copa del]] Rei. Tres seis temporaes col club bilbaín, n'agostu de 2012 rescindió'l so contratu col club, na sede de la [[Lliga de Fútbol Profesional|LFP]], para fichar pol [[FC Bayern München|F. C. FC Bayern München]].<ref>{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/08/29/paisvasco/1346224603.html|fecha=29 d'agostu de 2012|editor=ElMundo.es|títulu='Estoy muy feliz de ser jugador de un club con tanta historia como'l Bayern'}}</ref> El 2 de setiembre de 2012 debutó col Bayern, nel [[Allianz Arena]], frente al Stuttgart con un resultáu final de 6-1.Col equipu alemán llogró más d'una decena de trofeos, incluyendo un triplete na temporada 2012-13. Cola [[Seleición masculina de fútbol d'España|Seleición española]] foi campeón de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2010]] y de la [[Campeonatu d'Europa de Fútbol de la UEFA 2012|Eurocopa 2012]] y, en categoríes inferiores, de la Eurocopa Sub-19 de 2007 y de la Eurocopa Sub-21 de 2011, na que foi capitán. Tamién participó cola Seleición Olímpica los Xuegos Olímpicos de Londres 2012. El 29 de mayu de 2010 debutó cola [[Seleición masculina de fútbol d'España|Seleición absoluta]] nel Estadiu Tivoli Neu d'Austria contra {{Sel|Arabia Saudita}}<ref name="debutlaroja">{{cita web |url=http://www.goal.com/es/news/24/mundial-2010/2010/05/29/1949115/espa%C3%B1a-javi-mart%C3%ADnez-y-pedro-debutan-con-la-roja|fecha=29 d'abril de 2010|editor=Goal.com|títulu=Javi Martínez debuta con La Roja.}}</ref> == Clubes == {| style="font-size: 95%; border: 1px solid gray; border-collapse: collapse; margin-bottom: 10px;" class="" cellspacing="0" cellpadding="3" border="1" bgcolor="#f7f8ff" align="center" ! width="190" |Club ! width="170" |País ! width="120" |División ! width="120" |Añu |- align="center" |Osasuna Promeses |[[Ficheru:Flag_of_Spain.svg|borde|20x20px| ]]  |[[Segunda División B d'España|Segunda División B]] |2000 - 2006 |- align="center" |[[Athletic Club]] |[[Ficheru:Flag_of_Spain.svg|borde|20x20px| ]]  |[[Primer División d'España|Primer División]] |2006 - 2012 |- align="center" |[[FC Bayern München|Bayern Múnich]] |[[Ficheru:Flag_of_Germany.svg|borde|20x20px| ]]  |Bundesliga |2012 - <small>''Presente''</small> |} == Estadístiques == <center class=""> {| width="80%" style="font-size:90%" {{tablaguapa}} ! width="20%" rowspan="2" |'''Equipu''' ! width="5%" rowspan="2" |'''Div.''' ! width="7%" rowspan="2" |'''Temp.''' ! width="10%" colspan="2" |Lliga<ref group="E">Incluye datos de: </ref> ! width="10%" colspan="2" |CopasNacionales<br /><br /><ref group="E">Incluye datos de: </ref> ! width="10%" colspan="2" |CopasInternacionales<br /><br /><ref group="E">Incluye datos de: </ref> ! width="10%" colspan="2" |Otros<ref group="E">Incluye datos de: </ref> ! width="10%" colspan="2" |Total |- style="background:#DDDDDD" !Part. !Goles !Part. !Goles !Part. !Goles !Part. !Goles !Part. !Goles |- style="text-align: center;" | valign="center" rowspan="2" |'''Osasuna Promeses''' |[[Segunda División B d'España|2ªB]] |2005/06 |32 |2 | colspan="2" align="center" | - | colspan="2" align="center" | - | colspan="2" align="center" | - | bgcolor="DDDDDD" |32 | bgcolor="DDDDDD" |2 |- style="background:#DDDDDD" ! colspan="2" |Total club !32 !2 ! colspan="2" align="center" |- ! colspan="2" align="center" |- ! colspan="2" align="center" |- ! bgcolor="DDDDDD" |32 ! bgcolor="DDDDDD" |2 |- style="text-align: center;" | valign="center" rowspan="7" |'''[[Athletic Club]]''' |[[Primer División d'España|1ª]] |2006/07 |35 |3 |1 |0 | colspan="2" align="center" | - | colspan="2" align="center" | - | bgcolor="DDDDDD" |36 | bgcolor="DDDDDD" |3 |- style="text-align: center;" |[[Primer División d'España|1ª]] |2007/08 |34 |1 |2 |0 | colspan="2" align="center" | - | colspan="2" align="center" | - | bgcolor="DDDDDD" |36 | bgcolor="DDDDDD" |1 |- style="text-align: center;" |[[Primer División d'España|1ª]] |2008/09 |32 |5 |9 |1 | colspan="2" align="center" | - | colspan="2" align="center" | - | bgcolor="DDDDDD" |41 | bgcolor="DDDDDD" |6 |- style="text-align: center;" |[[Primer División d'España|1ª]] |2009/10 |34 |6 |1 |1 |11 |2 |0 |0 | bgcolor="DDDDDD" |46 | bgcolor="DDDDDD" |9 |- style="text-align: center;" |[[Primer División d'España|1ª]] |2010/11 |35 |4 |3 |0 | colspan="2" align="center" | - | colspan="2" align="center" | - | bgcolor="DDDDDD" |38 | bgcolor="DDDDDD" |4 |- style="text-align: center;" |[[Primer División d'España|1ª]] |2011/12 |31 |4 |9 |0 |14 |0 | colspan="2" align="center" | - | bgcolor="DDDDDD" |54 | bgcolor="DDDDDD" |4 |- style="background:#DDDDDD" ! colspan="2" |Total club !201 !23 !25 !2 !25 !2 !0 !0 !251 !27 |- style="text-align: center;" | valign="center" rowspan="7" |'''[[FC Bayern München|Bayern Múnich]]''' |1ª |2012/13 |27 |3 |5 |0 |11 |0 | - | - | bgcolor="DDDDDD" |43 | bgcolor="DDDDDD" |3 |- style="text-align: center;" |1ª |2013/14 |18 |0 |4 |0 |11 |1 | - | - | bgcolor="DDDDDD" |33 | bgcolor="DDDDDD" |1 |- style="text-align: center;" |1ª |2014/15 |1 |0 |1 |0 |1 |0 | - | - | bgcolor="DDDDDD" |3 | bgcolor="DDDDDD" |0 |- style="text-align: center;" |1ª |2015/16 |16 |1 |3 |0 |8 |0 | - | - | bgcolor="DDDDDD" |27 | bgcolor="DDDDDD" |1 |- style="text-align: center;" |1ª |2016/17 |25 |1 |5 |1 |7 |0 | - | - | bgcolor="DDDDDD" |37 | bgcolor="DDDDDD" |2 |- style="text-align: center;" |1ª |2017/18 |22 |1 |4 |0 |10 |1 | - | - | bgcolor="DDDDDD" |36 | bgcolor="DDDDDD" |2 |- style="text-align: center;" ! colspan="2" |Total club !109 !6 !22 !1 !48 !2 !- !- !179 !9 |- style="text-align: center;" bgcolor="DDDDDD" | valign="center" colspan="3" |'''Total carrera<br /><br />''' | bgcolor="DDDDDD" |'''342''' | bgcolor="DDDDDD" |'''31''' | bgcolor="DDDDDD" |'''47''' | bgcolor="DDDDDD" |'''3''' | bgcolor="DDDDDD" |'''73''' | bgcolor="DDDDDD" |'''4''' | bgcolor="DDDDDD" | - | bgcolor="DDDDDD" | - | bgcolor="DDDDDD" |'''462''' | bgcolor="DDDDDD" |'''38''' |} [[Ficheru:Soccerball_current_event.svg|20x20px]]<small> Estadístiques actualizaes hasta'l 19 de mayu de [[2018]].<br /><br /> </small><small>''Fonte[https://www.transfermarkt.es/javi-martinez/leistungsdaten/spieler/44017/plus/0?saison=ges]'': </small> </center>{{llistaref|group="E"}} == Palmarés == {| width="100%" style="font-size: 95%; border: 1px solid gray; border-collapse: collapse; margin-bottom: 10px;" class="" cellspacing="0" cellpadding="3" border="1" bgcolor="#f9f9f9" align="center" ! width="16%" rowspan="2" colspan="2" align="center" |Equipu(s) ! width="28%" colspan="4" |Nacionales ! width="7%" rowspan="2" align="center" |Subtotal ! width="28%" colspan="4" |Continentales ! width="7%" colspan="1" |Mundiales ! width="7%" rowspan="2" align="center" |Subtotal ! width="7%" rowspan="2" align="center" |Total |- style="color:black;" bgcolor="#CCDDCC" align="center" | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|Liga|Liga nacional}}'''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|Copa|Copa nacional}}'''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|Supercopa|Supercopa nacional}}'''</small> | width="7%" |<small>{{Abreviatura|Otra Copa|Copa de Liga / Copa regional}}</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|C1|Liga de Campeones de la UEFA / Eurocopa}} '''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|C2|Liga Europa de la UEFA / Eurocopa Sub-21}} '''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|C3|Recopa de Europa / Eurocopa Sub-19}} '''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|S1|Supercopa de Europa}} '''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|M1|Mundial de Clubes / Mundial}}'''</small> |- align="center" |[[Archivu:Flag_of_Germany.svg|borde|20x20px]] | align="left" |'''[[FC Bayern München|F. C. Bayern]]''' |[[Ficheru:Meisterschale.png|20x20px]] [[Ficheru:Meisterschale.png|20x20px]] [[Ficheru:Meisterschale.png|20x20px]] [[Ficheru:Meisterschale.png|20x20px]] [[Ficheru:Meisterschale.png|20x20px]] [[Ficheru:Meisterschale.png|20x20px]] |[[Ficheru:DFB-Pokal_trophy.jpg|21x21px]] [[Ficheru:DFB-Pokal_trophy.jpg|21x21px]] [[Ficheru:DFB-Pokal_trophy.jpg|21x21px]] |[[Ficheru:National_Cockade_of_Germany.svg|20x20px]] [[Ficheru:National_Cockade_of_Germany.svg|20x20px]] |'''– ''' | bgcolor="#EFEFEF" |'''11''' |[[Ficheru:Coppacampioni.png|21x21px]] |– |– |[[Ficheru:UEFASP2.png|20x20px]] | | bgcolor="#EFEFEF" |'''3 ''' | bgcolor="#ABA" |'''14''' |- align="center" |[[Archivu:Flag_of_Spain.svg|borde|20x20px]] | align="left" |'''[[Seleición de fútbol d'España|Seleición de España]]''' |– |– |– |– | bgcolor="#EFEFEF" |'''–''' |[[Ficheru:UEFA_European_Cup.svg|21x21px]] |[[Ficheru:UEFA_European_Under-21_Championship_(Campionato_europeo_di_calcio_Under-21).svg|21x21px]] |[[Ficheru:UEFA_European_Under-19_Trophy.png|23x23px]] |– |[[Ficheru:Golden_trophy.svg|20x20px]] | bgcolor="#EFEFEF" |'''4''' | bgcolor="#ABA" |'''4''' |- style="color:white;" bgcolor="#000000" align="center" | colspan="2" |'''Total''' |'''6''' |'''3''' |'''2''' |'''– ''' |'''11''' |'''2''' |'''1''' |'''1''' |'''1 ''' |'''2 ''' |'''7''' |'''18''' |} === Distinciones individuales === {| style="font-size: 95%; border: 1px solid gray; border-collapse: collapse; margin-bottom: 10px;" class="" cellspacing="0" cellpadding="3" border="1" bgcolor="#f7f8ff" align="center" ! width="550" |Distinción ! width="60" |Añu |- align="center" |Once de Bronce Fútbol Draft |2006 |- align="center" |Once de Bronce Fútbol Draft |2007 |- align="center" |Once de Plata Fútbol Draft |2008 |- align="center" |Once d'Oru Fútbol Draft |2009 |- align="center" |Xugador Revelación de la Lliga |2010 |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces futbolista}} {{NF|1988||Martinez, Javi}} [[Categoría:Futbolistes de Navarra]] [[Categoría:Persones d'Estella]] 3qyuqxc5j1g8h8wa0nnwudtue3ymvqs 3707450 3707436 2022-08-16T14:58:05Z XabatuBot 43102 iguo testu: Seleición de España => Seleición d'España wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Javier Martínez Aginaga''' {{nym}}, más conocíu como ''' Javi Martínez''', ye un [[Fútbol|futbolista]] [[España|español]] qu'exerz cubriendo tanto la demarcación de zagueru como de [[Mediocampista|pivós]]. Anguaño milita na primer plantía del [[FC Bayern München|Bayern Múnich]] de la Bundesliga d'Alemaña col dosal «8».<ref>[https://www.transfermarkt.es/javi-martinez/profil/spieler/44017 «Javi Martínez - Perfil del jugador 17/18»]. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.{{cita publicación |títulu=Javi Martínez - Perfil del jugador 17/18|url=https://www.transfermarkt.es/javi-martinez/profil/spieler/44017|fechaaccesu=6 de marzu de 2018|idioma=es}}</ref> Formóse como futbolista profesional na cantera d'[[Club Atlético Osasuna|Osasuna]]. Debutó col [[Athletic Club]] en [[Primer División d'España|Primer División]], el 27 d'agostu de 2006, frente a la [[Real Sociedad de Fútbol|Real Sociedad]] (1-1) en [[Estadiu de San Mamés|San Mamés]], con 17 años. Nel Athletic, mientres la temporada 2009/10, marcó unu de los meyores goles de la temporada, gol que bautizaron como'l triciclu».<ref>{{cita web |url=http://www.javimartinez8.com/es/Golazo_al_Almeria__el_famoso___triciclo___del_navarro__Athletic_4___Almeria_1__11_04_2010_|apellíu=Solutions|nome=High Performance|títulu=JaviMartinez8.com - Golazo de Javi Martínez al Almería, el famoso ´triciclo´ del navarro. Athletic 4 - Almería 1 (11-04-2010)|fechaaccesu=6 de marzu de 2018}}</ref>Na temporada 2011/2012 foi subcampeón de la UEFA Europa League y subcampeón de la [[Copa del Rei de fútbol|Copa del]] Rei. Tres seis temporaes col club bilbaín, n'agostu de 2012 rescindió'l so contratu col club, na sede de la [[Lliga de Fútbol Profesional|LFP]], para fichar pol [[FC Bayern München|F. C. FC Bayern München]].<ref>{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/08/29/paisvasco/1346224603.html|fecha=29 d'agostu de 2012|editor=ElMundo.es|títulu='Estoy muy feliz de ser jugador de un club con tanta historia como'l Bayern'}}</ref> El 2 de setiembre de 2012 debutó col Bayern, nel [[Allianz Arena]], frente al Stuttgart con un resultáu final de 6-1.Col equipu alemán llogró más d'una decena de trofeos, incluyendo un triplete na temporada 2012-13. Cola [[Seleición masculina de fútbol d'España|Seleición española]] foi campeón de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2010]] y de la [[Campeonatu d'Europa de Fútbol de la UEFA 2012|Eurocopa 2012]] y, en categoríes inferiores, de la Eurocopa Sub-19 de 2007 y de la Eurocopa Sub-21 de 2011, na que foi capitán. Tamién participó cola Seleición Olímpica los Xuegos Olímpicos de Londres 2012. El 29 de mayu de 2010 debutó cola [[Seleición masculina de fútbol d'España|Seleición absoluta]] nel Estadiu Tivoli Neu d'Austria contra {{Sel|Arabia Saudita}}<ref name="debutlaroja">{{cita web |url=http://www.goal.com/es/news/24/mundial-2010/2010/05/29/1949115/espa%C3%B1a-javi-mart%C3%ADnez-y-pedro-debutan-con-la-roja|fecha=29 d'abril de 2010|editor=Goal.com|títulu=Javi Martínez debuta con La Roja.}}</ref> == Clubes == {| style="font-size: 95%; border: 1px solid gray; border-collapse: collapse; margin-bottom: 10px;" class="" cellspacing="0" cellpadding="3" border="1" bgcolor="#f7f8ff" align="center" ! width="190" |Club ! width="170" |País ! width="120" |División ! width="120" |Añu |- align="center" |Osasuna Promeses |[[Ficheru:Flag_of_Spain.svg|borde|20x20px| ]]  |[[Segunda División B d'España|Segunda División B]] |2000 - 2006 |- align="center" |[[Athletic Club]] |[[Ficheru:Flag_of_Spain.svg|borde|20x20px| ]]  |[[Primer División d'España|Primer División]] |2006 - 2012 |- align="center" |[[FC Bayern München|Bayern Múnich]] |[[Ficheru:Flag_of_Germany.svg|borde|20x20px| ]]  |Bundesliga |2012 - <small>''Presente''</small> |} == Estadístiques == <center class=""> {| width="80%" style="font-size:90%" {{tablaguapa}} ! width="20%" rowspan="2" |'''Equipu''' ! width="5%" rowspan="2" |'''Div.''' ! width="7%" rowspan="2" |'''Temp.''' ! width="10%" colspan="2" |Lliga<ref group="E">Incluye datos de: </ref> ! width="10%" colspan="2" |CopasNacionales<br /><br /><ref group="E">Incluye datos de: </ref> ! width="10%" colspan="2" |CopasInternacionales<br /><br /><ref group="E">Incluye datos de: </ref> ! width="10%" colspan="2" |Otros<ref group="E">Incluye datos de: </ref> ! width="10%" colspan="2" |Total |- style="background:#DDDDDD" !Part. !Goles !Part. !Goles !Part. !Goles !Part. !Goles !Part. !Goles |- style="text-align: center;" | valign="center" rowspan="2" |'''Osasuna Promeses''' |[[Segunda División B d'España|2ªB]] |2005/06 |32 |2 | colspan="2" align="center" | - | colspan="2" align="center" | - | colspan="2" align="center" | - | bgcolor="DDDDDD" |32 | bgcolor="DDDDDD" |2 |- style="background:#DDDDDD" ! colspan="2" |Total club !32 !2 ! colspan="2" align="center" |- ! colspan="2" align="center" |- ! colspan="2" align="center" |- ! bgcolor="DDDDDD" |32 ! bgcolor="DDDDDD" |2 |- style="text-align: center;" | valign="center" rowspan="7" |'''[[Athletic Club]]''' |[[Primer División d'España|1ª]] |2006/07 |35 |3 |1 |0 | colspan="2" align="center" | - | colspan="2" align="center" | - | bgcolor="DDDDDD" |36 | bgcolor="DDDDDD" |3 |- style="text-align: center;" |[[Primer División d'España|1ª]] |2007/08 |34 |1 |2 |0 | colspan="2" align="center" | - | colspan="2" align="center" | - | bgcolor="DDDDDD" |36 | bgcolor="DDDDDD" |1 |- style="text-align: center;" |[[Primer División d'España|1ª]] |2008/09 |32 |5 |9 |1 | colspan="2" align="center" | - | colspan="2" align="center" | - | bgcolor="DDDDDD" |41 | bgcolor="DDDDDD" |6 |- style="text-align: center;" |[[Primer División d'España|1ª]] |2009/10 |34 |6 |1 |1 |11 |2 |0 |0 | bgcolor="DDDDDD" |46 | bgcolor="DDDDDD" |9 |- style="text-align: center;" |[[Primer División d'España|1ª]] |2010/11 |35 |4 |3 |0 | colspan="2" align="center" | - | colspan="2" align="center" | - | bgcolor="DDDDDD" |38 | bgcolor="DDDDDD" |4 |- style="text-align: center;" |[[Primer División d'España|1ª]] |2011/12 |31 |4 |9 |0 |14 |0 | colspan="2" align="center" | - | bgcolor="DDDDDD" |54 | bgcolor="DDDDDD" |4 |- style="background:#DDDDDD" ! colspan="2" |Total club !201 !23 !25 !2 !25 !2 !0 !0 !251 !27 |- style="text-align: center;" | valign="center" rowspan="7" |'''[[FC Bayern München|Bayern Múnich]]''' |1ª |2012/13 |27 |3 |5 |0 |11 |0 | - | - | bgcolor="DDDDDD" |43 | bgcolor="DDDDDD" |3 |- style="text-align: center;" |1ª |2013/14 |18 |0 |4 |0 |11 |1 | - | - | bgcolor="DDDDDD" |33 | bgcolor="DDDDDD" |1 |- style="text-align: center;" |1ª |2014/15 |1 |0 |1 |0 |1 |0 | - | - | bgcolor="DDDDDD" |3 | bgcolor="DDDDDD" |0 |- style="text-align: center;" |1ª |2015/16 |16 |1 |3 |0 |8 |0 | - | - | bgcolor="DDDDDD" |27 | bgcolor="DDDDDD" |1 |- style="text-align: center;" |1ª |2016/17 |25 |1 |5 |1 |7 |0 | - | - | bgcolor="DDDDDD" |37 | bgcolor="DDDDDD" |2 |- style="text-align: center;" |1ª |2017/18 |22 |1 |4 |0 |10 |1 | - | - | bgcolor="DDDDDD" |36 | bgcolor="DDDDDD" |2 |- style="text-align: center;" ! colspan="2" |Total club !109 !6 !22 !1 !48 !2 !- !- !179 !9 |- style="text-align: center;" bgcolor="DDDDDD" | valign="center" colspan="3" |'''Total carrera<br /><br />''' | bgcolor="DDDDDD" |'''342''' | bgcolor="DDDDDD" |'''31''' | bgcolor="DDDDDD" |'''47''' | bgcolor="DDDDDD" |'''3''' | bgcolor="DDDDDD" |'''73''' | bgcolor="DDDDDD" |'''4''' | bgcolor="DDDDDD" | - | bgcolor="DDDDDD" | - | bgcolor="DDDDDD" |'''462''' | bgcolor="DDDDDD" |'''38''' |} [[Ficheru:Soccerball_current_event.svg|20x20px]]<small> Estadístiques actualizaes hasta'l 19 de mayu de [[2018]].<br /><br /> </small><small>''Fonte[https://www.transfermarkt.es/javi-martinez/leistungsdaten/spieler/44017/plus/0?saison=ges]'': </small> </center>{{llistaref|group="E"}} == Palmarés == {| width="100%" style="font-size: 95%; border: 1px solid gray; border-collapse: collapse; margin-bottom: 10px;" class="" cellspacing="0" cellpadding="3" border="1" bgcolor="#f9f9f9" align="center" ! width="16%" rowspan="2" colspan="2" align="center" |Equipu(s) ! width="28%" colspan="4" |Nacionales ! width="7%" rowspan="2" align="center" |Subtotal ! width="28%" colspan="4" |Continentales ! width="7%" colspan="1" |Mundiales ! width="7%" rowspan="2" align="center" |Subtotal ! width="7%" rowspan="2" align="center" |Total |- style="color:black;" bgcolor="#CCDDCC" align="center" | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|Liga|Liga nacional}}'''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|Copa|Copa nacional}}'''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|Supercopa|Supercopa nacional}}'''</small> | width="7%" |<small>{{Abreviatura|Otra Copa|Copa de Liga / Copa regional}}</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|C1|Liga de Campeones de la UEFA / Eurocopa}} '''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|C2|Liga Europa de la UEFA / Eurocopa Sub-21}} '''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|C3|Recopa de Europa / Eurocopa Sub-19}} '''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|S1|Supercopa de Europa}} '''</small> | width="7%" |<small>'''{{Abreviatura|M1|Mundial de Clubes / Mundial}}'''</small> |- align="center" |[[Archivu:Flag_of_Germany.svg|borde|20x20px]] | align="left" |'''[[FC Bayern München|F. C. Bayern]]''' |[[Ficheru:Meisterschale.png|20x20px]] [[Ficheru:Meisterschale.png|20x20px]] [[Ficheru:Meisterschale.png|20x20px]] [[Ficheru:Meisterschale.png|20x20px]] [[Ficheru:Meisterschale.png|20x20px]] [[Ficheru:Meisterschale.png|20x20px]] |[[Ficheru:DFB-Pokal_trophy.jpg|21x21px]] [[Ficheru:DFB-Pokal_trophy.jpg|21x21px]] [[Ficheru:DFB-Pokal_trophy.jpg|21x21px]] |[[Ficheru:National_Cockade_of_Germany.svg|20x20px]] [[Ficheru:National_Cockade_of_Germany.svg|20x20px]] |'''– ''' | bgcolor="#EFEFEF" |'''11''' |[[Ficheru:Coppacampioni.png|21x21px]] |– |– |[[Ficheru:UEFASP2.png|20x20px]] | | bgcolor="#EFEFEF" |'''3 ''' | bgcolor="#ABA" |'''14''' |- align="center" |[[Archivu:Flag_of_Spain.svg|borde|20x20px]] | align="left" |'''[[Seleición de fútbol d'España|Seleición d'España]]''' |– |– |– |– | bgcolor="#EFEFEF" |'''–''' |[[Ficheru:UEFA_European_Cup.svg|21x21px]] |[[Ficheru:UEFA_European_Under-21_Championship_(Campionato_europeo_di_calcio_Under-21).svg|21x21px]] |[[Ficheru:UEFA_European_Under-19_Trophy.png|23x23px]] |– |[[Ficheru:Golden_trophy.svg|20x20px]] | bgcolor="#EFEFEF" |'''4''' | bgcolor="#ABA" |'''4''' |- style="color:white;" bgcolor="#000000" align="center" | colspan="2" |'''Total''' |'''6''' |'''3''' |'''2''' |'''– ''' |'''11''' |'''2''' |'''1''' |'''1''' |'''1 ''' |'''2 ''' |'''7''' |'''18''' |} === Distinciones individuales === {| style="font-size: 95%; border: 1px solid gray; border-collapse: collapse; margin-bottom: 10px;" class="" cellspacing="0" cellpadding="3" border="1" bgcolor="#f7f8ff" align="center" ! width="550" |Distinción ! width="60" |Añu |- align="center" |Once de Bronce Fútbol Draft |2006 |- align="center" |Once de Bronce Fútbol Draft |2007 |- align="center" |Once de Plata Fútbol Draft |2008 |- align="center" |Once d'Oru Fútbol Draft |2009 |- align="center" |Xugador Revelación de la Lliga |2010 |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces futbolista}} {{NF|1988||Martinez, Javi}} [[Categoría:Futbolistes de Navarra]] [[Categoría:Persones d'Estella]] 6pgjxct5gubqpcqc71pounk8xjsy05s Clint Dempsey 0 140057 3707471 3650138 2022-08-16T14:59:52Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Clint Dempsey}} {{persona}} '''Clinton Drew Dempsey''' {{nym}}, meyor conocíu como '''Clint Dempsey''', ye un [[futbolista]] d'[[Estaos Xuníos]]. Xuega como [[Centrocampista|volante ofensivu]] o [[delanteru]] y el so actual club ye'l [[Seattle Sounders FC|Seattle Sounders F. C.]] de la [[Major League Soccer]] d'[[Estaos Xuníos]]. Tamién ye'l [[Capitán (fútbol)|capitán]] de la [[seleición de fútbol d'Estaos Xuníos]]. Mientres la so mocedá en Nacogdoches, Dempsey xugó pa unu de los meyores clubes xuveniles del estáu, los [[Dallas Texans]], antes de xunise al equipu de la [[Furman Paladins|Universidá de Furman]]. Nel 2004, entró al [[draft]] de la [[Major League Soccer]], siendo escoyíu pol [[New England Revolution]] ya integrándose rápido al primer equipu. Magar tener problemes con una mancadura de quexada a principiu de la temporada, llogró anotar siete goles en 24 partíos col Revolution. Hasta'l 2012, Dempsey xugó pal [[Fulham Football Club|Fulham F. C.]] de la [[Premier League]] d'[[Inglaterra]] onde se convirtió nel máximu goliador del club na Premier League. En mayu d'esi añu, fizo historia al convertise nel primera estauxunidense n'anotar 50 goles na Premier League a lo llargo de la so carrera. En 2013 tornó a la MLS pa xugar col [[Seattle Sounders FC|Seattle Sounders F. C.]], roblando un contratu millonariu. Dempsey debutó cola seleición sub-20 d'Estaos Xuníos na [[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 2003]] n'[[Emiratos Árabes Xuníos]]. Xugó'l so primer partíu cola seleición mayor el 17 de payares de 2004 contra {{sel|Xamaica}} y formó parte del equipu que viaxó a [[Alemaña]] pa xugar el mundial de fútbol nel [[Copa Mundial de fútbol|2006]], anotando l'únicu gol d'Estaos Xuníos nel tornéu. Tien el récor por anotar el gol más rápidu na hestoria de les eliminatories d'Estaos Xuníos, n'anotando'l primer gol na derrota contra {{sel|Xamaica}} por 1 a 2 a los 47 segundos d'empezáu'l partíu. Tamién foi l'autor del gol más rápidu na hestoria de la so seleición nun Mundial, anotando a los trenta segundos na victoria 2-1 frente a {{sel|Ghana}} na [[Copa Mundial de Fútbol de 2014]]. Esi gol amás convertir nel únicu estauxunidense n'anotar en trés Copes del Mundu consecutives. El 22 de xunetu de 2017 marca'l so gol númberu 57 cola seleición estauxunidense mientres la [[Copa d'Oru de la Concacaf 2017|Copa d'oru]], igualando al so compañeru [[Landon Donovan]] como goliador históricu de la seleición de <nowiki>''</nowiki>''les barres y les estrelles<nowiki>''</nowiki>.'' == Mocedá == Dempsey nació en [[Nacogdoches]], [[Texas]], y mientres gran parte del so niñez, la so familia vivió nuna casa rodante, onde él y les sos hermanes crecieron xugando fútbol colos neños de la zona o cualesquier qu'atoparen. Dempsey tien pasaporte [[Irlanda|irlandés]] por cuenta de la so ascendencia [[Irlanda|irlandesa]] al traviés de los sos güelos. El so hermanu mayor, Ryan Dempsey, recibió una ufierta pa probase nel club xuvenil [[Dallas Texans Soccer Club|Dallas Texans]], un club xuvenil d'élite. Sicasí, foi'l Dempsey menor, quien lo acompañara, el que foi reclutado depués de que lo vieren xugando col balón a un llau de la cancha. Dempsey convertir nun xugador clave nel equipu dende temprana edá, pero tuvo qu'abandonalo por cuenta de los problemes financieros de la so familia cuando la so hermana Jennifer empezó a entrar a los rankings xuveniles de [[tenis]].<ref name="espn1">{{cita noticia|autor=Drehs, Wayne | url=http://soccernet.espn.go.com/columns/story?id=370300 | títulu=No ordinary background | editorial=[[ESPN Soccernet]] | fecha=8 de xunu de 2006 | fechaaccesu=22 de xunu de 2006}}</ref> Sicasí, dellos padres de los sos compañeros d'equipu ufiertar a ayudar a los Dempseys colos gastos y viaxes, dexándo-y asina tornar al club. Asina foi que pasó a ser capitán y máximu anotador de los Texans, siendo nomáu'l xugador más pervalible nel tornéu [[Tampa Bay]] Sun Bowl. Ufiertáron-y xugar nel equipu xuvenil del [[Arsenal Football Club|Arsenal FC]], pero por cuenta que'l so primu Arya Ashtari atopábase bien enfermu finalmente tuvo que dexar pasar la ufierta. Dempsey xunir a la Universidá de Furman y foi un xugador clave pa los Paladins. Nos sos trés temporaes en Furman, Dempsey xugó como titular en 61 de 62 partíos como mediocampista y anotó 17 goles. == Carrera profesional == === New England Revolution === El [[New England Revolution]] escoyó a Clint Dempsey nel [[SuperDraft de la MLS|MLS SuperDraft]] de 2004.<ref>{{cita web|url=http://www.mlssoccer.com/superdraft/2004|títulu=MLS SuperDraft Tracker 2004|obra=mlssoccer.com|fechaaccesu=18 de xunetu de 2012|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121022005351/http://www.mlssoccer.com/superdraft/2004|fechaarchivu=22 d'ochobre de 2012}}</ref> Na so temporada de novatu, xugó 23 de 24 partíos como titular anotando 7 goles. Dempsey ayudó al Revolution a llegar a les finales de la Conferencia del Este y recibió el premiu al novatu del añu esi mesmu añu. Nel 2005 Dempsey anotó 10 goles y rexistró 9 asistencies en 26 partíos. Anotó'l gol de la victoria na final de la Conferencia del Este nel camín a la final de la [[Copa MLS|Copa de la MLS]]. Al añu siguiente Dempsey anotó 8 goles más, pero perdióse gran parte de los playoffs por cuenta de una mancadura. Entró dende la banca l'a final de la Copa de la MLS, pero'l Revolution volvió perder la final, esta vegada por [[Tiros dende'l puntu penal|penales]]. === Fulham === ==== Temporada 2006/2007 ==== [[Ficheru:Clint.JPG|295px|miniatura|Dempsey entrenando con Fulham n'agostu de 2009]] N'avientu de 2006, el club inglés [[Fulham Football Club|Fulham]] ufiertó a la MLS $4 millones pola tresferencia de Dempsey, el monto más altu ufiertáu por un xugador de la MLS hasta la fecha.<ref>{{cita noticia |first=Frank |last=Dell'Apa |url=http://soccernet.espn.go.com/columns/story?id=398831&root=mls&cc=5901 |títulu=Dempsey could set the tone for future MLS transfers |work=ESPNsoccernet |publisher=ESPNs |date=7 de xineru de 2007|fechaaccesu=7 de xineru de 2007}}</ref><ref>{{cita noticia |first=Frank |last=Dell'Apa |url=http://www.boston.com/sports/soccer/articles/2007/02/27/transfer_of_power_for_revolution/ |títulu=Transfer of power for Revolution |work=Boston.com |publisher=The Boston Globe |date=27 de febreru de 2007 |idioma=inglés}}</ref> El 11 de xineru de 2007 recibió un permisu de trabayu de la oficina d'inmigración del Reinu Xuníu, fecha na que Fulham anunció oficialmente'l trespasu del xugador.<ref>{{cita noticia |url=http://www.fulhamfc.com/Club/News/NewsArticles/2007/January/Dempseysigns.aspx |títulu=Transfer of power for Revolution |work=FulhamFC.com |publisher=Fulham FC |date=11 de xineru de 2007 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080611230809/http://www.fulhamfc.com/Club/News/NewsArticles/2007/January/Dempseysigns.aspx |fechaarchivu=11 de xunu de 2008 }}</ref> Esto convirtió a Dempsey el xugador estauxunidense más caru que fuera esportáu a la [[Premier League]], nun pase que se reportó aportó a de £2 millones.<ref>{{cita noticia |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/f/fulham/6249567.stm |títulu=Fulham complete Dempsey transfer |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |date=11 de xineru de 2007 |idioma=inglés}}</ref> Dempsey debutó col Fulham xugando en [[Craven Cottage]] y empatando con [[Tottenham Hotspur Football Club|Totteham Hotspur]] 1-1 el [[20 de xineru]].<ref>{{cita noticia |url=http://soccernet.espn.go.com/report?id=199321&cc=5739 |títulu=Fulham 1-1 Tottenham |work=ESPNsoccernet |publisher=ESPN |date=20 de xineru de 2007 |fechaaccesu=20 de xineru de 2007}}</ref> Siete díes dempués debutó na [[FA Cup]] con una victoria 3-0 sobre'l [[Stoke City Football Club|Stoke City]].<ref>{{cita noticia |url=http://soccernet.espn.go.com/report?id=212859&cc=5739 |títulu=Fulham 3-0 Stoke City |work=ESPNsoccernet |publisher=ESPN |date=27 de xineru de 2007 |fechaaccesu=27 de xineru de 2007|idioma=inglés}}</ref> Dempsey anotó'l so primer gol col Fulham el 5 de mayu, cuando convirtió l'únicu gol del partíu na victoria sobre'l [[Liverpool Football Club|Liverpool FC]] 1-0.<ref>{{cita noticia |first=John |last=Sinnott |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/eng_prem/6602879.stm |títulu=Fulham 1-0 Liverpool |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |fecha=5 de mayu de 2007 |fechaaccesu=5 de mayu de 2007|idioma=inglés}}</ref> Esti gol salvó a Fulham del descensu y garantizó-yos un puestu na Premier League na temporada siguiente.<ref>{{cita noticia |url=http://www.fulhamfc.com/Club/News/NewsArticles/2007/May/DempseyGoal.aspx |títulu=Dempsey's Golden Goal |work=FulhamFC.com |publisher==Fulham FC |date=8 de mayu de 2007 |fechaaccesu=4 d'avientu de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110608064943/http://www.fulhamfc.com/Club/News/NewsArticles/2007/May/DempseyGoal.aspx |fechaarchivu=8 de xunu de 2011 }}</ref> ==== Temporada 2007/2008 ==== El 25 d'agostu, Dempsey anotó'l so primer gol de la temporada 2007-08 na derrota 2-1 contra [[Aston Villa Football Club|Aston Villa]]<ref>{{cita noticia |first=Ben |last=Dirs |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/eng_prem/6952877.stm |títulu=Aston Villa 2-1 Fulham |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |fecha=25 d'agostu de 2007 |fechaaccesu=25 d'agostu de 2007|idioma=inglés}}</ref> Depués d'esto anotó nel siguiente partíu del Fulham nun empate en casa 3-3 con Totenham el 1 de setiembre.<ref>{{cita noticia |first=Nathan |last=Mercer |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/eng_prem/6963700.stm |títulu=Fulham 3-3 Tottenham |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |fecha=1 de setiembre de 2007 |fechaaccesu=4 d'avientu de 2007|idioma=inglés}}</ref> Dos selmanes dempués abrió'l marcador nel empate de Fulham contra [[Wigan Athletic Football Club|Wigan Athletic]] 1-1.<ref>{{cita noticia |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/eng_prem/6984886.stm |títulu=Wigan 1-1 Fulham |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |fecha=15 de setiembre de 2007 |fechaaccesu=4 d'avientu de 2011|idioma=inglés}}</ref> Estos goles significaron que Dempsey anotara tres veces en trés partíos depués de que l'entrenador [[Lawrie Sánchez]] convertir en delanteru depués de que'l so compatriota Brian McBride mancárase.<ref>{{cita noticia |url=http://web.archive.org/web/http://www.fulhamfc.com/Club/News/NewsArticles/2007/September/DempseyEnjoy.aspx |títulu=Leading the Line |work=FulhamFC.com |publisher=Fulham FC |fecha=18 de setiembre de 2007 |fechaaccesu=4 d'avientu de 2011|idioma=inglés}}</ref> El 29 de setiembre, Dempsey tuvo un choque aereu con [[John Terry (futbolista)|John Terry]] mientres un empate ensin goles en [[Stamford Bridge (estadiu)|Stamford Bridge]] que resultó na sustitución de Terry.<ref>{{cita noticia |first=Paresh |last=Soni |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/eng_prem/7008196.stm |títulu=Chelsea 0-0 Fulham |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |fecha=29 de setiembre de 2007 |fechaaccesu=4 d'avientu de 2011|idioma=inglés}}</ref> Hubo especulación de que Dempsey cutiría a Terry en forma apostada col coldu, sicasí, nun foi castigáu pol incidente yá que l'árbitru del partíu, [[Martin Atkinson]] nun lo reportó a l'[[Asociación de Fútbol d'Inglaterra]].<ref>{{cita noticia|url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/c/chelsea/7020122.stm |títulu=Terry to lead Chelsea in Valencia |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |date=3 d'ochobre de 2007 |fechaaccesu=4 d'avientu de 2011|idioma=inglés}}</ref> El [[3 de payares]], Dempsey anotó un gol mientres la victoria en casa sobre'l [[Reading Football Club|Reading]], asegurando tan solo la so segunda victoria de la temporada na lliga.<ref>{{cita noticia |nome=John |apellíu=Sinnott |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/eng_prem/7065158.stm |títulu=Fulham 3-1 Reading |obra=BBC Sport |editorial=British Broadcasting Corporation |fecha=3 de payares de 2007 |fechaaccesu=3 de payares de 2007}}</ref> Anotó los sos últimos goles de la temporada nun empate 1-1 en casa contra Wigan y una derrota 5-1 contra Totteham n'avientu.<ref>{{cita noticia |nome=Sam |apellíu=Lyon |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/eng_prem/7145744.stm |títulu=Wigan 1-1 Fulham |obra=BBC Sport |editorial=British Broadcasting Corporation |fecha=22 d'avientu de 2007 |fechaaccesu=22 d'avientu de 2007}}</ref><ref>{{cita noticia |nome=Sam |apellíu=Lyon |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/eng_prem/7157358.stm |títulu=Tottenham 5-1 Fulham |obra=BBC Sport |editorial=British Broadcasting Corporation |fecha=26 d'avientu de 2007 |fechaaccesu=26 d'avientu de 2007}}</ref> En mayu de 2008, Fulham anunció que Dempsey estendiera'l so contratu, calteniéndolo nel club hasta'l branu de 2010.<ref>{{cita noticia |url=http://www.fulhamfc.com/Club/News/NewsArticles/2008/May/DempseySignsExtension.aspx |títulu=Dempsey Signs Extension |obra=FulhamFC.com |editorial=Fulham FC |fecha=3 de mayu de 2008 |fechaaccesu=3 de mayu de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080505124755/http://www.fulhamfc.com/Club/News/NewsArticles/2008/May/DempseySignsExtension.aspx |fechaarchivu=5 de mayu de 2008 }}</ref> Fulham venció a Porstmouth nel últimu día de la temporada pa, una vegada más, volver asegurar el so puestu na Premier League per otru añu más.<ref>{{cita noticia |nome=Ian |apellíu=Hughes |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/eng_prem/7381800.stm |títulu=Portsmouth 0-1 Fulham |obra=BBC Sport |editorial=British Broadcasting Corporation |fecha=11 de mayu de 2008 |fechaaccesu=11 de mayu de 2008}}</ref> Terminó la temporada como'l máximu anotador del equipu, con seis goles.<ref>{{cita noticia |url=http://www.soccerbase.com/teams/team.sd?team_id=1055&season_id=137#teamTabs=stats |títulu=Fulham Player Stats 2007/08 |obra=Soccerbase |editorial=Centurycomm Ltd |fecha=15 de mayu de 2011 |fechaaccesu=15 de mayu de 2011}}</ref> ==== Temporada 2008/2009 ==== Dempsey anotó'l so primer gol de la temporada 2008-09 nun empate como visitante 1-1 con [[Portsmouth Football Club|Portsmouth]] el 26 d'ochobre.<ref>{{cita noticia |nome=Nabil |apellíu=Hassan |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/eng_prem/7674167.stm |títulu=Portsmouth 1-1 Fulham |obra=BBC Sport |editorial=British Broadcasting Corporation |fecha=26 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu=26 d'ochobre de 2008}}</ref> El so primer gol en cancha local consiguir na victoria 3-0 sobre'l [[Middlesbrough Football Club|Middlesbrough]] el 20 d'avientu.<ref>{{cita noticia |nome=Saj |apellíu=Chowdhury |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/eng_prem/7775562.stm |títulu=Fulham 3-0 Middlesbrough |obra=BBC Sport |editorial=British Broadcasting Corporation |fecha=20 d'avientu de 2008 |fechaaccesu=20 d'avientu de 2008}}</ref> Ocho díes dempués anotó dos veces nel ''derby'' del oeste de [[Londres]] contra Chelsea, incluyendo'l gol del empate sobre l'últimu minutu nun partíu que terminó 2-2.<ref>{{cita noticia |nome=Jonathan |apellíu=Stevenson |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/eng_prem/7788414.stm |títulu=Fulham 2-2 Chelsea |obra=BBC Sport |editorial=British Broadcasting Corporation |fecha=28 d'avientu de 2008 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2008}}</ref> El 24 de febreru de 2009, Dempsey anotó'l so primer gol na FA Cup na victoria 2-1 del Fulham sobre [[Swansea City Football Club|Swansea City]] na quinta ronda.<ref>{{cita noticia |nome=Peter |apellíu=Shuttleworth |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/fa_cup/7899650.stm |títulu=Fulham 2-2 Chelsea |obra=BBC Sport |editorial=British Broadcasting Corporation |fecha=24 de febreru de 2009 |fechaaccesu=24 de febreru de 2009}}</ref> El so últimu gol en Craven Cottage de la temporada llegó nuna derrota 2-1 contra [[Blackburn Rovers Football Club|Blackburn Rovers]] el 11 de marzu.<ref>{{cita noticia |nome=Marc |apellíu=Vesty |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/eng_prem/7922053.stm |títulu=Fulham 1-2 Blackburn |obra=BBC Sport |editorial=British Broadcasting Corporation |fecha=11 de marzu de 2009 |fechaaccesu=11 de marzu de 2009}}</ref> Fulham vieno dende tras pa vencer al [[Manchester City Football Club|Manchester City]] 3-1 de visitante, onde Dempsey anotó dos goles el 12 d'abril.<ref>{{cita noticia |nome=Chris |apellíu=Bevan |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/eng_prem/7978876.stm |títulu=Man City 1-3 Fulham |obra=BBC Sport |editorial=British Broadcasting Corporation |fecha=12 d'abril de 2009 |fechaaccesu=12 d'abril de 2009}}</ref> Per segunda temporada consecutiva, Dempsey terminó como'l máximu goliador del Fulham na Premier League xuntu con [[Andrew Johnson (futbolista)|Andrew Jonhson]] con siete goles.<ref>{{cita noticia |url=http://www.soccerbase.com/teams/team.sd?team_id=1055&season_id=138#teamTabs=stats |títulu=Fulham Player Stats 2008/09 |obra=Soccerbase |editorial=Centurycomm Ltd |fecha=15 de mayu de 2011 |fechaaccesu=15 de mayu de 2011}}</ref> Estos goles ayudaron a Fulham a terminar el séptimu llugar na Premier League, la posición más alta alcanzada na historia del club, y confirmando la so clasificación a la [[Lliga Europea de la UEFA|UEFA Europa League]] na temporada siguiente.<ref>{{cita noticia |url=http://www.fulhamfc.com/MatchAndTeam/MatchCentre/Matches/0809/Premiership/EvertonHome.aspx |títulu=Fulham v Everton |obra=FulhamFC.com |editorial=Fulham FC |fecha=24 de mayu de 2009 |fechaaccesu=24 de mayu de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090526234621/http://www.fulhamfc.com/MatchAndTeam/MatchCentre/Matches/0809/Premiership/EvertonHome.aspx |fechaarchivu=26 de mayu de 2009 }}</ref> ==== Temporada 2009/10 ==== El 13 d'agostu de 2009, Dempsey robló una estensión al so contratu con Fulham hasta'l 2013.<ref> {{Cita publicación|títulu=Dempsey Signs Extension|url=http://www.fulhamfc.com/Club/News/NewsArticles/2009/August/DempseyExtension.aspx|publisher=Fulham FC|date=13 d'agostu de 2009|fechaaccesu=13 d'agostu de 2009|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090815124828/http://www.fulhamfc.com/Club/News/NewsArticles/2009/August/DempseyExtension.aspx|fechaarchivu=15 d'agostu de 2009}}</ref> El 20 d'agostu anotó'l so primer gol nuna competición europea, na apocayá formada [[Lliga Europea de la UEFA|UEFA Europa League]], anotando'l segundu gol de Fulham na so victoria contra [[FC Amkar Perm|Amkar Perm]] na ronda de [[Liga Europa de la UEFA 2009-10#Cuarta ronda previa .28Ronda de play-off.29|play-offs]].<ref>{{Cita publicación |títulu= Fulham 3–1 Amkar Perm |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/europe/8209325.stm |publisher=BBC Sport |date=20 d'agostu de 2009|fechaaccesu=20 d'agostu de 2009|idioma=inglés}}</ref> El 30 d'avientu, [[La Gazzetta dello Sport]] incluyó a Dempsey na llista de los once meyores xugadores de la Premier League de la temporada.<ref>{{Cita publicación |last=Cantalupi |first=Stefano |títulu=I verdetti di metà Premier Ancelotti xira in testa |url=http://www.gazzetta.it/Calcio/Esteru/Premierleague/29-12-2009/i-verdetti-meta-premier-602478747237.shtml |publisher=''[[La Gazzetta dello Sport]]'' |date=30 d'avientu de 2009 |fechaaccesu=5 de xineru de 2010|idioma=italianu}}</ref> El 17 de xineru de 2010, Dempsey sufrió lo que s'abarruntaba yera una mancadura de lligamentu cruciáu de la rodía na derrota 2-0 contra [[Blackburn Rovers Football Club|Blackburn Rovers]].<ref>{{Cita publicación |títulu=Fulham's Clint Dempsey knee injury rocks Fulham and US |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/f/fulham/8464490.stm |publisher=BBC Sport |date=17 de xineru de 2010|fechaaccesu=17 de xineru de 2010 |postscript=}}</ref> Tornó a l'acción el 11 de marzu, entrando nel últimu minutu del partíu contra [[Juventus de Turín|Juventus F.C.]] na Europa League y depués xugando 72 minutos na so derrota contra [[Manchester United Football Club|Manchester United]] na lliga.<ref>{{Cita publicación |títulu=How do Fulham stop Wayne Rooney? Easy, we've got Brede Hangeland and Aaron Hughes! Confident Paul Konchesky looking forward to Manchester United test |url=http://www.dailymail.co.uk/sport/football/article-1257640/How-Fulham-stop-Wayne-Rooney-Easy-weve-got-Brede-Hangeland-Aaron-Hughes-Confident-Paul-Konchesky-looking-forward-Manchester-United-test.html |publisher=Mail Online|date=13 de marzu de 2010|fechaaccesu=13 de marzu de 2010|idioma=inglés}}</ref> El 18 de marzu, Dempsey entró como suplente nel partíu de vuelta polos octavos de final na Europa League contra Juventus, anotando'l gol que-yos daría la clasificación con un gol dende fora del área. Fulham terminó ganáu'l partíu 4-1 dándo-y a Fulham un premiu, al igual qu'a Dempsey pol so "formosu" gol.<ref>{{Cita publicación |títulu=Fulham 4–1 Juventus |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/europe/8573049.stm |publisher=BBC Sport |date=18 de marzu de 2010|fechaaccesu=18 de marzu de 2010|idioma=inglés}}</ref> El periódicu británicu ''[[The Guardian]]'' indicó qu'esi gol "podría convertise nel gol más importante na hestoria de Fulham",<ref>{{cita web |títulu=Fulham's Clint Dempsey gambles to knock Juventus out of Europa League |url=http://www.guardian.co.uk/football/2010/mar/19/fulham-juventus-europa-league |obra=[[The Guardian]] |fecha=19 de marzu de 2010|fechaaccesu=22 de xunu de 2012|idioma=inglés}}</ref> y efeutivamente foi votáu como tal polos hinches del Fulham en xunetu de 2012.<ref>{{cita web|url=http://www.fulhamfc.com/Club/News/NewsArticles/2012/July/GreatFulhamGoals1.aspx|títulu=Great Fulham goals|obra=Fulham FC|fecha=7 de xunetu de 2012|fechaaccesu=22 de xunu de 2012|idioma=inglés]|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120707145544/http://www.fulhamfc.com/Club/News/NewsArticles/2012/July/GreatFulhamGoals1.aspx|fechaarchivu=7 de xunetu de 2012}}</ref> El 12 de mayu, Dempsey reemplazó a [[Bobby Zamora]] nel minutu 55 de la final de la [[Lliga Europea de la UEFA 2009-10|Europa League]], faciendo hestoria al convertise nel primera estauxunidense en xugar una final n'unu de los más importantes torneos europeos. A la fin, Fulham perdió'l partíu 2-1 tres el gol de [[Diego Forlán]] anotáu nel minutu 116 en [[Prórroga|tiempo extra]].<ref>{{cita web|títulu=Clint Dempsey Becomes First American To Appear In European Final|url=http://www.goal.com/en-us/news/1614/americans-abroad/2010/05/12/1922167/clint-dempsey-becomes-first-american-to-appear-in-european|editorial=Goal.com|fecha=12 de mayu de 2010|fechaaccesu=12 de mayu de 2010|idioma=inglés}}</ref> Les sos actuaciones n'Europa mientres la temporada 2009-10 facer merecedor de ser nomáu'l xugador estauxunidense más pervalible n'Europa per parte de blogues como SoccerOverThere.com.<ref>{{cita web|títulu=Howie’s 2009–10 All-Over There team|url=http://www.socceroverthere.com/?p=1303|editorial=SoccerOverThere.com|fecha=3 de mayu de 2010|fechaaccesu=3 de mayu de 2010|idioma=inglés}}</ref> ==== Temporada 2010/11 ==== Dempsey siguió siendo titular, solo unu de cinco estauxunidenses que lo faíen nesi entós. El 18 de setiembre de 2010, anotó'l gol del empate en contra de [[Blackburn Rovers Football Club|Blackburn Rovers]] en [[Ewood Park]] pa estender la racha invicta del Fulha na Premier League.<ref>{{cita web|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/9000608.stm|títulu=Blackburn 1–1 Fulham|editorial=BBC Sport|fecha=18 de setiembre de 2010}}</ref> El 2 d'ochobre, anotó contra Robert Green del West Ham United, el mesmu porteru contra'l cual anotó na Copa del Mundu.<ref>{{cita web|url=http://www.telegraph.co.uk/sport/football/competitions/premier-league/7943457/West-Ham-United-1-Fulham-1-match-report.html|títulu=West Ham United 1 Fulham 1: match report|editorial=Telegraph|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010|fecha=2 d'ochobre de 2010}}</ref> Siguió la so bona racha anotando dos goles contra Wigan Athletic el 30 d'ochobre na victoria 2-0 del Fulham.<ref>{{cita web|url=http://soccer.fanhouse.com/2010/10/30/video-clint-dempsey-scores-twice-for-fulham-on-big-day-for-amer/|títulu=Clint Dempsey Scores Twice for Fulham on Big Day for Americans Abroad|editorial=FanHouse.com|fecha=30 d'ochobre de 2010|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2010}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.guardian.co.uk/football/2010/oct/30/fulham-wigan-athletic-premier-league|títulu=Fulham ease past woeful Wigan Athletic thanks to Clint Dempsey double|editorial=The Guardian|fecha=30 d'ochobre de 2010|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2010}}</ref> El 22 de xineru, Dempsey anotó otru doblete contra Stoke City F.C., poniendo a Fulham fora de la zona de descensu.<ref>{{cita web|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/9362434.stm|títulu=Fulham 2 - 0 Stoke|editorial=BBC Sport|fecha=22 de xineru de 2011|fechaaccesu=22 de xineru de 2011}}</ref> El 19 de marzu, Dempsey convertir nel primera estauxunidense n'anotar 10 goles nuna temporada de la Premier League, superando al anterior récor de [[Brian McBride]] de nueve consiguíu tamién col Fulham nes temporaes 2005-06 y 2006-07.<ref>{{cita web|url=http://goal.blogs.nytimes.com/2011/03/19/yanks-abroa-dempsey-sets-a-record/|títulu=Yanks Abroad: Dempsey Sets a Record; Holden Hurt|editorial=The New York Times|fecha=19 de marzu de 2011|fechaaccesu=20 de marzu de 2011}}</ref> Clint Dempsey rompió'l récor de la mayor cantidá de goles anotaos col club al anotar dos goles na victoria 3-0 sobre Bolton el 27 d'abril de 2011.<ref>{{cita web|url=http://www.bloomberg.com/news/2011-04-27/fulham-beats-bolton-3-0-to-pull-clear-of-premier-league-s-relegation-zone.html|títulu=Fulham Beats Bolton 3-0 to Pull Clear of Premier League's Relegation Zone|editorial=Bloomberg|fecha=27 d'abril de 2011|fechaaccesu=28 d'abril de 2011}}</ref> Hasta la temporada 2010-11 anotara un total 33 goles col equipu na Premier League, superando tantu a Brian McBride y [[Steed Malbranque]], cada unu con 32. Terminó la temporada con 13 goles y foi escoyíu como meyor xugador del Fulham de la temporada polos hinches. ==== Temporada 2011/12 ==== Dempsey volvió al primer equipu anotando dos goles nel so primer partíu na [[Lliga Europea de la UEFA 2011-12|Europa League]] de la temporada contra [[FC Dnipro Dnipropetrovsk|Dnipro Dnipropetrovsk]] en [[Craven Cottage]].<ref>{{cita web|url=http://soccernet.espn.go.com/report?id=328073&cc=5901|títulu=Report:Fulham v Dnipro|idioma=inglés|fecha=18 d'agostu de 2011|editorial=ESPN|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121102033622/http://soccernet.espn.go.com/report?id=328073&cc=5901|fechaarchivu=2 de payares de 2012}}</ref> El 5 d'avientu, Dempsey anotó nel minutu 85 p'asegurar una victoria 1-0 contra [[Liverpool Football Club|Liverpool]] en [[Craven Cottage]].<ref>{{cita web|url=http://www.telegraph.co.uk/sport/football/competitions/premier-league/8931196/Kenny-Dalglish-furious-at-chant-cheats-aimed-at-Luis-Suarez-after-Liverpool-lose-to-Fulham.html|títulu=Kenny Daglish furiosu poles cantaraes empobinaos a Luis Suárez depués de que Liverpool perdiera contra Fulham|editorial=The Telegraph|fecha=6 d'avientu de 2011|idioma=inglés}}</ref> Dempsey anotó'l so quintu gol na [[Premier League]] esta temporada na victoria contra'l [[Bolton Wanderers Football Club|Bolton]] 2-0 el 17 d'avientu, dexando al Fulham a 6 puntos de la zona del descensu.<ref>{{cita web|url=http://www.telegraph.co.uk/sport/football/competitions/premier-league/8961478/Fulham-2-Bolton-Wanderers-0-match-report.html|títulu=Fulham 2 - Bolton Wanderers 0|editorial=The Telegraph|idioma=inglés|fecha=17 d'avientu de 2011}}</ref> Nel derby de Londres xugáu contra'l [[Chelsea Football Club|Chelsea F.C.]] en [[Boxing Day]], Dempsey anotó'l gol del empate nun partíu que terminaría 1-1.<ref>{{cita web|url=http://www.telegraph.co.uk/sport/football/competitions/premier-league/8973158/Chelsea-1-Fulham-1-match-report.html|títulu=Chelsea 1 Fulham 1: match report|fecha=26 d'avientu de 2011|fechaaccesu=28 de febreru de 2012|idioma=inglés|editorial=The Telegraph}}</ref> Díes dempués anotaría la primera [[tripleta]] de la so carrera profesional na victoria 4-0 contra [[Charlton Athletic Football Club|Charlton Athletic]] pola tercer ronda de la [[FA Cup]].<ref>{{cita web|url=http://www.dailymail.co.uk/sport/football/article-2083496/Fulham-4-Charlton-0-Clint-Dempsey-hat-trick.html|títulu=Fulham 4 Charlton 0: Dempsey hat-trick bursts bubble of League One leaders |fecha=7 de xineru de 2012|fechaaccesu=28 de febreru de 2012|idioma=inglés|editorial=The Daily Mail}}</ref> El 21 de xineru de 2012, Dempsey anotó otra tripleta, esta vegada na victoria del Fulham 5-2 sobre'l [[Newcastle United Football Club|Newcastle]]. D'esta manera Dempsey convertir nel primera estauxunidense na hestoria n'anotar una tripleta nun partíu de la temporada regular de la [[Premier League]].<ref>{{cita web|url=http://revistadiez.com/2012/01/21/clint-dempsey-y-la so-tripleta-en-inglaterra/|títulu=Clint Dempsey y el so tripleta n'Inglaterra|fecha=21 de xineru de 2012|fechaaccesu=28 de febreru de 2012|editorial=Revista Diez}}</ref> Dempsey anotó'l so décimu gol na lliga y la so 16vo en toles competiciones esta temporada nel empate contra [[West Bromwich Albion Football Club|West Brom]] el 1 de febreru de 2012.<ref>{{cita web|url=http://www.dailymail.co.uk/sport/football/article-2095025/Fulham-1-West-Brom-1-Tchoyi-denies-Cottagers.html|títulu=Fulham 1 West Brom 1: Happy Hodgson back to make his point as Tchoyi denies Cottagers|fecha=2 de febreru de 2012|fechaaccesu=28 de febreru de 2012|idioma=inglés|editorial=The Daily Mail}}</ref> Na victoria 2-1 contra'l [[Stoke City Football Club|Stoke City]], el 11 de febreru, "anotó" el primer gol del partíu. Por cuenta de que el balón cutió nel travesal y depués foi impulsada escontra'l gol pol porteru [[Thomas Sorensen]], el gol atribuyir a él como [[autogol]].<ref>{{cita web|url=http://www.goal.com/es-la/news/1940/llatinos-pel mundu/2012/02/11/2900417/premier-league-bryan-ru%C3%ADz-presentar en-la victoria-del títulu=Bryan Ruíz presentar na victoria del Fulham sobre'l Stoke City (2-1)|fecha=11 de febreru de 2012|fechaaccesu=28 de febreru de 2012|editorial=Goal.com}}</ref> El 4 de marzu siguió cola so bona racha, anotando 2 goles na victoria 5-0 sobre [[Wolverhampton Wanderers Football Club|Wolverhampton Wanderers]].<ref>{{cita web|url=http://www.goal.com/es-us/match/60516/fulham-vs-wolverhampton-wanderers/report|títulu=Pogrebnyak estroza al Wolves y da la victoria al Fulham (5-0)|fecha=4 de marzu de 2012|editorial=Goal.com|idioma=inglés}}</ref> El 8 de marzu de 2012, el téunicu del Fulham, [[Martin Jol]], indicó que'l club atopar en charres con Dempsey pa estender el so contratu por 3 años más.<ref>{{cita web|url=http://www.mirrorfootball.co.uk/news/Fulham-Clint-Dempsey-open-talks-over-new-three-year-contract-Pavel-Pogrebnyak-will-wait-to-summer-to-decide-on-permanent-move-article875745.html|títulu=Dempsey in talks over new Fulham deal|fecha=8 de marzu de 2012|editorial=mirrorfootball.co.uk|idioma=inglés}}</ref> El 31 de marzu volvió anotar na victoria 2-1 sobre'l Norwich City.<ref>{{cita web|url=https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/17497309|títulu=Fulham 2-1 Norwich|obra=BBC|fecha=31 de marzu de 2012|fechaaccesu=3 d'abril de 2012|idioma=inglés}}</ref> Nel empate 1-1 contra'l Chelsea el 9 d'abril de 2012, Dempsey anotó'l gol del empate pal Fulham, marcando un nuevu récor como'l xugador estauxunidense n'anotar más goles con un club européu nuna sola temporada con 22, aumentando los rumores de que podría ser trespasáu a otru club a la fin de la temporada.<ref name="nesn">{{cita web|url=http://www.nesn.com/2012/04/clint-dempsey-sets-new-goal-scoring-records-for-fulham-fc-and-americans-abroad.html|títulu=Clint Dempsey sets new goal scoring records for Fulham FC and Americans|obra=New England Sports Network|autor=Marcus Kwesi O'Mard|fecha=9 d'abril de 2012|fechaaccesu=11 d'abril de 2012|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120411023554/http://www.nesn.com/2012/04/clint-dempsey-sets-new-goal-scoring-records-for-fulham-fc-and-americans-abroad.html|fechaarchivu=11 d'abril de 2012}}</ref> A esti récor súmase-y l'algamando dos díes antes, cuando col so gol na victoria 2-1 sobre'l [[Norwich City Football Club|Norwich City]] convertir nel máximu anotador del Fulham FC nuna sola temporada na Premier League con 14 goles.<ref name="nesn"/> Dempsey volvió faer hestoria'l 6 de mayu de 2012, anotando'l primer gol del so equipu na victoria 2-1 sobre'l [[Sunderland Association Football Club|Sunderland AFC]], llegando a 17 goles na temporada y convirtiéndose nel primera estauxunidense n'anotar 50 goles na Premier League a lo llargo de la so carrera.<ref>{{cita web|url=http://www.goal.com/en-us/news/1614/americans-abroad/2012/05/06/3084956/clint-dempsey-scores-50th-premier-league-goal|títulu=Clint Dempsey scores 50th Premier League goal|obra=goal.com|autor=Allen Ramsey|fecha=6 de mayu de 2012|fechaaccesu=6 de mayu de 2012|idioma=inglés}}</ref> Terminó la temporada anotando 23 goles y apurriendo 8 asistencies en toles competiciones apostaes pol Fulham. Amás, Dempsey terminó cuartu na votación del Xugador del Añu de la Premier League per parte de la prensa inglesa, detrás de Robin Van Persie, Wayne Rooney y Paul Scholes.<ref>{{cita web|url=http://www.goal.com/en-us/news/1614/americans-abroad/2012/04/24/3058506/american-player-rankings-dempsey-finishes-fourth-in-fwa|títulu=American Player Rankings: Dempsey finishes fourth in FWA Player of the Year voting|obra=Goal.com|autor=Allen Ramsey|fecha=24 d'abril de 2012|fechaaccesu=16 de setiembre de 2012|idioma=inglés}}</ref> A finales de la temporada y los meses siguientes, hubo fuertes rumores de que'l Liverpool, l'[[Arsenal Football Club|Arsenal]] y l'[[Associazione Sportiva Roma|AS Roma]] de la [[Serie A (Italia)|Serie A]] [[italia]]na taríen tres los servicios de Dempsey.<ref>{{cita web|url=http://www.metro.co.uk/sport/898372-arsenal-ready-to-battle-liverpool-for-clint-dempsey-transfer|títulu=Arsenal 'ready to battle Liverpool for Clint Dempsey transfer&#39;|obra=metro.co.uk|fecha=7 de mayu de 2012|fechaaccesu=21 de xunu de 2012|idioma=inglés}}</ref> El Fulham refugó una ufierta formal fecha pol Liverpool en xunetu de 2012, y díes dempués de que se "penerara" una noticia de que Dempsey xuniérase al club de Merseyside, el Fulham desmintió rumores de que recibiera una nueva ufierta y rápido desanimó a cualquier equipu de realizar cualquier ufierta pol volante.<ref>{{cita web|url=http://www.fifa.com/worldfootball/clubfootball/news/newsid=1665458.html?cid=rssfeed&att=|títulu=Fulham issue Dempsey warning|obra=[[FIFA]].com|fecha=18 de xunetu de 2012|fechaaccesu=18 de xunetu de 2012|idioma=inglés}}</ref> ==== Temporada 2012/13 ==== Díes antes d'empezar la temporada y dempués de meses de rumores de que Dempsey taría dexando'l Fulham, [[Martin Jol]] declaró que Dempsey nun sería parte del equipu qu'enfrentaría al Norwich City na primer fecha, indicando que Dempsey dexara en claru que "quería colase y nun taba llistu pa siguir xugando nesti equipu". Jol tamién dixo qu'esta yera una situación "vergonzosa", una y bones Dempsey afirmara que se diba a dir al Liverpool, pero esti postreru nunca fixo una ufierta formal.<ref>{{cita web|url=http://www.usatoday.com/sports/soccer/europe/story/2012-08-17/clint-dempsey-refuses-to-play-for-fulham-liverpool-transfer/57122444/1|títulu=Coach says American Clint Dempsey refuses to play for Fulham|obra=[[USA Today]]|autor=AP|fecha=17 d'agostu de 2012|fechaaccesu=17 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}</ref> Sicasí, Jol baxar de tonu nes sos declaraciones depués del partíu contra'l Norwich, indicando qu'entá tenía esperances que Dempsey quedar col club y dirixiendo gran parte de la so frustración cola situación escontra'l Liverpool.<ref>{{cita web|url=http://www.walesonline.co.uk/sports/live-sport-reports/2012/08/19/jol-willing-to-consider-dempsey-future-91466-31653199/|títulu=Jol willing to consider Dempsey future|obra=walesonline.co.uk|fecha=19 d'agostu de 2012|fechaaccesu=19 d'agostu de 2012|idioma=inglés}}</ref> === Tottenham Hotspur === ==== Temporada 2012/13 ==== El 31 d'agostu de 2012, a hores primero que se cierre'l llibru de pases, [[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham]] fichó a Dempsey por un monto averáu de 6 millones de llibres y un contratu por trés años.<ref>{{cita web|url=http://soccernet.espn.go.com/news/story/_/id/1147725/tottenham-seal-clint-dempsey-and-hugo-lloris-signings?cc=3888|títulu=Dempsey and LLoris join Spurs|obra=[[ESPN]]|fecha=31 d'agostu de 2012|fechaaccesu=3 de setiembre de 2012|idioma=inglés}}</ref> Hores antes, Dempsey refugara una ufierta similar del [[Aston Villa Football Club|Aston Villa]], indicando que la so primer opción yera fichar col [[Liverpool Football Club|Liverpool FC]].<ref>{{cita web|url=http://www.sbnation.com/2012/8/31/3281979/aston-villa-transfer-news-clint-dempsey|títulu=Clint Dempsey Rejects Villa Switch|obra=SB Nation|fecha=31 d'agostu de 2012|fechaaccesu=3 de setiembre de 2012|idioma=inglés}}</ref> Mui cerca de que se cierre'l llibru de pases y cuando tou indicaba que los colloraos facer de los sos servicios, Tottenham fixo una ufierta d'última hora que tanto'l Fulham como Dempsey terminaron aceptando. Una vegada llegáu al club, Dempsey recibió'l númberu 2 pa la so camiseta,<ref>{{cita web | url = http://www.tottenhamhotspur.com/spurs/Team/First+Team+Profiles.page?PlayerName=Clint%20Dempsey | títulu= First Team Profiles - Clint Dempsey | obra= Tottenham Hotspur FC | fechaaccesu= 6 de setiembre de 2012}}</ref> un númberu pocu común pa xugadores ofensivos, pero que'l so significáu deber al pseudónimu usáu por Dempsey cuando [[rap]]hala, ''Deuce'', que n'[[idioma inglés|inglés]] quier dicir "dos".<ref name=Deuce>{{cita web|url=http://www.sbnation.com/2010/6/1/1495640/2010-world-cup-player-profile|títulu= 2010 World Cup Player Profile: Clint Dempsey, The Flare In The United States' Attack |obra=SB Nation|autor=Richard Farley|fechaaccesu=21 de setiembre de 2012|idioma=inglés}}</ref> Nuna entrevista en payares de 2012, Dempsey tamién reveló que'l númberu 2 yera'l númberu qu'utilizó cuando xugó al fútbol universitario.<ref>{{cita web|url=http://www.youtube.com/watch?v=CZkbowt33Sk|títulu=Clint Dempsey talks about why he wears the number '2' on his xerséi|obra=Tottenham Hotspur|fecha=13 de payares de 2012|fechaaccesu=24 d'avientu de 2012|idioma=inglés}}</ref> Dempsey fixo'l so debú col Tottenham el 16 de setiembre de 2012, ingresando nel minutu 78 por [[Gareth Bale]] na victoria 3-1 como visitante sobre'l [[Reading Football Club|Reading]].<ref>{{cita web|url=http://soccernet.espn.go.com/news/story/_/id/1161527/tottenham-dumps-reading-in-dempsey's-debú?cc=3888|títulu=Defoe notches two goals to fuel Tottenham|fecha=16 de setiembre de 2012|fechaaccesu=16 de setiembre de 2012|obra=[[ESPN]]|idioma=inglés}}</ref> Xugó'l so primera partíu como titular el 20 de setiembre de 2012, xugando 75 minutos nel empate 0-0 ante la [[Società Sportiva Lazio|SS Lazio]] italiana pol primer partíu de la fase de grupos de la [[Lliga Europea de la UEFA|UEFA Europa League]] 2012/13 de los ''Spurs''.<ref>{{enllaz rotu|1={{cita web|url=http://sportsillustrated.cnn.com/2012/soccer/09/20/tottenham-spurs-clint-dempsey.ap/|títulu=Dempsey makes first Spurs start in Europa League draw|fecha=20 de setiembre de 2012|fechaaccesu=20 de setiembre de 2012|idioma=inglés|obra=[[Sports Illustrated]]|autor=AP}} |2=http://sportsillustrated.cnn.com/2012/soccer/09/20/tottenham-spurs-clint-dempsey.ap/ |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Debutó como titular na Premier League, xugando 88 minutos na victoria 2-1 sobre [[Queens Park Rangers Football Club|Queens Park Rangers]] el 23 de setiembre de 2012.<ref>{{cita web|url=http://www.telegraph.co.uk/sport/football/competitions/premier-league/9556007/Tottenham-Hotspur-2-Queens-Park-Rangers-1-match-report.html|títulu= Tottenham Hotspur 2 - 1 Queens Park Rangers - Match Report|obra=[[The Telegraph]]|autor=Gerry Cox|idioma=inglés|fecha=23 de setiembre de 2012|fechaaccesu=25 de setiembre de 2012}}</ref> Anotó'l so primer gol col club el 29 de setiembre de 2012, anotando'l tercer gol na victoria 3-2 sobre'l [[Manchester United Football Club|Manchester United]] en [[Old Trafford]]. Esta victoria foi la primer vegada que los ''Spurs'' vencíen al Manchester dende 2001 y la primer vegada que lo faía en Old Trafford dende 1989.<ref>{{cita web|url=http://soccernet.espn.go.com/news/story/_/id/1175489/tottenham-earns-first-win-at-manchester-united-since-1989?cc=3888|títulu=Spurs earn first win at Man O since 1989|obra=[[ESPN]]|fecha=29 de setiembre de 2012|fechaaccesu=30 de setiembre de 2012|idioma=inglés}}</ref> El 19 de payares de 2012 ganó'l premiu al [[Futbolista del Añu n'Estaos Xuníos]], reconocencia que recibió per tercer vegada na so carrera y per segundu añu consecutivu.<ref>{{cita web|url=http://www.ussoccer.com/News/Articles/2012/11/First-2012-AOTY-WInners-Announced.aspx|títulu=Clint Dempsey Named 2012 U.S. Soccer Male Athlete of the Year|fecha=19 de payares de 2012|idioma=inglés|fechaaccesu=20 de payares de 2012|obra=ussoccer.com}} </ref> El 6 d'avientu de 2012 provocó un autogol na victoria 3-1 ante'l [[Panathinaikos Fútbol Club|Panathinaikos]], resultancia qu'aseguró'l pase de los ''Spurs'' a la siguiente ronda de la [[Lliga Europea de la UEFA 2012-13|Europa League 2012/13]].<ref>{{cita web|url=http://www.mlssoccer.com/news/article/2012/12/06/american-exports-dempsey-friedel-help-spurs-clinch-el títulu=American Exports: Dempsey, Friedel help Tottenham clinch|obra=mlssoccer.com|fecha=6 d'avientu de 2012|fechaaccesu=9 d'avientu de 2012|idioma=inglés|autor=Greg Seltzer}}</ref> Meses dempués, pelos cuartos de final del mesmu tornéu continental, Dempsey anotó los dos goles del so equipu nel partíu de vuelta frente al [[FC Basel]], unviando asina la serie al tiempu extra y darréu tiros penales. Sicasí, Tottenham cayó na definición, quedando asina fuera del tornéu.<ref>{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/22023547| títulu=FC Basel 2-2 Tottenham Hotspur|obra=BBC Sport|fecha=11 d'abril de 2013|idioma=inglés|autor=Neil Johnston|fechaaccesu=11 de xunetu de 2013}}</ref> ==== Temporada 2013/14 ==== Mientres la pretemporada 2013/14, Tottenham anunció que Dempsey fuera incluyíu na llista de xugadores del club que taben a la venta,<ref>{{cita web |url=http://msn.foxsports.com/foxsoccer/premierleague/story/tottenham-transfer-lists-dempsey-man-city-wants-jovetic-071113 títulu=Dempsey put up for sale by Spurs|obra=[[Fox Sports]]|fecha=11 de xunetu de 2013|fechaaccesu=11 de xunetu de 2013|idioma=inglés}}</ref> y selmanes dempués confirmóse la so partida.<ref>{{cita web|url=http://www.tottenhamhotspur.com/news/dempsey-returns-to-mls-030813/|títulu=Dempsey returns to MLS|fecha=3 d'agostu de 2013|idioma=inglés|obra=[[Tottenham Hotspur]]|fechaaccesu=6 d'agostu de 2013}}</ref> === Seattle Sounders FC === El 3 d'agostu de 2013 Dempsey dexó'l fútbol inglés pa tornar a la [[Major League Soccer|MLS]], fichando un contratu millonariu col [[Seattle Sounders FC]].<ref name=Sounders></ref> El so contratu, que cuerre hasta l'añu 2016, algama los 42 millones de dólares d'Estaos Xuníos ya iguala el récor de [[David Beckham]] como la mayor suma de dineru pagada por un xugador per parte d'un equipu de la Major League Soccer.<ref name=Sounders>{{cita web|url=http://espnfc.com/news/story/_/id/1512888/seattle-sounders-complete-clint-dempsey-signing?cc=3888|títulu=Spurs confirm Dempsey exit|obra=[[ESPN]]|fecha=3 d'agostu de 2013|idioma=inglés|fechaaccesu=3 d'agostu de 2013}}</ref> ==== Temporada 2013 ==== Dempsey fixo'l so debú colos Sounders ingresando nel primer tiempu pol mancáu [[Obafemi Martins]] d'un partíu contra [[Toronto FC]] el 10 d'agostu de 2013.<ref>{{cita web|url=http://www.mlssoccer.com/news/article/2013/08/10/clint-dempsey-thrown-early-after-obafemi-martins-injured-seattle-sounders-de|títulu=Clint Dempsey thrown on early after Obafemi Martins injured, but Seattle Sounders debú goes off without a hitch|fecha=11 d'agostu de 2013|idioma=inglés|fechaaccesu=11 d'agostu de 2013|obra=mlssoccer.com|autor=Jeremiah Oshan}}</ref> El 25 d'agostu xugó'l so primera partíu como llocal en Seattle ante un llenu completu de 67.000 espectadores nel [[CenturyLink Field]] nel [[Rivalidá ente Seattle Sounders y Portland Timbers|clásicu del noroeste del Pacíficu]] frente al [[Portland Timbers]].<ref>{{cita web|url=http://www.mlssoccer.com/matchcenter/2013-08-25-SÍA-v-POR/recap|obra=mlssoccer.com|fecha=25 d'agostu de 2013|idioma=inglés|títulu=Seattle Sounders 1, Portland Timbers 0 Match Recap|fechaaccesu=25 d'agostu de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130827173828/http://www.mlssoccer.com/matchcenter/2013-08-25-SÍA-v-POR/recap|fechaarchivu=27 d'agostu de 2013}}</ref> ==== Cesión al Fulham FC ==== El 24 d'avientu de 2013 Dempsey volvió fichar col [[Fulham FC]] en condición de préstamu por dos meses.<ref>{{cita web|url=https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/25511943|títulu=Clint Dempsey: Fulham re-sign forward on two-month loan deal|fechaaccesu=29 d'avientu de 2013|fecha=24 d'avientu de 2013|editorial=BBC Sport}}</ref> Volvió xugar cola camiseta del Fulham el 4 de xineru de 2014 na tercer ronda de la [[FA Cup 2013-14|FA Cup]] en contra del [[Norwich City F.C.|Norwich City]]. Dempsey xugó tol partíu, que terminaría 1-1, amás de participar na victoria 3-0 Craven Cottage pol partíu de desempate.<ref>{{cita web|url=https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/25531897|títulu=Norwich City 1-1 Fulham|fechaaccesu=4 de xineru de 2014|fecha=4 de xineru de 2014|editorial=BBC Sport}}</ref> En total, Dempsey terminaría'l so periodu de préstamu nel club de Londres con tan solo 7 partíos xugaos y ensin anotar goles. ==== Temporada 2014 ==== Dempsey empecipió la temporada 2014 anotando un gol nel partíu inaugural ante'l [[Toronto F.C.]].<ref>{{cita web|url=http://seattletimes.com/html/sounders/2023141474_sounders16xml.html|títulu=Seattle lose to Toronto, 2-1, despite Clint Dempsey goal|idioma=inglés|fecha=15 de marzu de 2014|fechaaccesu=24 de marzu de 2014|obra=Seattle Times}}</ref> Depués d'ausentase nel segundu partíu de la temporada, Dempsey foi titular nel [[Rivalidá ente Seattle Sounders y Portland Timbers|Clásicu de Casacadia]], anotando una tripleta nel empate 4-4 frente a [[Portland Timbers|Portland]] y siendo nomáu como xugador del partíu.<ref>{{cita web|url=http://matchcenter.mlssoccer.com/matchcenter/2014-04-05-portland-timbers-vs-seattle-sounders-fc/recap|títulu=Portland Timbers 4-4 Seattle Sounders|obra=mlssoccer.com|fecha=5 d'abril de 2014|idioma=inglés|fechaaccesu=6 d'abril de 2014}}</ref> Una selmana dempués, Dempsey anotó un doblete y volvió ser nomáu xugador del partíu na victoria 3-2 como visitante sobre'l [[FC Dallas]].<ref>{{cita web|url=http://matchcenter.mlssoccer.com/matchcenter/2014-04-12-fc-dallas-vs-seattle-sounders-fc/recap|títulu=FC Dallas 2-3 Seattle Sounders|obra=mlssoccer.com|fecha=13 d'abril de 2014|idioma=inglés|fechaaccesu=13 d'abril de 2014}}</ref> Dempsey siguió la so dominante actuación na temporada anotando otros dos goles y siendo nomáu como xugador del partíu per tercer ocasión consecutiva na victoria 4-1 sobre [[Coloráu Rapids]] el 26 d'abril.<ref>{{cita web|url=http://matchcenter.mlssoccer.com/matchcenter/2014-04-26-seattle-sounders-fc-vs-coloráu-rapids/recap|títulu=Seattle Sounders 4-1 Colorado Rapids|obra=mlssoccer.com|fecha=26 d'abril de 2014|idioma=inglés|fechaaccesu=28 d'abril de 2014}}</ref> Nel partíu de vuelta frente al rival de los Sounders, el Portland Timbers, Dempsey volvió ser figura y anotó un gol y apurrió una asistencia en victoria 4-2 como visitantes.<ref>{{cita web|url=http://matchcenter.mlssoccer.com/matchcenter/2014-08-24-portland-timbers-vs-seattle-sounders-fc/boxscore|títulu=Portland Timbers 2-4 Seattle Sounders|obra=mlssoccer.com|idioma=inglés|fecha=24 d'agostu de 2014|fechaaccesu=24 d'agostu de 2014}}</ref> Dempsey terminó la so primer temporada completa con Seattle como'l segundu máximu goliador del equipu detrás d'[[Obafemi Martins]], consiguiendo un total de 15 goles na temporada regular.<ref name=PerfilMLS></ref> ====Temporada 2015==== Empezó la temporada 2015 anotando dos goles nel partíu inaugural frente al [[New England Revolution]] el 8 de marzu, ayudando al so equipu a ganar l'alcuentru 3-1.<ref>{{cita web|url=http://www.seattletimes.com/sports/sounders/sounders-enjoy-shutout-in-2015-opener/|idioma=inglés|fecha=8 de marzu de 2015|fechaaccesu=9 de marzu de 2015|obra=The Seattle Times|títulu=Sounders enjoy shutout in 2015 opener|autor=Matt Pentz}}</ref> El 16 de xunu de 2015 viose arreyáu nun controversial incidente nel cual rompió la llibreta y tarxetes del árbitru nun partíu pola [[US Open Cup]] frente al [[Portland Timbers]], resultando na so espulsión de dichu atopo.<ref name=supensionUSOC></ref> La [[Major League Soccer]] castigar con una suspensión de trés partíos na lliga, ente que'l panel disciplinariu de la Copa suspender por seis partíos de dichu tornéu o trés años, cual seya más llargu.<ref name=supensionUSOC>cita web|url=http://www.mlssoccer.com/news/article/2015/06/25/seattle-sounders-forward-clint-dempsey-fined-and-suspendéi-six-matches-us-op|idioma=inglés|fecha=25 de xunu de 2015|fechaaccesu=26 de xunu de 2015|títulu=Seattle Sounders forward Clint Dempsey fined and suspendéi six matches by US Open Cup panel|obra=mlssoccer.com</ref> == Clubes == {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="190"|Club !width="170"|País !width="120"|Añu |-align=center |[[New England Revolution]] |{{USA}} |[[2007]] - [[2009]] |-align=center |[[Fulham Football Club|Fulham F. C.]] <small>(cesión)</small><br/> |{{ENG}} |[[2006]] - [[2012]] |-align=center |[[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur]] |{{ENG}} |[[2012]] - [[2013]] |-align=center |[[Fulham Football Club|Fulham F. C.]] <small>(cesión)</small><br/> |{{ENG}} |[[2014]] |-align=center |[[Seattle Sounders FC|Seattle Sounders F. C.]] |{{USA}} |[[2013]] - act. |} == Seleición nacional == [[Ficheru:Clint Dempsey USA training.jpg|miniatura|derecha|Demspey nun entrenamientu cola seleición de {{sel|Estaos Xuníos}} n'abril de 2006]] Dempsey debutó cola seleición de fútbol de {{sel|Estaos Xuníos}} na [[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 2003]] nos [[Emiratos Árabes Xuníos]]. Llogró la so primer presentación cola seleición mayor el 17 de payares de 2004, xugando contra {{sel|Xamaica}}. Cola seleición, xugó en forma frecuente como [[delanteru]] por cuenta de la so gran habilidá p'anotar y el so xuegu aereu, pero'l so rol preferío y habitual ye'l de volante. Nel añu 2006 recibió'l mayor honor pa un xugador de fútbol n'Estaos Xuníos, cuando recibió'l premiu Honda al xugador del añu, ganando en votos a los sos futuros compañeros nel Fulham, [[Kasey Keller]] y [[Brian McBride]]. Dempsey recibió 207 de 237 votos de periodistes especializaos pa faese col premiu. El 2 de mayu de 2006, Dempsey foi incluyíu na nómina d'Estaos Xuníos pa la [[Copa Mundial de fútbol 2006|Copa Mundial de Fútbol n'Alemaña]]. Foi l'únicu xugador estauxunidense n'anotar un gol nel tornéu,<ref>{{Cita noticia |axencia=[[Associated Press]] |author=Blum, Ronald |títulu=Dempsey a rare American soccer attacker |work=[[Yahoo! Sports]] |url=http://web.archive.org/web/http://sports.yahoo.com/sow/news?slug=ap-us-dempsey&prov=ap&type=lgns |fecha=Xunu de 2009|fechaaccesu=2 de xunu de 2009|idioma=inglés}}</ref> cuando anotó'l gol del empate na eventual derrota contra {{sel|Ghana}} por 2 goles a 1. Nel primer partíu de la [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2010|campaña clasificatoria pa la Copa Mundial de Fútbol de 2010]], Dempsey anotó'l segundu gol más rápidu na hestoria de les eliminatories d'Estaos Xuníos cuando, con un disparu rasante a los 53 segundos d'empezar el partíu contra {{sel|Barbados}}, anotó'l primeru na victoria de la so seleición por 8-0. Dempsey foi parte de la representación estauxunidense que compitió na [[Copa Confederaciones de 2009]]. Nel postreru partíu de la fase grupu contra {{sel|Exiptu}}, Dempsey anotó un gol de cabeza depués d'un centru de [[Jonathan Spector]], poniendo'l 3-0 final a favor d'Estaos Xuníos nesi partíu. Esta resultancia, combináu cola victoria 3-0 de {{sel|Brasil}} sobre {{sel|Italia}} dio a Estaos Xuníos el pase a la semifinal.<ref>{{cita web|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/internationals/8109905.stm|títulu=Egypt 0–3 USA|date=21 de xunu de 2009|work=BBC Sport|fechaaccesu=25 de xunu de 2009|idioma=inglés}}</ref> Nel partíu semifinal ante la seleición d'{{sel|España}}, Dempsey anotó'l gol que punxo a Estaos Xuníos enriba nel marcador por 2-0, unviándolos asina a la final. Foi nomáu'l xugador del partíu.<ref>{{cita web|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/internationals/8114585.stm|títulu=Spain 0–2 United States|date=25 de xunu de 2009|work=BBC Sport|fechaaccesu=25 de xunu de 2009|idioma=inglés}}</ref> Dempsey anotó per tercer vegada consecutiva na final de Acopar Confederaciones ante Brasil, capitalizando otru centru de Spector nel minutu 10 del partíu p'abrir el marcador.<ref>{{cita web|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/internationals/8120561.stm|títulu=USA 2–3 Brazil|fecha=28 de xunu de 2009|work=BBC Sport|fechaaccesu=28 de xunu de 2009|idioma=inglés}}</ref> Depués de la derrota, recibió'l balón de bronce como'l tercer meyor xugador del tornéu.<ref>{{Cita noticia |first=Amelia |last=Templeton |títulu=U.S. Men's Soccer Team Takes Second in Confederations Cup: Goalie Howard, Defender Onyewu's Head lead the US effort to stop Brazil |url=http://www.huffingtonpost.com/amelia-templeton/us-mens-soccer-team-takes_b_222055.html |work=[[The Huffington Post]] |date=28 de xunu de 2009|fechaaccesu=30 de xunu de 2009}}</ref><ref>{{cita noticia |nome=Ridge |apellíu=Mahoney |títulu=Emotions tell the tale of dramatic final |url=http://www.socceramerica.com/index.cfm?fuseaction=Articles.showArticleHomePage&art_aid=32945 |obra=[[Soccer America]] |fecha=29 de xunu de 2009|fechaaccesu=30 de xunu de 2009|idioma=inglés}}</ref> Esi añu terminó la fase clasificatoria pa la Copa Mundial de Fútbol, empatáu con [[Landon Donovan]] como segundu meyor goliador, detrás de [[Jozy Altidore]], con cinco goles en trelce partíos. El 12 de xunu de 2010, Dempsey convertir nel segundu xugador estauxunidense (dempués de [[Brian McBride]]) n'anotar en más d'una copa del mundu cuando anotó'l gol del empate contra {{sel|Inglaterra}} nel primer partíu de los estauxunidenses na copa del mundu de 2010, depués de que'l aquero del [[West Ham United]] y la seleición inglesa, [[Robert Green]], cometiera un grave error.<ref>{{cita noticia | url=http://nbcsports.msnbc.com/id/37660344/ns/sports-world_cup/ | títulu=U.S. strikes back, earns draw with England | publisher=[[Associated Press]] | first=Ronald | last=Blum | fecha=12 de xunu de 2010 | idioma=inglés | fechaaccesu=7 de xunetu de 2010 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100711115114/http://nbcsports.msnbc.com/id/37660344/ns/sports-world_cup | fechaarchivu=11 de xunetu de 2010 }}</ref> Dempsey foi parte del equipu de los Estaos Xuníos que compitió na [[Copa d'Oru de la CONCACAF 2011]], terminando como'l mayor goliador del equipu, anotando tres goles en seis partíos.<ref>{{cita web|url=http://www.copaoro.org/page/CopaOro/CentrodeEstadisticas/0,,12812,00.html|títulu=Copa Oru 2011- Estadístiques|editorial=CONCACAF.com|fechaaccesu=28 de febreru de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120126031207/http://www.copaoro.org/page/CopaOro/CentrodeEstadisticas/0,,12812,00.html|fechaarchivu=26 de xineru de 2012}}</ref> Estaos Xuníos algamó la final pero cayó ante {{sel|Méxicu}} 4-2.<ref>{{cita web|url=http://www.es.concacaf.com/page/CopaOro/NoticiasDetalle/0,,12814~2381965,00.html|títulu=Estaos Xuníos 2-4 Méxicu… ¡Méxicu, campeón de la Copa Oro!|fecha=25 de xunu de 2011|fechaaccesu=28 de febreru de 2012|editorial=CONCACAF.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110916133446/http://www.es.concacaf.com/page/CopaOro/NoticiasDetalle/0%2C%2C12814~2381965%2C00.html|fechaarchivu=16 de setiembre de 2011}}</ref> [[Ficheru:Clint Dempsey 20110622.jpg|miniatura|left|180px|Dempsey xugando pa estaos Xuníos na Copa d'Oru de la Concacaf de 2011.]] Desque [[Jürgen Klinsmann]] fíxose cargu de la seleición estauxunidense en 2011, Dempsey foi convocáu pa cuasi tolos partíos. L'entrenador alemán tamién dio a entender que Dempsey ye una pieza clave pa los planes de clasificación d'Estaos Xuníos pa la [[Copa Mundial de Fútbol de 2014]].<ref>{{cita web|url=http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=o1TWEoSmRwU|títulu=Entrevista de Jürgen Klinsmann con U.S. Soccer|fecha=14 de febreru de 2012|fechaaccesu=28 de febreru de 2012|idioma=inglés|editorial=ussoccer.com}}</ref> A finales de 2011, Dempsey foi nomáu como'l [[Futbolista del Añu n'Estaos Xuníos]] per parte de la [[Federación de Fútbol de los Estaos Xuníos]], gracies a les sos bones actuaciones n'Europa y cola seleición nacional. El 29 de febreru anotó'l so gol númberu 25 cola seleición de fútbol de los Estaos Xuníos na histórica victoria 1-0 sobre {{sel|Italia}} en [[Xénova]].<ref>{{cita noticia | url=http://www.ussoccer.com/News/Mens-National-Team/2012/02/US-MNT-Earns-First-Win-Against-Italy.aspx | títulu=U.S. earns first win against Italy | editorial=USSoccer.com | fecha=29 de febreru de 2012 | fechaaccesu=2 de marzu de 2012 | idioma=inglés | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120303163715/http://www.ussoccer.com/News/Mens-National-Team/2012/02/US-MNT-Earns-First-Win-Against-Italy.aspx | fechaarchivu=3 de marzu de 2012 }}</ref> El 7 de setiembre de 2012 xugó'l so primer partíu competitivu dempués de dos meses y mediu d'inactividá, siendo titular y anotando l'únicu gol de la so seleición na derrota 1-2 ante {{sel|Xamaica}} en [[Kingston]] poles [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2010|eliminatories pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014]]. El gol de Dempsey, anotáu a los 35 segundos d'empecipiáu'l partíu, foi'l gol más rápidu anotáu polos Estaos Xuníos na hestoria de les sos participaciones n'eliminatories mundialistas,<ref>{{cita web|url=http://news.yahoo.com/jamaica-beats-us-2-1-world-cup-qualifier-042238015--sow.html|títulu=Xamaica beats US 2-1 in World Cup qualifier|obra=Yahoo! Sports|fecha=8 de setiembre de 2012|fechaaccesu=10 de setiembre de 2012|idioma=inglés}}</ref> superando al gol qu'él mesmu anotara cuatro años antes ante {{sel|Barbados}} a los 53 segundos d'empecipiáu'l partíu. En payares de 2012 Dempsey foi nomáu como Futbolista del Añu nos Estaos Xuníos per segundu añu consecutivu.<ref>{{cita web|url=http://www.ussoccer.com/stories/2014/03/17/11/19/first-2012-aoty-winners-announced|títulu=Clint Dempsey name 2012 US Soccer Athlete of the Year|idioma=inglés|obra=US Soccer|fecha=19 de payares de 2012|fechaaccesu=18 d'agostu de 2014}}</ref> Dempsey anotó'l so segundu doblete cola seleición d'Estaos Xuníos, amás d'apurrir una asistencia pa [[Carlos Bocanegra]], participando asina nos trés goles de la so seleición na victoria 3-1 sobre {{sel|Guatemala}} pol postreru partíu de la tercer fase de les eliminatories de la Concacaf a la [[Copa Mundial de Fútbol de 2014]] el 16 d'ochobre de 2012. Amás, los sos dos goles nesi partíu igualar con [[Brian McBride]] nel tercer puestu de los máximos goliadores históricos de la seleición norteamericana con 30 anotaciones.<ref>{{cita web|url=http://web.archive.org/web/http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=163049987 | títulu= Dempsey's 2 Goals help USA past Guatemala 3-1|obra=[[National Public Radio]]| fecha=17 d'ochobre de 2012|fechaaccesu=17 d'ochobre de 2012}}</ref> En marzu de 2013, l'entrenador Jürgen Klinsmann nomó a Dempsey como'l nuevu capitán de la seleición, reemplazando nesta función a Carlos Bocanegra.<ref name="capt">{{cita web|url=http://goal.blogs.nytimes.com/2013/03/20/dempsey-named-o-s-captain/|títulu=Dempsey named U.S. captain|fechaaccesu=6 d'abril de 2014|autor=Sam Borden|fecha=20 de marzu de 2013|obra=[[The New York Times]]|idioma=inglés}}</ref> El [[6 de setiembre]] d'esi mesmu añu llegó al so partíu númberu 100 pola seleición norteamericana ante {{sel|Costa Rica}} poles eliminatories a la Copa Mundial de Fútbol de 2014, amás anotó un gol de penal, a pesar que'l so equipu cayó por 3-1 en [[San José (Costa Rica)|San José]].<ref>{{cita web|url=http://www.nytimes.com/2013/09/07/sports/soccer/streak-ends-for-us-in-qualifying-match.html?ref=sports&_r=1& | títulu= Streak Ends for U.S. in Qualifying Match|obra=[[New York Times]]| fecha=7 de setiembre|fechaaccesu=7 de setiembre de 2013}}</ref> El 12 de mayu de 2014, Klinsmann incluyó a Dempsey na llista provisional de 30 xugadores con mires a la Copa Mundial de Fútbol de 2014.<ref>{{cita web|url=http://www.mlssoccer.com/es/worldcup/2014/news/article/2014/05/12/copa-mundial-eeuu-estaos-xuníos-llista-xugadores-convocaos|títulu=Copa Mundial: Jürgen Klinsmann anuncia la llista preliminar de 30 convocaos per Estaos Xuníos|autor=Diego Pinzón|obra=mlssoccer.com|fecha=12 de mayu de 2014|fechaaccesu=12 de mayu de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140513023221/http://www.mlssoccer.com/es/worldcup/2014/news/article/2014/05/12/copa-mundial-eeuu-estaos-xuníos-llista-xugadores-convocaos|fechaarchivu=13 de mayu de 2014}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.ussoccer.com/stories/2014/05/12/13/23/140512-mnt-prelim-roster|títulu=Klinsmann names 30-player preliminary roster for 2014 FIFA World Cup|idioma=inglés|obra=US Soccer|fecha=12 de mayu de 2014|fechaaccesu=12 de mayu de 2014}}</ref> Finalmente, el so puestu foi confirmáu cuando foi incluyíu na llista definitiva de 23 xugadores el 22 de mayu.<ref>{{cita web|url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2014/m=5/news=landon-donovan-nun xugara-el mundial-2343102.html|títulu=Landon Donovan nun va xugar el Mundial|fecha=22 de mayu de 2014|obra=FIFA.com|fechaaccesu=23 de mayu de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140523225355/http://es.fifa.com/worldcup/news/y%3D2014/m%3D5/news%3Dlandon-donovan-nun xugara-el mundial-2343102.html|fechaarchivu=23 de mayu de 2014}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.ussoccer.com/stories/2014/05/22/16/35/140522-mnt-roster|obra=US Soccer|fecha=22 de mayu de 2014|títulu=Klinsmann names U.S. MNT's 23 player roster for 2014 FIFA World Cup|idioma=inglés}}</ref> Dempsey anotó'l so primer gol nel tornéu a los 30 segundos d'empecipiáu'l partíu inicial de los Estaos Xuníos frente Ghana, faciendo de l'anotación la quinta más rápida na hestoria de los mundiales, amás de convertilo nel primera estauxunidense n'anotar goles en trés Copes Mundiales consecutives.<ref>{{cita web|url=http://es.fifa.com/worldcup/news/y=2014/m=6/news=estaos-xuníos-por dos xugaes-1-2-2373430.html|títulu=Estaos Xuníos, por dos xugaes (1-2)|obra=FIFA|fecha=16 de xunu de 2014|fechaaccesu=16 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita web|url=http://futbol.as.com/futbol/2014/06/17/mundial/1402956879_673488.html|obra=[[AS (periódicu)|AS]]|títulu=Dempsey: Quintu gol más rápidu nun Mundial a los 29 segundos|fecha=16 de xunu de 2014|fechaaccesu=16 de xunu de 2014}}</ref> Volvió anotar díes dempués nel empate 2-2 frente a {{sel|Portugal}}; finalmente terminaría'l Mundial con dos goles marcaos.<ref>{{cita web|url=http://es.fifa.com/worldcup/players/player=207851/index.html|títulu=Clint DEMPSEY|obra=FIFA.com|fechaaccesu=21 de xunetu de 2014}}</ref> Gracies a les sos actuaciones tantu cola seleición nacional como col so club na Major League Soccer, Dempsey foi unu de los seis nomaos al premiu al [[Futbolista del Añu n'Estaos Xuníos]] en payares de 2014.<ref>{{cita web|url=http://www.ussoccer.com/stories/2014/11/16/17/24/141116-mnt-aoty-nominees-announced|idioma=inglés|obra=US Soccer|fecha=16 de payares de 2014|títulu=Nominees set for 2014 U.S. Soccer Athlete of the Year|fechaaccesu=20 de payares de 2014}}</ref> El 23 de xunu de 2015, foi incluyíu na nómina final de 23 xugadores que participó de la Copa d'Oru de la Concacaf en 2015, siendo l'únicu xugador de la nómina en xugar el tornéu per tercer ocasión.<ref>{{cita web|url=http://www.ussoccer.com/stories/2015/06/23/10/30/150623-mnt-gold-cup-roster-release|idioma=Klinsmann Calls 23 Players to Defend Gold Cup Title|obra=US Soccer|fecha=23 de xunu de 2015|fechaaccesu=26 de xunu de 2015}}</ref> Nos cuartos de final frente a {{sel|Cuba}}, Dempsey anotó'l so primera tripleta cola seleición nacional, ayudando al so equipu a algamar les semifinales y espachar 6-0 a los caribeños.<ref>{{cita web|url=http://www.reuters.com/article/2015/07/19/us-soccer-concacaf-gold-idUSKCN0PT00J20150719|idioma=inglés|fecha=18 de xunetu de 2015|fechaaccesu=20 de xunetu de 2015|obra=Reuters|títulu=Dempsey hat-trick helps U.S. reach Gold Cup semis}}</ref> En xunu de 2016, Dempsey foi incluyíu na llista oficial de xugadores qu'apostaron la Copa América Centenariu nel so país.<ref>{{cita web|url=http://www.ussoccer.com/stories/2016/05/21/18/57/160521-mnt-klinsmann-names-23-player-roster-for-historic-copa-america-centenario|idioma=inglés|obra=US Soccer|fechaaccesu=8 de xunu de 2016|fecha=21 de mayu de 2016|títulu=KLINSMANN NAMES 23 PLAYER ROSTER FOR HISTORIC COPA AMERICA CENTENARIU}}</ref> El veteranu delanteru foi clave pa la seleición norteamericana na fase de grupos, anotando un gol frente a {{sel|Costa Rica}} y un segundu frente a {{sel|Paraguái}}, ayudando a los Estaos Xuníos a ganar el Grupu A y pasar a la siguiente ronda del tornéu. En cuartos de final, foi nomáu xugador del partíu na victoria ante {{sel|Ecuador}} por 2-1 depués de marcar el primer tantu y asistir nel segundu en dichu atopo.<ref>{{cita web|url=http://www.ca2016.com/matches/25|idioma=inglés|fecha=16 de xunu de 2016|fechaaccesu=17 de xunu de 2016|obra=Copa América Centenariu|títulu=Estaos Xuníos 2-1 Ecuador|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160616133303/http://www.ca2016.com/matches/25|fechaarchivu=16 de xunu de 2016}}</ref> === Participaciones en Copes del Mundu === {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="200"|Mundial !width="165"|See !width="120"|Resultáu !width="60"|Partíos !width="60"|Goles |-align=center |[[Copa Mundial de Fútbol de 2006]] |{{GER}} |[[Estaos Xuníos na Copa Mundial de Fútbol de 2006|Primer fase]] |2 |1 |-align=center |[[Copa Mundial de Fútbol de 2010]] |{{RSA}} |[[Estaos Xuníos na Copa Mundial de Fútbol de 2010|Octavos de final]] |4 |1 |-align=center |[[Copa Mundial de Fútbol de 2014]] |{{BRA}} |[[Estaos Xuníos na Copa Mundial de Fútbol de 2014|Octavos de final]] |4 |2 |} === Participaciones en Copes d'Oru === {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="200"|Copa !width="165"|See !width="120"|Resultáu !width="60"|Partíos !width="60"|Goles |-align=center |[[Copa d'Oru de la Concacaf 2005|Copa d'Oru 2005]] |{{USA}} |bgcolor=gold|'''Campeón |4 |1 |-align=center |[[Copa d'Oru de la Concacaf 2007|Copa d'Oru 2007]] |{{USA}} |bgcolor=gold|'''Campeón |5 |1 |-align=center |[[Copa d'Oru de la Concacaf 2011|Copa d'Oru 2011]] |{{USA}} |bgcolor=silver|Subcampeón |6 |3 |-align=center |[[Copa d'Oru de la Concacaf 2015|Copa d'Oru 2015]] |{{USA}} y<br />{{CAN}} |4° puestu |6 |7 |- align=center |[[Copa d'Oru de la Concacaf 2017|Copa d'Oru 2017]] |{{USA}} |bgcolor=gold|'''Campeón |6 |1 |} === Participaciones en [[Copa América]] === {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="200"|Copa !width="165"|See !width="120"|Resultáu !width="60"|Partíos !width="60"|Goles |-align=center |[[Copa América Centenariu|Copa América 2016]] |{{USA}} |4° puestu |6 |3 |} === Participaciones en [[Copa FIFA Confederación|Copa Confederaciones]] === {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="200"|Copa !width="165"|See !width="120"|Resultáu !width="60"|Partíos !width="60"|Goles |-align=center |[[Copa FIFA Confederación 2009|Copa Confederaciones 2009]] |{{RSA}} |bgcolor=silver|Subcampeón |5 |3 |} == Estadístiques == === Clubes === [[Ficheru:Soccerball current event.svg|20px]] Actualizáu'l [[21 de xineru]] de [[2017]].<ref>{{cita web|url=http://www.transfermarkt.co.uk/en/clint-dempsey/leistungsdaten/spieler_27577.html|títulu=Clint Dempsey - Performance Data|obra=transfermarkt.co.uk|fechaaccesu=6 d'avientu de 2012|idioma=inglés}}</ref><ref name=PerfilMLS>{{cita web|url=http://www.mlssoccer.com/players/clint-dempsey|títulu=Clint Dempsey|obra=mlssoccer.com|fechaaccesu=11 de payares de 2012|idioma=inglés}}</ref> {|style="text-align: center;" border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style="background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center" |- style="background:#DDDDDD" !rowspan="2" width=190px|Club !rowspan="2" width=100px|Temporada !colspan="2" width=115px|Lliga * !colspan="2" width=115px|Copes<br />Nacionales ** !colspan="2" width=115px|Torneos<br />Internacionales *** !colspan="2" width=115px|Total |- style="background:#DDDDDD" !width=40px|[[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] !width=40px|[[Gol#Fútbol|Goles]] !width=40px|[[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] !width=40px|[[Gol#Fútbol|Goles]] !width=40px|[[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] !width=40px|[[Gol#Fútbol|Goles]] !width=40px|[[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] !width=40px|[[Gol#Fútbol|Goles]] |- style="text-align: center;" |rowspan=5 valign="center"|'''[[New England Revolution]]'''<br /><small>{{EUA}}</small> |- style="text-align: center;" |[[Major League Soccer 2004|2004]]||27||7||1||0||0||0||28||7 |- style="text-align: center;" |[[Major League Soccer 2005|2005]]||30||11||0||0||0||0||30||11 |- style="text-align: center;" |[[Major League Soccer 2006|2006]]||23||8||1||0||2||0||26||8 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=1|Total !! 80!! 26!! 2!! 0!!2!! 0!! 84!! 26 |- style="text-align: center;" |rowspan=8 valign="center"|'''[[Fulham Football Club|Fulham F. C.]] '''<br /><small>{{ENG}}</small> |- style="text-align: center;" |[[Premier League 2006/07|2006-07]]||10||1||2||0||0||0||12||1 |- style="text-align: center;" |[[Premier League 2007/08|2007-08]]||36||6||4||0||0||0||40||6 |- style="text-align: center;" |[[Premier League 2008/09|2008-09]]||35||7||6||1||0||0||41||8 |- style="text-align: center; |[[Premier League 2009/10|2009-10]]||29||7||2||0||13||2||44||9 |- style="text-align: center;" |[[Premier League 2010/11|2010-11]]||37||12||5||1||0||0||42||13 |- style="text-align: center;" |[[Premier League 2011/12|2011-12]]||37||17||2||3||7||3||46||33 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=1|Total !! 184 !! 50!! 21!! 5 !! 20 !! 5 !! 225 !!60 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur]] '''<br /><small>{{ENG}}</small> |- style="text-align: center;" |[[Premier League 2012/13|2012-13]]||29||7||4||3||10||2||43||12 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=1|Total !!29!! 7!!4!! 3 !!10!! 2 !! 43!!12 |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Fulham Football Club|Fulham F. C.]] '''<br /><small>{{ENG}}</small> |[[Premier League 2013/14|2013-14]]||5||0||2||0||0||0||7||0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=1|Total !! 5 !! 0 !! 2 !! 0 !! 0 !! 0 !! 7 !!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=6 valign="center"|'''[[Seattle Sounders FC|Seattle Sounders]] '''<br /><small>{{EUA}}</small> |- style="text-align: center;" |[[Major League Soccer 2013|2013]]||9||1||0||0||3||0||12||1 |- style="text-align: center;" |[[Major League Soccer 2014|2014]]||29||15||1||1||0||0||44||16 |- style="text-align: center;" |[[Major League Soccer 2015|2015]]||20||10||1||0||3||2||24||12 |- style="text-align: center;" |[[Major League Soccer 2016|2016]]||17||8||0||0||2||2||19||10 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=1|Total !! 75!! 34!! 2!! 1!! 8!! 4!! 85!! 39 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Total na so carrera!! 369!! 117!! 31!! 9!! 46!! 11!! 430!! 137 |- | colspan="15"| <div id="1"><sup>'''(*)'''</sup><small> Inclúi datos de la Postemporada de la MLS (2003/04, 2004/05, 2005/06, 2013, 2014)</small> <div id="1"><sup>'''(**)'''</sup><small> Inclúi datos de la [[FA Cup]] (2010/11, 2013/14); la [[Copa de la Lliga d'Inglaterra|Football League Cup]] (2011/12, 2012/13); la [[Lamar Hunt U.S. Open Cup]] (2013, 2014, 2015)</small> <div id="1"><sup>'''(***)'''</sup><small> Inclúi datos de la [[Lliga Europea de la UEFA|UEFA Europa League]] (2009/10, 2011/12, 2012/13)</small> |} === Seleición Nacional === * <small>Actualizáu al postreru partíu xugáu'l [[11 d'ochobre]] de [[2017]] - {{Sel|Trinidá y Tobagu}} 2 - 1 Estaos Xuníos.</small> {|style="text-align: center;" border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style="background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center" |- style="background:#DDDDDD" !rowspan="2" width=150px|Seleición !rowspan=2 width=50px |Añu !colspan=2 | Amistosos !colspan=2 | [[Copa Mundial de Fútbol|Copa Mundial]] !colspan=2 | [[Copa d'Oru de la Concacaf|Copa d'Oru]] !colspan=2 | Eliminatories<br />Mundialistas !colspan=2 | [[Copa FIFA Confederación|Copa<br />Confederaciones]] !colspan=2 | [[Copa América]] !colspan=2 | Total |- style="background:#DDDDDD" !align=center| [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] !align=center| [[Gol#Fútbol|Goles]] !align=center| [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] !align=center| [[Gol#Fútbol|Goles]] !align=center| [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] !align=center| [[Gol#Fútbol|Goles]] !align=center| [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] !align=center| [[Gol#Fútbol|Goles]] !align=center| [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] !align=center| [[Gol#Fútbol|Goles]] !align=center| [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] !align=center| [[Gol#Fútbol|Goles]] !align=center| [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] !align=center| [[Gol#Fútbol|Goles]] |- style="text-align: center;" |rowspan=3 align=center|{{bandera|USA}} '''[[Seleición de fútbol d'Estaos Xuníos|Estaos Xuníos Sub-20]]''' |- style="text-align: center;" |2003||0||0||1||0||12||1||-||-||-||-||-||- ! 13 ! 1 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=1|Total!! 0 !! 0 !! 1 !! 0 !! 12 !! 1 !! - !! - !! - !! - !! - !! - !! 13 !! 1 |- style="text-align: center;" |rowspan=16 align=center|'''{{Selb|USA}}''' |- style="text-align: center;" |2004||0||0||-||-||-||-||1||0||-||-||-||- ! 1 ! 0 |- style="text-align: center;" |2005||3||1||-||-||4||1||6||0||-||-||-||- ! 13 ! 2 |- style="text-align: center;" |2006||7||3||2||1||-||-||-||-||-||-||-||- ! 9 ! 4 |- style="text-align: center;" |2007||8||2||-||-||5||1||-||-||-||-||-||- ! 13 ! 3 |- style="text-align: center;" |2008||5||0||-||-||-||-||5||4||-||-||-||- ! 10 ! 4 |- style="text-align: center;" |2009||1||0||-||-||-||-||8||1||5||3||-||- ! 14 ! 4 |- style="text-align: center;" |2010||4||1||4||1||-||-||-||-||-||-||-||- ! 8 ! 2 |- style="text-align: center;" |2011||8||2||-||-||6||3||-||-||-||-||-||- ! 14 ! 5 |- style="text-align: center;" |2012||3||1||-||-||-||-||6||5||-||-||-||- ! 9 ! 6 |- style="text-align: center;" |2013||2||3||-||-||-||-||8||3||-||-||-||- ! 10 ! 6 |- style="text-align: center;" |2014||5||1||4||2||-||-||-||-||-||-||-||- ! 9 ! 3 |- style="text-align: center;" |2015||3||2||-||-||7||7||-||-||-||-||-||- ! 10 ! 9 |- style="text-align: center;" |2016||2||0||-||-||-||-||2||1||-||-||6||3 ! 10 ! 4 |- style="text-align: center;" |2017||1||0||-||-||3||1||7||4||-||-||-||- ! 11 ! 5 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=1|Total!! 52 !! 16 !! 10 !! 4 !! 25 !! 14 !! 42 !! 17 !! 5 !! 3 !! 6 !! 3 !! 141 !! 57 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Total!! 52 !! 16 !! 11 !! 4 !! 37 !! 15 !! 42 !! 17 !! 5 !! 3 !! 6 !! 3 !! 154 !! 58 |} === Goles cola Seleición Nacional === <center> {|class="wikitable collapsible collapsed" border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" |- ! # !! Día!! Llugar!! Oponente!! Marcador!! Resultáu!! Competición |- | 1 || 28 de mayu de 2005 || [[Chicago]], [[Estaos Xuníos]] || {{fb|ENG}} || '''1'''–2 || 1–2 || [[Amistosu]] |- | 2 || 7 de xunetu de 2005 || [[Seattle]], Estaos Xuníos|| {{fb|CUB}} || '''1'''–1 || 4–1 || [[Copa d'Oru de la Concacaf 2005]] |- | 3 || 2 de febreru de 2006 || [[San Francisco (California)|San Francisco]], [[California]], Estaos Xuníos || {{fb|JPN}} || '''2'''–0 || 3–2 || Amistosu |- | 4 || 1 de marzu de 2006 || [[Kaiserslautern]], [[Alemaña]] || {{fb|POL}} || '''1'''–0 || 1–0 || Amistosu |- | 5 || 26 de mayu de 2006 || [[Cleveland]], [[Ohio]], Estaos Xuníos || {{fb|VEN}} || '''2'''–0 || 2–0 || Amistosu |- | 6 || 22 de xunu de 2006 || [[Nuremberg]], [[Alemaña]] || {{fb|GHA}} || '''1'''–1 || 1–2 || [[Copa Mundial de Fútbol de 2006]] |- | 7 || 2 de xunu de 2007 || [[San Jose (California)|San José]], California, Estaos Xuníos || {{fb|CHN}} || '''3'''–1 || 4–1 || Amistosu |- | 8 || 7 de xunu de 2007 || [[Carson (California)|Carson]], California, Estaos Xuníos || {{fb|GUA}} || '''1'''–0 || 1–0 || [[Copa d'Oru de la Concacaf 2007]] |- | 9 || 8 de setiembre de 2007 || Chicago, Estaos Xuníos || {{fb|BRA}} || '''2'''–2 || 2–4 || Amistosu |- | 10 || rowspan=2 | 15 de xunu de 2008 || rowspan=2 | Carson, California, Estaos Xuníos || rowspan=2 | {{fb|BRB}} || '''1'''–0 || rowspan=2 | 8–0 || rowspan=2 | [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol|Elminatorias 2010]] |- | 11 || '''5'''–0 |- | 12 || 6 de setiembre de 2008 || [[L'Habana]], [[Cuba]] || {{fb|CUB}} || '''1'''–0 || 1–0 || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol|Elminatorias 2010]] |- | 13 || 10 de setiembre de 2008 || [[Bridgeview (Illinois)|Bridgeview]], [[Illinois]], Estaos Xuníos || {{fb|TRI}} || '''2'''–0 || 3–0 || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol|Elminatorias 2010]] |- | 14 || 21 de xunu de 2009 || [[Rustenburg]], [[Sudáfrica]] || {{fb|EGY}} || '''3'''–0 || 3–0 || [[Copa FIFA Confederación 2009]] |- | 15 || 24 de xunu de 2009 || [[Bloemfontein]], [[Sudáfrica]] || {{fb|ESP}} || '''2'''–0 || 2–0 || [[Copa FIFA Confederación 2009]] |- | 16 || 28 de xunu de 2009 || [[Johannesburgu]], [[Sudáfrica]] || {{fb|BRA}} || '''1'''–0 || 2–3 || [[Copa FIFA Confederación 2009]] |- | 17 || 5 de setiembre de 2009 || [[Sandy (Utah)|Sandy]], [[Utah]], Estaos Xuníos || {{fb|SLV}} || '''1'''–1 || 2–1 || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol|Elminatorias 2010]] |- | 18 || 30 de mayu de 2010 || [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]], Estaos Xuníos || {{fb|TUR}} || '''2'''–1 || 2–1 || Amistosu |- | 19 || 12 de xunu de 2010 || [[Rustenburg]], [[Sudáfrica]] || {{fb|ENG}} || '''1'''–1 || 1–1 || [[Copa Mundial de Fútbol de 2010]] |- | 20 || 7 de xunu de 2011 || [[Detroit]], [[Michigan]], Estaos Xuníos || {{fb|Canadá}} || '''2'''–0 || 2–0 || [[Copa d'Oru de la Concacaf 2011]] |- | 21 || 19 de xunu de 2011 || [[Washington, D.C.]], Estaos Xuníos|| {{fb|Xamaica}} || '''2'''–0 || 2–0 || [[Copa d'Oru de la Concacaf 2011]] |- | 22 || 22 de xunu de 2011 || [[Houston]], Texas, Estaos Xuníos|| {{fb|Panamá}} || '''1'''–0 || 1–0 || [[Copa d'Oru de la Concacaf 2011]] |- | 23 || 8 d'ochobre de 2011 || [[Miami]], [[Florida]], Estaos Xuníos || {{fb|Hondures}} || '''1'''–0 || 1–0 || Amistosu |- | 24 || 15 de payares de 2011 || [[Liubliana]], [[Eslovenia]] || {{fb|Eslovenia}} || '''2'''–1 || '''3'''–2 || Amistosu |- | 25 || 29 de febreru de 2012 || [[Xénova]], [[Italia]] || {{fb|Italia}} || '''1'''–0 || '''1'''–0 || Amistosu |- | 26 || 8 de xunu de 2012 || [[Tampa (Florida)|Tampa]] || {{fb|Antigua y Barbuda}} || '''2'''–0 || '''3'''–1 || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Eliminatories Mundial 2014]] |- | 27 || 12 de xunu de 2012 || [[Ciudá de Guatemala]], [[Guatemala]] || {{fb|Guatemala}} || '''1'''–0 || '''1'''–1 || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Eliminatories Mundial 2014]] |- | 28 || 7 de setiembre de 2012 || [[Kingston]], [[Xamaica]] || {{fb|Xamaica}} || '''1'''–0 || '''1'''–2 || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Eliminatories Mundial 2014]] |- | 29 || rowspan=2 | 16 d'ochobre de 2012 || rowspan=2 | [[Kansas City (Kansas)|Kansas City]], [[Kansas]] || rowspan=2 | {{fb|GUA}} || '''2'''–1 || rowspan=2 | 3–1 || rowspan=2 | [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Eliminatories Mundial 2014]] |- | 30 || '''3'''–1 |- | 31 || 6 de febreru de 2013 || [[San Pedro Sula]], [[Hondures]] || {{fb|Hondures}} || '''1'''–0 || '''1'''–2 || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Eliminatories Mundial 2014]] |- | 32 || 22 de marzu de 2013 || [[Commerce City]], [[Colorado]] || {{fb|Costa Rica}} || '''1'''–0 || '''1'''–0 || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Eliminatories Mundial 2014]] |- | 33 || 29 de mayu de 2013 || [[Cleveland]], [[Ohio]] || {{fb|Bélxica}} || '''2'''–4 || '''2'''–4 || Amistosu |- | 34 || rowspan=2 | 2 de xunu de 2013 || rowspan=2 |[[Washington D. C.]] ||rowspan=2 | {{fb|Alemaña}} || '''3'''–1 ||rowspan=2 | '''4'''–3 || rowspan=2 |Amistosu |- | 35 || '''4'''–1 |- | 36 || 6 de setiembre de 2013 || [[San José (Costa Rica)|San José]], [[Costa Rica]] || {{fb|Costa Rica}} || '''1'''–2 || '''1'''–3 || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Eliminatories Mundial 2014]] |- | 37|| 1 de xunu de 2014 || [[Harrison (Nueva Jersey)|Harrison]], [[Nueva Jersey]] || {{fb|Turquía}} || '''2'''–0 || '''2'''–1 || Amistosu |- | 38 || 16 de xunu de 2014 || [[Natal (Rio Grande do Norte)|Natal]], [[Brasil]] || {{fb|GHA}} || '''1'''–0 || 2–1 || [[Copa Mundial de Fútbol de 2014]] |- | 39 || 22 de xunu de 2014 || [[Manaus]], [[Brasil]] || {{fb|POR}} || '''2'''–1 || 2–2 || [[Copa Mundial de Fútbol de 2014]] |- | 40|| 11 de febreru de 2015|| [[Los Angeles]], [[EEXX]] || {{fb|PAN}} || '''2'''–0 || 2–0 || Amistosu |- | 41|| 3 de xunetu de 2015|| [[Nashville]], [[EEXX]] || {{fb|GUA}} || '''3'''–0 || 4–0 || Amistosu |- | 42|| rowspan=2 | 7 de xunetu de 2015|| rowspan=2 | [[Frisco (Texas)|Frisco]], [[Texas]], [[EEXX]] || rowspan=2 | {{fb|Hondures}} || '''1'''–0 || rowspan=2 | 2–1 || rowspan=2 | [[Copa d'Oru de la Concacaf 2015|Copa d'Oru 2015]] |- | 43|| '''2'''–0 |- | 44|| 10 de xunetu de 2015|| [[Foxboro]], [[EEXX]] || {{fb|HAI}} || '''1'''–0 || 1–0 || Copa d'Oru 2015 |- | 45|| rowspan=3 | 18 de xunetu de 2015|| rowspan=3 | [[Baltimore]], [[Maryland]], [[EEXX]] || rowspan=3 | {{fb|Cuba}} || '''1'''–0 || rowspan=3 | 6–0 || rowspan=3 | [[Copa d'Oru de la Concacaf 2015|Copa d'Oru 2015]] |- | 46|| '''5'''–0 |- | 47|| '''6'''–0 |- | 48|| 25 de xunetu de 2015|| [[Filadelfia]], [[EEXX]] || {{fb|PAN}} || '''1'''–1 || 1–1 || Copa d'Oru 2015 |- | 49|| 29 de marzu de 2016|| [[Columbus]], [[EEXX]] || {{fb|GUA}} || '''1'''–0 || 4–0 || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Eliminatories Mundial 2018]] |- | 50|| 7 de xunu de 2016|| [[Chicago]], [[EEXX]] || {{fb|CRC}} || '''1'''–0 || 4–0 || [[Copa América Centenariu|Copa América 2016]] |- | 51|| 10 de xunu de 2016|| [[Philadelphia]], [[EEXX]] || {{fb|Paraguái}} || '''1'''–0 || 1–0 || [[Copa América Centenariu|Copa América 2016]] |- | 52|| 10 de xunu de 2016|| [[Seattle]], [[EEXX]] || {{fb|Ecuador}} || '''1'''–0 || 2–1 || [[Copa América Centenariu|Copa América 2016]] |} </center> == Palmarés == === Títulos Nacionales === {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="180"|Títulu !width="160"|Equipu !width="140"|País !width="95"|Añu |-align=center |[[Lamar Hunt U.S. Open Cup]] |[[Seattle Sounders FC|Seattle Sounders]] |{{USA}} |[[Lamar Hunt U.S. Open Cup 2014|2014]] |-align=center |[[Supporter's Shield]] |[[Seattle Sounders FC|Seattle Sounders]] |{{USA}} |[[Major League Soccer 2014|2014]] |-align=center |[[Major League Soccer|Conferencia Oeste (MLS)]] |[[Seattle Sounders FC|Seattle Sounders]] |{{USA}} |[[Major League Soccer 2016|2016]] |-align=center |[[Major League Soccer]] |[[Seattle Sounders FC|Seattle Sounders]] |{{USA}} |[[Copa MLS 2016|2016]] |} === Torneos Internacionales === {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="180"|Títulu !width="160"|Equipu (*) !width="140"|See !width="95"|Añu |-align=center |[[Copa d'Oru de la Concacaf|Copa d'Oru Concacaf]] |[[Seleición de fútbol de los Estaos Xuníos|Estaos Xuníos]] |{{USA}} |[[Copa d'Oru de la Concacaf 2005|2005]] |-align=center |[[Copa d'Oru de la Concacaf|Copa d'Oru Concacaf]] |[[Seleición de fútbol de los Estaos Xuníos|Estaos Xuníos]] |{{USA}} |[[Copa d'Oru de la Concacaf 2007|2007]] |} <center><small>(*) Incluyendo la seleición</small></center> === Distinciones individuales === {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="380"|Distinción !width="50"|Añu |-align=center |Novatu del Añu de la [[Major League Soccer|MLS]] |2004 |-align=center |[[Futbolista del Añu Fútbol de primera|Futbolista Honda del Añu]] |[[2006]] |-align=center |Balón de Bronce de la [[Copa FIFA Confederación 2009|Copa FIFA Confederación]] |[[2009]] |-align=center |[[Futbolista del Añu Fútbol de primera|Futbolista Honda del Añu]] |[[2011]] |-align=center |[[Futbolista del Añu n'Estaos Xuníos]] |[[2011]] |-align=center |[[Futbolista del Añu n'Estaos Xuníos]] |[[2012]] |-align=center |[[Futbolista del Añu Fútbol de primera]] |[[2012]] |} {{socesión | predecesor = [[Damani Ralph]] | títulu = Novatu del Añu de la Major League Soccer | socesor = [[Michael Parkhurst]]| periodu = [[Major League Soccer 2004|2004]]}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == * [http://www.transfermarkt.co.uk/en/clint-dempsey/profil/spieler_27577.html Perfil de Clint Dempsey] en transfermrkt.co.uk ''(n'inglés)'' * [http://www.fichajes.com/jugador/j664_clint-dempsey Ficha de Clint Dempsey] en fichaxes.com * [http://es.fifa.com/worldfootball/statisticsandrecords/players/player=207851/index.html Estadístiques de Clint Dempsey] na páxina oficial de la [[FIFA]] * [http://www.soccerbase.com/players_details.sd?playerid=41246 Detalles y estadístiques en SoccerBase.com] ''(n'inglés)'' * [https://web.archive.org/web/20121105102052/http://www.fulhamfc.com/MatchAndTeam/PlayerProfiles/ProfileDetails/ClintDempsey.aspx Perfil na páxina oficial del Fulham] ''(n'inglés)'' {{Twitter|clint_dempsey}} {{NF|1983||Dempsey, Clint}} [[Categoría:Futbolistes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Futbolistes na Copa Mundial de 2006]] [[Categoría:Futbolistes na Copa Mundial de 2010]] [[Categoría:Futbolistes na Copa Mundial de 2014]] [[Categoría:Deportistes de Texas]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]] kkow7k7ucdj8k6ewv2vrbixzwssi9eb Óscar al meyor soníu 0 140176 3707732 3661102 2022-08-17T09:38:26Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{ficha de premiu}} Los '''premiu Óscar al meyor soníu''' otorgar dende 1930. == Década 2010 == * '''[[Premios Óscar de 2018|2018]] ''[[Bohemian Rhapsody (película)|Bohemian Rhapsody]]'', Paul Massey, Tim Cavagin y John Casali''' ** ''[[Black Panther (película)|Black Panther]]'' – Steve Boeddeker, Brandon Proctor y Peter Devlin ** ''[[First Man]]'' – Jon Taylor, Frank A. Montaño, Ai-Ling Lee y Mary H. Ellis ** ''[[Roma (película de 2018)|Roma]]'' – Skip Lievsay, Craig Henighan y José Antonio García ** ''[[A Star Is Born (película de 2018)|A Star Is Born]]'' – Tom Ozanich, Dean Zupancic, Jason Ruder y Steve Morrow * '''[[Premios Óscar de 2017|2017]] ''[[Dunkirk (película)|Dunkirk]]'', Mark Weingarten, Gregg Landaker, Gary A. Rizzo **''[[Baby Driver]]'' – Julian Slater, Tim Cavaign, Mary H. Ellis **''[[Blade Runner 2049]]'' – Ron Barlett, Doug Hemphill, Marc Ruth **''[[The Shape of Water]]'' – Christian Cooke, Brad Zoern, Glen Gauthier **''[[Star Wars: Episode VIII - The Last Jedi]]'' – David Parker, Michael Sermanick, Ren Klyce, Stuart Wilson * '''[[Premios Óscar de 2016|2016]] ''[[Hacksaw Ridge]]'', Kevin O'Connell, Andy Wright, Robert Mackenzie y Peter Grace **''[[13 Hores: Los soldaos secretos de Bengasi]]'' – Greg P. Russell,a Gary Summers, Jeffrey J. Haboush y Mac Ruth **''[[La La Land (película)|La La Land]]'' – Andy Nelson, Ai-Ling Leey y Steve A. Morrow **''[[La llegada]]'' – Bernard Gariépy Strobl y Claude La Haye **''[[Rogue One: A Star Wars Story]]'' – David Parker, Christopher Scarabosio y Stuart Wilson * '''[[Premios Óscar de 2015|2015]] ''[[Mad Max: Fury Road]]'', Mark A. Mangini y David White ** ''[[The Revenant]]'', Lon Bender, Martin Hernández ** ''[[Sicariu (película de 2015)|Sicariu]]'', Alan Robert Murray ** ''[[The Martian]]'', Oliver Tarney ** ''[[Star Wars: Episode VII - L'espertar de la Fuercia|Star Wars: Episode VII - The Force Awakens]]'', David Acord, Matthew Wood * '''[[Premios Óscar de 2014|2014]] ''[[Whiplash (película de 2014)|Whiplash]]'', Craig Mann {{Bandera|Canadá}}, Ben Wilkins {{Bandera|UK}}, Thomas Curley ** ''[[American Sniper (película)|American Sniper]]'', John Reitz, Gregg Rudloff, Walt Martin ** ''[[Birdman (película)|Birdman or (The Unexpected Virtue of Ignorance)]]'', Jon Taylor, Frank A. Montaño, Thomas Varga ** ''[[Interstellar]]'', Gary A. Rizzo, Gregg Landaker, Mark Weingarten. ** ''[[Unbroken (película)|Unbroken]]'', Jon Taylor, Frank A. Montaño, David Lee * '''[[Premios Óscar de 2013|2013]] ''[[Gravity (película)|Gravity]]'', Skip Lievsay, Niv Adiri {{Bandera|Israel}} , Christopher Benstead, Chris Munro {{Bandera|UK}} ** ''[[Captain Phillips]]'', Chris Burdon, Mark Taylor, Mike Prestwood Smith, Chris Munro ** ''[[The Hobbit: The Desolation of Smaug]]'', Christopher Llexes, Michael Hedges, Michael Semanick, Tony Johnson ** ''[[Inside Llewyn Davis]]'', Skip Lievsay, Greg Orloff, Peter F. Kurland ** ''[[Lone Survivor]]'', Andy Koyama, Beau Borders, David Brownlow * '''[[Premios Óscar de 2012|2012]] ''[[Les Misérables (película de 2012)|Les Misérables]]'', Andy Nelson {{Bandera|UK}}, Mark Paterson {{Bandera|UK}}, Simon Hayes {{Bandera|UK}} ** ''[[Argo (película de 2012)|Argo]]'', John Reitz, Gregg Rudloff, José Antonio García ** ''[[Life of Pi (película)|Life of Pi]]'', Ron Bartlett, D. M. Hemphill, Drew Kunin ** ''[[Lincoln (película)|Lincoln]]'', Andy Nelson, Gary Rydstrom, Ronald Judkins ** ''[[Skyfall (película)|Skyfall]]'', Scott Millan, Greg P. Russell, Stuart Wilson * '''[[Premios Óscar de 2011|2011]] ''[[Hugo (película)|Hugo]]'', Tom Fleischman, John Midgley{{Bandera|UK}}''' ** ''[[The Girl with the Dragon Tattoo]]'', David Parker, Michael Semanick, Ren Klyce, Bo Persson ** ''[[Moneyball]]'', Deb Adair, Ron Bochar, Dave Giammarco, Ed Novick ** ''[[Transformers: Dark of the Moon]]'', Greg P. Russell, Gary Summers, Jeffrey J. Haboush, Peter J. Devlin ** ''[[War Horse]]'', Gary Rydstrom, Andy Nelson, Tom Johnson, Stuart Wilson * '''[[Premios Óscar de 2010|2010]] - ''[[Inception]]'', Lora Hirschberg, Gary A. Rizzo, Ed Novick''' ** ''[[The King's Speech]]'', Paul Hamblin, Martin Jensen, John Midgley ** ''[[Salt (película)|Salt]]'', Jeffrey J. Haboush, Greg P. Russell, Scott Millan, William Sarokin ** ''[[The social network]]'', Ren Klyce, David Parker, Michael Semanick, Mark Weingarten ** ''[[True Grit (película de 2010)|True Grit]]'', Skip Lievsay, Craig Berkey, Greg Orloff, Peter Kurland == Década 2000 == * '''[[Premios Óscar de 2009|2009]] ''[[The Hurt Locker]]'', Paul N.J. Ottosson {{Bandera|Suecia}} Ray Beckett {{Bandera|UK}}''' ** ''[[Avatar (película)|Avatar]]'', Christopher Llexes, Gary Summers, Andy Nelson, Tony Johnson ** ''[[Inglourious Basterds]]'', Michael Minkler, Tony Lamberti, Mark Ulano ** ''[[Star Trek (película)|Star Trek]]'', Anna Behlmer, Andy Nelson, Peter J. Devlin ** ''[[Transformers: Revenge of the Fallen]]'', Greg P. Russell, Gary Summers, Geoffrey Patterson * '''[[Premios Óscar de 2008|2008]] ''[[Slumdog Millionaire]]'', Ian Tapp {{Bandera|UK}}, Richard Pryke {{Bandera|UK}}, Resul Pookutty {{Bandera|India}}''. ** ''[[The Curious Case of Benjamin Button]]'', David Parker, Michael Semanick, Ren Klyce, Mark Weingarten ** ''[[The Dark Knight]]'', Lora Hirschberg, Gary Rizzo, Ed Novick ** ''[[WALL-E]]'', Tom Myers, Michael Semanick, Ben Burtt ** ''[[Wanted (película)|Wanted]]'', Chris Jenkins, Frank A. Montaño, Petr Forejt * '''[[Óscar 2007|2007]] ''[[The Bourne Ultimatum]]'', Scott Millan, David Parker y Kirk Francis''' ** ''[[3:10 to Yuma (película de 2007)|3:10 to Yuma]]'', Paul Massey, David Giammarco, Jim Stuebe ** ''[[No Country for Old Men]]'', Skip Lievsay, Craig Berkey, Greg Orloff, Peter Kurland ** ''[[Ratatouille (película)|Ratatouille]]'', Randy Thom, Michael Semanick, Doc Kane ** ''[[Transformers (película)|Transformers]], Kevin O'Connell, Greg P. Russell, Peter J. Devlin * '''[[Premios Óscar de 2006|2006]] ''[[Dreamgirls]]'', Michael Minkler, Bob Beemer y Willie Burton''' ** ''[[Apocalypto]]'', Kevin O'Connell, Greg P. Russell, Fernando Cámara ** ''[[Blood Diamond (película)|Blood Diamond]]'', Andy Nelson, Anna Behlmer, Ivan Sharrock ** ''[[Flags of Our Fathers (película)|Flags of Our Fathers]]'', John T. Reitz, David E. Campbell, Gregg Rudloff, Walt Martin ** ''[[Pirates of the Caribbean: Dead Man's Chest]]'', Paul Massey, Christopher Llexes, Lee Orloff * '''[[Premios Óscar de 2005|2005]] ''[[King Kong (película de 2005)|King Kong]]'', Christopher Llexes, Michael Semanick, Michael Hedges {{Bandera|Nueva Zelanda}} y Hammond Peek {{Bandera|Nueva Zelanda}}''' ** ''[[The Chronicles of Narnia: The Lion, the Witch and the Wardrobe]]'', Terry Porter, Dean A. Zupancic, Tony Johnson ** ''[[Memories d'una geisha (película)|Memories d'una geisha]]'', Kevin O'Connell, Greg P. Russell, Rick Kline, John Pritchett ** ''[[Walk the Line]]'', Paul Massey, Doug Hemphill, Peter Kurland ** ''[[War of the Worlds (2005)|War of the Worlds]]'', Andy Nelson, Anna Behlmer, Ron Judkins * '''[[Premios Óscar de 2004|2004]] ''[[Ray (película)|Ray]]'', Scott Millan, Greg Orloff, Bob Beemer y Steve Cantamessa''' ** ''[[The Aviator]]'', Tom Fleischman, Petur Hliddal ** ''[[The Incredibles]]'', Randy Thom, Gary Rizzo, Doc Kane ** ''[[L'Espresu Polar]]'', Randy Thom, Tom Johnson, Dennis S. Sands, William B. Kaplan ** ''[[Spider-Man 2]]'', Kevin O'Connell, Greg P. Russell, Jeffrey J. Haboush, Joseph Geisinger * '''[[Premios Óscar de 2003|2003]] - ''[[The Lord of the Rings: The Return of the King]]'', Christopher Llexes, Michael Semanick, Michael Hedges {{Bandera|Nueva Zelanda}}, Hammond Peek {{Bandera|Nueva Zelanda}}''' ** ''[[The Last Samurai]]'', Andy Nelson, Anna Behlmer, Jeff Wexler ** ''[[Master and Commander: The Far Side of the World]]'', Paul Massey, Doug Hemphill, Art Rochester ** ''[[Pirates of the Caribbean: The Curse of the Black Pearl]]'', Christopher Llexes, David Parker, David E. Campbell, Lee Orloff ** ''[[Seabiscuit (película)|Seabiscuit]]'', Andy Nelson, Anna Behlmer, Tod A. Maitland * '''[[Premios Óscar de 2002|2002]] ''[[Chicago (película de 2002)|Chicago]]'', Michael Minkler, Dominic Tavella y David Lee''' ** ''[[Gangs of New York]]'', Tom Fleischman, Eugene Gearty, Ivan Sharrock ** ''[[The Lord of the Rings: The Two Towers]]'', Christopher Llexes, Michael Semanick, Michael Hedges, Hammond Peek ** ''[[Road to Perdition]]'', Scott Millan, Bob Beemer, John Pritchett ** ''[[Spider-Man (película)|Spider-Man]]'', Kevin O'Connell, Greg P. Russell, Ed Novick * '''[[Premios Óscar de 2001|2001]] ''[[Black Hawk Down]]'', Michael Minkler, Myron Nettinga, Chris Munro''' ** ''[[Amélie]]'', Vincent Arnardi, Guillaume Leriche, Jean Umansky ** ''[[El Señor de los Aniellos: la Comunidá del Aniellu]]'', Christopher Llexes, Michael Semanick, Gethin Creagh, Hammond Peek ** ''[[Moulin Rouge!]]'', Andy Nelson, Anna Behlmer, Roger Savage, Guntis Sics ** ''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]'', Greg P. Russell, Peter J. Devlin, Kevin O'Connell * '''[[Premios Óscar de 2000|2000]] ''[[Gladiator (película)|Gladiator]]'', Scott Millan, Bob Beemer, Ken Weston {{Bandera|UK}}''' ** ''[[Náufragu (película)|Náufragu]]'', Randy Thom, Tom Johnson, Dennis S. Sands, William B. Kaplan ** ''[[El patriota (película de 2000)|El patriota]]'', Kevin O'Connell, Greg P. Russell, Lee Orloff ** ''[[The Perfect Storm]]'', John T. Reitz, Gregg Rudloff, David E. Campbell, Keith A. Wester ** ''[[O-571 (película)|O-571]]'', Steve Maslow, Gregg Landaker, Rick Kline, Ivan Sharrock == Década de 1990 == * '''[[Premios Óscar de 1999|1999]] ''[[The Matrix]]'', John Reitz, Gregg Rudloff, David Campbell, David Lee {{Bandera|Australia}}''' ** ''[[The Green Mile]]'', Robert J. Litt, Elliot Tyson, Michael Herbick, Willie D. Burton ** ''[[The Insider]]'', Andy Nelson, Doug Hemphill, Lee Orloff ** ''[[The Mummy]]'', Leslie Shatz, Chris Carpenter, Rick Kline, Chris Munro ** ''[[Star Wars: Episode I - The Phantom Menace]]'', Gary Rydstrom, Tom Johnson, Shawn Murphy, John Midgley * '''[[Premios Óscar de 1998|1998]] ''[[Saving Private Ryan]]'', Gary Rydstrom, Gary Summers, Andy Nelson {{Bandera|UK}}, Ronald Judkins''' ** ''[[Armageddon (película)|Armageddon]]'', Kevin O'Connell, Greg P. Russell, Keith A. Wester ** ''[[The Mask of Zorro]]'', Kevin O'Connell, Greg P. Russell, Pud Cusack ** ''[[Shakespeare in Love]]'', Robin O'Donoghue, Dominic Lester, Peter Glossop ** ''[[The Thin Red Line (película de 1998)|La delagada llinia colorada]]'', Andy Nelson, Anna Behlmer, Paul Brincat * '''[[Premios Óscar de 1997|1997]] - ''[[Titanic (película de 1997)|Titanic]]'', Gary Rydstrom, Tom Johnson, Gary Summers, Mark Ulano''' ** ''[[Air Force One (película)|Air Force One]]'', Paul Massey, Rick Kline, Doug Hemphill, Keith A. Wester ** ''[[Con Air]]'', Kevin O'Connell, Greg P. Russell, Art Rochester ** ''[[Contact (película)|Contact]]'', Randy Thom, Tom Johnson, Dennis S. Sands, William B. Kaplan ** ''[[L.A. Confidential]]'', Andy Nelson, Anna Behlmer, Kirk Francis * '''[[Premios Óscar de 1996|1996]] ''[[The English Patient]]'', Walter Murch, Mark Berger, David Parker, Chris Newman''' ** ''[[Evita (película)|Evita]]'', Andy Nelson, Anna Behlmer, Ken Weston ** ''[[Independence Day]]'', Chris Carpenter, Bill W. Benton, Bob Beemer, Jeff Wexler ** ''[[The Rock (película)|The Rock]]'', Kevin O'Connell, Greg P. Russell, Keith A. Wester ** ''[[Twister (película)|Twister]]'', Steve Maslow, Gregg Landaker, Kevin O'Connell, Geoffrey Patterson * '''[[Premios Óscar de 1995|1995]] ''[[Apolo 13 (película)|Apolo 13]]'', Rick Dior, Steve Pederson, Scott Millan, David MacMillan''' ** ''[[Batman Forever]]'', Donald O. Mitchell, Frank A. Montaño, Michael Herbick, Petur Hliddal ** ''[[Braveheart]]'', Andy Nelson, Scott Millan, Anna Behlmer, Brian Simmons ** ''[[Crimson Tide (película)|Crimson Tide]]'', Kevin O'Connell, Rick Kline, Gregory H. Watkins, William B. Kaplan ** ''[[Waterworld]]'', Steve Maslow, Gregg Landaker, Keith A. Wester * '''[[Premios Óscar de 1994|1994]] ''[[Speed (película)|Speed]]''-- Gregg Landaker, Steve Maslow, Bob Beemer, David R. B. MacMillan''' ** ''[[Clear and Present Danger (película)|Clear and Present Danger]]'', Donald O. Mitchell, Michael Herbick, Frank A. Montaño, Art Rochester ** ''[[Forrest Gump]]'', Randy Thom, Tom Johnson, Dennis S. Sands, William B. Kaplan ** ''[[Legends of the Fall]]'', Paul Massey, David E. Campbell, Chris David, Douglas Ganton ** ''[[The Shawshank Redemption]]'', Robert J. Litt, Elliot Tyson, Michael Herbick, Willie D. Burton * '''[[Premios Óscar de 1993|1993]] ''[[Jurassic Park (película)|Jurassic Park]]'', Gary Summers, Gary Rydstrom, Shawn Murphy, Ron Judkins''' ** ''[[Cliffhanger (película)|Cliffhanger]]'', Michael Minkler, Bob Beemer, Tim Cooney ** ''[[The Fugitive (película de 1993)|The Fugitive]]'', Donald O. Mitchell, Michael Herbick, Frank A. Montaño, Scott D. Smith ** ''[[Geronimo: An American Legend'', Chris Carpenter, Doug Hemphill, Bill W. Benton, Lee Orloff ** ''[[Schindler's List]]'', Andy Nelson, Steve Pederson, Scott Millan, Ron Judkins * '''[[Premios Óscar de 1992|1992]] ''[[The Last of the Mohicans]]'', Chris Jenkins, Doug Hemphill, Mark Smith, Simon Kaye {{Bandera|UK}}''' ** ''[[Aladdín]]'', Terry Porter, Mel Metcalfe, David J. Hudson, Doc Kane ** ''[[A Few Good Men]]'', Kevin O'Connell, Rick Kline, Robert Eber ** ''[[Under Siege]]'', Donald O. Mitchell, Frank A. Montaño, Rick Hart, Scott D. Smith ** ''[[Unforgiven (película)|Unforgiven]]'', Les Fresholtz, Vern Poore, Dick Alexander, Rob Young * '''[[Premios Óscar de 1991|1991]] ''[[Terminator 2: Judgment Day]]'', Tom Johnson, Gary Rydstrom, Gary Summers, Lee Orloff''' ** ''[[Backdraft]]'', Gary Summers, Randy Thom, Gary Rydstrom, Glenn Williams ** ''[[Beauty and the Beast (película de 1991)|Beauty and the Beast]]'', Terry Porter, Mel Metcalfe, David J. Hudson, Doc Kane ** ''[[JFK (película)|JFK]]'', Michael Minkler, Gregg Landaker, Tod A. Maitland ** ''[[The Silence of the Lambs (película)|The Silence of the Lambs]]'', Tom Fleischman, Christopher Newman * '''[[Premios Óscar de 1990|1990]] ''[[Dances with Wolves]]'', Jeffrey Perkins, Bill W. Benton, Greg Watkins, Russell Williams II''' ** ''[[Days of Thunder]]'', Charles M. Wilborn, Donald O. Mitchell, Rick Kline, Kevin O'Connell ** ''[[Dick Tracy (película)|Dick Tracy]]'', Thomas Causey, Chris Jenkins, David E. Campbell, Doug Hemphill ** ''[[The Hunt for Red October]]'', Richard Bryce Goodman, Richard Overton, Kevin F. Cleary, Don J. Bassman ** ''[[Total Recall (película de 1990)|Total Recall]]'', Nelson Stoll, Michael J. Kohut, Carlos Delarios, Aaron Rochin == Década de 1980 == * '''[[Premios Óscar de 1989|1989]] ''[[Glory (película)|Glory]]'', Donald O. Mitchell, Gregg C. Rudloff, Elliot Tyson, Russell Williams II''' ** ''[[The Abyss]]'', Don J. Bassman, Kevin F. Cleary, Richard Overton, Lee Orloff ** ''[[Black Rain]]'', Donald O. Mitchell, Kevin O'Connell, Greg P. Russell, Keith A. Wester ** ''[[Born on the Fourth of July]]'', Michael Minkler, Gregory H. Watkins, Wylie Stateman, Tod A. Maitland ** ''[[Indiana Jones and the Last Crusade]]'', Ben Burtt, Gary Summers, Shawn Murphy, Tony Dawe * '''[[Premios Óscar de 1988|1988]] ''[[Bird (película)|Bird]]'', Les Fresholtz, Dick Alexander, Vern Poore, Willie D. Burton''' ** ''[[Die Hard]]'', Don J. Bassman, Kevin F. Cleary, Richard Overton, Al Overton, Jr. ** ''[[Gorillas in the Mist: The Story of Dian Fossey]]'', Andy Nelson, Brian Saunders, Peter Handford ** ''[[Mississippi Burning]]'', Robert J. Litt, Elliot Tyson, Rick Kline, Danny Michael ** ''[[Who Framed Roger Rabbit]]'', Robert Knudson, John Boyd, Don Digirolamo, Tony Dawe * '''[[Premios Óscar de 1987|1987]] ''[[The Last Emperor]]'', Bill Rowe, Ivan Sharrock''' ** ''[[L'imperiu del sol]]'', Robert Knudson, Don Digirolamo, John Boyd, Tony Dawe ** ''[[Lethal Weapon]]'', Les Fresholtz, Dick Alexander, Vern Poore, Bill Nelson ** ''[[RoboCop]]'', Michael J. Kohut, Carlos Delarios, Aaron Rochin, Robert Wald ** ''[[The Witches of Eastwick]]'', Wayne Artman, Tom Beckert, Tom E. Dahl, Art Rochester * '''[[Premios Óscar de 1986|1986]] ''[[Platoon]]'', John K. Wilkinson, Richard Rogers, Charles "Bud" Grenzbach, Simon Kaye''' ** ''[[Aliens]]'', Graham V. Hartstone, Nicolas Le Messurier, Michael A. Carter, Roy Charman ** ''[[Heartbreak Ridge]]'', Les Fresholtz, Dick Alexander, Vern Poore, Bill Nelson ** ''[[Star Trek IV: misión: salvar la Tierra]]'', Terry Porter, David J. Hudson, Mel Metcalfe, Gene Cantamessa ** ''[[Top Gun (película)|Top Gun]]'', Donald O. Mitchell, Kevin O'Connell, Rick Kline, William B. Kaplan * '''[[Premios Óscar de 1985|1985]] ''[[Out of Africa]]'', Chris Jenkins, Gary Alexander, Larry Stensvold, Peter Handford''' ** ''[[Back to the Future]], Bill Varney, B. Tennyson Sebastian II, Robert Thirlwell, William B. Kaplan ** ''[[A Chorus Line]]'', Donald O. Mitchell, Michael Minkler, Gerry Humphreys, Christopher Newman ** ''[[Ladyhawke (película)|Ladyhawke]]'', Les Fresholtz, Dick Alexander, Vern Poore, Bud Alper ** ''[[Silverado]]'', Donald O. Mitchell, Rick Kline, Kevin O'Connell, David M. Ronne * '''[[Premios Óscar de 1984|1984]] ''[[Amadeus]]'', Mark Berger, Tom Scott, Todd Boekelheide, Chris Newmna''' ** ''[[2010: The Year We Make Contact]]'', Michael J. Kohut, Aaron Rochin, Carlos Delarios, Gene Cantamessa ** ''[[Dune (película)|Dune]]'', Bill Varney, Steve Maslow, Kevin O'Connell, Nelson Stoll ** ''[[A Passage to India]]'', Graham V. Hartstone, Nicolas Le Messurier, Michael A. Carter, John W. Mitchell ** ''[[The River]]'', Nick Alphin, Robert Thirlwell, Richard Portman, David M. Ronne * '''[[Premios Óscar de 1983|1983]] ''[[The Right Stuff]]'', Mark Berger, Tom Scott, Randy Thom, David MacMillan''' ** ''[[Never Cry Wolf]]'', Alan Splet, Todd Boekelheide, Randy Thom, David Parker ** ''[[Star Wars: Episode VI - Return of the Jedi]]'', Ben Burtt, Gary Summers, Randy Thom, Tony Dawe ** ''[[Terms of Endearment]]'', Donald O. Mitchell, Rick Kline, Kevin O'Connell, James R. Alexander ** ''[[WarGames]]'', Michael J. Kohut, Carlos Delarios, Aaron Rochin, Willie D. Burton * '''[[Premios Óscar de 1982|1982]] ''[[E.T.: L'estraterrestre]]'', Robert Knudson, Robert Glass, Don Digirolamo, Gene Cantamessa''' ** ''[[Das Boot]]'', Milan Bor, Trevor Pyke, Mike -y Mare ** ''[[Gandhi (película)|Gandhi]]'', Gerry Humphreys, Robin O'Donoghue, Jonathan Bates, Simon Kaye ** ''[[Tootsie]]'', Arthur Piantadosi, Les Fresholtz, Dick Alexander, Les Lazarowitz ** ''[[Tron (película)|Tron]]'', Michael Minkler, Bob Minkler, Lee Minkler, James LaRue * '''[[Premios Óscar de 1981|1981]] ''[[Raiders of the Lost Ark]]'', Bill Varney, Steve Maslow, Gregg Landaker, Roy Charman''' ** ''[[On Golden Pond]]'', Richard Portman, David M. Ronne ** ''[[Atmósfera cero]]'', John Wilkinson, Robert W. Glass, Jr., Robert Thirlwell, Robin Gregory ** ''[[Pennies from Heaven]]'', Michael J. Kohut, Jay M. Harding, Richard Tyler, Al Overton, Jr. ** ''[[Reds (película)|Reds]]'', Dick Vorisek, Tom Fleischman, Simon Kaye * '''[[Premios Óscar de 1980|1980]] ''[[Star Wars: Episode V - The Empire Strikes Back]]'', Bill Varney, Steve Maslow, Gregg Landaker, Peter Sutton''' ** ''[[Altered States]]'', Arthur Piantadosi, Les Fresholtz, Michael Minkler, Willie D. Burton ** ''[[Coal Miner's Daughter]]'', Richard Portman, Roger Heman, James R. Alexander ** ''[[Fame (película de 1980)|Fame]]'', Michael J. Kohut, Aaron Rochin, Jay M. Harding, Christopher Newman ** ''[[Raging Bull]]'', Donald O. Mitchell, Bill Nicholson, David J. Kimball, Les Lazarowitz == Década de 1970 == * '''[[Premios Óscar de 1979|1979]] ''[[Apocalypse Now]]'', Walter Murch, Mark Berger, Richard Beggs, Nat Boxer''' ** ''[[The Electric Horseman]]'', Arthur Piantadosi, Les Fresholtz, Michael Minkler, Al Overton, Jr. ** ''[[Meteoru (película)|Meteoru]]'', William McCaughey, Aaron Rochin, Michael J. Kohut, Jack Solomon ** ''[[1941 (película)|1941]]'', Robert Knudson, Robert Glass, Don MacDougall, Gene Cantamessa ** ''[[La rosa]]'', Theodore Soderberg, Douglas O. Williams, Paul Wells, Jim Webb * '''[[Premios Óscar de 1978|1978]] - ''[[The Deer Hunter]]'', Richard Portman, William McCaughey, Aaron Rochin, Darin Knight''' ** ''[[The Buddy Holly Story]]'', Tex Rudloff, Joel Fein, Curly Thirlwell, Willie D. Burton ** ''[[Days of Heaven]]'', John Wilkinson, Robert W. Glass, Jr., John T. Reitz, Barry Thomas ** ''[[Hooper]]'', Robert Knudson, Robert Glass, Don MacDougall, Jack Solomon ** ''[[Superman: The Movie]]'', Gordon K. McCallum, Graham V. Hartstone, Nicolas Le Messurier, Roy Charman * '''[[Premios Óscar de 1977|1977]] ''[[Star Wars: Episode IV - A New Hope|La guerra de les galaxes]]'', Don MacDougall, Ray West, Bob Minkler, Derek Ball''' ** ''[[Close Encounters of the Third Kind]]'', Robert Knudson, Robert Glass, Don MacDougall, Gene Cantamessa ** ''[[Abismu (película de 1977)|Abismu]]'', Walter Goss, Dick Alexander, Tom Beckert, Robin Gregory ** ''[[Carga maldita]]'', Robert Knudson, Robert Glass, Richard Tyler, Jean-Louis Ducarme ** ''[[The Turning Point]]'', Theodore Soderberg, Paul Wells, Douglas O. Williams, Jerry Jost * '''[[Premios Óscar de 1976|1976]] ''[[Tolos homes del presidente]]'', Arthur Piantadosi, Les Fresholtz, Dick Alexander, Jim Webb''' ** ''[[King Kong (película de 1976)|King Kong]], Harry W. Tetrick, William McCaughey, Aaron Rochin, Jack Solomon ** ''[[Rocky (película)|Rocky]]'', Harry W. Tetrick, William McCaughey, Lyle J. Burbridge, Bud Alper ** ''[[Nació una estrella (película de 1976)|Nació una estrella]], Robert Knudson, Dan Wallin, Robert Glass, Tom Overton ** ''[[Silver Streak]]'', Donald O. Mitchell, Douglas O. Williams, Richard Tyler Harold M. Etherington * '''[[Premios Óscar de 1975|1975]] ''[[Tiburón (película)|Tiburón]]'', Robert L. Hoyt, Roger Heman, Earl Madery, John Carter''' ** ''[[Bite the Bullet]]'', Arthur Piantadosi, Les Fresholtz, Richard Tyler, Al Overton, Jr. ** ''[[Funny Lady]]'', Richard Portman, Don MacDougall, Curly Thirlwell, Jack Solomon ** ''[[Hindenburg (película)|Hindenburg]]'', Leonard Peterson, John A. Bolger, Jr., John L. Mack, Don Sharpless ** ''[[El vientu y el lleón]]'', Harry W. Tetrick, Aaron Rochin, William McCaughey, Roy Charman * '''[[Premios Óscar de 1974|1974]] ''[[Earthquake (película)|Earthquake]]'', Ronald Pierce, Melvin Metcalfe Sr.''' ** ''[[Chinatown (película)|Chinatown]]'', Charles Grenzbach, Larry Jost ** ''[[The Conversation]]'', Walter Murch, Art Rochester ** ''[[The Towering Inferno]]'', Theodore Soderberg, Herman Lewis ** ''[[Young Frankenstein]]'', Richard Portman, Gene Cantamessa * '''[[Premios Óscar de 1973|1973]] ''[[The Exorcist]]'', Robert Knudson, Chris Newman''' ** ''[[The Day of the Dolphin]]'', Richard Portman, Larry Jost ** ''[[Vida d'un estudiante]]'', Donald O. Mitchell, Larry Jost ** ''[[Paper Moon]]'', Richard Portman, Les Fresholtz ** ''[[El golpe (película de 1973)|El golpe]]'', Ronald Pierce, Robert R. Bertrand * '''[[Premios Óscar de 1972|1972]] ''[[Cabaré (película)|Cabaré]]'', Robert Knudson, David Hildyard''' ** ''[[Les camparines son llibres]]'', Arthur Piantadosi, Charles T. Knight ** ''[[El candidatu (película de 1972)|El candidatu]], Richard Portman, Gene Cantamessa ** ''[[The Godfather (película)|The Godfather]], Charles Grenzbach, Richard Portman, Christopher Newman ** ''[[The Poseidon Adventure (película de 1972)|The Poseidon Adventure]]'', Theodore Soderberg, Herman Lewis * '''[[Premios Óscar de 1971|1971]] ''[[El violinista nel teyáu (película)|El violinista nel teyáu]]'', Gordon K. McCallum, David Hildyard''' ** ''[[Diamonds Are Forever]]'', Gordon K. McCallum, John W. Mitchell, Al Overton ** ''[[The French Connection]]'', Theodore Soderberg, Christopher Newman ** ''[[Kotch]]'', Richard Portman, Jack Solomon ** ''[[María, reina d'Escocia]]'', Bob Jones, John Aldred * '''[[Premios Óscar de 1970|1970]] ''[[Patton (película)|Patton]]'', Douglas Williams, Don Bassman''' ** ''[[Aeropuertu (película)|Aeropuertu]]'', Ronald Pierce, David H. Moriarty ** ''[[La fía de Ryan]]'', Gordon McCallum, John Bramall ** ''[[Tora! Tora! Tora!]]'', Murray Spivack, Herman Lewis ** ''[[Woodstock (documental)|Woodstock]]'', Dan Wallin, L. A. Johnson == Década de 1960 == * '''[[Premios Óscar de 1969|1969]] ''[[Hello, Dolly! (película)|Hello Dolly]]'', Jack Solomon, Murray Spivack''' ** ''[[Anne of the Thousand Days]]'', John Aldred ** ''[[Butch Cassidy and the Sundance Kid]]'', William Edmondson, David Dockendorf ** ''[[Gaily, Gaily]]'', Robert Martin, Clem Portman ** ''[[Marooned]]'', Les Fresholtz, Arthur Piantadosi * '''[[Premios Óscar de 1968|1968]] ''[[Oliver (película)|Oliver]]'', Shepperton Studio''' ** ''[[Bullitt]]'', [[Warner Bros.]]-[[Seven Arts]] Studio Sound Department ** ''[[Finian's Rainbow]]'', [[Warner Bros.]]-[[Seven Arts]] Studio Sound Department ** ''[[Funny Girl]]'', [[Columbia Studio]] Sound Department ** ''[[Star!]]'', [[20th Century-Fox]] Studio Sound Department * '''[[Premios Óscar de 1967|1967]] ''[[In the Heat of the Night]]'', Samuel Goldwyn Studio''' ** ''[[Camelot (película)|Camelot]]'', [[Warner Bros.]]-[[Seven Arts]] Studio Sound Department ** ''[[The Dirty Dozen]]'', [[Metro-Goldwyn-Mayer]] Studio Sound Department ** ''[[Doctor Dolittle]]'', [[20th Century-Fox]] Studio Sound Department ** ''[[Thoroughly Modern Millie]]'', [[Universal City]] Studio Sound Department * '''[[Premios Óscar de 1966|1966]] ''Grand Prix'', Franklin E. Milton, Metro-Goldwyn-Mayer Studio''' ** ''[[Gambit]]'', Waldon O. Watson ** ''[[Ḥawai]]'', Gordon E. Sawyer ** ''[[The Sand Pebbles]]'', James Corcoran ** ''[[Who's Afraid of Virginia Woolf?]]'', George Groves * '''[[Premios Óscar de 1965|1965]] ''[[The Sound of Music]]'', James P. Corcoran, 20th Century-Fox Studio''' ** ''[[The Agony and the Ecstasy (Película)|The Agony and the Ecstasy]]'', James Corcoran ** ''[[Doctor Zhivago (película)|Doctor Zhivago]]'', A. W. Watkins, Franklin Milton ** ''[[The Race]]'', George Groves ** ''[[Shenandoah]]'', Waldon O. Watson * '''[[Premios Óscar de 1964|1964]] ''[[My Fair Lady (película de 1964)|My Fair Lady]]'', George R. Groves, Warner Brothers Studio''' ** ''[[Becket (película)|Becket]]'', John Cox ** ''[[Father Goose]]'', Waldon O. Watson ** ''[[Mary Poppins (película)|Mary Poppins]]'', Robert O. Cook ** ''[[The Unsinkable Molly Brown]]'', Franklin Milton * '''[[Premios Óscar de 1963|1963]] ''[[How the West Was Won]]'', Franklin E. Milton, Metro-Goldwyn-Mayer Studio''' ** ''[[Bye Bye Birdie]]'', Charles Rice ** ''[[Captain Newman, M.D.]]'', Waldon O. Watson ** ''[[Cleopatra (película de 1963)|Cleopatra]], James Corcoran, Fred Hynes ** ''[[El mundu ta llocu, llocu, llocu]]'', Gordon E. Sawyer * '''[[Premios Óscar de 1962|1962]] ''[[Lawrence d'Arabia (película)|Lawrence d'Arabia]]'', John Cox, [[Shepperton Studios]]''' ** ''[[Bon Voyage!]]'', Robert O. Cook ** ''[[The Music Man]]'', George Groves ** ''[[Nidiu como'l visón]]'', Waldon O. Watson ** ''[[What Ever Happened to Baby Jane?]]'', Joseph D. Kelly * '''[[Premios Óscar de 1961|1961]] ''[[West Side Story]]'', Gordon E. Sawyer, Samuel Goldwyn Studio and Fred Hynes, Todd-AO Sound Department''' ** ''[[The Children's Hour]]'', Gordon E. Sawyer ** ''[[Flower Drum Song]]'', Waldon O. Watson ** ''[[The Guns of Navarone]]'', John Cox ** ''[[The Parent Trap (película de 1961)|The Parent Trap]], Robert O. Cook * '''[[Premios Óscar de 1960|1960]] ''[[The Alamo (película de 1960)|The Alamo]]'', Fred Hynes, Todd-AO Sound Department and Gordon E. Sawyer, Samuel Goldwyn Studio''' ** ''[[The Apartment]]'', Gordon E. Sawyer ** ''[[Cimarrón (película de 1960)|Cimarrón]]'', Franklin Milton ** ''[[Pepe (película)|Pepe]]'', Charles Rice ** ''[[Sunrise at Campobello]]'', George Groves == Década de 1950 == * '''[[Premios Óscar de 1959|1959]] - ''[[Ben-Hur (película de 1959)|Ben-Hur]]'', Franklin E. Milton, Metro-Goldwyn-Mayer Studio''' ** ''[[Viaxe al centru de la Tierra]]'', Carlton W. Faulkner ** ''[[Libel']]', A. W. Watkins ** ''[[Hestoria d'una monxa (película)|Hestoria d'una monxa]]'', George Groves ** ''Porgy and Bess', Gordon E. Sawyer, and Fred Hynes * '''[[Premios Óscar de 1958|1958]] - ''[[South Pacific (película de 1958)|South Pacific]]'', Fred Hynes, Todd-AO Sound Department''' ** ''[[¡Quiero vivir! (película)|¡Quiero vivir!]]'', Gordon E. Sawyer ** ''[[A Time to Love and a Time to Die]]'', Leslie I. Carey ** ''[[Vértigu (película de 1958)|Vértigu]], George Dutton ** ''[[The Young Lions]]'', Carlton W. Faulkner * '''[[Premios Óscar de 1957|1957]] - ''[[Sayonara (película)|Sayonara]]'', George Groves, Warner Brothers Studio''' ** ''[[Gunfight at the O.K. Corral]]'', George Dutton ** ''[[Les girls]]'', Wesley C. Miller ** ''[[Pal Joey]]'', John P. Livadary ** ''[[Witness for the Prosecution (película)|Witness for the Prosecution]]'', Gordon E. Sawyer * '''[[Premios Óscar de 1956|1956]] ''[[El rei y yo (película de 1956)|El rei y yo]]'', Carl Faulkner, 20th Century-Fox Studio''' ** ''[[The Brave One]]'', Buddy Myers ** ''[[The Eddy Duchin Story]]'', John P. Livadary ** ''[[Friendly Persuasion]]'', Gordon R. Glennan, Gordon E. Sawyer ** ''[[The Ten Commandments (película)|The Ten Commandments]]'', Loren L. Ryder * '''[[Premios Óscar de 1955|1955]] ''Oklahoma!'', Fred Hynes, [[Todd-AO]] Sound Department''' ** ''[[La llomba del adiós|Love Is a Many-Splendored Thing]]'', Carlton W. Faulkner ** ''[[Love Me or Leave Me]]'', Wesley C. Miller ** ''[[Mister Roberts]]'', William A. Mueller ** ''[[Not as a Stranger]]'', Watson Jones * '''[[Premios Óscar de 1954|1954]] - ''[[Música y llárimes]]'', Leslie I. Carey, [[Universal-International Studio]]''' ** ''[[Brigadoon]]'', Wesley C. Miller ** ''[[The Caine Mutiny]]'', John P. Livadary ** ''[[Rear Window]]'', Loren L. Ryder ** ''[[Susan Slept Here]]'', John Aalberg * '''[[Premios Óscar de 1953|1953]] - ''[[From Here to Eternity]]'', John P. Livadary, Columbia Studio''' ** ''[[Calamity Jane]]'', William A. Mueller ** '']]Knights of the Round Table[['', A. W. Watkins ** ''[[The Mississippi Gambler (película de 1953)|The Mississippi Gambler]]'', Leslie I. Carey ** ''[[La guerra de los mundos (película de 1953)|La guerra de los mundos]]'', Loren L. Ryder * '''[[Premios Óscar de 1952|1952]] - ''[[The Sound Barrier]]'', [[London Film]] Sound Department''' ** ''[[The Card]]'', Departamentu de soníu de [[Pinewood Studios]] ** ''[[Hans Christian Andersen]]'', Gordon E. Sawyer ** ''[[The Quiet Man]]'', Daniel J. Bloomberg ** ''[[With a Song in My Heart]]'', Thomas T. Moulton * '''[[Premios Óscar de 1951|1951]] - ''The Great Caruso'', Douglas Shearer, Metro-Goldwyn-Mayer Studio''' ** ''[[Bright Victory]]'', Leslie I. Carey ** ''[[I Want You]]'', Gordon E. Sawyer ** ''[[A Streetcar Named Desire (película)|A Streetcar Named Desire]]'', Nathan Levinson ** ''[[Two Tickets to Broadway]]'', John Aalberg * '''[[Premios Óscar de 1950|1950]] - ''[[All About Eve]]'', Thomas T. Moulton, 20th Century-Fox Studio''' ** ''[[La Cenicienta (película de 1950)|La Cenicienta]]'', C. O. Slyfield ** ''[[Louisa]]'', Leslie I. Carey ** ''[[Our Very Own]]'', Gordon Sawyer ** ''[[Trio (película)|Trio]]'', Cyril Crowhurst == Década de 1940 == * '''[[Premios Óscar de 1949|1949]] ''[[Almes na foguera]]'', Thomas T. Moulton, 20th Century-Fox Studio''' ** ''[[Once More, My Darling]]'', Leslie I. Carey ** ''[[Sands of Iwo Jima]]'', Daniel J. Bloomberg * '''[[Premios Óscar de 1948|1948]] ''The Snake Pit'', Thomas T. Moulton, 20th Century-Fox Studio''' ** ''[[Belinda (película)|Belinda]]'', Nathan O. Levinson ** ''[[Moonrise]]'', Daniel J. Bloomberg * '''[[Premios Óscar de 1947|1947]] ''The Bishop's Wife'', Gordon Sawyer, [[Samuel Goldwyn Studio]]''' ** ''[[Green Dolphin Street]]'', Douglas Shearer ** ''[[La brigada suicida]]'', Jack Whitney * '''[[Premios Óscar de 1946|1946]] ''The Jolson Story'', John Livadary, Columbia Studio''' ** ''[[The Best Years of Our Lives]]'', Gordon E. Sawyer ** ''[[Qué bellu ye vivir]]'', John Aalberg * '''[[Premios Óscar de 1945|1945]] ''[[The Bells of St. Mary's]]'', Stephen Dunn, RKO Radio Studio''' ** ''[[Flame of Barbary Coast]]'', Daniel J. Bloomberg ** ''[[Lady on a Train]]'', Bernard B. Brown ** ''[[Que'l cielu xulgar]]'', Thomas T. Moulton ** ''[[Rhapsody in Blue]]'', Nathan Levinson ** ''[[Cantar inolvidable]]'', John P. Livadary ** ''[[The Southerner]]'', Jack Whitney ** ''[[They Were Expendable]]'', Douglas Shearer ** ''[[Los trés caballeros]]'', C. O. Slyfield ** ''[[Three Is a Family]]'', W. V. Wolfe ** ''[[The Unseen]]'', Loren L. Ryder ** ''[[Wonder Man]]'', Gordon E. Sawyer * '''[[Premios Óscar de 1944|1944]] ''[[Wilson (película)|Wilson]]'', E. H. Hansen, [[Fox Film Corporation|20th Century-Fox]] Studio''' ** ''[[Brasil]]'', Daniel J. Bloomberg ** ''[[Casanova Brown]]'', Thomas T. Moulton ** ''[[Cover Girl]]'', John Livadary ** ''[[Double Indemnity]]'', Loren L. Ryder ** ''[[His Butler's Sister]]'', Bernard B. Brown ** ''[[Hollywood Canteen]]'', Nathan Levinson ** ''[[It Happened Tomorrow]]'', Jack Whitney ** ''[[Kismet]]'', Douglas Shearer ** ''[[Music in Manhattan]]'', Stephen Dunn ** ''[[Voice in the Wind]]'' - Mac Dalgleish * '''[[Premios Óscar de 1943|1943]] - ''This Land Is Mine'', Stephen Dunn, [[RKO Pictures|RKO]] Radio Studio''' ** ''[[Los verdugos tamién muerren]]'', Jack Whitney ** ''[[Madame Curie (película)|Madame Curie]]'', Douglas Shearer ** ''[[The North Star]]'', Thomas T. Moulton ** ''[[La pantasma de la Ópera]]'', Bernard B. Brown ** ''[[Riding High]]'', Loren L. Ryder ** ''[[Sáḥara]]'', John Livadary ** ''[[Saludos Amigos]]'', C. O. Slyfield ** ''[[So This Is Washington]]'', James L. Fields ** ''[[The Song of Bernadette]]'', E. H. Hansen ** ''[[This Is the Army]]'' - Nathan Levinson * '''[[Premios Óscar de 1942|1942]] - ''[[Yanqui Dandy|Yankee Doodle Dandy]]'', Nathan Levinson, [[Warner Brothers]] Studio''' ** ''[[Arabian Nights]]'', Bernard B. Brown ** ''[[Bambi]]'', Sam Slyfield ** ''[[Flying Tigers]]'', Daniel Bloomberg ** ''[[Friendly Enemies]]'', Jack Whitney ** ''[[The Gold Rush]]'', James L. Fields ** ''[[Mrs. Miniver]]'', Douglas Shearer ** ''[[Once Upon a Honeymoon]]'', Stephen Dunn ** ''[[The Pride of the Yankees]]'', Thomas T. Moulton ** ''[[Road to Morocco]]'', Loren Ryder ** ''[[This Above All]]'', E. H. Hansen ** ''[[You Were Never Lovelier]]'', John Livadary * '''[[Premios Óscar de 1941|1941]] ''That Hamilton Woman'', Jack Whitney, [[Xeneral Service]]''' ** ''[[Appointment for Love]]'', Bernard B. Brown ** ''[[Ball of Fire]]'', Thomas T. Moulton ** ''[[The Chocolate Soldier]]'', Douglas Shearer ** ''[[Citizen Kane]]'', John Aalberg ** ''[[The Devil Pays Off]]'', Charles Lootens ** ''[[How Green Was My Valley]]'', E. H. Hansen ** ''[[The Men in Her Life]]'', John Livadary ** ''[[Sergeant York]]'', Nathan Levinson ** ''[[Skylark]]'', Loren Ryder ** ''[[Topper Returns]]'', Elmer Raguse * '''[[Premios Óscar de 1940|1940]] ''Strike Up the Band'', Douglas Shearer], Metro-Goldwyn-Mayer Studio''' ** ''[[Behind the News]]'', Charles L. Lootens ** ''[[Captain Caution]]'', Elmer A. Raguse ** ''[[The Grapes of Wrath (película)|The Grapes of Wrath]]'', E. H. Hansen ** ''[[The Howards of Virginia]]'', Jack Whitney ** ''[[Kitty Foyle: The Natural History of a Woman]]'' - John Aalberg ** ''[[North West Mounted Police (película)|North West Mounted Police]]'', Loren L. Ryder ** ''[[Our Town]]'', Thomas T. Moulton ** ''[[The Sea Hawk]]'', Nathan Levinson ** ''[[Spring Parade]]'', Bernard B. Brown ** ''[[Too Many Husbands]]'' - John Livadary == Década de 1930 == * '''[[Premios Óscar de 1939|1939]] ''When Tomorrow Comes'', Bernard B. Brown, [[Universal Pictures|Universal]] Studio''' ** ''[[Balalaika]]'', Douglas Shearer ** ''[[Gone with the Wind (película)|Gone with the Wind]]'', Thomas T. Moulton ** ''[[Goodbye, Mr. Chips]]'', A. W. Watkins ** ''[[The Great Victor Herbert]]'', Loren L. Ryder ** ''[[El gorrumbu de Notre Dame]]'', John Aalberg ** ''[[Man of Conquest]]'', Charles L. Lootens ** ''[[Mr. Smith Goes to Washington]]'', John Livadary ** ''[[Of Mice and Men (película de 1939)|Of Mice and Men]]'', Elmer A. Raguse ** ''[[The Private Lives of Elizabeth and Essex]]'', Nathan Levinson ** ''[[The Rains Came]]'', E. H. Hansen * '''[[Premios Óscar de 1938|1938]] ''The Cowboy and the Lady'', Thomas T. Moulton, United Artists Studio''' ** ''[[Army Girl]]'', Charles L. Lootens ** ''[[Four Daughters]]'', Nathan Levinson ** ''[[If I Were King]]'', Loren L. Ryder ** ''[[Merrily We Live]]'', Elmer A. Raguse ** ''[[Suez (película)|Suez]]'', Edmund H. Hansen ** ''[[Sweethearts]]'', Douglas Shearer ** ''[[That Certain Age]]'', Bernard B. Brown ** ''[[Vivacious Lady]]'', John Aalberg ** ''[[You Can't Take It With You]]'', John Livadary * '''[[Premios Óscar de 1937|1937]] ''The Hurricane'', Thomas T. Moulton, [[United Artists]] Studio''' ** ''[[The Girl Said No]]'', A. E. Kaye ** ''[[Hitting a New High]]'', John Aalberg ** ''[[In Old Chicago]]'', E. H. Hansen ** ''[[The Life of Emile Zola]]'', Nathan Levinson ** ''[[Lost Horizon (película de 1937)|Lost Horizon]]'', John Livadary ** ''[[Maytime]]'', Douglas Shearer ** ''[[One Hundred Men and a Girl]]'', Homer G. Tasker ** ''[[Topper]]'', Elmer A. Raguse ** ''[[Wells Fargo]]'', Loren L. Ryder * '''[[Premios Óscar de 1936|1936]] ''San Francisco'', Douglas Shearer, Metro-Goldwyn-Mayer Studio''' ** ''[[Banjo on My Knee]]'', E. H. Hansen ** ''[[The Charge of the Light Brigade]]'', Nathan Levinson ** ''[[Dodsworth]]'', Thomas T. Moulton ** ''[[Xeneral Spanky]]'', Elmer A. Raguse ** ''[[Mr. Deeds Goes to Town]]'', John Livadary ** ''[[The Texas Rangers]]'', Franklin B. Hansen ** ''[[That Girl from Paris]]'', John Aalberg ** ''[[Three Smart Girls]]'', Homer G. Tasker * '''[[Premios Óscar de 1935|1935]] ''Naughty Marietta'', Douglas Shearer, Metro-Goldwyn-Mayer Studio''' ** ''[[1,000 Dollars a Minute]]'', Estudiu del departamentu de soníu de Republic ** ''[[Bride of Frankenstein]]'', Gilbert Kurland ** ''[[Captain Blood (película de 1935)|Captain Blood]]'', Nathan Levinson ** ''[[The Dark Angel]]'', Thomas T. Moulton ** ''[[I Dream Too Much]]'', Carl Dreher ** ''[[The Lives of a Bengal Lancer]]'', Franklin B. Hansen ** ''[[Love Me Forever]]'', John Livadary ** ''[[Thanks a Million]]'', E. H. Hansen * '''[[Premios Óscar de 1934|1934]] ''[[Una nueche d'amor]]'', John Livadary, [[Columbia Pictures|Columbia]] Studio''' ** ''[[The Affairs of Cellini]]'', Thomas T. Moulton ** ''[[Cleopatra (película de 1934)|Cleopatra]]'', Franklin B. Hansen ** ''[[Flirtation Walk]]'', Nathan Levinson ** ''[[The Gay Divorcee]]'', Carl Dreher ** ''[[Imitation of Life]]'', Theodore Soderberg ** ''[[Viva Villa!]]'', Douglas Shearer ** ''[[The White Parade]]'', Edmund H. Hansen * '''[[Premios Óscar de 1933|1933]] ''[[Adiós a les armes (película de 1932)|Adiós a les armes]]'', Franklin B. Hansen, [[Paramount Pictures|Paramount]] Studio''' ** ''[[La cai 42]]'', Nathan Levinson ** ''[[Gold Diggers of 1933]]'', Nathan Levinson ** ''[[I Am a Fugitive From a Chain Gang]]'', Nathan Levinson * '''[[Premios Óscar de 1932|1932]] Estudiu del departamentu de soníu de [[Paramount]] Publix''' ** Estudiu del departamentu de soníu de [[Metro-Goldwyn-Mayer|MGM]] ** Estudiu del departamentu de soníu de [[RKO Pictures|RKO]] ** [[Walt Disney]] ** Estudiu del departamentu de soníu First National de [[Warner Bros.]] * '''[[Premios Óscar de 1931|1931]] Estudiu del departamentu de soníu de [[Paramount]] Publix''' ** Estudiu del departamentu de soníu de [[Metro-Goldwyn-Mayer|MGM]] ** Estudiu del departamentu de soníu de [[RKO Pictures|RKO]] ** Estudiu del departamentu de soníu de [[Samuel Goldwyn]]-[[United Artists]] * '''[[Premios Óscar de 1930|1930]] ''The Big House'', Douglas Shearer, [[Metro-Goldwyn-Mayer]] Studio''' ** ''[[The Case of Sergeant Grischa]]'', John Tribby ** ''[[The Love Parade]]'', Franklin Hansen ** ''[[Raffles]]'', Oscar Lagerstrom ** ''[[Song of the Flame]]'', George Groves == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{Tradubot|Anexo:Óscar al mejor sonido}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Películes ganadores del premiu Óscar al meyor soníu|*]] [[Categoría:Premios Óscar]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] e280u93bpwfcoa6m5rf0h06xd6ny7ci Cine dramáticu 0 140420 3707721 3681249 2022-08-17T09:35:51Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki El '''drama''' ye un [[xéneru cinematográficu]] que trata situaciones xeneralmente [[Epopeya|non épiques]] nun contestu seriu, con un tonu y una orientación más susceptible d'inspirar murnia y compasión que risa o gracia.<ref>''[http://mas-cine.buscamix.com/content/view/108/157/ Drama nel Cine]'', sitiu dixital 'Más Cine'.</ref> Sicasí, dende'l puntu de vista etimolóxicu, el [[drama]] remembra [[Aición dramática|aición]] y [[diálogu]].<ref>''[http://etimologias.dechile.net/?drama Drama (etimoloxía)]'', diccionariu etimolóxicu.</ref><ref>''[http://www.elcastellano.org/pallabra.php?id=1036 Drama (definición y etimoloxía)]'', sitiu dixital 'El Castellán'.</ref> Esti tipu d'obra apocayá ganó popularidá en dellos países del mundu, con series tales como ''[[Prison Break]]'', ''[[House M. D.|Dr House]]'', etc. Xeneralmente, una obra dramática basar nun [[Guión cinematográficu|guión]] onde col menor humor posible y de una manera natural, encétase una tema grave y trascendente ([[muerte]], [[miseria]], [[infidelidá]], [[violación]], [[Sexualidá humana|sexualidá]], [[toxicomanía]], [[alcoholismu]], [[dilemes morales]], [[Racismo|prejuicio raciales]], [[intolerancia relixosa]], [[Estratificación social|distanciamientos socioeconómicos]], [[violencia contra la muyer]], [[corrupción política]]…) con una orientación doliosa y/o escandalosa, que cuasi siempres concreta dalgún tipu d'inxusticia social. La obra puede inspirase nun [[Narratología|asuntu históricu]] (con temes como'l del [[holocaustu]]) o en cuestiones d'[[actualidá]]. Sicasí, nun tien de confundir se'l drama cola [[traxedia]] (esta postrera pocu desenvuelta nel cine, sacando delles adautaciones de [[novela|noveles]] o d'[[Teatru|obres de teatru]]), una y bones una traxedia siempres termina cola muerte de siquier unu de los [[protagonista|protagonistes]] (como por casu en ''[[Romeo y Julieta (película de 1968)|Romeo y Julieta]]'' o ''[[Nuesa Señora de París (película de 1923)|Notre-Dame de París]]''…).<ref>''[http://es.slideshare.net/fiyp/xenero-dramatico-presentation Drama (cine)]'', espaciu dixital 'SlideShare'.</ref> El drama nel cine implica un [[película|film]] onde se desenvuelve a xeitu la [[carauterización]] de los personaxes, d'una manera realista, y dexando aprucir les sos [[Emoción|emociones]] y les sos [[sentimientu|sentimientos]], lo que d'una o otra forma xenera conflictos ente ellos y entá consigo mesmu, y/o cola sociedá, y/o cola mesma naturaleza.<ref name = "kqcvjh">''[http://www.filmsite.org/dramafilms.html "Drama Films" (parte I)] - [http://www.filmsite.org/dramafilms2.html (parte II)] - [http://www.filmsite.org/dramafilms3.html (exemplos)]'', sitiu dixital 'Film Site'.</ref> El drama ye ensin dulda un xéneru cinematográficu ampliu,<ref name="kqcvjh"/> qu'inclúi subxéneros tales como la [[comedia dramática]] (por casu el filme de [[Charles Chaplin]] de 1915 tituláu ''[[The Champion]]''), el [[Cine románticu|drama románticu]]<ref>''[http://www.cine.com/cine.php?peliculas=cine&g=Drama%20Rom%Y1ntico Meyores Películes de Drama Románticu]'', sitiu dixital 'Cine.com'.</ref> (por casu la película de la India del añu 2010 titulada ''[[El mio nome ye Khan]]'', y empobinada y escrita por [[Karan Johar]]), los [[Películes sobre boxeo|drames venceyaos col deporte y n'especial col boxéu]] (por casu ''[[School Ties]]'', ''[[Varsity Blues]]'', ''[[Any Given Sunday]]'', ''[[Gridiron Gang]]'', ''[[Draft Day]]'', ''[[The Damned United]]'', ''[[Goal! 3: Taking on the World]]''), el [[Cine históricu|drama costumista]]<ref>''[http://www.enciclopedia-aragonesa.com/voz.asp?voz_id=5736 Folclor y costumismu nel cine]'', sitiu dixital 'Enciclopedia Aragonesa' ('[http://www.elperiodicodearagon.com/ El Periódicu d'Aragón]').</ref> (por casu ''[[Los muertos (relatu)|Dublineses –Los muertos–]]''<ref>''[https://www.imdb.com/title/tt0092843/ Dublineses (Los muertos)]'', filme de 1987 empobináu por [[John Huston]], sitiu dixital '[[Internet Movie Database|IMDb]]'.</ref>), el [[Drama xudicial|drama de sala de tribunal]] o [[drama llegal]] (por casu el filme de 1957 tituláu ''[[12 Angry Men (película de 1957)|Doce homes en bracéu]]'' y empobináu por [[Sidney Lumet]]), y el [[Cine policiacu|drama policial]] (por casu el filme del añu 2003 tituláu ''[[Les hores del día]]'' y empobináu por [[Jaime Rosales]]). En dellos casos, el drama nel [[cine]] puede averase enforma al xéneru del [[cine catástrofe]] (''[[The Towering Inferno]]'', ''[[Poseidón (película)|Poseidón]]'', ''[[Titanic (película de 1997)|Titanic]]''…).<ref>''[http://www.youtube.com/playlist?list=PL1NkOKNS_-4gue3FAzUaoVZpRRim7GGn1Q Películes de Cine de Drames y Catástrofes]'', espaciu dixital 'You Tube'.</ref> Nel centru d'un drama bien frecuentemente preséntase a unu o dellos personaxes que tán en conflictu nun momentu crucial de les sos vides. Bien de cutiu, los conflictos arreyen problemátiques venceyaes coles families o les rellaciones amoroses, como asocede en ''[[Xente como unu|Ordinary People]]'', historia qu'esplora la vida diaria de les persones, plantegando problemátiques ya interrogantes que toquen les emociones y los sentimientos más fondos de xente común y corriente. Anque non siempres, los drames de cutiu tienen [[Traxedia|tráxicos]] y bien murnies [[Trama (narratología)|desenllaces]], que concernen dalgún tipu de crisis, como por casu la muerte d'un miembru de familia (''[[Terms of Endearment]]''), o un [[divorciu]] (''[[Kramer vs. Kramer]]''), etc. Dalgunes de les obres dramátiques de mayor repercusión de la "gran pantalla", desenvuelven histories que dan amplia oportunidá a actores y actrices pa precisamente demostrar les sos dotes actorales, yá que seique películes d'otros xéneros nun dexen tan fácilmente un particular llucimientu personal.<ref>''[http://www.allmovie.com/explore/genre/drama-649 "Drama Top rated Most Viewed" (filmes dramáticos más vistos)]'', sitiu dixital 'All Movie'.</ref> Filmes dramáticos con frecuencia fueron nomaos al [[Premiu Óscar]],<ref>''[http://depor.pe/zona-rosa/crees-que-estes-son-10-meyores-peliculas-2013-1006460 Top 10 de les meyores películes del 2013 (videu)]'', sitiu dixital 'Zona Rosa'.</ref> en munchos casos recibiendo'l preciáu gallardón tantu a la meyor película, como al meyor actor principal, o al meyor actor de repartu, etc. Munchos [[Afición|aficionaos al cine]] de xuru van recordar les histories dramátiques desenvuelves en películes ganadores de la conocida "estauína", tales como ''[[The Artist]]'' ([[Premiu Óscar de 2011|2011]]), ''[[The King's Speech]]'' ([[Premiu Óscar de 2010|2010]]), ''[[The Hurt Locker]]'' ([[Premiu Óscar de 2009|2009]]), ''[[¿Quién quier ser millonariu? (película)|Slumdog Millionaire]]'' ([[Premiu Óscar de 2008|2008]]), ''[[No Country for Old Men]]'' ([[Premiu Óscar de 2007|2007]]), ''[[The Departed]]'' ([[Premiu Óscar de 2006|2006]]), etc. == Subxéneros dramáticos == Como yá se dixo, los filmes dramáticos tomen un gran espectru de diverses y distintes carauterístiques, polo que películes d'esti tipu pueden ser categorizadas en subxéneros, según la enumeración que s'indica de siguío : * [[Cine policiacu|Drama policiacu]] o Drama leguleyo – Drames venceyaos a personaxes y temátiques rellacionaos col [[crime]], el [[sistema llegal]], y el [[Policía|sistema policiacu]], como por casu les películes [[Primal Fear (película)|Primal Fear]] (1996), [[The Pelican Brief (película)|The Pelican Brief]] (1993), [[The Accused (película)|The Accused]] (1988), [[Sacco y Vanzetti (película)|Sacco y Vanzetti]] (1971), [[Witness for the Prosecution (película)|Witness for the Prosecution]] (1957). * [[Llista de películes dramáticu-históriques|Drama históricu y históricu-épicu]], incluyendo [[Cine bélicu|Drama de guerra]] – [[Cine históricu|Películes]] qu'enceten momentos o eventos dramáticos de la [[historia]]. * [[Docudrama]] – La diferencia ente un docudrama y un documental, ye que nesti últimu casu se filma a xente real que rellata y describe eventos históricos o contemporáneos que vivió o que foi testigu o que lu rellataron de primera mano, ente que nun docudrama se filma a actores profesionales o aficionaos, quien recreen les histories sobre la base d'un guión o en base improvisada. Esti xéneru nun tien de ser confundíu cola llamada [[docuficción]].<ref>Larry Kart, ''[http://articles.chicagotribune.com/1986-01-20/features/8601050995_1_eleni-nicholas-gage-ronald-pickup `Eleni` Docu-drama Turns Quickly Into Melodrama]'', sitiu dixital 'Chicago Tribune', 20 de xineru de 1986.</ref><ref>''[http://garcileon-sinirmaslejos.blogspot.com/2012/01/docuficcion-enllaces-ente-ficcion-y-non.html Docuficción: Enllaces ente ficción y non ficción na cultura española actual]'', sitiu dixital 'Ensin dir más allá', 9 de xineru de 2012.</ref> * [[Drama de roles]] o [[Drama d'improvisación]] – Representación actuada improvisada, amestada o inspirada nel [[psicodrama]]. * [[Comedia dramática]] – Obra qu'inclúi drama, y na que'l balance ente humor y abordaxe seriu y realista ta equilibráu o relativamente equilibráu. * [[Melodrama]] – Subtipo de películes dramátiques que desenvuelven situaciones nes que s'apela a les emociones aumentaes de l'audiencia. Les trames melodramátiques de cutiu faen un bon manexu de les emociones humanes, plantegando momentos de crisis, romances fracasaos, amistaes traicionaes, situaciones familiares difíciles, traxedies de la vida real, enfermedaes o neurosis o minusvalías de persones allegaes, etc. Los críticos de cine dacuando usen esti términu en forma peyorativa, pa señalar poco realismu, esaxeráu patetismu o desenvolvimientu de situaciones romániques o doméstiques con carauterístiques bien estereotipaes (de cutiu incluyendo un personaxe central femenín con actuación pocu realista, pero que suel cuntar cola simpatía del públicu femenín).<ref>[http://www.filmsite.org/melodramafilms.html Melodrama Films]</ref> Los melodrames» tamién reciben otres denominaciones (xeneralmente despreciatibles y sexistes) tales como «obres pa muyeres», «obres sentimentaloides», «obres weepies», «obres chick-flicks», «solo pa moces», etc, y si los mesmos empobínense a un públicu masculín tamién despectivamente llamar «obres de berru machu» o «solo pa mozos». Tantu nel teatru como nel cine, esti subxéneru suel utilizar la música o'l cantar pa enfatizar meyor los sentimientos de los personaxes. * [[Cine románticu|Drames románticos]] – Subtipo de películes dramátiques, qu'inclúi escenes d'[[amor romántico]] o sentimientos amorosos non correspondíos o atayaos, etc. Dalgunos títulos d'esti subxéneru inclúin: [[Casablanca (película)|''Casablanca'']] (1942), [[Love Story (película)|''Love Story'']] (1970), [[Last Tango in Paris|''Last Tango in Paris'']] (1972), [[New York, New York (película)|''New York, New York'']] (1977), ''[[Ghost]]'' (1990), y ''[[City of Angels]]'' (1998).<ref>''[https://web.archive.org/web/20140303173712/http://cinefiloblog.wordpress.com/2013/01/12/los-10-mejores-dramas-romanticos-de-la historia/ Los 10 meyores drames románticos de la historia]'', sitiu dixital 'Cinéfilu blogue', 12 xineru de 2013.</ref><ref>''[https://www.filmaffinity.com/es/listtopmovies.php?list_id=305 Ranking: Llista de 'Los mios drames románticos favoritos']'', sitiu dixital 'Film Affinity'.</ref> * [[Traxedia]] – Drama nel cual les desgracies d'unu o dellos personaxes suelen ser causaes por dalgún defectu de personalidá, un grave error de juzgamiento o por un calter demasiáu firme y obcecado de daquién, lo que suel desaguar n'inxusticies y absurdos, y con frecuencia inclusive nuna o delles muertes. == Películes año 1950 == Nos primeros años del [[Película|cine]] el [[melodrama]] ensin dulda apoderó, y como una especie de transición o continuación de les pantomimes del cine mudu, éstos enforma influyeron les película de los primeros años del cine sonoru.<ref>''[http://www.hamalweb.com.ar/melodrama.html Melodrama, el cine de llárimes d'América Llatina, de Silvia Oroz] {{Wayback|url=http://www.hamalweb.com.ar/melodrama.html |date=20130623014715 }}'', sitiu dixital 'Hamal web'.</ref> Sicasí nos [[años 1950]], el surdimientu d'actores tales como [[Marlon Brando]], entrenaos en téuniques actorales más naturalistes, camudaron la situación escontra espresiones más realistes.<ref>''[http://www.buscabiografias.com/bios/biografia/verDetalle/2267/Marlon%20Brando Biografía: Marlon Brando (03/04/1924 - 01/07/2004)]'', sitiu dixital 'Busca Biografíes'.</ref> Ensin dulda la obra ''[[A Streetcar Named Desire (película de 1951)|A Streetcar Named Desire]]'' (n'español ''A Streetcar Named Desire'') ye considerada una película-pivot, o un puntu de quebre, nesti desenvolvimientu.<ref>''[http://www.alohacriticon.com/elcriticon/article2550.html A Streetcar Named Desire (1951) de Elia Kazan - Crítica]'', sitiu dixital 'Aloha criticón'.</ref><ref>''[https://www.filmaffinity.com/es/film953782.html A Streetcar Named Desire]'', sitiu dixital 'Film Affinity'.</ref> Escontra fines de los [[años 1970]], el melodrama taba cercanu a terminar como xéneru abiertu, una y bones el realismu apoderaba en películes innovadores o comunes, tal como por casu la de [[Martin Scorsese]] titulada ''[[Mean Streets]]'' (n'español: ''Cais peligroses'' o ''Cais selvaxes''). Dende l'empiezu del [[cine mudu]] hasta los años 1950, los drames fueron pieces didáctiques empobinaes a enseñar daqué a l'audiencia. Películes como ''[[The Grapes of Wrath (película)|The Grapes of Wrath]]'' de 1940 (n'español: ''"[[Viñes de roxura (película)|Viñes de roxura]]"'') amosaron los efeutos de la depresión, y [[Citizen Kane|El Ciudadanu Kane]] de 1941, como nel so momentu dixo [[Orson Welles]], nun foi solamente una biografía de [[William Randolph Hearst]], sinón una historia como la de munches persones naquellos tiempos. Nos años 1950, surdieron dellos actores dramáticos, que tuvieron la so repercusión y la so trescendencia. [[Montgomery Clift]], [[Glenn Ford]], [[James Dean]], [[Bette Davis]], y [[Marilyn Monroe]] fueron notables actores qu'en munchos aspeutos anovaron nel arte de l'actuación. Filmes dramáticos d'estos años, se focalizaron nel relacionamiento ente los personaxes y nel desenvolvimientu y delineamiento de la personalidá. Por casu, ''[[ All About Eve|All About Eve]]'' del añu 1950, se focalizó na muyer y na so relacionamiento colos homes, ente que ''[[Rebel Without a Cause]]'' del añu 1955, amosó y desenvolvió la congoxa adolescente. Pela so parte, películes como ''[[Doce homes en bracéu (película de 1957)|12 Angry Men]]'' del añu 1957, y ''[[Anatomy of a Murder]]'' del añu 1959, amosaron el funcionamientu de los tribunales y de los xuicios. Y dalgunes de les películes dramátiques más aclamaes pola crítica del [[Cine d'Asia (dixebra)|cine asiáticu]] precisamente fueron producíes nos años 1950, incluyendo por casu ''[[Cuentos de Tokio|Tokyo Story]]'' (1953) de [[Yasujirō Ozu]],<ref>Ricardo Pérez Quiñones, ''[http://johannes-esculpiendoeltiempo.blogspot.com/2013/06/los diez meyores-peliculas-de-yasujiro.html Los diez meyores películes de Yasujirō Ozu]'', sitiu dixital 'Esculpiendo'l tiempu', xunu de 2013.</ref> ''[[Cuentos de la lluna pálida|Ugetsu]]'' (1954) de [[Kenji Mizoguchi]],<ref>Ricardo Pérez Quiñones, ''[http://johannes-esculpiendoeltiempo.blogspot.com/2010/11/cinco-obres-esenciales-de-kenji.html Cinco obres esenciales de Kenji Mizoguchi (1898-1956)]'', sitiu dixital 'Esculpiendo'l tiempu', payares de 2010.</ref> ''[[Triloxía de Apu|The Apu Trilogy]]'' (1955–1959) de [[Satyajit Ray]], ''[[Pyaasa]]'' (1957) de [[Guru Dutt]], y los filmes d'[[Akira Kurosawa]] titulaos ''[[Rashōmon (película)|Rashōmon]]'' (1950), ''[[Vivir (película de 1952)|Ikiru]]'' (1952), ''[[Los siete samuráis|Seven Samurai]]'' (1954).<ref>''[http://www.blogdecine.com/cine-asiatico/akira-kurosawa-los sos-diez-peliculas-imprescindibles Akira Kurosawa, los sos diez películes imprescindibles]'', sitiu dixital 'Blogue de Cine', 27 de marzu de 2010.</ref> == Ver tamién == * [[Telenovela]] * [[Comedia dramática]] * [[Xéneru cinematográficu]] * [[Cine románticu]] * [[Llista de películes dramátiques]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == * ''[http://labutacadecine.blogspot.com/2012/04/los-generos-cinematograficos_07.html Los Xéneros Cinematográficos]'', espaciu dixital 'La butaca de cine'. * ''[http://es.slideshare.net/maximorene/gnero-dramtico-8239652 Xéneru Dramáticu]'', espaciu dixital 'SlideShare'. {{Traducíu ref|fr|Drame (cinéma)||parcial}} {{Traducíu ref|en|Drama filme||parcial}} {{DEFAULTSORT:Drama (cine)}} {{Tradubot|Cine dramático}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xéneros cinematográficos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] n5j4adl5sdbrj86nkluiycauvpzsy9e BDSM 0 140779 3707542 3699104 2022-08-16T15:14:49Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki [[Ficheru:BDSM collar back.jpg|thumb|255px|El collar D/s: símbolu de sumisión y entrega na subcultura BDSM.]] '''BDSM''' ye un términu creáu pa tomar un grupu de práutiques y fantasíes [[erotismu|erótiques]]. Trátase d'una [[sigla]] que combina les sigles resultantes de ''[[Bondage|'''B'''ondage]]'' y [[Disciplina (BDSM)|'''D'''isciplina]]; [[Dominación y sumisión|'''D'''ominación]] y [[Dominación y sumisión|'''S'''umisión]]; [[Sadismu|'''S'''adismu]] y [[Masoquismu|'''M'''asoquismu]]. Abarca, por tanto, a una serie de práutiques y aficiones sexuales rellacionaes ente sigo y venceyaes a lo que se denomina [[sexualidá|sexualidaes]] alternatives<ref name="Llei_1">{{cita web|url=http://www.psychologytoday.com/blog/women-who-stray/201009/alternative-sexualities-research|títulu=Alternative sexualities research|editorial=Psychology Today|fecha=24 de setiembre de 2010|fechaaccesu=7 de xineru de 2014|autor=Ley, David J.|idioma=inglés}}</ref>. Dacuando, na fala cotidiana, utilícense les espresiones "sado" o "[[sadomasoquismu]]" pa referise al BDSM, anque dambos términos resulten equívocos, en parte por tratase de pallabres creaes pola [[psiquiatría]] pa definir enfermedaes mentales y en parte, porque les práutiques tomaes pol BDSM son variaes y almiten gran cantidá de manifestaciones distintes. Como práutica erótica'l BDSM sofítase siempres nel [[consensu]] de los participantes y estrémase radicalmente del [[sadismu]] criminal.<ref>{{cita web|url=http://asibdsm.com/reality-bdsm/|títulu=The reality of BDSM|editorial=A Submissive Initiative|fecha=19 de setiembre de 2013|fechaaccesu=6 de xineru de 2014|idioma=inglés}}</ref> == Conceutos == '''BDSM''' ye un términu creáu en 1990 pa tomar un grupu de práutiques y fantasíes [[erotismu|erótiques]]. Trátase d'una [[sigla]] formada cola combinación de les iniciales de los siguientes pares de pallabres: [[Bondage|'''B'''ondage]] y [[Disciplina (BDSM)|'''D'''isciplina]]; [[Dominación y sumisión|'''D'''ominación]] y [[Dominación y sumisión|'''S'''umisión]]; y [[Sadismu|'''S'''adismu]] y [[Masoquismu|'''M'''asoquismu]].<ref name="Llei_1">{{cita web|url=http://www.psychologytoday.com/blog/women-who-stray/201009/alternative-sexualities-research|títulu=Alternative sexualities research|editorial=Psychology Today|fecha=24 de setiembre de 2010|fechaaccesu=7 de xineru de 2014|autor=Ley, David J.|idioma=inglés}}</ref> === Bondage y disciplina === {{AP|Bondage|Disciplina (BDSM)}} «Bondage» ye un términu inglés referíu a la suxeción qu'impliquen ciertos venceyos, que s'establez en ciertes rellaciones de subordinación. Históricamente, en sieglos anteriores, foi un términu utilizáu pa referise al llazu venceyar restrictivu que xunía a amos y esclavos, o a señores feudales y vasallos.<ref name="Malastraducciones">{{cita publicación|url=http://cuadernosbdsm.sadomania.net/cuadernos/CBDSM16.pdf|autor=Sir Williams|artículu=La consecuencia de les males traducciones|publicación=Cuaderno de BDSM|allugamientu=|fecha=|fechaaccesu=|páxines=5-9|volume=Setiembre|númberu=16|añu=2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140604195743/http://cuadernosbdsm.sadomania.net/cuadernos/CBDSM16.pdf|fechaarchivu=4 de xunu de 2014}}</ref> El términu "bondage" tamién suel ser acomuñáu a les atadures con lluries o otros elementos de restricción, que s'utilicen munches vegaes nel BDSM, pero linguísticamente la pallabra "atadura" nun provién del términu inglés ''bond'', sinón del términu inglés ''bind''.<ref name="Malastraducciones"/> Les práutiques erótiques rellacionaes col ''bondage'' entós, son puramente les qu'establecen roles de poder asimétricos, como amu-sumisu, patrón-mucama, xefe-emplegáu, maestru-alumnu, policía-deteníu, dueño-mascota, etc. Impropiamente na práutica tamién se rellaciona esta espresión coles atadures y restricciones con fines eróticos. «Disciplina» ye un términu que fai referencia a práutiques erótiques rellacionaes con regles, castigos, ensayamientu, protocolos de comportamientu, postures según les circunstancies, etc. === Dominación y sumisión === {{AP|Dominación y sumisión}} «Dominación» ye un términu utilizáu pa referise a les práutiques erótiques nes qu'una persona adopta un rol dominante p'actuar d'alcuerdu a la so voluntá y el so deséu sobre otra o otres persones qu'adopten un rol sumisu. La persona nel rol dominante manda y dispón. Trátase siempres d'una dominación suxeta costantemente al consensu y les llendes establecíes pola persona qu'acepta ser apoderada. El BDSM refuga toa práutica de dominación, por mínima que sía, que nun cunte col consensu actual de la persona apoderada. «Sumisión» ye un términu utilizáu pa referise a les práutiques erótiques nes qu'una persona adopta un rol sumisu nel que queda so la voluntá d'otra o otres persones qu'adopten un rol dominante. Ye la situación complementaria de la dominación, por ello suel falase de rellaciones D/s. La persona nel rol sumisu obedez o dexa que s'actúe sobre'l so cuerpu. Trátase siempres d'una situación de sumisión voluntaria, dientro de los marcos de les llendes establecíes pola persona qu'adopta'l rol sumisu. === Sadismu y masoquismu === {{AP|Sadismu|Masoquismu}} «Sadismu» ye un términu que nesti contestu utilizar pa referise a práutiques erótiques nes qu'una persona llogra prestar causando dolor, humildación o incomodidad a otra persona qu'acepta esa situación. Trátase siempres de práutiques voluntaries que nun pueden dir más allá de les llendes establecíes pola persona que recibe'l dolor, la humildación o la incomodidad, y que pueden ser deteníes en cualquier momentu. La persona qu'adopta'l rol sádicu, curia en tou momentu la situación de la persona que recibe'l dolor, la humildación o la incomodidad, con cuenta d'evitar cualquier dañu. Trátase d'una práutica erótica que nun tien nenguna semeyanza col ''sadismu'' criminal. «Masoquismu» ye un términu que nesti contestu utilizar pa referise a práutiques erótiques nes qu'una persona llogra prestar esperimentando dolor, humildación o incomodidad, xeneralmente a manes d'otra persona qu'acepta esa situación. Trátase siempres de práutiques voluntaries que nun pueden dir más allá de les llendes establecíes pola persona que recibe'l dolor, la humildación o la incomodidad, y que pueden ser deteníes en cualquier momentu. === Recapitulación === Munches actividaes enmarcaes nel BDSM tienen como elementu común una situación de trespasu de poder con finalidá erótica, siempres voluntariu, conocíu n'inglés cola espresión ''[[Erotic Power Exchange]] ''(EPE o Intercambiu Eróticu de Poder)''. Dalgunes de les práutiques que engloba el términu, como la humildación erótica, el [[dolor]], la [[sumisión (BDSM)|sumisión]] y otres, nun podríen entendese al marxe de la so implicación con una forma específica de [[prestar]] mutuu, ensin la cual les citaes práutiques acomuñar con sensaciones desagradables. Mientres una sesión (el tiempu en que se practica esi [[intercambiu de poder]]) los participantes alcuerden determinaes regles pa garantizar que les práutiques realizar nuna redolada de [[consensu]] y llibre voluntá (conocíu coles sigles SSC o sensatu, seguro y consensuáu). Puede practicase en dellos clubes o chigres, xeneralmente allugaos nes grandes ciudaes, especializaos na temática BDSM, anque lo más normal ye xugar entemeciendo esta práutica con otros xuegos eróticos o sexuales más convencionales nuna redolada de pareya. El [[fetichismu]] nun ta incluyíu dientro de les práutiques y gustos eróticos tomaos pola sigla BDSM. Sicasí ye bien avezáu que munches práutiques fetichistes ensertar naturalmente nes práutiques BDSM, como asocede cola ropa de [[leather|cueru (movimientu ''leather'')]], ciertos [[Xuegu de rol sexual|xuegos de rol sexuales]], nos que cada parte asume unu de los papeles, tales como los de ''maestru/a-alumnu/a'', ''doctor(a)-paciente'', ''ñeñeru/a-ñácaru'' (age play), xuegos de ''entrenamientu'' de mascota y otros, etc. El BDSM tamién se rellaciona con práutiques erótiques o cultures cercanes como la [[subcultura gótica]] y el [[vampirismu]]. == Historia == {{AP|Historia del BDSM}} [[Ficheru:Alsana Sin by ropemarks.jpg|thumb|235px|[[Bondage]].]] El términu BDSM apaeció per primer vegada n'abril de [[1991]], en redol al [[Usenet|foru de noticies]] per [[Internet]] denomináu <code>alt.sex</code>, como la yuxtaposición de dos abreviatures contrapuestes, BD (bondage y dominación) y SM (sadomasoquismu), qu'en realidá se crearon, precisamente, pa estremar el sadomasoquismu (que ''gociaba'' d'una conocida mala imaxe) de les "otres" aficiones. Paradóxicamente, desque trátase d'unificar dambes corrientes ye cuando la subcultura que les engloba empieza un desarrollu vertixinosu. Puesto que BDSM ye una pallabra que toma términos bien desemeyaos, nun ye fácil dotala d'una hestoria más allá del empiezu del so usu como acrónimu, al marxe del que correspuenda a cada unu de los sos componentes. Como elementu globalizador, el BDSM tien escases décades de vida y empecípiase cuando diverses asociaciones d'activistes homosexuales [[S/M]] d'[[EE. XX.]] ya [[Inglaterra]] traten de crear un mesmu espaciu subcultural p'actividaes hasta esi momentu bien distintes, como la [[Dominación y sumisión|dominación]], el [[bondage]], el [[fetichismu]] o'l [[sadomasoquismu]]. Ye la dómina de la ''Old Guard'', a mediaos de la década de 1970, y el so llibru de cabecera ye ''Leatherman's handbook''. Mientres esti periodu, el movimientu caltién la so vinculación col mundu homosexual masculín, ensin abrir a los espacios de hetero- o [[homosexualidá]] femenina y refugando la idea d'almitir ente les sos files a activistes ambivalentes o ''[[switch (BDSM)|switch]]'', esto ye, aquellos que se confesaben cómodos en dambos roles. Tamién refugaben frontalmente l'almisión de quien quiera que consideraren les rellaciones B/D y [[S/M]] como ''solo xuego''.<ref>''Leatherman's Handbook'', 1972 Larry Townsend</ref> Nun ye hasta principios de los 80 cuando'l movimientu BDSM empieza a englobar tamién a la cultura [[heterosexual]] y lésbica, siendo promotores d'esi sustancial camudo grupos como'l coleutivu lésbicu ''[[Samois]]'' y otros.<ref>''Comming to Power'', Samois collective, 1981</ref> A principios de los 90, empieza lo que güei conocemos como'l periodu de la ''New Guard'' (Guardia nuevu o nueva), que se caracteriza pola decidida apertura escontra'l mundu heterosexual y de la [[homosexualidá]] femenina, l'aceptación del fenómenu [[switch (BDSM)|switch]], la inclusión d'elementos de sensibilidá interior ([[Dominación y sumisión|dominación]] psicolóxica, rellaciones [[D/S]] ensin inclusión de traces sadomasoquistes, etc.), l'aceptación de quien practicaben el ''namái xuego'', y la participación activa de la muyer [[heterosexual]] nel asociacionismo BDSM.<ref>''LeatherFolk'', Thompson, 2001</ref> Robert Bienvenu, reputáu conocedor de la temática y catedráticu de socioloxía na universidá d'[[Indiana]], [[Estaos Xuníos]], espón una visión alternativa de la hestoria del BDSM, qu'él asitia sobre tres pilares: el fetichismu européu de finales de los años 20, l'estauxunidense (dende 1934), y el movimientu ''[[leather]]'' a partir de los años 50.<ref>''The Development of Sadomasochism as a Cultural Style in the Twentieth-Century United States'', Robert Bienvenu, 1994</ref> == Principios y componentes básicos == === SSC y RACSA === {{AP|SSC}} La comunidá internacional venceyada al BDSM vien poniendo especial énfasis en que les práutiques sían [[SSC]], esto ye, '''''Safe, Sane and Consensual''''' (seguro, sensatu y consensuáu), términu acuñáu en [[1983]] por [[David Stein]]. El so ideólogu definir de la siguiente manera: Les rellaciones BDSM tienen de siguir una manera '''''seguro, sensatu y consensuáu''''' al respeutive de les sos práutiques: * '''''Segures''''', en cuanto a la conocencia necesaria sobre'l so desarrollu y sobre el material usáu, según sobre la prevención de riesgos. * '''''Sensates''''', tocantes a la capacidá razonable de decisión per parte de los actores, non alteriada por drogues o bébores y acorde cola esperiencia de cada participante, sabiendo estremar fantasía y realidá. * '''''Consensuaes''''', tocantes a que los participantes tean d'alcuerdu sobre la forma ya intensidá cola que se realicen, ya igualmente que dichu alcuerdu pueda rescindise en cualquier momentu.<ref>''Safe Sane Consensual: The Evolution of a Shibboleth'', David Stein, 1999</ref> Sicasí, lo que nel so entamu foi una definición creada pa deslindar el campu del [[sadomasoquismu]] consensuáu del de los [[Maltratu físicu|malos tratos]] (sobre'l que la sociedá estauxunidense caltenía una severa prevención), foi desenvolviendo en dellos pequeños grupos modelos d'intransixencia bien alloñaos del propósitu inicial y de la metodoloxía de los sos creadores. Esto llevó al propiu David Stein a alloñase del abusu que delles persones faíen de la so eslogan.<ref>''David Stein'', 2000</ref> Dende los años noventa surde un nuevu conceutu, el [[Rack (BDSM)|Rack]], qu'axunta en redol a la so definición un eleváu númberu d'activistes. ''Rack'' ye'l acrónimu de ''Risk Aware Consensual Kink'', que vien siendo traducíu na comunidá hispanofalante como ''riesgu asumío y consensuao pa práutiques de sexualidá alternativa'' (o non convencional): [[racsa (BDSM)|racsa]]. El racsa pon los acentos na responsabilidá propia de los participantes nuna actividá BDSM, responsabilidá informada y consensuada pa evaluar y asumir los riesgos de dicha actividá. Más qu'una diferencia semántica o de conceutu, los partidarios del racsa traten de modernizar una definición (la del SSC) que se concibió fundamentalmente pa trazar una llinia divisoria colos malos tratos o la violencia de xéneru, pero que los sos mesmos impulsores tuvieron que reconocer, una y otra vez, que'l so propósitu orixinal taba siendo defraudáu y prostituyíu pol usu intolerante, estremista y pocu intelixente per parte de dellos grupos marxinales dientro de la comunidá BDSM.<ref>''L'usu indebíu d'un eslogan'', David Stein, 2000</ref> La mayor parte de los activistes de la escena adopten anguaño la postura de señalar la definición SSC como fayadiza pa comunicase col mundu de la sexualidá convencional o [[sexu vainilla|vainilla]], ente que sostienen que'l términu racsa define con mayor rigor y precisión les práutiques BDSM reales.<ref name="daten">Enzyklopädie des Sadomasochismus, Datenschlag, 2004</ref> === Pallabra de seguridá === Puesto que munches de les situaciones mientres una sesión contienen elementos de [[fantasía sexual|fantasía]] y rol, y qu'en dalgunos d'ellos se escenificaba la protesta» del participante sumisu, yera necesariu crear un sistema de comunicación que-y dexara a esti dexar claro'l momentu en que la so protesta yera real y equivalía al deséu de nun siguir. Y yera precisu que'l [[dominante (BDSM)|dominante]] pudiera percibir nítidamente esti deséu y estremalo de la escenificación del «¡non, non más!» que podía ser parte del xuegu sexual apautáu. La solución foi la denominada «''pallabra de seguridá»''. Puede ser una pallabra de rápida dicción y sonora («stop», «tangu»), una que seya significativa pa quien la debe recordar (por casu, el nome d'una persona familiar, etc.). La pallabra-códigu, tamién asina llamada, ye usada pela parte sumisa pa indicar de forma rápida que'l grau, les circunstancies o l'actividá que se ta desenvolviendo nun ye del so gustu y que desea parar. La [[ética]] del BDSM prefija qu'en tou momentu la parte dominante va respetar dicha manifestación y va atayar l'actividá. La primer mención constatable del conceutu rexistrar a finales de [[1992]] y refierse a unes precisiones fonétiques apaecíes nel círculu d'activistes alemanes ''S/M-Szene'': {{cita|''La pallabra de seguridá nun tien de contener soníos fonéticamente tenues, pa evitar la so mala audición con música ambiental. Tampoco tien de contener la vocal "i", una y bones esta ye malo d'entender si la voz ta tomada.''<ref>''S/M-Szene Intern'', 1992</ref>}} La pallabra de seguridá ye'l mediu a utilizar en casos de verdadera urxencia, cuando surde la necesidá de dir al bañu, recuérdase que se dexó'l grifu de la bañera abiertu, la otra parte ta esmuciendo una pluma de gansu poles plantes de los pies de la persona sumisa, ensin saber qu'ésta tien insoportables rebelgos nesa zona, o cuando quier atayase la sesión por otres razones. El so usu ye xeneralmente indiscutido, especialmente nos empiezos d'una rellación, pero contién tamién dalgún riesgu, como dexa claro ''Datenschlag'': {{cita|''Abandonase demasiáu a la pallabra-códigu puede dacuando perxudicar la seguridá. Nel casu de xuegos emocionalmente fondos, puede atopase la parte sometida demasiao abstraída y somorguiada nes sos emociones como pa usala.''<ref name="daten" /> }} Dientro de la comunidá BDSM, esisten otres formes minoritaries de contemplar l'emplegu de la pallabra de seguridá, especialmente pa los prauticantes del ''metaconsenso''. Pa ellos, la parte pasiva o sumisa vence voluntariamente y previu '''consensu''' la completa responsabilidá sobre'l desarrollu de la sesión a la parte activa o dominante. Nesos casos ye la parte activa la que decide si atayar o non la sesión, lo que presupon (amás del previu consensu) un eleváu grau d'enfotu y conocencia ente dambes partes. A lo último, los activistes de la [[Old Guard]] refuguen l'usu de la pallabra de seguridá, por entender que ye un [[llende (BDSM)|llende]] non deseyáu na entrega.<ref>''Leatherman's Handbook'', Larry Townsend, 1972</ref> === Roles === Nel BDSM identifíquense dos roles: [[Dominante (BDSM)|dominante]] y [[sumisu (BDSM)|sumisu]]. El dominante ye'l qu'esfruta d'estes práutiques calteniendo la iniciativa y el control de l'aición, ente que la parte sumisa llogra prestar al apurrise en manes del dominante, por que seya ésti quien-y dirixa. Amás, delles persones gusten d'exercer dambos roles, dependiendo del momentu o de la persona cola qu'actúe. Nesi casu falar d'un activista switch, términu inglés col que se designa aquello capaz de conmutar o invertir una aición o un fenómenu. Esisten categoríes tamién dientro de los distintos roles: * Tutor: ye aquella persona esperimentada yá nel BDSM qu'empecipia a otra. Puede exercese en cualquier rol, esto ye, una persona sumisa pue ser la tutora d'un Dominante. Sicasí, lo más habitual ye qu'un Dominante exerza como Tutor d'otru Dominante o d'un sumisu. * Maestru: Considérase Maestru a aquel Dominante qu'exerz el so rol de manera impecable a güeyos del sumisu, que ye quien-y da esti títulu si asina lo considera. * Amu: Dominante posesor d'unu o dellos sumisos. * Esclavu: sumisu qu'apurre les llendes al so Amu/a. === Consensu === [[Ficheru:Ponygirl folsom2005.jpg|thumb|190px]] {{cita|''Consensuar - Consensualmente: Referir a la voluntariedá y mutuu alcuerdu en rellaciones BDSM''.<ref name="bdsm" />}} El [[consensu]] que s'establez en toles rellaciones BDSM ye precisamente lo que-y dota d'un conteníu específico, alloñándolo de cualquier situación de [[violencia]] non apautada, como los malos tratos, la [[violencia de xéneru]], etc. Al igual que'l consensu sexual, dexa estremar con claridá cuando dos persones tán amoreciendo y cuando, al faltar este, produzse una [[violación]], d'igual manera comparar una sesión BDSM (magar l'apariencia de violencia verbal o física) con una situación de malos tratos, sería como pretender comparar la nueche d'amor d'una pareya cola infamia d'una violación. Esta forma de consensu puede revistir múltiples formes. Por casu, por aciu la escenificación d'una ''negociación'' previa a la sesión, na que s'establez el cómo, el cuándo y el grau de les actividaes a realizar, la pallabra de seguridá a emplegar, etc. Pero tamién puede adoptar la forma d'alcuerdu menos ellaboráu, cuando esiste ampliu enfotu per dambes partes. Sía que non, la so esistencia ye siempres básica por que la actividá a desenvolver tea encuadrada no que se denomina BDSM. Coles mesmes esisten fórmules de consensu global, especialmente en pareyes que se conocen o se rellacionen davezu. Nestos casos, non siempres se da una ''negociación'' previa antes de cada sesión, sinón que de cutiu s'establecen pactos más abiertos y a más llargu plazu.<ref name="daten" /> === Metaconsenso === El metaconsenso ye una forma evolucionada de consensu, mesma de delles rellaciones BDSM bien avanzaes na mutua conocencia y onde se producen situaciones de fondu enfotu ente la parte sumisa y el so dominante, amás de suponer una amplia esperiencia per parte d'esta postrera. En diches rellaciones, la parte sumisa manifiesta explícitamente que nun desea asumir la responsabilidá d'atayar la sesión nel casu de sentir qu'ésta supera les sos llendes o la so capacidá, sinón que desea que seya la parte dominante quien tome esa responsabilidá y decida en tou momentu al respeutu. Esto implica, por casu, que la parte sumisa asume de forma responsable, consensuada y sensata el so deséu de que, en casu de rogar dar per rematada una actividá concreta (o la sesión nel so conxuntu), seya la [[dominante (BDSM)|dominante]] quien decida aceptar o non esi pidimientu. El ''metaconsenso'' prauticar de forma bien xeneralizada nos entamos históricos del BDSM, la dómina denominada de la ''Old Guard'', anque yera más conocíu nos círculos anglosaxones cola denominación, daqué confusa, de ''non-consensu consensuáu'' (consensual non-consensuality).<ref>Joseph W. Bean, ''Leathersex Q&A'', 1994, páx. 59-61</ref> Arriendes de popularizase na comunidá'l conceutu SSC, el metaconsenso pasó a tar más en desusu y nun volvió vivir un relativu rellanzamientu hasta la década de los 90, anque la so práutica sigue siendo minoritaria na comunidá BDSM. Ufierta la ''"ventaya"'', pa la parte sumisa, de nun tener que ''esmolecese'' pol desarrollu de la sesión, yá que va ser la mesma dominante la que la ataye, si cree que ta siendo demasiada intensa, ensin necesidá d'esperar qu'aquella lo manifieste. Esto ye especialmente importante nos casos onde la parte sumisa atopar nun estáu cercanu al [[orgasmu|éxtasis]], el llamáu ''sub-space'', que puede sobrevenir mientres una sesión.<ref name="daten" /> Magar ello, munches de les persones incorporaes al BDSM tres el periodu de la Old Guard cunten que el metaconsenso ye una práutica qu'abasna importantes riesgos y considerar, por tanto, nes llendes de la comunidá. == Diversidá == Daqué que sospriende al estudiar la [[evolución]] del BDSM ye la so diversidá. Anque históricamente los sos raigaños surden del movimientu sadomasoquista, cuando se desenvuelve verdaderamente como aglutinador, a partir de [[1992]], facer arrexuntando una amplia diversidá de práutiques, aficiones ya identidaes sexuales, hasta'l puntu de qu'esa mesma diversidá confier-y unu de los sos aspeutos más sobresalientes. [[Ficheru:CSD 2006 Cologne BDSM 08.jpg|thumb|225px|left|[[Desfile]] '''BDSM''' en [[Colonia (Alemaña)|Colonia]] ([[Alemaña]]), [[añu 2006]].]] Anguaño, el BDSM apigura como [[subcultura]] a individuos puramente heterosexuales, a homosexuales de dambos sexos y a bisexuales. A cristianos prauticantes y militantes, a agnósticos y a persones rellacionaes con otres relixones o misticismos. Tocantes a les práutiques, van dende la muyer que-y gusta usar zapatos de [[tacón]] d'aguya como elementu fetichista, constituyendo esto la so única aportación non-convencional, hasta'l masoquista d'altu grau que venceya [[dolor]] y [[prestar]].<ref name="bdsm">''BDSM: Teoría y Práutica'', 1996</ref> Toos ellos comparten una cierta [[estética]] y un elementu común: el consensu y la [[tolerancia]] adulta, sol lema: “''El to gustu nun ye'l míu, pero gústame que puedas prauticar''”. Solamente na [[frontera|periferia]] del BDSM pueden dase dellos casos d'intransixencia escontra'l restu de la [[sociedá]] o escontra otros segmentos de la [[comunidá]], pero ye daqué escasamente habitual nuna [[cultura]] que se suel estremar pola [[aceptación|tolerancia]] escontra formes de pensamientu alternatives.<ref>''Brame, Gloria y otros'', 1993</ref> === Bondage === [[Ficheru:bonda2x.jpg|thumb|300px|Bondage o shibari, fiesta BDSM en Madrid, 2006.]] {{AP|Bondage}} {{AP|Shibari}} El [[bondage]] ye la práutica de ''encordamientos'' o atadures sobre'l cuerpu humanu, con fines estéticos o sexuales. Ye un anglicismu (de ''to bind'') qu'asume de la mesma la tradición del [[shibari]], pallabra xaponesa pal arte del encordamiento. Puede traer la inmovilización de la persona pasiva, o non. Coles mesmes, puede incluyir o non la suxeción d'ésta a un elementu fixu, la suspensión parcial o total, etc. Les cuerdes suelen ser d'[[algodón]] o fibres artificiales, pero tamién pueden ser de [[yute]], paya d'[[arroz]], [[espartu]], amiestu, etc. Tamién s'entiende de forma estensiva como [[bondage]] les inmovilizaciones con esposes, pañuelos, cadenes, etc. El [[bondage]] puede formar parte d'una rellación más amplia, o practicase de forma esclusiva.<ref>''Das Handbuch der Bondage'', Matthias TJ, 2001</ref> === Disciplina === {{VT|Flagelación|Disciplina Inglesa}} [[Ficheru:Flogger 02.JPG|thumb|200px|Flogger o pequeñu llátigu de coles, emplegáu en rituales de flagelación.]] Disciplina ye un términu xenéricu que describe les actividaes de quien gusten, por activa o por pasiva, de la [[flagelación]] erótica, tamién llamada la práutica de los ''azotes eróticos''. Consiste nel usu de la mano p'azotar principalmente les [[nalgues]] de la persona pasiva (recibiendo nesti casu'l nome específicu de ''[[spanking]]'') o bien usando dalgún preséu, y nesi casu estiéndese la zona azotada a piernes, senos, tórax, etc., y fálase de flagelación. Los preseos d'azote clásicos nesti últimu tipu de práutica son los ''floggers'' o ''gatos de cola'', la paleta, la [[canne]] o vara fina y flexible de [[Fraxinus excelsior|fresnu]] o similar, la fusta y el [[llátigu]], ente otros. Y tamién un cientu de preseos diseñaos en principiu con otru propósitu, como cepiyos pal pelo, zapatielles, etc. === Dominación y sumisión === {{AP|Dominación y sumisión}} [[Ficheru:Dominatrix tying up man 1.jpg|thumb|200px|Muyer apodera a un home sumisu]] Na escena BDSM defínese como rellación [[D/s]] o de [[dominación-sumisión]] la integrada per una parte pasiva, qu'adopta'l rol sumisu, y una parte activa, que fai lo mesmu respectu del rol dominante. Sía que non concrétase en redol a un modelu d'[[Intercambiu Eróticu de Poder]] (EPE), basáu nel consensu. Esta práutica, al contrariu que munches otres que formen parte del BDSM, nun se define con un términu [[anglosaxón]], sinón que se deriva del [[llatín]] y asina se conoz tamién nos países anglosaxones (pola so abreviatura D/s), al marxe de qu'éstos usen frecuentemente'l términu [[Intercambiu Eróticu de Poder|EPE]]. Dellos estudiosos na materia pretenden ver nello una prueba más de los raigaños mediterráneos d'esti tipu de rellaciones y la so mayor puxanza en países del [[Mar Mediterraneu|Mediterraneu]], al respeutive de los países anglosaxones, onde son más estendíes les rellaciones [[S/M]]. Na D/s empléguense les denominaciones de sumisa o sumisu, nun casu, y les de ''Amu'' - ''Ama'', nel otru. La denominación de ''Dómina'' o ''Mistress'' (para dominantes femeninos) sueli ser más usada na llamada ''dominación femenina profesional'', más cerca de la [[prostitución]] especializada que de les rellaciones [[D/s]]. Otres denominaciones avezaes, anque non tan frecuentes, son ''esclavu/a, Señor/a, Tutor/a y Master/Lady''. De cutiu desígnense con una inicial [[mayúscula]] les denominaciones del dominante, y en [[minúscula]] les de sumises y sumisos.<ref name="bdsm" /> Esti tipu de rellaciones con frecuencia asumen rituales altamente ellaboraos y con conteníos simbólicos complexos, qu'enllacen a los sos prauticantes d'una forma muncho más intensa que n'otres actividaes del BDSM. De la mesma, una pareya D/s nun refalga l'usu de nenguna de les otres práutiques conteníes nel BDSM. Una sesión mientres un [[ritual]] D/s puede ser curtiu ya improvisada, o enllargase mientres hores, incluyendo bondage, disciplina, fetichismu, suspensiones, [[sexu]] esplícitu, usu del binomiu [[prestar]]-[[dolor]], etc. Pero siempres como un mediu más d'espresión de la so rellación; por eso dalgunos tener como la forma más estensiva, interdependiente y sofisticada dientro del BDSM.<ref name="bdsm" /> Determinaos símbolos propios de les rellaciones D/s, como'l collar de sumisión y el [[Aniellu d'O]], que nel so orixe s'usaben como preséu de mutua reconocencia social (al igual que los xestos masónicos na [[loxa masónica|loxa]]), estendiéronse a lo llargo y anchu de la escena BDSM, perdiendo parte del so calter diferenciador nel interior de la mesma escena y pasando a convertise pocu menos qu'en símbolos xenéricos del BDSM. En dellos casos, inclusive, trescendieron les llendes de la comunidá y formen parte anguaño de delles de les espresiones populares de ''moda vanguardista''.<ref name="wetzstein">''Wetzstein, Thomas y otros'', 1993</ref> === Sadomasoquismu === {{AP|Sadomasoquismu}} El [[sadomasoquismu]] ye un términu xenéricu que define rellaciones nes cualos el binomiu dolor-prestar tien una gran importancia como mediu de materializar rellaciones d'intercambiu de poder. Denominar [[sadismu]], per otra parte, a la práutica activa que realicen les persones que sienten un placer sexual al ''castigar'' a otra. [[Masoquismu]] sería la práutica pasiva, la d'aquelles persones qu'esperimenten un placer sexual al sufrir determinada intensidá de dolor.<ref name="andreas">Andreas Spengler, ''Manifest Sadomasochism of Males: Results of an Emperical Study'', 1977</ref> Les investigaciones de ciertu pesu científicu realizaes nos dos últimes décades, conducen a pensar que dambos enclinos coesisten en mayor o menor grau en tou ser humanu.<ref>''Chancer, L.'', 2003</ref> === Fetichismu === {{AP|Fetichismu sexual}} El [[fetichismu]] ye l'usu de símbolos o fetiches a los que se-yos acomuñar, per parte de quien lo practica, un valor especial, más allá del so usu cotidianu o del so valor intrínsecu. Puede ser una figura relixosa que se lleva nel coche pa protexese d'un accidente ([[fetichismu relixosu]]), una prenda a la que se concede por quien la lleva'l poder de traer bona suerte (fetichismu sociu-cultural) o unes medies enmarcando unes piernes femenines, qu'espierten en quien les contempla una fuerte motivación erótica ([[fetichismu sexual]]). Nel marcu del BDSM, los fetichismos que se rellacionen son aquellos de conteníu sexual, y los más comunes son los rellacionaos colos pies, les medies, les [[botes]], los zapatos de [[tacón]] alto d'aguya, la ropa interior, los uniformes, el [[vellu]] corporal -o l'ausencia del mesmu-, etc. Esisten por tanto dos tipos de fetichismu nel BDSM: el de la persona que gusta espertar motivaciones sexuales, por casu, llevando altos tacones d'aguya, y el de les persones que se sienten atraíes pola exhibición del correspondiente [[fetiche]].<ref> Etxebarria y Nuñez, Lucía y Sonia. ''En brazos de la muyer fetiche''. 2001</ref> === Xuegos de rol === {{AP|Xuegu de rol (BDSM)}} Ye'l tipu de práutica na que s'asumen distintos roles sociales o de xéneru mientres una sesión '''BDSM'''. Comúnmente'l [[Xuegu de rol (BDSM)|xuegu de rol]] representa al traviés de fetiches la condición dominante y sumiso, incorporando elementos al vestuariu que refuercen la intencionalidad de control y entrega. Unu de los xuegos de rol más comúnmente utilizáu ye'l de [[feminización (actividá)|feminización]], situación na cual la muyer dominante (Dominatriz) obliga al Apoderáu a vistir paxellos y maquillaxe femenín. El conceutu de ''xuegu'' ye bien avezáu nuna parte importante de la comunidá BDSM. Trátase de persones que consideren les práutiques rellacionaes cola so afición como daqué de conteníu, forma y fondu eminentemente lúdicu-sexual, escénicu. Nel vocabulariu d'estos activistes, falar de ''xuegu'', de ''xugar'' y de [[Xuegu de rol sexual|xuegos de rol sexuales]], refiriéndose xeneralmente a quien tomen y representen un papel dientro d'una escenografía formada por un par complementariu: maestru-alumna, cuidador-mascota, enfermera-paciente, amu-esclava, etc. Esisten dalgunos que reciben una denominación específica, como los [[xuegos d'edá]] o [[Age play]] (los d'Adultu/a o Cuidador/a y ñácaru, y otros). Un elementu esencial d'esti tipu de rellación ye'l EPE ([[Erotic Power Exchange]] o [[Intercambiu Eróticu de Poder]]).<ref name="bdsm" /> Esti tipu de fantasíes escenifican na práutica una situación non-igualitaria como elementu de xuegu sexual, pero enmarcar en rellaciones que, paradóxicamente, suelen ser más igualitaries (fuera del xuegu) que munches otres del restu de la sociedá.<ref> Olga Viñuales, ''Poder y Deséu'', 2005</ref> Mientres la sesión (o más bien, nesti casu, mientres el ''xuegu'') los prauticantes actúen siguiendo los modelos de ''comportamientu'' supuestos nel personaxe qu'interpreten: si tratar d'un rol cuidador-mascota, aquel va utilizar el llinguaxe propiu de quien fala cariñosamente (o con enfadu) col so ''mascota'', ente que quien s'atribúi esti últimu papel, va asonsañar en parte los movimientos, comportamientos ya inclusive soníos de dicha mascota. Al rematar la sesión, la pareya repon la so rellación ''habitual''. Bien distintu ye la visión d'otra parte de la comunidá BDSM al respeutive de los mesmos elementos. Nesti casu, los participantes perciben igualmente que la rellación tien amplios componentes de [[fantasía sexual|fantasía]], pero refuguen consideralo ''puramente'' como un xuegu escénicu, sinón que lo doten d'elementos fondos y de un complexu simbolismu, que tesciende l'espaciu-tiempu d'una sesión, trescalando tamién otres facetes de la vida de la pareya.<ref> ''Pat Califa& Robin Sweeney'', 1996</ref> == Tipos de rellaciones == === EPE (Cesión erótica de poder) === {{AP|Intercambiu Eróticu de Poder}} (EPE) ''Erotic power exchange'', abreviadamente [[Intercambiu Eróticu de Poder|EPE]] o EPC pa otros, significa nel senu de la comunidá BDSM "Intercambiu eróticu de poder", Actividaes consensuaes de cesión erótica de la voluntá (o del poder)''. Dada la influyencia cultural del ámbitu anglosaxón, ye probable que n'años vinientes la definición de EPE, vaya moviendo gradualmente a la de D/s. Dambes describen la mesma situación, como atestigua la E.P.E.I.C. (Erotic Power Exchange Information Center), una de les organizaciones mundiales más reconocíes dientro del BDSM, que trabaya de mancomún cola ''International Maledom/femsub Guild'', sociedá qu'ampara a los grupos BDSM con presencia n'[[Internet]]: {{cita|EPC ye toa rellación ente adultos que de forma voluntaria incorporen los elementos de dominación (poder) nes sos rellaciones amoroses -y usualmente coles mesmes nuna gran parte de les sos vivencies diaries. E.P.C ye más conocíu como BDSM, [[S/M]], D/s o sadomasoquismu, pero toos esos términos son demasiáu llindaos, incorreutos y de cutiu confundir con estereotipos y afecciones mentales, polo que preferimos la denominación E.P.C. Esta puede tomar cualquier forma, dientro d'una rellación. Dende los xuegos de sumisión amorosa nuna pareya qu'amorez, hasta les rellaciones totales 24/7, 24 hores al día, 7 díes a la selmana''<ref> (EPEIC, avientu de 2000</ref> }} El perfil qu'adopta una o otra rellación va depender dafechu de les fantasíes de los sos integrantes, de los pactos ente ellos, etc. En tantu sían consensuaes, informaes, sensates, presidíes pol sentíu común y voluntaries, la comunidá BDSM va entender como D/s, o na terminoloxía anglosaxona [[Intercambiu Eróticu de Poder|EPE]], Erotic Power Exchange. === BDSM y sexu === La importancia del [[sexu]] (entendíu como sexu direuto) nes práutiques BDSM ye variada. Coesisten na comunidá dos tipos de sensibilidaes escontra la cuestión. Per un sitiu aquellos que cunten que el BDSM ye daqué que tesciende lo direutamente sexual y nun precisa del so concursu, y por otru quien lo consideren una parte non yá importante, sinón insustituible de la vivencia BDSM. Nesti casu, puede reparase con claridá un discutiniu norte-sur: d'una parte los países anglosaxones, y les sos árees d'influyencia, más propensos a la primer concepción, y de la otra los países y zones del sur, más allegaos a la segunda.<ref> ''Encuesta Z+H 2000'', Wunibaldonline.de</ref> === Polyarmonía === {{cita|«Les práutiques sexuales de güei yá non pueden esplicase según les antigües teoríes, ya inda nun les entendemos a la lluz de les nueves. Corriendo per delantre de la hestoria, atopamos nun nuevu territoriu.»|[[June Singer]], ''Enerxíes del amor'', 1987.<ref>Singer, 1987, p. 23</ref>}} Polyarmonía (o poliarmonía) ye un conceutu derivao y rellacionao col [[poliamor]], que se define como un estáu onde coesisten más d'una rellación íntimo y simultáneo, col plenu consentimientu y conocencia de toles partes arreyaes, enfatizando les esencies d'honestidá y compromisu. Pero a diferencia d'esta postrera, la polyarmonía pon la énfasis nel caltenimientu harmónicu d'una rellación constituyida por una persona [[dominante (BDSM)|dominante]], y dos o más que desenvuelven el rol sumisu.<ref> ''Glosariu'', Poliamoria.com</ref> Anque nel BDSM esti tipu de rellaciones nun ye infrecuente (especialmente en [[D/s]] y [[S/M]]), los sos integrantes suelen atopar delles dificultaes pa la socialización nel senu de la comunidá. Nun hai estudios conocíos sobre la tema, polo qu'opiniones nel sentíu de que diches dificultaes respuenden a una visión tradicionalista de la pareya per parte del coleutivu, o bien a qu'esti reprocha a los dominantes poliarmónicos el qu'estos “cacen” con frecuencia en cotos ayenos, nun dexen de ser meres conxetures.<ref name="daten" /> === 24/7 === Delles pareyes dientro de la comunidá BDSM enmarquen la so rellación basándose nes estructures de poder configuraes nel llamáu [[Intercambiu Eróticu de Poder]]. La forma más estrema d'esti tipu de rellación sería la denominada ''[[24/7 (serviciu)#BDSM|24/7]]'', onde la pareya (xeneralmente nos roles Amo/a-sumisu/a) estiende la escenificación de la so vivencia hasta la totalidá del [[tiempu]] disponible, esto ye, como si ''vivieren'' permanentemente (24 hores al día, siete díes a la selmana) na situación escenificada. Nestos casos sigue falándose de roles, pero evítase curioso anteponer la pallabra ''xuegu''. Coles mesmes, ellabórense sofisticaes formes pa compaxinar la vida social, llaboral o familiar de la pareya, col so propósitu de permanecer na rellación ''24/7''. Esti tipu de rellación recibe tamién el nome de TPE o ''Total Power Exchange'', una denominación desenvuelta pol conocíu activista Steven S. Davis nos alderiques de lo que foi'l mayor enclave intelectual pal desarrollu del BDSM mundial, el <code>alt.sex.bondage</code>. El TPE estremar de toles demás rellaciones BDSM, al refugar los frenos y les llimitaciones qu'estes se autoimponen, pero caltién puramente l'únicu elementu que dota de común marcu a tola comunidá BDSM: el consensu. El mesmu Davis escribía: {{cita|''Coses como la pallabra de seguridá, el contratu de rellación, la negociación de llendes y cualesquier otra que reconoza, acepte o formalice llendes a la capacidá de decisión del dominante, son-y ayenu al TPE''<ref> Steve S. David, 1998</ref> }} Nel añu [[2006]], el direutor Roland Reber estrenó una película sobre la tema titulada ''[[24/7 - The Passion of Life]]''. === Servicios profesionales === [[Ficheru:Victoria Vendetta red dress 9.jpg|thumb|200px|Dominatrix]] Nel BDSM, pol so fuerte implicación col sexu, atópense tamién una serie d'ufiertes de ''servicios contra pagu'', poles qu'una muyer (xeneralmente) ufierta determináu tipu de servicios rellacionaos coles práutiques del BDSM, nel rol de ''Lady'', ''Dómina'' o ''[[Dominatriz]]'' (nun 95 % de los casos) o nel de ''sumisa'' (bien infrecuentemente). Muncho menos frecuente ye la ufierta de servicios de varones tipo "[[dominante (BDSM)|dominante]]" o "sumisu", y cuasi siempres rellacionaos cola [[homosexualidá]] masculina. En tolos casos anteriores danse les premises de la '''prostitución especializada''': alcuerdu previu sobre'l preciu y delimitación de los servicios que s'ufierten. Non siempres s'inclúi'l sexu penetrativo nellos, inclusive esto ye pocu frecuente nel tipu más conocíu (el de les ''dominatrices''), nel que -casu de solicitalo'l veceru- dacuando encamiéntase dichu serviciu, sustitutoriamente, a otra profesional qu'actúa como ''doncella '' o ''sumisa'' de la primera. Les actividaes suélense desenvolver nos llamaos ''estudios'', con mayor o menor acondicionamientu estéticu-fetichista. Los non-profesionales prefieren pa esos llugares la denominación de [[cuartón]] o ''sala de xuegu''. La sensibilidá de la comunidá BDSM escontra la llamada [[dominación profesional]] ye complexa. El mundu de la [[dominación profesional]] o de la [[prostitución especializada]] suel recibir un ampliu tratamientu nos medios d'espardimientu masivos ([[prensa (prensa escrita)|prensa]] y [[televisión]]) al falar de BDSM. Esti tratamientu ye cimeru en grau al que representen diches actividaes nel global de la comunidá. Esto debe, probablemente, a la mayor dificultá de contautar, entrevistar y grabar a miembros non-profesionales, en contraste cola facilidá d'accesu a los profesionales. Lo descrito ye una situación válida pa cuasi tolos países europeos, incluyida especialmente [[España]]. TVE emitió sol nome ''Sexu secreto'' un documental sobre esa mesma ''dominación profesional'', centrada esta vegada en Barcelona. Vease tamién l'epígrafe sobre '''Televisión''' n'este mesmu artículu.(<ref> [http://www.tve.es/FRONT_PROGRAMES?go=111b735a516af85ccdc4135d9df82c2y123009d61eb00f778b60af793b191c31b01d775c169a04bd406289592bd06efc4y069c9d80f76a41acfc823b9a65446y3b7104d2c2460172# Documentos TV], 2006</ref> En [[1997]] apaez a 150 km de [[Praga]], [[República Checa]], el "Other World Kingdom", un centru de la denominada ''dominación femenina profesional'', un llugar de pagu o finca constituyida alredor d'unes antigües casones ducales, nes que "reina" la muyer dominante o ''soldada''(profesional) so la sollerte mirada de la ''Reina Patricia I''(personaxe metíu nesi papel) y na que tolos homes son "esclavos" que paguen puntualmente los sos "impuestos" a la femenina y monárquica sociedá<ref> ''OWK,'' www.owk.cz</ref> Películes y documentales qu'amuesen escenificaciones del mundu de la prostitución especializada nel BDSM, amás del yá citáu, son, ente otros: Maîtresse, Apodera - Die Last der Lust, Tokyo Decadence, Exit to Eden, Ach, Hilde, Gib's uns a bissle, Besuch bei einer Apodera, Nightlife in Tokyo, Wildly Available, Fetishes. (Ver [[BDSM nel Cine]]) === Práutiques nel BDSM === Dada la diversidá que caracteriza al BDSM, ye difícil faer una descripción de les práutiques que más frecuentemente se dan nesi tipu de rellaciones. Hai que recordar que, por casu, ye bien posible qu'activistes del [[bondage]] enxamás practiquen nenguna de les opciones habituales na subcultura [[S/M]]. Quiciabes seya la Dominación – sumisión ([[D/s]]) la ''familia'' BDSM que mayor númberu de práutiques axunte, yá qu'en principiu asume indiscriminadamente toles de los otros grupos, si a la pareya D/s paécen-yos afeches pa enriar la so rellación. Sía comoquier esisten les llamaes "llistes de práutiques" que numberen dalgunes de les más comunes.<ref>WhipMaster: “Llista de práutiques BDSM / WhipMaster's playlist 3 (2011)”. Cuadiernos de BDSM núm. 16, setiembre 2011, p. 39-67. Accesible en llinia dende http://cuadernosbdsm.sadomania.net/cuadernos/CBDSM16.pdf</ref> Ensin escaecer les llimitaciones antes mentaes, pueden cuntase ente les práutiques BDSM más comunes: * [[Bondage]] (atamientos, ritualizados o non) * Cera (arramada sobre'l cuerpu) * Pinces (asitiaes davezu en llugares estratéxicos: tetos, zona inguinal, etc.) * Sumisión ritual, faciendo actos sexuales y otros servicios según instrucción * Humildación ritual; usar pañales o, pa un varón, usar bragues y otra ropa de muyer. Exhibise. Pallabres ofensives. * [[Flagelación]] o [[tortura]] erótica * [[Sexualidá]] controlada y xeneralmente llindada * Usu de determinaes señales (collar de sumisión) * Dominación ecuestre (Monta y/o exhibición) * Códigu de vestuariu (por casu, l'arrenunciu al usu de prendes de llencería interior, de pantalones nes muyeres de rol sumisu, etc.) * [[Lactancia erótica]] * Práutiques de [[sexu]] estremu ([[fisting]], [[agua dorao]], etc.) Sicasí, munches de les práutiques y usos sí revisten una común importancia, como'l collar, les ceremonies de iniciación, los aniellos, les marques y tatuaxes, la ropa y les señales de códigu, etc.<ref name="bdsm" /><ref name="wetzstein" /> == Rituales y símbolos == [[Ficheru:Leather, Latex, and BDSM pride - Light.svg|thumb|300px|La bandera d'[[Leather|arguyu ''leather'']].]] [[Ficheru:BDSM-rights-flag-Tanos.svg|thumb|300px|Bandera con triskel usada por comunidaes BDSM. Basada na bandera del arguyu BDSM.]] Como toa cultura con complexes y ritualizadas formes d'espresión, el BDSM amuesa una serie de símbolos a los que los sos integrantes dan un valor más o menos esencial. Ente ellos, destaquen dalgunos de particular incidencia nos círculos D/s, como'l [[Aniellu d'O]],<ref>Dragón: “L'aniellu d'O: un símbolu BDDSM”. Cuadiernos de BDSM núm. 19, setiembre 2012, p. 25-29. Accesible en llinia dende http://cuadernosbdsm.sadomania.net/cuadernos/CBDSM19.pdf</ref> o'l collar de sumisión, y otros con un valor más xenéricu pal conxuntu del BDSM, como'l [[triskel]] o la bandera del Movimientu [[Leather]], la denominada ''Leather-Pride''.<ref name="bdsm" /> El primeru ta basáu nel [[triskel]] d'orixe célticu, usáu polos druíes y abusáu nel pasáu sieglu por movimientos y organizaciones d'[[ideoloxía]] fascista, '''y non nel triskelion''', d'orixe griegu. Sicasí, Quagmyr (el so diseñador) alloñar del triskel célticu y de les otres manifestaciones simbóliques similares, como los pertenecientes al [[nacionalismu]] bretón, al [[budismu]] o al [[taoísmu]]. El [[simbolismu]] que zarra pal so creador (y que surde de la llectura de la novela [[Historia d'O]]) ta selemente encadenáu col del ying y el yang. Los trés cantos curvos representaríen les subculturas B/D, D/s y S/M que dieron llugar al términu xenéricu BDSM. El metal representa los grilletes, que simbolicen serviciu y posesión, los trés círculos negros escenifican el control sobre'l llau escuru de la sexualidá BDSM, ente que la esquemática figuración de los brazos n'aspa representa al spanking eróticu. El círculu esternu ye significativu de la unidá en redol a la proteutora comunidá.<ref> ''Quagmyr'', 2002</ref> La bandera del '' [[Leather|Leather Pride]]'' (“arguyu del cueru”) foi diseñada pol activista estauxunidense Tony DeBlase en mayu de 1988, pa la celebración esi añu del certame ''International'' ''Mr. Leather'' en [[Chicago]]. Cuenta con munchos adeptos ente los grupos homosexuales [[S/M]], anque s'estendió como símbolu d'identidá pa tola cultura BDSM. El so diseñu orixinal atopar nel primeru de los museos de la comunidá, el Leather Archives & Museum d'esa mesma ciudá. El muséu caltién una sala col nome del so diseñador, unu de los activistes estauxunidenses que más intensamente promovió l'intercambiu de conocencies y esperiencies nel senu de la comunidá.<ref>''LA & M'', 2005</ref> === Collar === [[Ficheru:Bondage Collar Example.png|thumb|Collar de sumisión con candáu.]] El Collar nel BDSM, de cueru o metal, simboliza la entrega. Pueden ser tremendamente sofisticaos, estilizados o bastos y de ''castigu'', destinaos al so usu en sesiones íntimes o pa llevar en públicu. Suelen llevar unu o más gabitos pa completalos con un tirante-guía, que'l [[dominante (BDSM)|dominante]] remana o usa pa inmovilizar, y pueden tar afataos con abalorios, campanielles, cascabeles, escayos o inclusive aplicaciones d'[[oru]] y [[plata]]. El so usu simbólicu dase fundamentalmente nes rellaciones [[D/s]] (dominación-sumisión, esto ye, les qu'incorporen elementos de cesión de poder o [[Intercambiu Eróticu de Poder|EPE]]). [[Ficheru:CSD 2006 Cologne BDSM 02.jpg|thumb|200px|Collar de sumisión.]] La importancia del collar pa la comunidá BDSM, y esencialmente pa los prauticantes de D/s, puede midise nes declaraciones d'una muyer sumisa, firmante como ''cinnamon^'', qu'escribe lo siguiente: {{cita|El collar nun ye un elementu de xuegu, nun ye un accesoriu que señala'l estatus. Ye un alcuerdu seriu, si asina lu quies, ente dos partes envolubraes n'amor y devoción la una pa la otra: el/la sumisu/a ten de tomase'l so tiempu, porque al asitiase un collar, apurre'l so corazón, el so cuerpu, la so mente, la so alma, apúrrese dafechu a otra persona. Al ufiertar un collar, un Master comprometer a curiar, protexer y aceptar la sumisión apurrida en toles sos formes, apreciando'l regalu que recibe, ensin abusar nunca d'él. Un collar envolubra corazón y alma de dambos, Amu y sumisu/a.<ref>cinnamon, ''El Collar'', 1996</ref>}} Sicasí, na última década y paralelamente al usu de collares d'esti tipu como elementu de moda ente los mozos, alviértese un emplegu menos ritualizado pero non por ello menos simbólicu. Diseñadores como Joop, [[Gucci]] o Vivienne Westwood utilizar yá va tiempu nes sos creaciones. Sinnead O'Connor, [[Jennifer Aniston]], [[Madonna (cantante)|Madonna]] y [[Britney Spears]] portar con toa naturalidá. Por ello, quiciabes, munches persones dientro de la comunidá BDSM porten un collar [[D/s]] en fiestes, eventos, etc., non yá como amuesa d'una rellación de sumisión esistente, sinón como prueba de la so estatus de sumisu/a. Igual asocede coles persones sadomasoquistes, que nin busquen nin deseyen una rellación BDSM, inclusive cola muyer dominante, que puede portalo como símbolu d'identidá xenéricu. Na D/s, sigue siendo un elementu de simbólica trescendencia, y la so entrega y aceptación suel dir xunida a ceremonies y rituales específicos.<ref>LustSchmerz, ''Fetisch: Halsbänder'', 2004</ref> === Ceremonies de iniciación === Les ceremonies d'[[ritu de camín|iniciación]] suelen dase, cuasi n'esclusiva, ente la subcultura D/s y son práuticamente desconocíes nel restu del BDSM. Al marxe d'escenificaciones de ''xuegu'', suelen ser más propies d'aquella parte del D/s que s'identifica colos conceutos del TPE o Total Power Exchange (Intercambiu Total de Poder), más conocíes como rellaciones ''24/7''. Na D/s, la [[ceremonia]] iniciática cumple un doble oxetivu y fórmase en redol a un doble orixe: aquelles persones que nunca enantes sostuvieren una rellación D/s (Ritu Iniciático) y aquelles que, teniendo esperiencies anteriores, entren nuna nueva rellación (Ritu Inicial). En cuanto al doble oxetivu, tratar por parte de los sos prauticantes d'enllazar col sentimientu del TPE coles mesmes que de dotar d'un sentíu trascendente, suprasexual y filosóficu a la rellación. Munchos de los rituales basar nes triangulaciones típiques de les sociedaes secretes medievales y de la [[masonería]], y en dalgún casu incorpórense elementos de la fantasía lliteraria contemporánea ([[Cróniques de Gor]] o [[Historia d'O]]).<ref name="bdsm" /> === Marques y tatuaxes === === Ropa y señales de códigu === Por ''ropa de códigu'' suel entendese na escena BDSM aquella cola qu'a la mayor parte de los sos activistes gústa-yos identificase. En determinaes fiestes y xuntes puede pidise a los asistentes que vengan vistíos d'esa manera (''códigu estrictu''), aconseyase'l vestuariu de códigu o indicase que l'asistencia nun obliga al códigu (''códigu llibre''). El tipu de ropa suel tar basáu, pa elles, nel [[látex]], el [[cueru]] y el [[grupu vinilu|vinilu]], como elementos básicos, y suel incluyir de cutiu elementos de connotaciones abiertamente fetichistes: [[corsé]], medies de rejilla y lligueros, botes o zapatos de tacón altu, bustiers, etc. Adornos, como collares y medallones, nun son infrecuentes. Pa ellos, suel estremase enforma si tratar de la escena heterosexual o de la escena homo-S/M. Nel primer casu, pantalones y camises negres o fosques, pudiendo ser de [[seda]] o cueru, anque nun ye lo habitual. Nel segundu casu, los materiales son práuticamente los mesmos que los d'elles: cueru, látex y vinilu. La escena heterosexual ye muncho más permisiva y abierta, tocantes a los códigos de vestuariu, ente que nos ambientes homo-S/M suelse dar una mayor importancia al mesmu.<ref name="bdsm" /> Esisten una serie de señales rellacionaes cola vistimienta, xeneralmente basaes na situación específica del BDSM na escena angloestauxunidense, y fundamentalmente na necesidá de saber rápido si la otra persona comparte afición o non. Esta situación deber en gran midida a la imposibilidá d'interactuar con normalidá en públicu, como asocede na [[Europa]] continental, y más esautamente n'España, Alemaña, Francia, etc. Na escena angloestauxunidense asocede frecuentemente que nos locales afamaos del mundín BDSM axuntar nuna fin de selmana varios cientos de persones, nel so mayor parte absolutamente desconocíes ente sigo. Les posibilidaes d'interaición son bien llindaes: cualquier situación de sexu esplícito, especialmente de tipu [[S/M]], y especialmente si nel llocal consúmese alcohol, ye un riesgu de tipu penal. Queda por tantu la escenificación, los ropajes atrevíos y los códigos de color nel vestuariu.<ref> ''Breviariu BDSM: Códigos de señales'', 1998</ref> == El procesu de converxencia social == Esiste un doble proceso de converxencia social nel senu del BDSM. Per una parte, aquél que realiza tol que s'avera a la comunidá BDSM, dende la inesperiencia y el deséu latente, deseyando acabar con una y quitar la sede l'otru. Y de otra parte, el que realiza la mesma comunidá, nel so conxuntu, escontra la reconocencia social plenu per parte de la sociedá. === Evolución social del BDSM === El coleutivu BDSM percorrió na última década un complexu camín dende la alegalidad ribeteada de lleis francamente punitives, hasta'l [[:wikt:estatus|estatus]] actual de “''un pocu llocos pero non peligrosos''”. Puede paecer qu'esi estáu nun se correspuende col esfuerciu realizáu por tola [[comunidá]], pero ye un enorme saltu cuantitativu y cualitativu. La inclusión de la temática BDSM –y non de forma peyorativa- nel [[marketing]], la [[publicidá]], la cultura social, inclusive nel [[arte]] y la [[política]], fai qu'esi procesu de converxencia social vaya superando decenios d'incomprensión n'espacios de tiempu que se miden anguaño en meses. Como tou grupu cultural con identidá propia, la comunidá BDSM desenvolvió nes distintes ciudaes de los cinco continentes sistemes de comunicación direuta, en forma de clubes, fiestes privaes o públiques, pubs, asociaciones y federaciones, etc.<ref name="andreas" /> Internet supunxo una gran meyora pal espardimientu de la conocencia del BDSM y como mediu de rellación ente persones al traviés de foros, canales de chat, grupos, redes sociales, blogues personales, etc. ==== Locales, clubes y eventos ==== [[Ficheru:Andreaskreuz mit Model Monique.jpg|thumb|300px|left|Nos clubes BDSM atópense elementos auxiliares como esta ''Cruz de San Andrés''.]] El nucleu orixinal de los locales BDSM tuvo formáu por establecimientos que remanecieron dende los años 50 (''movimientu del cueru''), d'ámbitu puramente homosexual y masculín. La necesidá de dichos locales basar en que tienen instalaciones y accesorios que son difíciles d'atopar nel ámbitu priváu (cruces de San Andrés, potros, etc.) y que coles mesmes favorecen la socialización mientres el ''xuegu'', deseyada por munchos de los prauticantes del BDSM. Esto impulsó tamién la creación de locales pa la comunidá heterosexual en práuticamente toles grandes ciudaes estauxunidenses y europees, la mayoría de tipu mistu (esto ye, compartiendo l'escenariu con otres cultures del sexu non-convencional, como'l movimientu [[swinger]]). Nun asocede de la mesma cola comunidá [[homosexual]], que caltién gran númberu de locales destinaos de forma esclusiva y escluyente al [[S/M]] y a la [[D/s]].<ref> John Smeisser, 2004</ref> Anguaño, les grandes asociaciones estauxunidenses suelen tener les sos fiestes temátiques y les sos xuntes sectoriales en locales ''amigos'', pero son infrecuentes na escena heterosexual los locales esclusivos. Dacuando, esto conduz a errores risibles, como'l del diariu español que definió a la más antigua [[Asociación (Derechu)|asociación]] pansexual del BDSM, la estauxunidense ''The Eulenspiegel Society'', como “un discu d'ambiente BDSM”. Esta [[Asociación (Derechu)|asociación]], con más de 5000 afiliaos, nun caltién nin auspicia nengún pub (y menos una [[discoteca]]).<ref> ''El Mundo'', 18 d'agostu de 2002</ref><ref>''T.E.S.'', 2006</ref> Los locales puramente BDSM n'[[Europa]] y [[Estaos Xuníos]] suelen tender a imponer un rigorosu ''códigu de vestuariu'' y comportamientu ''escénicu'' pa los sos visitantes, ente que nos locales mistos (salvo fiestes ocasionales) caltiénse una postura más tolerante al respeutu. Sía que non, tratar de locales nos que la [[seguridá]] y la [[harmonía]] social suelen tar meyor y más representaes que nel restu de los locales d'ociu na nueche urbana: la seña d'identidá principal de la comunidá, el [[consensu]], fai qu'estos establecimientos sían más seguros qu'una discoteca ''convencional'', por casu, pa una muyer que los visite ensin compañía y ensin conocer la escena (''Club Afterly, Preston'', Inglaterra). Salvo'l datu de qu'en [[Xapón]] les actuaciones BDSM públiques, especialmente les de tipu [[bondage]] y [[S/M]], son socialmente aceptables, nun paecen esistir informaciones fiables alrodiu de la situación de locales BDSM n'otros continentes. N'[[España]], la evolución ye bien similar: xunto a locales míticos y esencialmente [[S/M]] de la escena homo, atópense docenes d'establecimientos de la redolada [[swinger]] que caltienen una ''sala de xuegos'' o [[cuartón]] decorada y habilitada con meyor o peor gustu. Dalgunos realicen eventos fetichistes de forma periódica, nos que suel ser habitual un singular amiestu d'identidaes y estilos. N'[[América Llatina]] esisten delles comunmidades BDSM entamaes, que sostienen asociaciones, locales, eventos, redes sociales ya inclusive programes de radio de temática BDSM. Ente les redes sociales más estenses atópase Cuartón, que al 6 d'ochobre de 2014 contabilizaba 32.960 miembros rexistraos, de tolos países de fala hispana.<ref name="Cuartón">{{cita web|url=http://www.mazmorra.com.ar|editorial=Cuartón|títulu=Miembro|autor=Mazmorra|añu=2014|fechaaccesu=6 d ochobre de 2014}}</ref><ref name="Unafamilia">{{cita web|url=http://www.pagina12.com.ar/diario/suplementos/soy/1-3158-2013-11-02.html|editorial=Páxina 12 (Suplementu Soi)|títulu=Una familia bien anormal|fecha=1 de payares de 2013|autor=Pérez, Pablo|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2014}}</ref><ref name="Cuadiernos2012">{{cita web|url=http://cuadernosbdsm.sadomania.net/cuadernos/EVENTOS24-7-2012.pdf|editorial=Cuadiernos BDSM|títulu=Evento 24/7l|fecha=1 de xunetu de 2012|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131102161427/http://cuadernosbdsm.sadomania.net/cuadernos/EVENTOS24-7-2012.pdf|fechaarchivu=2 de payares de 2013}}</ref> N'[[Arxentina]] esiste una comunidá considerablemente desenvuelta, que sostién sitios como la Casona del Sado, inaugurada en 1999, eventos mensuales y dellos programes de radio.<ref name="Unafamilia"/> En 2012 la comunidá BDSM d'Arxentina participó organizadamente per primer vegada na [[Día Internacional del Arguyu LGBT|Marcha del Arguyu]], con un "Camión sado".<ref name="Unafamilia"/> En [[Méxicu]] tamién esiste una comunidá BDSM considerablemente entamada con eventos en chigres y organizaciones destinaes a espublizar el BDSM o dalgunes de les sos téuniques como'l [[shibari]].<ref name="MEX-Shibari">{{cita web|url=http://www.cultura.df.gob.mx/programes/ofcm/details/10017-vi-festival-cultural-por-la-vihda-y-la diversidá-shibari|editorial=Cultura DF|títulu=VI Festival cultural pola VIHda y la diversidá / Shibari|fecha=12 de xunu de 2014|autor=Secretaría de Cultura de la Ciudá de Méxicu|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141010090659/http://www.cultura.df.gob.mx/programes/ofcm/details/10017-vi-festival-cultural-por-la-vihda-y-la diversidá-shibari|fechaarchivu=10 d'ochobre de 2014}}</ref>Nel añu 2010 nel [[Perú]], con motivu del 24/7, entamóse la primer xunta de Perú BDSM, comunidá real qu'en tou esti tiempu realizó cerca de 50 xuntes na Casona del jr. Ica, 13 eventu munchs, y 4 fiestes temátiques, amás d'apaecer en medios televisivos, radio, publicaciones ya internet, espublizando y exerciendo docencia en temes rellacionaes al BDSM.<ref>{{Cita web|url=https://www.facebook.com/Perubdsmoficial|títulu=Facebook|fechaaccesu=5 de marzu de 2016|sitiuweb=www.facebook.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://perubdsm.blogspot.com|títulu=PERU BDSM|fechaaccesu=5 de marzu de 2016|sitiuweb=perubdsm.blogspot.com}}</ref> ==== Organizaciones ==== {{AP|Organizaciones BDSM}} Les organizaciones ''BDSM'', tantu heterosexuales como homosexuales y pansexuales, desenvolvieron y desenvuelven un ampliu espectru d'actividaes: informatives, formatives, defensa llegal, promoción d'eventos, talleres, [[investigación]], etc. Son especialmente actives y reputaes n'[[Estaos Xuníos]], [[Inglaterra]], [[Alemaña]], [[Suiza]], [[Austria]] y Escandinavia. Nesos países, les sos estructures son fondamente democrátiques –magar la xerarquización de roles nes sos práutiques privaes– y con una sobrentendida [[aceptación|tolerancia]] interna y esterna, derivada del conceutu unificador del [[consensu]]. Nun asocede lo mesmo na área hispanofalante, onde nun suelen esistir organizaciones inscrites y rexistraes como tales, una situación que s'estiende tamién a les zones llatín y mediterraneu, salvo esceiciones (como nel casu particular de [[Méxicu]], onde esta práutica viénose desenvolviendo nos últimos años coles mesmes carauterístiques que nos países anglosaxones, y onde, amás, el so mestizaje ya idiosincrasies particulares fixeron que'l so estilu seya bien particular y variáu). Sicasí, na área hispanofalante, como n'otres munches partes del mundu, Internet favoreció la formación de comunidaes virtuales y grupos entamaos alredor de foros, canales de chat o redes sociales. == Empirismu: Informes y encuestes == EL BDSM, como [[cultura]] de [[sexualidá]] alternativa, apruz n'amplies capes de la [[sociedá]], daqué que puede constatase nos distintos estudios sociolóxicos que se realizaron sobre la tema, desque en 1977 publicar el primeru realizáu con téuniques empíriques modernes.<ref name="andreas" /> Nesi mesmu añu, un informe realizáu sobre universitarios estauxunidenses llegó a el resultáu de qu'un 15 % de los entrugaos reconocíen fantasíes de tipu BDSM, [[porcentaxe]] que llegaba al 21 % nes estudiantes bisexuales y lésbiques.<ref>Elliott, Leland / Brantley, Cynthia, Sex on Campus, 1997, Random House, New York</ref> Polo xeneral, y dependiendo de los datos de cada [[encuesta]] específica, estos ufierten un porcentaxe d'ente'l 8 y el 25 % del total de la [[Población humana|población]] euru-estauxunidense con un interés claru nes práutiques BDSM.,<ref>Janus, Samuel S. / Janus, Cynthia L., 1993 ''The Janus Report on Sexual Behavior'', Wiley, New York</ref><ref name="durex"> Durex Global Sex Survey, Encuesta 2005</ref> Nesi sentíu, un estudiu del ''Institut für rationale Psychologie'' realizáu en [[1999]] llegó a la conclusión qu'ente un 65 y un 70% de les muyeres encuestaes deseyaben dacuando esperimentar la [[Dominación y sumisión|sumisión]] sexual ante les sos pareyes, ente que más d'un 40 % aceptaben rellaciones claramente BDSM (Frankfurter Rundschau del 5 de payares de 2002). Una encuesta supranacional desenvuelta en más de 40 países, cifró nun 20 % de la población los que realizaren práutiques de BDSM, dende nidies a severes.<ref name="durex" /> N'[[España]], les encuestes realizaes sobre la tema nun ufierten unos ratios fiables, dau l'escasu universu sobre'l que se realizaron. Aun así, los datos d'una d'elles, realizada en [[1999]], paecen refrendar los llograos n'otres encuestes europees: un 23 % de los homes y un 19 % de les muyeres encuestaes almitía realizar dalgún tipu de práutica BDSM, ente que un 33 y un 45 %, respeutivamente, teníen fantasíes BDSM. Ente quien lo practicaben, un 65 % afirmaben rellaciones de tipo dominación - sumisión ([[D/s]]), ente que un 17 % reconocíense como prauticantes del [[sadomasoquismu]]. Tocantes a los roles, un 32% de los varones y un 11% de les muyeres que practicaben BDSM y escoyeron un rol na encuesta, considerábense prefentemente dominantes, ente que respeutivamente un 33 % y un 72 % reconocíen enclinos fundamentalmente sumisos. Un 23 % y un 9 %, respeutivamente, afirmaben sentise [[switch (BDSM)|switch]].<ref name="bdsm" /> Muncho más fiables son los estudios sociolóxicos realizaos ente la mesma comunidá BDSM por instituciones y coleutivos estauxunidenses y europeos. A destacar:<ref name="daten" /> * Spengler, Andreas: Sadomasochisten und ihre Subkulturen, 1977 * Breslow, Evans & Langley, 1985 * Breslow, Evans & Langley, 1986 * Moser & Levitt, 1987 * Wetzstein, 1993 * Levitt, Moser & Jamison, 1994 * [[Gloria Brame]], 1999 * Datenschlag, 2000, 2001 == BDSM y psiquiatría == La [[psiquiatría]] tradicional consideró que delles práutiques qu'integren el BDSM constitúin [[trestornu mental|trestornos mentales]], incluyéndoles nel conceutu de [[parafilia|parafilies]], principalmente al traviés de la noción psiquiátrica de [[sadismu]], [[masoquismu]] o [[sadomasoquismu]], anque dacuando tamién se ve arreyáu'l [[fetichismu]], como parafilia. La noción psiquiátrica de parafilia, ta referida a ciertes práutiques erótiques consideraes distintes de les normales, acomuñando genéricamente la normalidá a patrones de [[sexualidá]] empobinaos a la [[reproducción]] y el [[coitu]], según ciertos comportamientos tradicionales asignaos pol [[xéneru]]. El grupu de parafilias toma bien distintos comportamientos y fantasíes sexuales, dende la [[pedofilia]] y la [[zoofilia]], al [[fetichismu]], el [[masoquismu]] y el [[sadismu]]. Cuestionóse'l conceutu de "parafilia"sobremanera con rellación al masoquismu y al sadismu, por estremar ente rellaciones consensuaes y non consensuaes, y por recurrir a un criteriu de normalidá sexual.<ref>{{cita web|url=http://archive.constantcontact.com/fs003/1102908923221/archive/1103050720626.html|títulu=The APA Paraphilias Subworkgroup Agrees: Kinky is NOT a Diagnosis editorial=National Coalition for Sexual Freedom|fecha=16 de febreru de 2010|fechaaccesu=6 de xineru de 2013|idioma=inglés}}</ref> Esisten dos testos de salú mental de gran importancia mundial: el DSM y la CIE. El DSM ye la sigla pa referise al ''[[Manual diagnósticu y estadísticu de los trestornos mentales]]'' qu'ellabora l'Asociación Estauxunidense de Psiquiatría (APA). La CIE ye la ''[[CIE-10|Clasificación internacional d'enfermedaes]]'' qu'ellabora la [[Organización Mundial de la Salú]] (OMS). En 2013 foi publicada la quinta versión del DSM estauxunidense, el DSM-5. Esta versión marcó un error con al respeutive de a la versión anterior (DSM-IV): caltién la noción de "parafilia", pero establez que les parafilias solo van considerase "desordes mentales" (desordes parafílicos) si establecen rellación non consensuales o con persones que nun tienen la edá llegal pa consentir, o causen estress personal que nun provenga de la desaprobación social.<ref>{{cita web|url=http://www.medscape.com/viewarticle/803884_14|títulu=A Guide to DSM-5: Paraphilias and Paraphilic Disorders|fechaaccesu=26 de mayu de 2013|editorial=Medscape.com}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.dsm5.org/Documents/Paraphilic%20Disorders%20Fact%20Sheet.pdf|títulu=Paraphilic Disorders|editorial=American Psyquitric Publishing|fecha=2013|fechaaccesu=6 de xineru de 2013|autor=American Psychiatric Association|idioma=inglés}}</ref> Nel DSM-5 el masoquismu, el sadismu y el fetichismu nun son más desordes mentales, si realizar en rellaciones consensuaes y ensin que les mesmes produzan sufrimientu emocional a les persones que les practiquen. El [[CIE-10|CIE, na so versión 10ª (CIE-10)]] de la OMS, foi publicáu 1992 y ta prevista una reedición pa 2015. Los desordes mentales rellacionaos cola sexualidá tán incluyíos nel [[CIE-10 Capítulu V: Trestornos mentales y del comportamientu|Capítulu V]]. Ellí'l "fetichismu" (F65.0) y el "sadomasoquismu" (F65.5) figuren como "trestornos d'orientación sexual". == Llexislación == {{AP|BDSM y llexislación}} La rellación del BDSM cola [[Llei]] ye complexa, dada la especial naturaleza d'estes rellaciones. Nun convien escaecer que les lleis que regulen la interaición sexual, son bien distintes según país. La llexislación holandesa dexa les rellaciones ente adultos y menores de 16 años, si estes nun son forzaes. Pero, amás, lo que-y empresta una especial configuración al BDSM, ye la so premisa de [[consensu]], la voluntariedá que trescala toles sos actividaes. Y esa ye, de cutiu, la piedra de toque nos casos de conflictu llegal. == BDSM y cultura == === Teatru === Anque sería posible establecer ciertos elementos rellacionaos col BDSM nel teatru clásicu, nun ye hasta l'apaición del [[Historia del teatru#Historia del teatru contemporaneu]] cuando puede empezase a falar con propiedá d'una proyeición de la temática nel arte escénico. Nesti sentíu, cabo destacar dos obres, una austriaca y otra alemana, nes que'l BDSM non solo vese incorporáu, sinón que traza la llinia argumental de les pieces. ''Worauf sich Körper kaprizieren'', [[Austria]]. Peter Kern dirixe y escribe el llibretu pa esta [[comedia]] que se sofita nel filme de [[Jean Genet]], ''[[Un chant d'amour]]'', cine d'autor de 1950, afaciéndolo a la [[Viena]] de güei. Un matrimoniu nel qu'una vieya gloria del [[cine]] (Miriam Goldschmidt) somete sol so sadismu de portería al maríu (Heinrich Herki) y al camareru (Günter Bubbnik), hasta qu'entren na trupa tela d'araña de la so gris esistencia dos nuevos personaxes.<ref>[[Der Standard]], edición del 03.09.2006</ref> ''Ach, Hilde'' (''Ai, Hilda'' ), [[Alemaña]]. Una obra de teatru d'Anna Schwemmer, estrenada en [[Berlín]]. La moza Hilde queda embarazada y tres l'abandonu del so noviu, decide faese Dómina profesional. Tola obra contién una visión lúdica y cuidadamente frívola -con tou propósitu per parte de la so autora- de la subcultura de la [[prostitución]] qu'asonsaña escenarios BDSM, tamién llamada ''dominación profesional''. <ref>[[BILD]]-Zeitung, Berlín, 15 de marzu de 1998</ref> === Cine === {{AP|BDSM nel Cine}} {{cita|''Col cine, el ser humanu algama la plenitú de la so condición de mirón. El cine, cuasi nun fai falta mentalo, forma parte indivisible de la condición humana d'entamu de sieglu y de mileniu.''<ref>Revista Cinefagia, payares 2003</ref>}} Al marxe de les películes que formen parte de los circuitos de la pornografía comercial, el cine trató dende los sos entamos en fondura les rellaciones BDSM; dende 1909 hasta la década actual, un periodu esti postreru con abondosa amueses: ''Sade, Quills, La profesora de pianu, Beyond Vanilla, Ichi- the Killer, Secretary, Wir leben... SM!, [[Bettie Page]]: Dark Angel, Ma Mére, Ecstasy in Berlin 1926, [[Les hermanes de la Madalena|The Magdalene Sisters]], Gib's uns a bissle, 24/7:The Passion of Life, Surrender, Bathory, Besuch bei einer Dominam, Futei non kisetsu- I Am an S/M Writer, Shibari, Hostel, [[Jackass: The Movie]], The Isle, Hwal, [[Sin City]], Headspace, Un añu ensin amor y Fifty Shades of Grey'', ente otres. Naturalmente, esisten miles de películes con "acentos" o "toques" de sadomoasoquismo o de BDSM xenéricu, ensin que puedan ser consideraes, en sentíu estrictu, películes con escenarios d'esti tipu: ''Last Tango in Paris, Emmanuelle, [[Basic Instinct]], [[Eyes Wide Shut]], [[8mm]], [[A Clockwork Orange (película)|La Naranxa Mecánica]] o Personal Services'', por non citar otres munches, son películes con pincelaes d'esi tipu, pero difícilmente pueden entendese como parte d'una filmografía del BDSM. Igual asocede con tola obra de [[Luis Buñuel]], toles conversiones cinematográfiques de dellos clásicos españoles, como [[Ramón Gómez de la Serna]], [[Emilia Pardo Bazán]], [[Ramón María del Valle-Inclan]], toles películes de [[Federico Fellini]], [[Fassbinder]], Stanley Kubrick, Jan Svankmajer, [[Carlos Saura]], [[Ingmar Bergman]], etc. Autores y direutores con un marcáu enclín a usar les sos obres como reflexu d'una postura personal abierta, cuando non claramente aparente, a esa temática. Pero que nun pueden considerase como películes BDSM. Por ello, una película como ''[[The Graduate]]'', por más que la escena de los pies femeninos reparaos con adoración dende'l quicio de la puerta seya sustantiva de ser considerada como fetichista, nun tendría de citar se como referencia filmográfica d'esa subcultura, al contrariu que les enantes citaes como exemplu de la proyeición cinematográfica del xéneru na década del 2000.<ref>Sanchidrián, I (''IKARA'') Filmofilia, 1999</ref> Nel ''artículu principal'', [[BDSM nel Cine]], atópase llargamente referenciada felicidá filmografía, con un llistáu detalláu de les 100 películes más notables del xéneru. === Lliteratura === Al igual qu'asocede al respeutive de la [[hestoria]] del BDSM, convien recordar que al definir la [[lliteratura]] sobre'l BDSM nun puede simplificase y recurrir a un llistáu de les obres escrites sobre toos y cada una de les partes que lu integren, [[sadomasoquismu]], [[flagelación]], [[D/s]], etc. En primer llugar esi llistáu sería materia de los artículos sobre cada unu d'esos conceutos, y en segundu llugar faltaría l'elementu integrador que da sentíu al BDSM, el conceutu del [[consensu]] y la [[tolerancia social|tolerancia]] activa para colos prauticantes d'otres variantes. Poro, y por la mesma definición de BDSM, nun pueden buscase exemplos lliterarios muncho más tres de la [[II Guerra Mundial]]. En tópicu lliterariu del "[[amor cortés]]" de la [[lliteratura medieval|llírica trovadoresca medieval]], (total sumisión del namoráu a la dama), lo qu'anicia un "sufrimientu gociosu" atopamos un claru antecedente del BDSM. Referentes lliterarios direutos pa la subcultura BDSM son les obres lliteraries del [[Marqués de Sade]] o [[La Venus de les pieles]] de Sacher Masoch, ensin escaecer los conteníos sadomasoquistes d'otros grandes clásicos de la lliteratura erótica como [[Fanny Hill]], Gamiani, d'[[Alfred de Musset]] o El Xardín de los suplicios, de Octave Mirbeau. Mientres el periodu de entregierras editar en parís la coleición ''Orties Blanches'', puramente centrada na temática SM ymuy especialmente na flagelación erótica. N'España, antes de la Guerra Civil. la temática sadomasoquista tembién tuvo cierta repercusión.<ref>{{cita web|títulu=Conclusione sde un estudiu sobre'l SM na lliteratura erótica española|url=http://bdewm.blogspot.com.es/2015/07/el sadomasoquismu-en-la lliteratura.html|fechaaccesu=12 de setiembre de 2016}}</ref> Na segunda metá del sigloe XX una pieza fundamental ye ''[[Historia d'O]]'', xunto a ''Torna a Roissy'' ([[Pauline Réage]]),1954, amás de ''9 selmanes y media'', de Elizabeth McNeill (1978), ''Dezemberkind'' de Leander Sukov' (2003, 2004), delles obres de la escritora [[Anne Rice]] (''Exit to Eden'', ''The Claiming of Sleeping Beauty'' (1983), ''Beauty's Punishment'' (1984) y ''Beauty's Release'' (1985)), Jeanne de Berg (''L'Image'', 1956, dedicáu a [[Pauline Réage]]), la novela ''Topping from Below'' de Laura Reese (1999), la novela ''A los pies de Omphalos'', de [[Henri Raynal]], la novela ''L'atadura'' de [[Vanessa Duriès]]. Más apocayá, les noveles de Marthe Blau, ''Submissión'' y ''Ente Les sos Manes'' (2005). Delles obres de la saga ''GOR '', de [[John Norman]]. Y, naturalmente, toles obres de [[Pat Califia]], [[Gloria Brame]], del coleutivu [[Samois]] y munches del escritor [[Georges Bataille]] (''Histoire de l'œil''-Historia del güeyu-, ''Madame Edwarda'', 1937), lo mesmo que de Bob Flanagan: ''Slave Sonnets'' (1986), ''Fuck Journal'' (1987), ''A Taste of Honey'' (1990). Una importante parte del poemariu de [[Pablo Neruda]] reflexa sentimientos y sensaciones derivaes de les rellaciones d'[[intercambiu eróticu de poder]]. En 2011 publicóse la novela ''[[Fifty Shades of Grey]]'' de la escritora [[E. L. James]], primer llibru d'una triloxía romántica basada nuna rellación de [[Dominación y sumisión|dominación/sumisión]], que se convirtió n'unu de los llibros más vendíos de tolos tiempos, con especial ésitu ente les muyeres,<ref>{{cita web|url =http://www.dailymail.co.uk/news/article-2160862/Fifty-Shades-Of-Grey-book-outstrips-Harry-Potter-fastest-selling-paperback-time.html#ixzz1y9SHlzQU |títulu ='Mummy porn' Fifty Shades Of Grey outstrips Harry Potter to become fastest selling paperback of all time |fechaaccesu =9 d'ochobre de 2012 |apellíu =Bentley |nome =Paul |fecha =17 de xunu de 2012 |añu =2012 |mes =xunu |editorial =Daily Mail |idioma =inglés }}</ref><ref name="Infobae Porqué">{{cita web|url=http://www.infobae.com/2013/07/02/718257-por-que-50-solombres-grey-atrapa-les muyeres editorial=Infobae|allugamientu=Buenos Aires, Arxentina|fecha=2 de xunetu de 2013|títulu=¿Por qué Fifty Shades of Grey atrapa a les muyeres?|fechaaccesu=14 de xineru de 2013}}</ref><ref name="Confidencial">{{cita web|url=http://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2013-09-01/los cinco-tipos-de-fantasias-de-les muyeres-tres-les-50-solombres-de-grey_22897/|editorial=El Confidencial|allugamientu=Madrid, España|fecha=1 de setiembre de 2013|títulu=Los cinco tipos de fantasíes de les muyeres (tres 'Les 50 solombres de Grey')|fechaaccesu=14 de xineru de 2013|autor=Barnés, Héctor G.}}</ref><ref name="Antena">{{cita web|url=http://www.antena3.com/noticias/cultura/libro/muyeres-que-han-lleíu-cincuenta-solombres-grey-practiquen-mas-sexu-son-mas-esixentes_2013060600132.html|editorial=Antena 3 TV|ubicación=Madrid, España|fecha=6 de xunu de 2013|títulu=Les muyeres que lleeron 'Fifty Shades of Grey' practiquen más sexu y son más esixentes|fechaaccesu=14 de xineru de 2013|autor=TNS}}</ref><ref name="LAU-VE">{{cita web|url=http://lau.com.ve/portal/2013/06/13/50-solombres-de-grey-xúbe-yos los-colores-a-jovenes-y-adultes/|editorial=La O|ubicación=Caracas, Venezuela|fecha=13 de xunu de 2013|títulu=Fifty Shades of Grey, xube'l colores de mozos y adultes|fechaaccesu=14 de xineru de 2013|autor=Navarro, María Gabriela|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140116120040/http://lau.com.ve/portal/2013/06/13/50-solombres-de-grey-xúbe-yos los-colores-a-jovenes-y-adultes/|fechaarchivu=16 de xineru de 2014}}</ref> abriendo un ampliu alderique internacional sobre la importancia de los deseos y fantasíes BDSM na sociedá.<ref name="Infobae Porqué"/><ref name="Confidencial"/><ref name="Antena"/><ref name="BioBio">{{cita web|url=http://www.biobiochile.cl/2012/11/22/50-solombres-de-grey-el llibru-que-espierta-l'instintu sexual-de-les muyeres.shtml|editorial=Bio Bio Chile|ubicación=Concepción, Chile|fecha=22 de payares de 2012|títulu=Fifty Shades of Grey: el llibru qu'espierta l'instintu sexual de les muyeres|fechaaccesu=14 de xineru de 2013|autor=Leal, Christian}}</ref><ref name="BioBio(2)">{{cita web|url=http://nevillescu.com/2013/01/25/francesca-ferrucha-el-exito-de-50-solombres-de-grey-ye-la consecuencia estrema-de-la llectora-mercantilizada-entrevista/|editorial=Neville|allugamientu=Habana, Cuba|fecha=25 de xineru de 2013|títulu=Francesca Serra: 'L'ésitu de ‘50 solombres de Grey' ye la consecuencia estrema de la llectora mercantilizada'|fechaaccesu=14 de xineru de 2013}}</ref> ==== Un nuevu subxéneru: el BDSM románticu ==== L'aumentu esponencial de la comunidá BDSM nos postreros 10 años anició l'apaición d'un subxéneru lliterariu que primeramente nun esistía como tal: el ''BDSM románticu''. Siempres hubo rellatos de [[bondage]], sadomasoquistes, etc., siquier de forma constatable dende'l [[sieglu XIV]], pero esti ye un xéneru surdíu nel [[sieglu XXI]]. Podríamos definilo como una especie de [[novela rosa]] con [[sexu]] duru y esplícitu, y con personaxes, escenarios y [[llinguaxe]] BDSM. Anguaño munchu autores dedicar a escribir prolíficamente hasta media docena de noveles por [[autor]] y añu, en dalgún casu partiendo d'esperiencia propies como prauticantes del BDSM y n'otros desembarcando dende xéneros lliterarios ayenos, y siendo más frecuente autores qu'autores.<ref>BISAM, 2005</ref> Un exemplu ye'l llibru Escontra l'Edén de l'autora Anne Rice, Meet Claire Thompson, autora de ''Slave Girl, Bird in a Cage, Julie's Submission, Closely Held Secrets, Club De Sade, Turning Tricks, Eros, Slave Gamble, Slave Castle, Face of Submission, Jewel Thief, Confessions of a Submissive, Slaves to love, Tracy in chains, The Toy, The Stalker''. Un espaciu que tamién saleen numberosos otru autores angloestauxunidenses, como JW McKenna (''Office Slave I'' y ''II'', ''Kept Woman, Naughty Girl, The Politician's Wife, Lord of Avalon, Sold, Controlled, The Hunted, Trackers, Slave Planet, Darkest Hour'', etc.), Bonnie Hamre, Alice Gaines, y otros, creando de cutiu series con personaxes de ficción BDSM que se repiten al traviés de les sos noveles.<ref>clairethompson.net, 2005</ref> === Arte === Al igual que nel casu de la lliteratura, una amuesa del [[arte]] BDSM nun tendría d'incluyir obres de la [[protohistoria]] cultural del [[sadomasoquismu]], la [[flagelación]], el [[fetichismu]], etc, y solo empezar cuando se perciben los aspeutos integradores del BDSM. Nesi sentíu, son pocu relevantes pal presente conceutu les figures de les [[Venus paleolítiques|Venus de Kostienki]], [[Rusia]] ( 3000 e.C. ) o los grabaos na [[tumba]] y el [[sarcófagu]] de l'aristócrata exipcia Bastret ( 1376 e.C. ). Pol innegable potencial de [[fetichismu]] visual del BDSM, ye lóxicu que la mayor parte de los artistes que dedicaron parte o la totalidá de la so obra a esta temática, facer nel campu de * la [[fotografía]]: Eric Kroll y Irving Klaw (cola primer modelu de bondage, [[Bettie Page]]) y el mundialmente famosu [[fotógrafu]] xaponés [[Nobuyoshi Araki]], que les sos obres esponer en dalgunos de los principales museos d'arte moderno, galeríes y coleiciones privaes, como la de la baronesa Marion Lambert, la mayor del mundu n'arte fotográfico contemporaneu. * el [[dibuxu]] de [[cómics]]:<ref>Spirit: “Comic BDSM y el comic y el BDSM”. Cuadiernos de BDSM núm. 18, xunu 2012, p. 6-32. Accesible en llinia dende http://cuadernosbdsm.sadomania.net/cuadernos/CBDSM18.pdf</ref> [[Guido Crepax]] colos [[cómics]] ''Histoire d'O'' (1975), ''Justine'' (1979) y ''Venere in pelliccia'' (1984), inspiraos na obra de [[Pauline Réage]], [[Marqués de Sade|Sade]] y [[Leopold von Sacher-Masoch]], respeutivamente. John Willie y el so ''Adventures of Sweet Gwendoline'', que foi en 1984 la base pal filme ''Gwendolyn''. Ryuta Amazume escribe y dibuxa el [[manga]] ''[[Nana to Kaoru]]'', publicáu pola revista ''Young Animal'', desenvolviendo en fondura'l subxéneru BDSM Románticu. * el [[grafismu]]: [[Eric Stanton]] y los sos impresionantes trabayos sobre la [[poder (socioloxía)|dominación]] femenina y el [[bondage]], Hajime Sorayama, Robert Bishop y Dolcett. === Televisión === La irrupción del BDSM nes canales de [[televisión]] producióse nos últimos diez años{{¿cuándo?}}. Gran númberu de canales empezaron a realizar programes monográficos sobre'l BDSM o'l sadomasoquismu (con muncha más frecuencia centrándose nesi últimu aspeutu) o incorporándolo a programar tipu ''docudrama'' de cada canal xeneralista. Este foi'l casu d'[[Alemaña]], [[Francia]], etc. N'[[España]], tantu [[TVE]], como [[Antena3]], [[Cuatro (canal de televisión)|Cuatro]] y [[Telecinco]] realizaron, programes d'esti tipu. Munches canales reproducieron documentales de llarga duración (''Besuch bei einer Apodera'', Alemaña, ARD) y cuasi toos incluyeron na so programación películes de temática BDSM ([[Historia d'O]], que tan solo va una década fueren impensables n'España). Apocayá, l'afamáu programa [[Documentos TV]], de TVE, emitió un [[documental]] de 55 minutos de duración sobre la temática. Na [[web]] del programa inclúyese un testu nel que se cita, ente otros, lo siguiente: {{cita| Amuésense auténtiques sesiones de BDSM nes que participen los protagonistes del documental. Imáxenes crudes y sorprendentes que traten de manera respetuosa estes rellaciones d'una minoría que reivindica la so sexualidá.<ref>[http://www.tve.es/FRONT_PROGRAMES?go=111b735a516af85ccdc4135d9df82c2y123009d61eb00f778b60af793b191c31b01d775c169a04bd406289592bd06efc4y069c9d80f76a41acfc823b9a65446y3b7104d2c2460172# Documentos TV ], 2006</ref> }} Magar ello, el documental ufierta puramente una visión parcial de la llamada ''dominación profesional'' en Barcelona. Más esautamente, del ''sadomasoquismu profesional'' –esto ye, contra pagu- en dichu ámbitu llocal, incidiendo na yá habitual tracamundiu ente BDSM –el conceutu xenéricu, el tou englobador- y el sadomasoquismu –tan solo una de los sos partes y non la más practicada. Vease tamién l'epígrafe sobre '''Servicios Profesionales ''' n'este mesmu artículu. Sicasí, según los más recién estudios sociolóxicos realizaos n'Alemaña, solo un 18 % de la comunidá BDSM recurrió a servicios de pagu por profesionales nos seis meses anteriores a la encuesta.<ref>Encuesta Datenschlag, 2003</ref> D'esti panorama estrémase propiciamente la cadena canadiense Showcase, qu'emite cada selmana una serie tipu [[docudrama]], ''Kink'', dafechu dedicada al BDSM y con un total de 63 capítulos. Na so cuarta temporada, foi valorada pola [[crítica]] como la de mayor calidá erótica na [[televisión]] actual.<ref>Stephen Cole, mayu de 2005</ref> Delles conocíes series de televisión como [[Bones]],<ref>[http://www.tv.com/shows/bones/death-in-the-saddle-1121980 "Death in the Saddle"(Season 3, Ep. 3)], ''Bones'', 9 d'ochobre de 2007, FOX.</ref> [[Castle]],<ref>[https://www.imdb.com/title/tt1575755/ "The Mistress Always Spanks Twice" (Season 2, Ep. 10], ''CSI'', 8 de marzu de 2010, ABC.</ref> [[CSI (serie de televisión)|CSI]],<ref>[https://www.imdb.com/title/tt1280107/ "Leave Out All the Rest" (Season 9, Ep. 5], ''CSI'', 6 de payares de 2008, CBS.</ref> [[Sherlock (serie de televisión)|Sherlock]],<ref name="ArchiveF">{{cita web|url=http://archiveofourown.org/collections/bdsm_fic|títulu=BDSM Fan Fiction|editorial=Archive Four Own|fechaaccesu=13 de xineru de 2014}}</ref> o [[True Blood]],<ref name="ArchiveF"/> grabaron capítulos dedicaos monográficamente a les rellaciones sadomasoquistes o (con menor frecuencia) genéricamente BDSM.<ref name="ArchiveF"/> === Videoxuegos === Na misión "Sexual Deviants" del xuegu de Rockstar [[Manhunt 2]] el personaxe ingresa a una discoteca , onde los enemigos tienen la estética BDSM, darréu enfusar nos suétanos, y se evidencian fuertes escenes de tortura infringidas por suxetos con mascaras de cueru, siendo delles zoomorfes. El revesosu [[Thrill Kill]] para PS1 que la so trama toma almes que lluchen nel infiernu , inclúi los siguientes personaxes amestaos al BDSM: *Belladonna foi engañada pol so maríu en vida, asina que se convierte nuna [[Dominatrix]] y combate col traxe respeutivu. *Tormentor foi un xuez que torturaba y asesinaba sindicaos , que él mesmu absolvía col fin de aprehenderlos y apoderalos el solu, visti una mázcara xunto a un mandil de cueru y ataca con una cadena, representando'l [[sadismu]]. *The Gimp ye un ser dafechu [[masoquista]], demostráu pola so vistimienta que lo cubrir dafechu y un tapón na so boca, esti ser recibe cualquier cantidá de golpes na manera d'entrenamientu (nun ye xugable). == Diccionariu temáticu == {{AP|Términos BDSM}} Como toa cultura estructurada, el BDSM tien un llinguaxe propiu, un [[xíriga]], enxareyáu de pallabres que s'usen de forma cuasi esclusiva en dicha comunidá (24/7), pallabres d'estraición xeneral pero de significativa importancia nella ([[Dominación y sumisión|dominante]]) y pallabres con un sentíu dafechu distintu nel senu del BDSM respectu al restu de la sociedá ([[sexu vainilla|vainilla]]). Otra manera, munches de les pallabres que figuren nuna bona parte de los breviarios sobre'l BDSM, impresos o publicaos na Rede, pertenecen en realidá a un vocabulariu más estendíu, que podría definise como vocabulariu sexolóxicu ([[fisting]], [[agua dorao]], [[cunnilingus]], etc.). == Ver tamién == * [[Catsuit]] * [[Leather|Cultura ''leather'']] * [[Fetichismu sexual]] * [[Ropes de PVC]] * [[Dominación y sumisión]] * [[Dominación femenina]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * [[Andreas Spengler]], ''Manifest Sadomasochism of Males: Results of an Emperical Study'', 1977 * Bartomeu Domènech y Sibila Martí, ''Diccionariu multillingüe de BDSM'', Ed. Bellaterra, 2004. ISBN 84-7290-248-X. * Baldwin, Guy, ''The SM/Leather/Fetish Erotic Style: Issues, Commentaries and Advice'' (Daedalus Publishing, ISBN 1-881943-09-7, 1993). * Brame, G.y otros, ''Different Loving. An exploration of the World of Sexual Dominance and Submission'' New York: Villard Books, 1993. * Bruckner P., ''El nuevu desorde amorosu''. Barcelona, Ed. Anagrama, 1979 * [[David Stein]], ''Safe Sane Consensual: The Evolution of a Shibboleth''. Ed.pr., 1987 * David Stein, ''Origins of Safe, sane, consensual'', [https://web.archive.org/web/20061004071108/http://www.albanypowerexchange.com/History/ssc.htm The Leather History Group] * Etxebarria y Nuñez, Lucía y Sonia. ''En brazos de la muyer fetiche'', 2001, Ed. Booket * Chancer, L. ''Definiendo una dinámica básica: paradoxes nel corazón del sadomasoquismu'' Antropoloxía de la sexualidá y diversidá cultural. Madrid:Talasa, 2003 * Grahamm Scott, G. (1991) ''Los curiosos de la dominación femenina'' Coleición Master en Sexualidá Humana, Madrid: Fundación Universidá y Empresa * [[Pat Califia]] & Robin Sweeney, ''The Second Coming'' (Alyson Publishers, 1996, ISBN 1-55583-281-4) * Saez, Fernando y Viñuales, Olga, ''Armarios de Cueru'', Ed. Bellaterra, 2007. ISBN 84-7290-345-6 * Sanchidrián, I. (IKARA). ''Apuntes pa una Historia del Cine BDSM'', Filmofilia, 1999 * Samois collective: Coming to Power -- Escritos y grafismu de S/M lésbicu (1981; edición revisada por Alyson en 1982 y 1987). * {{cita llibru |títulu=Energía del amor|nome=June|enllaceautor=June Singer|apellíu={{versalita|Singer}}|editorial=Kairós|añu=1987|isbn=8472451755, 9788472451759|páxines=372|url=https://books.google.es/books?id=BGbipmzi0WYC}} * Tasso, Valerie, ''L'Otru Llau del Sexu'', Plaza & Janes, 2004 * Thompson, Mark, ''LeatherFolk'' (Alyson Publishers, 2001, ISBN 1-55583-630-5) * Wiseman, Jay, ''BDSM. Introducción a les téuniques y el so significáu'', Ed. Bellaterra, 2004. ISBN 84-7290-264-1. * Wetzstein, Thomas A. / Steinmetz, Llinda / Reis, Christa / Eckert, Roland: ''Sadomasochismus - Szenen und Rituale''. 1993 ISBN 3-499-19632-8 == Enllaces esternos == {{commonscat|BDSM|BDSM}} * [https://web.archive.org/web/20030127065854/http://www.datenschlag.org/ Datenschlag: La mayor fonte de documentación histórica y enciclopédica sobre'l BDSM y el S/M. N'alemán ya inglés.] * [https://web.archive.org/web/20070108144306/http://www.ecstagony.com/spa/info/artgen/ssc.htm Enciclopedies, manuales y diccionarios sobre spanking, flagelación y BDSM polo xeneral.] * [http://www.leathernroses.com/spanish/spanish.htm Leathernroses, traducción al español de los recursos del grupu] {{Tradubot|BDSM}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:BDSM| ]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 3zy3jtwng8zsyloxx05vozvq582rqqu Clasificación mundial de la FIFA 0 140957 3707457 3665545 2022-08-16T14:58:34Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Deutschland - Brasilien (Confed-Cup) 4.JPG|miniaturadeimagen|250px|Partíu de fútbol ente {{Self|Brasil}}, l'equipu con más tiempu como líder de la clasificación mundial de la FIFA, y {{Self|Alemaña}}, el primer equipu líder.]] La '''clasificación mundial de la FIFA''' (oficialmente '''Clasificación Mundial FIFA/Coca-Cola''', conocíu como '''''Ranking'' FIFA''') ye un sistema de clasificación de les 209 seleiciones de [[Fútbol|fútbol masculín]] pertenecientes a la [[FIFA]], utilizáu dende agostu de 1993. Esta clasificación basar nes resultaos de los partíos oficiales ente les distintes seleiciones al traviés de la entrega de puntos. L'actual sistema considera les resultaos de los últimos cuatro años, sopesando con mayor valor les resultaos más recién pa reflexar de meyor forma la competitividá actual de los equipos y otres variables, como les carauterístiques del rival, el llugar de realización del partíu y el tornéu en que foi apostáu (por casu, asignándo-y mayor valor a les fases finales de la [[Copa Mundial de Fútbol]] qu'a partíos amistosos). Magar esta clasificación ye oxetiva al utilizar fórmules matemátiques, foi oxetu d'un intensu alderique, por cuenta de que nun reflexa realmente'l poder de ciertos equipos y nun considera la trayeutoria y la historia de les distintes seleiciones. Por cuenta de esto, la FIFA decidió utilizar un nuevu sistema, que rixe dende'l 12 de xunetu de 2006. Esisten otres clasificaciones basaes en sistemes como, por casu, el [[Clasificación Elo del fútbol mundial|sistema de puntuación Elo]] utilizáu nel [[axedrez]]. Dende'l mes de setiembre de 2017, l'equipu qu'ocupa'l primer puestu de la clasificación mundial ye la seleición de {{Self|Alemaña}}. Nel ámbitu femenín, dende'l mes de xunetu de 2015, la [[Seleición femenina de fútbol de los Estaos Xuníos|seleición femenina d'Estaos Xuníos]] lidera'l ranking. == Historia == <div style="text-align:center; float:right; margin-left:5px">'''Equipos líderes de la<br />Clasificación FIFA'''<ref>{{Cita web |url=http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/ |títulu=Clasificación Mundial FIFA/Coca Cola - FIFA.com |fechaaccesu=9 de febreru de 2017 |sitiuweb=[[FIFA.com]]}}</ref><ref>[http://fifa.com/fifa-world-ranking/ Ranking FIFA ''(n'inglés)''] FIFA.com</ref><br /> <timeline> ImageSize = width:175 height:1600 PlotArea = left:40 right:0 bottom:10 top:10 DateFormat = dd/mm/yyyy Period = from:01/01/1993 till:19/09/2018 ScaleMajor = unit:year increment:1 start:1993 TimeAxis = orientation:vertical format:yyyy Colors = id:Argentina value:rgb(0.53, 0.80, 0.91) id:Belgium value:rgb(0.88, 0.03, 0.03) id:Brazil value:rgb(1, 0.96, 0.01) id:France value:rgb(0.01, 0.07, 0.67) id:Germany value:rgb(1, 1, 1 ) id:Italy value:rgb(0.01, 0.41, 0.75) id:Netherlands value:rgb(1, 0.65, 0.01) id:Spain value:rgb(0.65, 0.15, 0). id:lightgrey value:rgb(0.92, 0.92, 0.92) BackgroundColors = canvas:lightgrey PlotData= bar:Leaders width:25 mark:(line,black) align:left fontsize:S from:08/08/1993 till:23/09/1993 shift:(20,-3) text:"Alemaña" color:Germany from:23/09/1993 till:19/11/1993 shift:(20,-4) text:"Brasil" color:Brazil from:19/11/1993 till:23/12/1993 shift:(20,-2) text:"Italia" color:Italy from:23/12/1993 till:19/04/1994 shift:(20,-3) text:"Alemaña" color:Germany from:19/04/1994 till:14/06/1994 shift:(20,-5) text:"Brasil" color:Brazil from:14/06/1994 till:21/07/1994 shift:(20,-4) text:"Alemaña" color:Germany from:21/07/1994 till:16/05/2001 shift:(20, 0) text:"Brasil" color:Brazil from:16/05/2001 till:03/06/2002 shift:(20,-2) text:"Francia" color:France from:03/06/2002 till:14/02/2007 shift:(20, 0) text:"Brasil" color:Brazil from:14/02/2007 till:14/03/2007 shift:(20,-4) text:"Italia" color:Italy from:14/03/2007 till:18/04/2007 shift:(20,-4) text:"Arxentina" color:Argentina from:18/04/2007 till:18/07/2007 shift:(20,-4) text:"Italia" color:Italy from:18/07/2007 till:19/09/2007 shift:(20,-5) text:"Brasil" color:Brazil from:19/09/2007 till:24/10/2007 shift:(20,-3) text:"Italia" color:Italy from:24/10/2007 till:02/07/2008 shift:(20,-5) text:"Arxentina" color:Argentina from:02/07/2008 till:01/07/2009 shift:(20,-6) text:"España" color:Spain from:01/07/2009 till:20/11/2009 shift:(20,-5) text:"Brasil" color:Brazil from:20/11/2009 till:28/04/2010 shift:(20,-5) text:"España" color:Spain from:28/04/2010 till:14/07/2010 shift:(20,-4) text:"Brasil" color:Brazil from:14/07/2010 till:24/08/2011 shift:(20, 0) text:"España" color:Spain from:24/08/2011 till:21/09/2011 shift:(20,-4) text:"Paises Baxos" color:Netherlands from:21/09/2011 till:17/07/2014 shift:(20,-5) text:"España" color:Spain from:17/07/2014 till:09/07/2015 shift:(20,-2) text:"Alemaña" color:Germany from:09/07/2015 till:05/11/2015 shift:(20,-5) text:"Arxentina" color:Argentina from:05/11/2015 till:07/04/2016 shift:(20,-3) text:"Bélxica" color:Belgium from:07/04/2016 till:01/03/2017 shift:(20,-3) text:"Arxentina" color:Argentina from:01/03/2017 till:06/07/2017 shift:(20,-4) text:"Brasil" color:Brazil from:06/07/2017 till:10/08/2017 shift:(20,-2) text:"Alemaña" color:Germany from:10/08/2017 till:14/09/2017 shift:(20,-4) text:"Brasil" color:Brazil from:14/09/2017 till:15/08/2018 shift:(20,-2) text:"Alemaña" color:Germany from:16/08/2018 till:19/09/2018 shift:(20,-2) text:"Francia" color:France </timeline> </div> N'agostu de 1993 la FIFA, en xunto a la so auspiciador, [[Coca-Cola]], introducieron un sistema de clasificación pa les seleiciones nacionales adultes masculines col fin de llograr una comparanza básica de les fuercies relatives de los equipos. Al traviés d'esti sistema, la FIFA realizó diversos cálculos (por casu, pa l'[[Sortéu de la Copa Mundial de Fútbol de 2006|asignación de les cabeces de serie nel sortéu]] de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2006]]). A lo llargo de los años implementáronse diversos cambeos pa poder precisar el sistema de clasificación, principalmente en 1999 y 2006. === Cambeos de 1999 === La clasificación orixinal apurría, a cada equipu, 1 puntu per empate y 3 por victoria, d'igual forma a lo que s'utiliza tradicionalmente nos sistemes de lliga. Sicasí, la FIFA reconoció darréu la esistencia de distintos factores qu'afecten les resultaos de los partíos internacionales. Asina, diseñóse un nuevu sistema pa poder reconocer estos factores y tener una meyor forma de comparar diversos equipos de distintes confederaciones. Los principales cambeos fueron: *Los puntos fueron esguilaos nun factor de 10. *Modificóse'l métodu de cálculu de los puntos al incluyir los siguientes factores: **cantidá de goles a favor y en contra. **llugar del enfrentamientu (local o visitante). **importancia del partíu según competición. **fuercia rexonal o de la confederación. *Los puntos asignaos por victoria o empate dexen de ser fixos. *Les derrotes pueden apurrir dellos puntos. Al pie de esto creáronse dos títulos: *Equipu del añu. *Saltu del añu. Anque'l sistema de clasificación volvióse más complexu, los cambeos ayudaron a aumentar la precisión. === Cambeos de 2006 === A pesar de los cambeos de 1999, el sistema foi llargamente criticáu por nun ufiertar una clasificación correuta y xusta de los equipos. Por eso, la FIFA introdució un nuevu sistema que debutó'l 12 de xunetu de 2006, díes dempués del fin de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2006]]. Ente los cambeos más importantes figuren el cambéu del periodu d'evaluación de 8 a 4 años y la simplificación del métodu de cálculu. Esaniciáronse les considerancies de goles y localía. Tamién se modificar la importancia atribuyida a los tipos d'alcuentros. === Líderes === Cuando'l sistema llanzar n'agostu de 1993, {{Self|Alemaña}} foi'l primer líder por cuenta del so llargu ésitu tres trés finales consecutives de la Copa Mundial, incluyendo'l títulu de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1990|Copa Mundial de 1990]]. Dende setiembre d'esi añu, {{Self|Brasil}} y {{Self|Italia}} algamaron la cabeza de la clasificación mientres dellos meses por cuenta de les sos esitoses [[Clasificación pa la Copa Mundial de Fútbol de 1994|clasificaciones pa la Copa Mundial de 1994]]. A fines de 1993 y hasta mediaos de 1994 {{Self|Alemaña}} y {{Self|Brasil apostáronse'l lideralgu. {{Self|Brasil}} recuperó'l primer llugar al ganar la [[Copa Mundial de Fútbol de 1994|Copa Mundial de 1994]] y lideró la clasificación hasta abril de 2001. Al mes siguiente, los suramericanos solu fueron devasaos pola seleición de {{Self|Francia}}, n'algamando la [[Copa Mundial de Fútbol de 1998|Copa Mundial de 1998]] y la [[Eurocopa 2000]]. {{Self|Brasil}} volvió al primer llugar en ganando la [[Copa Mundial de Fútbol de 2002|Copa Mundial de 2002]] y la [[Copa América 2004]] y caltener, a pesar d'algamar solamente'l 5ᵘ llugar na [[Copa Mundial de Fútbol de 2006|Copa Mundial de 2006]]. Mientres los meses siguientes, les resultaos brasilanes dexáron-yos caltener el primer puestu. Sicasí, tres les resultaos adverses de xineru de 2007, foi movíu por {{Self|Italia}} na clasificación del mes siguiente. De magar, el lideralgu de la clasificación entró nuna etapa de constante cambéu: en marzu de 2007, {{Self|Arxentina}} llogró per primer vegada'l primer llugar y {{Self|Italia}} caltuvo un curtiu reináu por trés meses. El títulu de {{Self|Brasil}} na [[Copa América 2007]] volvió empericotialos na clasificación en xunetu y agostu. {{Self|Italia}} lideró'l mes de setiembre de forma parcial, hasta que {{Self|Arxentina}} algamó'l dominiu absolutu dende ochobre de 2007. En xunetu de 2008 algamó'l lideralgu la seleición d'{{Self|España}} en llogrando'l títulu na [[Eurocopa 2008]], y caltener un añu hasta qu'en xunetu de 2009 perder a manes de {{Self|Brasil}}, que xubió al primer puestu en ganando la [[Copa FIFA Confederación 2009]]. Los suramericanos fueron líderes hasta ochobre d'aquel añu. {{Self|España}} y {{Self|Brasil apostáronse'l lideralgu nos meses siguientes camín a la [[Copa Mundial de Fútbol de 2010|Copa Mundial de 2010]]. Tres el títulu de {{Self|España}} nesti campeonatu, confirmóse'l so lideralgu en xunetu, que duró un añu. N'agostu de 2011, tres delles derrotes del escoyíu español, [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]], subcampeón de la Copa Mundial de 2010, per primer vegada na historia xubió al primer puestu de la clasificación gracies a una racha d'once partíos ensin derrotes. Con esta marca convertir na segunda seleición nacional de fútbol, dempués d'España, en ser primer ensin antes ganar una Copa del Mundu. Sicasí, al mes siguiente {{Self|España}} volvería al lideralgu, que caltuvo hasta xunu de 2014. En xunetu de 2014 y en llogrando'l títulu de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2014|Copa Mundial de 2014]], {{Self|Alemaña}} retornó al primer llugar dempués de dos décades y caltuvo el lideralgu mientres un añu. En xunetu de 2015, tres dellos tropiezos del escoyíu alemán, {{Self|Arxentina}} volvió encabezar el ranking dempués del subcampeonatu de la Copa Mundial de 2014 y de la final apostada na [[Copa América 2015]]; esti lideralgu duró hasta ochobre de 2015. La mayor sorpresa d'esti ranking vivir en payares de 2015, una y bones les cayíes d'Arxentina y Alemaña por partíos clasificatorios polos puntos, benefició y sosprendió a {{Self|Bélxica}} que per primer vegada na so historia, lideró'l ranking depués del so escelente [[Clasificación pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|clasificatoria pa la Copa Mundial de 2014]], la so destacada participación hasta la instancia de cuartos de final de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2014|Copa Mundial de 2014]] y del so escelente [[Clasificación pa la Eurocopa 2016|clasificatoria pa la Eurocopa 2016]]. Esta foi la primer vegada qu'una seleición llega a liderar el ranking ensin llograr un títulu oficial a nivel mundial o continental, como escoyíu absolutu. {|{{tablaguapa}} width=45% |- style="color:#FFFFFF;" align=center !style="background:#0900FF"| Seleición !style="background:#0900FF"| Periodu |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Alemaña}} |agostu de 1993 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Brasil}} |setiembre y ochobre de 1993 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Italia}} |payares de 1993 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Alemaña}} |avientu de 1993 a marzu de 1994 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Brasil}} |abril y mayu de 1994 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Alemaña}} |xunu de 1994 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Brasil}} |xunetu de 1994 a abril de 2001 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Francia}} |mayu de 2001 a mayu de 2002 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Brasil}} |xunu de 2002 a xineru de 2007 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Italia}} |febreru de 2007 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Arxentina}} |marzu de 2007 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Italia}} |abril de 2007 a xunu de 2007 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Brasil}} |xunetu y agostu de 2007 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Italia}} |setiembre de 2007 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Arxentina}} |ochobre de 2007 a xunu de 2008 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|España}} |xunetu de 2008 a xunu de 2009 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Brasil}} |xunetu de 2009 a ochobre de 2009 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|España}} |payares de 2009 a marzu de 2010 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Brasil}} |abril de 2010 a xunu de 2010 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|España}} |xunetu de 2010 a xunetu de 2011 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Bandera|Países Baxos}} [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]] |agostu de 2011 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|España}} |setiembre de 2011 a xunu de 2014 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Alemaña}} |xunetu de 2014 a xunu de 2015 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Arxentina}} |xunetu de 2015 a ochobre de 2015 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Bélxica}} |payares de 2015 a marzu de 2016 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Arxentina}} |abril de 2016 a marzu de 2017 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Brasil}} |abril de 2017 a xunu de 2017 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Alemaña}} |xunetu de 2017 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Brasil}} |agostu de 2017 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Alemaña}} |dende setiembre de 2017 |} === Premiu al Meyor equipu del añu === La FIFA premia añalmente a la seleición nacional que conclúi l'añu nel primer puestu del ranking FIFA. Amuésense de siguío los trés meyores equipos de cada añu desque s'otorgó esti premiu.<ref>{{Cita publicación |fecha=xineru de 2008 |títulu=Info Plus - Gallardones FIFA |publicación=[[FIFA]] |url=http://es.fifa.com/mm/document/fifafacts/raawards/ip-590_01s_allawards_32455.pdf |páxines= 1-5 |editorial=es.fifa.com |formatu=[[PDF]] |fechaaccesu=13 d'abril de 2015}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.fifa.com/fifa-world-ranking/news/y=2010/m=12/news=finalists-finish-2010-top-1351535.html |títulu=Finalists finish 2010 on top |fechaaccesu=13 d'abril de 2015 |fecha=15 d'avientu de 2010 |formatu=[[HTML]] |obra=FIFA |editorial=www.fifa.com |idioma=inglés}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/news/y=2011/m=12/news=ensin-cambeos-ente-los diez-ameyores-1560381.html |títulu=Ensin cambeos ente los diez meyores |fechaaccesu=13 d'abril de 2015 |fecha=21 d'avientu de 2011 |formatu=[[HTML]] |obra=FIFA |editorial=es.fifa.com}}</ref> {|{{tablaguapa}} width=50% |- align=center !style="background:#0900FF"|<span style="color:#FFFFFF">Añu !style="background:gold"|Primer puestu !style="background:silver"|Segundu puestu !style="background:#CC9966"|Tercer puestu |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2017''' |{{Self-i|Alemaña}} |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Portugal}} |- | align="center" |'''2016''' |{{Self-i|Arxentina}} |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Alemaña}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2015''' |{{Self-i|Bélxica}} |{{Self-i|Arxentina}} |{{Self-i|España}} |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''2014''' |{{Self-i|Alemaña}} |{{Self-i|Arxentina}} |{{Self-i|Colombia}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2013''' |{{Self-i|España}} |{{Self-i|Alemaña}} |{{Self-i|Arxentina}} |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''2012''' |{{Self-i|España}} |{{Self-i|Alemaña}} |{{Self-i|Arxentina}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2011''' |{{Self-i|España}} |{{Bandera|Países Baxos}} [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]] |{{Self-i|Alemaña}} |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''2010''' |{{Self-i|España}} |{{Bandera|Países Baxos}} [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]] |{{Self-i|Alemaña}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2009''' |{{Self-i|España}} |{{Self-i|Brasil}} |{{Bandera|Países Baxos}} [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]] |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''2008''' |{{Self-i|España}} |{{Self-i|Alemaña}} |{{Bandera|Países Baxos}} [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]] |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2007''' |{{Self-i|Arxentina}} |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Italia}} |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''2006''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Italia}} |{{Self-i|Arxentina}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2005''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Bandera|República Checa}} [[Seleición de fútbol de la República Checa|República Checa]] |{{Bandera|Países Baxos}} [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]] |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''2004''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Francia}} |{{Self-i|Arxentina}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2003''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Francia}} |{{Self-i|España}} |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''2002''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Francia}} |{{Self-i|España}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2001''' |{{Self-i|Francia}} |{{Self-i|Arxentina}} |{{Self-i|Brasil}} |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''2000''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Francia}} |{{Self-i|Arxentina}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''1999''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Bandera|República Checa}} [[Seleición de fútbol de la República Checa|República Checa]] |{{Self-i|Francia}} |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''1998''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Francia}} |{{Self-i|Alemaña}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''1997''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Alemaña}} |{{Bandera|República Checa}} [[Seleición de fútbol de la República Checa|República Checa]] |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''1996''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Alemaña}} |{{Self-i|Francia}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''1995''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Alemaña}} |{{Self-i|Italia}} |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''1994''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|España}} |{{Self-i|Suecia}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''1993''' |{{Self-i|Alemaña}} |{{Self-i|Italia}} |{{Self-i|Brasil}} |} ==== Palmarés históricu del Meyor equipu del añu ==== La llista de siguío amuesa los equipos que tuvieron ente los trés meyores de dalguna edición. {|align=left cellpadding=2 cellspacing=0 style="background:#FFEFF8; border:1px #AAA solid; border-collapse:collapse; font-size:100%" width=100% |- align=center ! style="color:#FFFFFF" bgcolor="#0900ff" |Seleición !bgcolor=gold style="color:#000000"|Primer puestu !bgcolor=silver style="color:#000000"|Segundu puestu ! style="color:#000000" bgcolor="#cc9966" |Tercer puestu |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Brasil}} |'''12''' {{Small|(1994 - 2000, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006)}} |'''4''' {{Small|(2007, 2009, 2016, 2017) }} |'''2''' {{Small|(1993, 2001)}} |- bgcolor="#d0e7ff" |{{Self-i|España}} |'''6''' {{Small|(2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013)}} |'''1''' {{Small|(1994)}} |'''3''' {{Small|(2002, 2003, 2015)}} |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Alemaña}} |'''3''' {{Small|(1993, 2014, 2017)}} |'''6''' {{Small|(1995, 1996, 1997, 2008, 2012, 2013)}} |'''4''' {{Small|(1998, 2010, 2011, 2016)}} |- bgcolor="#d0e7ff" |{{Self-i|Arxentina}} |'''2''' {{Small|(2007, 2016)}} |'''3''' {{Small|(2001, 2014, 2015)}} |'''5''' {{Small|(2000, 2004, 2006, 2012, 2013)}} |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Francia}} |'''1''' {{Small|(2001)}} |'''5''' {{Small|(1998, 2000, 2002, 2003, 2004)}} |'''2''' {{Small|(1996, 1999)}} |- bgcolor="#d0e7ff" |{{Self-i|Bélxica}} |'''1''' {{Small|(2015)}} | | |- bgcolor="#f5faff" |{{Bandera|Países Baxos}} [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]] | |'''2''' {{Small|(2010, 2011)}} |'''3''' {{Small|(2005, 2008, 2009)}} |- bgcolor="#d0e7ff" |{{Self-i|Italia}} | |'''2''' {{Small|(1993, 2006)}} |'''2''' {{Small|(1995, 2007)}} |- bgcolor="#f5faff" |{{Bandera|República Checa}} [[Seleición de fútbol de la República Checa|República Checa]] | |'''2''' {{Small|(1999, 2005)}} |'''1''' {{Small|(1997)}} |- bgcolor="#d0e7ff" |{{Self-i|Suecia}} | | |'''1''' {{Small|(1994)}} |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Colombia}} | | |'''1''' {{Small|(2014)}} |- bgcolor="#d0e7ff" |{{Self-i|Portugal}} | | |'''1''' {{Small|(2017)}} |} == Métodu == La clasificación rexistra los alcuentros internacionales de '''Clase A''' (competiciones oficiales y amistosos FIFA) apostaos nos últimos cuatro años, calcúlase: *El 100 % de los puntos acumulaos nel añu actual. *El 50 % de los puntos del añu anterior. *El 30 % de los puntos del penúltimu añu. *El 20 % de los puntos del antepenúltimu añu. Depués de cada partíu ente dos seleiciones, los puntos de cada seleición calcúlense por aciu la fórmula xeneral: :<math>P = E \times I \times T \times C</math> === Valores de la fórmula === {|{{tablaguapa}} width=100% |- |'''E''': <u>Puntos llograos pol resultáu</u>: *'''3''' por victoria. *'''1''' por empate. *'''0''' por derrota. En casu de definición por tiros de penaltis, danse: *'''2''' puntos al ganador. *'''1''' puntu al perdedor. |- |'''I''': <u>Importancia del partíu</u>: El factor ye de: *'''1''' : Partíos amistosos. *'''2.5''' : Clasificatories pa la Copa Mundial de Fútbol o Clasificatories pa la copa de cada confederación. *'''3''' : Copa FIFA Confederaciones o Copa de cada confederación. *'''4''' : Copa Mundial de Fútbol de la FIFA. |- |'''T''': <u>Fuercia de los rivales</u>: Equival a restar '''200''' menos la posición de cada equipu nel escalafón. Como esceiciones a esta regla, al primer equipu de la clasificación asígnase-y el valor de 200, y a los equipos clasificaos a partir del puestu 150ᵘ asígnase-yos un valor mínimu de '''50'''. |- |'''C''': <u>Fuercia de cada confederación</u>: Úsase sobremanera pa calcular partíos ente equipos de distintes confederaciones, emplegando'l valor mediu de les confederaciones a les que pertenecen los equipos que compiten. La fuercia d'una confederación calcúlase acordies con el númberu de victories que llogró nes últimes trés ediciones de la Copa Mundial de la FIFA. Los valores son los siguientes: *Conmebol: '''1.00''' *UEFA: '''0.99''' *Concacaf/CAF/AFC/OFC: '''0.85''' |} === Exemplu === Como exemplu, tenemos el cálculu de los puntos de la seleición de {{Self|España}}, qu'en setiembre de 2013 encabezó la clasificación: ==== Promediu del mes anterior (agostu y setiembre de 2013) ==== {|class="wikitable sortable" width=48% |- align=center !Fecha !Rival !{{Abreviatura|Result.|Resultáu}} !{{Abreviatura|E|Puntos llograos pola resultancia}} !{{Abreviatura|I|Importancia del partíu}} !{{Abreviatura|T|Fuercia de los contendentes}} !{{Abreviatura|C|Fuercia de cada confederación}} !Puntuación |- align=center |14-08-2013 |align=left|{{Self-i|Ecuador}} |'''2:0''' |3 |1 |183 |1 |549 |- align=center |06-09-2013 |align=left|{{Self-i|Finlandia}} |'''2:0''' |3 |2.5 |135 |1 |1012.5 |- align=center |10-09-2013 |align=left|{{Self-i|Chile}} |'''2:2''' |1 |1 |179 |1 |179 |} ==== Puntos perdíos per fora del periodu computable (agostu y setiembre de 2009) ==== {|class="wikitable sortable" width=48% |- align=center !Fecha !Rival !{{Abreviatura|Result.|Resultáu}} !{{Abreviatura|E|Puntos llograos pola resultancia}} !{{Abreviatura|I|Importancia del partíu}} !{{Abreviatura|T|Fuercia de los contendentes}} !{{Abreviatura|C|Fuercia de cada confederación}} !Puntuación |- align=center |12-08-2009 |align=left|{{Bandera|República de Macedonia}} [[Seleición de fútbol de la República de Macedonia|Macedonia]] |'''3:2''' |3 |1 |147 |1 |441 |- align=center |05-09-2009 |align=left|{{Self-i|Bélxica}} |'''5:0''' |3 |2.5 |132 |1 |990 |- align=center |09-09-2009 |align=left|{{Self-i|Estonia}} |'''3:0''' |3 |2.5 |86 |1 |645 |} ==== Promediu de los últimos cuatro años ==== {|class="wikitable sortable" width=48% |- align=center !Añu !Promediu !Pesu !Resultante |- align=center !{{Abreviatura|2010|setiembre de 2009 a setiembre de 2010}} |1007.79 |20% |201.56 |- align=center !{{Abreviatura|2011|setiembre de 2010 a setiembre de 2011}} |656.13 |30% |196.84 |- align=center !{{Abreviatura|2012|setiembre de 2011 a setiembre de 2012}} |822.47 |50% |411.23 |- align=center !{{Abreviatura|2013|setiembre de 2012 a setiembre de 2013}} |704.49 |100% |704.49 |- align=center !colspan=3|Total !1514 |} == Clasificación actual == *<small> Fonte: [http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/ranking-table/men/index.html Clasificación Mundial FIFA Coca Cola masculina] Última actualización: '''16 d'agostu de 2018'''</small><br /> <small>Próxima actualización: 20 de setiembre de 2018</small><ref name="los10">[http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/index.html Los 10 primeros]</ref> <center> {|{{tablaguapa}} width=45% |- align=center |width=50%|'''Top 20''' {| width="96.5%" {{tablaguapa}} |- align=center !style="background:#1700A9"|<span style="color:#FFFFFF"># !style="background:#1700A9"|<span style="color:#FFFFFF">{{Abreviatura|V|Variación respeuto de l'anterior clasificación}} !style="background:#1700A9"|<span style="color:#FFFFFF">Seleición !style="background:#1700A9"|<span style="color:#FFFFFF">Puntos |- align="center" bgcolor="#f5faff" |bgcolor=gold|'''1ᵘ''' |{{Creciente}} 6 |align=left|{{Self-i|Francia}} |1726 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" | bgcolor="silver |'''2ᵘ''' |{{Creciente}} 1 | align="left" |{{Self-i|Bélxica}} |1723 |- align="center" bgcolor="#f5faff" | bgcolor="#cc9966" |'''3ᵘ''' ||{{Decreciente}} 1 |align=left|{{Self-i|Brasil}} |1657 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" | bgcolor="#afd6ff"|'''4ᵘ''' ||{{Creciente}} 16 |align=left|{{Self-i|Croacia}} |1643 |- align="center" bgcolor="#f5faff" | bgcolor="#d0e7ff"|'''5ᵘ''' ||{{Creciente}} 9 |align=left|{{Self-i|Uruguái}} |1627 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''6ᵘ''' ||{{Creciente}} 6 |align=left|{{Self-i|Inglaterra}} |1615 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''7ᵘ''' ||{{Decreciente}} 3 |align=left|{{nowrap|{{Self-i|Portugal}}}} |1599 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''8ᵘ''' ||{{Decreciente}} 2 | align="left" |{{Self-i|Suiza}} |1597 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''9ᵘ''' ||{{Creciente}} 1 |align=left|{{Self-i|España}} |1580 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''–''' ||{{Creciente}} 3 | align="left" |{{Self-i|Dinamarca}} |1580 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''11ᵘ''' |{{Decreciente}} 6 |align=left|{{Self-i|Arxentina}} |1574 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''12ᵘ''' |{{Decreciente}} 3 |align=left|{{Self-i|Chile}} |1570 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''13ᵘ''' ||{{Creciente}} 11 |align=left|{{Self-i|Suecia}} |1565 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''14ᵘ''' ||{{Creciente}} 2 | align="left" |{{Self-i|Colombia}} |1563 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''15ᵘ''' ||{{Decreciente}} 14 |align=left|{{Self-i|Alemaña}} |1561 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''16ᵘ''' ||{{Decreciente}} 1 |align=left|{{Self-i|Méxicu}} |1560 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''17ᵘ''' ||{{Estable}} | align="left" |{{Self-i|Países Baxos}} |1540 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''18ᵘ''' ||{{Decreciente}} 10 | align="left" |{{Self-i|Polonia}} |1538 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''19ᵘ''' ||{{Decreciente}} 1 | align="left" |{{Self-i|Gales}} |1536 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''20ᵘ''' ||{{Decreciente}} 9 | align="left" |{{Self-i|Perú}} |1535 |} |} </center> == Fútbol femenín == La FIFA publica tamién un llistáu sobre los escoyíos de [[fútbol femenín]]. La clasificación empezó en 1993, y en 2003 foi reestructurada. Anque siguen un procedimientu similar, esisten delles diferencies cola masculina: * Esta clasificación, anguaño, consta de 183 seleiciones femenines representatives de les asociaciones de fútbol del mundu. * Publicar cuatro veces al añu, y non mensualmente como nel otru casu. Polo xeneral, les resultaos publicar en marzu, xunu, agostu y avientu, pero en delles ocasiones estes feches varien productu de dellos torneos d'importancia (como la [[Copa Mundial Femenina de Fútbol|Copa Mundial Femenina]]). * Considera tolos partíos internacionales xugaos polos equipos dende 1971 (añu del primer partíu oficial ente {{Self|f=f|Francia}} y los {{Self|f=f|Países Baxos}}); a diferencia de la masculina, que solo considera los últimos cuatro años. * Nun da preferencia a resultaos recién, sicasí la masculina tien una escala que los enfatiza. Dende 2003, solo {{Self|f=f|Alemaña}} y los {{Self|f=f|Estaos Xuníos}} algamaron el lideralgu de la clasificación. Esta clasificación presenta un gran contraste en comparanza cola versión masculina, especialmente tocantes a la posición de les seleiciones. La clasificatoria femenina inclúi en bones posiciones a equipos como {{Self|f=f|Corea del Norte}} o {{Self|f=f|Nueva Zelanda}}, que na masculina nun lleguen a la metá de la tabla; amás, al tiempu [[América del Sur|Suramérica]] tien menos relevancia, [[Asia]] y [[Escandinavia]] tienen un bon desempeñu. === ''Ranking'' actual === *<small> Fonte: [http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/ranking-table/women/index.html Clasificación Mundial FIFA Coca Cola femenina] Última actualización: '''23 de marzu de 2018'''</small><br /> <small>Próxima actualización: 22 de xunu de 2018</small><ref name="los10" /> <center> {|{{tablaguapa}} width=45% |- align=center |width=50%|'''Top 20''' {| width="96.5%" {{tablaguapa}} |- align=center !style="background:#A90074"|<span style="color:#FFFFFF"># !style="background:#A90074"|<span style="color:#FFFFFF">{{Abreviatura|V|Variación al respective de l'anterior clasificación}} !style="background:#A90074"|<span style="color:#FFFFFF">Seleición !style="background:#A90074"|<span style="color:#FFFFFF">Puntos |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |bgcolor=gold|'''1ᵘ''' |{{Estable}} |align=left|{{Self-i|f=f|Estaos Xuníos}} |2115 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |bgcolor=silver|'''2ᵘ''' |{{Creciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Inglaterra}} |2042 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" | bgcolor="#cc9966" |'''3ᵘ''' |{{Decreciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Alemaña}} |2033 |- align="center" bgcolor="#f5faff" | bgcolor="#afd6ff" |'''4ᵘ''' |{{Creciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Canadá}} |2029 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" | bgcolor="#d0e7ff" |'''5ᵘ |{{Creciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Francia}} |2025 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''6ᵘ''' |{{Decreciente}} 2 |align=left|{{Self-i|f=f|Australia}} |2018 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''7ᵘ''' |{{Estable}} |align=left|{{Self-i|f=f|Países Baxos}} |1972 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''8ᵘ''' |{{Estable}} |align=left|{{Self-i|f=f|Brasil}} |1968 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''9ᵘ''' |{{Creciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Suecia}} |1963 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''10ᵘ''' |{{Creciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Corea del Norte}} |1955 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''11ᵘ''' |{{Decreciente}} 2 |align=left|{{Self-i|f=f|Xapón}} |1950 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''12ᵘ''' |{{Creciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|España}} |1886 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''13ᵘ''' |{{Decreciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Dinamarca}} |1884 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''14ᵘ''' |{{Estable}} |align=left|{{Self-i|f=f|Noruega}} |1871 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''15ᵘ''' |{{Creciente}} 2 |align=left|{{Self-i|f=f|Italia}} |1864 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''16ᵘ''' |{{Decreciente}} 2 |align=left|{{Self-i|f=f|Corea del Sur}} |1860 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''17ᵘ''' |{{Decreciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|China}} |1855 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''18ᵘ''' |{{Decreciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Suiza}} |1849 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''19ᵘ''' |{{Creciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Islandia}} |1819 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''20ᵘ''' |{{Decreciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Nueva Zelanda}} |1815 |} |} </center> == Crítiques == Dende la so introducción en 1993, la clasificación mundial de la FIFA foi intensu oxetu d'alderique, particularmente los procedimientos pa calcular el puestu d'una seleición y la disparidad ente la calidá aparente y la posición de delles seleiciones.<ref name="bbc">{{Cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/1081551.stm |títulu=The World Rankings riddle |fechaaccesu=13 d'abril de 2015 |fecha=21 d'avientu de 2000 |formatu=stm |obra=[[BBC Sport]] |editorial=news.bbc.co.uk |idioma=inglés}}</ref> Por casu, {{Self|Noruega}} algamó'l 2ᵘ llugar n'ochobre de 1993 y en 1995 (xunetu y agostu), y los {{Self|Estaos Xuníos}} llegaron al 4ᵘ llugar n'abril de 2006 pa sorpresa de los mesmos xugadores.<ref name="usa">{{Cita web |url=http://usatoday30.usatoday.com/sports/soccer/2006-05-24-fifa-new-rankings_x.htm |títulu=FIFA adapting new world rankings |fechaaccesu=13 d'abril de 2015 |fecha=24 de mayu de 2006 |formatu=[[HTML|HTM]] |obra=[[USA Today]] |editorial=www.usatoday.com |idioma=inglés}}</ref> Una amuesa de la disparidad ente la calidá efectiva de les seleiciones y el escalafón oficial foi previa a la [[Copa Mundial de Fútbol de 2006]] na midida de mayu d'esi añu. Equipos como la {{Self|República Checa}} y los {{Self|Estaos Xuníos}} (allugaos nos llugares 2ᵘ y 5ᵘ, respeutivamente) nun pasaron a segunda ronda, ente que {{Self|Alemaña}} (nel llugar 19ᵘ) llegó hasta les semifinales.<ref name="mayu 2006">{{Cita web |url=http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/ranking-table/men/rank=144/index.html |títulu=Clasificación Mundial FIFA Coca Cola - Clasificación masculina |fecha=17 de mayu de 2006 |formatu=[[HTML]] |obra=FIFA |editorial=es.fifa.com}}</ref> Unu de los argumentos de la crítica ye que'l sistema de escalafón solo tiense en cuenta'l desempeñu de los equipos sobre un periodu d'ocho años y que'l desempeñu de los equipos nun tien correlación col escalafón. Tamién s'argumenta qu'en confederaciones de menor calidá polo xeneral (como l'[[Confederación Asiática de Fútbol|AFC]]), les seleiciones vense sobrovaloraes, ente que los equipos de confederaciones más competitives (como la [[UEFA]] y la [[Confederación Suramericana de Fútbol|Conmebol]]) son movíos a llugares menores.<ref name="usa"/> Los fallos nel ordenamientu llevaron a la ellaboración de sistemes alternativos de clasificación como'l [[Clasificación Elo del fútbol mundial|sistema Elo]] y el sistema [[Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation|RSSSF]].<ref name="bbc"/> == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == *{{Páxina web|http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/index.html|nome=Clasificación actualizada en FIFA.com}} *{{Páxina web|http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/procedure/men.html|nome=Métodos de cálculu de la clasificación masculina}} *{{Páxina web|http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/procedure/women.html|nome=Métodos de cálculu de la clasificación femenina}} *{{Páxina web|http://www.eloratings.net|nome=Clasificación mundial basada nel Sistema Elo}} {{Tradubot|Clasificación mundial de la FIFA}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:FIFA]] [[Categoría:Premiu FIFA]] [[Categoría:Seleiciones de fútbol]] [[Categoría:Clasificaciones deportives]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] ghttmbbikujcwxidzoel4jh8tob7uu5 3707465 3707457 2022-08-16T14:59:21Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Deutschland - Brasilien (Confed-Cup) 4.JPG|miniaturadeimagen|250px|Partíu de fútbol ente {{Self|Brasil}}, l'equipu con más tiempu como líder de la clasificación mundial de la FIFA, y {{Self|Alemaña}}, el primer equipu líder.]] La '''clasificación mundial de la FIFA''' (oficialmente '''Clasificación Mundial FIFA/Coca-Cola''', conocíu como '''''Ranking'' FIFA''') ye un sistema de clasificación de les 209 seleiciones de [[Fútbol|fútbol masculín]] pertenecientes a la [[FIFA]], utilizáu dende agostu de 1993. Esta clasificación basar nes resultaos de los partíos oficiales ente les distintes seleiciones al traviés de la entrega de puntos. L'actual sistema considera les resultaos de los últimos cuatro años, sopesando con mayor valor les resultaos más recién pa reflexar de meyor forma la competitividá actual de los equipos y otres variables, como les carauterístiques del rival, el llugar de realización del partíu y el tornéu en que foi apostáu (por casu, asignándo-y mayor valor a les fases finales de la [[Copa Mundial de Fútbol]] qu'a partíos amistosos). Magar esta clasificación ye oxetiva al utilizar fórmules matemátiques, foi oxetu d'un intensu alderique, por cuenta de que nun reflexa realmente'l poder de ciertos equipos y nun considera la trayeutoria y la historia de les distintes seleiciones. Por cuenta de esto, la FIFA decidió utilizar un nuevu sistema, que rixe dende'l 12 de xunetu de 2006. Esisten otres clasificaciones basaes en sistemes como, por casu, el [[Clasificación Elo del fútbol mundial|sistema de puntuación Elo]] utilizáu nel [[axedrez]]. Dende'l mes de setiembre de 2017, l'equipu qu'ocupa'l primer puestu de la clasificación mundial ye la seleición de {{Self|Alemaña}}. Nel ámbitu femenín, dende'l mes de xunetu de 2015, la [[Seleición femenina de fútbol de los Estaos Xuníos|seleición femenina d'Estaos Xuníos]] lidera'l ranking. == Historia == <div style="text-align:center; float:right; margin-left:5px">'''Equipos líderes de la<br />Clasificación FIFA'''<ref>{{cita web |url=http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/ |títulu=Clasificación Mundial FIFA/Coca Cola - FIFA.com |fechaaccesu=9 de febreru de 2017 |sitiuweb=[[FIFA.com]]}}</ref><ref>[http://fifa.com/fifa-world-ranking/ Ranking FIFA ''(n'inglés)''] FIFA.com</ref><br /> <timeline> ImageSize = width:175 height:1600 PlotArea = left:40 right:0 bottom:10 top:10 DateFormat = dd/mm/yyyy Period = from:01/01/1993 till:19/09/2018 ScaleMajor = unit:year increment:1 start:1993 TimeAxis = orientation:vertical format:yyyy Colors = id:Argentina value:rgb(0.53, 0.80, 0.91) id:Belgium value:rgb(0.88, 0.03, 0.03) id:Brazil value:rgb(1, 0.96, 0.01) id:France value:rgb(0.01, 0.07, 0.67) id:Germany value:rgb(1, 1, 1 ) id:Italy value:rgb(0.01, 0.41, 0.75) id:Netherlands value:rgb(1, 0.65, 0.01) id:Spain value:rgb(0.65, 0.15, 0). id:lightgrey value:rgb(0.92, 0.92, 0.92) BackgroundColors = canvas:lightgrey PlotData= bar:Leaders width:25 mark:(line,black) align:left fontsize:S from:08/08/1993 till:23/09/1993 shift:(20,-3) text:"Alemaña" color:Germany from:23/09/1993 till:19/11/1993 shift:(20,-4) text:"Brasil" color:Brazil from:19/11/1993 till:23/12/1993 shift:(20,-2) text:"Italia" color:Italy from:23/12/1993 till:19/04/1994 shift:(20,-3) text:"Alemaña" color:Germany from:19/04/1994 till:14/06/1994 shift:(20,-5) text:"Brasil" color:Brazil from:14/06/1994 till:21/07/1994 shift:(20,-4) text:"Alemaña" color:Germany from:21/07/1994 till:16/05/2001 shift:(20, 0) text:"Brasil" color:Brazil from:16/05/2001 till:03/06/2002 shift:(20,-2) text:"Francia" color:France from:03/06/2002 till:14/02/2007 shift:(20, 0) text:"Brasil" color:Brazil from:14/02/2007 till:14/03/2007 shift:(20,-4) text:"Italia" color:Italy from:14/03/2007 till:18/04/2007 shift:(20,-4) text:"Arxentina" color:Argentina from:18/04/2007 till:18/07/2007 shift:(20,-4) text:"Italia" color:Italy from:18/07/2007 till:19/09/2007 shift:(20,-5) text:"Brasil" color:Brazil from:19/09/2007 till:24/10/2007 shift:(20,-3) text:"Italia" color:Italy from:24/10/2007 till:02/07/2008 shift:(20,-5) text:"Arxentina" color:Argentina from:02/07/2008 till:01/07/2009 shift:(20,-6) text:"España" color:Spain from:01/07/2009 till:20/11/2009 shift:(20,-5) text:"Brasil" color:Brazil from:20/11/2009 till:28/04/2010 shift:(20,-5) text:"España" color:Spain from:28/04/2010 till:14/07/2010 shift:(20,-4) text:"Brasil" color:Brazil from:14/07/2010 till:24/08/2011 shift:(20, 0) text:"España" color:Spain from:24/08/2011 till:21/09/2011 shift:(20,-4) text:"Paises Baxos" color:Netherlands from:21/09/2011 till:17/07/2014 shift:(20,-5) text:"España" color:Spain from:17/07/2014 till:09/07/2015 shift:(20,-2) text:"Alemaña" color:Germany from:09/07/2015 till:05/11/2015 shift:(20,-5) text:"Arxentina" color:Argentina from:05/11/2015 till:07/04/2016 shift:(20,-3) text:"Bélxica" color:Belgium from:07/04/2016 till:01/03/2017 shift:(20,-3) text:"Arxentina" color:Argentina from:01/03/2017 till:06/07/2017 shift:(20,-4) text:"Brasil" color:Brazil from:06/07/2017 till:10/08/2017 shift:(20,-2) text:"Alemaña" color:Germany from:10/08/2017 till:14/09/2017 shift:(20,-4) text:"Brasil" color:Brazil from:14/09/2017 till:15/08/2018 shift:(20,-2) text:"Alemaña" color:Germany from:16/08/2018 till:19/09/2018 shift:(20,-2) text:"Francia" color:France </timeline> </div> N'agostu de 1993 la FIFA, en xunto a la so auspiciador, [[Coca-Cola]], introducieron un sistema de clasificación pa les seleiciones nacionales adultes masculines col fin de llograr una comparanza básica de les fuercies relatives de los equipos. Al traviés d'esti sistema, la FIFA realizó diversos cálculos (por casu, pa l'[[Sortéu de la Copa Mundial de Fútbol de 2006|asignación de les cabeces de serie nel sortéu]] de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2006]]). A lo llargo de los años implementáronse diversos cambeos pa poder precisar el sistema de clasificación, principalmente en 1999 y 2006. === Cambeos de 1999 === La clasificación orixinal apurría, a cada equipu, 1 puntu per empate y 3 por victoria, d'igual forma a lo que s'utiliza tradicionalmente nos sistemes de lliga. Sicasí, la FIFA reconoció darréu la esistencia de distintos factores qu'afecten les resultaos de los partíos internacionales. Asina, diseñóse un nuevu sistema pa poder reconocer estos factores y tener una meyor forma de comparar diversos equipos de distintes confederaciones. Los principales cambeos fueron: *Los puntos fueron esguilaos nun factor de 10. *Modificóse'l métodu de cálculu de los puntos al incluyir los siguientes factores: **cantidá de goles a favor y en contra. **llugar del enfrentamientu (local o visitante). **importancia del partíu según competición. **fuercia rexonal o de la confederación. *Los puntos asignaos por victoria o empate dexen de ser fixos. *Les derrotes pueden apurrir dellos puntos. Al pie de esto creáronse dos títulos: *Equipu del añu. *Saltu del añu. Anque'l sistema de clasificación volvióse más complexu, los cambeos ayudaron a aumentar la precisión. === Cambeos de 2006 === A pesar de los cambeos de 1999, el sistema foi llargamente criticáu por nun ufiertar una clasificación correuta y xusta de los equipos. Por eso, la FIFA introdució un nuevu sistema que debutó'l 12 de xunetu de 2006, díes dempués del fin de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2006]]. Ente los cambeos más importantes figuren el cambéu del periodu d'evaluación de 8 a 4 años y la simplificación del métodu de cálculu. Esaniciáronse les considerancies de goles y localía. Tamién se modificar la importancia atribuyida a los tipos d'alcuentros. === Líderes === Cuando'l sistema llanzar n'agostu de 1993, {{Self|Alemaña}} foi'l primer líder por cuenta del so llargu ésitu tres trés finales consecutives de la Copa Mundial, incluyendo'l títulu de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1990|Copa Mundial de 1990]]. Dende setiembre d'esi añu, {{Self|Brasil}} y {{Self|Italia}} algamaron la cabeza de la clasificación mientres dellos meses por cuenta de les sos esitoses [[Clasificación pa la Copa Mundial de Fútbol de 1994|clasificaciones pa la Copa Mundial de 1994]]. A fines de 1993 y hasta mediaos de 1994 {{Self|Alemaña}} y {{Self|Brasil apostáronse'l lideralgu. {{Self|Brasil}} recuperó'l primer llugar al ganar la [[Copa Mundial de Fútbol de 1994|Copa Mundial de 1994]] y lideró la clasificación hasta abril de 2001. Al mes siguiente, los suramericanos solu fueron devasaos pola seleición de {{Self|Francia}}, n'algamando la [[Copa Mundial de Fútbol de 1998|Copa Mundial de 1998]] y la [[Eurocopa 2000]]. {{Self|Brasil}} volvió al primer llugar en ganando la [[Copa Mundial de Fútbol de 2002|Copa Mundial de 2002]] y la [[Copa América 2004]] y caltener, a pesar d'algamar solamente'l 5ᵘ llugar na [[Copa Mundial de Fútbol de 2006|Copa Mundial de 2006]]. Mientres los meses siguientes, les resultaos brasilanes dexáron-yos caltener el primer puestu. Sicasí, tres les resultaos adverses de xineru de 2007, foi movíu por {{Self|Italia}} na clasificación del mes siguiente. De magar, el lideralgu de la clasificación entró nuna etapa de constante cambéu: en marzu de 2007, {{Self|Arxentina}} llogró per primer vegada'l primer llugar y {{Self|Italia}} caltuvo un curtiu reináu por trés meses. El títulu de {{Self|Brasil}} na [[Copa América 2007]] volvió empericotialos na clasificación en xunetu y agostu. {{Self|Italia}} lideró'l mes de setiembre de forma parcial, hasta que {{Self|Arxentina}} algamó'l dominiu absolutu dende ochobre de 2007. En xunetu de 2008 algamó'l lideralgu la seleición d'{{Self|España}} en llogrando'l títulu na [[Eurocopa 2008]], y caltener un añu hasta qu'en xunetu de 2009 perder a manes de {{Self|Brasil}}, que xubió al primer puestu en ganando la [[Copa FIFA Confederación 2009]]. Los suramericanos fueron líderes hasta ochobre d'aquel añu. {{Self|España}} y {{Self|Brasil apostáronse'l lideralgu nos meses siguientes camín a la [[Copa Mundial de Fútbol de 2010|Copa Mundial de 2010]]. Tres el títulu de {{Self|España}} nesti campeonatu, confirmóse'l so lideralgu en xunetu, que duró un añu. N'agostu de 2011, tres delles derrotes del escoyíu español, [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]], subcampeón de la Copa Mundial de 2010, per primer vegada na historia xubió al primer puestu de la clasificación gracies a una racha d'once partíos ensin derrotes. Con esta marca convertir na segunda seleición nacional de fútbol, dempués d'España, en ser primer ensin antes ganar una Copa del Mundu. Sicasí, al mes siguiente {{Self|España}} volvería al lideralgu, que caltuvo hasta xunu de 2014. En xunetu de 2014 y en llogrando'l títulu de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2014|Copa Mundial de 2014]], {{Self|Alemaña}} retornó al primer llugar dempués de dos décades y caltuvo el lideralgu mientres un añu. En xunetu de 2015, tres dellos tropiezos del escoyíu alemán, {{Self|Arxentina}} volvió encabezar el ranking dempués del subcampeonatu de la Copa Mundial de 2014 y de la final apostada na [[Copa América 2015]]; esti lideralgu duró hasta ochobre de 2015. La mayor sorpresa d'esti ranking vivir en payares de 2015, una y bones les cayíes d'Arxentina y Alemaña por partíos clasificatorios polos puntos, benefició y sosprendió a {{Self|Bélxica}} que per primer vegada na so historia, lideró'l ranking depués del so escelente [[Clasificación pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|clasificatoria pa la Copa Mundial de 2014]], la so destacada participación hasta la instancia de cuartos de final de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2014|Copa Mundial de 2014]] y del so escelente [[Clasificación pa la Eurocopa 2016|clasificatoria pa la Eurocopa 2016]]. Esta foi la primer vegada qu'una seleición llega a liderar el ranking ensin llograr un títulu oficial a nivel mundial o continental, como escoyíu absolutu. {|{{tablaguapa}} width=45% |- style="color:#FFFFFF;" align=center !style="background:#0900FF"| Seleición !style="background:#0900FF"| Periodu |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Alemaña}} |agostu de 1993 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Brasil}} |setiembre y ochobre de 1993 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Italia}} |payares de 1993 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Alemaña}} |avientu de 1993 a marzu de 1994 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Brasil}} |abril y mayu de 1994 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Alemaña}} |xunu de 1994 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Brasil}} |xunetu de 1994 a abril de 2001 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Francia}} |mayu de 2001 a mayu de 2002 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Brasil}} |xunu de 2002 a xineru de 2007 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Italia}} |febreru de 2007 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Arxentina}} |marzu de 2007 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Italia}} |abril de 2007 a xunu de 2007 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Brasil}} |xunetu y agostu de 2007 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Italia}} |setiembre de 2007 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Arxentina}} |ochobre de 2007 a xunu de 2008 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|España}} |xunetu de 2008 a xunu de 2009 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Brasil}} |xunetu de 2009 a ochobre de 2009 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|España}} |payares de 2009 a marzu de 2010 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Brasil}} |abril de 2010 a xunu de 2010 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|España}} |xunetu de 2010 a xunetu de 2011 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Bandera|Países Baxos}} [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]] |agostu de 2011 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|España}} |setiembre de 2011 a xunu de 2014 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Alemaña}} |xunetu de 2014 a xunu de 2015 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Arxentina}} |xunetu de 2015 a ochobre de 2015 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Bélxica}} |payares de 2015 a marzu de 2016 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Arxentina}} |abril de 2016 a marzu de 2017 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Brasil}} |abril de 2017 a xunu de 2017 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Alemaña}} |xunetu de 2017 |- bgcolor="#eeeeee" |{{Self-i|Brasil}} |agostu de 2017 |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Alemaña}} |dende setiembre de 2017 |} === Premiu al Meyor equipu del añu === La FIFA premia añalmente a la seleición nacional que conclúi l'añu nel primer puestu del ranking FIFA. Amuésense de siguío los trés meyores equipos de cada añu desque s'otorgó esti premiu.<ref>{{cita publicación |fecha=xineru de 2008 |títulu=Info Plus - Gallardones FIFA |publicación=[[FIFA]] |url=http://es.fifa.com/mm/document/fifafacts/raawards/ip-590_01s_allawards_32455.pdf |páxines= 1-5 |editorial=es.fifa.com |formatu=[[PDF]] |fechaaccesu=13 d'abril de 2015}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.fifa.com/fifa-world-ranking/news/y=2010/m=12/news=finalists-finish-2010-top-1351535.html |títulu=Finalists finish 2010 on top |fechaaccesu=13 d'abril de 2015 |fecha=15 d'avientu de 2010 |formatu=[[HTML]] |obra=FIFA |editorial=www.fifa.com |idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita web |url=http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/news/y=2011/m=12/news=ensin-cambeos-ente-los diez-ameyores-1560381.html |títulu=Ensin cambeos ente los diez meyores |fechaaccesu=13 d'abril de 2015 |fecha=21 d'avientu de 2011 |formatu=[[HTML]] |obra=FIFA |editorial=es.fifa.com}}</ref> {|{{tablaguapa}} width=50% |- align=center !style="background:#0900FF"|<span style="color:#FFFFFF">Añu !style="background:gold"|Primer puestu !style="background:silver"|Segundu puestu !style="background:#CC9966"|Tercer puestu |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2017''' |{{Self-i|Alemaña}} |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Portugal}} |- | align="center" |'''2016''' |{{Self-i|Arxentina}} |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Alemaña}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2015''' |{{Self-i|Bélxica}} |{{Self-i|Arxentina}} |{{Self-i|España}} |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''2014''' |{{Self-i|Alemaña}} |{{Self-i|Arxentina}} |{{Self-i|Colombia}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2013''' |{{Self-i|España}} |{{Self-i|Alemaña}} |{{Self-i|Arxentina}} |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''2012''' |{{Self-i|España}} |{{Self-i|Alemaña}} |{{Self-i|Arxentina}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2011''' |{{Self-i|España}} |{{Bandera|Países Baxos}} [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]] |{{Self-i|Alemaña}} |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''2010''' |{{Self-i|España}} |{{Bandera|Países Baxos}} [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]] |{{Self-i|Alemaña}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2009''' |{{Self-i|España}} |{{Self-i|Brasil}} |{{Bandera|Países Baxos}} [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]] |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''2008''' |{{Self-i|España}} |{{Self-i|Alemaña}} |{{Bandera|Países Baxos}} [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]] |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2007''' |{{Self-i|Arxentina}} |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Italia}} |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''2006''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Italia}} |{{Self-i|Arxentina}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2005''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Bandera|República Checa}} [[Seleición de fútbol de la República Checa|República Checa]] |{{Bandera|Países Baxos}} [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]] |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''2004''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Francia}} |{{Self-i|Arxentina}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2003''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Francia}} |{{Self-i|España}} |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''2002''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Francia}} |{{Self-i|España}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''2001''' |{{Self-i|Francia}} |{{Self-i|Arxentina}} |{{Self-i|Brasil}} |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''2000''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Francia}} |{{Self-i|Arxentina}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''1999''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Bandera|República Checa}} [[Seleición de fútbol de la República Checa|República Checa]] |{{Self-i|Francia}} |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''1998''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Francia}} |{{Self-i|Alemaña}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''1997''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Alemaña}} |{{Bandera|República Checa}} [[Seleición de fútbol de la República Checa|República Checa]] |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''1996''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Alemaña}} |{{Self-i|Francia}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''1995''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|Alemaña}} |{{Self-i|Italia}} |- bgcolor="#f5faff" | align="center" |'''1994''' |{{Self-i|Brasil}} |{{Self-i|España}} |{{Self-i|Suecia}} |- bgcolor="#d0e7ff" | align="center" |'''1993''' |{{Self-i|Alemaña}} |{{Self-i|Italia}} |{{Self-i|Brasil}} |} ==== Palmarés históricu del Meyor equipu del añu ==== La llista de siguío amuesa los equipos que tuvieron ente los trés meyores de dalguna edición. {|align=left cellpadding=2 cellspacing=0 style="background:#FFEFF8; border:1px #AAA solid; border-collapse:collapse; font-size:100%" width=100% |- align=center ! style="color:#FFFFFF" bgcolor="#0900ff" |Seleición !bgcolor=gold style="color:#000000"|Primer puestu !bgcolor=silver style="color:#000000"|Segundu puestu ! style="color:#000000" bgcolor="#cc9966" |Tercer puestu |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Brasil}} |'''12''' {{Small|(1994 - 2000, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006)}} |'''4''' {{Small|(2007, 2009, 2016, 2017) }} |'''2''' {{Small|(1993, 2001)}} |- bgcolor="#d0e7ff" |{{Self-i|España}} |'''6''' {{Small|(2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013)}} |'''1''' {{Small|(1994)}} |'''3''' {{Small|(2002, 2003, 2015)}} |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Alemaña}} |'''3''' {{Small|(1993, 2014, 2017)}} |'''6''' {{Small|(1995, 1996, 1997, 2008, 2012, 2013)}} |'''4''' {{Small|(1998, 2010, 2011, 2016)}} |- bgcolor="#d0e7ff" |{{Self-i|Arxentina}} |'''2''' {{Small|(2007, 2016)}} |'''3''' {{Small|(2001, 2014, 2015)}} |'''5''' {{Small|(2000, 2004, 2006, 2012, 2013)}} |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Francia}} |'''1''' {{Small|(2001)}} |'''5''' {{Small|(1998, 2000, 2002, 2003, 2004)}} |'''2''' {{Small|(1996, 1999)}} |- bgcolor="#d0e7ff" |{{Self-i|Bélxica}} |'''1''' {{Small|(2015)}} | | |- bgcolor="#f5faff" |{{Bandera|Países Baxos}} [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]] | |'''2''' {{Small|(2010, 2011)}} |'''3''' {{Small|(2005, 2008, 2009)}} |- bgcolor="#d0e7ff" |{{Self-i|Italia}} | |'''2''' {{Small|(1993, 2006)}} |'''2''' {{Small|(1995, 2007)}} |- bgcolor="#f5faff" |{{Bandera|República Checa}} [[Seleición de fútbol de la República Checa|República Checa]] | |'''2''' {{Small|(1999, 2005)}} |'''1''' {{Small|(1997)}} |- bgcolor="#d0e7ff" |{{Self-i|Suecia}} | | |'''1''' {{Small|(1994)}} |- bgcolor="#f5faff" |{{Self-i|Colombia}} | | |'''1''' {{Small|(2014)}} |- bgcolor="#d0e7ff" |{{Self-i|Portugal}} | | |'''1''' {{Small|(2017)}} |} == Métodu == La clasificación rexistra los alcuentros internacionales de '''Clase A''' (competiciones oficiales y amistosos FIFA) apostaos nos últimos cuatro años, calcúlase: *El 100 % de los puntos acumulaos nel añu actual. *El 50 % de los puntos del añu anterior. *El 30 % de los puntos del penúltimu añu. *El 20 % de los puntos del antepenúltimu añu. Depués de cada partíu ente dos seleiciones, los puntos de cada seleición calcúlense por aciu la fórmula xeneral: :<math>P = E \times I \times T \times C</math> === Valores de la fórmula === {|{{tablaguapa}} width=100% |- |'''E''': <u>Puntos llograos pol resultáu</u>: *'''3''' por victoria. *'''1''' por empate. *'''0''' por derrota. En casu de definición por tiros de penaltis, danse: *'''2''' puntos al ganador. *'''1''' puntu al perdedor. |- |'''I''': <u>Importancia del partíu</u>: El factor ye de: *'''1''' : Partíos amistosos. *'''2.5''' : Clasificatories pa la Copa Mundial de Fútbol o Clasificatories pa la copa de cada confederación. *'''3''' : Copa FIFA Confederaciones o Copa de cada confederación. *'''4''' : Copa Mundial de Fútbol de la FIFA. |- |'''T''': <u>Fuercia de los rivales</u>: Equival a restar '''200''' menos la posición de cada equipu nel escalafón. Como esceiciones a esta regla, al primer equipu de la clasificación asígnase-y el valor de 200, y a los equipos clasificaos a partir del puestu 150ᵘ asígnase-yos un valor mínimu de '''50'''. |- |'''C''': <u>Fuercia de cada confederación</u>: Úsase sobremanera pa calcular partíos ente equipos de distintes confederaciones, emplegando'l valor mediu de les confederaciones a les que pertenecen los equipos que compiten. La fuercia d'una confederación calcúlase acordies con el númberu de victories que llogró nes últimes trés ediciones de la Copa Mundial de la FIFA. Los valores son los siguientes: *Conmebol: '''1.00''' *UEFA: '''0.99''' *Concacaf/CAF/AFC/OFC: '''0.85''' |} === Exemplu === Como exemplu, tenemos el cálculu de los puntos de la seleición d'{{Self|España}}, qu'en setiembre de 2013 encabezó la clasificación: ==== Promediu del mes anterior (agostu y setiembre de 2013) ==== {|class="wikitable sortable" width=48% |- align=center !Fecha !Rival !{{Abreviatura|Result.|Resultáu}} !{{Abreviatura|E|Puntos llograos pola resultancia}} !{{Abreviatura|I|Importancia del partíu}} !{{Abreviatura|T|Fuercia de los contendentes}} !{{Abreviatura|C|Fuercia de cada confederación}} !Puntuación |- align=center |14-08-2013 |align=left|{{Self-i|Ecuador}} |'''2:0''' |3 |1 |183 |1 |549 |- align=center |06-09-2013 |align=left|{{Self-i|Finlandia}} |'''2:0''' |3 |2.5 |135 |1 |1012.5 |- align=center |10-09-2013 |align=left|{{Self-i|Chile}} |'''2:2''' |1 |1 |179 |1 |179 |} ==== Puntos perdíos per fora del periodu computable (agostu y setiembre de 2009) ==== {|class="wikitable sortable" width=48% |- align=center !Fecha !Rival !{{Abreviatura|Result.|Resultáu}} !{{Abreviatura|E|Puntos llograos pola resultancia}} !{{Abreviatura|I|Importancia del partíu}} !{{Abreviatura|T|Fuercia de los contendentes}} !{{Abreviatura|C|Fuercia de cada confederación}} !Puntuación |- align=center |12-08-2009 |align=left|{{Bandera|República de Macedonia}} [[Seleición de fútbol de la República de Macedonia|Macedonia]] |'''3:2''' |3 |1 |147 |1 |441 |- align=center |05-09-2009 |align=left|{{Self-i|Bélxica}} |'''5:0''' |3 |2.5 |132 |1 |990 |- align=center |09-09-2009 |align=left|{{Self-i|Estonia}} |'''3:0''' |3 |2.5 |86 |1 |645 |} ==== Promediu de los últimos cuatro años ==== {|class="wikitable sortable" width=48% |- align=center !Añu !Promediu !Pesu !Resultante |- align=center !{{Abreviatura|2010|setiembre de 2009 a setiembre de 2010}} |1007.79 |20% |201.56 |- align=center !{{Abreviatura|2011|setiembre de 2010 a setiembre de 2011}} |656.13 |30% |196.84 |- align=center !{{Abreviatura|2012|setiembre de 2011 a setiembre de 2012}} |822.47 |50% |411.23 |- align=center !{{Abreviatura|2013|setiembre de 2012 a setiembre de 2013}} |704.49 |100% |704.49 |- align=center !colspan=3|Total !1514 |} == Clasificación actual == *<small> Fonte: [http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/ranking-table/men/index.html Clasificación Mundial FIFA Coca Cola masculina] Última actualización: '''16 d'agostu de 2018'''</small><br /> <small>Próxima actualización: 20 de setiembre de 2018</small><ref name="los10">[http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/index.html Los 10 primeros]</ref> <center> {|{{tablaguapa}} width=45% |- align=center |width=50%|'''Top 20''' {| width="96.5%" {{tablaguapa}} |- align=center !style="background:#1700A9"|<span style="color:#FFFFFF"># !style="background:#1700A9"|<span style="color:#FFFFFF">{{Abreviatura|V|Variación respeuto de l'anterior clasificación}} !style="background:#1700A9"|<span style="color:#FFFFFF">Seleición !style="background:#1700A9"|<span style="color:#FFFFFF">Puntos |- align="center" bgcolor="#f5faff" |bgcolor=gold|'''1ᵘ''' |{{Creciente}} 6 |align=left|{{Self-i|Francia}} |1726 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" | bgcolor="silver |'''2ᵘ''' |{{Creciente}} 1 | align="left" |{{Self-i|Bélxica}} |1723 |- align="center" bgcolor="#f5faff" | bgcolor="#cc9966" |'''3ᵘ''' ||{{Decreciente}} 1 |align=left|{{Self-i|Brasil}} |1657 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" | bgcolor="#afd6ff"|'''4ᵘ''' ||{{Creciente}} 16 |align=left|{{Self-i|Croacia}} |1643 |- align="center" bgcolor="#f5faff" | bgcolor="#d0e7ff"|'''5ᵘ''' ||{{Creciente}} 9 |align=left|{{Self-i|Uruguái}} |1627 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''6ᵘ''' ||{{Creciente}} 6 |align=left|{{Self-i|Inglaterra}} |1615 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''7ᵘ''' ||{{Decreciente}} 3 |align=left|{{nowrap|{{Self-i|Portugal}}}} |1599 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''8ᵘ''' ||{{Decreciente}} 2 | align="left" |{{Self-i|Suiza}} |1597 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''9ᵘ''' ||{{Creciente}} 1 |align=left|{{Self-i|España}} |1580 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''–''' ||{{Creciente}} 3 | align="left" |{{Self-i|Dinamarca}} |1580 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''11ᵘ''' |{{Decreciente}} 6 |align=left|{{Self-i|Arxentina}} |1574 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''12ᵘ''' |{{Decreciente}} 3 |align=left|{{Self-i|Chile}} |1570 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''13ᵘ''' ||{{Creciente}} 11 |align=left|{{Self-i|Suecia}} |1565 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''14ᵘ''' ||{{Creciente}} 2 | align="left" |{{Self-i|Colombia}} |1563 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''15ᵘ''' ||{{Decreciente}} 14 |align=left|{{Self-i|Alemaña}} |1561 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''16ᵘ''' ||{{Decreciente}} 1 |align=left|{{Self-i|Méxicu}} |1560 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''17ᵘ''' ||{{Estable}} | align="left" |{{Self-i|Países Baxos}} |1540 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''18ᵘ''' ||{{Decreciente}} 10 | align="left" |{{Self-i|Polonia}} |1538 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''19ᵘ''' ||{{Decreciente}} 1 | align="left" |{{Self-i|Gales}} |1536 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''20ᵘ''' ||{{Decreciente}} 9 | align="left" |{{Self-i|Perú}} |1535 |} |} </center> == Fútbol femenín == La FIFA publica tamién un llistáu sobre los escoyíos de [[fútbol femenín]]. La clasificación empezó en 1993, y en 2003 foi reestructurada. Anque siguen un procedimientu similar, esisten delles diferencies cola masculina: * Esta clasificación, anguaño, consta de 183 seleiciones femenines representatives de les asociaciones de fútbol del mundu. * Publicar cuatro veces al añu, y non mensualmente como nel otru casu. Polo xeneral, les resultaos publicar en marzu, xunu, agostu y avientu, pero en delles ocasiones estes feches varien productu de dellos torneos d'importancia (como la [[Copa Mundial Femenina de Fútbol|Copa Mundial Femenina]]). * Considera tolos partíos internacionales xugaos polos equipos dende 1971 (añu del primer partíu oficial ente {{Self|f=f|Francia}} y los {{Self|f=f|Países Baxos}}); a diferencia de la masculina, que solo considera los últimos cuatro años. * Nun da preferencia a resultaos recién, sicasí la masculina tien una escala que los enfatiza. Dende 2003, solo {{Self|f=f|Alemaña}} y los {{Self|f=f|Estaos Xuníos}} algamaron el lideralgu de la clasificación. Esta clasificación presenta un gran contraste en comparanza cola versión masculina, especialmente tocantes a la posición de les seleiciones. La clasificatoria femenina inclúi en bones posiciones a equipos como {{Self|f=f|Corea del Norte}} o {{Self|f=f|Nueva Zelanda}}, que na masculina nun lleguen a la metá de la tabla; amás, al tiempu [[América del Sur|Suramérica]] tien menos relevancia, [[Asia]] y [[Escandinavia]] tienen un bon desempeñu. === ''Ranking'' actual === *<small> Fonte: [http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/ranking-table/women/index.html Clasificación Mundial FIFA Coca Cola femenina] Última actualización: '''23 de marzu de 2018'''</small><br /> <small>Próxima actualización: 22 de xunu de 2018</small><ref name="los10" /> <center> {|{{tablaguapa}} width=45% |- align=center |width=50%|'''Top 20''' {| width="96.5%" {{tablaguapa}} |- align=center !style="background:#A90074"|<span style="color:#FFFFFF"># !style="background:#A90074"|<span style="color:#FFFFFF">{{Abreviatura|V|Variación al respective de l'anterior clasificación}} !style="background:#A90074"|<span style="color:#FFFFFF">Seleición !style="background:#A90074"|<span style="color:#FFFFFF">Puntos |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |bgcolor=gold|'''1ᵘ''' |{{Estable}} |align=left|{{Self-i|f=f|Estaos Xuníos}} |2115 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |bgcolor=silver|'''2ᵘ''' |{{Creciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Inglaterra}} |2042 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" | bgcolor="#cc9966" |'''3ᵘ''' |{{Decreciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Alemaña}} |2033 |- align="center" bgcolor="#f5faff" | bgcolor="#afd6ff" |'''4ᵘ''' |{{Creciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Canadá}} |2029 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" | bgcolor="#d0e7ff" |'''5ᵘ |{{Creciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Francia}} |2025 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''6ᵘ''' |{{Decreciente}} 2 |align=left|{{Self-i|f=f|Australia}} |2018 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''7ᵘ''' |{{Estable}} |align=left|{{Self-i|f=f|Países Baxos}} |1972 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''8ᵘ''' |{{Estable}} |align=left|{{Self-i|f=f|Brasil}} |1968 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''9ᵘ''' |{{Creciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Suecia}} |1963 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''10ᵘ''' |{{Creciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Corea del Norte}} |1955 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''11ᵘ''' |{{Decreciente}} 2 |align=left|{{Self-i|f=f|Xapón}} |1950 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''12ᵘ''' |{{Creciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|España}} |1886 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''13ᵘ''' |{{Decreciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Dinamarca}} |1884 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''14ᵘ''' |{{Estable}} |align=left|{{Self-i|f=f|Noruega}} |1871 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''15ᵘ''' |{{Creciente}} 2 |align=left|{{Self-i|f=f|Italia}} |1864 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''16ᵘ''' |{{Decreciente}} 2 |align=left|{{Self-i|f=f|Corea del Sur}} |1860 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''17ᵘ''' |{{Decreciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|China}} |1855 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''18ᵘ''' |{{Decreciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Suiza}} |1849 |- align="center" bgcolor="#eeeeee" |'''19ᵘ''' |{{Creciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Islandia}} |1819 |- align="center" bgcolor="#f5faff" |'''20ᵘ''' |{{Decreciente}} 1 |align=left|{{Self-i|f=f|Nueva Zelanda}} |1815 |} |} </center> == Crítiques == Dende la so introducción en 1993, la clasificación mundial de la FIFA foi intensu oxetu d'alderique, particularmente los procedimientos pa calcular el puestu d'una seleición y la disparidad ente la calidá aparente y la posición de delles seleiciones.<ref name="bbc">{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/1081551.stm |títulu=The World Rankings riddle |fechaaccesu=13 d'abril de 2015 |fecha=21 d'avientu de 2000 |formatu=stm |obra=[[BBC Sport]] |editorial=news.bbc.co.uk |idioma=inglés}}</ref> Por casu, {{Self|Noruega}} algamó'l 2ᵘ llugar n'ochobre de 1993 y en 1995 (xunetu y agostu), y los {{Self|Estaos Xuníos}} llegaron al 4ᵘ llugar n'abril de 2006 pa sorpresa de los mesmos xugadores.<ref name="usa">{{cita web |url=http://usatoday30.usatoday.com/sports/soccer/2006-05-24-fifa-new-rankings_x.htm |títulu=FIFA adapting new world rankings |fechaaccesu=13 d'abril de 2015 |fecha=24 de mayu de 2006 |formatu=[[HTML|HTM]] |obra=[[USA Today]] |editorial=www.usatoday.com |idioma=inglés}}</ref> Una amuesa de la disparidad ente la calidá efectiva de les seleiciones y el escalafón oficial foi previa a la [[Copa Mundial de Fútbol de 2006]] na midida de mayu d'esi añu. Equipos como la {{Self|República Checa}} y los {{Self|Estaos Xuníos}} (allugaos nos llugares 2ᵘ y 5ᵘ, respeutivamente) nun pasaron a segunda ronda, ente que {{Self|Alemaña}} (nel llugar 19ᵘ) llegó hasta les semifinales.<ref name="mayu 2006">{{cita web |url=http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/ranking-table/men/rank=144/index.html |títulu=Clasificación Mundial FIFA Coca Cola - Clasificación masculina |fecha=17 de mayu de 2006 |formatu=[[HTML]] |obra=FIFA |editorial=es.fifa.com}}</ref> Unu de los argumentos de la crítica ye que'l sistema de escalafón solo tiense en cuenta'l desempeñu de los equipos sobre un periodu d'ocho años y que'l desempeñu de los equipos nun tien correlación col escalafón. Tamién s'argumenta qu'en confederaciones de menor calidá polo xeneral (como l'[[Confederación Asiática de Fútbol|AFC]]), les seleiciones vense sobrovaloraes, ente que los equipos de confederaciones más competitives (como la [[UEFA]] y la [[Confederación Suramericana de Fútbol|Conmebol]]) son movíos a llugares menores.<ref name="usa"/> Los fallos nel ordenamientu llevaron a la ellaboración de sistemes alternativos de clasificación como'l [[Clasificación Elo del fútbol mundial|sistema Elo]] y el sistema [[Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation|RSSSF]].<ref name="bbc"/> == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == *{{Páxina web|http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/index.html|nome=Clasificación actualizada en FIFA.com}} *{{Páxina web|http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/procedure/men.html|nome=Métodos de cálculu de la clasificación masculina}} *{{Páxina web|http://es.fifa.com/fifa-world-ranking/procedure/women.html|nome=Métodos de cálculu de la clasificación femenina}} *{{Páxina web|http://www.eloratings.net|nome=Clasificación mundial basada nel Sistema Elo}} {{Tradubot|Clasificación mundial de la FIFA}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:FIFA]] [[Categoría:Premiu FIFA]] [[Categoría:Seleiciones de fútbol]] [[Categoría:Clasificaciones deportives]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 0dam91dlmfht1lx130l3ox79itn1z9y MTV Video Music Awards 0 141708 3707557 3702093 2022-08-16T15:16:47Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{Ficha de premiu |nome = MTV Video Music Awards |eventu actual = MTV Video Music Awards 2017 |imaxe = MTV Video Music Awards 2009 in NYC.jpg |tamañu imaxe = |pie d'imaxe = |descripción = Los meyores [[Video musical|videos musicales]] del añu. |presentador = [[MTV]] |ubicación = |país = {{Bandera2|Estaos Xuníos}} |añu = 1984 |añu ganador = |ex aequo = |predecesor = |socesor = |actual poseedor = |web oficial = http://www.mtv.com/ontv/vma/ }} Los premios '''MTV Video Music Awards''', conocíos tamién como '''MTV VMA''', son unos premios creaos en [[1984]] pola canal de televisión [[MTV]] pa destacar a los meyores [[video musical|videos musicales]] del añu. Orixinalmente, surdieron como una alternativa a los [[Premiu Grammy|premios Grammy]], sicasí col pasu de les sos ediciones ganáronse'l respetu de la industria musical estauxunidense y dientro de la [[cultura popular]]. Son presentaos y tresmitíos en direuto añalmente por [[MTV]] y [[CTV]] en [[Canadá]]. Les ceremonies lleváronse a cabu en distintes ciudaes, como [[Nueva York]], [[Los Angeles]], [[Las Vegas]] y [[Miami]]. Ente les versiones estranxeres d'estos premios atopen los [[Premios MTV|Premios MTV Llatinoamérica]], los [[MTV Europe Music Awards]], los [[MTV Asia Awards]], los [[MTV Australia Video Music Awards]], [[MTV Russian Music Awards|MTV Russia Music Awards]] y los [[MTV Video Music Awards Japan]], ente otros. La estauína apurrida a los ganadores ye llamada de cutiu «Home de la Lluna», yá que tien la forma d'un astronauta sobre esti satélite, una de les primeres representaciones de MTV. El gallardón foi diseñáu pola firma Manhattan Design, la mesma que creó'l logo de MTV, y foi fabricáu pola compañía R.S. Owens, en [[Chicago]], dende 1984.<ref name="NYTimes">{{cita web |url= http://artsbeat.blogs.nytimes.com/2013/07/08/mtv-awards-will-feature-a-new-moonman-made-just-for-brooklyn/ |títulu= MTV Awards Will Feature a New Moonman, Made Just for Brooklyn |fechaaccesu=8 de xunetu de 2013 |apellíu= Ryzik |nome= Melena |fecha= 8 de xunetu de 2013 |obra= [[The New York Times]] |idioma= inglés}}</ref> Hasta l'añu 2007, el periodu d'elección de los premios empezaba'l [[1 de xunetu]]. Nel añu 2008, foi'l públicu quien pudo decidir al traviés d'Internet la llista de nomaos, y darréu los ganadores de cada categoría. Esta última votación realizar dende'l 8 d'agostu hasta'l mesmu día del espectáculu, el 7 de setiembre. Hasta l'añu 2001, los MTV Video Music Awards realizábense'l primer xueves de setiembre, pero dende'l 2002 decidió tresmitíselos l'últimu xueves d'agostu pa evitar conflictos col aniversariu de los [[Atentaos del 11 de setiembre de 2001|ataques terroristes del 11 de setiembre]]. Sicasí, nel añu 2007 la ceremonia foi tresmitida nuevamente en setiembre y per primer vegada dende'l teatru Pearl del [[Palms Casino Resort]] de Las Vegas.<ref>[[MTV]], ''[http://www.mtv.com/news/articles/1558554/20070502/index.jhtml Live, From Las Vegas: The 2007 MTV Video Music Awards]''</ref> Nel 2008, l'espectáculu volvió realizase en [[Los Angeles]], California, tres diez años. L'artista más premiada na hestoria de los VMA ye [[Beyoncé]] con 21 estauínes, siguida de [[Madonna]] con 20, y [[Lady Gaga]] y [[Peter Gabriel]], con trelce cada unu.<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/archive/multiple-winners.jhtml |títulu= Video Music Awards - Biggest Winners |fechaaccesu=26 d'agostu de 2014 |apellíu= |nome= |fecha= |obra= MTV.com |idioma=inglés }}</ref> == Momentos memorables == === [[MTV Video Music Awards 1984|1984]] === * L'actuación de [[Madonna]] na primer edición de los MTV Video Music Awards ye considerada la primera de munches actuaciones revesoses. Interpretó la tema «[[Like a Virgin]]» vistida de novia con una petrina que tenía escrita la frase ''Boy Toy''. Mientres el so show, valtar pol escenariu amosando les sos medies y la so lliga, mientres faía movimientos sexualmente suxerentes. [[MTV Video Music Awards 1985|1985]] · === [[MTV Video Music Awards 1986|1986]] === * Whitney Houston interpretó les sos temes "How will I know" y "Greatest love of all". La cadena recibiera diverses crítiques por non emitir videos interpretaos por artistes afroamericanos. === [[MTV Video Music Awards 1987|1987]] === * El video del cantar «Sledgehammer», interpretada por [[Peter Gabriel]], recibió nueve gallardones, estableciendo'l récor del video más premiáu nuna sola ceremonia de MTV.<ref>{{cita web |url= http://entertainment.time.com/2011/07/28/the-30-all-time-best-music-videos/slide/peter-gabriel-sledgehammer-1986/ |títulu= The 30 All-TIME Best Music Videos |fechaaccesu= 10 de mayu de 2013 |apellíu= Glen |nome= Levy |fecha= 26 de xunetu de 2011 |idioma= inglés |obra= [[Time]] }}</ref> === [[MTV Video Music Awards 1988|1988]] === * Nos Video Music Awards de 1988, [[Michael Jackson]] fixo la so primer presentación en dichos premios, cantando'l so senciellu «Bad». Nesa ocasión foi honráu col premiu de [[Ganadores del MTV Michael Jackson Video Vanguard Award|Video Vanguard]]. === [[MTV Video Music Awards 1989|1989]] === * L'actuación en direuto de [[Jon Bon Jovi]] y [[Richie Sambora]], de [[Bon Jovi]], quien interpretaron les temes «[[Livin' on a Prayer]]» y «[[Wanted Dead or Alive]]» acompañaos namái de dos guitarres acústiques de 6 y 12 cuerdes, ye considerada la gran inspiración pa la creación de la serie ''[[MTV Unplugged]]''. * [[Madonna]] realizó una recordada actuación del so cantar «[[Express Yourself]]». * Depués de presentase nos VMA, el guitarrista de [[Guns N' Roses]], [[Izzy Stradlin]], foi afrelláu pol vocalista de [[Mötley Crüe]], [[Vince Neil]]. Tou terminó nuna batalla verbal ente Vince y el vocalista de Guns N' Roses, [[Axl Rose]], cuando Axl enfrentar a [[Vince Neil]].<ref>Rockumweb.com, ''[https://web.archive.org/web/20070929150341/http://www.rockumweb.com/vinceaxl.html Axl Rose y Vince Neil]''</ref> * [[Cher]] interpretó [[If I Could Turn Back Time]] vistida col mesmu body qu'usó nel video del cantar. Dichu video foi censuráu por MTV xustamente pol traxe que l'artista usó. * El revesosu artista Andrew Diz Clay apaeció promocionando la película "The adventures of Ford Fairlane", ganándose una prohibición na cadena depués d'executar un númberu consideráu vulgar y obscenu. === [[MTV Video Music Awards 1990|1990]] === * La presentación de Madonna col cantar «[[Vogue (cantar)|Vogue]]», inspirada en [[María Antonieta d'Austria|María Antonieta]], xeneró dures crítiques por ser sexualmente esplícita. Madonna tomó y averó la cara de dos de los sos baillarinos ente los sos senos y llevantó la so falda pa exhibir la so ropa interior. === [[MTV Video Music Awards 1991|1991]] === * [[Mariah Carey]] algamó la nota más alta de la so carrera, un si<sub>b7</sub> o B<sub>b7</sub>,<ref>{{cita web|url=http://www.mtv.com/photos/mtv-video-music-awards-1991-highlights/1563499/2504718/photo.jhtml|títulu=Mariah Carey blows away the 1991 VMA crowd with her performance of "Emotions."|fechaaccesu=29 de payares de 2010|autor=[[MTV]]|idioma=inglés}}</ref> mientres la presentación de la so single «[[Emotions (cantar)|Emotions]]».<ref>{{cita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=VfTrXXg_4dM|títulu=Mariah Carey Did Hit A Bb7 (NOT G#7)|fechaaccesu=20 de xunetu de 2014|autor=[[YouTube]]|idioma=inglés}}</ref> * El conflictu ente [[Bret Michaels]], integrante del grupu [[Poison]], y [[C.C. DeVille]] remató nuna engarradiella a golpes depués de que l'actuación en direuto de DeVille fuera percibida como cabileñu. DeVille foi despidíu y reemplazáu pol guitarrista de la banda Pennsylvania, [[Richie Kotzen]]. * Nel show de [[1991]] apaeció [[Paul Reubens]] per primer vegada dempués de ser arrestáu por masturbarse nun teatru. L'actor llegó vistíu como'l so famosu personaxe Pee-Wee Herman y recibió una ovación de pies. Aquella foi la última vegada que Reubens vistióse asina pa un eventu públicu. * El premiu Video Vanguard (n'inglés: Video Vanguard Award), tamién conocíu como Lifetime Achievement Award, ye una reconocencia apurrida a músicos que tuvieron un fondu impautu na denominada'l cual foi renombráu en 1991 como [[Ganadores del MTV Michael Jackson Video Vanguard Award|MTV Michael Jackson Video Vanguard Award]] n'honor al cantante [[Michael Jackson]]. === [[MTV Video Music Awards 1992|1992]] === [[Ficheru:Nirvana around 1992.jpg|thumb|200px|Kurt Cobain y Krist Novoselic nos MTV VMA 1992.]] * MTV pidió-y al grupu [[Nirvana (banda)|Nirvana]] qu'interpretara'l so cantar «[[Smells like teen spirit]]» (ganador de dos premios na ceremonia), pero la banda había dichu que tocaríen dos canciones nueves, «[[Tosquile me]]» y «[[tourette's]]». Esto nun foi del presto de los executivos de la canal, quien siguieron primiendo al grupu por qu'interpretaren «Smells Like Teen Spirit». Darréu, la canal dio-yos la opción de tocar «[[Lithium (cantar de Nirvana)|Lithium]]», lo que la banda aceptó. Sicasí, al empezar la so presentación, [[Kurt Cobain]] tocó los primeros acordes de «Tosquile me» ante l'horror de los executivos. Finalmente, interpretaron los cantares que s'alcordaren, pero casi al acabar la so presentación —y enoxáu pol mal funcionamientu del so amplificador—, el baxista [[Krist Novoselic]] llanzó'l so preséu al aire, que cayó sobre la so propia frente, dexándolo tendíu y amoriáu sobre l'escenariu. Mentanto, Cobain empezó a botar los equipos de la banda, de la que'l baterista [[Dave Grohl]] corrió escontra'l micrófonu y empezó a glayar repetidamente ''«¡Hi, Axl!»'' (''«¡Hola, Axl!»''). * [[Axl Rose]] retó a duelu a [[Kurt Cobain]] mientres la ceremonia, entós que Cobain y la so esposa, [[Courtney Love]], convidárenlu a «ser el padrín» de Francis Bean, la fía d'ellos dos. * Mientres se desenvolvía'l show, [[Guns N' Roses]] interpretó «[[November rain]]» xunto a [[Elton John]]. Momentos antes a la presentación, [[Kurt Cobain]] cuspiera sobre'l pianu que supuestamente pertenecía a la banda de Axl. Más tarde, Cobain dixo a la prensa que se sosprendió al ver a Elton John tocando'l pianu qu'él cuspiera. * Mientres [[Eric Clapton]] tocaba'l so cantar [[Tears in Heaven]], embaxo del escenariu baillaben [[Kurt Cobain]] y [[Eddie Vedder]]. === [[MTV Video Music Awards 1993|1993]] === * [[Madonna (cantante)|Madonna]] causo discutiniu al interpretar la so tema [[Bye Bye Baby]] Nel show, [[Madonna (cantante)|Madonna]] y los sos coristes interpreten a personaxes masculinos de Burlesque con unes baillarines bien provocadores. * [[Pearl Jam]] interpretó la tema Animal», una de los pocos cantares presentaos en direuto qu'enxamás tuvo un video rotando en MTV. Tamién interpretaron «rockin in the free world» xunto a [[Neil Young]]. * Depués d'apurrir el premiu a Meyor Video R&B, [[Snoop Dogg]] supo que la policía taba buscándolo na cortil onde se llevaba a cabu la ceremonia. L'artista dio en retirase del [[Gibson Amphitheatre|Anfiteatru Gibson]], momentu nel que foi prindáu poles autoridaes. Dogg yera buscáu por tar presuntamente arreyáu na muerte d'un pandillero en Los Angeles. === [[MTV Video Music Awards 1994|1994]] === * [[Michael Jackson]] apaeció xunto al so entós pareya, [[Lisa Marie Presley]], p'apurrir un premiu. Dambos dieron un apasionáu besu sobre l'escenariu, ante la mirada plasmada de l'audiencia. * [[Madonna]] y [[Steven Tyler]] causaron discutiniu. En recibiendo'l premiu al Meyor Video del Añu de manes de Madonna, [[Steven Tyler]] bromió, enseñó los sos furabollos y mediu, y dixo, en referencia al llibru ''Sex'' de Madonna: ''«¿Por qué Madonna usa estos dos deos pa masturbarse? Porque son mios»''. Madonna respondió: ''«Steve, si yo usara los tos deos pa masturbarme, nun sería masturbación, sería abusu sexual»''. * Dempués de que Nirvana ganara na categoría Meyor Video Alternativu —recibíu por Grohl y Novoselic— exhibióse'l video de «[[Sappy]]» en memoria de Kurt Cobain. === [[MTV Video Music Awards 1995|1995]] === * [[Michael Jackson]] fai una llarga presentación d'alredor de 15 minutos, onde interpreta y escúchense delles de los sos cantares, tales como [[Dangerous (cantar de Michael Jackson)|Dangerous]], [[The Way You Make Me Feel]], [[Black Or White]] (la cual interpretó con [[Slash (músicu)|Slash]]), [[You Are Not Alone (cantar de Michael Jackson)|You Are Not Alone]], [[Billie Jean]] y [[Smooth Criminal]] ente otres. * Mientres [[Madonna]] yera entrevistada por Kurt Loder dempués de la ceremonia, una aparentemente drogada [[Courtney Love]] empezó a refundia-y los sos cosméticos dende la cera. Momentos dempués, Love xubió a la plataforma onde s'atopaben Madonna y el periodista p'alicar una antigua disputa ente elles. Una avergoñada Madonna retiróse minutos más tarde. === [[MTV Video Music Awards 1996|1996]] === * El grupu británicu [[Oasis (banda)|Oasis]] interpretó'l so cantar «[[Champagne supernova]]» mientres el vocalista [[Liam Gallagher]] fixo xestos y cuspió nel escenariu en señal de despreciu a MTV. Hasta agora, la páxina de los premios amuesa'l so despreciu escontra esta aición que-y costar más palantre el pocu espardimientu de los videos del grupu. * Mtv tresmitió en direuto a [[Kiss]] interpretando «[[Rock and Roll All Nite]]» dende la ponte de Brooklyn. === [[MTV Video Music Awards 1997|1997]] === * El grupu femenín xuvenil del momentu [[Spice Girls]] interpretaron el so cantar «[[Say You'll Be There]]», y [[Marilyn Manson]] cantar «[[The Beautiful People (cantar)|The Beautiful People]]». * [[Jamiroquai]] y [[Jay Kay]] llegó a la premiación con un sombreru ablucantemente xigante. L'artista ganó cuatro premios - incluyendo Breakthrough Video y Video del Añu. === [[MTV Video Music Awards 1998|1998]] === * L'actriz [[Rose McGowan]] llegó acompañada del so entós noviu, [[Marilyn Manson]], vistiendo un traxe tresparente, casi ensin ropa interior. * [[Madonna]] presentó'l cantar [[Shanti/Ashtangi]] llevando dellos símbolos sagraos, que tamién caltuvo na presentación de [[Ray of light]] y una camisa que translucía los sos tetos mientres baillaba provocativamente con Lenny Kravitz. Esto causó un disgustu ente los grupos hindús quien vieron la presentación como una falta de respetu escontra lo sagrao. Sicasí, esto nun foi motivu pa opacar les 6 estauínes que se llevó, siendo asina la máxima ganadora de la nueche. === [[MTV Video Music Awards 1999|1999]] === * Un grupu d'homes fans de [[Madonna (cantante)|Madonna]] presentar nel escenariu vistíos como apaez Madonna en dalgunos de los sos videos de distintes dómines. Darréu, Madonna apaeció nel escenariu pa estima-yos l'homenaxe. * [[Britney Spears]] debutó nos [[VMA]]´s con un traxe azul plateado y una melota bastante llarga. Cola escenografía inspirada nuna escuela, ente pupitres y casilleros, Britney allantó a los asistentes interpretando «[[Baby one more time]]»,(primer senciellu del so primer álbum) con una coreografía bastante movida. Anque dicha presentación non duru más de 3 minutos, Spears cantó a llau del grupu xuvenil [[NSYNC]]. * El paxellu que la rapera [[Lil' Kim]] usó na ceremonia dexaba unu de los sos [[senos]] dafechu descubiertu, sacante'l [[tetu]], que taba tapáu con una pequeña flor de tela. El traxe causó mayor discutiniu cuando Li'l Kim xubió al escenariu acompañada de [[Mary J. Blige]] y [[Diana Ross]] pa presentar per primer vegada'l premiu al Meyor Video Hip-Hop. Ross tomó'l senu descubiertu de la rapera y solmenar, mientres los dos ríen a risaes. * Dos de los presentadores que participaron na ceremonia fueron [[Afeni Shakur]] y Voletta Wallace, les respeutives madres de los raperos [[Tupac Shakur]] y [[Notorious B.I.G.]]. Dambos músicos fueron asesinaos años tras y ésa foi la primer vegada qu'elles s'axuntaron. * El raperu [[DMX (raperu)|DMX]] fuera confirmáu pa cantar mientres la ceremonia,<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/news/articles/1428192/nine-inch-nails-lauryn-hill-dmx-kid-rock-jay-z-lined-up-vmas.jhtml |títulu= Nine Inch Nails, Lauryn Hill, DMX, Kid Rock, Jay-Z Lined Up For VMAs |fechaaccesu= 22 d'agostu de 2013 |fecha= 16 d'agostu de 1999 |obra= MTV News |idioma= inglés }}</ref> pero nun se presentó nos ensayos, asina que MTV tuvo d'esaniciar el so show a última hora. Pa enllenar l'espaciu dexáu por DMX, la producción del eventu pidió-y a [[Jay Z]] estender la so presentación.<ref name="DMXout">{{cita web |url= http://www.mtv.com/news/articles/1428164/dmx-out-nelly-jim-carrey-vma-main-stage.jhtml |títulu= DMX Out; Nelly, Jim Carrey In For VMA Main Stage |fechaaccesu= 22 d'agostu de 2013 |apellíu= Basham |nome= David |fecha= 6 de setiembre de 2000 |obra= MTV News |idioma= inglés }}</ref> === [[MTV Video Music Awards 2000|2000]] === * [[Britney Spears]] interpretó'l clásicu de los [[The Rolling Stones]], «[[(I Can't Get Non) Satisfaction|(I can't get non) Satisfaction]]», vistida con pantalón, sacu y sombreru negru. Al momentu d'empezar a cantar el so cantar «[[Oops!... I Did It Again (cantar)|Oops!... I did it again]]», arrincóse dichu traxi pa quedar forrada nun cinxíu paxellu color piel qu'a la primer vista paecía ser tresparente, Britney realizó una coreografía mientres tola so presentación pa rematar con una acrobacia nel pisu, volviéndose esta iconu de la performance.<ref>[[YouTube]], ''[http://www.youtube.com/watch?v=xAiz-I99a94 Britney nos MTV VMA]''</ref> * Cuando'l grupu [[Limp Bizkit]] xubió al escenariu a recibir el premiu a Meyor Video Rock, el baxista [[Tim Commerford]] de [[Rage Against the Machine]] engató la escenografía, amenaciando con saltar dende los altores. Depués de dellos minutos, y mientres los miembros del grupu estimaben el so premiu, el públicu presente empezó a afalar al baxista por que se llanzara. Él nunca lo fixo y el show tuvo de faer una posa comercial de secute. * [[Christina Aguilera]] y [[Britney Spears]] probaron que los rumores de la so rivalidá yeren totalmente falsos al apaecer sobre l'escenariu tomaes de la mano pa presentar a [[Whitney Houston]]. * [[Madonna]] causó impresión ante'l espectadores al interpretar el so nuevu hit nesa dómina [[Music (cantar)|Music]] con una polera que nel centru llevaba escritu'l nome de la cantante [[Kylie Minogue]], lo que causó raxón ente los fans de dambes cantantes; esto desmintió la supuesta rivalidá que la prensa creaba ente dambes dives del pop. * Mientres [[Christina Aguilera]] cantaba la so tema «[[Come on over baby (all I want is you)|Come on over]]», [[Fred Durst]], vocalista de [[Limp Bizkit]], fixo una interrupción al xubise a la tarima y cantar xunto a ella. Más tarde, los enoxaos fans de Durst dixeron qu'él se vendió» xunto a Christina. * MTV dio-y una segunda oportunidá al raperu [[DMX (raperu)|DMX]] por que se presentara en direuto mientres la so ceremonia, pero esta vegada nun asistió a les pruebes de vestuariu.<ref name="DMXout"/> Tal como l'añu anterior, los productores del eventu optaron por prescindir del so espectáculu a últimu momentu y allegaron al raperu [[Nelly]] pa enllenar el buecu dexáu por DMX.<ref name="DMXout"/> === [[MTV Video Music Awards 2001|2001]] === * [[Britney Spears]] cantó la so tema «[[I'm a Slave 4 O|I'm a slave 4 o]]» con un revelador traxe de tul, acompañada d'un tigre blancu y moviéndose con una culiebra Pitón albina montada nel so pescuezu, recreando na presentación una sauna dientro d'una xungla, Britney realizó una coreografía estremo y sensual. Ye una de les actuaciones más memorables de los premios. Spears foi criticada pola organización proanimal, [[PETA]]. * [[U2]] se aprontaba a interpretar un ''[[medley]]'' qu'incluyía «[[Elevation]]», «[[Beautiful day]]» y «[[Stuck in a moment you can't get out of]]», pero hubo un desperfecto llétricu y MTV tuvo que faer una posa comercial mientres dellos minutos hasta que se resolvió'l problema y la banda pudo concretar la so actuación. A la fin de la presentación, Bono dixo: ''«MTV escaeció pagar la cuenta de la eletricidá»''. * Cuando [[NSYNC]] cantaba'l cantar «Pop», apaeció [[Michael Jackson]] ante la sorpresa del públicu y del mesmu grupu executando los sos carauterísticos pasos de baille al ritmu del ''[[beatboxing]]'' de [[Justin Timberlake]]. * L'apocayá finada [[Aaliyah]] foi homenaxada por [[Timbaland]], [[Ginuwine]] y [[Missy Elliott]]. Esta postrera llegó al eventu con una semeya de Aaliyah estampáu na parte posterior de la so chaqueta.<ref>{{cita web |url= http://www.billboard.com/articles/news/956672/nine-things-well-never-forget-about-aaliyah |títulu= Nine Things We'll Never Forget About Aaliyah |fechaaccesu= 25 de payares de 2013 |fecha= 25 d'agostu de 2010 |obra= [[Billboard]] |idioma= inglés}}</ref> === [[MTV Video Music Awards 2002|2002]] === * El show empecipiar con [[Bruce Springsteen]] y la [[E Street Band]] interpretando «[[The rising]]» dende'l [[Muséu Americanu d'Historia Natural]]. Esta presentación tuvo dedicada a los rescatistas que morrieron mientres los [[Atentaos del 11 de setiembre de 2001|atentaos terroristes del 2001]].<ref name="NYTimesSomberMoments">{{cita web |url= http://www.nytimes.com/2002/08/31/arts/some-somber-moments-at-mtv-awards.html |títulu= Some Somber Moments at MTV Awards |fechaaccesu= 3 de xunu de 2013 |apellíu= Pareles |nome= Jon |fecha= 31 d'agostu de 2002 |idioma= inglés |obra= [[The New York Times]] }}</ref> * A casi un añu de los atentaos, l'ex alcalde de Nueva York, [[Rudolph Giuliani]], fixo una apaición mientres la ceremonia pa estimar a los músicos pol so sofitu a la ciudá.<ref name="NYTimesSomberMoments"/> Darréu, la cantante [[Sheryl Crow]] rindió un tributu a Nueva York interpretando la balada «Safe and sound».<ref name="NYTimesSomberMoments"/> * El raperu [[Eminem]] viose envolubráu nuna confrontación col compositor [[Moby]], quien llomó la so música como «misóxina» y «homófoba». Al ganar el premiu a Meyor Videu Masculín pol so cantar [[Without Me]], Moby empezó a ulla-y, a lo que'l raperu respondió retando al compositor a una engarra si siguía ullándo-y. * "Without Me" tamién recibió'l premiu a Videu del Añu, faciendo que Eminem convertir nel primera artista en recibir esti gallardón dos veces (yá lo consiguió nel 2000 por [[The Real Slim Shady]]). * La cantante colombiana [[Shakira]] fixo la so apaición interpretando la tema [[Objection (Tangu)]] del so álbum [[billingüe]] ''[[Laundry Service]] '' lo que la convirtió na primer cantante llatinoamericana en participar nuna gala na hestoria de los MTV Video Music Awards. Anque'l cantar orixinalmente combina ritmos de tangu col pop, la interpretación tuvo fondos musicales de samba amás de que Shakira incorporó la danza del banduyu na presentación. La so actuación nel escenariu foi bien falagada pola prensa de MTV. * [[Britney Spears]] dio-y un regalu a [[Michael Jackson]] pol so cumpleaños númberu 44. Dientro de tolos afalagos, Spears referir a Jackson como «el mio artista del mileniu». Michael creyó que recibiría'l premiu al Artista del Mileniu y dixo: ''«Cuando yera pequeñu, si daquién dixérame que recibiría'l premiu a "Artista del Mileniu", enxamás lo creyera»''. * Chilli y T-Boz, los dos integrantes sobrevivientes del grupu [[TLC (banda)|TLC]], apaecieron públicamente per primer vegada pa rindir tributu a la so compañera [[Lisa Lopes]], quien finó nun accidente automovilísticu n'Hondures meses antes.<ref>{{cita web |url= http://www.people.com/people/archive/article/0,,20138574,00.html |títulu= Life After Left Eye |fechaaccesu= 25 de payares de 2013 |apellíu= Morrissey |nome= Siobhan |fecha= 25 de payares de 2002 |idioma= inglés |obra= [[People]] }}</ref> * Al términu de los premios Jimmy Fallon fixo la presentación de [[Guns N' Roses]] quien fixeron una presentación sorpresa, Axl Rose apaeció cola nueva alliniación y una nueva pariencia, tocando los cantares "Welcome to the Jungle", "Madagascar" y "Paradise City". === [[MTV Video Music Awards 2003|2003]] === * [[Madonna]] volvió provocar a l'audiencia al besar nos llabios a [[Britney Spears]] y a [[Christina Aguilera]] cuando cantaben el cantar de [[Madonna]], «[[Hollywood (cantar de Madonna)|Hollywood]]». Mientres Spears y Aguilera taben vistíes de novia (remembrando'l cantar d'apertura «[[Like a virgin]]», mesma que cantara 19 años tras), Madonna usaba un traxe negru, como un noviu». Xusto cuando'l clímax del show yera marcáu pol besu, les cámares amosaron la cara de [[Justin Timberlake]] delatando'l so plasmu. * La banda de [[heavy metal]] [[Metallica]] interpretó un ''[[medley]]'' versionando los cantares «[[Are You Gonna Go My Way]]» de [[Lenny Kravitz]], «[[Smells Like Teen Spirit]]» de [[Nirvana (banda)|Nirvana]], «[[Seven Nation Army]]» de [[White Stripes]] y «[[Beat It]]» de [[Michael Jackson]]. === [[MTV Video Music Awards 2004|2004]] === * [[D12]] decidió asonsañar a [[AC DC]] y [[Guns N' Roses]]. El públicu foi sosprendíu por [[Slash (músicu)|Slash]] qu'aceptó a asonsañase a sigo mesmu, como guitarrista líder de [[Guns N' Roses]] * Cuando Eminem interpretaba xunto a [[D12]] el single «My band», enseñó'l so traseru al públicu. MTV decidió cortar dicha escena por cuenta de que el eventu yera tresmitíu con dellos segundos de desfase, sicasí, delles fotografíes apaecieron n'Internet darréu. === [[MTV Video Music Awards 2005|2005]] === * Per primer vegada na hestoria de los premios, un video d'un cantar de fala non inglesa, foi nomáu nes sos categoríes. L'honor pertenez a los cantantes llatinos [[Shakira]] y [[Alejandro Sanz]], cola tema n'español «[[La tortura]]». De la mesma ellos dos, fueron los primeres artistes n'interpretar un cantar n'español na hestoria de les gales dende la so creación. * La banda estauxunidense de rock [[Green Day]] foi quien se llevó más premios esa nueche, con un total de seis, pol so videu «[[Boulevard of Broken Dreams]]». === [[MTV Video Music Awards 2006|2006]] === * Per primer vegada, l'audiencia de MTV tuvo'l poder d'escoyer los sos videos favoritos al traviés d'Internet. Namái delles categoríes siguieron siendo d'elección privada. * [[Shakira]] y la banda [[Red Hot Chili Peppers]] lideraron por separáu les nominaciones con siete pero ambos solo recibieron unu (Meyor Coreografía nel casu de Shakira y Meyor Direición d'Arte nel casu de Red Hot Chili Peppers). * La rapera Lil' Kim apaeció sorpresivamente n'escena dempués de pasar un añu y un día na cárcel por menti-y a un tribunal federal.<ref>Esmas, ''[https://web.archive.org/web/20070815192008/http://www.esmas.com/espectaculos/farandula/457978.html Lil' Kim condergada a un añu de carcel]''</ref> La cantante llegó escoltada por dos guardias al escenariu y vistía un [[Monu (ropa)|monu]] naranxa. Darréu, quitóse l'uniforme de prisión y reveló un cinxíu paxellu negru, namái pa presentar el premiu al Meyor Video Masculín.<ref>[[Terra Networks|Terra]] ''[http://www.terra.com.ve/ocio/articulo/html/oci101990.htm Shakira ensin rellumu nos premios MTV]''</ref> * La banda de heavy metal [[Avenged Sevenfold]] recibió'l premiu a Meyor Artista Nuevu pola so tema «[[Bat Country]]», venciendo a futures estrelles de la música pop como [[Chris Brown (cantante)|Chris Brown]] o [[Rihanna]]. * La banda [[Panic! at the Disco]] ganó'l premiu a Video del Añu pol so cantar «[[I Write Sins Not Tragedies]]» ensin ganar antes en nenguna otra categoría, siendo esta la primer vegada qu'esto asocede dende la gala de 1989, cuando Neil Young facer cola so tema «[[This Note's for You]]». * Mientres Panic! at the Disco aceptaba'l so premiu a Video del Añu, un home llamáu Sixx saltó a la tarima. El suxetu alegó que MTV refugara'l so programa de televisión y encamentó al públicu a visitar una páxina web. Ésta nun ye la primer vegada que Sixx se infiltraba nos MTV Video Music Awards. === [[MTV Video Music Awards 2007|2007]] === * [[Britney Spears]] foi la encargada d'abrir el show interpretando «[[Gimme more]]», el primer single del so quintu álbum d'estudiu tres trés años ensin actuar en vivu. Spears apaeció vistida como baillarina exótica xunto a un grupu de baillarinos. Anque ésta foi altamente antemanada por MTV como l'esperáu regresu de Britney Spears a los escenarios, la presentación foi un atayante fracasu. Una de les sos botes salióse-y, afectando'l so baille, y foi fecha risión pelos medios pol so estáu físicu. La presentación causó la burlla y la decepción de críticos y almiradores de la cantante, aportando a catalogada como una de les más desastroses na hestoria de la premiación. Los críticos notaron que Britney taba desnortiada y confundida nel escenariu y aparentemente escaeciera la lletra y los pasos de baille. * Cuando [[Justin Timberlake]] xubió al escenariu a recibir el premiu a Meyor Artista Masculín, pidió-y a MTV qu'exhibiera más videos musicales y menos [[reality show]]s y amestó: ''«Nun queremos ver a [[The Simpsons]] en realidá simulada»''.<ref>[[Terra Networks|Terra]], ''[http://www.terra.com/ocio/articulo/html/oci188072.htm Justin Timberlake pide a MTV que ponga más videos al aire]''</ref> El cantante dio esti discursu mientres recibía'l troféu de manes de [[Whitney Port]], [[Lauren Conrad]] y [[Audrina Patridge]], protagonistes del reality show de MTV, ''[[The Hills]]''. * [[Kid Rock]] y [[Tommy Lee]], ex maríos de l'actriz [[Pamela Anderson]], engarrar mientres la ceremonia mientres [[Alicia Keys]] cantaba nel escenariu.<ref>[[20 minutos]], ''[http://www.20minutos.es/noticia/274342/0/pamela/kid/tommy/ Los ex homes de Pamela Anderson engarrar nos Premios MTV]''</ref><ref>[[MTV]], ''[http://www.mtv.com/news/articles/1569305/20070910/llei_tommy.jhtml Kid Rock y Tommy Lee engarren nos VMA, ver video]''</ref> === [[MTV Video Music Awards 2008|2008]] === * Tres selmanes d'especulaciones, [[Britney Spears]] participó na gala y foi la encargada d'abrir l'espectáculu con un curtiu discursu y un video pregrabado. A la fin de la ceremonia, foi l'artista más premiada: ganó nes categoríes Meyor Video Pop, Meyor Video Femenín y Video del Añu.<ref>{{cita web |url = http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1047867 |títulu = La nueche en que Britney Spears redimióse |fechaaccesu = 17 de setiembre de 2008 |autor = [[La Nación (Arxentina)|La Nación]] |fecha = 9 de setiembre de 2008}}</ref> * [[Russell Brand]] encamentó al públicu estauxunidense a votar pol entós candidatu demócrata [[Barack Obama]] y amestó: ''«Yo pienso qu'esti ye un país de mentalidá abierta porque d'otra forma nun esplico que dexaren a un vaqueru retrasáu ser presidente mientres ocho años»'', refiriéndose a [[George W. Bush]].<ref name="brand">{{cita web |url = https://www.elpais.com/articulo/gente/Russell/Brand/polemico/presentador/estranxeru/MTV/elpepuculmus/20080908elpepuage_4/Tes |títulu = Russell Brand, el polémicu presentador estranxeru de MTV |fechaaccesu = 17 de setiembre de 2008 |autor = [[El País]] |fecha = 8 de setiembre de 2008}}</ref> Estes declaraciones resultaron nun ser de total presto n'Estaos Xuníos.<ref>{{cita web |url = http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/us_and_americas/article4710449.ece |títulu = Americans not sold on Russell Brand's brand of humour |fechaaccesu = 17 de setiembre de 2008 |autor = [[The Times]] |fecha = 9 de setiembre de 2008 |idioma = inglés}}</ref> * Brand tamién se burlló del tríu [[Jonas Brothers]] pol aniellu de pureza» que lleven na so manzorga, que representa'l so compromisu a nun tener rellaciones sexuales antes del matrimoniu.<ref name="brand"/> Momentos dempués, la ganadora de ''[[American Idol]]'', [[Jordin Sparks]], defender diciendo: ''«Non tolos adolescentes quieren ser unos golfos»''. Brand aportó a pidir esculpes, anque los Jonas Brothers aseguraron darréu nun sentise ofendíos coles sos chancies.<ref>{{cita web |url = http://www.adnmundo.com/contenidos/adncool/jonas_brothersno_enoxáronse_russel_brand_presentador_premios_mtv_sexu_matrimoniu_co090908.html |títulu = Los Jonas Brothers nun s'enoxaron col presentador de los premios MTV |fechaaccesu = 17 de setiembre de 2008 |autor = ADN Mundu |fecha = 9 de setiembre de 2008}}</ref>De la mesma manera, Sparks foi tamién criticada por suxurir que quien nun lleven aniellos de pureza son promiscuos. === [[MTV Video Music Awards 2009|2009]] === [[Ficheru:Taylor Swift at 2009 MTV VMA's.jpg|thumb|200px|[[Taylor Swift]] interpretando «[[You belong with me]]» nes cais de Nueva York mientres los MTV VMA 2009.]] * [[Madonna]] homenaxó a [[Muerte de Michael Jackson|Michael Jackson]] con un discursu al empiezu de la ceremonia. Darréu, un grupu de baillarinos recreó les coreografíes que Jackson executó nes sos videos «[[Thriller (cantar)|Thriller]]», «[[Bad (cantar de Michael Jackson)|Bad]]» y «[[Smooth criminal]]». Darréu, [[Janet Jackson]] rindió tributu al so fináu hermanu al cantar y baillar un estractu del cantar que xuntos interpretaron en 1995, «[[Scream/Childhood|Scream]]». * Cuando [[Taylor Swift]] daba los sos agradecimientos por ganar el premiu a Meyor Video Femenín, el raperu [[Kanye West]] xubió sorpresivamente al escenariu, arrampuñó-y el micrófonu y dixo que «''[[Beyoncé]] tenía unu de los meyores videos de tolos tiempos''», suxuriendo que la cantante (tamién nomada pol so videu «Single ladies») tuvo de ganar esi troféu. Nel clímax del sucesu, les cámares amosaron la cara d'una avergoñada Beyoncé. N'acabando, West foi ulláu pol públicu asistente, lo qu'obligó a la cadena a espulsar al raperu de la ceremonia y a faer una repentina posa comercial . Más tarde, cuando Beyoncé ganó'l premiu a Videu del Añu, llamó a Swift al escenariu por que terminara el so discursu d'aceptación. Esti incidente amenó numberoses crítiques escontra West per parte de distintes personalidaes de la música, como [[P!nk]], [[50 Cent]] y [[Janet Jackson]], ente otros. * [[Lady Gaga]] presentó'l so cantar «[[Paparazzi (cantar)|Paparazzi]]». Al rematar el so show, el so traxe blancu empezar a papar en sangre artificial pa terminar colgada d'un candelabru suspendíu sobre l'escenariu. === [[MTV Video Music Awards 2010|2010]] === * [[Lady Gaga]] rompió récor al llograr trece nominaciones colos sos videos «[[Bad Romance]]» y «[[Telephone (cantar de Lady Gaga)|Telephone]]», y por ser la primer muyer en llograr dos candidatures nuna mesma categoría, Meyor videu del añu, por «Bad romance» y «Telephone». Finalmente foise con ocho estatuilla. * Al rematar la ceremonia, Lady Gaga recibió'l premiu a Video del añu vistida con un paxellu iguáu con carne crudo. El vistíu foi criticáu duramente pola organización animalista [[PETA]], anque dempués foi convidada pol presidente d'esa organización a una cena privada. * [[Chelsea Handler]] fixo dellos videos d'ella con otres celebridaes como [[Kesha]], [[Drake (raperu)|Drake]], [[Justin Bieber]] y [[Lindsay Lohan]], ente otros. * Justin Bieber alzar col gallardón a Meyor Artista Nuevu, siendo la persona más nueva en llogralo, y rompiendo el récor que yá llograra [[Avril Lavigne]] en 2002. * [[Eminem]] foi l'encargáu d'abrir l'espectáculu cantando «[[Not Afraid]]» y dempués cantó xuntu con [[Rihanna]] la tema «[[Love The Way You Lie]]». Depués d'esta presentación, tuvo que dir a Nueva York, asina que nun pudo recibir los dos premios que ganó. * [[Taylor Swift]] cantó'l cantar «[[Innocent (cantar de Taylor Swift)|Innocent]]», que foi dedicada a [[Kanye West]] debíu al incidente del añu anterior. * Tres 21 Años, [[Cher]] reapace nos VMA p'apurrir el premiu del Video del Añu. La sorpresa que causó foi por, con 64 años d'edá, usar el mesmu body negru que 2 décades tras usara pal video del cantar [[I Found Someone]] === [[MTV Video Music Awards 2011|2011]] === [[Ficheru:Lady Gaga as Jo Calderone at 2011 MTV Video Music Awards.jpg|thumb|200px|[[Lady Gaga]] interpretando al so [[álter ego]], Jo Calderone, nos VMA 2011.]] * [[Lady Gaga]] volvió causar discutiniu al asistir a la ceremonia vistida d'home, remembrando al so álter-ego masculín Jo Calderone. Ella abrió la ceremonia con un monólogu de casi ocho minutos y depués dio en cantar el so senciellu [[Yoü and I]] xunto a [[Brian May]], el guitarrista de [[Queen]]. * [[Britney Spears]] recibió un tributu nel qu'un grupu de moces baillaron los sos cantares más conocíos: «...Baby One More Time», «Oops!... I Did It Again», «Toxic», «Circus», «I'm a Slave 4 O» y «Till the World Ends». Tres l'actuación, Spears recibió de mano de Lady Gaga el [[Ganadores del MTV Michael Jackson Video Vanguard Award|MTV Michael Jackson Video Vanguard Award]]. Más tarde llograría tamién el premiu a Meyor Video Pop. * Britney Spears y Lady Gaga tuvieron a puntu de besase, como yá fixera la primera con [[Madonna]] en 2003, anque finalmente Spears negóse alegando que «''yá fixi esto antes''». * [[Beyoncé]] anunció'l so primer embaranzu en plena alfombra colorada de la premiación. Depués, al entamu de la so presentación de «[[Love on top]]» dixo: «''Esta nueche quiero que pongáis de pies, quiero que sintáis l'amor que ta creciendo dientro de mi''». Al términu de la so actuación, soltó'l so micrófonu, esgobetóse la chaqueta y estregóse l'estómagu, anunciando de nuevu'l so embaranzu ante la plasmada audiencia. * MTV rindió un homenaxe a l'apocayá finada cantante [[Amy Winehouse]] acompañáu de l'actuación de [[Bruno Mars]] interpretando «[[Valerie (cantar de The Zutons)#Versión de Mark Ronson con Amy Winehouse|Valerie]]». * El reconocíu cantante [[Tony Bennett]] tamién rindió tributu a la cantante británica [[Amy Winehouse]].<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1669539/amy-winehouse-tribute-vma-2011.jhtml|títulu=http://www.mtv.com/news/articles/1669539/amy-winehouse-tribute-vma-2011.jhtml|fechaaccesu=1 d'abril de 2017 }}</ref> * Esta edición de los premios batió un récor d'audiencia al respeutive de les ceremonies pasaes, al rexistrar 12 400 000 televidentes. Amás, convertir na entrega de premios más comentada na [[rede social]] [[Twitter]] con más de 10 000 000 de ''tweets''.<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/news/articles/1669992/vma-twitter-record-10-million.jhtml |títulu= VMAs Drive Record-Breaking 10 Million Tweets |fechaaccesu=29 de xunu de 2012 |apellíu= Ditzian|nome= Eric |fecha= 30 de agsto de 2011|obra= [[MTV|MTV News]]|idioma=inglés }}</ref> === [[MTV Video Music Awards 2012|2012]] === * Los MTV Video Music Awards 2012 llevar a cabu per primer vegada nel [[Staples Center]] de Los Angeles, California, el xueves 6 de setiembre de 2012. * [[Rihanna]] ganó'l premiu al Video del añu por «[[We Found Love]]». Al ser ésta la segunda vegada que llogra esta reconocencia (yá lo fixo antes en 2007 cola so tema [[Umbrella]]), la cantante repitió la proeza que yá llograra [[Eminem]] en 2002. * La cantante de R&B [[Alicia Keys]] interpretó per primer vegada'l so senciellu «[[Girl on Fire (cantar)|Girl on Fire]]» acompañada d'un versu de la rapera [[Nicki Minaj]] y una apaición sorpresa de la ximnasta artística estauxunidense y medayista d'oru nos [[Xuegos Olímpicos de Londres 2012]] [[Gabrielle Douglas|Gabby Douglas]]. * El grupu británicu [[One Direution]] foi'l que más premios llogró esa nueche, con un total de trés. * Esta edición de los premios foi la menos vista polos estauxunidenses dende 1994, añu en que MTV empezó a midir l'audiencia de les sos ceremonies de premios.<ref name="Audiencia2012">{{cita web |url= http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/mtv-video-music-awards-vmas-ratings-2012-368480 |títulu= MTV's Video Music Awards Drop More Than 50 Percent From Last Year's Record Ratings |fechaaccesu= 23 d'abril de 2013 |apellíu= O'Connell |nome= Michael |fecha= 7 de setiembre de 2012 |idioma= inglés |obra= [[The Hollywood Reporter]] }}</ref> Calcúlase que 6,1 millones de persones sintonizaron el show, menos de la metá que l'añu anterior.<ref name="Audiencia2012"/> El principal motivu d'esta baxa foi la competencia que tuvieron los VMA col discursu del presidente [[Barack Obama]] na [[Convención Nacional Demócrata de 2012|Convención Nacional Demócrata]],<ref name="Audiencia2012"/> a pesar de que dos díes antes MTV decidió atrasar la so ceremonia de premios una hora pa evitar conflictos direutos col eventu políticu.<ref name="Audiencia2012"/> === [[MTV Video Music Awards 2013|2013]] === [[Ficheru:KAWS Moonman - 2013 MTV Video Music Awards.jpg|thumb|200px|El gallardón rediseñáu por [[KAWS]] pa la ceremonia de 2013.]] * Los MTV Video Music Awards 2013 llevar a cabu per primer vegada nel [[Barclays Center]] de [[Brooklyn]], [[Nueva York]].<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/news/articles/1704268/vmas-2013-brooklyn-barclays-center.jhtml |títulu= MTV VMAs Coming To Brooklyn's Barclays Center! |fechaaccesu=31 de marzu de 2013 |apellíu= Kaufman |nome= Gil |fecha= 25 de marzu de 2013 |obra= [[MTV|MTV News]] |idioma= inglés}}</ref> * Pa esta edición de los premios, el troféu foi rediseñáu pol artista [[KAWS]].<ref name="NYTimes">{{cita web |url= http://artsbeat.blogs.nytimes.com/2013/07/08/mtv-awards-will-feature-a-new-moonman-made-just-for-brooklyn/ |títulu= MTV Awards Will Feature a New Moonman, Made Just for Brooklyn |fechaaccesu=8 de xunetu de 2013 |apellíu= Ryzik |nome= Melena |fecha= 8 de xunetu de 2013 |obra= [[The New York Times]] |idioma= inglés}}</ref> Ye la primer vegada na hestoria de los Video Music Awards que la estauína cromada con forma d'astronauta sufre dalgún cambéu.<ref name="NYTimes"/> * [[Lady Gaga]] abrió l'espectáculu col so cantar «[[Applause (cantar)|Applause]]». Esta foi la so primer apaición dempués de pasar seis meses alloñada de los escenarios por una mancadura nel so cadril.<ref>{{cita web |url= http://www.nydailynews.com/entertainment/tv-movies/vmas-2013-lady-gaga-kicks-first-ever-mtv-video-music-awards-brooklyn-article-1.1436697 |títulu= VMAs 2013: Miley Cyrus uses foam hand as sexual prop, Justin Timberlake's big night includes reunion with *NSYNC at MTV Video Awards |fechaaccesu=25 d'agostu de 2013 |apellíu= Farber |nome= Jim |fecha= 26 d'agostu de 2013 |obra= [[New York Daily News]] |idioma= inglés}}</ref> * [[Justin Timberlake]] impunxo'l récor de la presentación musical más llarga na hestoria de los VMAs<ref>{{cita web |url= http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/viacoms-van-toffler-miley-cyrus-614531 |títulu= Viacom's Van Toffler Addresses Miley Cyrus VMA Backlash, Talks 'N Sync Reunion (Q&A) |fechaaccesu=12 de payares de 2013 |apellíu=Ng |nome= Philiana |fecha= 26 d'agostu de 2013 |obra= [[The Hollywood Reporter]] }}</ref> y foi la más vista de la nueche.<ref>{{cita web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/tv-ratings-mtv-vmas-up-614095|títulu=TV Ratings: MTV VMAs Up 66 Percent Due to Justin Timberlake, 'N Sync Reunion|obra=Hollywood Reporter|fecha=26 d'agostu de 2013|fechaaccesu=26 d'agostu de 2013}}</ref> En más de quince minutos, interpretó temes como «[[Cry M'a River (cantar de Justin Timberlake)|Cry M'a River]]», «[[Suit & Tie]]», «[[Mirrors (cantar de Justin Timberlake)|Mirrors]]», «[[SexyBack]]», «[[My Love (cantar de Justin Timberlake)|My Love]]», «[[Rock Your Body]]» y «[[Take Back the Night]]», ente otres. Coles mesmes, la ''[[boyband]]'' [[NSYNC]] acompañar mientres el cantar «[[Bye Bye Bye]]», siendo esta la primer vegada que s'axuntaben sobre un escenariu en diez años. Al concluyir la presentación, Timberlake recibió'l premiu honoríficu [[Ganadores del MTV Michael Jackson Video Vanguard Award|MTV Michael Jackson Video Vanguard Award]],<ref>{{cita web |url= http://www.latercera.com/noticia/entretencion/2013/08/661-539545-9-protagonismu-de-justin-timberlake-marcu-reunion-de-nsync.shtml |títulu= Protagonismu de Justin Timberlake marcó xunta de 'NSync |fechaaccesu=26 d'agostu de 2013 |fecha= 26 d'agostu de 2013 |obra= [[La Tercera]] }}</ref> siendo'l máximu ganador de la nueche, con cuatro estatuilla, incluyida la de Video del añu. * [[Miley Cyrus]] actuó per primer vegada nos MTV VMAs entonando'l so cantar «[[We Can't Stop]]» acompañada de baillarines vistíes como enormes osos de peluche y de [[Robin Thicke]] para depués cantar «[[Blurred Lines]]». Esta presentación foi altamente polémica y recibió crítiques abrumadoramente negatives per parte de críticos pol baille sexualmente suxerente que Cyrus realizó en tola actuación, mientres los fans de l'artista y personalidaes del mundu de la música sofitar siendo comparada con [[Madonna]] o [[Britney Spears]]. [[MTV_Video_Music_Awards_2013#Actuaci.C3.B3n_de_Miley_Cyrus|El discutiniu xeneralizáu]] por esta actuación fixo qu'esta presentación sía una de les más comentaes de la hestoria de la cadena norteamericana y una de les más recordaes. * [[Katy Perry]] cerró la ceremonia interpretando en direuto per primer vegada'l so cantar «[[Roar]]» nun cuadriláteru de boxéu allugáu a los pies de la [[Ponte de Brooklyn]].<ref>{{cita web |url= http://www.people.com/people/package/article/0,,20302940_20728418,00.html |títulu= Katy Perry Closes the VMAs with a 'Roar' Under the Brooklyn Bridge |fechaaccesu=25 d'agostu de 2013 |apellíu= Blumm |nome= K.C. |fecha= 26 d'agostu de 2013 |obra= [[People]] |idioma= inglés}}</ref> === [[MTV Video Music Awards 2014|2014]] === * Los MTV Video Music Awards 2014 fueron apurríos el domingu {{fecha|24|8|2014}} nuna ceremonia realizada per primer vegada nel estadiu [[The Forum]], na llocalidá d'[[Inglewood (California)|Inglewood]], California.<ref>{{cita web |url= http://www.mtvla.com/noticias/vma-movie-awards-2014/ |títulu= ¡Los VMA y Movie Awards de 2014 yá tienen fecha! |fechaaccesu=5 de xineru de 2014 |fecha= 8 de mayu de 2014 |obra= [[MTV|Noticies MTVLA]] }}</ref><ref name="Terra2014">{{cita web |url= http://music.terra.com/mtv-video-music-awards-to-return-to-los-angeles,0d161a013a985410VgnCLD2000000ec6eb0aRCRD.html |títulu= MTV Video Music Awards to return to Los Angeles |fechaaccesu= 25 d'abril de 2014 |fecha= 23 d'abril de 2014 |obra= [[Terra Networks]] |idioma= inglés}}</ref> * Per primer vegada, MTV anunció a los nomaos al traviés de [[Snapchat]] el 17 de xunetu de 2014, siendo [[Beyoncé]] la más nomada. * [[Katy Perry]] y el raperu Riff-Raff llegaron xuntos y vistíos dafechu de mezclilla pa rindir tributu a los paxellos que llucieron [[Britney Spears]] y [[Justin Timberlake]] mientres los premios [[American Music Awards]] de 2001.<ref>{{cita web |url= http://stylenews.peoplestylewatch.com/2014/08/24/vmas-2014-katy-perry-denim-dress-britney-spears/ |títulu= VMAs 2014: Katy Perry Pays Homage to Britney Spears In an All-Denim Dress (and Britney Responds!) |fechaaccesu=25 d'agostu de 2014 |apellíu= |nome= |fecha= 25 d'agostu de 2014 |obra= [[People]]|idioma= inglés}}</ref> La modelu [[Amber Rose]] tamién fixo un homenaxe al revelador vistíu de cuentes qu'usó [[Rose McGowan]] nos VMA de 1998.<ref>{{cita web |url= http://www.antena3.com/celebrities/famosos-sexy/amber-rose-rinde-particular-homenaxe-vistíu-que-lucio-rose-mcgowan-mtv-video-music-awards-1998_2014082500107.html |títulu= Amber Rose rinde'l so particular homenaxe al vistíu que llució Rose McGowan nos MTV Video Music Awards de 1998 |fechaaccesu=25 d'agostu de 2014 |apellíu= |nome= |fecha= 25 d'agostu de 2014 |obra= [[Antena 3]]|idioma= }}</ref> * Cuando [[Miley Cyrus]] foi anunciada ganadora de la categoría Videu del añu, pol so cantar «[[Wrecking Ball (cantar)|Wrecking Ball]]», Cyrus dexó'l so llugar a un mozu ensin llar llamáu Jesse, perteneciente a la fundación My Friend's Place, que brinda sofitu a persones indixentes. Mientres los segundos que Jesse tuvo nel escenariu, esplicó cómo'l públicu podía faer donaciones a la so fundación.<ref>{{cita web |url= http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/miley-cyrus-wins-top-mtv-vmas-prize-for-wrecking-ball-and-passes-twerking-baton-to-nicki-minaj-i-cant-bring-that-ass-9689005.html |títulu= MTV VMAs 2014: Miley Cyrus has homeless man accept Video of the Year award for her |fechaaccesu=25 d'agostu de 2014 |apellíu= Denham |nome= Jess |fecha= 25 d'agostu de 2014 |obra= [[The Independent]]|idioma= inglés}}</ref> Esti actu per parte de Cyrus fizo que dellos medios de comunicación allabar con bones crítiques, a diferencia del discutiniu que protagonizó l'añu anterior.<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/news/1910183/miley-cyrus-vmas-video-of-the-year/ |títulu= Miley Cyrus Turns VMA Win Into Emotional Wrecking Ball With Homeless Youth Tribute |fechaaccesu=26 d'agostu de 2014 |apellíu= Ehrlich |nome= Brenna|fecha= 24 d'agostu de 2014 |obra= [[MTV]]|idioma= inglés}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.nytimes.com/2014/08/25/arts/music/miley-cyrus-steals-video-music-awards-again-this-time-by-staying-in-her-seat.html?_r=0 |títulu= VMAs 2014: Miley Cyrus Causes a Stir Again, This Time by Staying in Her Seat |fechaaccesu=26 d'agostu de 2014 |apellíu= Barnes|nome= Brook|fecha= 25 d'agostu de 2014 |obra= New York Times|idioma= inglés}}</ref> Díes dempués de la gala, según ''[[The New York Times]]'', consiguióse recaldar más de 200.000 $ p'ayudar a la fundación.<ref>{{cita web |url= http://www.vanityfair.com/vf-hollywood/2014/08/miley-cyrus-jesse-helt-vmas-charity-my-friends-place |títulu= Miley Cyrus Has Raised More than $200,000 for Charity Since V.M.A.s |fechaaccesu=27 d'agostu de 2014 |apellíu= Duboff|nome= Josh|fecha= 26 d'agostu de 2014 |obra= Vanity Fair|idioma= inglés}}</ref> * A la fin de la ceremonia, [[Beyoncé|Beyoncé Knowles]] interpretó los cantares del so [[Beyoncé (álbum)|últimu álbum d'estudiu]] nun medley de más de quince minutos de duración. Al concluyir, el so home, [[Jay-Z]], y la fía de dambos, Blue Ivy Carter, apaecieron p'apurri-y el premiu honoríficu [[Ganadores del MTV Michael Jackson Video Vanguard Award|MTV Michael Jackson Video Vanguard Award]].<ref>{{cita web |url= http://www.lun.com/lunmobile/pages/newsdetailmobile.aspx?Ifr=1&dt=2014-08-25&PaginaID=48&bodyid=0&SupplementId=0 |títulu= Beyoncé dar tou en 16 minutos |fechaaccesu=25 d'agostu de 2014 |apellíu= Valenzuela |nome= René |fecha= 25 d'agostu de 2014 |obra= [[Les Últimes Noticies]]|idioma= }}</ref> === [[MTV Video Music Awards 2015|2015]] === [[Ficheru:Miley Cyrus rides a pussy.webm|right|300px|thumb|Escoyeta de videos promocionales de la gala con Miley Cyrus como anfitriona. (2015)]] * Los MTV Video Music Awards 2015 fueron apurríos el domingu {{fecha|30|8|2015}} nuna ceremonia realizada nel [[L.A. Live|Microsoft Theatre]] de [[Los Angeles]] y la anfitriona foi la cantante y actriz [[Miley Cyrus]].<ref name="Lindner_1">{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/2218106/miley-cyrus-2015-vma-host/|títulu=Miley Cyrus Is Hosting The 2015 VMAs. This Is Not A Drill. |last=Lindner|first=Emilee |date=20 de xunetu de 2015 |work=MTV.com |fechaaccesu=21 de xunetu de 2015}}</ref> Anguaño foi la primer vegada en trés años que la ceremonia tuvo un anfitrión designáu, dempués de que [[Kevin Hart]] acoyer en 2012. Les nominaciones fueron anunciaes el 21 de xunetu de 2015, siendo [[Taylor Swift]] la más nomada con 10 nominaciones a llevase'l Moonman.<ref>{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/2219077/2015-vma-nominations/|títulu=2015 VMA Nominations: Get The Full List Now |last=Lindner|first=Emilee |date=21 de xunetu de 2015 |work=mtv.com |fechaaccesu=21 de xunetu de 2015}}</ref> * [[Parents Television Council]] realizó un pidimientu por que [[Miley Cyrus]], la presentadora d'anguaño, nun atienda la gala por considerala desaveniente pa los neños, o qu'a lo menos, l'espectáculu presentáu por Cyrus fora catalogáu pa mayores d'edá por prudencia por causa de les [[MTV_Video_Music_Awards_2013#Controversia|controversies del 2013]].<ref>{{cita web|url=http://www.ew.com/article/2015/07/22/miley-cyrus-vmas-parents-television-council|títulu=Parents Television Council: MTV VMAs hosted by Miley Cyrus won't be 'safe for children' |autor=Will Robinson |date=22 de xunetu de 2015 |work=Entertainment Weekly |fechaaccesu=24 de xunetu de 2015}}</ref> * Tal como na edición de 2013, el gallardón foi rediseñáu. Nesta ocasión foi'l diseñador de modes [[Jeremy Scott]], direutor creativu de [[Moschino]], l'encargáu d'añedir una degradación de colores, un colgante col [[Símbolu de paz|símbolo de la paz]] y unes pequeñes nales nel calzáu de la estatua.<ref>{{cita web|last=Lindner|first=Emilee|títulu=Jeremy Scott Redesigned The VMA Moonman, And It's Totally Rad|url=http://www.mtv.com/news/2242533/jeremy-scott-moonman-2015-vmas/|website=MTV.com|date=17 d'agostu de 2015|fechaaccesu=17 d'agostu de 2015}}</ref> * [[Taylor Swift]] y [[Nicki Minaj]] protagonizaríen una engarradiella na rede social [[Twitter]] por cuenta de que Taylor consiguió tar nomada en más categoríes que Nicki, y por non nomar la so video d'Anaconda a "Meyor Video del Añu", dixo que si fuera una moza blanca seique tuviera nomada en dicha categoría. Cuando Nicki abrió'l show, mientres entonaba'l so cantar "The Night is Still Young" apaeció Taylor sobre l'escenariu, dambes cantando la parte del coru, faciendo referencia a qu'iguaríen el problema na que tuvieron selmanes anteriores. * [[Taylor Swift]] foi la gran ganadora de la nueche al llevase 4 gallardones de los 9 a los qu'optaba, incluyendo'l Meyor Videu del Añu por "[[Bad Blood (cantar de Taylor Swift)|Bad Blood]]".<ref>{{cita web |url=http://www.theguardian.com/music/2015/aug/31/vmas-2015-full-list-of-winners-at-mtv-video-music-awards |títulu=VMAs 2015: full list of winners at MTV video music awards|date=31 d'agostu de 2015|work=Guardian|fechaaccesu=31 d'agostu de 2015}}</ref> * Dempués de 2 años d'ausencia nos escenarios, [[Justin Bieber]] vuelve a los VMA's esta vegada cantando les sos hits "[[Where Are O Now]]" y "[[What Do You Mean?]]" , al términu de la so presentación, rompió en lloru. * [[Nicki Minaj]] atacó de nuevu, esta vegada a la presentadora [[Miley Cyrus]], que cuando Nicki taba dando'l so discursu d'agradecimientu, miro a Miley (quien s'atopaba nel escenariu) y dixo: "Y agora solo vean a esa p*rra, que dixo coses astractes sobre'l mio a la prensa. Oi, Miley, ¿qué te pasa?", una y bones Miley fixera una variedá de comentarios sobre Nicki nuna entrevista, selmanes antes de la premiación. * [[Kanye West]] foi gallardoniáu col [[Ganadores del MTV Michael Jackson Video Vanguard Award|MTV Michael Jackson Video Vanguard Award]], siendo presentáu por [[Taylor Swift]]. Mientres el so estensu discursu d'agradecimientu, West defendió la llibertá d'espresión n'[[Estaos Xuníos]] y dixo qu'en 2020 presentar a les eleiciones a la presidencia d'esi país.<ref>{{cita web|last=Stone|first=Natalie|títulu=Kanye West: "I Have Decided in 2020 to Run for President"|url=http://www.hollywoodreporter.com/news/mtv-vmas-2015-kanye-west-818595|website=The Hollywood Reporter|date=30 d'agostu de 2015|fechaaccesu=30 d'agostu de 2015}}</ref> * [[Miley Cyrus]] cerró la premiación col so nuevu cantar «Dooo It!» acompañada de 30 [[Drag queen|Drag Queens]]. A la fin de la presentación, la cantante anunció'l llanzamientu gratuitu del so nuevu proyeutu ''[[Miley Cyrus and Her Dead Petz]]'', en xunto cola banda estauxunidense de [[rock sicodélicu]], [[The Flaming Lips]]. === [[MTV Video Music Awards 2016|2016]] === * Los MTV Video Music Awards 2016 fueron apurríos el domingu {{fecha|28|8|2016}} nuna ceremonia realizada, per primer vegada na hestoria de la cadena, nel [[Madison Square Garden]] de [[Nueva York]].<ref>{{cita web |url= http://www.billboard.com/articles/news/6737365/mtv-2016-woodie-movie-video-music-awards-dates |títulu= MTV Sets Dates for 2016 Woodie Awards, Movie Awards & Video Music Awards |fechaaccesu=20 d'ochobre de 2015 |apellíu= Polanco |nome= Luis |fecha= 20 d'ochobre de 2015 |obra= Billboard |idioma= inglés}}</ref> * [[Rihanna]] foi la encargada d'abrir y cerrar el show realizando cuatro presentaciones onde cantó los sos más esitosos hits. A la fin de la nueche recibió de les manes de [[Drake (músicu)|Drake]] el premiu honoríficu [[Ganadores del MTV Michael Jackson Video Vanguard Award|MTV Michael Jackson Video Vanguard Award]] pola so trayeutoria y contribución al mundu de la música. * [[Beyoncé]] actuó por sorpresa mientres 15 minutos realizando un medley con temes del so sestu discu [[Lemonade (álbum de Beyoncé)|Lemonade]]. * [[Britney Spears]] presentar na gala dempués de nueve años de la so abrupta actuación nos Video Music Awards 2007, interpretando'l primera senciellu del so [[Glory (álbum)|últimu álbum d'estudiu]], «[[Make Me (cantar de Britney Spears)|Make Me...]]» y «[[Me, Myself & I (cantar de G-Eazy y Bebe Rexha)|Me, Myself & I]]» xuntu al raperu [[G-Eazy]]. * [[The Chainsmokers]] interpretaron el so nuevu cantar "Closer" xunto a [[Halsey]]. * [[Kanye West]] llogró un curtiu tiempu na ceremonia y presentó el video de «Fade» del so álbum [[The Life of Pablo]]. * [[Beyoncé]] llogró 11 nominaciones, y convirtióse na máxima ganadora de la nueche, llevándose 8 estauínes incluyendo la categoría Video del añu por «Formation». Convertir na tercera artista en consiguir la reconocencia per segunda vegada, repitiendo la proeza yá llograda por [[Eminem]] en 2002 y [[Rihanna]] en 2012. === [[MTV Video Music Awards 2017|2017]] === * [[Katy Perry]] foi la encargada de conducir la ceremonia. * A pesar de ser anunciáu oficialmente como parte del show y tar nomáu en cinco categoríes, el músicu canadiense [[The Weeknd]] nun asistió a la ceremonia.<ref>{{cita web |url= http://variety.com/2017/music/news/the-weeknd-video-music-awards-performance-canceled-vmas-1202540213/ |títulu= The Weeknd Doesn't Perform at VMAs Despite Previous Announcements |fechaaccesu=28 d'agostu de 2017 |apellíu= Stedman |nome=Alex |fecha=27 d'agostu de 2017 |sitiuweb= [[Variety]]|idioma= inglés}}</ref> A otru día, el portal de noticies [[TMZ.com|TMZ]] aseguró que la so ausencia deber a la fatiga qu'esperimentó pola xira [[Starboy: Legend of the Fall Tour]] que venía realizando va meses.<ref>{{cita web |url= http://www.tmz.com/2017/08/28/the-weeknd-non-show-vmas-tired-canceled-performance/ |títulu= The Weeknd Bailed on VMAs Because He Just Wasn't Into It |fechaaccesu=28 d'agostu de 2017 |apellíu= |nome= |fecha=28 d'agostu de 2017 |sitiuweb= [[TMZ.com|TMZ]]|idioma= inglés}}</ref> * La banda [[Fifth Harmony]] empezó la so presentación con cinco silueta, pero depués una d'elles saltó al vaciu, faciendo alusión a la salida del grupu per parte de [[Camila Pelo]]. Darréu, los cuatro cantantes restantes siguieron interpretando los sos senciellos «Angel» y «Down». * La cantante d'Estaos Xuníos [[Miley Cyrus]] volvió a los VMAs pa interpretar per primer vegada en vivu'l so nuevu senciellu «[[Younger Now (cantar)|Younger Now]]». Cyrus vistió un monu d'estilu "country" rosa y peñada con un tupé, asemeyando la estética del videoclip arrodiada de los sos baillarinos de la tercer edá para con quien interactúa a lo llargo de los cuatro minutos que duró'l so momentu, según unos neños pequeños montaos nunes motos en miniatura, mientres dende'l techu del estadiu colgaba un lletreru allumáu onde podía lleese el titulo del cantar según el nuevu álbum. Cyrus rápido foi ovacionada pol públicu y convirtióse en "trending topic" mundial, recibiendo comentarios positivos pola so presentación y calidá vocal.<ref>{{cita web|url=http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-4828940/Miley-Cyrus-fondles-elderly-dancer-s-BREASTS-MTV-VMA.html|títulu=Hotpants-clad Miley Cyrus fondles an elderly dancer's BREASTS as she leads the MTV VMA performances...|first= Shyam|last=Dodge|website=[[Daily Mail]]|date=28 d'agostu de 2017|fechaaccesu=28 d'agostu de 2017}}</ref> * La cantante neozelandesa [[Lorde]] presentó la so tema «Homemade Dynamite» faciendo una rutina de danza interpretativa ensin poder cantar. Esto debió a la [[gripe]] que la afectaba, pola cual recibió [[terapia intravenosa]] momentos antes del eventu.<ref>{{cita web |url= http://www.mirror.co.uk/3am/celebrity-news/lorde-performs-bizarre-interpretive-dancie-11068774 |títulu= Lorde performs bizarre interpretive dance at MTV VMAs after flu robs her of her voice |fechaaccesu=28 d'agostu de 2017 |apellíu= Evans |nome=Nataly |fecha=28 d'agostu de 2017 |sitiuweb= [[Daily Mirror]]|idioma= inglés}}</ref> * Casi a la fin de la ceremonia, xubió al escenariu'l reverendu Robert Lee IV —sobrín alloñáu del xeneral [[Robert E. Lee]]— pa falar contra'l [[racismu n'Estaos Xuníos]] (esto nel contestu de les violentes [[Manifestación Unite the Right|manifestaciones]] de grupos d'[[estrema derecha]] que s'oponíen a la retirada d'un monumentu dedicáu a Robert E. Lee na ciudá de [[Charlottesville (Virginia)|Charlottesville]] y que terminaron cola muerte d'una muyer llamada Heather Heyer). Mientres el so discursu, el sacerdote referir al racismu como «el pecáu orixinal d'Estaos Xuníos» y encamentó al públicu a inspirase en movimientos sociales como [[Black Lives Matter]], [[Marcha de les Muyeres en Washington|Women's March]] y l'apocayá creada Heather Heyer Foundation. Una selmana dempués, Robert Lee IV arrenunció a la so ilesia por cuenta de la «doliosa reaición» que tuvieron munchos de los sos siguidores dempués d'escuchalo nos VMAs.<ref>{{cita web |url= https://www.washingtonpost.com/news/morning-mix/wp/2017/09/05/robert-y-llee-descendant-and-denouncer-quits-n-c-pregueru-post-over-hurtful-reaction-to-vma-speech/?utm_term=.8a749c97fc11 |títulu= Robert E. Lee 'descendant' — and denouncer — quits N.C. pregueru post over 'hurtful' reaction to VMAs speech |fechaaccesu=6 de setiembre de 2017 |apellíu= Siegel |nome= Rachel |fecha=5 de setiembre de 2017 |sitiuweb= [[The Washington Post]]|idioma= inglés}}</ref> == Llista de ceremonies == {| {{tablaguapa}} border="1" style="width:100%" |- ! Añu !Fecha !Cortil(s) ! Ciudá !Anfitrión(ye) ! Video del añu !Fonte |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 1984|1984]] | style="text-align:center;"| 14 de setiembre | rowspan="2" style="text-align:center;"| [[Radio City Music Hall]] | rowspan="2" style="text-align:center;"| [[Nueva York]] | style="text-align:center;"| [[Dan Aykroyd]] y [[Bette Midler]] | style="text-align:center;"| «You might think» de [[The Cars]] <small>(empobináu por Alex Weil)</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/1984/ |títulu= 1984 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 1985|1985]] | style="text-align:center;"| 13 de setiembre |style="text-align:center;"| [[Eddie Murphy]] | style="text-align:center;"| «[[The Boys of Summer (cantar)|The boys of summer]]» de [[Don Henley]] <small>(empobináu por [[Jean-Baptiste Mondino]])</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/1985/ |títulu= 1985 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 1986|1986]] | style="text-align:center;"| 5 de setiembre |style="text-align:center;"| [[Hollywood Palladium]],<br />[[Gibson Amphitheatre]] | style="text-align:center;"| [[Los Angeles]],<br />Nueva York | style="text-align:center;"| <small>[[Videojockey]]s de MTV:</small> Julie Brown, Mark Goodman, Alan Hunter, Martha Quinn y [[Dweezil Zappa]] | style="text-align:center;"| «[[Money for nothing]]» de [[Dire Straits]] <small>(empobináu por Steve Barron)</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/1986/ |títulu= 1986 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 1987|1987]] | style="text-align:center;"| 11 de setiembre |style="text-align:center;" rowspan="5"| Gibson Amphitheatre | style="text-align:center;" rowspan="7"| Los Angeles | style="text-align:center;"| <small>Videojockeys de MTV:</small> Julie Brown, Carolyne Heldman, Dweezil Zappa y Kevin Seal | style="text-align:center;"| «Sledgehammer» de [[Peter Gabriel]] <small>(empobináu por Stephen R. Johnson)</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/1987/ |títulu= 1987 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 1988|1988]] | style="text-align:center;"| 7 de setiembre |style="text-align:center;" rowspan="4"| [[Arsenio Hall]] | style="text-align:center;"| «[[Need You Tonight|Need you tonight]]»/«Mediate» d'[[INXS]] <small>(empobináu por Richard Lowenstein)</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/1988/ |títulu= 1988 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 1989|1989]] | style="text-align:center;"| 6 de setiembre |style="text-align:center;"| «[[This Note's for You|This note's for you]]» de [[Neil Young]] <small>(dirixó por Julien Temple)</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/1989/ |títulu= 1989 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 1990|1990]] | style="text-align:center;"| 6 de setiembre |style="text-align:center;"| «[[Nothing Compares 2 O|Nothing compares 2 o]]» de [[Sinéad O'Connor]] <small>(empobináu por John Maybury)</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/1990/ |títulu= 1990 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 1991|1991]] | style="text-align:center;"| 5 de setiembre |style="text-align:center;"| «[[Losing my religion]]» de [[R.E.M.]] <small>(empobináu por Tarsem Singh)</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/1991/ |títulu= 1991 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 1992|1992]] | style="text-align:center;"| 9 de setiembre |style="text-align:center;"| Pauley Pavilion | style="text-align:center;"| [[Dana Carvey]] | style="text-align:center;"| «Right now» de [[Van Halen]] <small>(empobináu por Mark Fenske)</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/1992/ |títulu= 1992 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 1993|1993]] | style="text-align:center;"| 2 de setiembre |style="text-align:center;"| Gibson Amphitheatre | style="text-align:center;"| [[Christian Slater]] | style="text-align:center;"| «[[Jeremy (cantar)|Jeremy]]» de [[Pearl Jam]] <small>(empobináu por [[Mark Pellington]])</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/1993/ |títulu= 1993 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 1994|1994]] | style="text-align:center;"| 8 de setiembre |style="text-align:center;" rowspan="4"| Radio City Music Hall | style="text-align:center;" rowspan="4"| Nueva York | style="text-align:center;"| [[Roseanne Barr]] | style="text-align:center;"| «[[Cryin']]» d'[[Aerosmith]] <small>(empobináu por Marty Callner)</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/1994/ |títulu= 1994 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 1995|1995]] | style="text-align:center;"| 7 de setiembre |style="text-align:center;" rowspan="2"| [[Dennis Miller]] | style="text-align:center;"| «[[Waterfalls (cantar de TLC)|Waterfalls]]» de [[TLC (banda)|TLC]] <small>(empobináu por F. Gary Gray)</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/1995/ |títulu= 1995 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 1996|1996]] | style="text-align:center;"| 4 de setiembre |style="text-align:center;"| «[[Tonight, Tonight|Tonight, tonight]]» de [[The Smashing Pumpkins]] <small>(empobináu por [[Jonathan Dayton y Valerie Faris]])</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/1996/ |títulu= 1996 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 1997|1997]] | style="text-align:center;"| 4 de setiembre |style="text-align:center;"| [[Chris Rock]] | style="text-align:center;"| «[[Virtual Insanity|Virtual insanity]]» de [[Jamiroquai]] <small>(empobináu por Jonathan Glazer)</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/1997/ |títulu= 1997 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 1998|1998]] | style="text-align:center;"| 10 de setiembre |style="text-align:center;"| Gibson Amphitheatre | style="text-align:center;"| Los Angeles | style="text-align:center;"| [[Ben Stiller]] | style="text-align:center;"| «[[Ray of Light (cantar)|Ray of light]]» de [[Madonna]] <small>(empobináu por [[Jonas Åkerlund]])</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/1998/ |títulu= 1998 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 1999|1999]] | style="text-align:center;"| 10 de setiembre |style="text-align:center;"| [[Metropolitan Opera House]] | style="text-align:center;" rowspan="5" | Nueva York | style="text-align:center;"| Chris Rock | style="text-align:center;"| «Doo wop (that thing)» de [[Lauryn Hill]] <small>(empobináu por Big TV!)</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/1999/ |títulu= 1999 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2000|2000]] | style="text-align:center;"| 7 de setiembre |style="text-align:center;"| Radio City Music Hall | style="text-align:center;"| [[Marlon Wayans]] y [[Shawn Wayans]] | style="text-align:center;"| «[[The Real Slim Shady|The real slim shady]]» d'[[Eminem]] <small>(empobináu por [[Dr. Dre]] & Philip Atwell)</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/2000/ |títulu= 2000 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2001|2001]] | style="text-align:center;"| 6 de setiembre |style="text-align:center;"| Metropolitan Opera House | style="text-align:center;"| [[Jamie Foxx]] | style="text-align:center;"| «[[Lady Marmalade (versión de Moulin Rouge)|Lady marmalade]]» de [[Christina Aguilera]], [[Lil' Kim]], [[Mýa]] y [[Pink]] <small>(empobináu por [[Paul Hunter]])</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/2001/ |títulu= 2001 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2002|2002]] | style="text-align:center;"| 29 d'agostu |style="text-align:center;" rowspan="2"| Radio City Music Hall | style="text-align:center;"| [[Jimmy Fallon]] | style="text-align:center;"| «[[Without me]]» de Eminem <small>(empobináu por [[Joseph Kahn]])</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/2002/ |títulu= 2002 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2003|2003]] | style="text-align:center;"| 28 d'agostu |style="text-align:center;"| Chris Rock | style="text-align:center;"| «Work it» de [[Missy Elliott]] <small>(empobináu por [[Dave Meyers]])</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/2003/ |títulu= 2003 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2004|2004]] | style="text-align:center;"| 29 d'agostu |style="text-align:center;" rowspan="2" | [[AmericanAirlines Arena]] | style="text-align:center;" rowspan="2" | [[Miami]] | style="text-align:center;"| ''Nun hubo anfitrión'' | style="text-align:center;"| «[[Hey yá!]]» d'[[Outkast]] <small>(empobináu por Bryan Barber)</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/2004/ |títulu= 2004 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2005|2005]] | style="text-align:center;"| 28 d'agostu |style="text-align:center;"| [[Diddy]] | style="text-align:center;"| «[[Boulevard of broken dreams]]» de [[Green Day]] <small>(empobináu por [[Samuel Bayer]])</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/2005/ |títulu= 2005 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2006|2006]] | style="text-align:center;"| 31 d'agostu |style="text-align:center;"| Radio City Music Hall | style="text-align:center;"| Nueva York | style="text-align:center;"| [[Jack Black]] | style="text-align:center;"| «[[I write sins not tragedies]]» de [[Panic! At The Disco]] <small>(empobináu por [[Shane Drake]])</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/2006/ |títulu= 2006 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2007|2007]] | style="text-align:center;"| 9 de setiembre |style="text-align:center;"| [[Palms Casino Resort]] | style="text-align:center;"| [[Las Vegas]] | style="text-align:center;"| ''Nun hubo anfitrión'' | style="text-align:center;"| «[[Umbrella]]» de [[Rihanna]] con [[Jay-Z]] <small>(empobináu por [[Chris Applebaum]])</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/2007/ |títulu= 2007 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2008|2008]] | style="text-align:center;"| 7 de setiembre |style="text-align:center;"| [[Paramount Studios]] | style="text-align:center;"| Los Angeles | style="text-align:center;" rowspan="2"| [[Russell Brand]] | style="text-align:center;"| «[[Piece of Me|Piece of me]]» de [[Britney Spears]] <small>(empobináu por [[Wayne Isham]])</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/2008/ |títulu= 2008 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2009|2009]] | style="text-align:center;"| 13 de setiembre |style="text-align:center;"| Radio City Music Hall | style="text-align:center;"| Nueva York | style="text-align:center;"| «[[Single Ladies (Put a Ring on It)|Single ladies (put a ring on it)]]» de [[Beyoncé]] <small>(empobináu por [[Jake Nava]])</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/2009/ |títulu= 2009 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2010|2010]] | style="text-align:center;"| 12 de setiembre |style="text-align:center;" rowspan="2"| [[L.A. Live|Nokia Theatre]] | style="text-align:center;" rowspan="3"| Los Angeles | style="text-align:center;"| [[Chelsea Handler]] | style="text-align:center;"| «[[Bad romance]]» de [[Lady Gaga]] <small>(empobináu por [[Francis Lawrence]])</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/2010/ |títulu= 2010 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2011|2011]] | style="text-align:center;"| 28 d'agostu |style="text-align:center;"| ''Nun hubo anfitrión'' | style="text-align:center;"| «[[Firework]]» de [[Katy Perry]] <small>(empobináu por Dave Meyers)</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/2011/ |títulu= 2011 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2012|2012]] | style="text-align:center;"| 6 de setiembre |style="text-align:center;"| [[Staples Center]] | style="text-align:center;"| [[Kevin Hart]] | style="text-align:center;"| «[[We Found Love|We found love]]» de Rihanna con [[Calvin Harris]] <small>(empobináu por [[Melina Matsoukas]])</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/2012/ |títulu= 2012 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2013|2013]] | style="text-align:center;"| 25 d'agostu |style="text-align:center;"| [[Barclays Center]] | style="text-align:center;"| Nueva York | rowspan="2" style="text-align:center;" | ''Nun hubo anfitrión'' | style="text-align:center;"| «[[Mirrors (cantar de Justin Timberlake)|Mirrors]]» de [[Justin Timberlake]] <small>(empobináu por [[Floria Sigismondi]])</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.mtv.com/ontv/vma/2013/ |títulu= 2013 Video Music Awards |fechaaccesu= 2 de payares de 2013 |obra= MTV.com |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2014|2014]] | style="text-align:center;"| 24 d'agostu |style="text-align:center;"| [[The Forum]] | style="text-align:center;"| [[Inglewood (California)|Inglewood]] | style="text-align:center;"| «[[Wrecking Ball (cantar)|Wrecking Ball]]» de [[Miley Cyrus]] <small>(empobináu por [[Terry Richardson]])</small> | style="text-align:center;"|<ref name="Terra2014"/> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2015|2015]] | style="text-align:center;"| 30 d'agostu |style="text-align:center;"| [[L.A. Live|Microsoft Theatre]] | style="text-align:center;"| Los Angeles | style="text-align:center;"| [[Miley Cyrus]] | style="text-align:center;"| «[[Bad Blood (cantar de Taylor Swift)|Bad Blood]]» de [[Taylor Swift]] con [[Kendrick Lamar]] <small>(empobináu por [[Joseph Kahn]])</small> | style="text-align:center;"|<ref name="Lindner_1">{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/2218106/miley-cyrus-2015-vma-host/|títulu=Miley Cyrus Is Hosting The 2015 VMAs. This Is Not A Drill. |last=Lindner|first=Emilee |date=20 de xunetu de 2015 |work=MTV.com |fechaaccesu=21 de xunetu de 2015}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2016|2016]] | style="text-align:center;"| 28 d'agostu |style="text-align:center;"| [[Madison Square Garden]] | style="text-align:center;"| Nueva York | style="text-align:center;"| ''Nun hubo anfitrión'' | style="text-align:center;"| «[[Lemonade (álbum de Beyoncé)|Formation]]» de [[Beyoncé]] <small>(empobináu por [[Melina Matsoukas]])</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://www.nydailynews.com/entertainment/music/mtv-video-music-awards-air-madison-square-garden-article-1.2609360 |títulu= MTV Video Music Awards will air at Madison Square Garden |fechaaccesu= 21 d'abril de 2016 |apellíu= Dostis |nome= Melanie |fecha= 21 d'abril de 2016 |obra= [[Daily News]] |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| [[MTV Video Music Awards 2017|2017]] | style="text-align:center;"| 27 d'agostu |style="text-align:center;"| The Forum | style="text-align:center;"| Inglewood | style="text-align:center;"| [[Katy Perry]] | style="text-align:center;"|«[[Humble (cantar)|Humble]]» de [[Kendrick Lamar]] <small>(empobináu por [[Dave Meyers]] y The Little Homies)</small> | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= http://edition.cnn.com/2017/08/27/entertainment/mtv-video-music-awards/index.html |títulu= MTV Video Music Awards 2017: The winners list |fechaaccesu= 28 d'agostu de 2017 |apellíu= France |nome= Lisa |fecha= 28 d'agostu de 2017 |obra= [[CNN]] |idioma= inglés}}</ref> |- | style="text-align:center;"| 2018 | style="text-align:center;"| 20 d'agostu |style="text-align:center;"| Radio City Music Hall | style="text-align:center;"| Nueva York | style="text-align:center;"| ''Por confirmar'' | style="text-align:center;"|''Por confirmar'' | style="text-align:center;"|<ref>{{cita web |url= https://www.rollingstone.com/tv/news/mtv-video-music-awards-will-return-to-new-york-city-w519237 |títulu= MTV VMAs Will Return to New York City |fechaaccesu= 1 de mayu de 2018 |apellíu= Blistein |nome= Jon |fecha= 17 d'abril de 2018 |obra= Rolling Stone |idioma= inglés}}</ref> |- |} == Categoríes == ===Categoríes del 2017=== * Video del añu Artista del añu Meyor artista nuevu * Meyor collaboración * Meyor video de pop * Meyor video de hip hop * Meyor video dance * Meyor video de rock * Meyor llucha contra'l sistema Meyor fotografía * Meyor direición * Meyor direición d'arte Meyor efeutos visuales * Meyor coreografía * Meyor montaje * Canción del branu === Categoríes obsoletas === * Video más esperimental (1984-1987; reemplazada por Video revelación) * Meyor video conceptual (1984-1988) * Meyor actuación nun video (1984-1989) * Meyor video post-modernu (1989-1990) * Meyor video de formatu estendíu (1991) * Meyor video alternativu (1991-1998) * Meyor sitio web d'un artista (1999) * Meyor video d'una película (1987-2003) * Eleición del públicu estranxeru (1990?-2003; categoría esaniciada en distintos años al crease premios pa rexones individuales) * Video revelación (1988-2005) * Meyor video de rap (1989-2006) * Meyor video de R&B (1993-2006) * Premiu MTV2 (2001-2006) * Eleición del públicu (1984-2006) * Meyor banda sonora d'un videoxuegu (2004-2006) * Meyor partitura d'un videoxuegu (2006) * Ringtone del añu (2006) * Meyor video d'un grupu (1984-2007) * Single monstruosu del añu (2007) * Cuádruple amenaza del añu (2007) * Meyor cantar del branu (2013) * Meyor artista llatín (????-2013) * MTV Clubland Award (2015) * Meyor video de lletres (2015) * Meyor video masculín (1984-2016) * Meyor video femenín (1984-2016) == Ganadores == {{AP|Ganadores de los MTV Video Music Awards|Ganadores del MTV Michael Jackson Video Vanguard Award}} == Ver tamién == * [[Premios MTV]] * [[MTV Europe Music Awards]] * [[MTV Asia Awards]] * [[MTV Australia Awards]] * [[MTV Russian Music Awards]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat|MTV Video Music Awards}} * [http://www.mtv.com/ontv/vma/ Sitio web de los MTV Video Music Awards] (n'inglés). {{Tradubot|MTV Video Music Awards}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Premios de MTV]] [[Categoría:Premios d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Premios de música d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 9gam57zannwdzs5auzv9jbtgv6r4wag Camille Balanche 0 141901 3707528 3364976 2022-08-16T15:07:42Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Camille Balanche''' {{nym}} ye una deportista [[suiza]] que compite en [[ciclismu de monte]] na disciplina de [[Ciclismu de monte#Descensu|descensu]], ganadora d'una medaya de bronce nel [[Campeonatu Européu de Ciclismu de Monte|Campeonatu Européu de Ciclismu de Monte de 2018]].<ref>[http://www.the-sports.org/camille-balanche-mountain-bike-spf536285.html «Camille Balanche»] en The-Sports.org {{en}}.</ref> ==Palmarés internacional== {| {{tablaguapacentrada}} |- ! colspan=4| [[Campeonatu Européu de Ciclismu de Monte|Campeonatu Européu]] |- ! Añu !Llugar ! Medaya !Competición |- align=center | [[Campeonatu Européu de Ciclismu de Monte|2018]] |align=left| [[Lousã]] ({{POR}}) | {{Med-b}} | Descensu |} == Referencies == {{llistaref}} {{NF|||Balanche, Camille}} {{Tradubot|Camille Balanche}} [[Categoría:Ciclistes de monte de Suiza]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] qlj7geimk8uwiybdc45utwklzqaj3zy Melissa George 0 142606 3707607 3706676 2022-08-16T18:33:11Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Melissa Suzanne George''' {{nym}} ye una actriz [[Australia|australiana]] de cine y televisión. == Biografía == Ye fía de Glenn y Pamela George, tien tres hermanos: Brett, Marnie y Kate George. A los cuatro años d'edá desenvolvió un interés nel baille y empezó a estudiar [[danza jazz]], ballet clásicu y baille modernu. El so entusiasmu fíxo-y desenvolver una pasión pol [[patinaxe sobre ruedes]] onde foi campeona nacional australiana de la disciplina. Ye bona amiga de l'actriz [[Rachel Blanchard]]. En [[1998]] Melissa conoció al direutor chilenu [[Claudio Dabed]] mientres un viaxe a [[Bali]], la pareya casó'l 22 de setiembre de [[2000]]. Melissa convirtióse en madrasca de Martina Dabed fía del matrimoniu anterior de Claudio, sicasí nel [[2011]] anunciaron que taben separtaos y qu'entamaben divorciase. Poco dempués empezó a salir col empresariu estauxunidense [[Russell Simmons]], sicasí la rellación terminóse. En [[2011]] empezó a salir col francés Jean-David Blanc, nel [[2014]] la pareya dio-y la bienvenida al so primer fíu, Raphaël Blanc. El 3 de payares de [[2015]] la pareya dio-y la bienvenida al so segundu fíu, Solal Samuel Glenn Blanc.<ref>[http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-3314040/Melissa-George-Jean-David-Blanc-welcome-second-son-Solal-Samuel-Glenn.html It's a boy! Melissa George and Jean-David Blanc welcome second son Solal Samuel Glenn]</ref> == Carrera == Fizo un reportaxe fotográficu [[desnudu]] en blancu y negru. Tamién realizó una entrevista y un reportaxe fotográficu pa una edición australiana de la revista [[Playboy]]. Melissa pocu dempués treslladóse a [[Los Angeles]], [[California]], onde interpretó pequeños papeles en delles películes, incluyendo ''[[Mulholland Drive (película)|Mulholland Drive]]'' de [[David Lynch]] y ''[[Dark City]]'' xunto a [[Kiefer Sutherland]]. En [[2001]] protagonizó xunto con John Stamos una serie llamada ''Thieves''. En [[2003]] participó como artista convidada na comedia ''[[Friends]]'' y fizo unu de los sos meyores papeles en televisión al interpretar a [[Lauren Reed]], la esposa del axente de la [[CIA]] [[Michael Vaughn]], na serie de televisión ''[[Alias (serie)|Alias]]''. Tamién sale en [[Embruxaes]], como "Freyja", la reina de les Valkiries. El so primer papel nel cine onde algamó l'estrellalgu foi nel remake de [[2005]] de la película de terror ''[[The Amityville Horror]]'', onde interpretó a Kathy Lutz. [[2006]] foi un añu bien ocupáu pa Melissa, con apaiciones en delles películes, incluyendo la película de suspense de John Stockwell ''[[Turistes (película de 2006)|Turistes]]'', el drama musical de [[Ron Livingston]] ''Music Within'', el thriller ''[[WAZ]]'', y l'adaptación de la novela gráfica ''[[30 Days of Night]]'', xunto a [[Josh Hartnett]]. En [[2008]] incorporóse al repartu de ''[[Grey's Anatomy]]'' como interna del Hospital Seattle Grace y participó, interpretando a una paciente, na primer temporada de ''[[In treatment]]''. En [[2009]] actuó na película [[Triangle (película)|Triangle]] onde tuvo'l papel más importante, actuando xunto a [[Joshua McIvor]], [[Jack Taylor (actor)|Jack Taylor]] y [[Michael Dorman]]. En [[2010]] actuó na serie ''[[Lie to Me (serie)|Lie to Me]]'', nel papel de Clara, como negociante y aprendiz de Cal Lightman. En [[2012]] xunióse al repartu principal de la serie británica [[Hunted]] onde interpretó a l'axente Samantha "Sam" Hunter. Nel [[2015]] xunióse al repartu de la versión americana de la serie australiana ''The Slap'' onde volvió interpretar el papel de Rosie. En 2016 protagoniza la serie ''[[Heartbeat (serie de televisión)|Heartbeat]]'' onde da vida a la doctora Alex Panttiere, una ciruxana de tresplantes. == Filmografía == [[Ficheru:MelissaGeorgeJun09.jpg|thumb|220px|Melissa en xunu del [[2009]].]] ===Series de televisión=== {| {{tablaguapa}} |- ! Añu !! Serie !! Personaxe !! Notes |- |rowspan="1" align="center"| 2016 || ''Heartbeat'' || rowspan="1" align="center"| Dr. Alex Panttiere || xunto a [[Jamie Kennedy]], Joshua Leonard, [[Dave Annable]], Shelley Conn, Eli Goree ''&'' Toni French |- | rowspan="1" align="center"| 2015 || ''The Slap'' || rowspan="1" align="center"| Rosie || '''8''' episodios - ''miniserie'' |- | rowspan="1" align="center"| 2013 || ''[[The Good Wife]]'' || rowspan="1" align="center"| Marylin Garbanza || '''8''' episodios |- | rowspan="1" align="center"| 2012 || ''[[Hunted]]'' || rowspan="1" align="center"| Sam Hunter || '''8''' episodios |- | rowspan="1" align="center"| 2011 || ''[[Bag of Bones (película)|Bag of Bones]]'' || rowspan="1" align="center"| Mattie || '''2''' episodios - ''miniserie'' |- | rowspan="1" align="center"| 2011 || ''The Slap'' || rowspan="1" align="center"| Rosie || '''8''' episodios |- | rowspan="1" align="center"| 2010 || ''[[Lie to Me (serie)|Lie to Me]]'' || rowspan="1" align="center"| Clara Musso || '''3''' episodios |- | rowspan="1" align="center"| 2008 - 2009 || ''[[Grey's Anatomy]]'' || rowspan="1" align="center"| Dra. Sadie Harris || '''8''' episodios |- | rowspan="1" align="center"| 2008 || ''[[In treatment]]'' || rowspan="1" align="center"| Laura Hill || '''8''' episodios |- | rowspan="1" align="center"| 2006 || ''Two Twisted'' || rowspan="1" align="center"| Mathilda Banks || episodiu "There's Something About Kyanna" |- | rowspan="1" align="center"| 2003 - 2005 || ''[[Alias (serie de televisión)|Alias]]'' || rowspan="1" align="center"| Lauren Reed || '''23''' episodios |- | rowspan="1" align="center"| 2003 || ''[[Charmed]]'' || rowspan="1" align="center"| Freyja || '''2''' episodios |- | rowspan="1" align="center"| 2003 || ''[[Monk]]'' || rowspan="1" align="center"| Jenna Ryan || episodiu "Mr. Monk Goes to the Theater" |- | rowspan="1" align="center"| 2003 || ''[[Friends]]'' || rowspan="1" align="center"| Molly || '''2''' episodios |- | rowspan="1" align="center"| 2003 || ''Coupling'' || rowspan="1" align="center"| Susan || episodiu "Orixinal Pilot" |- | rowspan="1" align="center"| 2001 || ''Thieves'' || rowspan="1" align="center"| Rita || '''10''' episodios |- | rowspan="1" align="center"| 2000 || ''Tales of the South Sales'' || rowspan="1" align="center"| Kat || episodiu "The Outlaws" |- | rowspan="1" align="center"| 1999 || ''Silk Stalkings'' || rowspan="1" align="center"| Fiona Grant || episodiu "A Clockwork Florida Orange" |- | rowspan="1" align="center"| 1997 || ''[[Murder Call]]'' || rowspan="1" align="center"| Petra Salinis || episodiu "Hot Shot" |- | rowspan="1" align="center"| 1997 || ''Roar'' || rowspan="1" align="center"| Molly || '''5''' episodios |- | rowspan="1" align="center"| 1993 - 1996 || ''[[Home and Away]]''<ref>[http://au.tv.yahoo.com/home-and-away/ Home and Away Official Web]</ref> || rowspan="1" align="center"| [[Angel Parrish|Angel Brooks]] || '''348''' episodios |} ===Película=== {| {{tablaguapa}} |- ! Añu !! Títulu !! Personaxe !! Notes |- | 2014 || ''Dangerous Liaisons'' || rowspan="1" align="center"| Margot Belkin || xunto a [[Katie Holmes]], [[Rufus Sewell]], [[Elliot Knight]], [[Oded Fehr]], [[Kelly Bishop]] ''&'' [[Michel Gill]] |- | 2013 || ''Felony'' || rowspan="1" align="center"| Julie Toohey || xunto a [[Jai Courtney]], [[Joel Edgerton]], Alex Haddad, [[Tom Wilkinson]] ''&'' Rob Flanagan |- | 2013 || ''Control Yourself'' || rowspan="1" align="center"| Rescatista || xunto a Elettra Wiedemann ''&'' Chloe Hayward |- | 2013 || ''Gothica'' || rowspan="1" align="center"| Fiona Hunter || xunto a [[Janet Montgomery]], [[Seth Gabel]], [[Raza Jaffrey]], [[Tom Ellis]], [[Christopher Egan|Chris Egan]] ''&'' [[Emma Booth (actriz)|Emma Booth]] |- | 2013 || ''Marble City'' || rowspan="1" align="center"| Decker || xunto a [[Nicolas Cage]], [[Paz Vega]] ''&'' [[Brad Dourif]] |- | 2012 || ''Between Us'' || rowspan="1" align="center"| Sharyl || xunto a [[Julia Stiles]], [[Taye Diggs]] ''&'' David Harbour |- | 2011 || ''Swinging with the Finkels'' || rowspan="1" align="center"| Janet || xunto a [[Martin Freeman]], [[Mandy Moore]] ''&'' Jonathan Silverman |- | 2011 || ''A Lonely Place to Die'' || rowspan="1" align="center"| Alison || xunto a Alec Newman, [[Ed Speleers]] ''&'' [[Sean Harris]] |- | 2010 || ''Second Chances'' || rowspan="1" align="center"| Kate Fischer || xunto a Ryan Scott Greene, Ellen Dubin ''&'' Quinn Lord |- | 2009 || ''U.S. Attorney'' || rowspan="1" align="center"| Susan Shelle || xunto a Jason Clarke, [[Lennie James]], Michael Gaston ''&'' [[Rachel Nichols]] |- | 2009 || ''[[Triangle (película)|Triangle]]'' || rowspan="1" align="center"| Jess || xunto a [[Jack Taylor (actor)|Jack Taylor]], [[Michael Dorman]], [[Liam Hemsworth]], [[Emma Lung]] ''&'' [[Rachael Carpani]] |- | 2009 || ''Devil's Eye'' || rowspan="1" align="center"| Melissa || ''curtiu'' - al pie de Tom Byrer ''&'' John Hartman |- | 2009 || ''The Betrayed'' || rowspan="1" align="center"| Jamie || xunto a [[Oded Fehr]], Christian Campbell ''&'' Alice Krige |- | 2007 || ''[[30 Days of Night]]'' || rowspan="1" align="center"| Stella Oleson || xunto a [[Josh Hartnett]], [[Danny Huston]], [[Ben Foster (actor)|Ben Foster]] ''&'' Mark Rendall |- | 2007 || ''The Killing Gene'' || rowspan="1" align="center"| Helen Westcott || xunto a [[Stellan Skarsgård]], [[Ashley Walters]], [[Tom Hardy]] ''&'' [[Selma Blair]] |- | 2007 || ''Music Within'' || rowspan="1" align="center"| Christine || xunto a [[Ron Livingston]], Clint Jung, John Livingston ''&'' [[Hector Elizondo]] |- | 2006 || ''[[Turistes (película de 2006)|Turistes]]'' || rowspan="1" align="center"| Pru || xunto a [[Josh Duhamel]], [[Olivia Wilde]], Desmond Askew, [[Beau Garrett]] ''&'' [[Max Brown]] |- | 2005 || ''[[The Amityville Horror (película de 2005)|The Amityville Horror]]'' || rowspan="1" align="center"| Kathy Lutz || xunto a [[Ryan Reynolds]], [[Jesse James]], [[Jimmy Bennett]] ''&'' [[Chloë Grace Moretz]] |- | 2003 || ''L.A. Confidential'' || rowspan="1" align="center"| Lynn Bracken || xunto a [[Kiefer Sutherland]], [[Josh Hopkins]], [[David Conrad]], [[Pruitt Taylor Vince]] ''&'' [[Eric Roberts]] |- | 2003 || ''[[Down with Love]]'' || rowspan="1" align="center"| Elkie || xunto a [[Renée Zellweger]], [[Ewan McGregor]] ''&'' [[Jeri Ryan]] |- | 2002 || ''Lost in Oz'' || rowspan="1" align="center"| Alex Wilder || xunto a [[Colin Egglesfield]], Mia Sara, [[Sandra Allen]] ''&'' [[Lynn Whitfield]] |- | 2001 || ''New Port South'' || rowspan="1" align="center"| Amanda || xunto a Blake Shields, Will Estes, Gabriel Mann ''&'' [[Michael Shannon]] |- | 2001 || ''[[Mulholland Drive (película)|Mulholland Drive]]'' || rowspan="1" align="center"| Camiya Rhodes || xunto a [[Naomi Watts]], [[Laura Harring]], [[Justin Theroux]], [[Ann Miller]] ''&'' [[Robert Forster]] |- | 2001 || ''[[Sugar & Spice]]'' || rowspan="1" align="center"| Cleo Miller || xunto a [[Marla Sokoloff]], [[Marley Shelton]], [[Mena Suvari]] ''&'' [[Rachel Blanchard]] |- | 1999 || ''The Limey'' || rowspan="1" align="center"| Jennifer "Jenny" Wilson || xunto a [[Terence Stamp]], [[Lesley Ann Warren]], [[Luis Guzmán]] ''&'' [[Barry Newman]] |- | 1998 || ''[[Dark City]]'' || rowspan="1" align="center"| May || xunto a [[Rufus Sewell]], [[Kiefer Sutherland]], [[Jennifer Connelly]], [[Bruce Spence]] ''&'' [[Colin Friels]] |- | 1998 || ''Hollyweird'' || rowspan="1" align="center"| Caril Ann || xunto a de Bodhi Elfman, Fab Filippo, Ariel Llinas ''&'' Lawrence Novikoff |- | 1997 || ''Fable'' || rowspan="1" align="center"| Rex Fable || xunto a de Simon Westaway, Richard Piper, [[Marta Dusseldorp]], [[Peter Hardy]] ''&'' [[Chris Haywood]] |} ===Video Xuegos=== {| {{tablaguapa}} |- ! Añu !! Títulu !! Personaxe !! Notes |- | rowspan="1" align="center"| - || ''Edge of Twilight'' || rowspan="1" align="center"| Galina || ''emprestó la so voz pal personaxe'' |} == Premios y nominaciones == {| {{tablaguapa}} |- ! Añu !! Categoría !! Premiu !! Serie/Película !! Resultáu |- | [[2012]] || ''Most Outstanding Actress'' || rowspan="1" align="center"| Silver Logie Award || rowspan="1" align="center"| ''The Slap'' || style="background: #ddffdd" | '''Ganó''' |- | [[2012]] || ''Outstanding Actress in a Drama Series'' || rowspan="1" align="center"| Golden Nymph Award || rowspan="1" align="center"| ''The Slap'' || style="background: #ffdddd" | ''Nomada'' |- | [[2011]] || ''Best Actress'' || rowspan="1" align="center"| Chainsaw Award || rowspan="1" align="center"| ''[[Triangle (película)|Triangle]]'' || style="background: #ffdddd" | ''Nomada'' |- | [[2009]] || ''Best Performance by an Actress in a Supporting Role in a Series, Mini-Series or Motion Picture Made for Television'' || rowspan="1" align="center"| Golden Globe Award || rowspan="1" align="center"| ''[[In treatment]]'' || style="background: #ffdddd" | ''Nomada'' |- | [[2009]] || ''Best Actress'' || rowspan="1" align="center"| AFI International Award || rowspan="1" align="center"| ''[[In treatment]]'' || style="background: #ffdddd" | ''Nomada'' |- | [[2004]] || ''Face of the Future'' || rowspan="1" align="center"| Cinescape Genre Award || rowspan="1" align="center"| ''[[Alias (serie de televisión)|Alias]]'' || style="background: #ddffdd" | '''Ganó''' |- | [[1996]] || ''Notably Performance'' || rowspan="1" align="center"| Logie Award || rowspan="1" align="center"| ''[[Home and Away]]'' || style="background: #ffdddd" | ''Nomada'' |- | [[1996]] || ''Most Popular Actress'' || rowspan="1" align="center"| Silver Logie Award || rowspan="1" align="center"| ''[[Home and Away]]'' || style="background: #ffdddd" | ''Nomada'' |- | [[1995]] || ''Most Popular Actress'' || rowspan="1" align="center"| Silver Logie Award || rowspan="1" align="center"| ''[[Home and Away]]'' || style="background: #ddffdd" | '''Ganó''' |- | [[1995]] || ''Notably Performance'' || rowspan="1" align="center"| Logie Award || rowspan="1" align="center"| ''[[Home and Away]]'' || style="background: #ffdddd" | ''Nomada'' |- | [[1994]] || ''Most Popular New Talent'' || rowspan="1" align="center"| Logie Award || rowspan="1" align="center"| ''[[Home and Away]]'' || style="background: #ddffdd" | '''Ganó''' |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{commonscat}} * {{IMDb nome|0313534|Melissa George}} * [http://melissageorge.co.uk/ The Official Website of actress Melissa George] * [http://www.tv.com/people/melissa-george/ Melissa George on TV.com] * [http://melissa-george.com/ Melissa-George.com • Your Best Source for Everything] * [http://www.digitalspy.co.uk/search/searchselector.php?query=Melissa+George&submit= Digital Spy > Celebrity News > Melissa George] * [http://www.zimbio.com/Melissa+George Melissa George - Zimbio] {{NF|1976||George, Melissa}} [[Categoría:Atletes d'Australia]] [[Categoría:Actores y actrices d'Australia]] [[Categoría:Actores y actrices de cine d'Australia]] [[Categoría:Actores y actrices infantiles d'Australia]] [[Categoría:Actores y actrices de televisión d'Australia]] [[Categoría:Inventores]] [[Categoría:Persones de Perth]] evliq5ho6b20tlx1e59h0s1tp0mxhwc Categoría:Xugadores de baloncestu d'España 14 142643 3707848 2333401 2022-08-17T11:52:08Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Xugadores de baloncestu d'Europa|España]] [[Categoría:Xugadores de baloncestu por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte|Baloncestu]] 556mprj09grchw9f5czsqy9ouo1y8mx Héroes del Silencio 0 143101 3707801 3698947 2022-08-17T11:19:45Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña-Gavras => Costa-Gavras wikitext text/x-wiki {{ficha d'artista musical}} '''Héroes del Silencio''' (dacuando embrivíu '''''Héroes''''' o poles sos iniciales '''HDS''') foi un [[Agrupación musical|grupu]] [[España|español]] de [[rock]] aniciáu en [[Zaragoza]], formáu primeramente por [[Juan Valdivia]] ([[guitarra solista]]) y [[Enrique Bunbury]] ([[Cantante|voz]] y [[guitarra rítmica]]), y completáu con [[Joaquín Cardiel]] ([[baxu eléctricu|baxu]]) y [[Pedro Andreu]] ([[Batería (instrumentu musical)|batería]]), a mediaos de los [[Años 1980|años 80]]. Esperimentaron un gran ésitu n'[[España]] y [[Hispanoamérica]], según en dellos países [[Europa|europeos]], incluyendo [[Alemaña]], [[Bélxica]], [[Suiza]], [[Francia]] ya [[Italia]], convirtiéndose n'unu de los grupos más esitosos de la historia del [[rock en castellanu]].<ref name = loscuar /><ref>La Vanguardia «[http://www.lavanguardia.es/premium/publica/publica?COMPID=53401299917&ID_PAGINA=22088&ID_FORMATU=9&turbourl=false Héroes del Silencio tornen once años dempués ante más de 37.000 espectadores]» Consultáu'l 11 d'ochobre de 2007</ref> Dempués de doce años nos que vendieron más de seis millones de discos en más de trenta y siete países, y nos qu'ufiertaron más de mil concierto, la banda dixebrar en [[1996]].<ref name = concier>{{cita web |url=http://www.los40.com/articulo/noticias/Heroes-Silenciu-reune-anos-despues-xira-mundial-conciertos/l40actn01/20070214l40l40not_7/Tes |títulu=Héroes del Silencio axúntase 11 años dempués pa una xira mundial de 10 conciertos |fechaaccesu=11 de xineru de 2010 |autor=Los 40.com}}</ref> Les sos señes d'identidá fueron una imaxe bien carauterística, con una [[iconografía]] y [[simboloxía]] bien particulares, y una música carauterizada por unes lletres ambigues y trascendentales, [[arpexu|arpexos]] complicaos y una sólida base rítmica.<ref name=eluni /> Ente les sos influencies lliteraries citáronse escritores como [[William Blake]] y [[Charles Baudelaire]],<ref name = blake /> y ente les musicales a grupos como [[Led Zeppelin]] y [[The Cult]].<ref name = alema>{{cita web |url=http://www.20minutos.es/noticia/202087/6/ |títulu=Héroes del Silencio anuncien el so regresu con una xira mundial |fechaaccesu=11 de xineru de 2010 |fecha=14 de febreru de 2007 |obra=20 minutos}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.rollingstone.es/specials/view/heroes-del silenciu-20-anos-de-senderos-de-traicion |títulu=Héroes del Silencio: 20 años de 'Senderos de traición' |fechaaccesu=30 de mayu de 2011 |editor=Rolling Stone |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110916170817/http://www.rollingstone.es/specials/view/heroes-del silenciu-20-anos-de-senderos-de-traicion |fechaarchivu=16 de setiembre de 2011 }}</ref> En [[2007]], conmemorando'l ventiavu aniversariu de les sos primeres grabaciones y once años dempués de la so rotura, anunciaron el so regresu con una xira de diez concierto n'[[España]] y [[América]], titulada genéricamente ''[[Héroes del Silencio Tour 2007]]''. Dempués de la xira dixebráronse definitivamente.<ref>{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2007/10/28/cultura/1193540610.html |títulu=Los Héroes vuelven al silenciu |fechaaccesu=11 de xineru de 2010 |autor=El Mundo}}</ref> Los sos cuatro [[Álbum musical|álbumes]] d'estudiu fueron incluyíos pola revista musical ''[[En cantu]]'' na llista de los 250 meyores de tolos tiempos del [[rock iberoamericanu]]: ''[[Senderos de traición]]'' (nᵘ&nbsp;5), [[Ábanu (álbum)|''Ábanu'']] (nᵘ 35), ''[[El espíritu del vino]]'' (nᵘ 117) y ''[[El mar no cesa]]'' (nᵘ 119).<ref name = cantu>{{enllaz rotu|1=http://rateyourmusic.com/lists/list_view?list_id=72679&show=150&start=150|títulu=Los 250 meyores álbumes publicaos pola revista norteamericana ''En cantu''}}</ref> El so cantar «[[Ente dos tierras]]» foi considerada pola revista dixital ''Satélite Musical'' como la decimonovena meyor de tolos tiempos del rock hispanu polo xeneral.<ref>{{cita web |url=http://www.satelitemusical.net/rock_latino_top20.html |títulu=Top 20 del rock llatín por ''Satélite Musical'' |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2009 |autor=Satélite Musical}}</ref> La revista ''[[Rolling Stone (España)|Rolling Stone]]'' calificar en 2012 como'l segundu meyor grupu de [[Rock d'España|rock español]] de la historia.<ref>{{cita web |url=http://rollingstone.es/noticias/especial-rs-los-50-meyores-grupos-de-rock-espanol/ |títulu=Los 50 meyores grupos del rock español |fechaaccesu=19 d'avientu de 2012 |autor=Rolling Stone |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140531031402/http://rollingstone.es/noticias/especial-rs-los-50-meyores-grupos-de-rock-espanol/ |fechaarchivu=31 de mayu de 2014 }}</ref> En 2007 fueron homenaxaos pola discográfica [[EMI]] en reconocencia a les sos más de seis millones de discos vendíos, amás de recibir el [[Premiu Ondes]] Especial del Xuráu.<ref name = homen>{{cita web |url=https://www.publico.es/agencias/efe/24549/emi-apurre-a-heroes-del silenciu-un discu-de-homenaxe-por-los sos-6-millones-de discos vendíos |títulu=EMI entrega a Héroes del Silencio un discu d'homenaxe polos sos 6 millones de discos vendíos |fechaaccesu=16 de febreru de 2012 |autor=Públicu}}</ref> == Historia == {{AP|Historia d'Héroes del Silencio}} === Entamos ([[1984]]-[[1990]]) === Los oríxenes d'Héroes del Silencio asítiase na ciudá de [[Zaragoza]], a principios de los [[años 1980]]. Ellí, los hermanos [[Pedro Valdivia Navarro|Pedro]] ([[Batería (instrumentu musical)|batería]]) y [[Juan Valdivia]] ([[guitarra]]) empezaron a dar los sos primeros pasos nel mundu de la música, xuntu con un primu de dambos, Javier Guajardo Valdivia -que yera'l [[cantante]]- formando'l conxuntu [[Zusmiu de Vidriu]].<ref name = primu>Godes, páx. 52</ref> El contestu musical d'aquel momentu n'España taba apoderáu por grupos xeneraos na "[[movida madrilana]]" como [[Alaska y Dinarama]], [[Radio Futura]], [[Nacha Pop]], [[Gabinete Caligari]] y [[Los Secretos]], amás de los barceloneses [[El Postreru de la Fila]]. Los artistes estranxeros más influyentes pertenecíen a estilos más diversos: [[Michael Jackson]], [[The Police]] y [[Dire Straits]].<ref>Blay, páx. 14</ref> Mientres esa dómina, conocieron a Enrique Ortiz de Landázuri (dempués [[Enrique Bunbury]]), que tocaba'l [[Baxu eléctricu|baxu]] y cantaba en [[Procesu Entrópico]], banda cola que compartieron dellos escenarios, y a quien en [[1984]] convidaron a sumase al grupu.<ref name = primu /> Bunbury aceptó y empezaron (como tríu, n'abandonando'l primu de los Valdivia la formación) les sos primeres actuaciones (la primera, el [[16 d'avientu]] de [[1984]]),<ref name = enriq>Blay Boqué, páx. 134</ref> amás de grabar la so primer maqueta coles temes "Escaecíu", "Sindicatu del riesgu", "Héroe del silenciu" (dempués llamada "Héroe de lleenda") y "[[Hologrames (cantar)|Hologrames]]".<ref>Blay, páx. 18</ref> Como l'estilu escuro y simbólico, con clares influencies [[post punk]], de les nueves composiciones tenía bien pocu que ver col pop de Zusmiu de Vidriu, decidieron cerrar la so etapa y refundar el grupu. En [[1985]], incorporar al mesmu un nuevu baxista, [[Joaquín Cardiel]], pa descargar de trabayu a Enrique, que cantaba y componía les lletres. Esi mesmu añu Pedro Valdivia dexó la formación pa centrase nos sos estudios, y foi sustituyíu pol [[Batería (instrumentu musical)|batería]] zaragozanu [[Pedro Andreu]].<ref name=pedro>{{cita web |url=http://www.heridadelsilencio.com/historia_1985.html |títulu=Historia d'Héroes del Silencio: 1985 |fechaaccesu=11 de xineru de 2010 |autor=La Ferida del Silenciu |urlarchivu=http://archive.wikiwix.com/cache/20100112111947/http://www.heridadelsilencio.com/historia_1985.html |fechaarchivu=12 de xineru de 2010 }}</ref> El nome surdió por casualidá, cuando se dirixíen col so primera [[Maqueta (música)|maqueta]] a les instalaciones de Radio Zaragoza pa promocionala, y entá nun decidieren cómo diben llamase. Entós, unu d'ellos suxurió "Héroes del Silencio" ("Héroe del silenciu" yera'l títulu d'una de los sos cantares, que depués camudaron por "Héroe de lleenda"), y al restu gustólos la idea, quedando como nome definitivu de la formación.<ref>Blay Boqué, páx. 104</ref> Yá como Héroes del Silencio encararon los sos primeros retos: en [[1986]] consiguieron ganar la fase rexonal del [[Festival de Benidorm]], y quedaron finalistes del concursu "Nuevu Pop Español" de [[Radiocadena Española]], en que la so final, celebrada en [[Salamanca]], empezaron a ser siguíos por executivos discográficos,<ref>Blay, páx. 22</ref> amás d'espuntar esi añu nes [[Fiestes del Pilar]].<ref name=loscuar>{{cita web |url=http://www.los40.com/comunes/2007/heroes_del silenciu/informacion_bio.html |títulu=Una pequeña repasada a la carrera d'unu de los grupos más importantes de la historia d'España |fechaaccesu=12 de xineru de 2010 |autor=Los 40.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090522191444/http://www.los40.com/comunes/2007/heroes_del silenciu/informacion_bio.html |fechaarchivu=22 de mayu de 2009 }}</ref> Tres telonear a grupos como [[Alphaville (grupu español)|Alphaville]], [[La Unión (grupu)|La Unión]] y [[El Postreru de la Fila]], [[Gustavo Montesano]] (productor y guitarrista d'[[Olé Olé]]) allegó a Zaragoza pa velos en direutu en xineru de [[1987]]. El grupu causó una gran impresión a Montesano, que darréu se lo encamentó a la multinacional [[EMI]].<ref>{{cita web |url=http://www.heridadelsilencio.com/historia_1987.html |títulu=Historia d'Héroes del Silencio: 1987 |fechaaccesu=12 de xineru de 2010 |autor=La Ferida del Silenciu}}</ref> La rocea de la discográfica col nuevu grupu llevólu a ufierta-yos empezar con un [[EP]] de cuatro tarrezas, y grabaron, a finales de 1987 ''[[Héroes del Silencio (EP)|Héroes del Silencio]]''. El discu algamó les 30.000 copies vendíes, lo que supunxo un récor de ventes pa un maxi de debú n'España.<ref name="Godes, páx. 17">Godes, páx. 17</ref> Tres esti ésitu, EMI decidió llanzar el primer [[LP]] d'Héroes del Silencio, compuestu polos sos integrantes mientres el restu d'esi añu y publicáu n'ochobre de [[1988]]. ''[[El mar no cesa]]'' vendió 150.000 copies, algamando'l [[Discu de platinu]]. Dempués, la banda empezó la [[Xira El mar no cesa|Xira ''El mar no cesa'']], bien promocionada pola discográfica, y na que confirmó'l so potente direutu.<ref>Godes, páx. 19</ref> === Afianzamientu ([[1990]]-[[1993]]) === [[Ficheru:Phil Manzanera.JPG|thumb|160px|[[Phil Manzanera]] foi'l productor de la etapa más gloriosa d'Héroes. El [[músicu]] británicu produció ''[[Senderos de Traición]]'' y ''[[El espíritu del vino]]'', los dos discos más esitosos de la banda.]] Nun conciertu de la xira, en [[Calatayud]], ver actuar el productor [[Phil Manzanera]], ex miembru de [[Roxy Music]], a quien lu causaron bien bona impresión.<ref>Héroes del Silencio, Senderos de Traición, páx.13 [[El País (España)|El País]] ISBN 978-84-9815-837-3</ref> Manzanera, convencíu del so potencial, ufiertar pa produci-yos un nuevu álbum, y en setiembre de [[1990]] volvieron al estudiu pa grabar el so segundu discu: ''[[Senderos de traición]]''.<ref>Videla, páx. 62</ref> La grabación llevar a cabu ente [[Madrid]] y [[Londres]];<ref name="Videla, páx. 63">Videla, páx. 63</ref> delles temes yá fueren presentaos mientres la Xira ''El mar no cesa'', y otros como "Decadencia" y "El cuadru II", que yá diba tiempu que fueren compuestos, fueron ameyoraos pa la so inclusión nel discu. Ésti resultó ser un conxuntu de cantares potentes y emocionales qu'amosaron el progresu esperimentáu pol grupu, con temes como "[[Ente dos tierras]]" y "[[Maldito duende]]".<ref name="Godes, páx. 32">Godes, páx. 32</ref> La crítica comparar nesa dómina con [[The Mission (banda)|The Mission]], al tener puntos de mancomún colos británicos como'l tipu d'[[arpexu|arpexos]], les lletres [[Criptología|críptiques]], la sonoridá polo xeneral, la [[estética]] y la [[simboloxía]]. Años dempués, Bunbury consideró esta etapa'l cume d'Héroes, el so momentu d'oru.<ref>Héroes del Silencio, Senderos de Traición, páx. 21 [[El País (España)|El País]] ISBN 978-84-9815-837-3</ref> Llegaron a dicir que "el primer discu nun reflexaba esautamente lo que yera'l grupu, reflexaba una parcela concreta (...) Busquemos un soníu más direutu, una mayor enerxía, grabando con soníu ambiental y el baxu y la batería coles mesmes, porque asina se consigue'l feeling." Mientres la realización del álbum, grabaron tamién la versión n'[[idioma inglés|inglés]] de les temes "Ente dos tierras" y "Maldito duende", pero a la fin decidieron nun publicar y quedase coles grabaciones.<ref>Héroes del Silencio, Senderos de Traición, páx.16 [[El País (España)|El País]] ISBN 978-84-9815-837-3</ref> En dos selmanes, l'álbum asitiar nel númberu unu de ventes n'España con unes 400.000 copies vendíes.<ref name = sende /> En [[1991]] punxeron en marcha la xira [[Tour Sienda]], qu'incluyó 140 conciertos per tol país y remató con una minigira por [[Alemaña]], [[Suiza]], [[Bélxica]] y [[Francia]]. L'añu [[1992]] dedicar a tomar de contautu col públicu européu, actuando en 54 conciertos per dellos países del continente, nuna xira sufragada coles ganancies de los conciertos n'España.<ref>Héroes del Silencio, Senderos de Traición, páx. 13 [[El País (España)|El País]] ISBN 978-84-9815-837-3</ref> Esi mesmu añu dieron los sos primeros conciertos en [[Méxicu]], l'añu de les celebraciones del [[Celebración del V Centenariu del Descubrimientu d'América|V Centenariu]], lo que provocó según Bunbury un ambiente contrario que convirtió los conciertos en mera anéudota.<ref>''[[Primer Llinia]]'', nᵘ 112. Agostu 1994, páx. 44</ref> Mientres esa xira, que duró dos selmanes, conocieron al [[guitarrista]] [[Alan Boguslavsky]], que más tarde se convirtió en miembru del grupu.<ref name="Videla, páx. 65">Videla, páx. 65</ref> === Consagración ([[1993]]-[[1996]]) === [[Ficheru:Joaquín Cardiel.jpg|thumb|160px|[[Joaquín Cardiel]], baxista del grupu, almirador de la cultura [[Amerindiu|india]], y que'l so ''[[look]]'' en munches ocasiones taba basáu na mesma.<ref name = card>Godes, páx. 43</ref>]] [[Ficheru:Juan Valdivia en concierto.jpg|160px|thumb|Les desavenencies musicales ente [[Juan Valdivia]] (na imaxe) y Enrique Bunbury fuéronse amontando dende'l tercer álbum de la banda.<ref name = valdivi />]] A principios de [[1993]], volvieron al estudiu de grabación pa rexistrar lo que sería'l so tercer álbum d'estudiu, ''[[El espíritu del vino]]'', que cuntó tamién cola producción de Phil Manzanera.<ref>Godes,páx. 23</ref> La grabación llevar a cabu nos estudios Metrópolis de [[Londres]] y concluyó en marzu. Foi l'álbum más complexu y estensu de la banda y nel que les lletres d'Enrique volviéronse más enigmátiques.<ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1993/06/28/100.html |títulu=Pop-rock/discos |fechaaccesu=14 de xineru de 2010 |autor=Hemeroteca ABC}}</ref> Formaron parte del álbum cantares que pasaríen a formar parte del so repertoriu más conocíu, como "[[Los nuesos nomes]]" o "[[La serena varada (cantar)|La serena varada]]", y foi publicáu en xunu de forma simultánea pa toa Europa.<ref>Blay, páx. 46</ref> Namás publicar el discu, embarcar na xira ''[[El Camín del Escesu]]'', que los llevaría per Europa y América con un total de 134 conciertos, ya incorporó al guitarrista mexicanu Alan Boguslavsky como [[segunda guitarra]]. Ye de reseñar que'l [[20 de xunetu]] la banda foi recibida n'audiencia pol [[Felipe de Borbón y Grecia|Príncipe Felipe]], que se declarara siguidor del grupu, como reconocencia al so espardimientu del [[idioma castellanu]] pel mundu.<ref>Héroes del Silencio, Senderos de Traición, páx. 14 [[El País (España)|El País]] ISBN 978-84-9815-837-3</ref> L'alcuentru tuvo'l so puntu de discutiniu cuando Enrique, a la salida de la receición, declaróse ante la prensa [[antimonárquicu]].<ref name="Videla, páx. 65">Videla, páx. 65</ref> 1993 foi tamién l'añu de la so eclosión internacional. Esti fechu empezó cola so intervención nun festival en [[Berlín]] contra'l racismu que ratificó'l so ésitu n'[[Alemaña]], onde l'álbum vendió 250.000 copies y foi nᵘ 1 de ventes, al igual qu'n'[[España]], [[Méxicu]] y [[Suiza]].<ref>Videla, páx. 67</ref><ref>{{cita web |url=http://www.todomusica.org/heroes_del silenciu/index.shtml |títulu=Héroes del Silencio |fechaaccesu=14 de xineru de 2010 |autor=Toa Música |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100312032413/http://www.todomusica.org/heroes_del silenciu/index.shtml |fechaarchivu=12 de marzu de 2010 }}</ref> Al so espardimientu contribuyó la emisión de los sos videos musicales pa tol continente al traviés de la cadena musical [[MTV]].<ref name=vides /> El ''tour'' incluyó tamién una xira de dos meses en [[Iberoamérica]], con 26 conciertos en [[Méxicu]], [[Chile]] y [[Arxentina]].<ref name = boxset /> Tres la enllargada xira, que remató con cinco festivales n'Alemaña y [[Finlandia]] en xunetu de [[1994]], el grupu tomó vacaciones. Como darréu reconocieron, los escesos y enllargar de la xira estropiaren seriamente la cohesión de la banda y provocaren una fonda crisis interna.<ref name = estab /><ref>Videla, páx. 68</ref> Como forma de superar la crisis, los cuatro músicos buscaron la [[espiritualidá]] y la relaxación y concentráronse mientres dos meses de la seronda de 1994 nun enclave aislláu del [[Pirinéu aragonés]], cerca de [[Benasque]].<ref>Blay, páx. 54</ref> Ellí aldericaron el so futuru, buscaron soluciones y planiaron el so próximu discu, previstu para [[1995]]. Una de les decisiones tomaes foi'l cambéu de productor, col fin de dar un xiru al so proyeutu, que tamién incluyó los cambeos de [[mánager]] y diseñador gráficu. Poner en manes del prestixosu [[Bob Ezrin]], productor de grandes álbumes de [[Pink Floyd]], [[Alice Cooper]], [[Lou Reed]] y [[Kiss]], ente otros.<ref name="valdivi">Videla, páx. 69</ref> Tres tres meses de grabación en [[Londres]] y [[Los Angeles]], el [[18 de setiembre]] de 1995 salió a la venta simultáneamente en 26 países el cuartu [[álbum d'estudiu]] de la banda: ''[[Ábanu (álbum)|Ábanu]]'', consideráu'l so álbum más roqueru, con guitarres poderoses y una gran producción.<ref name="valdivi"/> El discu foi un atayante ésitu de ventes, algamando les 200.000 copies vendíes.<ref name = respuenden por /> A la publicación de ''Ábanu'' siguiéron-y l'habitual promoción del discu y una xira de grandes proporciones qu'acabó provocando'l definitivu alloñamientu ente los miembros del grupu. === Separación ([[1996]]) === El ''[[Ábanu Tour|Tour Ábanu]]'' foi una macrogira que, dende xunetu de 1995 hasta ochobre de [[1996]], llevólos a dar 152 conciertos ente [[Europa]] y [[América]]. La convivencia mientres la mesma tuvo momentos difíciles, y el cansanciu acabó amontando los conflictos internos na formación.<ref name = disolu>Videla, páx. 72</ref> Mientres el so desenvolvimientu, Bunbury empezó pola so cuenta la composición y grabación de nueves temes, dexando entever que'l so futuru taba yá llueñe d'Héroes.<ref name = disolu /> El so últimu conciertu, celebráu na ciudá de [[Los Angeles]] el [[6 d'ochobre]] de [[1996]], resultó bien accidentáu, y viéronse obligaos a suspendelo al poco del so entamu, al empezar el públicu a llanzar oxetos a los músicos, en respuesta a unes presuntes declaraciones d'Enrique, que nun dexaben perbién paraes a les muyeres mexicanes.<ref name = blay62>Blay, páx. 62</ref><ref group=n.>Según la biografía de Bunbury publicada por [[Pep Blay]], ésti dixo a la prensa que: ''"En Méxicu, sacante les moces que salen en televisión, les muyeres son bastante fees. A mi, realmente, les mexicanes tírenme bien pocu."''</ref> Antes de concluyir la xira, y nuna [[rueda de prensa]] celebrada en [[Lima]], Héroes del Silencio comunicaron la so separación temporal.<ref>Blay, páx. 64</ref> Fora de la so redolada, la noticia resultó sorprendente, pero col tiempu llegaron a trescender dalgunos de los motivos que llevaron a tal situación. Les discrepancies musicales, sobremanera ente Juan y Enrique,<ref name="valdivi"/> lleváron-yos a un distanciamientu, y éstes convirtiéronse en diferencies personales.<ref name = valdivi>Videla, páx. 69</ref> Tamién influyó nel so estáu d'ánimu la muerte de dos persones bien cercanes al grupu: el so ''road manager'' Martín Druille, en 1993, y l'hermanu d'Enrique, Rafael, en 1994.<ref>Blay Boqué, páx.231</ref> Según comentó dempués Bunbury, los últimos meses de la xira fueron para él un calvariu.<ref name="Losilla, páx. 33">Losilla, páx. 33</ref> {{cita|"Doi cuenta de que cada vez m'aisllo más nel autobús, nes decisiones que tomo xunto a Tomás, Claire, los abogaos, Rafael Gil, Ochaíta... nos camarinos, nes pruebes de soníu (...) La verdá ye que nun veo formando una banda tipu los Rolling Stones, que dure una eternidá, soi un culu inquietu, preciso movimientu."|Diariu d'Enrique Bunbury, 8 de payares de 1995.<ref>Blay, páx. 65</ref>}} === Post-separación ([[1996]]-[[2007]]) === [[Ficheru:Enrique Bunbury - 07.jpg|thumb|160px|Tres la disolución del grupu, [[Enrique Bunbury]] empezó una esitosa carrera en solitariu, qu'empecipió en [[1997]] col álbum ''[[Radical sonora]]''.]] [[Ficheru:Heroes del Silencio en el Foro Sol.jpg|thumb|160px|Presentación en direuto d'Héroes del Silencio en [[Foru Sol]], [[Méxicu D. F.]] en [[ochobre]] de [[2007]]. Les actuaciones en direutu de la banda fueron más de 1.000 a lo llargo de 32 países d'[[Europa]] y [[América]].<ref name = concier />]] La banda entá tenía contratu a valir cola discográfica, lo que lu comprometía a publicar cinco discos más.<ref name=eluni /> Asina, en [[1998]] salió a la venta ''[[Rareces (álbum d'Héroes del Silencio)|Rareces]]'', un álbum con versiones inédites de delles temes, remezclas, y temes que namái fueren incluyíos en [[senciellos]]. Bunbury declaró dempués que nun había tao acordies con el repertoriu escoyíu, pero prefirió vencer pa nun estropiar entá más la so rellación col grupu.<ref name="Losilla, páx. 33"/> Hasta'l realcuentru de 2007, [[EMI]] publicaría otros cuatro nuevos trabayos, con material antiguo, temes reinterpretados o incluyendo [[DVD]] de conciertos, amás de reeditar los cuatro discos d'estudiu d'Héroes.<ref>{{cita web |url=http://www.biografias.es/famosos/heroes-del silenciu.html |títulu=Biografía d'Héroes del Silencio |fechaaccesu=15 de xineru de 2010 |autor=Biografíes.es}}</ref> Pela so parte, los miembros del grupu, encararon nuevos proyeutos musicales. [[Enrique Bunbury|Bunbury]] empecipió la so esitosa carrera en solitariu:<ref>{{cita web |url=http://www.conciertos10.com/xira-concierto-concierto/discografia-de-enrique-bunbury/2009/10/20/ |títulu=Discografía d'Enrique Bunbury |fechaaccesu=14 de xineru de 2010 |autor=Concierto 10}}</ref> Hasta [[2007]], grabó cuatro discos d'estudiu (''[[Radical sonora]]'' en [[1997]], ''[[Pequeñu (álbum)|Pequeñu]]'' en [[1999]], ''[[Flamingos]]'' en [[2002]] y ''[[El viaje a ninguna parte (álbum)|El viaje a ninguna parte]]'' en [[2004]].)<ref>{{cita web |url=http://www.enriquebunbury.com/enrique.aspx |títulu=Biografía |fechaaccesu=15 de xineru de 2010 |autor=Páxina oficial d'Enrique Bunbury |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100104011732/http://www.enriquebunbury.com/enrique.aspx |fechaarchivu=4 de xineru de 2010 }}</ref> [[Alan Boguslavsky]] collaboró nel primer álbum en solitariu de Bunbury, y dempués formó'l so propiu grupu, [[Bogusflow]], con músicos de la redolada d'Héroes como [[Copi Corellano]], pero'l grupu eslleir en [[2001]].<ref>{{cita web |url=http://www.indyrock.es/nube.htm |títulu=Bogusflow, en IndyRock |fechaaccesu=15 de xineru de 2010 |autor=IndyRock}}</ref> [[Juan Valdivia]] collaboró col so hermanu [[Gonzalo Valdivia|Gonzalo]] en dellos proyeutos, ya inclusive llanzó'l so propiu álbum, ''[[Trigonometralla]]'', en [[2001]].<ref name=eluni>{{cita web |url=http://www.eluniverso.com/2004/09/13/0001/259/0579531D48264B859993F042883B1FE8.html |títulu=Héroes del Silencio, la banda de rock n'español que nun siguió estereotipos |fechaaccesu=15 de xineru de 2010 |autor=L'Universu}}</ref> [[Pedro Andreu]] embarcar en nuevos proyeutos musicales, como [[Puravida]] y [[DAB (banda)|DAB]], que nun tuvieron muncha repercusión.<ref>{{cita web |url=http://www.universoheroes.com/11/entrevista-a-pedro-andreu-1.html |títulu=Entrevista a Pedro Andreu |fechaaccesu=15 de xineru de 2010 |autor=Universu Héroes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091216142924/http://www.universoheroes.com/11/entrevista-a-pedro-andreu-1.html |fechaarchivu=16 d'avientu de 2009 }}</ref> [[Joaquín Cardiel]], pela so parte, alloñar del panorama musical y realizó dellos viaxes pa conocer en primer persona'l mundu de los indios americanos que tanto-y cautivaba.<ref>Losilla, páx. 34</ref> === Regresu y despidida ([[2007]]) === {{AP|Héroes del Silencio Tour 2007}} A los diez años de la so separación, plantegóse-yos la posibilidá de realizar una [[xira musical|xira]] de despidida como homenaxe a los sos siguidores, y como forma de cerrar brillantemente la trayeutoria del grupu. En dellos medios calificó la ufierta económica que se-yos realizó como irresistible.<ref name = regres /> Pa llevar a cabu esta xira, cuntar col [[Patrociniu (publicidá)|patrociniu]] d'empreses tantu públiques como privaes, ente les que s'incluyó la [[Expo Zaragoza 2008]], el [[Real Zaragoza]] y el [[Conceyu de Zaragoza]], la ciudá del grupu, onde, ante l'ábanu de demanda d'entraes, planiáronse dos actuaciones.<ref>{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/cultura/Heroes/Silenciu/confirma/segundu/conciertu/Zaragoza/elpepucul/20070306elpepucul_5/Tes |títulu=Héroes del Silencio confirma un segundu conciertu pa Zaragoza |fechaaccesu=11 de xineru de 2010 |autor=El País}}</ref> Tres dellos meses d'ensayos llevaos a cabu en relativu secretu, alcordóse la participación de [[Gonzalo Valdivia]], hermanu del guitarrista Juan Valdivia, como [[segunda guitarra]] mientres la xira, al atopase Juan daqué llindáu físicamente por una recién operación na mano.<ref name = gonza>{{cita web |url=http://www.bunburyclub.com/content/view/611/2/ |títulu=Alan Boguslavsky y la "non invitación" al Tour 2007 |fechaaccesu=28 d'ochobre de 2008 |autor=Bunbury Club}}</ref> Nun principiu pensóse que sería [[Alan Boguslavsky]], que foi componente de la banda de [[1993]] a [[1996]], quien desempeñaría'l puestu, pero'l mesmu Juan encamentó la incorporación del so hermanu. Les entraes poner a la venta con meses d'antelación pa evitar problemes d'última hora, al traviés de [[caxeru automáticu|caxeros automáticos]] y tiendes de discos, pero la so demanda enchió toles previsiones. Pa los conciertos de [[Sevilla]], [[Zaragoza]] y [[Méxicu D. F.]] vendiéronse en tiempu récor. Hubo xente a les puertes de les tiendes 24 hores antes, y tamién se produció'l colapsu en caxeros automáticos y na web, onde tamién se vendíen.<ref name = entrái>{{cita web |url=http://www.elconfidencialmusical.com/noticias.php?id=000248 |títulu=Avalancha por Héroes del Silencio |fechaaccesu=11 de xineru de 2010 |autor=El Confidencial Musical}}</ref> Como culminación, nel conciertu que cerraba la xira en Cheste, [[Valencia]], y de resultes d'una mala previsión, producióse un caos circulatoriu mientres más de cuatro hores, amás de 20 [[km]] de retenciones que imposibilitaron l'accesu a miles de siguidores.<ref>{{cita web |url=http://www.elperiodicodearagon.com/noticias/noticia.asp?pkid=361024 |títulu=Los fans d'Héroes clamen pol caos de Valencia |fechaaccesu=11 de xineru de 2010 |autor=El Periódicu d'Aragón}}</ref> En rematando la xira, Bunbury confirmó'l final definitivu de la banda y declaró que siguiría la so carrera en solitariu.<ref>{{cita web |url=http://www.coveralia.com/noticies/Bunbury-anuncia-el-final-definitivu-de-Heroes-del Silenciu-661.php |títulu=Bunbury anuncia'l final definitivu d'Héroes del Silencio |fechaaccesu=11 de xineru de 2010 |autor=Coveralia}}</ref> <div align=center> {| class="toc" cellpadding=0 cellspacing=2 width=800px style="float:center; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5y text-align:left;clear:all; margin-left:3px; font-size:90%" |colspan=5 style="background:#black; color:black;" align=center bgcolor="PowderBlue"|'''Héroes del Silencio Tour 2007''' |- ! style="background:#e8e8e8;" | '''Fecha''' ! style="background:#e8e8e8;" | '''Escenariu''' ! style="background:#e8e8e8;" | '''Ciudá''' ! style="background:#e8e8e8;" | '''País''' ! style="background:#e8e8e8;" | '''Asistencia''' |- | style="background:#efefef;" align=center|[[15 de setiembre]] | style="background:#efefef;" align=left|'''[[Estadiu del Exércitu]]''' | style="background:#efefef;" align=left|[[Ciudá de Guatemala]] | style="background:#efefef;" align=left|{{GUA}} | style="background:#efefef;" |25.000<ref>{{cita web |url=http://www.lavanguardia.es/lv24h/20070916/53394165723.html |títulu=Héroes del Silencio arrinquen con bon pie la so última xira en Guatemala |fechaaccesu=16 de xineru de 2010 |autor=La Vanguardia}}</ref> |- | align=center|[[21 de setiembre]] | align=left| '''[[Club Ciudad de Buenos Aires]]''' | align=left|[[Buenos Aires]] | align=left|{{ARG}} | style="background:#efefef;" |30.000<ref>{{cita web |url=http://www.elperiodicodearagon.com/noticias/noticia.asp?pkid=352321 |títulu=Héroes del Silencio axunta a 30.000 fans en Buenos Aires |fechaaccesu=16 de xineru de 2010 |autor=El Periódicu d'Aragón}}</ref> |- | style="background:#efefef;" align=center|[[25 de setiembre]] | style="background:#efefef;" align=left| '''[[Parque Fundidora]]''' | style="background:#efefef;" align=left|[[Monterrey]] | style="background:#efefef;" align=left| {{MEX}} | style="background:#efefef;" |15.000<ref>{{cita web |url=http://www.elporvenir.com.mx/notes.asp?nota_id=162417 |títulu=Ambura Fundidora con Héroes del Silencio |fechaaccesu=16 de xineru de 2009 |autor=El Porvenir}}</ref> |- | align=center| [[28 de setiembre]] | align=left| '''[[Home Depot Center]]''' | align=left| [[Los Angeles]] | align=left| | style="background:#efefef;" |30.000<ref>{{cita web |url=http://www.galardonmusical.com/Edicion104/13.htm |títulu=Axunten a 30,000 fanáticos nuna presentación histórica en California |fechaaccesu=16 de xineru de 2010 |autor=Gallardón Musical}}</ref> |- | style="background:#efefef;" align=center|[[4 d'ochobre]] | style="background:#efefef;" align=left| '''[[Foru Sol]]''' | style="background:#efefef;" align=left|[[Méxicu D. F.]] | style="background:#efefef;" align=left| {{MEX}} | style="background:#efefef;" |60.000<ref name = forosol>{{cita web |url=http://www.jornada.unam.mx/2007/10/06/index.php?section=espectaculos&article=a08n1esp |títulu=Héroes del Silencio con un acorde evapora 11 años d'ayunu musical |fechaaccesu=16 de xineru de 2010 |autor=La Xornada}}</ref> |- | align=center| [[6 d'ochobre]] | align=left| '''[[Foru Sol]]''' | align=left| [[Méxicu D. F.]] | align=left| {{MEX}} | style="background:#efefef;" |60.000<ref name = forosol /> |- | style="background:#efefef;" align=center|[[10 d'ochobre]] | style="background:#efefef;" align=left| '''[[Estadiu de La Romareda]]''' | style="background:#efefef;" align=left|[[Zaragoza]] | style="background:#efefef;" align=left| {{ESP}} | style="background:#efefef;" |40.000<ref name=romare>{{cita web |url=http://www.adn.es/cultura/20071011/NWS-0410-Silenciu-Heroes-leyenda-Zaragoza.html |títulu=Héroes del Silencio escriben la so propia lleenda ante 40.000 espectadores |fechaaccesu=16 de xineru de 2009 |autor=ADN |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080507041606/http://www.adn.es/cultura/20071011/NWS-0410-Silenciu-Heroes-leyenda-Zaragoza.html |fechaarchivu=7 de mayu de 2008 }}</ref> |- | align=center| [[12 d'ochobre]] | align=left| '''[[Estadiu de La Romareda]]''' | align=left| [[Zaragoza]] | align=left| {{ESP}} | style="background:#efefef;" |40.000<ref name = romare /> |- | style="background:#efefef;" align=center|[[20 d'ochobre]] | style="background:#efefef;" align=left| '''[[Estadiu Olímpicu de la Cartuxa]]''' | style="background:#efefef;" align=left|[[Sevilla]] | style="background:#efefef;" align=left| {{ESP}} | style="background:#efefef;" |70.000<ref>{{cita web |url=http://terranoticias.terra.es/cultura/articulo/sevilla_heroes_callo_1945773.htm |títulu=Sevilla rinde pleitesía a Héroes del Silencio, de vuelta tres 11 años |fechaaccesu=16 de xineru de 2010 |autor=Terra |urlarchivu=https://archive.is/20120628233140/http://terranoticias.terra.es/cultura/articulo/sevilla_heroes_callo_1945773.htm |fechaarchivu=28 de xunu de 2012 }}</ref> |- | align=center| [[27 d'ochobre]] | align=left| '''[[Circuitu Ricardo Tormo]]''' | align=left| [[Valencia]] | align=left| {{ESP}} | style="background:#efefef;" |80.000<ref>{{cita web |url=http://www.nortecastilla.es/20071028/cultura/heroes-silenciu-reune-cheste-20071028.html |títulu=Héroes del Silencio axunta en Cheste a más de 80.000 espectadores |fechaaccesu=16 de xineru de 2010 |autor=El Norte de Castilla}}</ref> |} </div> == Componentes == [[Ficheru:Héroes en México.JPG|thumb|220px|Héroes del Silencio (Joaquín Cardiel, Pedro Andreu, Juan Valdivia y Enrique Bunbury) posen cola [[bandera de Méxicu]], a la so llegada al país, el [[13 de setiembre]] de [[2007]] pa empezar el so [[Héroes del Silencio Tour 2007|xira de despidida]].]] === Miembros === ;Miembros permanentes * '''[[Juan Valdivia]]''' ([[Segovia]], [[1965]]), fíu d'un médicu bien aficionáu a la [[música]] foi, col so hermanu Pedro, miembru fundador de [[Zusmiu de Vidriu]], antoxana d'Héroes.<ref>Godes, páx. 14</ref> [[Guitarra|Guitarrista]] "[[Oyíu relativu|d'oyíu]]", tuvo problemes nuna mano nos últimos tiempos del grupu, lo que punxo en peligru la so participación na xira de despidida.<ref>{{cita web |url=http://www.aragonmusical.com/noticies/lleer-noticia/1/1561/ |títulu=Siguen siendo Héroes |fechaaccesu=13 de xineru de 2010 |autor=Aragón Musical |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090108094206/http://www.aragonmusical.com/noticies/lleer-noticia/1/1561/ |fechaarchivu=8 de xineru de 2009 }}</ref> * '''[[Enrique Bunbury]]''', que'l so nome real ye Enrique Ortiz de Landázuri Izarduy ([[Zaragoza]], [[1967]]) incorporar a Zusmiu de Vidriu como baxista en [[1984]].<ref name = enriq /> Dotáu d'una gran creatividá,<ref>{{cita web |url=http://ebooks.ebookmall.com/title/enrique-escribir con-n-de-bunbury-videla-ebooks.htm |títulu=Enrique escribir con N de Bunbury eBooks |fechaaccesu=13 de xineru de 2010 |autor=eBookMall |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100114091946/http://ebooks.ebookmall.com/title/enrique-escribir con-n-de-bunbury-videla-ebooks.htm |fechaarchivu=14 de xineru de 2010 }}</ref> col tiempu convertir en líder indiscutible de la banda, tocando tamién la [[guitarra acústica]] y l'[[harmónica]]. En [[2004]] foi consideráu unu de los artistes más influyentes de la música española.<ref>{{cita web |url=https://www.elmundo.es/especiales/2004/01/sociedad/500del2004/musica.html |títulu=Los españoles más influyentes del añu 2004 |fechaaccesu=13 de xineru de 2010 |autor=El Mundo}}</ref> * '''[[Joaquín Cardiel]]''' ([[Zaragoza]], [[1965]]) incorporar al grupu cuando ésti yera un tríu, en [[1985]], y quedóse como [[baxista]] definitivu de la formación, amás de faer los [[coru|coros]] cuando foi necesariu. Amante de la cultura [[amerindiu|india]],<ref name = card /> empezó a tocar el baxu nos sos primeros grupos como aficionáu. * '''[[Pedro Andreu]]''' ([[Zaragoza]], [[1966]]) foi'l postreru del cuartetu definitivu n'incorporase a la banda, sustituyendo a Pedro Valdivia.<ref name = pedro /> Aficionáu a la música escuchando a [[The Beatles]],<ref>Blay, páx. 20</ref> foi'l [[Batería (instrumentu musical)|batería]] titular de la formación mientres tol so desempeñu. ;Miembros temporales * '''[[Alan Boguslavsky]]''' ([[Méxicu D. F.]], [[1965]]) conoció a Héroes mientres la primer xira d'éstos por [[Méxicu]], en [[1992]],<ref name="Videla, páx. 65"/> y al añu siguiente incorporar al grupu como [[segunda guitarra]] pa sofitar a Juan na xira. Sicasí, nun participó na [[Héroes del Silencio Tour 2007|xira de 2007]], ocupando'l so llugar Gonzalo Valdivia. * '''[[Gonzalo Valdivia]]''' ([[Segovia]], [[1972]]): autor de dellos proyeutos musicales, ente ellos l'espectáculu audiovisual ''The Wall performance. A Floyd Tribute'',<ref>{{cita web |url=http://www.elperiodicodearagon.com/noticias/noticia.asp?pkid=291700 |títulu=Gonzalo Valdivia rinde tributu a Pink Floyd n'Huesca |fechaaccesu=13 de xineru de 2010 |autor=El Periódicu d'Aragón}}</ref> participó nel Tour 2007 como segunda guitarra en sofitu del so hermanu Juan.<ref name = gonza /> === Cronoloxía === {{Cronoloxía Héroes del Silencio}} == Estilu == [[Ficheru:Anagrama Héroes en LA.jpg|left|thumb|160px|Aspeutu del escenariu allugáu nel [[Home Depot Center]] pal conciertu del [[28 de setiembre]] de [[2007]] en [[Los Angeles]]. Puede reparase el [[monograma]] del grupu nes pantalles.]] === Musical === Les llinies maestres del ''estilo Héroes'' pueden definise en [[Lletra (música)|lletres]] bien trabayaes, [[arpexu|arpexos]] complicaos y una sólida [[Ritmu musical|base rítmica]].<ref name=eluni /> La metamorfosis sufierta pela banda a lo llargo de la so historia fai que nun se-yos pueda encasillar nun xéneru determináu de música. Magar el so primer álbum foi consideráu [[pop-rock]], la evolución musical del grupu foi escontra ritmos más duros, y dellos medios especializaos haber catalogáu como [[Música rock|rock]], ya inclusive [[hard-rock]], dependiendo del álbum.<ref name="AM" /> Utilizáronse tamién términos pocu comunes pa describir el so estilu, como "[[música rock|rock]] [[épicu]]" y "rock [[Mesianismu|mesiánicu]]".<ref name = crit /> El so primer trabayu, ''[[El mar no cesa]]'' foi'l más [[pop]] del grupu, influyíu pola producción de [[Gustavo Montesano]] y polos enclinos de la dómina. Un soníu bien acústicu, bateríes secuenciaes y pocu protagonismu de los [[Guitarra eléctrica|guitarreos]] dieron al álbum un tonu bien pop.<ref name=eluni /> El cambéu de producción en [[1991]] traxo consigo más preponderancia pa les guitarres y un ritmu más roqueru, amás d'emplegar el cantante un tonu más grave de vocalización.<ref name=eluni /> La potente voz de Bunbury, definíu dacuando como [[barítonu]], convertir nuna de les señes d'identidá de la banda.<ref>Blay Boqué, páx. 131</ref> Mención estreme merecen les lletres d'Enrique Bunbury, una de les carauterístiques personales de la banda, catalogaes pola crítica como [[Criptología|críptiques]] y de "escuridá espresiva".<ref name = alema /> Polo xeneral, son composiciones [[ambigüedá|ambigues]], [[Hermetismu|hermétiques]] y [[Simbolismu|simbóliques]], bien daes a distintes interpretaciones.<ref name=blay68>Blay, páx. 98</ref> Estes carauterístiques algamaron el so estáu supremu en ''[[El espíritu del vino]]'' (Bunbury declaró años dempués que neses lletres llegó a afigurar suaños inconexos vivíos so los efeutos de les [[droga|drogues]]),<ref>Losilla, páx. 24</ref> definíu per dellos medios como "poesía tiránica", pa volvese más esplícites en ''[[Ábanu (álbum)|Ábanu]]''.<ref name=eluni /> Les temes aludíes por Héroes nos sos cantares son diversos, magar tuvieron especiales reminiscencies marines nel so primer álbum, nel qu'hasta cuatro tarrezas referir al [[mar]], amás d'apaecer na [[Portada (discu)|portada]] una imaxe del grupu nunes roques xuntu al mar.<ref>Creitos de ''[[El mar no cesa]]''. EMI-Odeón, [[1989]]</ref> Enrique faló de cutiu de les interpretaciones que se faíen de les sos lletres: [[Ficheru:Pedro Andreu in concert.jpg|thumb|160px|El [[baterista]] [[Pedro Andreu]] mientres unu de los conciertos del [[Héroes del Silencio Tour 2007|Tour 2007]].]] {{cita|"Siempres compunxi lletres, inclusive cuando nun cantaba. Son bien individualistes, intento espresar nelles lo que llevo dientro. (...) La mayoría de los nuesos cantares falen de la dulda y polo tanto hai frases que nun tienen enforma que ver unes coles otres. (...) Hai xente que cunta que los nuesos testos nun quieren dicir nada, ye que nun consiguen identificase, o qu'a cencielles non -yos lleguen. (...) Nós nun somos graciosos, escribimos sobre sentimientos y nun sobre hestories concretes".|Enrique Bunbury, en distintos entevistes.<ref>Blay, páx. 100</ref><ref>Godes, páx. 25</ref>}} A lo llargo de los [[años 1990]] surdió en munchos medios una insistente comparanza ente Héroes del Silencio y [[The Mission (banda)|The Mission]], una banda británica de [[rock góticu]] formada en [[1986]].<ref name = missio>Blay, páx. 84</ref> Al respeutu, Bunbury afirmó: "Yo nun veo que'l grupu seya los Mission españoles. Creo que nun nos paecemos en nada. Pero cuando cualesquier persona merca un discu y encamentar, facer por aciu una comparanza que nun ye peyorativa, sinón pa dar una idea averada".<ref name = missio /> La prensa tamién-yos atribuyó davezu influencies de [[Led Zeppelin]], [[Guns N' Roses]] o [[The Doors]].<ref name = alema /> A esti respectu, Enrique llegó a dicir: "Cuando me comparen com [[Jim Morrison]] pienso que la mio paecencia nun va más allá de la corte de pelo."<ref name = missio /> === Imaxe de los sos discos === Nos sos dolce años d'esistencia, Héroes del Silencio publicaron cuatro álbumes d'estudiu. En [[1988]] publicóse ''[[El mar no cesa]]'', títulu inspiráu nuna de los primeros cantares compuestos pol grupu y que, curiosamente, nun taba incluyida nel discu.<ref>{{cita web |url=http://lafonoteca.net/discos/el mar-nun cesa |títulu=El mar no cesa. Héroes del Silencio |fechaaccesu=18 de xineru de 2010 |autor=La Fonoteca}}</ref> El so orixe remontar a un tracamundiu de Bunbury, que nuna ocasión referir al grupu [[Mar Otra Vegada]] como "El mar no cesa", y a pesar de que ye una frase que nun figura en nengún de les sos temes, decidieron inmortalizarla.<ref>Godes, páx. 29</ref> Na llinia de la influencia del [[mar]] nesti álbum, na portada apaecen los cuatro integrantes de la banda nun cantil xuntu al mar.<ref>Godes, páx. 30</ref> {{caxa de cita|«Un furacán de pallabres na ronda a tabiernes<br />Orfeón cotidianu, entóname'l to plan<br />Chisca'l sangre, d'espuela alloria<br />Si nun hai paraísu, ¿ónde españes?»|'''"El camín del escesu"'''<ref group=n.>Clara alusión a la cita de [[William Blake|Blake]]: "El camín del escesu conduz al palaciu de la sabiduría".</ref><br />Álbum ''[[El espíritu del vino]]'' (1993)}} ''[[Senderos de traición]]'' llegó en [[1990]], con una portada simple: una imaxe del grupu sobre un fondu blancu y l'emblema formáu por dos dragones y una cruz, obra del Estudiu Pedro Delgado, que diseñó tamién la portada del discu anterior y del siguiente.<ref name = delgad /> El títulu ta basáu nel de la película ''[[El senderu de la traición]]'' ([[1988]]), de [[Costa-Gavras]].<ref name = godes59 /> En ''[[El espíritu del vino]]'' ([[1993]]), por iniciativa del grupu, decidióse nun incluyir la so imaxe na portada, na qu'apaez la [[calle Alfonso]] de [[Zaragoza]] aburuyada tres una [[bola de cristal]].<ref name = delgad /> Según el mesmu Bunbury, el títulu llevaba una parte de la influencia oriental del discu (l'[[Ser espiritual|espíritu]]) y otra de la occidental (el [[vinu]]), pa referise al espíritu de les coses triviales, como beber vinu.<ref>Entrevista incluyida nel CD-DVD ''[[El ruiu y la roxura (Héroes del Silencio)|El ruiu y la roxura]]''. EMI-Odeón, [[2005]]</ref> Ye tamién una de les frases emplegaes nel cantar ''[[El camín del escesu]]'', incluyida nel discu, y un poema de [[Charles Baudelaire]] perteneciente al llibru ''[[Les flores del mal]]'', traducíu na so versión castellana como "L'alma del vinu".<ref>Baudelaire, Charles. ''[https://books.google.es/books?id=LszZm4Mo8ikC&pg=PA237&lpg=PA237&dq=baudelaire+l'alma+del vinu&source=bl&ots=SGvC1nfidF&sig=8erhzTnHM1AwgSwPwHAbwk0dnCU&hl=es&ei=Z_boTKDeO6OAhAe5nfEP&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=10&ved=0CFgQ6AEwCQ#v=onepage&q=baudelaire%20el%20alma%20d'el%20vinu&f=false Obra poética completa]''. Ediciones AKAL, 2003. ISBN 978 84 460 1447 8, p. 237</ref> A lo último, ''[[Ábanu (álbum)|Ábanu]]'' fai referencia nel so títulu al ábanu idealista presente nel álbum, amás de ser un homenaxe al títulu homónimu de [[Leonard Cohen]], unu de los favoritos de Bunbury.<ref>{{cita web |url=http://lafonoteca.net/disco/avalancha |títulu=Avalancha. Héroes del Silencio |fechaaccesu=18 de xineru de 2010 |autor=La fonoteca}}</ref> La portada del mesmu tórnase más austera y simple, en tonos grises y, de nuevu, cola imaxe de la banda. == Influencies == [[Ficheru:William Blake by Thomas Phillips.jpg|thumb|160px|[[William Blake]], nuna semeya de [[1807]]. La influencia de la obra de Blake foi tal nes composiciones de Bunbury qu'ésti incluyó'l nome y una de les frases más célebres del [[poeta]] inglés nuna de los sos cantares, "[[El camín del escesu]]".]] El mecanismu de [[Composición musical|composición]] de la [[música]] d'Héroes nun varió dende los sos primeros tiempos: Enrique, dotáu d'una gran capacidá creativa,<ref name = cason>Videla, páx. 46</ref> compunxo les lletres de toes los sos cantares y el grupu al completu les musicalizaba,<ref name=blay68 /> polo que les influencies lliteraries y musicales de toos ellos déxense sentir nes sos temes. {{cita|«La mayoría de los qu'interpreten los mios cantares van desencaminados, pero gústame qu'intenten metese nun mundu que ye'l míu. Yo haber fechu con [[John Lennon|Lennon]], [[Leonard Cohen|Cohen]] y otros. Ta bien qu'haya munches interpretaciones, porque faemos cantares, non periodismu.»|[[Enrique Bunbury]]<ref>Blay, páx. 114</ref>}} === Lliteraries === Les principales fontes lliteraries qu'influyeron nes creaciones de Bunbury son: * [[Charles Baudelaire]], unu de los ''[[Los poetes malditos|poetes malditos]]'' de la [[lliteratura francesa]]. La so concepción de la vida como una constante [[eternu retorno|decadencia]] déxase sentir na obra d'Héroes.<ref>Videla, páx. 33</ref> * [[William Blake]], [[poesía|poeta]], [[pintura|pintor]], [[grabáu]]r y [[misticismu|místicu]] [[Inglaterra|inglés]], defensor de la imaxinación frente a la razón. Enrique llegó inclusive a incluyir el so nome y la so cita más célebre (''«El camín del escesu conduz al palaciu de la sabiduría.»'') nun cantar, "[[El camín del escesu]]".<ref name = blake>Videla, páx. 36</ref> * [[Oscar Wilde]], de quien Enrique tomó'l nome artísticu Bunbury basándose n'unu de los personaxes de ''[[La importancia de llamase Ernesto]]''.<ref>Videla, páx. 38</ref> * La [[Xeneración del 27]], un grupu d'escritores españoles coetaneos que tuvieron gran influencia na [[lliteratura española]], por quien Bunbury amosó una gran pasión y enclín, y de los cualos supónse que tomó dalgunes de los sos [[metáfora|metáfores]].<ref>Videla, páx. 42</ref> En particular, "[[La serena varada (cantar)|La serena varada]]", que constitúi una síntesis de la [[La serena varada (obra de teatru)|obra homónima]] del dramaturgu [[Asturies|asturianu]] [[Alejandro Casona]].<ref name = cason /> * [[Mario Benedetti]], poeta [[Uruguái|uruguayu]] por quien Bunbury nunca despintó la so almiración, y que les sos influencies en forma de metáfores déxense sentir más nel últimu discu de la banda.<ref>Videla, páx. 44</ref> * [[Pablo Neruda]], en que'l so poema ''[[L'opiu al Este]]'' almitió Enrique basase pa la composición de "[[Opiu (cantar)|Opiu]]".<ref>Videla, páx. 45</ref> === Musicales === [[Ficheru:LedZeppelinChicago75.jpg|thumb|220px|[[Led Zeppelin]] en conciertu en [[1975]]. La banda [[Londres|londinense]] ye una de les coincidentes nos gustos personales de la mayoría de componentes d'Héroes, y ta considerada una formación influyente na so música.<ref name = alema />]] Musicalmente les influencies de los miembros d'Héroes tomen un ampliu espectru: * Enrique citó de primeres de la so carrera a [[Lou Reed]], [[Tom Waits]], [[David Bowie]], [[The Beatles]], [[Led Zeppelin]], [[The Clash]] y [[Bob Dylan]] ente los sos favoritos.<ref name = godes59>Godes, páx. 59</ref> * El primer discu que se mercó Juan Valdivia foi unu de [[Bob Dylan]].<ref>Videla, páx. 52</ref> Nos sos primeros grupos, tocaba versiones de [[Tequila (banda)|Tequila]] y [[Peter Frampton]]. Sicasí, col pasu del tiempu los sos enclinos fixéronse más próximes a la música [[heavy]].<ref name = godes59 /> Nos sos entamos citó ente les sos influencies a [[Mark Knopfler]] y [[Van Halen]].<ref>Blay, páx. 19</ref> * Los entamos de Pedro Andreu a la batería fueron comparaos col estilu de [[Larry Mullen Jr.]] ([[U2]]) y [[Stewart Copeland]] ([[The Police]]). Darréu, adquirió un estilu más [[Música rock|roqueru]] influyíu, según él mesmu, por grupos como [[Lynyrd Skynyrd]], [[AC/DC]], [[Def Leppard]] y [[The Cult]].<ref>Videla, páx. 53</ref> * Joaquín Cardiel sintió enclín dende bien nuevu pola música rock ya inclusive [[heavy]]. Fízose músicu con influencies de grupos como [[AC/DC]], [[Led Zeppelin]] y [[Status Quo]], ente otros.<ref>Videla, páx. 51</ref> * Los primeros trabayos de la banda tuvieron influyíos per bandes de [[post-punk]] como [[The Cure]],<ref name="LF" /> [[Echo and the Bunnymen]] y [[The Smiths]].<ref>La Fonoteca «[http://lafonoteca.net/discos/el mar-nun cesa El mar no cesa. Crítica]». Consultáu'l 21 de febreru de 2010.</ref> === Versiones === Héroes nun foi un grupu pródigu n'interpretar versiones de temes d'otros artistes. Ello ye que n'[[Álbum d'estudio|álbumes d'estudiu]], la única versión grabada pol grupu foi la tema "[[Apueste pol rock'n'roll]]", del grupu [[Más Birras]], publicada por éstos en [[1987]] ya incluyida por Héroes nel [[senciellu]] "[[Los nuesos nomes]]" en [[1993]] y nel álbum ''[[Rareces (álbum d'Héroes del Silencio)|Rareces]]'' de [[1998]].<ref>{{cita web |url=http://www.cesaraugusta.com/eltintero/articulos/heroes.html |títulu=Héroes del Silencio. Historia d'un gran legáu |fechaaccesu=14 de xineru de 2010 |autor=Cesaraugusta.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080922173411/http://www.cesaraugusta.com/eltintero/articulos/heroes.html |fechaarchivu=22 de setiembre de 2008 }}</ref> En direutu'l grupu sí interpretó temes d'otros artistes, siendo los más célebres "[[It's Only Rock 'n' Roll (But I Like It)|It's Only Rock 'n' Roll]]" de [[The Rolling Stones]], "[[Rock and Roll (cantar de Led Zeppelin)|Rock and Roll]]" de [[Led Zeppelin]], "[[Paranoid (cantar de Black Sabbath)|Paranoid]]" de [[Black Sabbath]] y "[[Hound Dog]]" (popularizada por [[Elvis Presley]]).<ref>Blay, páx.60-61</ref> Esta postrera foi incluyida nel álbum en direutu ''[[Parasiempre]]'',<ref>Creitos de ''[[Parasiempre]]''. EMI-Odeón, 1996</ref> al igual qu'un fragmentu de "[[La mala hora (cantar)|La mala hora]]" de [[Radio Futura]]. == Estética == [[Ficheru:Héroes del Silencio en Sevilla.jpg|left|thumb|180px|[[Enrique Bunbury]] personificó la imaxe d'Héroes del Silencio. El zaragozanu foi'l compositor de les lletres de les [[canción|canciones]] d'Héroes, anque nos [[títulos de creitu]] de tolos sos discos figuraben los sos cuatro componentes como autores.]] === Imaxe === La imaxe, especialmente la de la so [[Lideralgu|líder]], foi unu de los aspeutos más carauterísticos del grupu, y foi variando a lo llargo de los años. Nos sos empiezos yá predominaba'l vestuariu escuru y les melenes llargues, acordes cola música del so primer LP, amás de faer gala d'una trascendente seriedá.<ref>Blay, páx. 9</ref> Nos [[años 1990|90]], que ye cuando'l grupu dio un xiru más roqueru, el so aspeutu volvióse más ''[[heavy]]'', con ropa y botes de cueru y camisetes ensin mangues.<ref name = card /> A partir de ''[[El espíritu del vino]]'' produciéronse notables cambeos, personalizaos sobremanera na figura d'Enrique Bunbury, con un aspeutu más sofisticáu y evolucionáu, ensin cueru, botes militares, nin cadenes. Nos sos últimos tiempos, empezaron a surdir les comparances ente la imaxe d'Enrique y la de [[Jim Morrison]].<ref>{{cita web |url=http://www.informador.com.mx/entretenimiento/2009/90332/6/enrique-bunbury-enllarga-relacion-con-mexico.htm |títulu=Enrique Bunbury enllarga rellación con Méxicu |fechaaccesu=12 de xineru de 2010 |autor=Informador}}</ref> En ciertos sectores, Héroes fueron acusaos de tener una imaxe descomanadamente [[arrogancia|sobeyosa]] y [[soberbia|altivo]]. El mesmu Enrique Bunbury reconoció que tuvo, al frente del grupu, "una etapa de prepotencia".<ref>{{cita web |url=http://www.terra.es/ocio/musica/grandes_cites02/bunbury.htm |títulu=Entrevista a Enrique Bunbury |fechaaccesu=12 de xineru de 2010 |autor=Terra |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080618214626/http://www.terra.es/ocio/musica/grandes_cites02/bunbury.htm |fechaarchivu=18 de xunu de 2008 }}</ref> Esi pudo ser, según Bunbury, unu de los motivos de la perceguera que siempres tuvo escontra ellos una parte de la crítica: {{cita|"El linchamiento qu'Héroes sufrió per parte de la crítica, con esa agresividá, nun lo volví ver con otru grupu" (...) "¿Sobeyosos? El nuesu papel yera a la defensiva (...) ¿qué ye, que [[David Bowie|Bowie]], [[John Lennon|Lennon]], [[Elvis Presley|Elvis]], [[Lou Reed]] o [[Marc Bolan]] nun yeren sobeyosos?"|[[Enrique Bunbury]]<ref>Blay Boqué, páx. 437</ref>}} [[Ficheru:Símbolos Héroes.jpg|thumb|180px|Dalgunos de los [[símbolu|símbolos]] carauterísticos del grupu. D'esquierda a derecha: la [[estrella]] que representa a [[Pedro Andreu]], el logotipu del grupu, y un corazón con una espiral, símbolu d'[[Enrique Bunbury]].]] === Simbología === Héroes del Silencio tuvieron siempres arrodiaos d'una [[simboloxía]] bien cuidada y particular, diseñada dende'l so primer álbum pol Estudiu Pedro Delgado, de [[Madrid]], que yá trabayara pa dellos artistes españoles.<ref name = delgad /> Yá nel so primer discu, ''[[El mar no cesa]]'', diseñó pa la so portada l'escudu con dos [[dragón|dragones]] xuníos formando una "H" que tuvo bien bona acoyida y, llixeramente modificáu, sirvió d'emblema del grupu pal [[Senderos de traición|disco siguiente]].<ref>Creitos de ''[[Senderos de Traición]]''. EMI-Odeón, 1991</ref> Con ''[[El espíritu del vino]]'', amás d'un xiru musical, aprecióse tamién un xiru na so imaxe y la del discu. L'estudiu de diseñu afixo les idees del grupu al cuadernín del álbum.<ref name="Godes, páx. 32"/> Creóse un [[monograma]] pa cada tema, rellacionáu col mesmu pero resalvando'l so significáu, y un símbolu representativu de cada miembru del grupu (anque éstos yá fueren utilizaos en ''Sienda 91'').<ref name = delgad>Godes, páx. 33</ref> La principal novedá foi la imaxe representativa de la banda, consistente nuna "H" y una "S" superpuestes que se convertiría nel so logotipu definitivu. En ''[[Ábanu (álbum)|Ábanu]]'' utilizóse este mesmu símbolu retocáu, y en posteriores trabayos foi utilizáu como imaxe xenérica d'Héroes del Silencio. == Impautu sociocultural == === Rellación cola prensa === La carrera d'Héroes del Silencio carauterizar por una complicada rellación cola [[Prensa escrita|prensa]] [[España|española]], atribuyida en munchos casos a la so arrogancia.<ref name = crit>{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/paginas/Heroes/ruempen/silenciu/elpepusoceps/20071021elpepspag_7/Tes |títulu=Los Héroes ruempen el so silenciu |fechaaccesu=15 de xineru de 2010 |autor=El País}}</ref> Les [[crítica|crítiques]] contra la banda arreciaron dende los sos primeros años d'esistencia, y fueron respondíes con contundencia pol grupu, con mensaxes del estilu de: "Cuanto más nos cabrien, meyores cantares vamos faer".<ref>Blay, páx. 76</ref> El maltratu que, según ellos, sufrieron per parte d'un sector de la prensa, llevó-yos a un distanciamientu entá mayor, que contribuyó a reforzar la so imaxe trascendente, fría y distante.<ref>Blay, páx. 72</ref> Yá nos sos entamos, Les contrarió particularmente un artículu na revista musical ''[[Ruta 66 (revista)|Ruta 66]]'', que dicía: "Agora quieren comenos el tarru con qu'Héroes del Silencio -una babosísima banda local, sofitada hasta la llocura- son la gran esperanza maña. Y tou porque ficharon por EMI, señal de verdá, pallabra del cielu";<ref>Blay Boqué, páx. 138</ref> fueron tachaos de "banales" y "pretenciosos", amás de ser consideraos copies de grupos como [[The Doors]] o [[U2]],<ref name=vides>{{cita web |url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/h/heroes_del silenciu.htm |títulu=Biografía d'Héroes del Silencio |fechaaccesu=15 de xineru de 2010 |autor=Biografíes y vides}}</ref><ref name = missio /> a lo que'l grupu respondió con acedes declaraciones o irónicamente, como cuando incluyeron nel llibretu del álbum ''[[Sienda '91]]'' una escoyeta de delles de les crítiques más dures que recibieren.<ref>Creitos de ''[[Sienda '91]]''. EMI-Odeón, [[1991]].</ref> Sicasí, hubo quien salió nel so defensa, como l'escritor [[Ray Loriga]], que llegó a declarar: "Ser Héroes del Silencio nesti país trai una enorme arrogancia, y por tantu un méritu enorme".<ref name = crit /> Esta difícil rellación normalizar cola torna del grupu en [[2007]]. === Fenómenu fan === [[Ficheru:Héroes del Silencio - Coleccion.jpg|thumb|160px|La [[discografía]] d'Héroes del Silencio na vitrina d'un fan.]] El fenómenu [[fan]] qu'espertó Héroes del Silencio dende los sos primeros años tamién foi dignu de mención.<ref>{{cita web |url=http://www.popes80.com/noticies/noticies06/1310064.htm |títulu=Héroes del Silencio: lo meyor del programa especial de Popes80 FM sobre'l so posible regresu |fechaaccesu=15 de xineru de 2010 |autor=Popes80 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101127143625/http://popes80.com/noticies/noticies06/1310064.htm |fechaarchivu=27 de payares de 2010 }}</ref> Los sos siguidores, carauterizaos pola so fidelidá, constituyeron un importante númberu a lo llargo, especialmente, d'[[Europa]] y [[Hispanoamérica]]. El so club oficial de fans, formáu en [[1994]], llegó a cuntar con 3.000 socios y 10.000 simpatizantes.<ref>Blay, páx. 96</ref> Inclusive dempués de la disolución, la so popularidá caltúvose, creciendo inclusive'l númberu de páxines n'[[Internet]] dedicaes a la banda. Esta fidelidá traxo dellos problemes a [[Enrique Bunbury|Bunbury]] cuando empecipió la so carrera en solitariu, al nun aceptar un sector de siguidores la so continuidá como solista y la desapaición del grupu.<ref>Losilla, páx. 37</ref> El fenómenu quedó especialmente patente mientres la [[Héroes del Silencio Tour 2007|xira de realcuentru]], al resultar la demanda d'entraes bien cimera a la ufierta y escosase les esistentes al poco tiempu de ponese a la venta.<ref name = entrái /> Precisamente la insistencia y fidelidá de los fans dempués de la separación del grupu foi una de les razones argumentaes pal efímeru regresu de la banda.<ref name=regres>{{cita web |url=http://www.popes80.com/noticies/noticies06/1602071.htm |títulu=El mundu de la música aplaude'l regresu d'Héroes del Silencio |fechaaccesu=18 de xineru de 2010 |autor=Popes 80 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101127144048/http://popes80.com/noticies/noticies06/1602071.htm |fechaarchivu=27 de payares de 2010 }}</ref> Esti fechu favoreció la esistencia alredor d'Héroes del Silencio d'una importante corriente de [[coleicionismu]], compuestu por artículos rellacionaos con Héroes qu'inclúin discografía oficial, discografía pirata, [[merchandising]] y tou tipu d'oxetos rellacionaos cola banda. La [[Discografía d'Héroes del Silencio Pirates(Bootlegs)|discografía pirata]] constituyó en sí tou un auténticu fenómenu, reconocíu inclusive por [[EMI]]:<ref name = boxset /> calcúlase que llegaron a circular hasta 44 discos pirates (non oficiales), dalgunos d'ellos de gran calidá, que dieron llugar inclusive a una [[páxina web]] dedicada puramente a esti tipu de grabaciones.<ref>{{cita web |url=http://www.universo-pirata.com/noframes/discogra.htm |títulu=Discografía pirata de HDS |fechaaccesu=15 de xineru de 2010 |autor=Universu Pirata |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091124075402/http://www.universo-pirata.com/noframes/discogra.htm |fechaarchivu=24 de payares de 2009 }}</ref> === Influencia exercida === [[Ficheru:Cerveza Héroes del Silencio.jpg|left|thumb|160px|El ''fenómenu [[fan]]'' anició una importante corriente de [[coleicionismu]] alredor d'Héroes del Silencio. Na imaxe, botelles de [[cerveza Ámbar]] cola imaxe del grupu, nuna edición especial de [[2007]].]] Les versiones más reseñables de temes d'Héroes realizaes por otros artistes son la interpretación de "[[Maldito duende]]" al cargu de [[Raphael (cantante)|Raphael]] en [[2001]],<ref>{{cita web |url=https://www.elmundo.es/metropoli/2006/09/15/musica/1158271235.html |títulu="El día que me vaya, voi facer ensin díci-ylo a naide" |fechaaccesu=15 de xineru de 2010 |autor=El Mundo}}</ref> "[[Ente dos tierras]]" polos grupos [[Skizoo]] en [[2008]] y [[Sôber]] en [[2010]], y la versión de "[[La chispa fayadiza]]" llevada a cabu pela banda valenciana [[Uzzhuaïa]] en [[2006]].<ref>{{cita web |url=http://www.elconfidencial.com/cache/2008/07/02/26_uzzhuaia_vuelve_patisca_culos.html |títulu=Con Uzzhuaia vuelve'l rock que 'patisca culos' |fechaaccesu=17 de xineru de 2010 |autor=El Confidencial}}</ref> Tamién el cantante [[venezolanu]] [[Carlos Baute]], nel so [[videoclip]] "[[Nada se compara a ti]]" ([[2009]]) recreó'l clip de "Ente dos tierras" carauterizáu como Enrique Bunbury.<ref>{{cita web |url=http://www.20minutos.es/noticia/474476/0/carlos/baute/raphael/ |títulu=Carlos Baute amarutar de Raphael y Bunbury nel so nuevu videoclip |fechaaccesu=15 de xineru de 2010 |autor=20 minutos}}</ref> Amás, el cantar, "[[Ábanu (cantar)|Ábanu]]" foi incluyida como bonificación nel videoxuegu [[Guitar Hero III: Legends of Rock]], y nel [[Guitar Hero: On Tour]] para [[Nintendo DS]].<ref>{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/internet/Heroes/Silenciu/debuta/Guitar/Hero/III/elpeputec/20071123elpepunet_4/Tes |títulu=Héroes del Silencio debuta en Guitar Hero III |fechaaccesu=12 de xineru de 2010 |autor=El País}}</ref> El principal discu d'homenaxe a Héroes del Silencio editar en [[2010]], cuando 22 temes de la banda y d'Enrique Bunbury fueron versionados polos artistes [[Andrés Calamaro]], [[Ximena Sariñana]], [[Ariel Rot]], [[Galbana (banda)|Galbana]], [[Jaime Urrutia]], [[Zoé]], [[Catupecu Machu]], [[Depedro]], [[Aterciopelaos]], [[Adanowsky]], [[San Pascualito Rey]], [[Sôber]], [[Macaco (banda)|Macaco]], [[Iván Ferreiro]], [[Bebi]], [[Quique González]], [[Loquillo (músicu)|Loquillo]], [[Phil Manzanera]], [[Saúl Hernández]], [[Shinoflow]], [[Danza Invisible]] y [[Raphael (cantante)|Raphael]] nel álbum ''[[Conxuru (Tributu a Héroes del Silencio y Bunbury)|Conxuru]]'', publicáu en payares d'esi añu.<ref>{{cita web |url=http://www.enriquebunbury.com/noticia.aspx?i=861 |títulu=Varios artistes: Conxuru (Tributu a Héroes del Silencio y Bunbury) |fechaaccesu=2 de payares de 2010 |autor=Enrique Bunbury.com}}</ref> El ''boom'' musical aniciáu pol fenómenu Héroes en [[Zaragoza]] facilitó la nacencia de nueves bandes,<ref name = loscuar /> dalgunes direutamente rellacionaes con ellos, como [[Les Novies]] y [[Neños de Brasil]]. Tamién, a lo llargo de la so carrera, fueron portada de too tipu de revistes, como ''[[El Gran Musical]]'', ''[[Rolling Stone]]'', ''[[Efe Eme]]'', ''[[Primer Llinia]]'', ''[[Popular 1]]'', ''[[El País (España)|El País de les tentaciones]]'', ''[[Heavy Rock (revista)|Heavy Rock]]'' o ''[[Kerrang!]]''. En [[2009]], nuna macroencuesta realizada pola revista musical ''Rolling Stone'', ''[[Senderos de traición]]'' foi escoyíu'l segundu meyor álbum de la historia del [[rock español]], namái por detrás de ''[[Enemigos de lo ayeno]]'' d'[[El Postreru de la Fila]].<ref>{{cita web |url=http://www.derivasweb.com/sitio/rolling-stone-50-meyores-discos.html |títulu=Rolling Stone: 50 Meyores discos na historia del Rock Español |fechaaccesu=16 de xineru de 2009 |autor=Derives Web}}</ref> Pela so parte, ''[[En cantu]]'', incluyó los cuatro álbumes d'estudiu d'Héroes ente los 250 meyores de tolos tiempos del [[rock iberoamericanu]].<ref name = cantu /> En 2014, la llista de [[Centru d'Investigaciones Sociolóxiques|REIS]] apostrar al puestu 39 ente los meyores músicos del país,<ref name="REIS50gruposespañoles">{{cita web |url=http://cultura.elpais.com/cultura/2014/02/13/actualidad/1392314772_281281.html |títulu=Los 50 meyores músicos españoles |obra=El País |fechaaccesu=18 de febreru de 2014}}</ref> basada puramente nes llistes de los meyores álbumes y cantares españoles iguaes por Rolling Stone, [[Efe Eme]] y [[Rockdelux]].<ref>{{cita web |url=http://rollingstone.es/noticias/view/la llista-de-les llistes-del-pop-rock-espanol |títulu=La llista de les llistes' del pop-rock español |obra=Rolling Stone |fechaaccesu=18 de febreru de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140219154515/http://rollingstone.es/noticias/view/la llista-de-les llistes-del-pop-rock-espanol |fechaarchivu=19 de febreru de 2014 }}</ref> Como presentación del llibru "Héroes del Silencio. Un fenómenu contáu en primer persona", dedicáu precisamente a esti fenómenu, el so autor, [[Raúl Minchinela]], escribió: "Cualquier persona mínimamente comenenciuda na cultura popular española tendría de mirar con detalle'l fenómenu d'Héroes del Silencio".<ref>{{cita web |url=http://www.minchinela.com/llibros/heroes_d'el_callo/ |títulu=A manera d'introducción |fechaaccesu=15 de xineru de 2010 |autor=Raúl Minchinela}}</ref> En [[2009]] el [[Conceyu de Zaragoza]] alcordó, como homenaxe al grupu, renombrar una de les cais del centru de la ciudá como "calle Héroes del Silencio".<ref>{{cita web |url=http://www.elperiodicodearagon.com/noticias/noticia.asp?pkid=481593 |títulu=Comandante Santa Pau: del ruiu de la guerra al rock aragonés. Va Pasar a llamase calle Héroes del Silencio |fechaaccesu=15 de xineru de 2010 |autor=El Periódicu d'Aragón}}</ref> == Xires == {{AP|Categoría:Xires musicales d'Héroes del Silencio}} [[Ficheru:Héroes del Silencio on tour.svg|200px|thumb|En color coloráu, los 32 países nos qu'actuó [[conciertu|en direutu]] Héroes del Silencio a lo llargo de la so historia.]] [[Ficheru:Heroes del Silencio Sevilla Oct 07 2.jpg|thumb|200px|Un momentu de l'actuación d'Héroes del Silencio nel [[Estadiu Olímpicu de la Cartuxa]] de [[Sevilla]], el [[20 d'ochobre]] de [[2007]].]] Les [[Concierto|actuaciones en direutu]] son un aspeutu fundamental na carrera d'Héroes del Silencio, que va xuníu consustancialmente a la historia de la banda; a lo llargo de la so trayeutoria ufiertaron más de 1.000 actuaciones en direutu en 16 países d'[[Europa]] y 16 d'[[América]].<ref name = concier /> Esta facilidá pal direutu tuvo una importante influencia na so evolución, y ellos mesmos llegaron a afirmar que tamién resultó perxudicial pa la estabilidá del grupu.<ref name = estab>Blay, páx. 52</ref> A lo llargo de la so carrera, participaron tamién en festivales de la talla del [[Rock am Ring]],<ref>{{cita web |url=http://www.babelfm.com/hds/biografia.htm |títulu=Héroes del Silencio: Biografía |fechaaccesu=12 de xineru de 2010 |autor=Babel FM}}</ref> [[Monsters of Rock]] y [[Pepsi Music]].<ref>{{cita web |url=http://www.rockaxis.com/~maiden/articulos/vencida.htm |títulu=La tercera... la vencida |fechaaccesu=12 de xineru de 2010 |autor=Rock Axis}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.terra.com.ar/canales/Pop_Rock/164/164325.html |títulu=Pepsi Music: los confirmaos |fechaaccesu=12 de xineru de 2010 |autor=Terra}}</ref> Mientres estes actuaciones compartieron escenariu con artistes como [[Leonard Cohen]], [[Aerosmith]], [[Iron Maiden]], [[Bryan Adams]] y [[Robert Plant]].<ref name="Videla, páx. 65"/> A pesar de que yá teníen cierta esperiencia nel panorama nacional,<ref name = boxset /> les sos xires promocionaes por [[EMI]] empezaron arriendes de la grabación del so primer [[LP]], ''[[El mar no cesa]]''. Los siguientes títulos son nomes xenéricos que n'ocasiones se subdividieron en mini-xires: * '''[[Xira El mar no cesa|Xira ''El mar no cesa'']]''' ([[1988]]-[[1990]]): asocedió a la grabación del so primer discu, ya incluyó 150 conciertos por tola xeografía española.<ref name = boxset>Llibretu promocional del "Box Set" ''Héroes del Silencio en Direutu''. EMI - RTVE, 1994</ref> * '''''[[Tour Sienda]]''''' ([[1991]]): denomináu de primeres ''Sienda 91'', sirvió como promoción al discu ''[[Senderos de traición]]'', y significó más de 100 conciertos por toa [[España]].<ref name = boxset /> Remató con una xira europea por [[Alemaña]], [[Suiza]], [[Bélxica]] y [[Francia]].<ref name = boxset /> * '''''Xira europea '92''''' ([[1992]]): El grupu dedicó tol añu 1992 a la so promoción por [[Europa]], actuando en 54 conciertos en [[Dinamarca]], [[Bélxica]], [[Países Baxos]], [[Alemaña]], [[Suiza]], [[Italia]], [[Francia]], [[Reinu Xuníu]], [[Austria]] y [[Suecia]].<ref name = boxset /> A la fin d'esta xira, dieron los sos primeros conciertos en [[Méxicu]]. * '''''[[El camín del escesu|La Xira del Escesu]]''''' ([[1993]]-[[1994]]): empezó'l [[21 de mayu]] de 1993 y remató el [[16 de xunetu]] de 1994, periodu nel que dieron 134 conciertos estremaos en tres etapes: ''[[Europa]]'', ''[[Méxicu]] - [[Arxentina]] - [[Chile]]'' y ''Europa (Festivales)''.<ref name = boxset /> * '''''[[Ábanu Tour]]''''' (tamién llamáu ''Xira de la Conciencia'', [[1995]]-[[1996]]): la xira más llarga del grupu, 152 conciertos ente Europa y América, tres la qu'anunciaron la so separación.<ref name = blay62 /> * '''''[[Héroes del Silencio Tour 2007]]''''' ([[2007]]): foi la xira de despidida del grupu, a los 11 años de la so separación. Mientres los meses de setiembre y ochobre percorrió les ciudaes de [[Ciudá de Guatemala]] ([[Guatemala]]), [[Buenos Aires]] ([[Arxentina]]), [[Monterrey]] y [[Méxicu, D. F.]] ([[Méxicu]]), [[Los Angeles]] ([[Estaos Xuníos]]), y [[Zaragoza]], [[Sevilla]] y [[Valencia]] ([[España]]).<ref>{{cita web |url=http://www.ambarmusic.com/evento/evento.asp?idevento=58 |títulu=Tour 2007 Héroes del Silencio |fechaaccesu=12 de xineru de 2010 |autor=Ambar Music}}</ref> == Discografía == {{AP|Discografía d'Héroes del Silencio}} {| cellpadding="3" cellspacing="0" align="right" width="250px" style="border-collapse: collapse; margin: 0 0 0 0.5em" {{tablaguapa}} border="1" | === Senciellos === :* «[[Héroe de lleenda (cantar)|Héroe de lleenda]]», [[1987]] :* «[[L'agua gris]]», [[1987]] :* «[[Flor venenosa]]», [[1989]] :* «[[Mar adentro (cantar)|Mar adentro]]», [[1989]] :* «[[Agostu (cantar d'Héroes del Silencio)|Agostu]]», [[1989]] :* «[[Fonte esperanza]]», [[1989]] :* «[[Non más llárimes]]» (direutu), [[1989]] :* «[[Ente dos tierras]]», [[1990]] :* «[[Maldito duende]]», [[1991]] :* «[[Espertar (cantar)|Espertar]]», [[1991]] :* «[[Con nome de guerra]]», [[1991]] :* «[[Oración (cantar)|Oración]]» (direutu), [[1991]] :* «[[Los nuesos nomes]]», [[1993]] :* «[[La ferida]]», [[1993]] :* «[[La serena varada (cantar)|La serena varada]]», [[1993]] :* «[[Flor de lotu (cantar)|Flor de lotu]]», [[1994]] :* «[[Iberia somorguiada]]», [[1995]] :* «[[La chispa fayadiza]]», [[1995]] :* «[[Desfaer el mundu]]», [[1995]] :* «[[Ábanu (cantar)|Ábanu]]», [[1996]] |} === Grabaciones orixinales === {| {{tablaguapa}} !Tipu !Títulu !Añu !Copies vendíes !Discográfica |- |[[Extended play|EP]] |'''''[[Héroes del Silencio (EP)|Héroes del Silencio]]''''' |[[1987]] |30.000<ref name="Godes, páx. 17"/><ref group=n. name=a>Namái la primer edición.</ref> |rowspan="8"| [[EMI]] |- |[[Álbum d'estudiu]] |'''''[[El mar no cesa]]''''' |[[1988]] |150.000<ref>Blay, páx. 29</ref><ref group=n. name=a /> |- |[[Álbum en direutu]] |'''''[[En direutu (álbum d'Héroes del Silencio)|En direutu]]''''' |[[1989]] |Edición llindada:<br />5.000<ref>Blay, páx. 30</ref> |- |Álbum d'estudiu |'''''[[Senderos de traición]]''''' |[[1990]] |400.000 ([[España]])<ref name = sende>{{cita web |url=http://www.indyrock.es/bunburybio.htm |títulu=Bunbury. Biografía |fechaaccesu=11 de xineru de 2010 |autor=Indy Rock}}</ref><br />250.000 ([[Alemaña]])<ref name="billboard1993">{{cita web |url=https://books.google.es/books?id=6BEEAAAAMBAJ&pg=PA42&dq=senderos+de+traicion+billboard&hl=es&sa=X&ei=Td6lUq3fLtTT7Ab654HwAw&ved=0CD4Q6AEwAQ#v=onepage&q=senderos%20de%20traicion%20billboard&f=false |obra=[[Billboard]] |fecha=14 d'agostu de 1993 |títulu=Hits of the World |páxina=42 |idioma=inglés}}</ref><br />100.000 ([[Italia]])<ref name="billboard1993"/> |- |Álbum en direutu |'''''[[Sienda '91]]''''' |[[1991]] |Edición llindada:<br />25.000<ref>Blay, páx. 39</ref> |- |rowspan="2"| Álbum d'estudiu |'''''[[L'espíritu del vinu]]''''' |[[1993]] |600.000<ref>Blay, páx. 47</ref> |- |'''''[[Ábanu (álbum)|Ábanu]]''''' |[[1995]] |200.000<ref name = respuenden por>Blay, páx. 61.</ref> |- |Álbum en direutu |'''''[[Parasiempre]]''''' |[[1996]] |100.000 (España)<ref name="Salaverri1996-1999">{{cita llibru |url=http://www.mediafire.com/view/pd758fesp2w7i7f/Spanish+Certifications+for+1996-1999.pdf |títulu=Namái ésitos: añu a añu : 1959-2002. |publicación=Iberautor Promociones Culturales |isbn=84-8048-639-2 |autor=Salaverri, Fernando |añu=2005 |páxina=945|cita=Un discu de platín n'España equivalía a 100.000 copies vendíes |fechaaccesu=31 de xunetu de 2013}}</ref> |- |} === Recopilatorios === {| {{tablaguapa}} !Añu !Títulu !Formatu !Discográfica |- |[[1998]] |'''''[[Rareces (álbum d'Héroes del Silencio)|Rareces]]''''' |[[CD]] |rowspan="14"| [[EMI]] |- |[[1999]] |'''''[[Edición del mileniu]]''''' |4 CD |- |[[2000]] |'''''[[Cantares 1984-1996]]''''' |rowspan="2"| 2 CD |- |[[2003]] |'''''[[Músicos, poetes y llocos (Héroes del Silencio)|Músicos, poetes y llocos]]''''' |- |[[2004]] |'''''[[Antoloxía audiovisual]]''''' |rowspan="2"| CD + [[DVD]] |- |[[2005]] |'''''[[El ruiu y la roxura (Héroes del Silencio)|El ruiu y la roxura]]''''' |- |rowspan="5"| [[2006]] |'''''[[El mar no cesa#El mar no cesa: Reedición 2006|El mar no cesa: Edición especial]]''''' |rowspan="4"| 2 CD |- |'''''[[Senderos de traición]]: Edición especial''''' |- |'''''[[El espíritu del vino]]: Edición especial''''' |- |'''''[[Ábanu (álbum)|Ábanu]]: Edición especial''''' |- |'''''[[The Platinum Collection (álbum d'Héroes del Silencio)|The Platinum Collection]]''''' |3 CD + 2 DVD |- |[[2007]] |'''''[[Tour 2007]]''''' |2 CD + 2 DVD |- |[[2011]] |'''''[[Live in Germany (Héroes del Silencio)|Live in Germany]]''''' |rowspan="2"| [[LP]] / CD / DVD |- |[[2012]] |'''''[[L'Espíritu del Vinu 20 Anniversary Edition. Gran Reserva]]''''' |- |} == Videografía == Los [[videoclip]]s promocionales grabaos por Héroes del Silencio fueron los siguientes:<ref>''Héroes del Silencio. Semeyes '85 - '96''. [[Zona d'Obres]] y [[SGAE]], [[2000]]. ISBN 84-931607-2-5</ref> [[Ficheru:Teatro Principal Zaragoza.jpg|thumb|220px|L'escenariu del [[Teatru Principal de Zaragoza]] foi'l plató onde se rodó'l [[videoclip]] de "[[La ferida]]", en [[1993]]. La so realización foi llevada a cabu por Videu Inferno, y el clip foi codirigido por [[Jorge Ortiz de Landázuri|Jorge Ortiz]] y [[Pite Piñes]].]] {|style="border: 1px solid #a0a0aa; background-color: #EEEDEE" |- !align="center" style="background: darkseagreen" colspan="4"|Videos musicales |- | width=5% align="left"| '''Añu''' | width=20% align="left"| '''Títulu''' | width=20% align="left"| '''Direutor(es)''' | width=40% align="left"| '''Notes''' |- |valign="top"|[[1989]] |valign="top"|«[[Mar adentro (cantar)|Mar adentro]]» |valign="top"|Antonio Díaz |valign="top"| |- |valign="top"|[[1990]] |valign="top"|«[[Ente dos tierras]]» |valign="top"|Alberto Sciamma |valign="top"| |- |valign="top"|[[1990]] |valign="top"|«[[Maldito duende]]» |valign="top"|Alberto Sciamma |valign="top"| |- |valign="top"|[[1991]] |valign="top"|«[[Con nome de guerra]]» |valign="top"|Alberto Sciamma |valign="top"| |- |valign="top"|[[1993]] |valign="top"|«[[Los nuesos nomes]]» |valign="top"|Jorge Ortiz/Pite Piñes |valign="top"| |- |valign="top"|[[1993]] |valign="top"|«[[La ferida]]» |valign="top"|Jorge Ortiz/Pite Piñes |valign="top"| |- |valign="top"|[[1994]] |valign="top"|«[[La serena varada (cantar)|La serena varada]]» |valign="top"|John Clayton |valign="top"| |- |valign="top"|[[1994]] |valign="top"|«[[Los placeres de la probeza]]» |valign="top"|Jorge Ortiz |valign="top"| |- |valign="top"|[[1994]] |valign="top"|«[[Flor de lotu (cantar)|Flor de lotu]]» |valign="top"|Jorge Ortiz |valign="top"| |- |valign="top"|[[1995]] |valign="top"|«[[Iberia somorguiada]]» |valign="top"|Carlos Miranda/Juan Marrero |valign="top"| |- |valign="top"|[[1995]] |valign="top"|«[[La chispa fayadiza]]» |valign="top"|Carlos Miranda/Juan Marrero |valign="top"| |- |valign="top"|[[1996]] |valign="top"|«[[Ábanu (cantar)|Ábanu]]» |valign="top"|Carlos Miranda/Juan Marrero |valign="top"| |- |valign="top"|[[1996]] |valign="top"|«[[Maldito duende]] en direutu» |valign="top"|Luis Párraga |valign="top"|Promoción de ''Rareces'' |- |valign="top"|[[2007]] |valign="top"|«[[Espertar (cantar)|Espertar]]» |valign="top"|Javier Alvero |valign="top"|Promoción Xira 2007 |- |} == Premios == {| {{tablaguapa}} !Añu !Resultáu !Categoría !Premiu |- |[[1990]] |{{Celda|Ganador}}<ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1990/01/07/099.html |títulu=Escaezo «Alaska», escoyida la personalidá estética de la década nel Iberpop |fechaaccesu=14 de xineru de 2010 |autor=Hemeroteca ABC}}</ref> |Grupo revelación |[[Actual (festival)|Premios Iberpop]] |- |[[1991]] |{{Celda|Ganador}}<ref name="Videla, páx. 63"/> |Meyor cantar del añu |[[Rockopop|Premios Rockopop]] |- |[[1995]] |{{Celda|Ganador}}<ref name=ondes /> |Meyor videoclip |[[Premiu Ondes 1995]] |- |[[1996]] |{{Celda|Ganador}}<ref>Blay Boqué, páx. 274</ref> |Meyor videoclip llatín |[[Billboard|Premios Billboard]] |- |[[1996]] |{{Celda|Ganador}}<ref name = nuest>Blay Boqué, páx. 273</ref> |Meyor banda de rock |[[El nuesu Rock|Premios El nuesu Rock]] |- |[[1996]] |{{Celda|Ganador}}<ref name = nuest /> |Meyor álbum |Premios El nuesu Rock |- |[[1996]] |{{Celda|Ganador}}<ref name = nuest /> |Meyor cantante |Premios El nuesu Rock |- |[[1996]] |{{Celda|Ganador}}<ref name=ondes>{{cita web |url=http://www.premiosondas.com/historia/cont_musica.html |títulu=Héroes del Silencio llogra'l Premiu Vendor por tola so trayeutoria |fechaaccesu=14 de xineru de 2010 |autor=Los 40.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100107015445/http://www.premiosondas.com/historia/cont_musica.html |fechaarchivu=7 de xineru de 2010 }}</ref> |Meyor grupu en direutu |[[Premiu Ondes 1996]] |- |[[2007]] |{{Celda|Ganador}}<ref>{{cita web |url=http://www.los40.com/articulo/noticias/Heroes-Silenciu-llogra-Premiu-Vendor-toa trayeutoria/l40actn01/20070929l40l40not_3/Tes |títulu=Premiu Ondes de música |fechaaccesu=17 de xineru de 2010 |autor=Premiu Ondes}}</ref> |Trayeutoria |[[Premiu Vendor]] |- |[[2007]] |{{Celda|Ganador}}<ref name = homen /> |Premiu Especial del Xuráu |[[Premiu Ondes 2007]] |- |[[2008]] |{{Celda|Ganador}}<ref name = premi>{{cita web |url=http://www.premiosdelamusicaragonesa.com/heroes-del silenciu-afaren-en-los-ix-premios-de-la-musica-aragonesa/ |títulu=Héroes del Silencio afaren nos IX premios de la música aragonesa |fechaaccesu=12 de xineru de 2010 |autor=Premiu de la Música Aragonesa}}</ref> |Meyor direutu |[[Premios de la Música Aragonesa]] |- |[[2008]] |{{Celda|Ganador}}<ref name = premi /> |Meyor espardimientu |Premios de la Música Aragonesa |- |[[2008]] |{{Celda|Ganador}}<ref name = premi /> |Meyor grupu |Premios de la Música Aragonesa |- |[[2008]] |{{Celda|Ganador}}<ref name = premi /> |Premiu Especial |Premios de la Música Aragonesa |- |[[2008]] |{{Celda|Nomáu}}<ref>{{cita web |url=http://www.elcorreodigital.com/vizcaya/20081115/cultura/juanes-namora-20081115.html |títulu=Juanes namora |fechaaccesu=14 de xineru de 2010 |autor=El Correo Digital}}</ref> |Meyor Álbum Vocal Rock Dúu o Grupu |[[Grammy Llatinos 2008]] |- |[[2012]] |{{Celda|Ganador}}<ref>{{cita web |url=http://www.mondosonoro.com/Noticia/XIII-Premios-de-la-Musica-Aragonesa-bien-partíos/219162.aspx |títulu=XIII Premios de la Música Aragonesa, bien partíos |fechaaccesu=23 de marzu de 2012 |editor=Mondosonoro}}</ref> |Meyor videoclip |Premios de la Música Aragonesa |} == Notes == {{llistaref|group=n.}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * Blay Boqué, Josep. ''Enrique Bunbury: Lo demás ye silenciu''. Plaza & Janés, 2007. ISBN 978-84-01-30551-1 * Blay, Arturo. ''Héroes del Silencio''. Editorial La Mázcara, 1997. ISBN 84-7974-231-3 * Godes, Patricia. ''Héroes del Silencio''. Editorial La Mázcara, 1993. ISBN 84-7974-040-X * Losilla, Javier. ''Diván. Conversaciones con Enrique Bunbury''. Zona d'Obres/SGAE, 2000. ISBN 84-931607-0-9 * Videla, Luis. ''Enrique escribir con n de Bunbury''. El Aleph, 2005. ISBN 987-1070-22-5 == Enllaces esternos == {{commons|Héroes del Silencio}} {{wikiquote|Enrique Bunbury|Enrique Bunbury}} ;Páxines oficiales: * [http://heroesdelsilencio.es/ Web oficial d'Héroes del Silencio.] * [http://www.enriquebunbury.com Web oficial de Bunbury.] ; Otres * [https://web.archive.org/web/20090421212433/http://www.los40.com/comunes/2007/heroes_del silenciu/index.html Páxina d'Héroes del Silencio en Los40.com.] ; N'inglés * [http://www.billboard.com/#/search/heroes_d'el_callo Héroes del Silencio en Billboard.] * [http://www.allmusic.com/cg/amg.dll Héroes del Silencio en allmusic.] {{Control d'autoridaes}} {{DEFAULTSORT:Heroes Del Silenciu}} {{Tradubot|Héroes del Silencio}} [[Categoría:Grupos de música d'Aragón]] [[Categoría:Grupos de pop rock]] [[Categoría:Grupos de hard rock]] [[Categoría:Premios Ondas]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] cfwj4hfxfefckf063hc4wt47dkpkoiv Final de la Copa Mundial de Fútbol de 1958 0 143240 3707669 3624666 2022-08-16T18:50:56Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibió => qu'exhibió wikitext text/x-wiki {{temporada deportiva}} La '''final de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1958]]''' apostóse'l [[28 de xunu]] nel [[Estadiu Råsunda]] de la llocalidá de [[Solna]], Área Metropolitana d'[[Estocolmu]], [[Suecia]]. Los dos ganadores de los partíos de semifinales, [[Seleición de fútbol de Brasil|Brasil]] y [[Seleición de fútbol de Suecia|Suecia]], enfrentar nun únicu partíu de 90 minutos. Con dos goles de la so estrella xuvenil de 17 años d'edá, [[Pelé]], Brasil superó al equipu anfitrión 5:2 y convirtióse en [[Copa Mundial de Fútbol|Campeona Mundial]] per primer vegada na so hestoria. Brasil convirtióse asina na primera y única seleición americana que ganó la Copa Mundial en territoriu européu. {| align=center cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: silver; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=40% |- !width=40%|[[Ficheru:Flag of Brazil (1889-1960).svg|border|50px]] !rowspan=2 width=1%|vs. !width=40%|[[Ficheru:Flag of Sweden.svg|border|50px]] |- valign=top !{{tc|Brasil na Copa Mundial de Fútbol de 1958|Brasil|color=#900020}}<br />5 !{{tc|Suecia na Copa Mundial de Fútbol de 1958|Suecia|color=#900020}}<br />2 |} == Antecedentes == {{AP|Seleición de fútbol de Brasil|Seleición de fútbol de Suecia}} La final de la Copa Mundial de Fútbol enfrentó a dos equipos que realizaron un bon tornéu. Brasil buscaba la so primer conquista depués de dos talos fracasos nos mundiales anteriores, incluyendo'l [[Maracanazo]]. Pela so parte, Suecia llegaba con un procesu sólidu arrecostines, porque en 1956 la lliga [[Allsvenskan]] empezó a xugase con futbolistes profesionales. El siguiente cuadru amuesa l'historial d'enfrentamientos n'ediciones anteriores de la Copa Mundial de la FIFA ente los equipos qu'apostaron la final del mundial. <center> {| {{tablaguapa}} width="60%" !rowspan=2|Partíu !colspan=4|Antecedentes |- !align=center|Edición!!align=center|Fase!!align=center|Resultáu!!align=center|Ref. |- align=center |align=center rowspan=2|'''Brasil <small>vs.</small> Suecia''' |[[Copa Mundial de Fútbol de 1938|1938]] ||{{nowrap|Partíu 3ᵉʳ. puestu}} ||Brasil '''4:2''' Suecia |<ref>{{cita web|url = http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=3488/match=1151/index.html#nosticky |títulu = Copa Mundial de Fútbol Francia 1938 - Brasil vs Suecia|autor = FIFA.com}}</ref> |- align=center |[[Copa Mundial de Fútbol de 1950|1950]] ||Fase final ||Brasil '''7:1''' Suecia |<ref>{{cita web|url = http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=209/match=1189/index.html#nosticky |títulu = Copa Mundial de Fútbol Brasil 1950 - Brasil vs Suecia|autor = FIFA.com}}</ref> |} </center> === Enfrentamientos previos === Les seleiciones de Brasil y Suecia enfrentar en dos partíos oficiales de les seleiciones adultes antes d'apostar la final de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1958]]. Curiosamente, dambos compromisos previos ente los dos equipos fueron válidos pola Copa del Mundu. El de 1938 en Francia, decidió'l tercer llugar del Mundial,<ref>{{cita web|url=http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=5/results/matches/match=1151/report.html|títulu=Match Report: Brasil - Suecia (1938)|autor=FIFA.com|fechaaccesu=2 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100717072145/http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D5/results/matches/match%3D1151/report.html|fechaarchivu=17 de xunetu de 2010}}</ref> ente que el de 1950 foi parte del cuadrangular final col que se definía al campeón.<ref>{{cita web|url=http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=7/results/matches/match=1189/report.html|títulu=Match Report: Brasil - Suecia (1950)|autor=FIFA.com|fechaaccesu=2 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100717083609/http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D7/results/matches/match%3D1189/report.html|fechaarchivu=17 de xunetu de 2010}}</ref> {| {{tablapartidos}} |-bgcolor=#F5FAFF |[[19 de xunu]] de [[1938]] |[[Burdeos]] !width=16%|{{sel|Brasil}} ![[Ficheru:Flag of Brazil (1889-1960).svg|22px|Bandera de Brasil]] |align=center|[[Copa Mundial de Fútbol de 1938|'''4:2''' (1:2)]] ![[Ficheru:Flag of Sweden.svg|22px|Bandera de Suecia]] !width=16%|{{sel|Suecia}} |-bgcolor=#D0e7FF |[[9 de xunetu]] de [[1950]] |[[Rio de Janeiro]] !{{sel|Brasil}} ![[Ficheru:Flag of Brazil (1889-1960).svg|22px|Bandera de Brasil]] |align=center|[[Copa Mundial de Fútbol de 1950|'''7:1''' (3:0)]] ![[Ficheru:Flag of Sweden.svg|22px|Bandera de Suecia]] !{{sel|Suecia}} |} === Campañes === {{AP|Brasil na Copa Mundial de Fútbol de 1958|Suecia na Copa Mundial de Fútbol de 1958}} Brasil nun paecía ser unu de los favoritos pa llograr el títulu, pero'l fútbol vistoso qu'exhibió nel trescursu del tornéu facer asitiase como tal.<ref name="Marca">{{cita web|url=https://www.marca.com/reportajes/2010/03/suecia_1958/2010/03/08/seccion_01/1268065647.html|títulu=Suecia 1958: Pelé pon la guinda a un gran Brasil|editor=Marca|autor=Pablo Brotons|fechaaccesu=2 de xunetu de 2010}}</ref> Pela so parte, Suecia fixo una bona participación basándose nel so xuegu físicu col sofitu del públicu.<ref name="ESPN">{{cita web|url=http://espndeportes.espn.go.com/futbol/copa-mundial/nota?id=936541&s=futbol/mundial2010&type=story|títulu=La hestoria de Suecia 1958|editor=ESPN Deportes|fecha=30 de payares de 2009|fechaaccesu=2 de xunetu de 2010}}</ref> Previu a la disputa de la Copa del Mundu, Brasil llegaba con una racha de cinco partíos ensin derrota que databa de 1957.<ref>{{cita web|url=http://es.fifa.com/associations/association=bra/fixturesresults/gender=m/index.html|títulu=Brasil: Calendariu y resultaos|autor=FIFA.com|fechaaccesu=2 de xunetu de 2010}}</ref> Pela so parte, l'escoyíu suecu solamente perdió unu de los ocho partíos amistosos nel añu previu al certame.<ref>{{cita web|url=http://es.fifa.com/associations/association=swe/fixturesresults/gender=m/index.html|títulu=Suecia: Calendariu y resultaos|autor=FIFA.com|fechaaccesu=2 de xunetu de 2010}}</ref> {| width=230px cellpadding="3" cellspacing="2" style="float:right;" | {| align=center cellpadding="3" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" width=100% |- bgcolor=#006699 style="color:white;" !colspan=5|Partíos |-bgcolor=#F5FAFF !width=16%|BRA ![[Ficheru:Flag of Brazil (1889-1960).svg|20px|Bandera de Brasil]] |align=center|[https://web.archive.org/web/20111217211236/http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D15/results/matches/match%3D1326/report.html '''3:0''' (1:0)] ![[Ficheru:Flag of Austria.svg|20px|border|Bandera d'Austria]] !width=16%|[[Austria na Copa Mundial de Fútbol de 1958|AUT]] |-bgcolor=#D0e7FF !width=16%|BRA ![[Ficheru:Flag of Brazil (1889-1960).svg|20px|Bandera de Brasil]] |align=center|[https://web.archive.org/web/20130213025414/http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D15/results/matches/match%3D1339/report.html '''0:0'''] ![[Ficheru:Flag of England.svg|20px|border|Bandera d'Inglaterra]] ![[Inglaterra na Copa Mundial de Fútbol de 1958|ENG]] |-bgcolor=#F5FAFF !width=16%|BRA ![[Ficheru:Flag of Brazil (1889-1960).svg|20px|Bandera de Brasil]] |align=center|[https://web.archive.org/web/20120826054750/http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D15/results/matches/match%3D1344/report.html '''2:0''' (1:0)] ![[Ficheru:Flag of the Soviet Union.svg|20px|Bandera de la Xunión Soviética]] !width=16%|[[Xunión Soviética na Copa Mundial de Fútbol de 1958|URS]] |-bgcolor=#D0e7FF !width=16%|BRA ![[Ficheru:Flag of Brazil (1889-1960).svg|20px|Bandera de Brasil]] |align=center|[http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=15/results/matches/match=1345/report.html '''1:0''' (0:0)] ![[Ficheru:Flag of Wales (1959).svg|20px|border|Bandera de Gales]] !width=16%|[[Gales na Copa Mundial de Fútbol de 1958|WAL]] |-bgcolor=#F5FAFF !width=16%|BRA ![[Ficheru:Flag of Brazil (1889-1960).svg|20px|Bandera de Brasil]] |align=center|[https://web.archive.org/web/20120826055722/http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D15/results/matches/match%3D1340/report.html '''5:2''' (2:1)] ![[Ficheru:Flag of France.svg|20px|border|Bandera de Francia]] !width=16%|[[Francia na Copa Mundial de Fútbol de 1958|FRA]] |} |- | {| align=center cellpadding="3" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" width=100% |- bgcolor=#006699 style="color:white;" !colspan=5|Partíos |-bgcolor=#F5FAFF !width=16%|SWE ![[Ficheru:Flag of Sweden.svg|20px|border|Bandera de Suecia]] |align=center|[https://web.archive.org/web/20111217214558/http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D15/results/matches/match%3D1415/report.html '''3:0''' (1:0)] ![[Ficheru:Flag of Mexico (1934-1968).svg|15px|border|Bandera de Méxicu]] !width=16%|[[Méxicu na Copa Mundial de Fútbol de 1958|MEX]] |-bgcolor=#D0e7FF !width=16%|SWE ![[Ficheru:Flag of Sweden.svg|20px|border|Bandera de Suecia]] |align=center|[https://web.archive.org/web/20111217224440/http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D15/results/matches/match%3D1406/report.html '''2:1''' (1:0)] ![[Ficheru:Flag of Hungary (1957-1989).svg|20px|Bandera d'Hungría]] ![[Hungría na Copa Mundial de Fútbol de 1958|HUN]] |-bgcolor=#F5FAFF !width=16%|SWE ![[Ficheru:Flag of Sweden.svg|20px|border|Bandera de Suecia]] |align=center|[https://web.archive.org/web/20111217214331/http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D15/results/matches/match%3D1438/report.html '''0:0'''] ![[Ficheru:Flag of Wales (1959).svg|20px|border|Bandera de Gales]] !width=16%|[[Gales na Copa Mundial de Fútbol de 1958|WAL]] |-bgcolor=#D0e7FF !width=16%|SWE ![[Ficheru:Flag of Sweden.svg|20px|border|Bandera de Suecia]] |align=center|[https://web.archive.org/web/20111217223408/http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D15/results/matches/match%3D1437/report.html '''2:0''' (0:0)] ![[Ficheru:Flag of the Soviet Union.svg|20px|Bandera de la Xunión Soviética]] !width=16%|[[Xunión Soviética na Copa Mundial de Fútbol de 1958|URS]] |-bgcolor=#F5FAFF !width=16%|SWE ![[Ficheru:Flag of Sweden.svg|20px|border|Bandera de Suecia]] |align=center|[https://web.archive.org/web/20111217220228/http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D15/results/matches/match%3D1390/report.html '''3:1''' (1:1)] ![[Ficheru:Flag of Germany.svg|20px|border|Bandera d'Alemaña Federal]] !width=16%|[[Alemaña Federal na Copa Mundial de Fútbol de 1958|FRG]] |} |} [[Ficheru:Swedish squad at the 1958 FIFA World Cup.jpg|thumb|left|La [[Seleición de fútbol de Suecia|seleición sueca]], nuna imaxe tomada mientres el Mundial 1958, llegó a la final como anfitriona.]] Brasil empezaba la so campaña allugada nel Grupu D, que tamién integraron les seleiciones d'[[Seleición de fútbol d'Inglaterra|Inglaterra]], [[Seleición de fútbol d'Austria|Austria]] y el debutante equipu de la [[Seleición de fútbol de la Xunión Soviética|Xunión Soviética]]. Nel so primer partíu, l'equipu suramericanu nun tuvo inconvenientes pa goliar 3-0 a los austriacos, con dos goles de [[José Altafini]]. Como fechu curiosu, [[Pelé]] nun empezó na formación titular del equipu.<ref>{{cita web|url=http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=15/results/matches/match=1326/report.html|títulu=Match Report: Brasil - Austria|autor=FIFA.com|fechaaccesu=2 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100412180253/http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D15/results/matches/match%3D1326/report.html|fechaarchivu=12 d'abril de 2010}}</ref> Na so segunda salida, Brasil decepcionó col so empate 0:0 frente a Inglaterra, y anque pasaron dificultaes nel so tercer partíu, los brasilanos superaron con claridá 2:0 a la Xunión Soviética gracies a un doblete de [[Vavá]]. Este sería'l primer partíu de [[Pelé]] como titular na Copa del Mundu.<ref>{{cita web|url=http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition=15/results/matches/match=1344/report.html|títulu=Match Report: Brasil - Xunión Soviética|autor=FIFA.com|fechaaccesu=2 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100412035437/http://es.fifa.com/worldcup/archive/edition%3D15/results/matches/match%3D1344/report.html|fechaarchivu=12 d'abril de 2010}}</ref> Clasificada nel primer llugar del grupu con seis puntos, yá en cuartos de final Brasil enfrentar a otru debutante, l'escoyíu de [[Seleición de fútbol de Gales|País de Gales]], que clasificó al Mundial depués de superar nuna eliminatoria especial a [[Seleición de fútbol d'Israel|Israel]]. Pa Brasil nun foi un partíu senciellu, yá que apenes s'impunxo 1:0 con tantu del nuevu [[Pelé]]. Na semifinal el rival paecía cimeru, l'equipu de [[Seleición de fútbol de Francia|Francia]] que cuntó col goliador [[Just Fontaine]], pero pa infortuniu de los "galos" apaeció la maxa de [[Pelé]], quien contribuyó con trés [[gol]]es pal trunfu final 5:2.<ref name="Orei">{{cita web|url=https://www.marca.com/reportajes/2010/03/suecia_1958/2010/03/08/seccion_01/1268064771.html|títulu=La coronación d'un neñu negru en 'O Rei'|autor=J. Carlos Jurado|editor=Marca|fechaaccesu=2 de xunetu de 2010}}</ref> Pela so parte, l'escoyíu de Suecia taba nel Grupu C, xunto les seleiciones de [[Seleición de fútbol de Méxicu|Méxicu]], [[Seleición de fútbol d'Hungría|Hungría]] y [[Seleición de fútbol de Gales|Gales]], que faía la so primer apaición na Copa Mundial de Fútbol. Nel partíu inaugural del tornéu, los suecos vencieron ensin problemes 3:0 a Méxicu. Nel segundu xuegu vencieron apretadamente 2:1 a Hungría, con un escoyíu qu'apenes yera la solombra del conocíu como ''[[Equipu d'oru]]''. La clasificación sueca sellar nel [[Estadiu Råsunda]] col empate final 0:0 frente a Gales. N'octavos de final, Suecia pasó trabayos pa vencer 2:0 a [[Seleición de fútbol de la Xunión Soviética|Xunión Soviética]], con goles nel segundu tiempu de [[Kurt Hamrin]] y [[Agne Simonsson]]. Na semifinal fadría hestoria l'equipu escandinavu, depués de superar 3:1 al campeón defensor, l'escoyíu d'[[Seleición de fútbol d'Alemaña|Alemaña Federal]]. Dos goles nos últimos diez minutos de [[Gunnar Gren]] y [[Kurt Hamrin|Hamrin]] definieron el marcador final. == Desarrollu == [[Ficheru:Pelé vs swedish defenders 1958.jpg|thumb|275px|Fotografia de [[Pelé]] (10) tratando de refugar a trés defensores suecos na final de 1958.]] La final de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1958]] empezó a les 15:00, [[UTC+1]], nel [[Estadiu Råsunda]] de [[Solna]], ante 51.800 espectadores nuna tarde estena. Apenes a los cuatro minutos de xuegu, [[Nils Liedholm]] marcaba'l primer gol pa los suecos, depués d'una bona xugada na entrada del área. Poco dempués, a los nueve, [[Vavá]] marcaba l'empate, y a los 32 minutos ponía en ventaya 2:1 a Brasil. Dambos goles fueron precedíos por pases al corazón del área, dende la banda derecha.<ref name="Video">{{YouTube|IqB1Gir6zgQ|BRAZIL - SWEDEN FINAL WORLD CUP 1958}}</ref> Yá nel segundu tiempu, [[Pelé]] ampliaba la ventaya pa Brasil a 3:1, depués de realizar un ''sombrerito'' na área y definir con un remate rastreru.<ref name="Video"/><ref name="Orei"/> Anque'l [[porteru]] suecu [[Kalle Svensson]] salvara un par d'ocasiones de gol clares, nun pudo evitar el cuartu gol del equipu suramericanu. Un remate de [[Mário Zagallo]] colar ente les piernes del porteru pal 4:1 parcial nel minutu 68.<ref name="Video"/> A diez minutos del final, [[Agne Simonsson]] marcaba un nuevu descuentu pal equipu anfitrión, pero [[Pelé]] sentenciaría'l 5:2 definitivu con una precisa cabezada nel minutu 90.<ref name="Video"/><ref name="Marca"/> === Ficha del partíu === {| width=100% |width=17%| {{Camiseta |patrón_izq=|patrón_cuerpu=|patrón_der= |esquierdu=0000FF|cuerpu=0000FF|derechu=0000FF|shorts=FFFFFF|medies=FFFFFF |títulu=Brasil }} |width=66% rowspan=2| {| align=center cellpadding="3" cellspacing="0" style="background: #D0e7FF; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=100% |- bgcolor=#006699 style="color:white;" !width=50%|[[Ficheru:Flag of Brazil (1889-1960).svg|border|60px]]<br />{{tc|Brasil na Copa Mundial de Fútbol de 1958|Brasil}}<br />5 !width=50%|[[Ficheru:Flag of Sweden.svg|border|60px]]<br />{{tc|Suecia na Copa Mundial de Fútbol de 1958|Suecia}}<br /><big>2</big> |- bgcolor=#006699 style="color:white;" |colspan=2|{{tc|28 de xunu}} de {{tc|1958}}, 15:00 {{tc|UTC+1|color=#FFFFFF}}<br />{{tc|Estadiu Råsunda}}, {{tc|Solna}}</span> — 51&nbsp;800 espectadores |- style="border-bottom:1px solid #aaa;" |width=50%| {| cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #D0e7FF; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" width=100% |- style="border-bottom:1px solid #006699;" |width=10%|3||width=10%|POR||width=65%|[[Gylmar do Santos Nieves|Gilmar]]||width=15%| |- |2||DEF||[[Hilderaldo Luiz Bellini|Bellini]]||[[Ficheru:Captain sports.svg|10px|Capitán]] |- |4||DEF||[[Djalma Santos]]|| |- style="border-bottom:1px solid #006699;" |12||DEF||[[Nilton Santos]]|| |- |15||MED||[[Orlando Peçanha de Carvalho|Orlando]]|| |- style="border-bottom:1px solid #006699;" |19||MED||[[José Ely de Miranda|Zito]]|| |- |11||DEL||[[Garrincha]]|| |- |6||DEL||[[Didí]]|| |- |20||DEL||[[Vavá]]|| |- |10||DEL||[[Pelé]]|| |- style="border-bottom:1px solid #006699;" |7||DEL||[[Mário Zagallo|Zagallo]]|| |- !colspan=2|D. T. |[[Vicente Feola]] |} |width=50%| {| cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #D0e7FF; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" width=100% |- style="border-bottom:1px solid #006699;" |width=10%|1||width=10%|POR||width=65%|[[Kalle Svensson]]||width=15%| |- |15||DEF||[[Reinu Börjesson]]|| |- |2||DEF||[[Orvar Bergmark]]|| |- style="border-bottom:1px solid #006699;" |3||DEF||[[Sven Axbom]]|| |- |6||MED||[[Sigge Parling]]|| |- style="border-bottom:1px solid #006699;" |14||MED||[[Bengt Gustavsson]]|| |- |11||DEL||[[Lennart Skoglund]]|| |- |4||DEL||[[Nils Liedholm]]||[[Ficheru:Captain sports.svg|10px|Capitán]] |- |9||DEL||[[Agne Simonsson]]|| |- |8||DEL||[[Gunnar Gren]]|| |- style="border-bottom:1px solid #006699;" |7||DEL||[[Kurt Hamrin]]|| |- !colspan=2|D. T. |[[George Raynor]] |} |- !colspan=2 colspan=2|Anotaciones |- style="border-bottom:1px solid #aaa;" valign=top | {| cellpadding="0" cellspacing="0" style="background: #D0e7FF; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" width=100% |- |width=10% align=center|[[Ficheru:Soccerball.svg|10px]]||width=10%|9'||Vavá |- |width=10% align=center|[[Ficheru:Soccerball.svg|10px]]||width=10%|32'||Vavá |- |width=10% align=center|[[Ficheru:Soccerball.svg|10px]]||width=10%|55'||Pelé |- |width=10% align=center|[[Ficheru:Soccerball.svg|10px]]||width=10%|68'||Mário Zagallo |- |width=10% align=center|[[Ficheru:Soccerball.svg|10px]]||width=10%|90'||Pelé |- | {| cellpadding="0" cellspacing="0" style="background: #D0e7FF; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" width=100% |- |width=10% align=center|[[Ficheru:Soccerball.svg|10px]]||width=10%|4'||Nils Liedholm |- |width=10% align=center|[[Ficheru:Soccerball.svg|10px]]||width=10%|80'||Agne Simonsson |- | |- | |- | |- |} |- |colspan=2 align=center| {| cellpadding="0" cellspacing="0" style="background: #D0e7FF; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" width=50% |- !Árbitru |{{Bandera|Francia}} Maurice Guigue |- valign=top !rowspan=2|Árbitros asistentes |{{Bandera|Alemaña}} Albert Dusch |- |{{Bandera|España|1945}} Juan Gardeazábal |} [http://es.fifa.com/worldcup/matches/round=3482/match=1343/index.html#nosticky Reporte] |} |width=17%|{{Camiseta | patrón_izq=|patrón_cuerpu=|patrón_der=| esquierdu=FCD116|cuerpu=FCD116|derechu=FCD116|shorts=005B99|medies=005B99|títulu=Suecia }} |- | || |} == Impautu y reacciones == Dos de les imáxenes más recordaes na hestoria de los mundiales rexistrar al términu del partíu. Una ye la de [[Pelé]], llorando pola felicidá del primer títulu pal so país. La segunda, na cual el mozu delanteru ye lleváu a carranquina polos sos compañeru. Apenes yera l'empiezu de lo que sería la carrera d'unu de los futbolistes más importantes de la hestoria.<ref name="Pulgue"/><ref name="Orei"/><ref name="ESPN"/> Los futbolistes suecos reconocieron la derrota. Ello ye que el defensor [[Sigge Parling]] afirmó dempués del compromisu:<ref name="Pulgue">{{cita web|url=http://es.fifa.com/classicfootball/players/player=63869/index.html|títulu=Xugador clásicu: Pelé|autor=FIFA.com|fechaaccesu=2 de xunu de 2010}}</ref> {{cita|''"Dempués del quintu gol, tenía ganes d'aplaudir".''|Sigge Parling, defensor de Suecia.}} == Ver tamién == * [[Copa Mundial de Fútbol de 1958]] * [[Equipos participantes na Copa Mundial de Fútbol de 1958]] * [[Maracanazo]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Brazil - Sweden, 29 Jun 1958}} * [https://web.archive.org/web/20120329183148/http://es.fifa.com/classicfootball/matches/match%3D1343/index.html Partíos clásicos - Nació'l país del fútbol (FIFA.com)] {{ socesión | predecesor = [[Final de la Copa Mundial de Fútbol de 1954|Suiza 1954]] | títulu = Final<br />[[Copa Mundial de Fútbol]] | periodu = [[Copa Mundial de Fútbol de 1958|1958]] | socesor = [[Final de la Copa Mundial de Fútbol de 1962|Chile 1962]] }} {{Tradubot|Final de la Copa Mundial de Fútbol de 1958}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Copa Mundial de Fútbol de 1958]] [[Categoría:Finales de la Copa Mundial de Fútbol|1958]] [[Categoría:Seleición de fútbol de Brasil]] [[Categoría:Seleición de fútbol de Suecia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]] a01o126psswtas43vcp1q94zo4htk9j Música de Canadá 0 143344 3707698 3706363 2022-08-17T08:25:13Z 197.211.63.53 Fixed wikitext text/x-wiki La '''música de [[Canadá]]''' reflexó les diverses influencies que conformaron el país.<ref name="Historica" >{{cita web |url=http://www.thecanadianencyclopedia.com/index.cfm?PgNm=TCE&Params=O1ARTU0001624 |títulu=History of Canada in music |obra=Historica Foundation of Canada |fechaaccesu=28 d'ochobre de 2009 }}</ref> Los aboríxenes, los Británicos, y los franceses fixeron contribuciones úniques al heriedu musical de Canadá.<ref name="Scholars" >{{cita llibru |títulu=Canadian Music-Issues of Hegemony & Identity|autor=eds Beveley Diamond & Robert Witmer|editorial= Canadian Scholars Press|añu=1994}}</ref> La música foi darréu influyida pola cultura estauxunidense por cuenta de la so proximidá y la migración ente los dos países.<ref>{{cita llibru |títulu=Profiles of Canada|autor=edited by Kenneth G. Pryke, Walter C. Soderlund|editorial=Boulder, Colo. NetLibrary|añu= 2000 |isbn= 058527925X}}</ref> Desque'l francés esplorador [[Samuel de Champlain]] llegó en 1605 y estableció los primeros asentamientos permanentes en Port Royal y [[Ciudá de Québec]] en 1608, el país produció los sos propios compositores, músicos y conxuntos.<ref name="Willy" >{{cita llibru |títulu=Music in Canada 1600-1800 |autor=by Amtmann, Willy. Cambridge, Ont.|editorial= Habitex Books|añu= 1975 |páxina= 320|isbn=088912020X}}</ref><ref name="Mich" >{{cita llibru |títulu=La Musique au Québec 1600-1875|obra= by Michelle Pharand|editorial= Montreal - les Éditions de l'Homme |añu=1976|isbn=0775905178}}</ref> La industria musical de Canadá produció internacionalmente reconocíos artistes canadienses.<ref>{{cita llibru|url=https://books.googleca/books?id=vtDhVXAkpxcC&lpg=PP1&ots=eK5j-QZ74Q&dq=The%20cultural%20industries%20in%20Canada%3A%20problems%2C%20policies%20and%20prospects%20%20By%20Michael%20Dorland&pg=PA95#v=onepage&q&f=true|títulu=The cultural industries in Canada: problems, policies and prospects|nome= Michael |apellíos=Dorland|páxina=95|editorial=J. Lorimer|añu=1996|isbn=1550284940|fechaaccesu=01-16-2011}}</ref> Canadá desenvolvió una infraestructura musical, qu'inclúi sales d'ilesies, [[conservatoriu|conservatorios]], [[academia|academies]], centros d'artes escéniques, [[compañía discográfica|compañíes discográfiques]], [[radio (mediu de comunicación)|estaciones de radio]] y canales de [[video musical|videos musicales]].<ref name="Gar" >{{cita llibru|url=https://books.googleca/books?id=eZQch8ieRtsC&pg=PP1&dq=Music+in+Canada:+A+Research+and+Information+Guide,&ei=6k9_SvCND5v-yATPuIzJCg&client=firefox-a#v=onepage&q=&f=false |títulu=Music in Canada: A Research and Information Guide|autor= Carl Morey|editorial= New York Garland Publishing|añu= 1997|fechaaccesu=28 d'ochobre de 2009|formatu=Google books }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.broadcasting-history.ca/timeline/CCFTimeline.html |títulu=The history of broadcasting in Canada |autor=The Canadian Communications Foundation |fechaaccesu=28 d'ochobre de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120309132436/http://www.broadcasting-history.ca/timeline/CCFTimeline.html |fechaarchivu=9 de marzu de 2012 }}</ref> L'Academia Canadiense d'Artes y Ciencies alministra los premios de música de Canadá, los [[Premios Juno]], que s'empecipió en 1970 - CTN3: - [https://mp3gaga.com/ mp3gaga.com] 1986 == Hestoria. == Primero que los colonos europeos llegaren a lo que güei ye Canadá, la rexón taba ocupada por un gran númberu de persones aboríxenes, incluyendo los Salish, Haida y Iroquois, Blackfoot y Huhttps://es.wikipedia.org/wiki/Ayuda:Registroron, los Inuit y Dene al norte, y los Innu y El mio'kmaq al este.<ref name="names">{{cita web |url=http://www.civilization.ca/cmc/exhibitions/tresors/ethno/etb0170y.shtml |títulu=First Nations Culture Areas Index |obra=the Canadian Museum of Civilization |fechaaccesu=28 d'ochobre de 2009 }}</ref> Caúna de les comunidaes aboríxenes teníen (y tienen) les sos propies tradiciones úniques musicales. El cantar - cantar ye descomanadamente popular y la mayoría utiliza una variedá de preseos musicales. Siendo atélites y creativos, utilizaron los materiales a mano pa faer los sos preseos mientres miles d'años primero que los Europeos emigraren al [[Nuevu mundu]]. Fixeron calabaces y cuernos d'animales en [[maraques]], munches maraques fueron tallaes y maraviosamente ellaboraes.<ref name="PDF">{{cita web |url=http://www.aboriginalcuratorialcollective.org/research/kingfisher.html |formatu=PDF |títulu=The Aboriginal Curatorial Collective |obra=kingfisher (ACC/CCA) |fechaaccesu=28 d'ochobre de 2009 |urlarchivu=http://archive.wikiwix.com/cache/20091029045059/http://www.aboriginalcuratorialcollective.org/research/kingfisher.html |fechaarchivu=29 d'ochobre de 2009 }}</ref> En zones montiegues, fixeron cuernos de corteza y paliyos de madera talláu.<ref name="Eskimos" >{{cita llibru |títulu=Canadian native art; arts and crafts of Canadian Indians and Eskimos|obra= by Patterson, Nancy-Lou|editorial= Don Mills, Ont., Collier-Macmillan|añu= 1973|isbn= 0029756103|páxina= 36}}</ref> Los tambores yeren fechos xeneralmente de madera tallao y pieles d'animales.<ref name="top" >{{cita llibru |títulu=First Nations?.. Second Thoughts |obra=by Thomas Flanagan |fecha=2008 - 2nd ed.|isbn= 0773534431|páxines=12–28}}</ref> Estos preseos musicales apurren el fondu pa cantares y dexen les dances aboríxenes. Mientres munchos años dempués que los europeos fueren a Canadá, les primeres naciones y los pueblos Inuit fueron disuadidos de prauticar les sos ceremonies tradicionales <ref name="First" >{{cita llibru |títulu=First Nations Music in Canada|editorial= Published under the authority of the Minister of Indian Affairs and Northern Development|obra=Government of Canada|añu=1999|isbn=0-662-26856-3}}</ref> [https://egwunso.com/ egwunso.com] == Sieglu XXI == [[Ficheru:Celine Dion Concert Singing Taking Chances 2008.jpg|thumb|right|170px|[[Celine Dion]] convertir na artista canadiense que más viende.]] El cambéu del mileniu foi una dómina de nacionalismu increíble, siquier na midida de la radio canadiense que se trate.<ref>{{cita llibru |títulu=The Canadian encyclopedia |obra= James H|editorial=Marsh Edition: 2|añu= 1988 |páxina=Item notes: v. 3–273|isbn=0771020996}}</ref> El CD reemplazó'l [[discu de vinilu]] y el [[casete]]. Poco dempués, el [[Internet]] dexó a los músicos a distribuyir direutamente la so música, evitando la selección del "sellu discográficu". La industria canadiense de música sufrió como un resultáu del internet y l'esplosión de la música independiente. En [[2010]], Canadá introdució una nueva llexislación de derechu d'autor. == Ver tamién == * [[Katajjaq]] * [[música clásica canadiense]] == Referencies == {{llistaref}} {{Tradubot|Música de Canadá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Música de Canadá]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] myodfaakm25670rqemuq9mpx134f7n5 3707750 3707698 2022-08-17T09:59:37Z Omarete 35 Revertíes les ediciones de [[Special:Contributions/197.211.63.53|197.211.63.53]] ([[User talk:197.211.63.53|alderique]]) hasta la cabera versión de [[User:Omarete|Omarete]] wikitext text/x-wiki La '''música de [[Canadá]]''' reflexó les diverses influencies que conformaron el país.<ref name="Historica" >{{cita web |url=http://www.thecanadianencyclopedia.com/index.cfm?PgNm=TCE&Params=O1ARTU0001624 |títulu=History of Canada in music |obra=Historica Foundation of Canada |fechaaccesu=28 d'ochobre de 2009 }}</ref> Los aboríxenes, los Británicos, y los franceses fixeron contribuciones úniques al heriedu musical de Canadá.<ref name="Scholars" >{{cita llibru |títulu=Canadian Music-Issues of Hegemony & Identity|autor=eds Beveley Diamond & Robert Witmer|editorial= Canadian Scholars Press|añu=1994}}</ref> La música foi darréu influyida pola cultura estauxunidense por cuenta de la so proximidá y la migración ente los dos países.<ref>{{cita llibru |títulu=Profiles of Canada|autor=edited by Kenneth G. Pryke, Walter C. Soderlund|editorial=Boulder, Colo. NetLibrary|añu= 2000 |isbn= 058527925X}}</ref> Desque'l francés esplorador [[Samuel de Champlain]] llegó en 1605 y estableció los primeros asentamientos permanentes en Port Royal y [[Ciudá de Québec]] en 1608, el país produció los sos propios compositores, músicos y conxuntos.<ref name="Willy" >{{cita llibru |títulu=Music in Canada 1600-1800 |autor=by Amtmann, Willy. Cambridge, Ont.|editorial= Habitex Books|añu= 1975 |páxina= 320|isbn=088912020X}}</ref><ref name="Mich" >{{cita llibru |títulu=La Musique au Québec 1600-1875|obra= by Michelle Pharand|editorial= Montreal - les Éditions de l'Homme |añu=1976|isbn=0775905178}}</ref> La industria musical de Canadá produció internacionalmente reconocíos artistes canadienses.<ref>{{cita llibru|url=https://books.googleca/books?id=vtDhVXAkpxcC&lpg=PP1&ots=eK5j-QZ74Q&dq=The%20cultural%20industries%20in%20Canada%3A%20problems%2C%20policies%20and%20prospects%20%20By%20Michael%20Dorland&pg=PA95#v=onepage&q&f=true|títulu=The cultural industries in Canada: problems, policies and prospects|nome= Michael |apellíos=Dorland|páxina=95|editorial=J. Lorimer|añu=1996|isbn=1550284940|fechaaccesu=01-16-2011}}</ref> Canadá desenvolvió una infraestructura musical, qu'inclúi sales d'ilesies, [[conservatoriu|conservatorios]], [[academia|academies]], centros d'artes escéniques, [[compañía discográfica|compañíes discográfiques]], [[radio (mediu de comunicación)|estaciones de radio]] y canales de [[video musical|videos musicales]].<ref name="Gar" >{{cita llibru|url=https://books.googleca/books?id=eZQch8ieRtsC&pg=PP1&dq=Music+in+Canada:+A+Research+and+Information+Guide,&ei=6k9_SvCND5v-yATPuIzJCg&client=firefox-a#v=onepage&q=&f=false |títulu=Music in Canada: A Research and Information Guide|autor= Carl Morey|editorial= New York Garland Publishing|añu= 1997|fechaaccesu=28 d'ochobre de 2009|formatu=Google books }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.broadcasting-history.ca/timeline/CCFTimeline.html |títulu=The history of broadcasting in Canada |autor=The Canadian Communications Foundation |fechaaccesu=28 d'ochobre de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120309132436/http://www.broadcasting-history.ca/timeline/CCFTimeline.html |fechaarchivu=9 de marzu de 2012 }}</ref> L'Academia Canadiense d'Artes y Ciencies alministra los premios de música de Canadá, los [[Premios Juno]], que s'empecipió en 1970. == Hestoria. == Primero que los colonos europeos llegaren a lo que güei ye Canadá, la rexón taba ocupada por un gran númberu de persones aboríxenes, incluyendo los Salish, Haida y Iroquois, Blackfoot y Huhttps://es.wikipedia.org/wiki/Ayuda:Registroron, los Inuit y Dene al norte, y los Innu y El mio'kmaq al este.<ref name="names">{{cita web |url=http://www.civilization.ca/cmc/exhibitions/tresors/ethno/etb0170y.shtml |títulu=First Nations Culture Areas Index |obra=the Canadian Museum of Civilization |fechaaccesu=28 d'ochobre de 2009 }}</ref> Caúna de les comunidaes aboríxenes teníen (y tienen) les sos propies tradiciones úniques musicales. El cantar - cantar ye descomanadamente popular y la mayoría utiliza una variedá de preseos musicales. Siendo atélites y creativos, utilizaron los materiales a mano pa faer los sos preseos mientres miles d'años primero que los Europeos emigraren al [[Nuevu mundu]]. Fixeron calabaces y cuernos d'animales en [[maraques]], munches maraques fueron tallaes y maraviosamente ellaboraes.<ref name="PDF">{{cita web |url=http://www.aboriginalcuratorialcollective.org/research/kingfisher.html |formatu=PDF |títulu=The Aboriginal Curatorial Collective |obra=kingfisher (ACC/CCA) |fechaaccesu=28 d'ochobre de 2009 |urlarchivu=http://archive.wikiwix.com/cache/20091029045059/http://www.aboriginalcuratorialcollective.org/research/kingfisher.html |fechaarchivu=29 d'ochobre de 2009 }}</ref> En zones montiegues, fixeron cuernos de corteza y paliyos de madera talláu.<ref name="Eskimos" >{{cita llibru |títulu=Canadian native art; arts and crafts of Canadian Indians and Eskimos|obra= by Patterson, Nancy-Lou|editorial= Don Mills, Ont., Collier-Macmillan|añu= 1973|isbn= 0029756103|páxina= 36}}</ref> Los tambores yeren fechos xeneralmente de madera tallao y pieles d'animales.<ref name="top" >{{cita llibru |títulu=First Nations?.. Second Thoughts |obra=by Thomas Flanagan |fecha=2008 - 2nd ed.|isbn= 0773534431|páxines=12–28}}</ref> Estos preseos musicales apurren el fondu pa cantares y dexen les dances aboríxenes. Mientres munchos años dempués que los europeos fueren a Canadá, les primeres naciones y los pueblos Inuit fueron disuadidos de prauticar les sos ceremonies tradicionales.<ref name="First" >{{cita llibru |títulu=First Nations Music in Canada|editorial= Published under the authority of the Minister of Indian Affairs and Northern Development|obra=Government of Canada|añu=1999|isbn=0-662-26856-3}}</ref> == Sieglu XXI == [[Ficheru:Celine Dion Concert Singing Taking Chances 2008.jpg|thumb|right|170px|[[Celine Dion]] convertir na artista canadiense que más viende.]] El cambéu del mileniu foi una dómina de nacionalismu increíble, siquier na midida de la radio canadiense que se trate.<ref>{{cita llibru |títulu=The Canadian encyclopedia |obra= James H|editorial=Marsh Edition: 2|añu= 1988 |páxina=Item notes: v. 3–273|isbn=0771020996}}</ref> El CD reemplazó'l [[discu de vinilu]] y el [[casete]]. Poco dempués, el [[Internet]] dexó a los músicos a distribuyir direutamente la so música, evitando la selección del "sellu discográficu". La industria canadiense de música sufrió como un resultáu del internet y l'esplosión de la música independiente. En [[2010]], Canadá introdució una nueva llexislación de derechu d'autor. == Ver tamién == * [[Katajjaq]] * [[música clásica canadiense]] == Referencies == {{llistaref}} {{Tradubot|Música de Canadá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Música de Canadá]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] jons5aib6x2ro8n8ky4d6o4db7o2yb2 Ada Zayas-Bazán 0 143551 3707535 3621102 2022-08-16T15:11:07Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''María Zayas-Bazán Hernández''' {{nym}} ye una [[escritora]] de [[lliteratura infantil]], [[poeta]] y [[docente]] cubana. Estudió na [[Escuela Nacional d'Instructores d'Arte]] en [[L'Habana]]. Tamién se graduó en [[Bibliotecoloxía]] y Téuniques documentarias nel [[Centru de Superación pal Arte y la Cultura de Camagüey]]. Dende [[1988]] desempéñase como especialista lliteraria nel Palaciu Provincial de Pioneros “Camilo Cienfuegos” na so ciudá natal, de primeres na Casa de Cultura “Ignacio Agramonte” y más tarde en casa de Cultura “Joaquín d'Agüeru", onde realiza llabores docentes como asesora lliteraria, Instructora d'Arte y Lliteratura. Participó como ponente en diversos eventos de lliteratura pa neños, onde llogró premios. Dirixe'l Proyeutu lliterario y editorial “Cascoxu" de lliteratura infantil y xuvenil que mereció premios provinciales y nacionales. El so llabor foi reconocida nes revistes cubanes “Bohemia”, “Educación” y nel periódicu “Alantre”. Amás d'escribir poemes y cuentos infantiles, hai incursionado tamién nel teatru. La so obra “Pupa” foi llevada a escena pola Compañía teatral infantil de Camagüey “L'Andaniega”, presentándose más tarde nel I [[Festival de Teatru Llatinoamericanu de L'Habana]] n'agostu de [[2006]]. == Premios == * Premiu [[Luis Suardíaz]] dau pola UNEAC de Camagüey al meyor llibru publicáu de lliteratura pa neños en narrativa del añu 2009, a “El mio mundu ye mio”. *El so llibru infantil ''Duce Llar'' foi presentáu na 17 Feria Internacional del Llibro Cuba 2008, nel Pabellón Infantil Ayalga de Papel. *Ganó Primer Mención nel Concursu de lliteratura infantil y xuvenil La Edá d'Oru 2007 cola obra "El mio mundu ye mio". *Segundu Premiu en poesía nel concursu lliterariu “Riesgu de dicir” con "Curties mutaciones d'Eva"(Florida, Camagüey, 2007) * Premiu Nacional de Dramaturgia “Alfonso Montés” cola obra "Pupa"(2006), Les Tunes. *Premiu “La Guarandinga de Arroyo Blanco” en Teatru pa neños y adolescentes nel concursu lliterariu “Escardó In memoriam” auspiciado pola UNEAC de Camagüey (2005)cola obra "Pupa". *Premiu provincial “Teatritos” pola Compañía de Teatru “L'Andaniega” Obra "Pupa". *Segundu premiu del Concursu Provincial de Poesía Erótica: Con "Dualidá" en 2002, con "Ceremonia" en 2003, y con "Accesión" en 2005. *Premiu Especial nel concursu “Atopo y Simposio sobre la Vida y obra d'Alloño Carpentier, na categoría d'Investigación d'Asesores Lliterarios, qu'auspició la UNEAC, l'Asociación Hermanos Saíz, el CPCC, revistir Antenes y Resonancies y la filial de la Fundación Nicolás Guillén na provincia de Camagüey, col artículu “Onelio Jorge Cardoso y el so Cuentística pa neños” (2004). *Premiu en poesía nel eventu “Ente balcones y adoquinos” col so poema "L'otru" (2004). *Premiu al Proyeutu Lliterario y Editorial Cascoxu nel I Taller Provincial de Trabayu Comuñal (1995) *Premiu nel Coloquiu Provincial de Lliteratura pa Neños nel centenariu de La Edá d'Oru a la ponencia “La enseñanza empobinada de la lliteratura pa neños nos Palacios de Pioneros” (1989) == Obra lliteraria == "Poesía Camagüeyana". Seleición y nota introductoria d'Alejandro González Bermúdez. Camagüey, Cuba. Editorial Ácana, 2003.ISBN 959-267-040-4. Contién los sos poemes: "Dualidá", páxines 98–99, y "Xunta familiar", páxina 100. "Cuadiernu pal magu". Ada Zayas Bazán, Camagüey. Editorial Ácana, Camagüey, Cuba 2005. 37 páxina Coleición Surtidor. ISBN 959-267-098-6 "La ventana maraviyosa". (compilación) Seleición y nota introductoria de Niurki Pérez García. Camagüey Editorial Ácana, 2006. (Coleición Musa traviesa) ISBN 959-267-109-5 Contién les sos obres infantiles: "Contaminación", páxines 44-45, "¿Qué pasara…?", páxines 46-47. Tien publicaos siete poemes p'adultos na revista dixital Puntocero magacín, Alemaña, 2005 Tien 1 llibru en procesu editorial: ”Pupa” (teatru pa neños) na editorial Sanlope, Les Tunes. Puesta n'escena de la obra de la so autoría “Pupa” pola compañía infantil “ L'Andaniega ” nel I Festival Internacional de Teatru Llatinoamericanu Amateur de L'Habana, 2006. "Pallabres Máxiques", Ada Zayas Bazán (lliteratura infantil). Editorial Books on Demand, Alemaña 2007. ISBN 978-3-8370-0109-9 "Duce Llar", Ada Zayas Bazán (lliteratura infantil). Editorial Ácana, Camagüey, Cuba 2007. ISBN 978-959-267-166-9 "El mio mundu ye mio", Ada Zayas Bazán (lliteratura infantil). Editorial Ácana, Camagüey Cuba 2009. ISBN 978-959-267-244- 4 El so cuentu "Espertar" apaez na Antoloxía “Muncho más cuentu” (páxina 273) que compiló Enrique Pérez Díaz, Editorial Unión, Coleición Ismaelillo, L'Habana, Cuba 2009, ISBN 978-959-209-935-7 "Pupa", Ada Zayas Bazán (Obra de teatru infantil). Editorial Ácana, Camagüey, Cuba 2011. ISBN 978-959-267-284-0 == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1958||Zayas-Bazan, Ada}} {{Tradubot|Ada Zayas-Bazán}} [[Categoría:Poetes de Cuba]] [[Categoría:Escritores de Cuba]] [[Categoría:Escritores en castellanu]] [[Categoría:Escritores]] [[Categoría:Poetes de Cuba]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] b9i91z43djdgi2ee1xbseka7kuhp7yw 3707536 3707535 2022-08-16T15:11:14Z YoaR 37624 removed [[Category:Escritores]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{persona}} '''María Zayas-Bazán Hernández''' {{nym}} ye una [[escritora]] de [[lliteratura infantil]], [[poeta]] y [[docente]] cubana. Estudió na [[Escuela Nacional d'Instructores d'Arte]] en [[L'Habana]]. Tamién se graduó en [[Bibliotecoloxía]] y Téuniques documentarias nel [[Centru de Superación pal Arte y la Cultura de Camagüey]]. Dende [[1988]] desempéñase como especialista lliteraria nel Palaciu Provincial de Pioneros “Camilo Cienfuegos” na so ciudá natal, de primeres na Casa de Cultura “Ignacio Agramonte” y más tarde en casa de Cultura “Joaquín d'Agüeru", onde realiza llabores docentes como asesora lliteraria, Instructora d'Arte y Lliteratura. Participó como ponente en diversos eventos de lliteratura pa neños, onde llogró premios. Dirixe'l Proyeutu lliterario y editorial “Cascoxu" de lliteratura infantil y xuvenil que mereció premios provinciales y nacionales. El so llabor foi reconocida nes revistes cubanes “Bohemia”, “Educación” y nel periódicu “Alantre”. Amás d'escribir poemes y cuentos infantiles, hai incursionado tamién nel teatru. La so obra “Pupa” foi llevada a escena pola Compañía teatral infantil de Camagüey “L'Andaniega”, presentándose más tarde nel I [[Festival de Teatru Llatinoamericanu de L'Habana]] n'agostu de [[2006]]. == Premios == * Premiu [[Luis Suardíaz]] dau pola UNEAC de Camagüey al meyor llibru publicáu de lliteratura pa neños en narrativa del añu 2009, a “El mio mundu ye mio”. *El so llibru infantil ''Duce Llar'' foi presentáu na 17 Feria Internacional del Llibro Cuba 2008, nel Pabellón Infantil Ayalga de Papel. *Ganó Primer Mención nel Concursu de lliteratura infantil y xuvenil La Edá d'Oru 2007 cola obra "El mio mundu ye mio". *Segundu Premiu en poesía nel concursu lliterariu “Riesgu de dicir” con "Curties mutaciones d'Eva"(Florida, Camagüey, 2007) * Premiu Nacional de Dramaturgia “Alfonso Montés” cola obra "Pupa"(2006), Les Tunes. *Premiu “La Guarandinga de Arroyo Blanco” en Teatru pa neños y adolescentes nel concursu lliterariu “Escardó In memoriam” auspiciado pola UNEAC de Camagüey (2005)cola obra "Pupa". *Premiu provincial “Teatritos” pola Compañía de Teatru “L'Andaniega” Obra "Pupa". *Segundu premiu del Concursu Provincial de Poesía Erótica: Con "Dualidá" en 2002, con "Ceremonia" en 2003, y con "Accesión" en 2005. *Premiu Especial nel concursu “Atopo y Simposio sobre la Vida y obra d'Alloño Carpentier, na categoría d'Investigación d'Asesores Lliterarios, qu'auspició la UNEAC, l'Asociación Hermanos Saíz, el CPCC, revistir Antenes y Resonancies y la filial de la Fundación Nicolás Guillén na provincia de Camagüey, col artículu “Onelio Jorge Cardoso y el so Cuentística pa neños” (2004). *Premiu en poesía nel eventu “Ente balcones y adoquinos” col so poema "L'otru" (2004). *Premiu al Proyeutu Lliterario y Editorial Cascoxu nel I Taller Provincial de Trabayu Comuñal (1995) *Premiu nel Coloquiu Provincial de Lliteratura pa Neños nel centenariu de La Edá d'Oru a la ponencia “La enseñanza empobinada de la lliteratura pa neños nos Palacios de Pioneros” (1989) == Obra lliteraria == "Poesía Camagüeyana". Seleición y nota introductoria d'Alejandro González Bermúdez. Camagüey, Cuba. Editorial Ácana, 2003.ISBN 959-267-040-4. Contién los sos poemes: "Dualidá", páxines 98–99, y "Xunta familiar", páxina 100. "Cuadiernu pal magu". Ada Zayas Bazán, Camagüey. Editorial Ácana, Camagüey, Cuba 2005. 37 páxina Coleición Surtidor. ISBN 959-267-098-6 "La ventana maraviyosa". (compilación) Seleición y nota introductoria de Niurki Pérez García. Camagüey Editorial Ácana, 2006. (Coleición Musa traviesa) ISBN 959-267-109-5 Contién les sos obres infantiles: "Contaminación", páxines 44-45, "¿Qué pasara…?", páxines 46-47. Tien publicaos siete poemes p'adultos na revista dixital Puntocero magacín, Alemaña, 2005 Tien 1 llibru en procesu editorial: ”Pupa” (teatru pa neños) na editorial Sanlope, Les Tunes. Puesta n'escena de la obra de la so autoría “Pupa” pola compañía infantil “ L'Andaniega ” nel I Festival Internacional de Teatru Llatinoamericanu Amateur de L'Habana, 2006. "Pallabres Máxiques", Ada Zayas Bazán (lliteratura infantil). Editorial Books on Demand, Alemaña 2007. ISBN 978-3-8370-0109-9 "Duce Llar", Ada Zayas Bazán (lliteratura infantil). Editorial Ácana, Camagüey, Cuba 2007. ISBN 978-959-267-166-9 "El mio mundu ye mio", Ada Zayas Bazán (lliteratura infantil). Editorial Ácana, Camagüey Cuba 2009. ISBN 978-959-267-244- 4 El so cuentu "Espertar" apaez na Antoloxía “Muncho más cuentu” (páxina 273) que compiló Enrique Pérez Díaz, Editorial Unión, Coleición Ismaelillo, L'Habana, Cuba 2009, ISBN 978-959-209-935-7 "Pupa", Ada Zayas Bazán (Obra de teatru infantil). Editorial Ácana, Camagüey, Cuba 2011. ISBN 978-959-267-284-0 == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1958||Zayas-Bazan, Ada}} {{Tradubot|Ada Zayas-Bazán}} [[Categoría:Poetes de Cuba]] [[Categoría:Escritores de Cuba]] [[Categoría:Escritores en castellanu]] [[Categoría:Poetes de Cuba]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 2qhnt66oy3ifbuj16wzyep73gfaorp3 Adriana Lavat 0 143814 3707789 3498676 2022-08-17T11:13:30Z YoaR 37624 iguar llistes wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Adriana Lavat Rodríguez''' {{nym}} ye una [[actriz]] [[Méxicu|mexicana]]. Fía del actor mexicanu [[Jorge Lavat]] y de Chuty Rodríguez, y sobrina de la tamién actriz [[Queta Lavat]], presentó en [[1999]] el programa de televisión ''A que non te atreves'', que nun tuvo enforma ésitu. Casóse col futbolista [[Rafael Márquez Álvarez]] el 27 d'avientu de 2003 na ilesia de San Fernando, nel centru históricu de la ciudá de Méxicu, siendo testigu d'honor el fíu de dambos, Santiago.<ref>http://www.lasnoticiasmexico.com/2070.html</ref> Divorciáronse'l 25 d'ochobre de 2007.<ref>https://web.archive.org/web/20081207120350/http://www.hola.com/noticias-de-actualidad/15-11-2007/52179/</ref> Tuvieron dos fíos Santiago y Rafaela. Foi collaboradora del programa español ''[[Channel nº4]]'', de [[Cuatro (canal de televisión)|Cuatro]], y participó nel programa de monólogos de [[La Sexta]] ''[[El Club de Flo]]''. Remaneció en televisión dando vida a Laura na serie d'[[Antena 3]], ''[[700 euros, diariu secretu d'una call girl]]''. En [[2014]], torna a les telenoveles con ''[[Home n'arriendu]]'' ([[Telemundo]]) y participa en ''[[Tierra de reis]]'', tornar a les telenoveles con ''[[La fan|El camión de Joe]]'' nueves ([[La fan|Poseisa]]). == Filmografía == === Telenoveles === * [[Máxica mocedá]] (1992) - Rita * [[María José (telenovela de 1995)|María José]] (1995) - Susana Valtierra * [[Acapulco, cuerpu y alma]] (1995-1996) - Liliana San Román Montenegro * Les Llocures de ma (1996) - Remedios * [[Pueblu chicu, infiernu grande (telenovela)|Pueblu chicu, infiernu grande]] (1997) - Llibrada "Dora Lluz" * [[Vivu por Elena]] (1998) - Adriana * [[Alma rebalba]] (1999) - Juanita #1 * [[700 euros, diariu secretu d'una call girl]] (2008) - Laura (Temporada 1) * [[Home n'arriendu]] (2013) - Marcela Cortés * [[Tierra de reis]] (2014-2015) - Soledad Flores * [[La fan|El camión de Joe]] (2017-2018) - Federica Santiri === Cine === * [[Inspiración (película de 2001)|Inspiración]] (2001) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{IMDb nome|id=0491794|name=Adriana Lavat}} {{NF|1973||Lavat, Adriana}} {{Tradubot|Adriana Lavat}} [[Categoría:Actores y actrices de televisión de Méxicu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Persones de Ciudá de Méxicu]] ajxpqmhnpen3rxj69ialbp94r7egfto Marilyn Okoro 0 144172 3707656 3362180 2022-08-16T18:48:03Z XabatuBot 43102 iguo testu: Llei McConnell => Lee McConnell wikitext text/x-wiki {{persona|pie=|medaya= {{Medaya deportiva|[[Atletismu]]}} {{PaísMedalla|{{GBR}}}} {{MedallaCompeticionOlimpica|Xuegos Olímpicos}} {{MedallaBronce|[[atletismo Beixín 2008|Beixín 2008]]|[[4x400 m]]}} {{CompeticionDeMedalla|Campeonatu Mundial}} {{MedallaBronce|[[Osaka 2007]]|[[4x400 m]]}} }} '''Marilyn Okoro''' ([[Londres]], [[Reinu Xuníu]], 23 de setiembre de 1984) ye una [[atleta]] británica, especialista na prueba de [[4x400 m]], cola que llogró ser [[Beixín 2008|medayista de bronce olímpico en 2008]].<ref>{{Cita web|url=https://www.olympic.org/Marilyn-Okoro|títulu=Marilyn Okoro|axencia=[[International Olympic Committee]] (IOC)|fechaaccesu=24 de payares de 2017}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.iaaf.org/athletes/great-britain-nin/marilyn-okoro-198324|títulu=Marilyn Okoro|axencia=[[Asociación Internacional de Federaciones d'Atletismu|IAAF]]|fechaaccesu=1 de xineru de 2018}}</ref> ==Carrera deportiva== Nel Mundial d'[[Osaka 2007]] ganó la medaya de bronce nos relevos 4x400 metros, con un tiempu de 3:20.04 segundos que foi récor nacional británicu, quedando nel podiu tres les estauxunidenses y xamaicanes, y siendo les sos compañeres d'equipu: [[Christine Ohuruogu]], [[Lee McConnell]] y [[Nicola Sanders]]. == Referencies == {{llistaref}} {{NF|1984||Okoro, Marilyn}} {{Tradubot|Marilyn Okoro}} [[Categoría:Atletes del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2007]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] gmfiejio9yhgpj95qmdwb4fn2nu2p7g Marina Berti 0 144210 3707815 3632986 2022-08-17T11:21:26Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña Gavras => Costa Gavras wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Marina Berti''' ('''Elena Maureen Bertolini''': [[29 de setiembre]] de [[1924]] – [[29 d'ochobre]] de [[2002]]) foi una actriz cinematográfico y televisivo de nacionalidá [[italia]]na. == Biografía == Nacida en [[Londres]], [[Inglaterra]], el so verdaderu nome yera Elena Maureen Bertolini, y el so padre yera un italianu emigráu al [[Reinu Xuníu]]. A finales de la década de [[1930]] ella llegó a Italia, estableciéndose en [[Florencia]] pa rematar los sos estudios. Apasionada de la interpretación, participó en dellos espectáculos teatrales ante d'actuar nos estudios del [[Ente Italianu per le Audizioni Radiofoniche|EIAR]] de Radiu Florencia. En [[1940]] la moza Berti instalar en [[Roma]] pa poder entrar nel mundu del cine. Descubierta pol direutor [[Piero Ballerini]], debutó ante les cámares col filme ''[[La fuggitiva]]'', nel que faía un papel menor, y en [[1943]] empecipióse como protagonista en ''[[Giacomo l'idealista]]'', en [[Alberto Lattuada]]. [[Ficheru:Marina Berti-Leo Genn in Quo Vadis trailer.jpg|thumb|left|Marina Berti y [[Leo Genn]] interpreten a Eunice y Petronio en ''[[Quo vadis? (película)|Quo vadis?]]'' (1951).]] Actriz dotada d'una gran guapura y d'intensidá comunicativa, mientres les décades de [[1950]] y [[1960]] actuó con papeles de relieve como los de ''[[Quo vadis? (película)|Quo vadis?]]'' (1951), dirixida por [[Mervyn LeRoy]], ''[[Febbre di vivere]]'' (1953), dirixida pol so home, [[Claudio Gora]] (seudónimu d'Emilio Giordana), y ''Un eroe del nostro tempo'' (1960), de Sergio Capogna, un filme sobre la [[resistencia italiana]]. Participó tamién n'importantes producciones internacionales, especialmente superproducciones de [[hollywood]] como ''[[Ben-Hur (película de 1959)|Ben Hur]]'' (1959), de [[William Wyler]], y ''[[Cleopatra (película de 1963)|Cleopatra]]'' (1963), de [[Joseph L. Mankiewicz]]. A partir de mediaos de la década de [[1970]] l'actriz foi menguando la so presencia na gran pantalla. Casada col actor y direutor [[Claudio Gora]], al que conoció en [[1942]] en [[Turín]],<ref>[http://www.lastampa.it/_web/cmstp/tmplrubriche/torinosette/grubrica.asp?ID_blogue=137&ID_articolo=127&ID_sezione=&sezione= Torino set una storia affascinante - LASTAMPA.it<!-- Titolo generato automaticamente -->]</ref> Berti tuvo cinco fíos, toos dedicaos al mundu del espectáculu:<ref>https://web.archive.org/web/20110112110354/http://www.assclaudiogora.it/rassegna%20stampa.html</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20070425164439/http://it.movies.yahoo.com/artisti/b/marina-berti/index-103706.html Marina Berti - Yahoo! Cinema<!-- Titolo generato automaticamente -->]</ref> [[Andrea Giordana|Andrea]], [[Marina Giordana|Marina]], [[Carlo Giordana|Carlo]], [[Luca Giordana|Luca]] y [[Cristina Giordana|Cristina]]. Marina Berti finó por causa de un [[cáncer]] en [[Roma]], [[Italia]], en 2002. == Filmografía == {{llista de columnes|2| * ''[[La fuggitiva]]'', de [[Piero Ballerini]] ([[1941]]) * ''[[Divieto di sosta]]'', de [[Marcello Albani]] ([[1943]]) * ''[[Giacomo l'idealista]]'', d'[[Alberto Lattuada]] ([[1943]]) * ''[[La primadonna]]'', d'[[Ivo Perilli]] ([[1943]]) * ''[[El valle del diavolo]]'', de [[Mario Mattoli]] ([[1943]]) * ''[[La donna della montagna]]'', de [[Renato Castellani]] ([[1943]]) * ''[[La storia di una capinera]]'', de [[Gennaro Righelli]] ([[1943]]) * ''[[Portar del cielu]]'', de [[Vittorio De Sica]] ([[1944]]) * ''[[I dieci comandamenti]]'', de [[Giorgio Chili]] ([[1944]]) * ''[[Il pantasma della morte]]'', de [[Giuseppe Guarino]] ([[1946]]) * ''[[Il testimone]]'', de [[Pietro Germi]] ([[1946]]) * ''[[Preludiu d'amore]]'', de [[Giovanni Paolucci]] ([[1946]]) * ''[[Notte di tempesta]]'', de [[Gianni Franciolini]] ([[1946]]) * ''[[Sinfonia fatale]]'', de [[Victor Stoloff]] ([[1947]]) * ''[[Il grido della terra]]'', de [[Duilio Coletti]] ([[1948]]) * ''[[Príncipe de los foinos]]'', de [[Henry King]] ([[1949]]) * ''[[Vespro sicilianu]]'', de [[Giorgio Pàstina]] ([[1949]]) * ''[[Il cielu è rosso]]'', de [[Claudio Gora]] ([[1950]]) * ''[[Il capitano nero]]'', de [[Giorgio Ansoldi]] ([[1951]]) * ''[[Il sentiero dell'odiu]]'', de [[Sergio Grieco]] ([[1951]]) * ''[[Quo vadis? (película)|Quo vadis?]]'', de [[Mervyn LeRoy]] ([[1951]]) * ''[[Il deportato]]'', de [[Robert Siodmak]] ([[1951]]) * ''[[Operazione mitra]]'', de [[Giorgio Cristallini]] ([[1951]]) * ''[[Marmittoni al fronte]]'', d'[[Alexander Hall]] ([[1951]]) * ''[[La regina di Saba]]'', de [[Pietro Francisci]] ([[1952]]) * ''[[Carne inquieto]]'', de [[Silvestro Prestifilippo]] ([[1952]]) * ''[[La colpa di una madre]]'', de [[Carlo Duse]] ([[1952]]) * ''[[Amore rosso]]'', d'[[Aldo Vergano]] ([[1952]]) * ''[[Febbre di vivere]]'', de [[Claudio Gora]] ([[1953]]) * ''[[Il letto del re]]'', de [[Gregory Ratoff]] ([[1954]]) * ''[[Ai margini della metropoli]]'', de [[Carlo Lizzani]] ([[1954]]) * ''[[Casra diva]]'', de [[Carmine Gallone]] ([[1954]]) * ''[[I cavalieri della regina]]'', de [[Mauro Bolognini]] ([[1955]]) * ''[[Faccia da mascalzone]]'', de [[Raffaele Andreassi]] ([[1955]]) * ''[[Il cantar dell'emigrante]]'', d'[[Andrea Forzano]] ([[1956]]) * ''[[Maria Antonietta, regina di Francia]]'', de [[Jean Delannoy]] ([[1956]]) * ''[[Il cavaliere dalla spada nera]]'', de [[László Kish]] ([[1956]]) * ''[[-y avventure di Roby y Buck]]'', de [[Gennaro De Dominicis]] ([[1958]]) * ''[[Ben-Hur (película de 1959)|Ben Hur]]'', de [[William Wyler]] ([[1959]]) * ''[[Un eroe del nostro tempo]]'', de [[Sergio Capogna]] ([[1960]]) * ''[[Madame Sans-Gene (película de 1961)|Madame Sans-Gene]]'', de [[Christian-Jaque]] ([[1961]]) * ''Jessica'', de [[Jean Negulesco]] ([[1962]]) * ''[[La congiura dei dieci]]'', de [[Baccio Bandini]] ([[1962]]) * ''[[Il tiranno di Siracusa]]'', d'[[Alberto Cardone]] ([[1962]]) * ''[[Cleopatra (película de 1963)|Cleopatra]]'', de [[Joseph L. Mankiewicz]] ([[1963]]) * ''[[-y conseguenze]]'', de [[Sergio Capogna]] ([[1964]]) * ''[[Intrigo a Parigi]]'', de [[Jean-Paul Le Chanois]] ([[1964]]) * ''[[Made in Italy]]'', de [[Nanni Loy]] ([[1965]]) * ''[[Un uomo, un cavallo, una pistola]]'', de [[Luigi Vanzi]] ([[1967]]) * ''[[Un angelo per Satana]]'', de [[Camillo Mastrocinque]] ([[1967]]) * ''[[Qualcuno hai tradito]]'', de [[Franco Prosperi]] ([[1967]]) * ''Temptation'', de [[Lamberto Benvenuti]] ([[1968]]) * ''[[L'Odissea]]'', de [[Franco Rossi (direutor)|Franco Rossi]] ([[1968]]) * ''[[Giocando a golf una mattina]]'', de [[Daniele D'Anza]] ([[1969]]) * ''[[If It's Tuesday, This Must Be Belgium]]'', de [[Mel Stuart]] ([[1969]]) * ''[[L'odiu è il mio]]'', de [[Claudio Gora]] ([[1969]]) * ''[[Strada senza uscita]]'', de [[Gaetano Palmieri]] ([[1969]]) * ''[[Il casu "Venere privata"]]'', de [[Yves Boisset]] ([[1970]]) * ''[[El Califa]]'', d'[[Alberto Bevilacqua]] ([[1970]]) * ''[[Tre nel Mille]]'', de [[Franco Indovina]] ([[1971]]) * ''[[Buona parte di Paolina]]'', de [[Nello Rossati]] ([[1973]]) * ''[[Pianeta Venere]]'', d'[[Elda Tattoli]] ([[1974]]) * ''[[La polizia chiede aiuto]]'', de [[Massimo Dallamano]] ([[1974]]) * ''[[Divina creatura]]'', de [[Giuseppe Patroni Griffi]] ([[1975]]) * ''[[l'peracabo treno della notte]]'', d'[[Aldo Llau]] ([[1975]]) * ''[[Mosè (miniserie televisiva)|Mosè]]'', de [[Gianfranco De Bosio]] ([[1976]]) * ''[[Garofano rosso]]'', de [[Luigi Faccini]] ([[1976]]) * ''[[Jesus of Nazareth (miniserie)|Jesus of Nazareth]]'', de [[Franco Zeffirelli]] ([[1977]], miniserie televisiva) * ''[[Una spirale di nebbia]]'', d'[[Eriprando Visconti]] ([[1977]]) * ''[[Delitto di stato]]'', de [[Gianfranco De Bosio]] ([[1982]]) * ''[[Il pentito]]'', de [[Pasquale Squitieri]] ([[1985]]) * ''[[L'ultima mazurka]]'', de [[Gianfranco Bettettini]] ([[1986]]) * ''[[La posta in gioco]]'', de [[Sergio Nasca]] ([[1987]]) * ''[[Ostinato destín]]'', de [[Gianfranco Albano]] ([[1991]]) * ''[[Dall'altra parte del mondo]]'', d'[[Arnaldo Catinari]] ([[1992]]) * ''[[L'amore che non sai]]'', de [[G Tressles]] ([[1993]]) * ''Amen'', de [[Costantin Costa Gavras]] ([[2002]]) }} == Bibliografía == * La attrici, Gremese editore Roma 2003 * Il Radiocorriere * Cataloghi Bolaffi del cinema italianu 1945/1955 - 1956/1965 - 1966/1975 == Notes == {{traducíu ref|it|Marina Berti}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * {{IMDb nome|0078055}} {{NF|1924|2002|Berti, Marina}} {{Tradubot|Marina Berti}} [[Categoría:Persones de Londres]] [[Categoría:Actores y actrices de cine d'Italia]] [[Categoría:Actores y actrices de televisión d'Italia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 8wthdcub16a66m5n11n3uqwd0lbtuqw ASMR 0 144289 3707835 3670248 2022-08-17T11:46:28Z Omarete 35 removed [[Category:Neoloxismos]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Ficheru:ASMR en Français - Haul Aroma Zone - Chuchoté.webm|miniatura|Videu col propósitu d'aguiyar la respuesta ASMR.]] [[Ficheru:Short ASMR - 시원한 탄산주스 솨악~ drinking a nice cold soda.webm|miniatura|Videu col propósitu d'aguiyar la respuesta ASMR]] [[Ficheru:Examen des oreilles - Role Play ear exam - Binaural ASMR FR.webm|miniatura|Videu col propósitu d'aguiyar la respuesta ASMR]] El términu '''''ASMR''''' ''('''Autonomous Sensory Meridian Response''' n'inglés :'' ''''Respuesta Sensorial Meridiana Autónoma'''') ye un [[neoloxismu]] que fai referencia a un fenómenu biolóxicu carauterizáu por una placentera sensación que provoca calidez y relaxación, y que n'ocasiones puede tar acompañáu de ciertu [[formiguéu]] que se siente usualmente na cabeza, cueru cabelludo o rexones perifériques del cuerpu como respuesta a dellos estímulos visual y auditivu con semeyances a otru fenómenu denomináu “[[sinestesia]] visual-auditiva”. Esti fenómenu foise faciendo conocíu al traviés de la [[cibercultura]], esto ye, al traviés de blogues y vídeoblogs. == Oríxenes del términu na cultura popular == El términu ASMR foi usáu per primer vegada'l 25 de febreru de 2010, nel grupu de [[Facebook]] «Autonomous Sensory Meridian Response Group» en siendo acuñáu por Jennifer Allen (alies Envelope Nomia en Facebook), creadora del grupu, en respuesta a un post del foru SteadyHealth nel cual delles persones calteníen un llargu alderique sobre la estraña sensación.<ref>{{cita web|nome=Don|títulu=Autonomous Sensory Meridian Response (ASMR)|url=http://knowyourmeme.com/memes/autonomous-sensory-meridian-response-asmr|editorial=Know Your Meme|fechaaccesu=21 d'avientu de 2012}}</ref> Allen esplica que nel términu «respuesta sensorial meridiana autónoma», la pallabra autónoma» referir a la idiosincrasia en redol a les persones qu'esperimenten ASMR, una y bones la naturaleza de la reaición varia d'una persona a otra, y que la pallabra meridiana» tratar d'una pallabra menos esplícita utilizada en llugar de la pallabra [[orgasmu]]. Alderiques online en dellos grupos como unu de [[Yahoo!]] llamáu ''Society of Sensationalists'' formáu en 2008, o ''The Unnamed Feeling'', blogue formáu por Adrew MacMuiris en 2010, enfocar a un aprendizaxe más en fondura per parte de la xente sobre la sensación y a fomentar el compartir idees y esperiencies personales. Dellos nomes alternativos pa la ASMR en rellación a estos grupos d'alderique son ''Attention Induced Head Orgasm,'' ''Attention Induced Euphoria,'' y ''Attention Induced Observant Euphoria.''<ref name=Vice>{{cita web|apellíu=Cheadle|nome=Harry|títulu=ASMR, the Good Feeling No One Can Explain|url=http://www.vice.com/read/asmr-the-good-feeling-no-one-can-explain|fechaaccesu=2 d'avientu de 2012}}</ref> Otres espresiones usaes pa describir la sensación son «orgasmu cerebral», «masaxe cerebral», «formiguéu na cabeza», «orgasmu de la cabeza» o «formiguéu nel escayu». == La sensación y disparadores. == === La sensación === Como'l ASMR entá ta so investigación, nun hai una definición científica rigorosa sobre la sensación que produz esta reaición del organismu a ciertos soníos. Sicasí, la unanimidá de persones qu'esperimenten esta sensación definir como “una sensación de cosquilleo que surde na parte trasera de la cabeza y percuerre toa'l llombu<ref>{{cita llibru|apellíos=Ahuja|nome=Nitin|enllaceautor=|títulu=It Feels Good to Be Measured: clinical role-play, Walker Percy, and tingles.|url=|fechaaccesu=|añu=2013|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|volume=56|páxina=3|idioma=Inglés|capítulu=}}</ref>”. Tamién se suel comparar con un respigu gustosu o con una sensación de calambre leve nel llombu. === Disparadores === De normal, el ASMR suelse causar con una serie d'estímulos denominaos disparadores (traducción del inglés ''triggers''). Los más comunes son los visuales y los auditivos yá que pueden atopase en situaciones de la vida ordinaria. Dalgunos de los elementos que suelen incluyir esti disparadores son: * Escuchar a una voz nidia o un xuxuriu * Escuchar soníos nun ambiente callao y de patrón repetitivu como'l pasu de les páxines d'un llibru al mesmu ritmu tol ratu. * Escuchar y ver como una persona realiza ciertes aiciones como preparar comida o preparar un bañu. * Ciertos soníos producíos cola boca como comer, mazcar chicle… * Recibir “atención personal” nos conocíos ''roleplays''. Esiste tamién la posibilidá d'aguiyar el ASMR por aciu estímulos físicos. Ente estos estímulos atopen el contautu de les manes, masaxes faciales y corporales… Estos postreros fuéronse popularizando tantu en delles sociedaes qu'inclusive en países como n'Inglaterra esisten ''[[Spa (salú)|spas]]'' dedicaos puramente dedicaos a la relaxación y a causar ASMR a los sos visitantes.<ref>{{Cita web|url=https://www.facebook.com/ASMR-Face-Massage-London-1669188596654477/timeline|títulu=ASMR Face Massage}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://groups.yahoo.com/neo/groups/sos_08/conversations/messages?messageStartId=1&archiveSearch=true&guccounter=1|títulu=Society of Sensations}}</ref> == Fonderada y historia == === Historia contemporánea === Tol términu y el movimientu ASMR surde en 2007. Un usuariu del blogue web ''steadyhealth.com''<ref>{{Cita web|url=https://www.steadyhealth.com/polices/aboutus|títulu=SteadyHealth.com|añu=2014|sitiuweb=www.steadyhealth.com|idioma=Inglés}}</ref> sol nome d'usuariu ''okaywhatever'' publica un post nel que describe una sensación de la siguiente manera: “''i get this sensation sometimes. theres no real trigger for it. it just happenes randomly. its been happening since i was a kid and i'm 21 now. some examples of what it seems has caused it to happen before are as a child while watching a puppet show and when i was being read a story to. as a teenager when a classmate did m'a favor and when a friend drew on the palm of my hand with markers. sometimes it happens for no reason at all that i can tell, though. i'll just be sitting or whatever doing whatever and it happens. its like in my head and all over my body. if i get an itch when i'm experiencing the sensation i won't scratch it cause the itch helps intensify it. i also like to trace my fingers along my skin because it feels good when experiencing the sensation. sometimes my eyes will water. when the sensation is over i will sometimes feel nauseous, but not that bad. just a slight hint of nausea. what is it?? i'm not complaining cause i love it, but i'm just wondering what it might be… help.''”<ref>{{Cita web|url=https://www.steadyhealth.com/topics/weird-sensation-feels-good|títulu=WEIRD SENSATION FEELS GOOD {{!}} Nervous System Disorders and Diseases discussions {{!}} Body & Health Conditions center {{!}} SteadyHealth.com|títulotrad=Estraña sensación que sienta bien|autor=okaywhatever51838|sitiuweb=www.steadyhealth.com|idioma=en}}</ref> A partir d'esti post inicial, miles d'usuarios d'esta plataforma fueron respondiendo a esti usuariu ya intentáu buscar un términu que recoyera esa sensación descrita. Por ello, mientres los siguientes años empezaron a surdir distintes plataformes dixitales como AIHO.org (''Attention Induced Head Orgasm.org''). en 2008 o la primer canal de YouTube dedicáu a esta sensación creao y llamao ''WhisperingLife'' onde se publicar el primer videu d'ASMR conocíu hasta la dómina llamáu “''Whisper 1-Hello''”.<ref>{{Cita noticia|títulu=History of ASMR|url=https://asmruniversity.com/history-of-asmr/|fecha=2 de xunetu de 2015|fechaaccesu=10 de xunu de 2018|periódicu=ASMR University|idioma=en-US}}</ref> A partir d'esti fechu fuéronse publicando una llarga cantidá de descripciones d'esta sensación y una gran cantidá de videos tantu esplicativos como disparadores. Toa esta situación resulta nel términu anguaño conocíu (ASMR) siendo acuñáu por Jennifer Allen en 2010. === Primeres apaiciones. === [[Ficheru:George Charles Beresford - Virginia Woolf in 1902 - Restoration.jpg|miniaturadeimagen|227x227px|alt=Un párrafu de la novela de Virgina Woolf "Mrs. Dalloway" contién un párrafu nel que describe la sensación ASMR.]] La escritora austriaca Clemens J. Setz suxure, nun pasaxe de la novela "''Mrs. Dalloway''" de la escritora [[Virginia Woolf|Virginia Wolf]], una sensación que s'asemeya a la descripción actual del ASMR. Nesti pasaxe escritu por Setz, un enfermeru fála-y al so paciente “de manera fonda, nidia, como un órganu nidiu, pero con una durez na so voz asemeyada a la d'un grillu, que fai que percuerra pol so llombu una sensación de cosquilleo deliciosa y cuerra escontra'l so celebru causando un soníu harmoniosu<ref>{{cita llibru|apellíos=Woolf|nome=Virginia|enllaceautor=|títulu=Mrs. Dalloway|url=https://books.google.es/books?id=SsaVkD_4DpkC&pg=PA141&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|fechaaccesu=|añu=2007|editorial=|isbn=978-1-84022-558-7.|editor=|ubicación=|páxina=141|idioma=EN|capítulu=|p.=|pp.=}}</ref>”. === ''Traces evolutives'' === Les investigaciones sobre esti fenómenu nun son entá les abondes pa sacar conclusiones fuertes y oldeaes sobre les traces evolutives humanos que causen esti fenómenu. Sicasí, como la mayoría de casos d'ASMR surden en contestos de la vida normal como la corte de pelo o'l mesmu tactu ente persones, créese que tien rellación cola llimpieza realizada nun pasáu alloñáu.  Un exemplu d'esto ye la declaración de David Huron, profesor de la Escuela de Música de la Universidá Estatal d'Ohio, que diz: “''[The 'ASMR effect' is] clearly strongly related to the perception of non-threat and altruistic attention [and has a] strong similarity to physical grooming in primates [who] derive enormous pleasure (bordering on euphoria) when being groomed by a grooming partner...not to get clean, but rather to bond with each other”.''<ref>{{Cita noticia|apellíos=Collins|nome=Sean T.|títulu=Why Music Gives You The Chills|url=https://www.buzzfeed.com/theseantcollins/why-music-gives-you-the-chills-7ahd#.mb40QPd94|fecha=10 de setiembre de 2012|fechaaccesu=|periódicu=BuzzFeed|allugamientu=|páxina=|númberu=|idioma=en}}</ref> == Cobertoria nos medios == Una conferencia en Reinu Xuníu (Boring 2012) mentó los videos ASMR na so llista de temes a aldericar. La cobertoria d'esta conferencia, como s'informó en [[Slate (revista)|Slate magacín]], mentó al músicu y periodista [[Rhodri Marsden]] presentando'l ASMR declarando qu'esti fenómenu ye un estilu de videos tipu xuego de roles non sexual de [[YouTube]]. Dellos artículos en ''[[The Huffington Post]]'' suxuren ciertos tipos de desencadenantes pa remembrar el ASMR. Los artículos menten placenteros formigueos o sensaciones de «murmuriu» na cabeza que dellos videos de YouTube o'l simple fechu d'escuchar a xente bisbisar, podríen aguiyar esta sensación. Otros tipos de desencadenadores podríen ser xeres empobinaes a un oxetivu, el fechu de falar selemente, los [[Xuegu_de_rol|juego de roles]] o la música. Un artículu sobre'l fenómenu de respigos inducíu por momentos específicos d'una pieza musical, menta distinciones feches polos usuarios de la seición ASMR en [[Reddit]] col fin d'estremar la valencia ente'l ASMR y «respigu» (tamién llamáu ''frisson''). Un artículu similar na revista musical británica ''New Musical Express'', o [[NME]], mentó distinciones ente ASMR y ''frisson.'' Señaló qu'anque dambes reaiciones tienden a remembrar la piel de pita» nel observador, les reaiciones emocional y fisiolóxicu son distintes. L'escritor Sean T. Collins citó al catedráticu David Huron d'[[Ohio State University]], quien imparte clases na Escuela de Música de la Universidá, declarando qu'ASMR y la sensación de «respigu» son distintos y que «l'efectu [ASMR] ta clara ya intensamente rellacionáu a la perceición de non&nbsp;amenaza y atención altruista», diz Huron, quien repara qu'hai una gran semeyanza al aséu físico nos primates. «Los primates non humanos llogren gran prestar (averándose a la euforia) cuando son aseados por un compañeru». Y, diz Huron, ellos se asean mutuamente non pa tar llimpios, sinón pa coneutar unu col otru.<ref name=BuzzFeed>{{cita web|url=http://www.buzzfeed.com/theseantcollins/why-music-gives-you-the-chills-7ahd |títulu=Why Music Gives You The Chills|obra=BuzzFeed |apellíu=Collins |nome=Sean T |fecha=10 de setiembre de 2012 |fechaaccesu=19 de xineru de 2015}}</ref> Dellos alderiques nos medios de comunicación mentaron la tema del ASMR categorizado como una reaición sexual pero afirmando qu'aquellos qu'esperimenten tal fenómenu alderiquen que tea acomuñáu con una escitación sexual y, nel so llugar, describir como tranquilizante o relaxante. {{referencies|t=20170418174109}} == Tipos de respuesta ASMR == Anque esta respuesta sensorial escareza d'estudios rigorosos o d'una sólida base científica, ye posible discernir con claridá los principales medios sensoriales polos que los usuarios que son capaces d'esperimentar esti fenómenu: === ASMR Auditivu (ASMR-A) === Como'l so propiu nome indica, esti tipu de ''ASMR'' ye inducíu por aciu dalgún tipu d'estímulu auditivu, yá seya por una persona falando de manera pausada y sele, bisbisando; pola execución de soníos rítmicos o repetitivos como teclear, raspiar les manes o tamborilear en ciertos oxetos; ente otros tipos de soníu como raspiar dos oxetos, etcétera. Ye difícil establecer l'abanicu completu de soníos que pueden producir esta sensación, yá que cada individuu qu'esperimente esti fenómenu sentir o-y ye posible aguiyalo de manera distinta. === ASMR Visual (ASMR-V) === Nesti casu, la sensación ''ASMR'' ye inducida per mediu d'estímulos visuales. Este puede aportar a abondo complexu, una y bones delles situaciones complexes o específiques disposiciones d'oxetos o de la redolada pueden producir la sensación ''ASMR'' nun individuu, pero los elementos que componen la escena por sigo solos non. Tamién producen ''ASMR'' lluces o oxetos que crucien al traviés del campu visual del individuu qu'esperimenta la sensación, ciertes combinaciones de colores o movimientos con distintos oxetos, etcétera. Como enantes foi mentáu, l'abanicu ye xigantescu. === ASMR Táctil (ASMR-T) === Referente a les persones que tienen como mediu d'espertar la respuesta ''ASMR'' o potenciala por aciu d'estímulos táctiles como afalagos na cara, posar les manes sobre la cabeza o costazos, toques nidios colos deos en determinaes partes del cuerpu, ciertos masaxes, y un llargu etcétera. === ASMR Ultrasensorial (ASMR-VA, ASMR-VT, ASMR-AT o ASMR-VAT) === Non solo podemos atopar los casos anteriores individualmente, sinón qu'hai persones que son capaces d'esperimentar dellos casos en xunto. Dientro d'esta categoría ye posible estremar dos: los que pueden esperimentar la sensación ''ASMR'' pelos medios sensoriales anteriores por separáu, y de manera conxunta pa xenerar una respuesta mayor; y los que solo pueden activar la respuesta ''ASMR'' cuando dellos tipos d'estímulu asoceden conxunta o simultáneamente. === ASMR Situacional (ASMR-S) === Anque aparentemente pueda paecer igual que l'anterior, nun ye asina. Solo en determinaes situaciones y cuando se cumplen ciertes condiciones, la persona ye capaz de sentir la respuesta ''ASMR''. Na peluquería, na consulta del médicu mientres esti realíza-y un diagnósticu, en clase, o ver a una persona realizando dalguna xera son delles situaciones nes que ye posible esperimentar ''ASMR''. Como resultáu de la esistencia d'esti tipu de estimulación, surdieron los videos tipu ''roleplay'', que pretenden representar delles d'estes escenes. === ASMR Hipnóticu (ASMR-H) === Vistu esencialmente como un tipu de terapia, y non necesariamente como una variante del ASMR-S, el ASMR hipnóticu tien como finalidá inducir el suañu, o promover la facilidá cola cual puede inducise l'estáu oníricu del paciente insomne. Rellacionáu al ASMR-S, anque non esautamente lo mesmo, alude al fechu de que'l movimientu ye'l factor que desencadena la respuesta ASMR. Polo xeneral, el ASMR-H va amestáu al Roleplay. Esti tipu de respuesta ye estudiada pol Dr. Craig Richard, de la Universidá de Shenandoah, Virginia, EEXX.<ref>{{Cita web|url=https://www.tapatalk.com/groups/sustainedreaction/asmr-the-beginning-of-the-science-behind-tinglehea-t7030.html|títulu=ASMR - The Beginning of the Science Behind "Tingleheads" - Sustained Reaction|fechaaccesu=18 de setiembre de 2017|sitiuweb=www.tapatalk.com|idioma=en-gb}}</ref> == Distribución == === Videos. === [[Ficheru:Short ASMR - 시원한 탄산주스 솨악~ drinking a nice cold soda.webm|miniaturadeimagen]] Esti tipu ye'l más famosu y el más efectivu, d'alcuerdu a la comunidá, en causar ASMR. Dientro d'esta distribución fuéronse creando distintes categoríes de videos. Ente estos atopen los videos “Intencionales” y los “Non intencionales”.<ref>{{Cita noticia|títulu=List of unintentional ASMR videos {{!}} DiscoverASMR|url=http://discoverasmr.com/asmr-videos/unintentional-asmr/|fecha=29 de marzu de 2015|fechaaccesu=12 de xunu de 2018|periódicu=Discover ASMR|idioma=en-US}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.reddit.com/r/asmr/|títulu=ASMR. Sounds that feel good • r/asmr|fechaaccesu=12 de xunu de 2018|sitiuweb=reddit|idioma=es}}</ref> Los primeres, siempres producíos  polos conocíos como los ''ASMRtists'' (Creadores d'ASMR n'inglés), que tienen l'oxetivu de causar esta sensación por aciu l'usu de los distintos disparadores que son capaces de causar. Sicasí, los “non intencionales” surden n'otru tipu de multimedia que, nun principiu nun ta dedicada a causar esa sensación d'ASMR pero que, polos distintos estímulos qu'apaecen nel mesmu, acaben causando. Unu de los exemplos más populares d'esto ye la famosa serie llamada ''The Joy of Painting'' (''El prestar de pintar'' n'inglés), yá que na so serie amosaba cuadros consideraos “satisfactorios” esplicando siempres el procesu de creación con cierta tranquilidá, voz baxa y, en ciertos casos, faciendo soníos que causaben el ASMR. Otru exemplu tamién mentada ye l'animador estauxunidense Adam Pesapane. === Escucha binaural. === [[Ficheru:Head and torso simulator.jpg|miniaturadeimagen|Micrófonos binaurales con un molde de cabeza humana]] El [[soníu binaural]] ye aquel que, siendo grabáu por aciu l'usu de dos micrófonos nuna cabeza artificial, intenta crear pal oyente una sensación de soníu 3D similar a la de tar físicamente na habitación o'l llugar onde se producen los soníos. Estremar del estéreo en que reproduz el soníu nun rangu d'izquierda a derecha y en fondura por cuenta de les bocines traseres, yá que n'estéreo tiénense les dos dimensiones del planu paralelu al pisu al altor de los oyíos, y nel sistema binaural tratar de llograr un soníu nes 3 dimensiones cola dimensión amestada del altor.<ref>{{Cita noticia|títulu=Surrounded by sound: how 3D audiu hacks your brain|url=https://www.theverge.com/2015/2/12/8021733/3d-audiu-3dio-binaural-immersive-vr-sound-times-square-new-york|fechaaccesu=13 de xunu de 2018|periódicu=The Verge|idioma=en-US}}</ref> Dellos creadores de videu ASMR utilicen esta teunoloxía p'asemeyar l'acústica del ambiente tridimensional, intentando averase lo más posible a la realidá a la de causar el ASMR. Estes grabaciones tán feches, davezu, pa ser escuchaes con auriculares y non con altavoces. Esto debe a que, al reproducir el soníu por altavoces, dambos oyíos pueden oyer dambes producciones de soníu. Sicasí, cuando s'escucha por auriculares, si'l creador produz un soníu a la izquierda de la grabadora, tea va sonar nel auricular esquierdu y viceversa. Pa llograr esti tipu de grabaciones, suélense utilizar dos micrófonos que pueden tar separaos o auníos n'estructures yá modelaes, siendo la más conocida'l 3Dio<ref>{{Cita web|url=http://www.binaural.com/binfaq.html|títulu=The Binaural Source FAQ Page|fechaaccesu=13 de xunu de 2018|apellíu=Sunier|nome=John|sitiuweb=www.binaural.com}}</ref>. == Reaiciones científiques == [[Steven Novella]], direutor de Neuroloxía Xeneral na Escuela de Medicina de la Universidá de Yale y contribuidor activu de temes qu'impliquen [[escepticismu científicu]] escribió nel so blogue de [[neurociencia]] sobre la falta d'investigación científica en rellación al ASMR, diciendo que les teunoloxíes de la [[imaxe per resonancia magnética funcional]] y la [[estimulación magnética transcraneana]] tendríen d'usase col fin d'estudiar el funcionamientu cerebral de persones qu'esperimenten ASMR en rellación a persones que nun lo esperimenten. Novella alderica'l conceutu de [[neurodiversidad]] y menta cómo la complexidá del [[celebru humanu]] ye debida a comportamientos de desarrollu al traviés de la escala de tiempu evolutivu. Esti tamién suxure la posibilidá de que'l ASMR seya un tipu de prinda del prestar o dalguna otra manera d'activar la reaición placentera.<ref>{{cita web|apellíu=Novella|nome=Steven|títulu=ASMR|url=http://theness.com/neurologicablog/index.php/asmr/|fechaaccesu=2 d'avientu de 2012}}</ref> {{cita|Puede ser un fenómenu real, pero ye inherentemente malo d'investigar. La esperiencia interna ye la clave de gran parte de la investigación psicolóxica, pero cuando te atopes con daqué como esto, lo cual nun puedes ver nin sentir, y nin siquier pásalu a tol mundu, cai nun puntu ciegu. Ye como la [[sinestesia]], que mientres años foi un mitu, hasta que nos [[años 1990|años noventa]] apaeció una manera fiable de midila.|Tom Stafford, profesor de Psicoloxía y Ciencies Cognitives de la [[Universidá de Sheffield]]<ref>Marsden, Rhodri (2012): [http://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/features/maria-spends-20-minutes-folding-towels-why-millions-are-mesmerised-by-asmr-videos-7956866.html «“María spends 20 minutes folding towels”: why millions are mesmerised by ASMR videos»], artículu del 21 de xunetu de 2012 nel periódicu ''[[The Independent]]'' (Londres). Consultáu'l 10 de xunu de 2013.</ref>}} == Comparanza con otros fenómenos. == === Comparanza cola sinestesia. === El que'l ASMR describir en ciertos contestos como ser tocáu selemente por aciu los soníos bastió la so comparanza cola sinestesia - una condición carauterizada pola escitación d'una modalidá sensorial que'l so estímulu suel activar otra dafechu distintu, como la escucha de ciertos soníos que produz el visualizar ciertu colores.<ref>{{Cita noticia|apellíos=van den Bosch|nome=van den Bosch|títulu=Touching sounds: thalamocortical plasticity and the neural basis of multi-sensory integration.|url=|fecha=2009|fechaaccesu=|periódicu=Perídico de Neurofisiología.|allugamientu=|páxina=|númberu=|idioma=en}}</ref> Nel casu d'ASMR, munchos de los sos consumidores certifiquen perceición de “ser tocáu” polos estímulos tantu visuales como los soníos presentes nel videu, comparables cola sinestesia visual táctil o la auditoria-táctil. === Comparanza cola misofonía. === Dellos creadores de la comunidá ASMR rellacionaron a esti fenómenu cola misofonía - trestornu psiquiátricu que consiste na falta de tolerancia escontra ciertos soníos del día ente día. Esti odiu escontra esti tipu de soníos, bien comunes en videos ASMR, puede causar una repulsión escontra ellos, causando que l'espectador esperimente una sensación contraria al ASMR. Por casu, hai ciertes persones que defenden qu'al escuchar ciertos soníos o disparadores ASMR como los xuxurios o'l conocíu como ''tapping'' prodúcen-yos sentimientos de sufrimientu y disgustu.<ref>{{Cita noticia|apellíos=|nome=|títulu=ASMR: the opposite of Misophonia?|url=https://lifewithmisophonia.wordpress.com/2014/06/10/asmr-the-opposite-of-misophonia/|fecha=10 de xunu de 2014|periódicu=Haunted by everyday noises|allugamientu=|páxina=|númberu=|idioma=en-US}}</ref> === Asociación cola sexualidá. === Mientres tola esistencia d'esti términu, la comunidá ASMR lluchó por dixebrar la sensación producida polos disparadores de l'atraición sexual, y de lluchar contra'l conteníu que nun tener# cuenta de causar la sensación, sinón d'incluyir ciertu conteníu pornográficu. Sicasí, ciertos periódicos emprestaron cierta atención a cómo los videos d'ASMR son fechos, certificando a ciertos xuxurios como “sexualmente provocatibles”. Dalgunos llegaron inclusive a rellacionar el ASMR y l'alta cantidá de muyeres creadores de conteníu con videos de conteníu pornográficu nidiu”. Sicasí, la comunidá de creadores conformada por homes y muyeres siempres negó esta rellación y caltúvose al marxe de cualquier estímulu o interaición sexual nes sos videos.<ref>{{Cita web|url=http://www.theguardian.com/science/head-quarters/2016/jan/08/asmr-and-head-orgasms-whats-the-science-behind-it|títulu=ASMR and 'head orgasms': what's the science behind it? {{!}} Pete Etchells|fechaaccesu=|apellíu=Etchells|nome=Pete|fecha=8 de xineru de 2016|sitiuweb=the Guardian|idioma=en}}</ref> == Apaición na cultura actual. == === ''Cultura Pop - Arte Contemporáneo'' === La canal ''Shrugging Offing'' de l'artista británica Lucy Clout utiliza'l modelu de los broadcasts ASMR en llinia como métodu y base pal estudiu del cuerpu de la muyer,<ref>{{Cita web|url=https://frieze.com/article/focus-interview-lucy-clout|títulu=Focus Interview: Lucy Clout}}</ref> === ''Música'' === La primer composición musical dedicada a un eventu ASMR en direutu foi la denominada ''Touch Museums'' del compositor Benjamin Wynn.<ref>Picon, Jose (2015). [http://lacanvas.com/cutting-the-web-an-art-show-for-the-digital-age/ 'Cutting the web: an art show for the digital age'] 'Touch Museum' (''n'inglés).''</ref> Darréu, dellos artistes como Sophie Mallet y Marie Toseland crearon un trabayu en direuto binaural” compuestu de disparadores ASMR y alvertencies a l'audiencia de “escuchar con auriculares pa un máximu esfrute sensorial”. El 18 de Mayu de 2015, el compositor contemporaneu Holly Herndon publica'l so álbum ''Platform'' onde inclúi una collaboración col artista Claire Tolan llamada ''Lonely At The Top'', creada pa causar ASMR. El casu más recién ye la pista ''Brush'' de la coleición de 2016 de l'artista Holly peter onde esplora'l ASMR y la so rellación coles añaes. === ''Medios dixitales'' === La primer apaición del ASMR nesti ámbitu foi na instalación denominada pola artista americana Julie Weisz como'l ''Touch Museum'', alcontrada nel ''Young Projects gallery'', con software táctil y una distribución de pantalles a lo llargo de siete sales.<ref>{{Cita web|url=http://www.julieweitz.com/news/|títulu=NEWS|fechaaccesu=17 de xunu de 2018|sitiuweb=Julie Weitz|idioma=en-US}}</ref> === ''Películes'' === A lo llargo de la esistencia d'esti términu, intentóse producir tres veces dalgún tipu d'obra cinematográfica. Dos documentales y una pieza de ficción intentaron salir al mercáu. Sicasí, nenguna de los trés atópase anguaño completa.<ref>{{Cita web|url=http://braingasm-film.com/|títulu=BRAINGASM|fechaaccesu=17 de xunu de 2018|sitiuweb=braingasm-filme.com|idioma=en}}</ref> === ''Lliteratura'' === Anguaño, esiste bien poca lliteratura esistente en cuanto al fenómenu ASMR. Tocantes a la lliteratura inglesa esiste un primer rellatu inspiráu nel ASMR escritu pola novelista americana Andrea Seigel llamáu ''Called Rest.''<ref>Seigel, Andrea (29 de Marzu 2013). [http://www.thisamericanlife.org/radio-archives/episode/491/tribes?act=2 'A tribe called rest']. [http://www.thisamericanlife.org/ This American Life]. ''(n'inglés)''</ref> Na lliteratura española, esiste una obra de ficción escrita pola autora española Xima Tacón ''L'últimu xuxuriu'' basada nel fenómenu ASMR. == Estudios y estadístiques. == A parte de la información recoyida de 475 suxetos que participaron  na investigación dirixida por Emma Barratt y Nick Davies, hubo dos intentos de recoyer datos sobre la demografía, l historia personal, condiciones clíniques y esperiencia suxetiva sobre'l ASMR. N'Avientu de 2012, Craig Richard pública les primeres resultaos de 161 a una serie de 12 entrugues que, en 2015, aumenten a 477 y que traten sobre l'estudiu d'esta sensación. Finalmente, en 2014, Craig Richard, Jennifer Allen y Karissa Burnett publiquen una encuesta realizada na páxina d'encuestes ''SurveyMonkey'', revisada pola universidá de Shenandoah y el ''Fuller Theological Seminary School of Psychology Human Studies Review Committee''. Nel mes de Setiembre de 2015, esta encuesta recibe más de 13000 respuestes y los publicadores anuncien que van siguir col analís de los datos. Anguaño entá nun esiste una publicación de los mesmos.<ref>{{Cita web|url=https://web.archive.org/web/20161015173025/http://asmrr.org/asmr-surveys-polls|títulu=ASMR Surveys and Polls|fechaaccesu=17 de xunu de 2018|fecha=15 d'ochobre de 2016}}</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [https://www.facebook.com/AsmrEspanol Grupu sobre ASMR en Facebook] * [https://asmr-tingles.com Sitio de Videos ASMR] * {{cita web|títulu=SootheTube|url=http://www.soothetube.com}} – un blogue sobre'l ASMR {{en}} * [http://www.asmr.fm Videos AMSR d'ASMR'tists] {{en}} * [http://www.asmireunhanoites.com/2014/04/asmr-y-unha-noites.html Artículu sobre'l ASMR nel blogue ''As MIR y unha noites''] {{gl}} * [https://web.archive.org/web/20131018012343/http://www.asmr-research.org/ ASMR Research and Support] {{en}} * [http://theunnam3df33ling.blogspot.com.es/ Blogue afiliáu a ASMR Research and Support] {{en}} {{Tradubot|ASMR}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cultura d'Internet]] [[Categoría:Fenómenos]] [[Categoría:Perceición]] [[Categoría:Sistema sensorial]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] n6miiua9lqg5k12fgmoa2n5zrgcaqhp Nicole Vervil 0 144814 3707805 3498765 2022-08-17T11:20:17Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña-Gavras => Costa-Gavras wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Nicole Vervil''' {{nym}} foi una actriz teatral, cinematográfica y televisiva de nacionalidá francesa. == Biografía == El so nome verdaderu yera Thérèse Marguerite Clotilde -y Carpentier, y nació en [[París]], [[Francia]]. Tuvo casada col actor [[Philippe Dumat]]. Foi sobremanera conocida por interpretar a la esposa del ayudante Gerber ([[Michel Galabru]]) nos cuatros primeros filmes de la serie del Xendarme interpretáu por [[Louis de Funès]], ''[[Le gendarme de Saint-Tropez]]'', ''[[Le Xendarme à New York]]'', ''[[Le gendarme se marie]]'' y ''[[Le gendarme en balade]]''. Nicole Vervil finó en [[Coutances]], [[Francia]], en 2005. == Teatru == * [[1948]] : ''Joyeux Chagrins'', a partir de [[Noël Coward]], adautación d'[[André Roussin]] y [[Pierre Gay (actor)|Pierre Gay]], escenografía de [[Louis Ducreux]], [[Théâtre Édouard VII]] * [[1950]] : ''[[Les Œufs de l'autruche]]'', d'[[André Roussin]], escenografía de [[Pierre Fresnay]], [[Théâtre des Célestins]] * [[1950]] : ''[[La mariée est trop belle]]'', de [[Michel Duren]], escenografía de [[Roland Piétri]], [[Théâtre Saint-Georges]] * [[1954]] : ''[[Faites-moi confiance]]'', de [[Michel Duren]], escenografía de [[Jean Meyer (actor)|Jean Meyer]], [[Théâtre du Gymnase Marie Bell]] == Filmografía == === Cine === * [[1961]] : ''[[Les Livreurs]]'', de [[Jean Girault]] * [[1964]] : ''[[Faites sauter la banque]]'', de [[Jean girault]] * [[1964]] : ''[[Le gendarme de Saint-Tropez]]'', de [[Jean Girault]] * [[1967]] : ''[[Le Petit Baigneur]]'', de [[Robert Dhéry]] * [[1968]] : ''[[Le gendarme se marie]]'', de [[Jean Girault]] * [[1969]] : ''[[L'Américain]]'', de [[Marcel Bozzuffi]] * [[1969]] : ''[[L'Aveu]]'', de [[Costa-Gavras]] * [[1969]] : ''[[La Maison de campagne]]'', de [[Jean Girault]] * [[1970]] : ''[[Le gendarme en balade]]'', de [[Jean Girault]] * [[1971]] : ''[[La Cavale]]'', de [[Michel Mitrani]] * [[1973]] : ''[[Défense de savoir]]'', de [[Nadine Trintignant]] * [[1974]] : ''[[France société anonyme]]'', d'[[Alain Corneau]] === Televisión === * [[1972]] : ''[[Les Boussardel]]'', de [[René Lucot]] * [[1976]] : ''[[Un homme, xune ville]]'' * [[1976]] : ''[[Comme du bon pain]]'' * [[1981]] : ''[[Salut champion]]'' == Actriz de doblaxe == A lo llargo de la so carrera, Vervil dio voz a actrices como [[Helena Carter]], [[Cyd Charisse]], [[Beverly Tyler]], [[Eleanor Parker]], [[Ida Lupino]], [[Vera Carmi]], [[Joan Greenwood]], [[Joan Bennett]], [[Judith Evelyn]], [[Sheila Brennan]], [[Yvonne Romain]] o [[Marcella Valeri]]. Tamién emprestó la so voz pa la película d'animación de [[1976]] ''[[Los dolce pruebes de Astérix]]''. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{IMDb nome|0895088}} * {{traducíu ref|fr|Nicole Vervil}} {{NF|1920|2005|Vervil, Nicole}} {{Tradubot|Nicole Vervil}} [[Categoría:Actores y actrices de Francia]] [[Categoría:Actores y actrices de cine de Francia]] [[Categoría:Actores y actrices de teatru de Francia]] [[Categoría:Actores y actrices de televisión de Francia]] [[Categoría:Actores y actrices de París]] [[Categoría:Nomatos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Persones de París]] qss3l7p8vvpr4uesxhiksrgznmh26pg María Rosa Calvo-Manzano 0 145746 3707759 3649497 2022-08-17T10:31:41Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|María Rosa Calvo-Manzano}} {{persona}} '''María Rosa Calvo-Manzano''' {{nym}} ye una [[Arpa|arpista]] española, hermana del tamién arpista [[Antonio Calvo-Manzano]]. == Aspeutos académicos == Ye [[Catedráticu d'universidá|caderalga]] numeraria d'Arpa del [[Real Conservatoriu Cimeru de Música de Madrid]]. Ganó les oposiciones por unanimidá del tribunal namás cumplir la mayoría d'edá, y asina se convirtió na catedrática más nueva de la historia d'España. Anguaño ye la [[Decanu (educación)|decana]] de los catedráticos del RCSM de Madrid. El mesmu añu que gana les oposiciones a la cátedra, gana, tamién por oposición, la plaza de solista d'arpa de la [[Orquesta Sinfónica de RTVE]], institución de la que ye miembru fundador. Con al respective de la plaza, Calvu-Pumar ta anguaño en réxime de excedencia. Desenvolvió un gran llabor como miembru de la orquesta, y como solista interpretando los conciertos más importantes de la lliteratura arpística universal, munchos d'ellos d'autores españoles contemporáneos con obres a ella mesma dedicaes. Ye Graduada n'Arpa, [[Pianu]], [[Harmonía (música) |Harmonía]], [[Contrapuntu]] y [[Fuga (música) |Fuga]], [[Composición (música) |Composición]], [[Acompañamientu musical|Acompañamientu]] al Pianu, [[Música de Cámara]], [[Folclor]] y [[Musicoloxía]] pol Real Conservatoriu Superior de Música de Madrid. Tolos sos estudios fueron remataos con primeros premios y ye, amás, “Premiu Estraordinariu Conservatoriu Fin de Carrera”. Coles mesmes, ye Llicenciada en Filosofía y Lletres, Doctora n'Arquiteutura pola [[Universidá Politéunica de Madrid]] nel Departamentu de Ideación Gráfica Arquitectónica (programa Dibuxu, Hestoria y Construcción), y Doctora n'Hestoria pola Universidá San Pablo - C.Y.O., igualmente de Madrid, nel Departamentu d'Historia y Pensamientu (programa d'Hestoria del Mundu Hispanu). Llogró en dambos doctoraos la calificación de sobresaliente ''[[cum laude]]''. == Arte, investigación y didáctica == Supo acompangar dende moza la so rica actividá concertística con un constante enfotu de superación como estudiosa de distintes disciplines humanístiques especialmente dedicaes a la recuperación del ricu patrimoniu arpístico universal ([[Historiografía |historiográficu]], [[Musicoloxía |musicolóxicu]] y [[Paleografía |paleográficu]]), inda bien desconocíu. Ufiertó más de trés mil conciertos polos cinco continentes. El so estrenu nel [[Carnegie Hall]] de Nueva York tuvo un resonante ésitu, del que la crítica fixo ecu, y el [[New York Times]] catalogar como una arpista rompedora que col so soníu y la so téunica taba llamada a revolucionar la interpretación de l'arpa contemporánea. Dicha actuación valió-y pa ser reconocida pol conceyu neoyorquín cola medaya al méritu como la meyor artista estranxera moza del añu. Foi l'artista encargada del conciertu estraordinariu celebráu en [[Washington D. C.|Washington]] que los sos SS.MM. los Reis d'España ufiertaron con motivu del bicentenariu de la nación estauxunidense. Igualmente acompañó a distintos presidentes del gobiernu en viaxes oficiales pa ufiertar los conciertos por ellos entamaos en distintes celebraciones. Ye autora de más de 150 publicaciones de llibros de [[pedagoxía]], [[historiografía]], musicoloxía y estudios críticos d'obres fundamentalmente españoles, en que'l so repertoriu centra especialmente los sos esfuercios. Tamién trabaya nes obres históriques del repertoriu universal escritu p'arpa, investigando nos [[manuscritu|manuscritos]] con importantes aportaciones paleográfiques. Toa esta vasta coleición d'obres foi publicada en distintes estremaos de trabayos críticos pola Editorial ARLU, creada dientro de la mesma Asociación Arpista Ludovico, nuna de les múltiples aguaes nes que se mueve esa asociación. El catálogu bibliográficu de la profesora Calvu-Pumar ta consideráu a nivel mundial como una de les mayores aportaciones a la lliteratura arpística de tolos tiempos. Como articulista, tamién ye autora d'un bon númberu d'ensayos y otros trabayos, publicaos nes revistes mundiales de la so especialidá (collabora en dellos diccionarios de música y hestoria). Tien más de 30 discos grabaos, con dedicación especial a la música española, y, sobremanera, al catálogu denomináu “ludoviquiano”, creáu por ella mesma con encargos a los compositores españoles contemporáneos d'obres de diversu estilu, estrenaes por ella y editaes dempués, col fin de recuperar la figura llexendaria de [[Ludovico]], arpista altorrenacentista que foi músicu de cámara de los [[Reis Católicos]]. A él refierse'l títulu de la pieza d'[[Alonso Mudarra]] ''[[Fantasía (música) |Fantasía]] X que contrahaze la harpa a la manera de Ludovico'' ("[[Tres llibros de Música en cifra pa vihuela]]", publicaos en [[Sevilla]] en [[1546]]). El compositores españoles dedicaron a Calvu-Pumar un vastu repertoriu que s'avera al centenar d'obres, qu'ella mesma estrenó, publicó en cuidaes ediciones con importantes estudios críticos y grabó en diverses coleiciones discográfiques. Ye creadora d'una filosofía didáctica, “Téuniques ARLU”, yá publicada en forma de tratáu, y que se vieno impartiendo en forma de cursu monográficu na [[Universidá Complutense de Madrid]] dende hai más d'una década. Esti cursu ta traducíu a siete llingües, ente elles idiomes tan desemeyaos como inglés y xaponés. Dende'l cursu académicu 2007 - 2008, "Téuniques ARLU" pasó a formar parte de les asignatures del currículu cimeru nel RCSM de Madrid, el so centru d'enseñanza. La so cátedra, dictada col pensamientu filosóficu-pedagóxicu d'esa téunica, ta amparada, amás, pol so espíritu d'investigadora fonda. De los sos estudios como musicóloga (arpista inconformista cola tradición), surde una manera especial d'entender el preséu, muncho más musical. La so continua busca por dotar a l'arpa d'una téunica brillosa, tantu dinámica como espresiva na aplicación de los efeutos musicales con espíritu purista, según dómines, enclinos y estétiques, facer acreedora de ser una verdadera innovadora na téunica arpística. Esta reconocencia fai que la conoza universalmente como la creadora de la Moderna Escuela Española d'Arpa, lo que-y valió dellos premios que reconocen dicha llabor, según que la so cátedra tuviera dende los sos entamos bien visitada por alumnos foranos, fundamentalmente atraíos polos sos trabayos d'investigación arpística y musicolóxica, y en munchos casos pa faer el doctoráu so la so direición. Casi toos los profesores d'arpa de los conservatorios y de les escueles de música d'España fueron discípulos d'ella. La cantidá d'alumnos estranxeros que dende los entamos de la so docencia pasaron pola so cátedra fai que les sos teoríes arpísticas y didáctiques tean estendíes pel mundu enteru: profesores que son discípulos d'ella hai partíos por universidaes de los cinco continentes, dende los Estaos Xuníos al Estremu Oriente. Funda nel añu 1988 l'Asociación Arpista Ludovico. En 1993, pon en marcha'l Concursu Internacional d'Arpa Arpista Ludovico” col fin de promover a los nuevos valores. En poco tiempu, esti concursu púnxose a la cabeza de los de la so especialidá nel mundu, y entámase un festival multicultural paralelu a la so celebración. Esti orixinal concursu yá va pola VI edición, y celébrase nel marcu incomparable del [[Real Sitiu de San Lorenzo de El Escorial]] con una periodicidad trienal; María Rosa Calvu-Pumar ye'l so principal promotora. Nel añu 2000, convirtió'l so patrimoniu arpístico personal (preseos históricos y biblioteca especializada) en [[Fundación (Derechu)|fundación]] col fin d'ufiertar a les xeneraciones ascendentes un fondu d'[[organoloxía]] instrumental, y fondos documentales con más de 10.000 volumes de títulos trataos n'arte, hestoria, filosofía y música (con importantes obres sobre organoloxía, [[musicografía]] y [[historiografía]] d'arpa). Ye un centru fundamentalmente especializáu n'investigación arpística. El 21 d'abril de 2017, dona una arpa de la so coleición a la Escuela Municipal de Música de Collado Villalba (Madrid), que lleva'l so nome. Como agradecimientu a la Escuela, ufierta un conciertu na Casa de Cultura de dicha llocalidá. == Llabor camerística == Punxo en marcha un conxuntu de música de cámara - Agrupación española de música de cámara “Arpista Ludovico" - col que lleva a cabu un inmensu llabor d'estrenos d'obres españoles de música de cámara, escrites por encargu d'ella y editaes y grabaes polos sellos editoriales y discográficos de la mesma Asociación: Ediciones ARLU, y ARLU Discos. == Reconocencies == Con frecuencia ye nomada miembru de los xuraos d'arpa de los concursos más prestixosos del mundu, y en dalgunos d'ellos les sos propies obres formen parte'l repertoriu obligáu. Igualmente ye convidada con frecuencia pa presentar ponencies d'investigación musicolóxiques y didáctiques nos congresos y simposios d'arpa del mundu. Ta en posesión de nomamientos de delles academies de belles artes y ciencies históriques d'España y del mundu, y foi compensada con numberosos premios nacionales ya internacionales. Tamién foi condecorada por S.M. el Rei d'España col Llazu d'Isabel la Católica y l'Encomienda d'Alfonso X el Sabiu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1946||Calvo Manzano, Maria Rosa}} [[Categoría:Compositores d'España]] [[Categoría:Musicólogos y musicólogues d'España]] [[Categoría:Persones de Madrid]] gk7wvwv3xjvu0vqxxvr7r5u7jhngr8p 3707760 3707759 2022-08-17T10:31:50Z Omarete 35 Plantía: {{referencies|t={{subst:CURRENTTIMESTAMP}}}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220817103150}} {{Tradubot|María Rosa Calvo-Manzano}} {{persona}} '''María Rosa Calvo-Manzano''' {{nym}} ye una [[Arpa|arpista]] española, hermana del tamién arpista [[Antonio Calvo-Manzano]]. == Aspeutos académicos == Ye [[Catedráticu d'universidá|caderalga]] numeraria d'Arpa del [[Real Conservatoriu Cimeru de Música de Madrid]]. Ganó les oposiciones por unanimidá del tribunal namás cumplir la mayoría d'edá, y asina se convirtió na catedrática más nueva de la historia d'España. Anguaño ye la [[Decanu (educación)|decana]] de los catedráticos del RCSM de Madrid. El mesmu añu que gana les oposiciones a la cátedra, gana, tamién por oposición, la plaza de solista d'arpa de la [[Orquesta Sinfónica de RTVE]], institución de la que ye miembru fundador. Con al respective de la plaza, Calvu-Pumar ta anguaño en réxime de excedencia. Desenvolvió un gran llabor como miembru de la orquesta, y como solista interpretando los conciertos más importantes de la lliteratura arpística universal, munchos d'ellos d'autores españoles contemporáneos con obres a ella mesma dedicaes. Ye Graduada n'Arpa, [[Pianu]], [[Harmonía (música) |Harmonía]], [[Contrapuntu]] y [[Fuga (música) |Fuga]], [[Composición (música) |Composición]], [[Acompañamientu musical|Acompañamientu]] al Pianu, [[Música de Cámara]], [[Folclor]] y [[Musicoloxía]] pol Real Conservatoriu Superior de Música de Madrid. Tolos sos estudios fueron remataos con primeros premios y ye, amás, “Premiu Estraordinariu Conservatoriu Fin de Carrera”. Coles mesmes, ye Llicenciada en Filosofía y Lletres, Doctora n'Arquiteutura pola [[Universidá Politéunica de Madrid]] nel Departamentu de Ideación Gráfica Arquitectónica (programa Dibuxu, Hestoria y Construcción), y Doctora n'Hestoria pola Universidá San Pablo - C.Y.O., igualmente de Madrid, nel Departamentu d'Historia y Pensamientu (programa d'Hestoria del Mundu Hispanu). Llogró en dambos doctoraos la calificación de sobresaliente ''[[cum laude]]''. == Arte, investigación y didáctica == Supo acompangar dende moza la so rica actividá concertística con un constante enfotu de superación como estudiosa de distintes disciplines humanístiques especialmente dedicaes a la recuperación del ricu patrimoniu arpístico universal ([[Historiografía |historiográficu]], [[Musicoloxía |musicolóxicu]] y [[Paleografía |paleográficu]]), inda bien desconocíu. Ufiertó más de trés mil conciertos polos cinco continentes. El so estrenu nel [[Carnegie Hall]] de Nueva York tuvo un resonante ésitu, del que la crítica fixo ecu, y el [[New York Times]] catalogar como una arpista rompedora que col so soníu y la so téunica taba llamada a revolucionar la interpretación de l'arpa contemporánea. Dicha actuación valió-y pa ser reconocida pol conceyu neoyorquín cola medaya al méritu como la meyor artista estranxera moza del añu. Foi l'artista encargada del conciertu estraordinariu celebráu en [[Washington D. C.|Washington]] que los sos SS.MM. los Reis d'España ufiertaron con motivu del bicentenariu de la nación estauxunidense. Igualmente acompañó a distintos presidentes del gobiernu en viaxes oficiales pa ufiertar los conciertos por ellos entamaos en distintes celebraciones. Ye autora de más de 150 publicaciones de llibros de [[pedagoxía]], [[historiografía]], musicoloxía y estudios críticos d'obres fundamentalmente españoles, en que'l so repertoriu centra especialmente los sos esfuercios. Tamién trabaya nes obres históriques del repertoriu universal escritu p'arpa, investigando nos [[manuscritu|manuscritos]] con importantes aportaciones paleográfiques. Toa esta vasta coleición d'obres foi publicada en distintes estremaos de trabayos críticos pola Editorial ARLU, creada dientro de la mesma Asociación Arpista Ludovico, nuna de les múltiples aguaes nes que se mueve esa asociación. El catálogu bibliográficu de la profesora Calvu-Pumar ta consideráu a nivel mundial como una de les mayores aportaciones a la lliteratura arpística de tolos tiempos. Como articulista, tamién ye autora d'un bon númberu d'ensayos y otros trabayos, publicaos nes revistes mundiales de la so especialidá (collabora en dellos diccionarios de música y hestoria). Tien más de 30 discos grabaos, con dedicación especial a la música española, y, sobremanera, al catálogu denomináu “ludoviquiano”, creáu por ella mesma con encargos a los compositores españoles contemporáneos d'obres de diversu estilu, estrenaes por ella y editaes dempués, col fin de recuperar la figura llexendaria de [[Ludovico]], arpista altorrenacentista que foi músicu de cámara de los [[Reis Católicos]]. A él refierse'l títulu de la pieza d'[[Alonso Mudarra]] ''[[Fantasía (música) |Fantasía]] X que contrahaze la harpa a la manera de Ludovico'' ("[[Tres llibros de Música en cifra pa vihuela]]", publicaos en [[Sevilla]] en [[1546]]). El compositores españoles dedicaron a Calvu-Pumar un vastu repertoriu que s'avera al centenar d'obres, qu'ella mesma estrenó, publicó en cuidaes ediciones con importantes estudios críticos y grabó en diverses coleiciones discográfiques. Ye creadora d'una filosofía didáctica, “Téuniques ARLU”, yá publicada en forma de tratáu, y que se vieno impartiendo en forma de cursu monográficu na [[Universidá Complutense de Madrid]] dende hai más d'una década. Esti cursu ta traducíu a siete llingües, ente elles idiomes tan desemeyaos como inglés y xaponés. Dende'l cursu académicu 2007 - 2008, "Téuniques ARLU" pasó a formar parte de les asignatures del currículu cimeru nel RCSM de Madrid, el so centru d'enseñanza. La so cátedra, dictada col pensamientu filosóficu-pedagóxicu d'esa téunica, ta amparada, amás, pol so espíritu d'investigadora fonda. De los sos estudios como musicóloga (arpista inconformista cola tradición), surde una manera especial d'entender el preséu, muncho más musical. La so continua busca por dotar a l'arpa d'una téunica brillosa, tantu dinámica como espresiva na aplicación de los efeutos musicales con espíritu purista, según dómines, enclinos y estétiques, facer acreedora de ser una verdadera innovadora na téunica arpística. Esta reconocencia fai que la conoza universalmente como la creadora de la Moderna Escuela Española d'Arpa, lo que-y valió dellos premios que reconocen dicha llabor, según que la so cátedra tuviera dende los sos entamos bien visitada por alumnos foranos, fundamentalmente atraíos polos sos trabayos d'investigación arpística y musicolóxica, y en munchos casos pa faer el doctoráu so la so direición. Casi toos los profesores d'arpa de los conservatorios y de les escueles de música d'España fueron discípulos d'ella. La cantidá d'alumnos estranxeros que dende los entamos de la so docencia pasaron pola so cátedra fai que les sos teoríes arpísticas y didáctiques tean estendíes pel mundu enteru: profesores que son discípulos d'ella hai partíos por universidaes de los cinco continentes, dende los Estaos Xuníos al Estremu Oriente. Funda nel añu 1988 l'Asociación Arpista Ludovico. En 1993, pon en marcha'l Concursu Internacional d'Arpa Arpista Ludovico” col fin de promover a los nuevos valores. En poco tiempu, esti concursu púnxose a la cabeza de los de la so especialidá nel mundu, y entámase un festival multicultural paralelu a la so celebración. Esti orixinal concursu yá va pola VI edición, y celébrase nel marcu incomparable del [[Real Sitiu de San Lorenzo de El Escorial]] con una periodicidad trienal; María Rosa Calvu-Pumar ye'l so principal promotora. Nel añu 2000, convirtió'l so patrimoniu arpístico personal (preseos históricos y biblioteca especializada) en [[Fundación (Derechu)|fundación]] col fin d'ufiertar a les xeneraciones ascendentes un fondu d'[[organoloxía]] instrumental, y fondos documentales con más de 10.000 volumes de títulos trataos n'arte, hestoria, filosofía y música (con importantes obres sobre organoloxía, [[musicografía]] y [[historiografía]] d'arpa). Ye un centru fundamentalmente especializáu n'investigación arpística. El 21 d'abril de 2017, dona una arpa de la so coleición a la Escuela Municipal de Música de Collado Villalba (Madrid), que lleva'l so nome. Como agradecimientu a la Escuela, ufierta un conciertu na Casa de Cultura de dicha llocalidá. == Llabor camerística == Punxo en marcha un conxuntu de música de cámara - Agrupación española de música de cámara “Arpista Ludovico" - col que lleva a cabu un inmensu llabor d'estrenos d'obres españoles de música de cámara, escrites por encargu d'ella y editaes y grabaes polos sellos editoriales y discográficos de la mesma Asociación: Ediciones ARLU, y ARLU Discos. == Reconocencies == Con frecuencia ye nomada miembru de los xuraos d'arpa de los concursos más prestixosos del mundu, y en dalgunos d'ellos les sos propies obres formen parte'l repertoriu obligáu. Igualmente ye convidada con frecuencia pa presentar ponencies d'investigación musicolóxiques y didáctiques nos congresos y simposios d'arpa del mundu. Ta en posesión de nomamientos de delles academies de belles artes y ciencies históriques d'España y del mundu, y foi compensada con numberosos premios nacionales ya internacionales. Tamién foi condecorada por S.M. el Rei d'España col Llazu d'Isabel la Católica y l'Encomienda d'Alfonso X el Sabiu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1946||Calvo Manzano, Maria Rosa}} [[Categoría:Compositores d'España]] [[Categoría:Musicólogos y musicólogues d'España]] [[Categoría:Persones de Madrid]] ge7gb8od3yipekadtxd17s1mm45w865 Julie Gavras 0 146063 3707803 3577253 2022-08-17T11:20:02Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña-Gavras => Costa-Gavras wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20220204114837}} {{persona}} '''Julie Gavras''' (n. 19??) ye una direutora de cine [[Francia|francesa]]. Ye la fía del direutor d'orixe griegu [[Costa-Gavras]], y hermana del [[actor]] [[Romain Gavras]] (1981-). El so primer filme como direutora ye ''[[La Culpa ye de Fidel]]'' (''La Faute à Fidel'') que foi presentáu en [[Francia]] en payares de [[2006]]. == Trayeutoria == Depués de graduase en Lliteratura y Lleis, Julie Gavras entornar al cine. Empezó la so carrera como asistente de direición n'[[Italia]] y Francia pa comerciales, películes pa televisión y cine. Trabayó con direutores tan diversos como [[Robert Enrico]], [[Claire Devers]], [[Jacques Nolot]], [[Alexandre Jardin]], [[Camille de Casabianca]], [[Roberto Faenza]] and [[Michele Soavi]]. Tamién trabayó col so padre na película dramática sobre la [[Segunda Guerra Mundial]] ''[[Amen]]''. En [[1988]], dirixó un curtiu cinematográficu llamáu ''Oh les beaux dimanches!'' producíu en [[Marsella]] por Comic Strip. Dos años más tarde, dirixó'l so primer documental ''From Dawn to Night: Songs by Moroccan Women''. Esti postreru taba basáu nuna obra d'[[Alain Weber]] montada nel Teatru Bouffes du Nord en París mientres el Festival d'Automne. En xineru de [[2002]] presentó'l so segundu documental que foi presentái en Francia: ''El Pirata, la Bruxa, el Lladrón y los Mozos'' (''Le Corsaire, Le magicien, Le voleur et les enfants''). Esti filme centrar nun cursu d'estudiantes de nueve años que faíen una película na escuela. Julie Gavras dirixó tamién dellos otros documentales para [[Arte (canal de TV)|Arte]] y [[France 5]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{IMDb nome|id = 0310614|nome = Julie Gavras}} {{NF|el sieglu XX|||Gavras, Julie}} {{Tradubot|Julie Gavras}} [[Categoría:Direutores de cine de Francia]] [[Categoría:Guionistes de cine de Francia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 9fogfxwlqbbjlcrcqyib2ffehcewwh3 Kaori Takahashi 0 146535 3707564 3358587 2022-08-16T15:22:22Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Kaori Takahashi''' {{nym}} ye una [[nadadora]] xaponesa de [[natación sincronizada]] retirada que aportó a [[Natación sincronizada nos Xuegos Olímpicos de Atlanta 1996|medayista de bronce olímpico en Atlanta 1996]] nel concursu por equipos.<ref>[https://www.sports-reference.com/olympics/athletes/ta/kaori-takahashi-1.html Ficha.] [[Sports Reference]]. Consultáu'l 20 d'abril de 2018.</ref> == Carrera deportiva == Nos [[Natación sincronizada nos Xuegos Olímpicos de Atlanta 1996|Xuegos Olímpicos de 1996]] celebraos en [[Atlanta 1996]] ([[Estaos Xuníos]]) ganó la medaya de bronce nel concursu por equipos, tres Estaos Xuníos (oru) y Canadá (plata), siendo les sos compañeres d'equipu: [[Miya Tachibana]], [[Akiko Kawase]], [[Rei Jimbo]], [[Miho Takeda]], [[Raika Fujii]], [[Miho Kawabe]], [[Junko Tanaka]], [[Riho Nakajima]] y [[Mayuko Fujiki]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{commonscat}} {{NF|1974||Takahashi, Kaori}} {{Tradubot|Kaori Takahashi}} [[Categoría:Nadadores sincronizaes de Xapón]] [[Categoría:Medayistes olímpicos d'Atlanta 1996]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] ewp908vzatdssp0jzlb3j1zizr7d5ts Christa Theret 0 146826 3707796 3678297 2022-08-17T11:18:57Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña-Gavras => Costa-Gavras wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Christa Theret''' (nacida'l [[25 de xunu]] de [[1991]] en [[París]]) ye una [[actriz]] [[Francia|francesa]]. == Biografía == En 2003, Christa foi afayada a la edá de 11 nel patiu de la escuela secundaria de ''Antoine Coysevox'' nel XVIII Distritu de París por un xefe de casting y empezó nel cine na película [[Le Couperet]] por [[Costa-Gavras]], onde interpretó a la fía de José García. En 2007, interpretó a Julie, una adolescente gótica na película ''Et toi''. En 2008, ella dexó la escuela y a los 17 fixo un papel na película [[LOL (película)|Lol]] por ''Lisa Azuelos'' xunto a [[Sophie Marceau]].<ref>{{Cita web|títulu=Teen romance "Just About Love" a sweet affair|url=http://www.reuters.com/article/reviewsNews/idUSN3032673120070531|editorial=[[reuters.com]]|fecha=30 de mayu de 2007|fechaaccesu=9 de payares de 2009}}</ref> Dende abril hasta xunu de 2009, fixo ''-y village des ombres'', la primer obra de cineasta Fouad Benhammou. Nuevamente, n'ochobre, fixo ''-y Mariage de Chiffon'', por Jean Daniel Verhaeghe, direutor de cine de ''Le Grand Meaulnes''. == Filmografía == {| {{tablaguapa}} |- ! Nome de la película !! Añu |- | ''[[Le Couperet]]'' || [[2005]] |- | ''Et toi, t'es sur qui?'' || [[2007]] |- | ''LOL (Laughing Out Loud)'' || [[2008]] |- | ''-y Village des ombres'' || [[2009]] |- | ''The Clink of Ice'' || [[2010]] |- | ''[[Freeway]] (voces extras)'' || [[2012]] |- | ''[[L`homme qui rit]]'' || [[2012]]| |- | ''[[Renoir (película)|Renoir]]'' || [[2012]] |- | ''[[Madame Marguerite]]'' || [[2016]] |- | ''[[La Fille du patron]]'' || [[2016]] |} == Ver tamién == * [[Le Couperet]] * [[Freeway]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [https://www.imdb.com/name/nm1817887/ Chirista Theret - Internet Movie Database] * [http://www.stars-celebrites.com/THERET-CHRISTA/printable-theret.htm Christa Theret - Stars Celebrities] * {{traducíu ref|en|Christa Theret}} {{NF|1991||Theret, Christa}} {{Tradubot|Christa Theret}} [[Categoría:Actores y actrices de Francia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Persones de París]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 7qtyt1c6u7zdrtmmfun8ffojtadmlxl Christine Borland 0 146972 3707667 3702349 2022-08-16T18:50:41Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibió => qu'exhibió wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Christine Borland''' {{nym}} ye una [[artista]] [[escocesa]], miembru del grupu d'artistes contemporáneos del Reinu Xuníu [[Young British Artists]].<ref name=bio>[http://www.artnet.com/Magacín/reviews/mahoney/mahoney3-30-00.asp Christine Borland por Robert Mahoney] Consultáu'l 5 de marzu de 2018.</ref> == Carrera == Borland cursó estudios na Universidá de Ulster y na Escuela d'Arte de Glasgow. Interesada principalmente na escultura y l'instalación, en 1997, pa la so primer esposición individual en Londres, titulada ''L'Homme Double'' y exhibida na Galería Lisson, encargó a 6 escultores académicamente entrenaos por que fixeren cabeces de magre de tamañu natural del médicu nazi [[Josef Mengele]] a partir d'imáxenes d'él qu'ella apurrió y descripciones que los sobrevivientes de Auschwitz fixeren.<ref>[http://www.tate.org.uk/art/artists/christine-borland-2702 Christine Borland profile] Tate.org.uk. Consultáu'l 5 de marzu de 2018.</ref> Esi mesmu añu foi nomada pal [[Premiu Turner]], gallardón que ganó l'artista [[Gillian Wearing]]. Les obres d'arte qu'exhibió Borland inclúin ''The Dead Teach the Living'' (1997), orixinalmente exhibida nel Munster Sculpture Project n'Alemaña. Trátase d'un grupu de cabeces reconstruyíes por ordenador con yelsu blancu qu'amuesen distintos estereotipos raciales. Dempués de ''True Story-Giant'' y ''Fairy Tales'' (1997) amosó una impresión negativa de los restos esqueléticos d'un nanu del sieglu XVIII y oldear con un xigante del sieglu XIX. ''Phantom Twins'' (1997) consistía en "muñeques" de cueru que conteníen cadarmes fetales reales. La so obra ''From Life'' foi un rexistru de la so reconstrucción forense d'una muyer asiática sumida. Este empezó con una cadarma y concluyó con un molde de bronce de la cabeza. La esmolición de l'artista siempres fueron los problemes de despersonalización del individuu que tienen llugar nos establecimientos médicos. La so reconstrucción d'una persona sumida ye pa ella un procesu de personalización.<ref>[http://www.skny.com/artists/christine-borland Christine Borland Biography] Sean Kelly Gallery. Consultáu'l 5 de marzu de 2018.</ref> Les sos esposiciones individuales inclúin ''The Fabric Workshop and Museum'' (Filadelfia), ''Dundee Contemporary Arts, De Appel'' (Amsterdam), ''Fundação Serralves'' (Lisboa), ''Museum für Gegenwartskunst'' (Zurich) y ''Cast From Nature, Camden Arts Centre'' (Londres).<ref name=bio/> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Traducíu ref|en|Christine Borland|oldid=782152460|trad=parcial|fecha=25 de mayu y 2017}} {{NF|1965||Borland, Christine}} {{Tradubot|Christine Borland}} [[Categoría:Artistes conceutuales]] [[Categoría:Artistes del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] e7s04d8ozulx5jrsagzp6xvoqqtnpp2 Christine Ohuruogu 0 147023 3707655 3703328 2022-08-16T18:48:00Z XabatuBot 43102 iguo testu: Llei McConnell => Lee McConnell wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Christine Ohuruogu}} {{persona}} '''Christine Ijeoma Ohuruogu''' {{nym}} ye una [[atletismu|atleta]] [[Reinu Xuníu|británica]] d'orixe [[Nixeria|nixerianu]] especialista nos [[400 metros llisos]], prueba na que se proclamó campeona olímpica en [[Xuegos Olímpicos de Beixín 2008|2008]], y campeona mundial en [[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2007|2007]] y [[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2013|2013]]. == Trayeutoria == En 2003 foi tercer nel Campeonatu Européu Junior, y en 2005 ganó la medaya de plata nel Campeonatu Européu Sub-23. Nel [[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2005|Campeonatu Mundial de 2005]] de [[Ḥélsinki]], consiguió la medaya de bronce nel relevu de 4x400 m, xunto a [[Lee McConnell]], [[Donna Fraser]] y [[Nicola Sanders]]. En 2006 ganó la medaya d'oru nos [[Xuegos de la Mancomunidá de 2006|Xuegos de la Mancomunidá]] al ganar a la gran favorita, la campeona olímpico y mundial [[Tonique Williams-Darling|Tonique Williams]].<ref>[http://www.smh.com.au/news/athletics/its-ohuruogu-in-a-400-upset/2006/03/22/1142703369565.html It's Ohuruogu in a 400 upset], Sydney Morning Herald</ref> === Sanción d'un añu === Ohuruogu recibió una sanción d'un añu al nun presentase a trés controles antidopaxe fuera de competición.<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/athletics/5328420.stm Ohuruogu is hit by one-year ban], BBC Sport</ref>L'[[Asociación Olímpica Británica]] impúnxo-y una prohibición pa tola vida pa competir nos xuegos olímpicos con Gran Bretaña, pero ganó'l recursu interpuestu ante esti comité. La sanción expiró xustu antes del empiezu del mundial que se diba a celebrar n'[[Osaka]].<ref>[http://www.terra.com/deportes/articulo/html/fox488422.htm Llevanten suspensión pa tola vida a Ohuruogu, que va poder tar en Beixín-2008], Terra</ref> === Títulu mundial y olímpicu === A los pocos díes de terminar la so sanción, ganó la medaya d'oru nel [[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2007|Campeonatu Mundial de 2007]] con un tiempu de 49,61 segundos, quedando per delantre del so compatriota Nicola Sanders.<ref>[http://www.telegraph.co.uk/sport/othersports/athletics/2320083/Christine-Ohuruogu-wins-gold-in-Osaka.html Christine Ohuruogu wins gold in Osaka], The Telegraph</ref>Ohuruogu tamién formó parte del equipu de relevos británicu que ganó la medaya de bronce nel 4x400 metros. Nos [[Xuegos Olímpicos de Beixín 2008]] proclamóse campeona olímpica con un tiempu de 49,62 s, ganando a [[Shericka Williams]] y a la gran favorita, la corredora d'Estaos Xuníos [[Sanya Richards]].<ref>[http://www.theguardian.com/sport/2008/aug/19/christineohuruogu.olympicsathletics Olympics: Ohuruogu claims first track gold for Britain], The Guardian</ref> Participó nel [[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2011|Campeonatu Mundial de 2011]], pero foi descalificada por una salida en falsu na so serie de 400 metros.<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/0/athletics/14691334 World Athletics 2011: Christine Ohuruogu disqualified from 400m heats], BBC Sport</ref> Ohuruogu ganó la medaya de plata nos [[Xuegos Olímpicos de Londres 2012]]. Presentar nel estadiu, asitiáu a pocos minutos de la casa onde se crió, pa intentar revalidar el títulu que consiguió de forma sorpresiva cuatro años tras, pero foi superada por Sanya Richards.<ref>[http://www.theguardian.com/sport/2012/aug/05/london-2012-christine-ohuruogu-silver London 2012: Christine Ohuruogu's late charge brings silver in 400m], The Guardian</ref> === Segundu títulu mundial === En 2013 ganó la medaya d'oru nel [[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2013|Mundial de Moscú]] superando a [[Amantle Montsho]] nun final bien afechu que se tuvo de decidir na [[semeya finish]], saliendo vencedora Ohuruogu por tan solu cuatro milésimes.<ref>[http://www.iaaf.org/news/feature/captain-christine-takes-second-400m-crown Captain Christine takes second 400m crown], IAAF</ref>Ganó con un tiempu de 49,41 segundos, batiendo'l récor británicu que taba en posesión de [[Kathryn Smallwood|Kathy Cook]] dende 1984, y convirtióse na primer muyer británica en ganar dos títulos mundiales.<ref>[http://www.independent.co.uk/sport/xeneral/athletics/world-championships-2013-christine-ohuruogu-leaves-it-late-again-to-seal-her-place-in-history-8758124.html World Championships 2013: Christine Ohuruogu leaves it late again to seal her place in history], The Independent</ref>Unos díes más tarde, ganó la medaya de bronce col relevu de 4x400 metros.<ref>[http://www.iaaf.org/results/iaaf-world-championships-in-athletics/2013/14th-iaaf-world-championships-4873/women/4x400-metres-relay/final/result 14th IAAF World Championships > 4x400 Metres Relay - women], IAAF</ref> == Palmarés == {| {{tablaguapa}} border="1" cellspacing="2" cellpadding="1" style="border-collapse: collapse; font-size: 105%;" |- bgcolor="cccccc" !Añu ! Competición !Llugar !Puestu !Prueba !Marca |- |rowspan=2|[[2003]] |rowspan=2|Campeonatu Européu Junior |rowspan=2|[[Tampere]] |align="center"|[[Ficheru:Bronzen medaille.svg|18px|Bronce]] |400 metros |54,21 |- |align="center"|[[Ficheru:Bronzen medaille.svg|18px|Bronce]] |4x400 metros |3:38,96 |- |[[2004]] |[[Xuegos Olímpicos d'Atenes 2004|Xuegos Olímpicos]] |[[Atenes]] |align="center"|4ª |4x400 metros |3:25,12 |- |rowspan=3|[[2005]] |rowspan=2|Campeonatu Européu Sub-23 |rowspan=2|[[Erfurt]] |align="center"|[[Ficheru:Zilveren medaille.svg|18px|Plata]] |400 metros |50,73 |- |align="center"|[[Ficheru:Zilveren medaille.svg|18px|Plata]] |4x400 metros |3:31,64 |- |[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2005|Campeonatu Mundial]] |[[Ḥélsinki]] |align="center"|[[Ficheru:Bronzen medaille.svg|18px|Bronce]] |4x400 metros |3:24,44 |- |[[2006]] |[[Xuegos de la Mancomunidá de 2006|Xuegos de la Mancomunidá]] |[[Melbourne]] |align="center"|[[Ficheru:Gouden medaille.svg|18px|Oru]] |400 metros |50,28 |- |rowspan=3|[[2007]] |rowspan=2|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2007|Campeonatu Mundial]] |rowspan=2|[[Osaka]] |align="center"|[[Ficheru:Gouden medaille.svg|18px|Oru]] |400 metros |49,61 |- |align="center"|[[Ficheru:Bronzen medaille.svg|18px|Bronce]] |4x400 metros |3:20,04 |- |IAAF World Athletics Final |[[Stuttgart]] |align="center"|[[Ficheru:Bronzen medaille.svg|18px|Bronce]] |400 metros |50,20 |- |rowspan=2|[[2008]] |rowspan=2|[[Xuegos Olímpicos de Beixín 2008|Xuegos Olímpicos]] |rowspan=2|[[Beixín]] |align="center"|[[Ficheru:Gouden medaille.svg|18px|Oru]] |400 metros |49,62 |- |align="center" | 5ª |4x400 metros |3:22,68 |- |rowspan=2|[[2012]] |[[Atletismu nos Xuegos Olímpicos de Londres 2012|Xuegos Olímpicos]] |[[Londres]] |align="center"|[[Ficheru:Zilveren medaille.svg|18px|Plata]] |400 metros |49,70 |- |[[Campeonatu Mundial d'Atletismu en Pista Cubierta de 2012|Campeonatu Mundial en Pista Cubierta]] |[[Istambul]] |align="center"|[[Ficheru:Gouden medaille.svg|18px|Oru]] |4x400 metros |3:28,76 |- |rowspan=3|[[2013]] |[[Campeonatu Européu d'Atletismu en Pista Cubierta de 2013|Campeonatu Européu en Pista Cubierta]] |[[Gotemburgu]] |align="center"|[[Ficheru:Gouden medaille.svg|18px|Oru]] |4x400 metros |3:27,56 |- |rowspan=2|[[Campeonatu Mundial d'Atletismu de 2013|Campeonatu Mundial]] |rowspan=2|[[Moscú]] |align="center"|[[Ficheru:Gouden medaille.svg|18px|Oru]] |400 metros |49,41 |- |align="center"|[[Ficheru:Bronzen medaille.svg|18px|Bronce]] |4x400 metros |3:22,61 |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.iaaf.org/athletes/biographies/letter=0/athcode=198325/index.html Perfil IAAF - Christine Ohuruogu] {{socesión |predecesor = [[Tonique Williams-Darling]] |títulu = Campeona Olímpica de [[400 metros]] |periodu = [[atletismo Beixín 2008|Beixín 2008]] |socesor = [[Sanya Richards-Ross]] }} {{NF|1984||Ohuruogu, Christine}} [[Categoría:Deportistes d'Inglaterra]] [[Categoría:Medayistes olímpicos del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Medayistes olímpicos de Beixín 2008]] [[Categoría:Medayistes olímpicos d'atletismu]] [[Categoría:Medayistes olímpicos d'oru]] [[Categoría:Medayistes olímpicos de plata]] [[Categoría:Deportistes nos Xuegos Olímpicos d'Atenes 2004]] [[Categoría:Deportistes nos Xuegos Olímpicos de Londres 2012]] [[Categoría:Casos de dopaxe n'atletismu]] [[Categoría:Persones de Londres]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] lcna9kj4kmuvqmwkkncaxiolijg6m8n Claire Denis 0 147152 3707797 3532639 2022-08-17T11:19:04Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mariña-Gavras => Costa-Gavras wikitext text/x-wiki {{persona |nome = Claire Denis |imaxe = Claire Denis 66ème Festival de Venise (Mostra) 2.jpg |pie d'imaxe = Denis nel [[Festival de Venecia]] |fecha de nacencia = [[21 d'abril]] de [[1948]] |llugar de nacencia = [[Paris]], [[Francia]] }} '''Claire Denis''' (n. [[París]], el 21 d'abril de [[1948]]) ye una direutora de cine nacida en [[Francia]] y profesora del [[European Graduate School]] en [[Saas-Fee]], Suiza.<ref name="egs">{{cita web | url=http://www.egs.edu/faculty/claire-denis/biography/ | títulu=Claire Denis Faculty Page at European Graduate School (Biography, bibliography and video lectures) | editorial=[[European Graduate School]] | autor= | fechaaccesu=27 d'ochobre de 2010 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101024172728/http://www.egs.edu/faculty/claire-denis/biography/ | fechaarchivu=24 d'ochobre de 2010 }}</ref> == Primeros años == Denis nació en [[París]], y creció en distintes colonies franceses ([[Burkina Fasu]], [[Somalia]], [[Senegal]] y [[Camerún]]), onde'l so padre foi funcionariu públicu.<ref>Hermione Eyre, "[http://www.prospectmagazine.co.uk/2010/06/loving-the-lost-and-monstrous/ Claire Denis on filmmaking and feminism]," ''Prospect'', 21 de xunu de 2010.</ref> == Carrera == Denis estudió economía, pero abandonó la carrera. Depués asistió al [[Institut des hautes études cinématographiques|IDHEC]], la escuela de cine francesa. En graduándose, trabayó como asistente de [[Jacques Rivette]], [[Costa-Gavras]], [[Jim Jarmusch]] y [[Wim Wenders]]. Dende 2002, Claire Denis ye profesora de cine na Escuela Europea de Graduaos en [[Saas-Fee]], Suiza.<ref name="egs"/> El so debú foi na película ''[[Chocolat (película de 1988)|Chocolat]]'' (1988), una reflexón semi-autobiográfica sobre'l colonialismu africanu, que-y ganó aclamación de la crítica. Con películes tales como ''[[US Go Home]]'' (1994), ''[[Nénette et Boni]]'' (1996), ''[[Beau travail]]'' (1999), ''[[Trouble Every Day (película)|Trouble Every Day]]'' (2001) y ''[[Vendredi soir]]'' (2002), estableció una reputación como realizadora, que «pudo reconciliar la llírica del cine francés col impulsu por prindar la, de cutiu, dura cara de la Francia contemporánea».<ref name="salon-1">{{cita noticia | nome=Charles | apellíu=Taylor | autor=Taylor, Charles | url=http://archive.salon.com/ent/movies/review/2000/03/31/beau_travail/ | títulu=Beau Travail | editorial=Salon.com | páxina= | páxina= | fecha=31 de marzu de 2000 | fechaaccesu=13 de xunu de 2006 }}</ref> == Filmografía == === Llargumetraxes === * ''[[Chocolat (película de 1988)|Chocolat]] / Chocolate'' (1988) * ''[[S'en fout la mort]] / No Fear, No Die'' (1990) * ''[[I Can't Sleep (película)|J'ai pas sommeil]] / I Can't Sleep'' (1994) * ''[[Nénette et Boni]] / Nenette and Boni'' (1996) * ''[[Beau travail]] / Good Work'' (1999) * ''[[Trouble Every Day (película)|Trouble Every Day]]'' (2001) * ''[[Vendredi soir]] / Friday Night'' (2002) * ''[[L'intrus]] / The Intruder'' (2004) * ''[[35 rhums]] / 35 Shots of Rum'' (2008) * ''[[White Material]]'' (2009) * ''Les salauds'' (2013) === Curtiumetraxes === * ''[[Keep It for Yourself]]'' (1991) * ''[[Contre l'oubli]] / Against Oblivion'' (1991) ** segment: ''Pour Ushari Ahmed Mahmoud, Soudan'' * ''[[Tous les garçons et les filles de leur âge]] / All the Boys and the Girls of Their Age'' (1994) ** segment: ''US Go Home'' (telefilme) * ''[[À propos de Nice, la suite]]'' (1995) ** segment: ''Nice, Very Nice'' * ''[[Ten Minutes Older: The Cello]]'' (2002) ** segment: ''Vers Nancy / Towards Nancy'' === Documentales === * ''[[Man Non Run]]'' (1989) * ''[[Jacques Rivette, Le veilleur]] / Jacques Rivette, the Watchman'' (1990) * ''[[Vers Mathilde]] / Towards Mathilde'' (2005) == Bibliografía == * [https://web.archive.org/web/20101123031739/http://archive.sensesofcinema.com/contents/05/35/claire_denis_interview.html ''"L'intrus: An Interview with Claire Denis"''] by Damon Smith (''Senses of Cinema''). * [http://www.sensesofcinema.com/2009/50/claire-denis-interview/ ''"Dancing Reveals So Much: An Interview with Claire Denis"''] by Darren Hughes (''Senses of Cinema''). * [http://www.sensesofcinema.com/2009/great-directors/claire-denis/ ''"Great Directors: Claire Denis"''] by Samantha Dinning (''Senses of Cinema''). * Martine Beugnet, ''Claire Denis'', 2004, Manchester University Press, Manchester and New York. * Judith Mayne, ''Claire Denis'', 2005, University of Illinois Press, Urbana and Chicago. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [https://web.archive.org/web/20101024172728/http://www.egs.edu/faculty/claire-denis/biography/ Claire Denis.] Faculty page at [[European Graduate School]] (Biography, filmography, photos and video lectures) * {{IMDb|0219136}} * [http://www.lafuga.cl/conversacion-ente-claire-denis-y-alicia-scherson/454/ Conversación ente Claire Denis y Alicia Scherson] Entrevista en revista de cine laFuga.cl {{NF|1948||Denis, Claire}} {{Tradubot|Claire Denis}} [[Categoría:Direutores de cine de Francia]] [[Categoría:Persones de París]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 8j4wd8k6b384gaw018mclmq3wuqtf2q Constance Gordon-Cumming 0 147809 3707668 3700947 2022-08-16T18:50:48Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibió => qu'exhibió wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Constance Frederica «Eka» Gordon-Cumming''' {{nym}} foi una escritora de viaxes y pintora [[Escocia|escocesa]]. == Biografía == Nació'l 26 de mayu de 1837 en [[Altyre]], cerca de [[Forres]] n'[[Escocia]]. Yera la docena fía d'una familia pudiente. Los sos padres yeren [[Sir William Gordon-Cumming, 2º Baronet]], y Elizabeth Maria (Campbell) Cumming. Yera la tía de Sir [[William Gordon-Cumming, 4º Baronet]]. Crióse en [[Northumberland]] y foi educada en [[Fulham]], [[Londres]]. Foi pintora autodidacta, cola ayuda de dellos artistes que visitaron el so llar, ente ellos, unu de los pintores favoritos de la Reina [[Victoria del Reinu Xuníu]], [[Edwin Henry Landseer|Sir Edwin Landseer]]. En pasando un añu na [[India]] en 1867, interesar polos viaxes. Gordon-Cumming yera una prolífica [[escritora de viaxes]] y [[paisaxista]] (pintó más de mil [[acuareles]]) que viaxó pel mundu, principalmente, por [[Asia]] y el [[Pacíficu]]. Ente los llugares que visitó, tán [[Australia]], [[Nueva Zelanda]], [[Estaos Xuníos]], [[China]], y [[Xapón]]. Llegó a [[Hilo]] ([[Ḥawai]]) n'ochobre de 1879, y tuvo ente los primeros artistes que pintaron volcanes n'activu.<ref name="Severson_1">Severson, Don R. ''Finding Paradise: Island Art in Private Collections'', University of Hawaii Press, 2002, p. 93</ref> Los sos diarios de viaxe de Ḥawai, ''Fire Fountains: The Kingdom of Hawaii'', foi publicáu n'[[Edimburgu]] en 1883.<ref name="Severson_1">Severson, Don R. ''Finding Paradise: Island Art in Private Collections'', University of Hawaii Press, 2002, p. 93</ref> Los sos llibros más famosos son ''At Home in Fiji'' y ''A Lady's Cruise on a French Man-of-War''. Esti postreru foi la resultancia d'una invitación a xunise a un barcu francés que fuera puestu al serviciu del obispu de [[Samoa]], por que pudiera visitar con él les partes más remotes de la so estensa diócesis. La señorita Gordon-Cumming foi bien criticada polos escritores varones de la so dómina, quiciabes porque nun encaxar nel rol que se-y asignaba a la muyer na tradicional moral de la [[dómina Victoriana]], yá que de cutiu viaxaba sola y ensin ayuda. [[Henry Brooks Adams|Henry Adams]] dixo que los sos llibros yeren una coleición d'anécdotes ensin enforma interés. Sía que non, los sos dibuxos de paisaxes y les sos acuareles paecen ser almiraes universalmente. Gordon-Cumming visitó'l [[valle de Yosemite]] en April de 1878, dempués de visitar [[Tahiti]]. La so intención yera quedase mientres tres díes, pero acabó quedándose por trés meses. Ella declaró que "analayé lo suficiente per esti anchu mundu pa reconocer un llugar gloriosamente únicu cuando tengo la suerte de velo". Publicó les cartes qu'escribió a casa mientres esa dómina col nome [http://www.yosemite.ca.us/history/granite_crags/ ''Granite Crags''] en 1884. Mientres taba en Yosemite, Gordon-Cumming dibuxó tamién esbozos n'acuarela qu'exhibió n'el mesmu valle, realizando asina la primer esposición artística en Yosemite. En 1879, mientres visitaba [[Beixín]], en China, Gordon-Cumming conoció a William Hill Murray, un misionario escocés destináu a China. Él foi l'inventor d'un sistema numberal por aciu el cual, ciudadanos chinos ciegos y analfabetos aprendíen a lleer y escribir. El sistema consistía n'asignar númberos a cada unu de los 408 soníos del [[chinu mandarín]]. Gordon-Cumming escribió un llibru (1899) que falaba del sistema y sofitó la escuela de Murray mientres el restu de la so vida. Morrió n'[[Escocia]] el 4 de setiembre de 1924, y ta soterrada cerca de [[Crieff]]. El [[Honolulu Museum of Art]], el [[Oakland Museum of California]] y el [[Yosemite Museum]] tán ente les coleiciones públiques que contienen obres de Constance Gordon-Cumming.<ref>[http://www.askart.com/AskART/artists/search/Search_Grid.aspx?searchtype=MUSEUMS&artist=3300 AskArt.com]</ref> ==Obres selectes== <gallery> Image:'Temporary Chimneys and Fire Fountains', watercolor by Constance Gordon-Cumming, c. 1880.jpg|'Temporary Chimneys and Fire Fountains', acuarela de Constance Gordon-Cumming, 1880. Image:Indian_Life_at_Mirror_Lake_1878_by_Constance_Frederica_Gordon-Cumming.jpg|''Indian Life at Mirror Lake'' (1878) de C. F. G.-C. File:Constance Gordon-Cumming (1837-1924) - 'Halemaumau', 1879, ink wash with white heightening over traces of graphite.jpg|''Halemaumau'', 1879, llaváu de tinta con rellumos de blancu sobre traces de grafitu, de Constance Gordon-Cumming, 1879, [[Honolulu Museum of Art]] </gallery> ==Publicaciones== * 1876 [https://books.google.com/books?id=iF8BAAAAQAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false ''From the Hebrides to the Himalayas; a Sketch of Eighteen Months' Wanderings in Western Islles and Eastern Highlands.''] (Londres: Sampson Low, Marston) * 1881 "The Last King of Tahiti," ''Contemporary Review'', v.41, (Londres) * 1881 ''At Home in Fiji'' (Edimburgu: William Blackwood) * 1882 [https://books.google.com/books?id=tH4rAAAAIAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false ''A Lady's Cruise in a French Man-of-War''] (Edimburgu: William Blackwood & Sons) * 1882 [http://cdl.library.cornell.edu/cgi-bin/moa/moa-cgi?notisid=ABP2287-0024-186 "Gordon Ningpo and the Buddhist Temples," ''The Century Magacín'' (Sept.)] (online en [[Making of America]]) * 1883 [https://books.google.com/books?id=lfkoAAAAYAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false ''Fire Fountains: The Kingdom of Hawaii''][https://books.google.com/books?id=CTUBAAAAQAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false] (Edimburgu: William Blackwood) * 1883 [https://books.google.com/books?id=GLgxAQAAIAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false ''In the Hebrides''] (Edimburgu). De cruceru poles isla escoceses. * 1884 "Fijian Pottery," ''The Art Journal'' * 1884 [http://www.yosemite.ca.us/library/granite_crags/ ''Granite Crags''] Edinburgh and London: William Blackwood & Sons). Reimpreso en 1886 y 1888 como ''Granite Crags of California'', con dos ilustraciones menos. * 1884 [https://books.google.com/books?id=nlRHAAAAIAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false ''In the Himalayas and on the Indian Plains''] (Londres: Chatto & Windus) * 1884 [http://cdl.library.cornell.edu/cgi-bin/moa/moa-cgi?notisid=ABP2287-0027-200 "New Zealand in Blooming December," ''The Century Magacín'' (Dec.)] (online en Making of America) * 1885 "The Offerings of the Dead," ''British Quarterly Review'' * 1885 [https://books.google.com/books?id=a1pFAAAAYAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false ''Via Cornwell to Egypt''] (Londres: Chatto & Windus) * 1886 [https://books.google.com/books?id=Kvc-AAAAYAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false ''Granite crags of California''] (Edimburgu y Londres: William Blackwood & Sons) * 1886 ''Wanderings in China'' 2 v. (Edinburgh & London: William Blackwood & Sons) [https://archive.org/details/wanderingsinchin00gord] * 1887 [https://books.google.com/books?id=KFNGAAAAYAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false ''Work for the Blind in China: Showing How Blind Beggars may be transformed into useful Scripture Readers''] Parte I (Londres: Gilbert & Rivington), Parte II ([[Helensburgh]], [1892]) * 1889 ''Notes on Ceylon'' (Londres) * 1889 ''Notes on China and its Missions'' (Londres) * 1890 "Across the Yellow Sía," ''Blackwood's Magacín'' * 1892 ''Two Happy Years in Ceylon,'' 4d ed., 2 v. (Edimburgu y Londres: William Blackwood & Sons) * 1893 [https://books.google.com/books?id=06nBy_UhEt8C&printsec=frontcover&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false ''Two Happy Years in Ceylon,''] (Londres: Chatto & Windus) * 1895 ''The Blind in China'' (Helensburgh) * 1899 [https://books.google.com/books?id=DTNWeTpeq3AC&printsec=frontcover&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false ''The Inventor of the Numberal-type for China, by the use of which Illiterate Chinese both Blind and Sighted can very Quickly be Taught to Read and Write Fluently''][https://books.google.com/books?id=CkwDAAAAMAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false] (Londres: Downey & Co.) * 1900 [https://books.google.com/books?id=-5g4TrDU8hoC&printsec=frontcover&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false ''Wanderings in China''] (Edimburgu: W. Blackwood.) * 1904 ''Memories''. Autobiografía == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Traducíu ref|en|Constance Gordon-Cumming|oldid=611077836|trad=total|fecha=1 de xunu de 2014}} {{NF|1837|1924|Gordon-Cumming, Constance}} {{Tradubot|Constance Gordon-Cumming}} [[Categoría:Escritores d'Escocia]] [[Categoría:Pintores d'Escocia]] [[Categoría:Pintores paisaxistes]] [[Categoría:Pintores d'Escocia]] [[Categoría:Pintores d'Escocia]] [[Categoría:Autobiógrafos y autobiógrafes d'Escocia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] am2jz82hj8sgznaewr442u79ii48f9k Cynthia Valenzuela 0 148444 3707783 3383800 2022-08-17T11:00:34Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Cynthia Valenzuela}} {{persona}} '''Cynthia Valenzuela''' {{nym}} ye una [[Arpa|arpista]] [[Méxicu|mexicana]]. Toca l'[[arpa céltica]]. Ye la primera arpista a tocar l'arpa céltica metálica concebida y realizada pol so maríu. Amás de la so participación a conciertos y la edición de discos, utiliza l'arpa pa la meditación y sanación<ref>{{Cita web|títulu = Con Cynthia Valenzuela celebren a la bandera de la Pax en Coatzacoalcos - Axencia Imaxe del Golfu|url = http://www.imagendelgolfo.com.mx/resumen.php?id=41095129|sitiuweb = www.imagendelgolfo.com.mx|fechaaccesu = 23 de febreru de 2016}}</ref>{{,}}.<ref>{{Cita web|títulu = ECOALDEA IXIXTLAN: ARPA CELTA Conciertu, taller y Sanaciones con Cynthia Valenzuela|url = http://ecoixixtlan.blogspot.mx/2012/04/arpa-celta-conciertu-taller-y.html|sitiuweb = ecoixixtlan.blogspot.mx|fechaaccesu = 23 de febreru de 2016}}</ref> Acompañó [[Alan Stivell]] mientres un conciertu en Méxicu en 2001 al Festival del Tajín.<ref>{{Cita web|títulu = La Jornada|url = http://www.jornada.unam.mx/2004/03/10/08an1esp.php?origen=espectaculos.php&fly=2|sitiuweb = www.jornada.unam.mx|fechaaccesu = 23 de febreru de 2016}}</ref> == Discografía == * Canciones de Cuna para Arrullar el Alma, [[Urtext (discográfica)|Urtext Digital Classics]]<ref>{{cita web|url=http://www.urtextonline.com/store/index.php?route=product/product&filter_name=cynthia&filter_description=false&product_id=171 |títulu=Canciones de Trubiecu pa Ruar l'Alma |sitiuweb=www.urtextonline.com/ |fechaaccesu=23 de febreru de 2016}}</ref> * Cantos mágicos, Urtext Digital Classics * Arpa Celta, Urtext Digital Classics<ref>{{cita web|url=http://www.urtextonline.com/store/index.php?route=product/product&filter_name=cynthia&filter_description=false&product_id=35 |títulu=Arpa Celta |sitiuweb=www.urtextonline.com/ |fechaaccesu=23 de febreru de 2016}}</ref> * The versatil celtic harp, WoldSong Records * Arpa selva, Urtext Digital Classics<ref>{{cita web|url=http://www.urtextonline.com/store/index.php?route=product/product&filter_name=cynthia&filter_description=false&product_id=36 |títulu=Arpa selva |sitiuweb=www.urtextonline.com/ |fechaaccesu=23 de febreru de 2016}}</ref> * Celestial sound, Urtext Digital Classics * Vermillion Sía, [[Gyroscope]], en collaboración con [[Gene Bowen]]<ref>{{cita web|url=https://www.discogs.com/fr/Gene-Bowen-The-Vermilion-Sía/release/5146895 |títulu= Gene Bowen – The Vermilion Sía |sitiuweb=www.discogs.com/ |fechaaccesu=23 de febreru de 2016}}</ref>{{,}}<ref>{{cita web|url=http://articles.latimes.com/1994-06-30/news/vl-10162_1_ethnic-music |títulu=Latest Work Is Bowen's Most High-Profile : Composer and performer of new music spent years working on the fringes - Los Angeles Times |sitiuweb=www.latimes.com/ |fecha=30 de xunu de 1994 |fechaaccesu=23 de febreru de 2016}}</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} * [http://www.deezer.com/artist/3435271 escucha en Deezer] * [http://www.youtube.com/playlist?list=PLH6FCfN5EOKVOltJJWTpVWU3Bxv9Dsz1S Videos en Youtube] {{NF|el sieglu XX||Valenzuela}} [[Categoría:Cantautores de Méxicu]] [[Categoría:Músicos y músiques celtes]] [[Categoría:Arpistes]] mc1sf5pwq7drue6g0dkkpjwvts6ss9p Catherine Hogarth 0 148596 3707718 3442939 2022-08-17T09:33:57Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Catherine Thompson Hogarth''' {{nym}}<ref>FamilySearch™ International Genealogical Index. [http://web.archive.org/web/http://www.familysearch.org/eng/search/IGI/individual_record.asp?recid=500195334706&lds=1&region=2&regionfriendly=British+Islles&frompage=99 Batch Number: T990172]. Consultáu'l 19 d'agostu de 2008.</ref> foi la esposa del escritor [[Reinu Xuníu|británicu]] [[Charles Dickens]], col que tuvo diez fíos.<ref name=cronologia>Britain Unlimited. [https://web.archive.org/web/20101214001425/http://britainunlimited.com/Biogs/Dickens.htm Charles Dickens] (cronoloxía n'inglés). Consultáu'l 6 d'agostu de 2008.</ref> Anque nunca llegaron a divorciase, Dickens y Hogarth dixebráronse llegalmente dempués de 22 años de matrimoniu. Nel so llechu de muerte, en 1879, Catherine apurrió la so coleición de cartes de Dickens a la so fía Kate con instrucciones d'apurriles «al [[Muséu Británicu]], que'l mundu sepa qu'una vegada él m'amar».<ref name=llibro>{{cita llibru |apellíos= Slater|nome= Michael|editorial= [[Stanford University Press]]|títulu= Dickens and Women|añu= 1983|isbn= 0804711801|páxines= 159-160|capítulo= Catherine: The End of the Marriage| urlcapítulo = https://books.google.com/books?id=GyuH6-eZZaQC&printsec=frontcover&dq=%22that+the+world+may+know+he+loved+me+once%22|cita= }}</ref> La mayor parte de la correspondencia escrita por Dickens atopar nel Muséu Británicu, anque munches de les sos cartes atopar en coleiciones especiales d'otres biblioteques, principalmente nos [[Estaos Xuníos]], ente elles la [[Biblioteca Pública de Nueva York]].<ref name=eb>'' [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/162141/Charles-Dickens Charles Dickens]''. [[Encyclopædia Britannica]]. 2008. Encyclopædia Britannica Online. Consultáu'l 21 d'agostu de 2008.</ref> Catherine y Dickens viaxaron xuntos en delles ocasiones, a [[Francia]], [[Italia]], [[Suiza]] ya inclusive nel primer viaxe de Dickens a los [[Estaos Xuníos]]. == Mocedá == Catherine Hogarth yera la fía mayor de Georgina y George Hogarth. El so padre, George, yera [[abogáu]] n'[[Edimburgu]] y conseyeru llegal del escritor [[Walter Scott]], un autor almiráu pol entós nuevu Charles Dickens.<ref name=scott>Allingham, Philip V.: The Victorian Web - National University of Singapore. [https://web.archive.org/web/20070807184523/http://usp.nus.edu.sg/victorian/previctorian/scott/pva170.html The Writings of Sir Walter Scott -- an Introduction] (artículu completu disponible n'inglés). Últimu accesu 15 d'agostu de 2008.</ref> Depués de camudase para [[Londres]] en [[1834]], George Hogarth foi emplegáu como editor del periódicu ''Evening Chronicle'', al que Dickens contribuyó con unes 20 pieces escrites. Por esa conexón lliteraria conociéronse Dickens —aquel día de 24 años— y los Hogarth.<ref name=eb /> Catherine, pela so parte, tenía 20 años, y describir como una muyer nueva plácida y delicada,<ref name=smiley /> a diferencia de la so hermana Mary, que yera más intelectual y activa y con quien Dickens estableció una íntima amistá. Dickens escribiría más tarde, en [[1846]], una hestoria d'amor, la cuarta de los sos cinco histories de [[Navidá]], titulada "La batalla de la vida" ("The Battle of Life"). Nesa hestoria fai la conexón ente'l personaxe principal, qu'ama a dos hermanes, y Poe, quien escribe la hestoria, que tamién amó a dos hermanes.<ref> Clark, Nicholas, University of Otago. Departamentu d'Inglés. [http://www.otago.ac.nz/DeepSouth/vol3non3/nick.html Mary Hogarth and The Battle of Life Dilemma: Fidelity in a Dickensian Christmas Book]'' (artículu completu disponible n'inglés). Consultáu'l 22 d'agostu de 2008.</ref> Catherine Hogarth y Charles Dickens contraxeron matrimoniu'l [[2 d'abril]] de [[1836]] na ilesia St. Luke en [[Chelsea (Londres)|Chelsea]], un distritu de Londres, y pasaron la so lluna de miel cerca de [[Chatham (Kent)|Chatham]]. Establecieron el so llar, nun principiu, en [[Bloomsbury]], nel centru-norte de Londres.<ref name=bio /> == Matrimoniu == [[Ficheru:Catherine Hogarth-oil.jpg|thumb|200px|Catherine Hogarth, aproximao [[1847]], [[Pintura al oliu|oliu]] por [[Daniel Maclise]].]] Catherine Hogarth y Charles Dickens esfrutaron los primeros años de vida doméstica.<ref name=marriage>Perry Internet Consulting. [https://web.archive.org/web/20090106034431/http://www.perryweb.com/dickens/life_marry.shtml The Marriage of Charles Dickens] (artículu completu n'inglés). Últimu accesu 9 d'agostu de 2008.</ref> Para [[1838]], un añu dempués de la coronación de la [[Victoria I del Reinu Xuníu|reina Victoria]], Dickens publicó la so tercer novela, ''[[Nicholas Nickleby]]'', que termina col protagonista viviendo un matrimoniu esitosu y aceptando la llegada de dellos fíos. Ello da un niciu de que l'autor y la so esposa vivíen d'una manera feliz y que la so vida familiar taba establecida.<ref name="smiley">Smiley, Jane (2002). [http://www.amazon.com/gp/reader/0670030775/ref=sib_dp_pt#reader-link ''Charles Dickens''] (n'inglés). Penguin Lives; ISBN 0-670-03077-5.</ref> Un añu dempués, en [[1839]], nació'l tercer fíu de Catherine, una neña a la que punxeron por nome Kate, diminutivu del nome de la so madre. Mientres los primeros cuatro años de matrimoniu, Charles y Catherine Dickens camudaron de residencia tres vegaes; amás d'ello, mientres los branos viaxaben a diverses posaes y casones en Broadstairs,<ref>Dickens House Museum. [https://web.archive.org/web/20080509120816/http://www.dickenshouse.co.uk/trotwood.htm CHARLES DICKENS AND MISS BETSEY TROTWOOD] (n'inglés). Últimu accesu 9 d'agostu de 2008.</ref> na [[Thanet (distritu)|islla de Thanet]] ([[Kent]]) o en Petersham, a veres del [[ríu Támesis]],<ref>Telling Trails. [https://web.archive.org/web/20080619125940/http://www.tellingtrails.co.uk/pages/individuals/dickenspage.html#petersham Charles Dickens] (n'inglés). Últimu accesu 9 d'agostu de 2008.</ref> pa depués volver a Londres nel [[seronda]]. A la fin d'esi periodu d'incesante actividá empezaron a surdir fregaos ente los cónyuges. Dickens empezó a escribir per primer vegada nun tonu negativu sobre la so esposa, confesando la so decepción pola lentitú» de Catherine y les sos [[Depresión postparto|depresiones posparto]].<ref name=smiley /> Pela so parte, Catherine volvió quedar embarazada, amás que los sentimientos de rensía entá permanecíen fuertes nella por razón de que Dickens entá aportunaba en guardar llutu pola perda de Mary Hogarth, hermana menor de Catherine. A pesar de que les cartes de Dickens entá demostraben considerable ciñu pola so esposa, en casa amosaba poca sensibilidá a les necesidaes d'ella. Dickens escribió al so amigu John Forester que yera consciente de que la so propia conducta nun precisaba ser correxida, que yera parte de la so naturaleza y calter actuar de manera severa.<ref name=smiley /> Frederick Evans, quien publicó dellos llibros de Dickens, rellató que nun podía tolerar la rudez de Charles Dickens escontra la so esposa, yá que la faltaba gravemente en presencia de los neños, convidaos y emplegaos.<ref name=llibro /> [[Ficheru:Bleak-house-broadstairs.jpg|thumb|200px|left|Bleak House, al fondu, la casa na [[Thanet (distritu)|islla de Thanet]] nel distritu de [[Kent]], arrendada polos Dickens nos branos, principalmente ente [[1837]] y [[1851]].]] Catherine volvió acompañar al so maríu nun viaxe, esta vegada a [[Escocia]], en xunu de [[1841]], onde fueron recibíos con aponderamientos y dióse-y a Charles Dickens el distinguíu ''Freedom of the City''. En febreru del añu siguiente nació Walter, el cuartu fíu y segundu varón de los Dickens.<ref name=cronologia /> De momentu, Charles Dickens fixo planes pa viaxar a América, probablemente inspiráu pola so correspondencia con [[Washington Irving]].<ref>Pacey, W. C. Desmond. [http://www.jstor.org/pss/2920718 «Washington Irving and Charles Dickens.»] ''American Literature'', Vol. 16, Non. 4 (Jan., 1945), páxs. 332-339 (n'inglés). [[Universidá Duke|Duke University]] Press. Consultáu'l 9 d'agostu de 2008.</ref> Catherine nun quería dir, y cúntase qu'acababa en lloru cada vez que s'aldericaba la tema. Sicasí, acompañó a Dickens nel viaxe que duró seis meses —de xineru a xunu de 1842—, ente que los neños quedar sol cuidu del hermanu de Dickens, Fred. Catherine dio una meyor impresión ente los americanos que'l so maríu quien, con frecuencia foi criticáu, suburdiáu y fechu risión.<ref name=smiley /> Nes cartes qu'escribía Dickens a los sos conocíos, paecía complacíu con ella y reconocía de cutiu el sacrificiu de Catherine al acompaña-y nun viaxe qu'ella nun quería faer. Charles y Catherine Dickens aprovecharon pa visitar [[Canadá]] y les famoses [[tabayones del Niágara]]. En Canadá Charles y Catherine actuaron xuntos en delles producciones teatrales curties, daqué que Dickens nun fixera n'años y qu'esfrutaron.<ref name=smiley /> Del so viaxe a [[América del Norte]], Dickens escribiría ''[[American Notes]]''. En [[1842]], dempués de tornar de los [[Estaos Xuníos]], Georgina, hermana menor de Catherine, camudar cola pareya, lo que resultó ser un aliviu nes actividaes del llar, según emocionalmente, pa Catherine.<ref name=marriage /> === Separación === Cerca de 1858, cartes escrites tantu por Catherine como por Charles Dickens indiquen que dempués de tratar de solucionar los sos problemes matrimoniales resultába-yos imposible siguir viviendo xuntos. Una anéudota conocida, rellatada por Gladys Storey, amiga de Kate, diz que la tercer fía de Catherine atopó a la so madre frente al vestidor llorando porque Dickens pidiéra-y a Catherine que fora en busca de Ellen Ternan, una moza de 17 ó 18 años a la que Dickens referíase como «la moza de quien se namorara».<ref name=smiley /> A pesar de la insistencia de Kate por que non fora a cumplir el mandáu, Catherine nun se remontó. La tía de Catherine, Helen Thomson, según la hermana de Catherine, Georgina, coinciden no ansioso que s'amosaba Charles en que la so esposa viviera en llugares distintos de los qu'él tuviera. Los padres de Catherine intervinieron ente febreru y mayu de 1858.<ref name=smiley /> Na primavera de 1858, Dickens unvió un [[brazalete]] a l'actriz Ellen Ternan que, por fuercia, foi apurríu na residencia de los Dickens, llamada Travistock House,<ref>''[http://www.british-history.ac.uk/report.aspx?compid=65184 Tavistock House]'' (n'inglés). Survey of London: volume 21: The parish of St Pancras part 3: Tottenham Court Road & neighbourhood ([[1949]]), páxs. 99-100. Consultáu'l 22 d'agostu de 2008.</ref> en cuenta de na de Ternan. Catherine afayó'l brazalete y acusó al so maríu de tener amoríos cola actriz.<ref name=marriage /> Dickens, de 45 años, conociera a Ternan, de 18, en 1857, mientres una obra de teatru, y emplegar dende entós p'actuar en delles de les sos obres. Dickens negó les acusaciones de la so esposa, cola sida de que con frecuencia faía regalos a los sos meyores actores.<ref name=marriage /> La madre de Catherine y la so tía Helen aportunaben que se buscara pruebes d'[[adulteriu]] —pruebes rellacionaes con Ellen Ternan y la mesma hermana de Catherine, Georgina, quien más tarde se quedaría con Charles Dickens dempués de la separación—<ref name=time>''[[Time (revista)|Time]]'' (abril de 1946). [http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,886977-1,00.html «Englishman in Adversity.»] Consultáu'l 22 d'agostu de 2008.</ref> col fin de demandar un divorciu so la recién llei británica de causes matrimoniales denominada llei de 1857. Finalmente Charles y Catherine Dickens roblaron un documentu de separación llegal namái por razón de la so imposibilidá de convivir xuntos. La señora Hogarth y Helen Thomson roblaron nel documentu, afirmando saber que nun esistíen evidencies d'adulteriu, anulando asina les probabilidaes d'un divorciu basáu na nueva norma xurídica del parllamentu del so país.<ref name=llibro /> Les dimensiones del amoríu desconocer hasta la publicación en [[1939]] de ''Dickens and Daughter'', un llibru sobre la rellación ente Charles Dickens y la so fía Kate. Kate Dickens aseguró a l'autora Gladys Storey que Dickens y Ternan tuvieron un fíu xuntos que morrió na infancia.<ref>{{cita publicación |nome=Sele|apellíu=Davies|url=http://www.telegraph.co.uk/arts/main.jhtml?xml=/arts/2008/06/16/nosplit/bvtvdickens16.xml|títulu=The secret affair that almost ruined Dickens|fecha=16 de xunu de 2008|fechaaccesu=16 de xunu de 2008|periódicu=[[The Daily Telegraph|The Telegraph]]}}</ref> Nun esisten pruebes contundentes pa confirmar los rumores de que Dickens y Ternan tuvieren un fíu xuntos.<ref name=time /> Ternan casóse en [[1876]], seis años dempués de la muerte de Charles Dickens, y tuvo dos fíos, un varón y una muyer. == Fíos == {| class="toc" cellpadding=0 cellspacing=0 width=45% style="float:right; text-align:center;clear:all; margin-rigth:8px; font-size:90%;" !bgcolor=black colspan=8 style="color:white;"|Fíos de Charles y Catherine Dickens<ref>Perry Internet Consulting. [https://web.archive.org/web/20081016041517/http://www.perryweb.com/Dickens/life_children.shtml The Children of Charles Dickens] ( n'inglés). Últimu accesu 6 d'agostu de 2008.</ref> |-bgcolor=#efefef !width=4% |Orde !width=87% |Nome !width=9% |Nacencia-<br />-muerte |- |1°||align=left|'''Charles Culliford Boz Dickens'''||align=right|[[1837]]-[[1896]] |- | ||align=left|Banqueru y negociante, terminó na [[quiebra]]. |- |2ª||align=left|'''Mary Dickens'''||align=right|[[1838]]-[[1896]] |- | ||align=left|Vivió cola so tida Georgina dempués de morrer Charles Dickens. Escribió una biografía del so padre.<ref>Titulada ''[http://www.archive.org/stream/myfatherasirecal00dickuoft My father as I recall him]'' ([[1897]])</ref> |- |3ª||align=left|'''Kate Macready Dickens'''||align=right|[[1839]]-[[1929]] |- | ||align=left|Dempués de la muerte de Charles Collins de [[cáncer]], casóse con Carlo Perugini. |- |4°||align=left|'''Walter Landor Dickens'''||align=right|[[1841]]-[[1863]] |- | ||align=left|Teniente na Compañía India, morrió empeñáu. |- |5°||align=left|'''Francis Jeffrey Dickens'''||align=right|[[1844]]-[[1886]] |- | ||align=left|Oficial de la [[Policía Montada del Canadá]]. |- |6°||align=left|'''Alfred D'Orsay Tennyson Dickens'''||align=right|[[1845]]-[[1912]] |- | ||align=left|Vivió n'[[Australia]], enviudó nuevu. |- |7°||align=left|'''Sydney Smith Haldimand Dickens'''||align=right|[[1847]]-[[1872]] |- | ||align=left|Morrió a los 25 años mientres la so carrera [[Navegación marítimu|naval]]. |- |8°||align=left|'''Henry Fielding Dickens'''||align=right|[[1849]]-[[1933]] |- | ||align=left|Atleta y [[abogáu]] esitosu, nomáu [[caballeru]]. Güelu de Monica Dickens, autora del [[sieglu XX]]. |- |9ª||align=left|'''Dora Annie Dickens'''||align=right|[[1850]]-[[1851]] |- | ||align=left|Morrió a los 8 meses de nacida. |- |10°||align=left|'''Edward Bulwer Lytton Dickens'''||align=right|[[1852]]-[[1902]] |- | ||align=left|Miembru del parllamentu de [[Nueva Gales del Sur]], Australia. |- |} Catherine Hogarth tuvo 20 embaranzos, de los cualos la metá llegaron a bon puertu, polo que tuvo 10 fíos. El primeru d'ellos foi Charles, Jr., nacíu'l [[2 de xineru]] de [[1837]]. El [[7 de mayu]] d'esi añu, Mary Hogarth, de 17 años, careció y morrió de secute, un incidente qu'afectó tremendamente al novelista Dickens,<ref>Perry Internet Consulting. [https://web.archive.org/web/20080510142731/http://www.perryweb.com/Dickens/work_pick.shtml The Pickwick Papers] {{en}}. Consultáu'l 6 d'agostu de 2008.</ref> quien llevaría n'unu de los sos deos, mientres el restu de la so vida, unu de los aniellos de Mary.<ref name=singapore>Philip V. Allingham: The Victorian Web - National University of Singapore. [https://web.archive.org/web/20081003030844/http://www.usp.nus.edu.sg/victorian/authors/dickens/maryhogarth.html Mary Scott Hogarth, 1820-1837: Dickens's Beloved Sister-in-Law and Inspiration] (artículu completu disponible n'inglés). Consultáu'l 6 d'agostu de 2008.</ref> Especulóse cola idea de que Mary Hogarth pudo inspirar a Dickens dellos personaxes femeninos de les sos noveles, cuantimás Agnes, de ''[[David Copperfield (novela)|David Copperfield]]''<ref name=singapore /> y la pequeña Nell de la novela ''La tienda d'antigüedaes''.<ref>''The New York Times''. [http://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9400EED91230Y733A25751C1A9629C946397D6CF Dickens and Mary Hogarth.] (artículu completu disponible n'inglés). Consultáu'l 6 d'agostu de 2008.</ref> La primer fía de Catherine, nacida un añu dempués de la so muerte, el [[6 de marzu]] de [[1838]], recibió'l nome de Mary —moteyada ''Mamie''—. Esisten numberoses evidencies que demuestren que Catherine yera amorosa colos sos fíos. Dickens escribió en [[1853]] con frecuencia a Catherine, ensin elementos negativos o de crítica sinón que faía descripciones detallaes sobre los sos viaxes, la xente y les sos maneres, etc. De cutiu Dickens dicía que les meyores cualidaes de tenrura nos sos fíos yeren heredaes d'ella.<ref name=llibro /> D'igual magnitú yera'l recíprocu ciñu de los sos fíos escontra Catherine. Dickens amosó un terrible ciñu y ciñu escontra Catherine al morrer la so fía Dora, de tan solu ocho meses, en [[1851]]. Nuna carta a Bulwer Lytton, Dickens describe a Catherine como «tan bona y amigable, namái espero nun-y faiga dañu» la muerte de beber.<ref name=llibro /> Pa solliviar la tensión emocional, Dickens volvió llevar a Catherine y los neños de vacaciones y, al so regresu a Londres más tarde esi añu, foi Catherine quien quedó al cargu de los detalles de la nueva mudanza: cuál cuartu sería pa la pareya, l'arreglu de la cocina a la so convenir, el tipu de tapizáu y papel de paré, etc. Resultó ser una distracción efectiva pa Catherine. Dempués de la separación de Catherine y el so maríu en [[1858]],<ref name=bio /> Dickens retuvo la custodia de los fíos menores, ente que Charles, el mayor, vivió cola so madre en Londres. Dempués de la separación, Catherine escribió al so tida sobre una visita que-y fixeren el so fíos: «nun puedo dicite lo bonu y cariñosu que fueron conmigo».<ref name=llibro /> Anque nun se-yos prohibió a los fíos que visitaren a la so madre, nun se-yos encamentaba a faelo. Ello ye que nun se-y dexó a Catherine asistir al matrimoniu de la so fía Kate con Charles Collins, hermanu del escritor [[William Wilkie Collins]], en [[1860]]. Catherine y Charles Dickens nunca se divorciaron, probablemente polo mal que se vía'l [[divorciu]] ente persones de fama como los Dickens, nos [[Dómina victoriana|tiempos victorianos]].<ref name=bio>{{cita web |url= http://www.biography.com/bio4kids/bio4kids-meet-charres-dickens.jsp|títulu= Charles Dickens|fechaaccesu= 7 d'agostu de 2008|autor= Bio-4-Kids|obra= Meet the people|idioma= inglés|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20080907004239/http://www.biography.com/bio4kids/bio4kids-meet-charres-dickens.jsp|fechaarchivu= 7 de setiembre de 2008}}</ref> Antes de morrer, Catherine escribió un testamentu partiendo toles sos posesiones ente los sos fíos. == Personalidá == [[Ficheru:Catherine Hogarth-Dickens.jpg|thumb|200px|left|Catherine Dickens en [[1845]], d'una semeya por Daniel Maclise, R.A.]] Quien conocieron a Catherine Hogarth describir como una muyer formosa, anque con [[sobrepesu]] y [[indolente]], pero amigable y cumplidora.<ref name=llibro /> Nun hai comentarios que lu identifiquen como una muyer celosa, sinón hasta probablemente cerca de la separación del so maríu en 1858, cola apaición de Ellen Ternan.<ref name=smiley /> Catherine, dende tempranu nel so matrimoniu, tuvo al so cargu l'entamar fiestes de receición y cenes, dalgunes d'elles de gran tamañu. En [[1849]] entamó un eventu na so casa na qu'asistieron celebridaes lliteraries como [[Thomas Carlyle|Thomas y Jane Carlyle]], [[Elizabeth Gaskell]] y el poeta [[Samuel Rogers]]. Tanto la Sra. Carlyle como la Sra. Gaskell escribieron sobre la receición y nun s'atopen nicios de crítica sobre la capacidá de Catherine de ser anfitriona nin de la so cocina. Charles Dickens suxurió-y a Catherine qu'escribiera una coleición de los sos menús, cosa que-y animó y completó na so única aventura lliteraria: ''¿Qué vamos tener pa cenar?''.<ref>Traducción llibre del títulu ''What Shall We Have for Dinner?'' por ''lady'' Maria Clutterbuck y Catherine Dickens. ISBN 1-903018-12-9.</ref> El llibru, de más de 350 páxines, publicáu en [[1851]] pasó por una segunda edición l'añu siguiente, demuestra que Catherine entá gociaba de sentíu del humor, que yera maxín y altruista n'especial pola salú del so maríu.<ref>b-net Business Network. [https://archive.is/20120629223617/findarticles.com/p/articles/mi_m0QLQ/is_3_20/ai_n15627624 Dinner for Dickens; the culinary history of Mrs Charles Dickens's menu books including a transcript of What shall we have for dinner?] (resume n'inglés). Consultáu'l 19 d'agostu de 2008.</ref><ref>Vease tamién: ''Dinner for Dickens: The Culinary History of Mrs Charles Dickens' Menu Books'', por Susan M Rossi-Wilcox (2005). Prospect Books. ISBN 978-1-903018-38-5</ref> Catherine Hogarth siguió socialmente activa dempués de la separación del so maríu, asistiendo con frecuencia al teatru, unu de los sos pasatiempos favoritos. Catherine caltúvose cerca de personaxes eminentes que pertenecíen al círculu d'amistaes de los Dickens, tales como [[John Leech]], el caricaturista de la novela ''[[A Christmas Carol|Cuentu de Navidá]]''. Dempués de la muerte de Charles Dickens en 1870, el so fíu Charles mercó Gad's Hill, la casa de Dickens, onde Catherine pudo visitar los sos nietos con frecuencia nes navidaes. Catherine Hogarth Dickens morrió por entueyos de [[cáncer]] en [[1879]] y foi soterrada cola so fía d'ocho meses, Dora, en [[Highgate]] al norte de [[Londres]].<ref name=llibro /> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|Catherine Dickens|Catherine Hogarth}} * [http://www.dickensmuseum.com/ Muséu de Charles Dickens] en Londres. * [http://www.charlesdickensbirthplace.co.uk/ Muséu del llugar de nacencia de Charles Dickens] la casa onde nació l'autor, en [[Portsmouth]], [[Inglaterra]]. {{NF|1815|1879|Hogarth}} {{Tradubot|Catherine Hogarth}} [[Categoría:Persones d'Edimburgu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 07rlwde9e9wnc7zkpog9l4d4ve30vbd Cecilia de Majo 0 148837 3707781 3650456 2022-08-17T10:55:21Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Cecilia de Majo}} {{persona}} '''Cecilia de Majo''' {{nym}} ye una [[Arpa|arpista]] [[Venezuela|venezolana]] de {{cr|reconocida fama internacional}}. Naz en Caracas, y empecipia los sos estudios musicales en [[París]], [[Francia]], a la edá de cinco años. Primero dedícase al [[arpa]] cromática, con Mme. Renée Lenars Tournier, y depués al [[arpa]] diatónica, col célebre profesor, compositor y arpista Marcel Tournier. Nel [[Conservatoriu de París]], Cecilia de Majo llogró'l [[Primer Premiu, Primer Mención, a unanimidá]]. Depués, perfeccionaría los sos estudios con Bernard Zighéra nel New England Conservatory of Music de Boston y en cursos de branu nel Berkshire Music Center de Tanglewood, dambos n'Estaos Xuníos, mientres dellos años. En [[Venezuela]], Cecilia de Majo foi, mientres munchos años, [[primer arpista solista]] na [[Orquesta Sinfónica Venezuela]], según nel Quintetu Instrumental y el Collegium Musicum de Caracas. La so actividá como solista foi intensiva, y llevar a cabu en conciertos y recitales en Venezuela y nel esterior. En 1975, foi llamada a formar parte del xuráu internacional pal otorgamiento del premiu del prestixosu Concursu Añal d'Arpa, nel [[Conservatoriu Nacional Superior de Música y de Danza de París]]. En 1982, tuvo ente los eminentes artistes escoyíos pa realizar una xira de 30 recitales al traviés de tol territoriu nacional. Como concertista, creó dellos conxuntos instrumentales ente los que destaquen el Dúu Románticu p'Arpa y Flauta col flauteru Glenn Egner, el Dúu p'Arpa y Cantar con Mariela Valladares, y l'Ensamble d'Arpes Clásiques Cecilia de Majo, bien conocíu pol gran ésitu reportáu nos Clásicos Dominicales de la canal 2, [[RCTV|Radio Caracas Televisión]], y pol so brillosu participación nel IV Congresu Mundial d'Arpa, en París, en xunetu de 1990. L'atayante ésitu llográu esi añu pol Ensamble d'Arpes Clásiques Cecilia de Majo, dexa bien n'alto el nome de Venezuela nel ámbitu arpístico internacional. En 1994, Cecilia de Majo ye convidada en calidá de Profesora al Master d'Arpa Clásica entamáu en Niza, Francia, onde imparte clases xunto a la primera arpista de la Ópera de Paris, Catherine Michel, a arpistas de EE.XX., Canadá y Europa. Con derechu plenu, Cecilia de Majo ye considerada universalmente la [[fundadora de la escuela arpística en Venezuela]], y la so incansable promotora n'América Llatina, yá que la so actividá de concertista conxugar con un estraordinariu llabor docente como profesora en dellos centros d'estudios musicales: el Conservatoriu Nacional de Música Juan José Landaeta y les escueles de música José Ángel Llambas y Juan Manuel Olivares, del cual tamién foi direutora; l'Institutu Universitariu d'Estudios Musicales (IUDEM) y el Conservatoriu de Música Simón Bolívar. Coronó toa esti llabor docente cola Cátedra Nacional d'Arpa Cecilia de Majo, instituyida sol patrociniu del Conseyu Nacional de la Cultura (CONAC). A lo llargo de la so granible carrera, Cecilia de Majo fíxose merecedora de delles condecoraciones, ente les que destaquen el Botón Cuatricentenario de la Municipalidá de Caracas, la Orde al Méritu y la [[Orden Andrés Bello]], dada pola Presidencia de la República. El so legáu como arpista clásica apréciase anguaño nel Sistema Nacional de Orquestras de Venezuela, onde la totalidá de les moces arpistas y profesores titulares son discípulos de Cecilia de Majo. Destaquen tamién, ente les actividaes de Cecilia, delles grabaciones en discos de llarga duración como Dúu románticu p'arpa y flauta, Recital venezolanu y A Ceremony of Carols, cola Cantoría Alberto Grau; en casetes como Recital clásicu y Recital románticu y, últimamente, la edición en discompactos de [[Cecilia de Majo Gold]] y [[Latin Music on the Harp]], dos esitosos Cds, aclamaos pola crítica y el públicu amigu de la música clásica. Esti últimu discu consta, principalmente, d'obres de compositores venezolanos como [[Moisés Moleiro]], [[Inocente Carreño]], [[Antonio Lauro]], Manuel Guadalaxara, [[Evencio Castellanos]] y [[Antonio Estévez]], transcritas y afeches pa l'arpa clásica por Cecilia de Majo. Dambes ediciones atopar a la venta en Venezuela y l'esterior, tantu en discotiendas como online. == Discografía == * Dúu románticu p'arpa y flauta – [[1979]] * A Ceremony of Carols, cola Cantoría Alberto Grau – [[1982]] * Recital románticu – [[1982]] * Recital venezolanu – [[1983]] * Recital clásicu – [[1983]] * A Ceremony of Carols, cola Cantoría Alberto Grau – [[1985]] (nueva grabación) * Cecilia de Majo Gold – [[2002]] * Latin Music on the Harp – [[2006]] == Ver tamién == * [[Collegium Musicum de Caracas]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} * [https://web.archive.org/web/20091007144547/http://www.newenglandconservatory.edu/ New England Conservatory of Music] * [https://web.archive.org/web/20061206000244/http://www.cnsmdp.fr/ Conservatoriu Nacional Superior de Música y Danza de París] {{NF|el sieglu XX||De Majo, Cecilia}} [[Categoría:Músicos y músiques de Venezuela]] [[Categoría:Arpistes]] [[Categoría:Persones de Caraques]] i7myisr2f5o1dy9e7bp21rdqwhs611u Clotilde Cerdá 0 149288 3707782 3186803 2022-08-17T10:56:51Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Clotilde Cerdá}} {{persona}} [[Ficheru:Esmeralda Cervantes en el Conservatorio de México.png|300px|thumb|Esmeralda Cervantes coles sos alumnes del [[Conservatoriu Nacional de Música (Méxicu)|Conservatoriu de Méxicu]] en 1914]] '''Clotilde Cerdá''' {{nym}} más conocida pol so nome artísticu '''Esmeralda''', foi una concertista d'arpa. Yera fía –posiblemente fía ilexítima<ref name=mundu/>– del inxenieru [[Ildefonso Cerdá]], responsable del [[enanche de Barcelona]]<ref name=muséu> Martí y Puig, J. [http://www.museosdetenerife.org/cedocam-centro-de-documentacion-de-canaries-y-america/eventu/3797#.Vbzy8EWhre5 «Intemporales: “Esmeralda Cervantes: xenialidá y virtú”.»] Centru de Documentación de Canaries y América. Consultáu'l 1 d'agostu de 2105. </ref> de mediaos del sieglu XIX y de la pintora [[Clotilde Bosch]]. La so madre unviar a [[Roma]] pa estudiar [[pintura]] con [[Mariano Fortuny]], pero decantar pola [[música]] y percorrió tol mundu como concertista con gran ésitu. Debutó nel Teatru Imperial de Viena en [[1873]] con 11 años y foi bien allabada tantu por Sabela II como por [[Victor Hugo]].<ref name=muséu/> La primera –anque delles fontes afirmen que foi'l mesmu rei, [[Alfonso XII]]<ref name=mundu/>– bautizar Cervantes<ref name=muséu/> (pol escritor español) mientres el segundu púnxo-y Esmeralda<ref name=muséu/> (pola heroína de la so obra más representada, ''[[El gorrumbu de Notre Dame]]'').<ref name=mundu>Graell, Vanessa. [https://www.elmundo.es/cataluna/2013/12/24/52b9bfeb22601d62248b4593.html «La arpista que sedució a reis, Wagner y Victor Hugo.»] [[El Mundo (España)|El Mundo]]. Consultáu'l 1 d'agostu de 2105.</ref> En 1865 foi una de les principales impulsoras del movimientu antiesclavista. Foi tal la repercusión que la monarquía española llegó a unviar al Conde Morphy a Barcelona por que clausurara la pionera Academia de Ciencies, Artes y Oficios de la Muyer, dende onde apregonaba les sos avanzaes idees.<ref>[https://www.elmundo.es/cataluna/2016/03/29/56facdfd46163ffc588b45df.html Ruta pola Barcelona esclavista. El Mundo.]</ref> En 1875 viaxó a [[América]] y actuó en [[Buenos Aires]], na corte del emperador del [[Brasil]] y en [[Ciudá de Méxicu]]. En [[1881]] entró a formar parte de la [[Loxa Masónica]] Llealtá de Barcelona, de la que Aurea Rosa Clavé de Ferrer, fía d'[[Anselmo Clavé]] formaba parte dende l'añu 1879.<ref>[https://web.archive.org/web/20081117191120/http://www.glff.org/internet/sp/histd.htm «La Masonería d'Adopción n'España.»] Loxa Femenina de Francia. Consultáu'l 1 d'agostu de 2105.</ref> Cuando en [[1885]] tornó a Barcelona, punxo en marcha cola doctora [[Dolors Aleu|Dolors Aleu i Riera]] una institución educativa femenina d'altu nivel, l'Academia pa la Ilustración de la Muyer (Acadèmia per a la Il·lustració de Donar), que tuvo que cerrase por falta de sofitu institucional. En 1887 viaxó a [[Constantinopla]], contratada como profesora d'arpa pal harén del sultán del [[imperiu otomanu]]. Moró en Brasil (1895-1901), onde se casó col inxenieru Oscar Grossman, Barcelona (1901-1902), Santa Cruz de Tenerife (1902-1905),Ciudá de Méjico (1907-1915) para. finalmente, en 1918, retirase a vivir en Santa Cruz de Tenerife, onde finó'l 12 d'abril de 1926. Na actualidá ta soterrada nel [[Campusantu de Santa Lastenia]] de [[Santa Cruz de Tenerife]].<ref>[http://canariasenhora.com/#!/santa-lastenia-alcordances-anonimos-y-pernomaos-olvidos Santa Lastenia: alcordances anónimes]</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1852|1926|Cerda, Clotilde}} [[Categoría:Músicos y músiques de Cataluña]] [[Categoría:Arpistes]] [[Categoría:Persones de Barcelona]] s76ean8cjab1e2wka7slkrxb75hio6k Cándida Losada 0 149348 3707722 3630656 2022-08-17T09:36:01Z XabatuBot 43102 películes wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Cándida Losada Díaz''' ([[Buenos Aires]], [[Arxentina]], [[9 de marzu]] de [[1915]] – [[Madrid]], [[2 de marzu]] de [[1992]]) foi una [[Actuación|actriz]] [[España|española]].<ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1973/06/13/139.html|títulu= Cándida Losada y el teatru eternu|editor= [[Diariu ABC]] |idioma=|fecha= 13 de xunu de 1973|fechaaccesu= 28 de marzu de 2015}}</ref><ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1992/03/03/091.html|títulu= Ayeri morrió en Madrid l'actriz Cándida Losada|editor= Diariu ABC |idioma=|fecha= 3 de marzu de 1992|fechaaccesu= 28 de marzu de 2015}}</ref> == Biografía == Notable actriz dramática, que desenvolvió la so carrera tantu en teatru (onde se formó a la solombra de [[Margarita Xirgu]]) como en cine y televisión. Debutó nel cine en 1935 cola película ''Vides rotes'', d'[[Eusebio Fernández Ardavín]], a la que siguiríen, ente otros títulos, ''[[Bodes de sangre (película de 1938)|Bodes de sangre]]'' hasta qu'en 1944 estremar de la gran pantalla a la que nun vuelve hasta [[1947]]. Participó, como secundaria, n'importantes títulos del cine español, como ''[[Puebla de les muyeres]]'' (1952), ''La casa de la Troya'' (1959), ''[[La residencia]]'' (1969), ''[[Tristana (película)|Tristana]]'' (1969), ''[[Extramuros (película)|Extramuros]]'' (1985) o ''[[El viaje a ninguna parte (película)|El viaje a ninguna parte]]'' (1986) y trabayó con grandes direutores: [[Rafael Gil]], [[Luis Lucia Mingarro|Luis Lucia]], [[Manuel Mur Oti]], [[Mario Camus]], [[Juan Antonio Bardem]], [[Luis Buñuel]] o [[Fernando Fernán Gómez]]. En televisión foi una de les intérpetes más asiduas nos espacios dramáticos de TVE nos años setenta, y cuenta con decenes de papeles en ''[[Novela (TVE)|Novela]]'', ''[[Estudiu 1]]'' o ''[[Teatru de siempre]]''. Ente los sos papeles en teatru, pueden mentase ''[[La fidalga llimosnera]]'' (1944), ''[[Plaza d'Oriente (obra de teatru)|Plaza d'Oriente]]'' (1948), ''[[Alberto (obra de teatru)|Alberto]]'' (1949), ''[[El gran minué]]'' (1950), ''[[Ardèle o la margarita]]'' (1950), ''[[El landó de seis caballo]]'' (1950), ''[[Venti y cuarenta]]'' (1951), ''[[La texedora de suaños]]'' (1952), ''[[Cuasi un cuentu de fades]]'' (1953), ''[[Don Juan Tenorio]]'' (1953), ''[[La casa de Bernarda Alba]]'' (1964), ''[[La Orestiada]]'' (1975), ''Les camparines son llibres'' (1982), ''Cuentos de los montes de Viena'' (1984), ''[[Lázaro nel llaberintu]]'' (1986), ''[[Don Juan Tenorio]]'' (1990) y ''[[La nueche del sábadu]]'' (1991). Finó'l 2 de Marzu de 1992 nel Hospital de Madrid, por cuenta de un accidente vascular grave por hipertensión. == Trayeutoria en teatro == {{columnes}} * ''[[La fidalga llimosnera]]'' (1944) * ''[[Un espíritu burllón]]'' (1946) de [[Noël Coward]] * '' Miss Ba'' (1947) de Rudolf Besier * ''[[Plaza d'Oriente (obra de teatru)|Plaza d'Oriente]]'' (1948) * ''[[Hestories d'una casa]]'' (1949), de [[Joaquín Calvo Sotelo]]. * ''[[Alberto (obra de teatru)|Alberto]]'' (1949), de [[José López Rubio]] * ''[[Electra]]'' (1949) de [[José María Pemán]] * ''[[El gran minué]]'' (1950) * ''[[Ardèle o la margarita]]'' (1950) * ''[[El landó de seis caballo]]'' (1950) * '' [[El calendariu que perdió siete díes]]'' (1950) d'[[Enrique Suárez de Deza]] * ''[[Venti y cuarenta]]'' (1951) * ''[[Ente bobos anda'l xuegu]]'' (1951), de [[Francisco de Rojas Zorrilla]].<ref>{{cita web |url=https://books.google.es/books?id=ccMNWYLPiEYC&pg=PA324&lpg=PA324&dq=%22ente+bobos+anda+el xuegu%22+and+%22luca+de+tena%22+and+%22guillermo+marin%22&source=bl&ots=INH08UffMu&sig=1YOy6HEMP_CRTQZ5v1J6LbXupvw&hl=en&sa=X&ei=-y_aUJDNM8OLhQeOjQE&ved=0CCsQ6AEwAA#v=onepage&q=%22ente%20bobos%20anda%20el%20xuegu%22%20&f=false|títulu= Verso y traces: (un percorríu personal pola comedia española)|editor= César Oliva|idioma=|fecha= 2009|fechaaccesu= }}</ref> * ''[[La texedora de suaños]]'' (1952) * ''Ruy Blas'' (1952) de [[Victor Hugo]] * ''La oveya blanca de la familia'' (1953) de L. du Garde Peach y Ian Hai * ''[[Celos del aire]]'' (1953) de [[José López Rubio]] * ''[[El viaxeru ensin equipaxe]]'' (1953) de [[Jean Anouilh]] * ''[[Cuasi un cuentu de fades]]'' (1953) de [[Buero Vallina]] * ''[[El casu de la señora estupenda]]'' (1953) de [[Miguel Mihura]] * ''Sol furacán'' (1953) de Martin Val * ''[[Don Juan Tenorio]]'' (1953) * ''Federica de Bramante'' (1953) de [[Tonu (humorista)|Tonu]] y [[Jorge Llopis]] * ''La eterna doña Juana'' (1954) de [[Julia Maura]] * ''[[Witness for the Prosecution (obra de teatru)|Witness for the Prosecution]]'' (1956) d'[[Agatha Christie]] {{nueva columna}} * ''[[L'heriedu (obra de teatru)|L'heriedu]]'' (1957), de [[Joaquín Calvo Sotelo]]<ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1957/12/28/069.html|títulu=L'el Alcázar estrenóse "L'heriedu", de Joaquín Calvo Sotelo|editor= Diariu ABC |idioma=|fecha=28 d'avientu de 1958|fechaaccesu= 23 de payares de 2011}}</ref> * ''L'airada'' (1957) de [[Jean Anouilh]] * ''Fora ye de nueche'' (1957) de Luis Escobar * ''Elena Osorio'' (1958) de [[Claudio de la Torre]] * ''[[Desierta]]'' (1960) de [[Federico García Lorca]] * ''[[Ocho muyeres]]'' (1961) de [[Robert Thomas]] * ''L'allegría de vivir'' (1962) d'[[Alfonso Paso]] * ''[[La casa de Bernarda Alba]]'' (1964) de [[Federico García Lorca]] * ''[[Bodes de sangre]]'' (1964) de [[Federico García Lorca]] * ''Los gatos'' (1965) d'[[Agustín Gómez Arcos]] * ''Don Juan'' (1965) d'Alfredo Mañas * ''[[Historia d'una escalera]]'' (1968) de [[Buero Vallina]] * ''Xugar a les muñeques con una momia nos brazos'' (1968) d'Arturo Coca * ''Medea'' (1971) de [[Séneca]] * ''Procesu d'un réxime'' (1971) de Luis Emilio Calvo Sotelo * ''Don Juan o l'amor a la xeometría'' (1972) de [[Max Frisch]] * ''[[La Orestiada]]'' (1975) * ''Les camparines son llibres'' (1982) * ''Cuentos de los montes de Viena'' (1984)<ref>{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1984/03/08/071.html|títulu= Tardíu descubrimientu d'un autor: Von Horvath|editor= Diariu ABC |idioma=|fecha= 8 de marzu de 1984|fechaaccesu= }}</ref> * ''[[Lázaro nel llaberintu]]'' (1986) * ''[[Don Juan Tenorio]]'' (1990) * ''[[La nueche del sábadu]]'' (1991). {{final columnes}} == Trayeutoria en TV == {{columnes}} * '''''[[La forja de un rebelde (serie de televisión)|La forja de un rebelde]]''''' (1990) * '''''Primer función''''' **[[Ocho muyeres]] (27 de xunetu de 1989) **[[El landó de seis caballo]] (16 de marzu de 1989) * '''''[[Murnia d'amor]]''''' **Australia patria quería (24 de xunu de 1986) **Un borrachu menos (17 de xunu de 1986) **La importancia de llamase Baltasar (10 de xunu de 1986) **Pub Chopin (3 de xunu de 1986) * '''''[[Páxina de sucesos]]''''' **La voz del Diañu (17 de xineru de 1986) * '''''[[Historias para no dormir]]''''' **Freddy (6 de setiembre de 1982) * '''''[[Los Mitos (serie de televisión)|Los Mitos]]''''' **Ifigenia (18 de xineru de 1979) * '''''[[Les Vilbes]]''''' **Vilba petitosa (12 d'abril de 1977) * '''''El quintu caballeru''''' **Mister George (1 de xineru de 1976) * '''''[[Cuentos y lleendes (serie de televisión)|Cuentos y lleendes]]''''' **El crime del indiu (14 de payares de 1975) * '''''El Teatru''''' **[[El cianuru ¿namái o con lleche?]] (20 de xunetu de 1975) **El castiellu (20 de xineru de 1975) * '''''Nueche de teatru''''' **[[Les Meninas (obra de teatru)|Les Meninas]] (28 de xunu de 1974) **[[Sweet Bird of Youth (obra de teatru)|Sweet Bird of Youth]] (12 de xunetu de 1974) * '''''Siete pieces curties''''' **[[La difunta]] (5 de xunu de 1972) * '''''Xuegos pa Mayores''''' **La llave (15 de febreru de 1971) * '''''Les tentaciones''''' **Ruiseñor de payares (10 d'ochobre de 1970) **Pas de deux, pas de quatre (26 d'ochobre de 1970) {{nueva columna}} * '''''Teatru de misteriu''''' **Veredictu (31 d'agostu de 1970) * '''''[[Al filu d'imposible (serie de televisión)|Al filu de lo imposible]]''''' **El de la suerte (18 de xunetu de 1970) * '''''[[Estudiu 1]]''''' **[[Güei ye fiesta]] (12 de marzu de 1970) **[[Les cartes pámpana abaxo]] (25 de xunu de 1970) **[[Historia d'una escalera]] (15 de xineru de 1971) **[[Pa ti ye'l mundu]] (5 de marzu de 1971) **[[Vender nos güeyos]] (22 de xunetu de 1972) **Llegaron a una ciudá (28 de xunetu de 1972) **[[Ocho muyeres]] (29 de xunu de 1973) **Barriada (7 d'avientu de 1973) **Raigaños (5 de mayu de 1975) **Mister George (8 de marzu de 1976) **[[La vida que te di]] (31 de xineru de 1977) **[[La tercer pallabra (obra de teatru)|La tercer pallabra]] (25 d'ochobre de 1978) ** [[Meses separaes (obra de teatru)|Meses separaes]] (23 de setiembre de 1979) **[[La plaza de Berkeley]] (9 d'avientu de 1979) **[[Les vieyes difíciles]] (6 de payares de 1981) * '''''[[Teatru de siempre]]''''' **Los comadreos de les muyeres (19 de setiembre de 1968) **Don Juan o l'amor de la xeometría (21 de payares de 1968) **Mieu de mi (11 de marzu de 1971) * '''''[[Hora once]]''''' **La prueba de la fidelidá (15 de setiembre de 1968) **Epílogu (13 de xunu de 1970) * '''''[[Novela (TVE)|Novela]]''''' **Resurrección (15 de febreru de 1966) **Clemencia (30 d'agostu de 1971) **Selma Lagerlöf (29 de xunetu de 1974) **Caza menor (12 de xineru de 1976) {{final columnes}} == Filmografía == * ''[[La busca (película)|La busca]]'' (1966) * ''[[La verdadera victoria]]'' (1944)... Señora Priendes * ''[[Venticuatro hores na vida d'una muyer (película de 1944)|Venticuatro hores na vida d'una muyer]]'' (1944) * ''[[Bodes de sangre (película de 1938)|Bodes de sangre]]'' (1938) == Referencies == {{llistaref}} {{NF|1915|1992|Losada, Candida}} {{Tradubot|Cándida Losada}} [[Categoría:Actores y actrices de teatru d'Arxentina]] [[Categoría:Actores y actrices de cine d'Arxentina]] [[Categoría:Actores y actrices de teatru d'España]] [[Categoría:Actores y actrices de cine d'España]] [[Categoría:Actores y actrices de televisión d'España]] [[Categoría:Actores y actrices de televisión d'Arxentina]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] [[Categoría:Persones de Buenos Aires]] 5v5il2okf7cjwzh0m9jb48nk2t4bnui Golfu de Martaban 0 150077 3707413 3107807 2022-08-16T14:54:44Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{xeografía}} El '''golfu de Martaban''' o '''golfu de Mottama''' ye un brazu del [[mar d'Andamán]] asitiáu na fastera meridional de [[Myanmar]]. Recibe'l so nome de la ciudá portuaria de [[Mottama]] (anantes Martaban). Ye'l llugar de desembocadura de los ríos [[ríu Sittaung|Sittaung]], [[ríu Salween|Salween]] y ríu [[Yangon]]<ref>[http://www.infoplease.com/ce6/world/A0831983.html Gulf of Martaban]. InfoPlease.com. Consultáu'l 31 de xunetu de 2018.</ref>. Un rasgu característicu d'esti golfu ye que tien una llinia costera dominada poles marees. Estes tienen un rangu d'ente 4 y 7 metros, siendo'l mayor el que se produz na punta del Elefante, na fastera occidental del golfu. Demientres les marees vives, nes que'l rangu de marees ye d'alredor de 6 m, la zona turbio del golfu, aquella na que l'agua camuda la so color pola tierra que traen en suspensión los ríos que desemboquen nel golfu, estiéndese per más de 45.000&nbsp;km², y ye una de les más estenses del planeta. Demientres les marees muertes, con un rangu de marea de 2,98 m, la estensión d'agua marina turbio cae hasta los 15.000&nbsp;km². El borde d'esta zona d'agua turbu muévese alante y atrás en sincronía colos ciclos de la marea una distancia d'alredor de 150 km<ref>[http://www.sea-seek.com/?geo=8349 Gulf of Martaban (Burma)]. SeaSeek. Consultáu'l 31 de xunetu de 2018.</ref>. El golfu ye l'hábitat de bien d'especies<ref>Wongthong P.. True J.. 2015. [http://www.themimu.info/sites/themimu.info/files/assessment_file_attachments/CLCMGoMP_IUCN_O3_Ecology_Assessment_Report_FinalDraft_Sep2015.pdf. Community-Led Coastal Management in the Gulf of Mottama Project (CLCMGoMP): Updated situation analysis of the Gulf of Mottama - Based on the rapid socio-ecological assessment] (pdf). Swiss Agency for Development and Cooperation. Consultáu'l 31 de xunetu de 2018.</ref>, siendo la más destacada d'elles la [[ballena de Bryde]]<ref>Wildlife Conservation Society. 2014. Marine Conservation - Current knowledge and research recommendation (pdf). Consultáu'l 31 de xunetu de 2018.</ref>. == References == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xeografía de Myanmar]] n6z3ef88aukqyzsjz5v1a3hl54sx6j9 Mario Castañeda 0 150330 3707646 3672698 2022-08-16T18:40:24Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Mario Cuitláhuac Castañeda Partida'''<ref name=":1">{{Obra citada |títulu=50CosasSobreMi: Mario Castañeda|apellíos=LA LLATA |url=https://www.youtube.com/watch?v=8kOKIBkqGAQ |fechaaccesu=27 de febreru de 2017 |fecha=12 d'ochobre de 2016}}</ref> {{nym}} ye un actor, direutor de doblaxe y [[llocutor]] mexicanu.<ref> {{cita web |url=http://radionotas.com/2016/12/17/quiza-sea-mas-dificil-faer-radio-que-doblaxe-mario-castaneda/ |títulu=Quiciabes sía más difícil faer radio que doblaxe: Mario Castañeda |fechaaccesu=8 de marzu de 2017 |autor=Gerardo Zapata |fecha=17 d'avientu de 2016 |añu=2016 |mes =avientu |editorial=Radionotas.com}}</ref> Ye conocíu en [[América Llatina|Llatinoamérica]] por doblar a dellos personaxes protagonistes de series y películes esitoses, como MacGyver, de la [[MacGyver|serie homónima]]; [[Goku|Son Gokú]] adultu, na serie ''[[Dragon Ball]]''; [[Jim Carrey]], en películes como ''[[Bruce Almighty|Toupoderosu]]'' y ''[[Ace Ventura]]'', y [[Bruce Willis]], en ''[[Armageddon]]'' y ''[[Look Who's Talking]]'', ente munchos otros.<ref>{{cita web |url=http://www.t13.cl/noticia/tendencias/espectaculos/la industria-del doblaxe-latinoamerica |títulu=¿Quién ye quién? La sorprendente industria del doblaxe en latinoamérica |fechaaccesu=8 de marzu de 2017 |fecha=2 d'agostu de 2015 |añu=2015 |mes =agostio |editorial=T13.cl}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.abc.com.py/espectaculos/voces-del-anime-en-paraguay-394787.html |títulu=Voces del anime en Paraguay |fechaaccesu=19 d'agostu de 2012 |fecha=27 d'abril de 2012 |añu=2012 |mes =abril |editorial=ABC Color}}</ref> == Biografía == Nació en Irapuato, una ciudá del [[Guanajuato|estáu de Guanajuato]],<ref name=":1" /> el [[29 de xunu]] de [[1962]]. Cuando tenía un añu los sos padres camudar a la [[Ciudá de Méxicu]] onde vive dende entós.<ref name=":1" /> Estudió actuación dramática nel Institutu d'Andrés Soler de [[1979]] a [[1982]], y en xunu de [[1983]] empezó a trabayar como actor de doblaxe en delles series de televisión como ''[[Diff'rent Strokes]]'', ''The powers of Matthew Star'', ''[[Miami Vice]]'' y ''Visitors''.<ref>{{cita web |url=http://elcomercio.pe/luces/cine/voz-goku-creo-que-soi-meyor-actor-doblaxe-mundu-noticia-1635854 |títulu=Voz de Gokú: "Creo que soi'l meyor actor de doblaxe del mundu" {{!}} Cine {{!}} Lluces {{!}} El Comerciu Peru |fechaaccesu=25 de febreru de 2017 |sitiuweb=elcomercio.pe}}</ref> [[Ficheru:MARIO CASTAÑEDA FIRMANDO AUTOGRAFOS EN ECUADOR.jpg|thumb|left|Mario Castañeda mientres una firma d'autógrafos en 2015.]] Dio vida a munchos personaxes animaos, y de la vida real. Ye meyor conocíu por ser el narrador de Kevin Arnold adultu de la serie estauxunidense [[The Wonder Years|''Los años maraviyosos'']] nel doblaxe pa Hispanoamérica, siendo unu de los sos trabayos más memorables xuntu col doblaxe del personaxe MacGyver, de la [[MacGyver|serie de TV del mesmu nome]]. Nel mundu del [[anime]] ye conocíu por ser la voz llatinoamericana de [[Son Gokū|Gokú]] adultu nes series de ''[[Dragon Ball]]'',<ref>{{cita publicación |apellíu=UNIVERSO |nome=EL títulu=Gokú camudó-y la vida a Mario Castañeda |url=http://www.eluniverso.com/vida-estilo/2016/10/02/nota/5831179/goku-camúdo-y vida-mario-castaneda |fechaaccesu=25 de febreru de 2017|periódicu=L'Universu}}</ref> [[Kanon (Saint Seiya)|Kanon de Géminis]] en ''[[Saint Seiya]]'' (y el formatu OVA de Hades DVD), y [[Los Cuatro_Reyes_Celestiales_(Sailor_Moon)#Nephrite_.28Neflyte.29|Neflyte]] en ''[[Sailor Moon]]'', amás d'otros personaxes en reconocíes series del mesmu estilu. En dellos filmes estauxunidenses dio la so voz a personaxes escenificados por [[Bruce Willis]] como en ''[[Le Cinquième Élément]]'', ''[[Armageddon (1998)|Armageddon]]'' o na serie de televisión ''[[Moonlighting]]'', y dobló a [[Jim Carrey]] en delles películes como ''[[Ace Ventura]]'', ''[[Mentirosu, mentirosu]]'', ''[[El Grinch (película)|El Grinch]]'' o ''[[Bruce Almighty|Toupoderosu]]'', amás d'emprestar la so voz pal so personaxe [[La mázcara (película)|La mázcara]] en dibuxos animaos. Tamién dobló a otros famosos actores, como [[Mark Ruffalo]] y [[Jackie Chan]]. En series animaes ye conocíu por dar voz a [[Iron Man]] na mayoría de les sos apaiciones n'animaciones, a [[Zapp Brannigan]] en ''[[Futurama (serie de televisión)|Futurama]]'', al Llobu y a Droppy y Dripple en ''[[Tom y Jerry|Tom y Jerry Kids]]''. En series de televisión ye conocíu tamién por doblar a [[MacGyver]] na serie del mesmu nome, y a Tom París na serie ''[[Star Trek: Voyager]]''. [[Ficheru:Mario Castañeda cropped TKT 2012.jpg|miniaturadeimagen|Mario Castañeda en 2012.]] Mario Castañeda foi'l llocutor oficial de la canal de televisión [[Boomerang Llatinoamérica|Bumerán]], dende [[2001]] hasta [[2006]]. Amás, participó en [[TV Azteca]] como parte de la imaxe d'Azteca 7. En [[2011]] empezó nel doblaxe de la caricatura de [[The Avengers: Earth's Mightiest Heroes|''Los Vengadores, los héroes más poderosos del planeta'']] como Hank l'Home Formiga (Ant-Man), terminando'l doblaxe nel [[2013]]. En [[2012]], Mario dirixó la serie [[El Chavo animáu]], amás d'interpretar les voces de Don Ramón y Ñoñu.<ref>{{cita web |url=http://tvolucion.esmas.com/animacion/el-chavo-animáu/?country_code=US |títulu=El chavo animáu |fechaaccesu=19 d'agostu de 2012 |editorial=Televisa}}</ref> El mesmu añu fixo la voz llatinoamericana de personaxes jugables del xéneru [[Multiplayer online battle arena|MOBA]]: ''Xin Zhao'' y ''Shen'' para [[League of Legends]], y ''Sun Wukong'' para [[Smite]]. Tamién fixo la voz de Thaelin Incla Escura, personaxe del xuegu [[Videoxuegu de rol multixugador masivu en llinia|MMORPG]] [[World of Warcraft: Warlords of Draenor]]. Mario ocupó'l cargu de direutor creativu de [[SDI Media de Méxicu]] dende'l [[1 de marzu]] de [[2013]] hasta mediaos de [[2014]]. Anguaño, suel recibir invitaciones p'asistir a ensame de conferencies<ref>{{cita web |url=http://lamxradio.com/profiles/blog/conferencia-anime-y-l'arte-de-la voz-con-mario-casta-eda |títulu=Conferencia “Anime y l'arte de la voz” con Mario Castañeda |fechaaccesu=8 de marzu de 2017 |autor=ESTRELLAAZUL |fecha=27 de mayu de 2016 |añu=2016 |mes =mayu |editorial=LaMxRadio.com}}</ref> y convenciones sobre animé, videoxuegos, películes y series en práuticamente toa [[América Llatina]].<ref name="Eduardoesteban_1">{{cita web |url=https://gamesandmorecl.wordpress.com/2015/11/03/mario-castaneda-en-expogame2015/ |títulu=MARIO CASTAÑEDA EN #EXPOGAME2015 |fechaaccesu=8 de marzu de 2017 |autor=Eduardoesteban |fecha=3 de payares de 2015 |añu=2015 |mes =payares |editorial=WordPress.com}}</ref> y convenciones sobre animé, videoxuegos, películes y series en práuticamente toa [[América Llatina]].<ref name="Eduardoesteban_1">{{cita web |url=https://gamesandmorecl.wordpress.com/2015/11/03/mario-castaneda-en-expogame2015/ |títulu=MARIO CASTAÑEDA EN #EXPOGAME2015 |fechaaccesu=8 de marzu de 2017 |autor=Eduardoesteban |fecha=3 de payares de 2015 |añu=2015 |mes =payares |editorial=WordPress.com}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.adnradio.cl/noticias/sociedad/voz-de-goku-vuelve-a-chile-y-visitara-vina-del mar/20170114/nota/3356175.aspx |títulu=Voz de Gokú vuelve a Chile y va visitar Viña del Mar |fechaaccesu=8 de marzu de 2017 |autor=ADNradio.cl |fecha=14 de xineru de 2017 |añu=2017 |mes =xineru |editorial=ADNradio.cl}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.andes.info.ec/es/noticias/voces-dragon-ball-reunen-cumbaya-alloriar-fanaticos-anime.html |títulu=Les voces de Dragon Ball axuntar en Cumbayá p'alloriar a los fanáticos del anime |fechaaccesu=8 de marzu de 2017 |autor=Andes |fecha=9 de setiembre de 2016 |añu=2016 |mes =setiembre |editorial=Axencia de Noticies Andes}}</ref> == Vida privada == Mario ye [[Daltonismu|daltónicu]].<ref name=":1" /> Tuvo casáu cola actriz [[Rommy Mendoza]] en 1987, la pareya divorciar en 2002 y ye padre de los tamién actores [[Carla Castañeda]] y [[Arturo Castañeda]].<ref>{{cita web |url=http://www.lamole.com.mx/mario-castaneda/ |títulu=http://www.lamole.com.mx/mario-castaneda/ }}</ref> == Filmografía == === Anime === * [[Dragon Ball]] - Coronel Silver / Pamput /Escuridá (ep. 116) /[[Maestru Roshi]] (mozu) / [[Goku]] (adultu) / Presentación * [[Dragon Ball Z]] - [[Goku]] (adultu) / Vegetto (con [[René García Miranda|René García]]) * [[Dragon Ball GT]] - [[Goku]] (adultu/Súper Saiyajin 4) / Gogeta Súper Saiyajin 4 (con [[René García Miranda|René García]]) * [[Dragon Ball Super]] - [[Goku]] (adultu) / Vegetto (con [[René García Miranda|René García]]) * [[Dr. Slump 2]] - [[Goku]] (adultu, apaición especial) * [[Dragon Ball Z Kai: The Final Chapters]] - [[Goku]] (adultu) / Vegetto (con [[René García Miranda|René García]]) * [[Dragon Ball Super]] - [[Goku]] / Goku Black *[[Akame Ga Kill]] - [[tatsumi]] * [[Los Caballeros del Zodiacu]] - [[Kanon de Géminis|Kanon de Dragón Marín]] <!-- *[[Los Caballeros del Zodiacu: La Saga de Hades|Los Caballeros del Zodiacu: Hades Infiernu]] - [[Aioros de Sagitario]] (versión de DVD) *[[Los Caballeros del Zodiacu: La Saga de Hades|Los Caballeros del Zodiacu: Hades Elíseos]] - [[Aioros de Sagitario]] (versión de DVD) --> * [[Los Caballeros del Zodiacu: La Saga de Hades|Los Caballeros del Zodiacu: Hades Infiernu]] - [[Kanon de Géminis]] (versión de TV) * [[Los Caballeros del Zodiacu: La Saga de Hades|Los Caballeros del Zodiacu: Hades Infiernu]] - Lune de Balrog / Valentine de Arpía (versión de TV) * [[Los Guerreros del Zodiacu: El llenzu perdíu]] - Wimber d'Esperteyu * [[Pokémon]] - Voces adicionales (temp. 16) * [[Slam Dunk]] - Tatsuhiko Aota / Tohru Hanagata * [[Naruto]] - Sazanami / Otomatsu / Ninja escoltáu por Unkai / Hidan * [[Naruto Shippūdean]] - Hidan * [[Sailor Moon]] - Neflyte * [[Bleach]] - Segadores #2 y #3 (ep. 34) * [[Death Note]] ** Masahiko Kido (1ª temporada) ** Policía internacional #2 (1ª temporada, ep. 2) ** Reporteru en Tv #1 (1ª temporada, ep. 2) ** Axente de policía #1 (1ª temporada, ep. 3) ** Axente de policía #1 (1ª temporada, ep. 5) * [[Robots Ninja]] - Yllbora Saro (2ª voz) * [[MegaMan NT Warrior]] - Shadowman (1ª voz) * [[Yu-Gi-Oh! GX]] - Trampero * [[Súper Once]] - Kakuma Keita * [[Bakugan]] - Bakugan llexendariu Darkus Exedra / Razenoid Darkus * [[Hungry Heart]] - Cronista rexonal (redoblaje) * [[Digimon Fusion]] - Monzaemon * [[Zero non Tsukaima|La maxa de Zero]] - Jean-Jacques Francis / Vizconde de Wardes === Series animaes === * [[La Mázcara (serie animada)|La Mázcara]] - Stanley Ipkiss / La Mázcara * [[The Addams family (serie animada)|The Addams Family]] - Norman * [[Axatáu y la so peada]] - Axatáu * [[Iron Man (serie de televisión)|Iron Man]] - [[Iron Man (personaxe)|Iron Man / Tony Stark]] * [[Spider-Man (serie de televisión de 1994)|Spider-Man]] (Serie Animada de los 90s) - [[Iron Man (personaxe)|Iron Man / Tony Stark]] (eps. 37-38) * [[Bruno, l'espía]] - Bruno * [[Padre de familia]] - John McClane * [[Pac-Man y les aventures fantasmales]] - Kingpin Obtusu * [[Los Vengadores: los héroes más poderosos del planeta]] - Dr. Hank Pym (Hombre Hormiga, Home Xigante o Yellow Jacket) * [[Iron Man: aventures de fierro]] - Nick Fury * [[Star Wars: La guerra de clonar]] - Presidente de Pantora Chi Cho * [[El Chavo, la serie animada|El Chavo animáu]] - Don Ramón / Ñoñu / Profesor Jirafales (dende la 6ª temporada) * [[Futurama]] - Zapp Brannigan * [[Thomas and Friends]] - James * [[Padre de familia]] - [[Fred Savage]] / Voz de [[Los años maraviyosos]] ([[Daniel Stern]]) * [[The Simpsons]] - Jack Bauer (temp. 18) / Ryan Seacrest (temp. 21) / Voces adicionales * [[Ben 10: Fuercia alienígena]] - Tetrax * [[Titán Sim-Biónicu]] - Solomon * [[My Little Pony: La maxa de l'amistá]] - Night Light (Temp. 6) * [[La Mázcara (serie animada)|La Mázcara]] - Ace Ventura (un ep.) * [[El capitán Planeta y los planetarios]] - Capitán Planeta (2ª voz) * [[Los Pequeños Tom y Jerry]] - Llobu / Droopy / Insertos / Personaxes varios (2ª temp.) * [[Celebrity Deathmatch]] - [[Bruce Willis]] * [[Hércules]] - Baco * [[Kissyfur]] - Cholin / Charles (dellos eps.) * [[Ugly Americans]] - Gran Celebru * [[Street Sharks]] - Streex / Insertos * [[Animalitos llocos]] - Eugenio * [[Sandokán]] - Abusadón * [[Capitán Escudo]] - Capitán Escudo * [[¡Oi Arnold!]] - Loru parlante (ep. 67) / Lladrón (ep. 9) * [[Conan the Barbarian (serie animada)|Conan the Barbarian]] - Llobu Gris * [[El Cabezón]] - Jim * [[Yo, Yogi]] - [[Osu Yogi|Yogi]] * [[Manny a la obra]] - Pat * [[Budgie el pequeñu helicópteru]] - Chuck * [[Rupert]] - Bufón (un ep.) * [[La fuercia d'ataque de los aerocampeones]] - Furacán * [[He-Man and The Masters of The Universe|He-Man y los amos del universu]] - Man-y-Cares / Ram-Man * [[Tortúes Ninja Fast Forward]] - Bishop / Narrador de lluches (un ep.) * [[Los Sábados Secretos]] - Dr. Beeman * [[Súper Sergio]] - Llocutor / Dr. Manes lloques * [[MAD]] - Insertos / Presentación / Narrador / Joe Colton / [[Tom Cruise]] / [[Hulk (personaxe)|Hulk]] / Voces adicionales (4ª temp.) * [[Iron Kid]] - Gibson, Dr. Chen * [[Spawn: El nicio]] - Todd McFarlane * [[Gormiti]] - Voces adicionales * [[Phineas y Ferb]] - Encargáu de la llavandería de bates (ep. 151) * [[La Pantera Rosa (serie animada)|El Show de la Pantera Rosa]] - Misterjaw (redoblaje) * [[Hora d'Aventura]] - Maestru Paz * [[Un show más]] - Bob Karpett * [[Ben 10: Omniverse]] - Psyphon (2ª voz) * [[Trenk, el pequeñu caballeru]] - Príncipe * [[The Powerpuff Girls (serie de televisión de 2016)|The Powerpuff Girls (2016)]] - Wendell Finestinn / Conserjetauro * [[Atomic Puppet]] - Harry Von Boniculo === Películes animaes === * [[Thomas y los sos Amigos: La Lleenda de l'Ayalga Perdida de Sodor]] (2015) - James * [[Thomas y los sos Amigos: L'Aventura Empieza]] (2015) - James * [[Thomas y los sos Amigos: Misteriu nes Víes]] (2014) - James * [[Thomas y los sos Amigos: El Rei de les Víes]] (2013) - James * [[Thomas y los sos Amigos: El Misteriu nel Monte Azul]] (2012) - James * [[Thomas y los sos Amigos: Dia de los Diésel]] (2012) - James * [[Thomas y los sos Amigos: Rescate na Isla Misteriosa]] (2011) - James * [[Thomas y los sos Amigos: L'Héroe de les Víes]] (2010) - James * [[Futurama: El gran golpe de Bender]] - Zapp Brannigan * [[Futurama: The Beast with a Billion Backs|Futurama: La bestia con billones de brazos]] - Zapp Brannigan * [[Futurama: Nel llonxanu y xavaz verde]] - Zapp Brannigan * [[The Invincible Iron Man|Iron Man: L'invencible]] - [[Iron Man (personaxe)|Iron Man / Tony Stark]] * [[Ultimate avengers 2|The Ultimate Avengers 2: Los Vengadores 2]] - [[Iron Man (personaxe)|Iron Man / Tony Stark]] * [[Ultimate avengers|The Ultimate Avengers: Los Vengadores]] - [[Iron Man (personaxe)|Iron Man / Tony Stark]] * [[Don Gato y su pandilla (2011)|Don Gato y su pandilla]] - Lucas Buenrostro ([[Rob Schneider]]) *[[Los Simpson: la película]] - Billie Joe Armstrong, Guardia Recibidor n'Alaska * [[La dama y el vagamundu]] - Tofi (redoblaje) * [[Blancanieves y el castiellu encantáu]] - Príncipe * [[Torbolín va a la guerra]] - Capitán Trin Trin * [[Ralf el Demoledor]] - Tapper ([[El cantinero]]) * [[Anastasia]] - Dimitri ([[John Cusack]]) * [[El cascanueces]] - Príncipe * [[Ogu y Mampato en Rapa Nui]] - Pá de Mampato * [[Zootopia]] - Gideon Grey (adultu) * [[Kung Fu Panda]] - Mesero Coneyu * [[Papelucho y el Marcianu]] - Pá de Papelucho * [[L'axente 00-P2]] - Gino Tuttifrutti, Dr. Curry * [[Bisarmes vs. Aliens]] - Gallaxhar (Rainn Wilson) * [[El viaxe de Popeye: al rescate de Papi]] - Narración, Pilón * [[Los osinos cariñositos II: una nueva xeneración]] - Presentación * [[9]] - 6 ([[Crispin Glover]]) * [[A Christmas Carol]] - Voces adicionales * [[La estrella de Laura]] - Pá de Laura * [[Cars 2|Cars 2: Una nueva aventura sobre ruedes]] - Acer ([[Peter Jacobson]]), Luigi ([[Tony Shalhoub]]) (esti solamente un loop) * [[Padre de familia: Daqué, daqué, daqué del llau escuru]] - Voces adicionales * [[Francisco Javier: L'ayalga del Samurai]] - Aldeanu * [[Up|Up: Una aventura d'altor]] - Alfa * [[The Powerpuff Girls Movie]] - Extra ([[Tom Kenny]]) (solo na entrevista) * [[La increíble hestoria del neñu de piedra]] - Güeyu anfitrión #2 * [[Un gran dinosauriu]] - Voces adicionales * [[El elfo feliz]] - Toady === Películes d'anime === * [[Dragon Ball Z: Devuélvanme al mio Gohan]] - [[Goku]] * [[Dragon Ball Z: L'home más fuerte d'esti Mundu]] - [[Goku]] * [[Dragon Ball Z: La batalla más grande del mundu ta por empezar ]]- [[Goku]], Turles * [[Dragon Ball Z: La Batalla de Freezer contra'l padre de Goku ]]- Bardock, [[Goku]] * [[Dragon Ball Z: Gokū ye un Super Saiyajin ]]- [[Goku]] * [[Dragon Ball Z: Los rivales más poderosos ]]- Bardock, [[Goku]] * [[Dragon Ball Z: Los guerreros más poderosos]] - [[Goku]] * [[Dragon Ball Z: La engarradiella de los 3 Saiyajin ]]- [[Goku]] * [[Dragon Ball Z: La galaxa cuerre peligru ]]- [[Goku]] * [[Dragon Ball Z: El regresu del guerreru llexendariu]] - [[Goku]] * [[Dragon Ball Z: El combate final]] - [[Goku]] * [[Dragon Ball Z: La fusión de Goku y Vegeta ]]- [[Goku]], Gogeta (Con [[René García Miranda|René García]]) * [[Dragon Ball Z: L'ataque del dragón]] - [[Goku]] * [[Dragon Ball GT: La Llexendaria esfera de cuatro estrelles|Dragon Ball GT: La llexendaria esfera de cuatro estrelles ]]- [[Goku]] * [[Dragon Ball Z: La Batalla De Los Dioses]] - [[Goku]] * [[Dragon Ball Z: La Resurrección de Freezer]] - [[Goku]] * [[Súper Once: L'ataque de los poderosos Ogros Shuurai]] - Kakuma Keita * [[Películes y especiales de Naruto|Naruto la película: ¡Batalla ninja na tierra de la nieve]] - Omiji/Tsukekuro * [[Street Fighter II: La película]] - Fei Long * [[Locke el Superman de les galaxes]] - Voces adicionales * [[Alcuentru submarín]] - Voces adicionales * [[Capitán Harlock: El pirata espacial]] - Insertos === Videoxuegos === * [[Fable II]] - Charlie, Guardias, Aldeanos, voces adicionales * [[Fable III]] - Mercenariu * [[Forza Horizon]] - Duke Maguire * [[Call of Duty: Black Ops 2]] - Alex Mason * [[Crackdown]] - Los Muertos * [[Crackdown 2]] - Grabaciones de la Ciudá * [[League of Legends]] - Xin Zhao, Shen, Voces adicionales * [[Dance Central]] - Angel * [[Dance Central 2]] - Angel, Mo * [[Dance Central 3]] - Angel, Mo * [[Batman: Arkham Origins]] - El Cocodrilu Asesín, Criminal, Mafiosos, Camarógrafu, Bird, voces adicionales * [[Dead Rising 3]] - Dylan * [[Smite]] - Sun Wukong * [[Far Cry 4]] - Paul "De Pleur" Harmon * [[Lego Batman 3: Beyond Gotham]] - Flax, Home Plásticu, Gorila Grodd * [[Mortal Kombat X]] - [[Johnny Cage]] * [[Saint Seiya: Soldiers' Soul|Los Caballeros del Zodiacu: Alma de soldaos]] - [[Kanon de Géminis]] * [[Naruto: Ultimate Ninja (serie)|Naruto Shippūdean: Ultimate Ninja Storm 4]] - Hidan * [[Tom Clancy's Ghost Recon Wildlands]] - Axente Ricky Sandoval * [[Horizon Zero Dawn: The Frozen Wilds]] - Gildun * [[Injustice 2]] - Gorilla Grodd === Películes === '''[[Bruce Willis]]''' * [[Split (película)|Split]] (2017) - David Dunn * [[Vice: Una meyor realidá]] (2015) - Julian Michaels * [[El príncipe (La vengación)]] (2014) - Omar * [[G.I. Joe: Retaliation|G.I. Joe: El Contraataque]] (2013) - Joe Colton (trailer) * [[Lady Vegas]] (2012) - Dink * [[Fueu con fueu]] (2012) - Mike Cella * [[Looper (película)|Asesín del futuru]] (2012) - Viejo Joe * [[Moonrise Kingdom: Amor infantil]] (2012) - Capitán Sharp * [[The Cold Light of Day]] (2012) - Martin Shaw * [[The Expendables 2|Los indestruyibles 2]] (2012) - Sr. Church * [[Setup]] (2011) - Biggs * [[Catch 44]] (2011) - Mel * [[Rede]] (2010) - Frank Moses (trailer) * [[The Expendables|Los indestruyibles]] (2010) - Sr. Church (versión TV) * [[Cop Out]] (2010) - Jimmy Monroe * [[Surrogates|Identidá sustituta]] (2009) - Tom Greer * [[Planet Terror]] (2007) - Tte. Muldoon * [[Nancy Drew (película)|Nancy Drew y el misteriu de Hollywood]] (2007) - Él mesmu * [[Live Free or Die Hard]] (2007) - John McClane * [[16 Blocks|16 cais]] (2006) - Detective Jack Mosley * [[Alpha Dog]] (2006) - Sonny Truelove * [[Hostage (película de 2005)|So amenaza]] (2005) - Jeff Talley (redoblaje) * [[Sin City (película)|Sin City]] (2005) - Hartigan * [[Ocean's Twelve]] (2004) - Él mesmu (cameo) * [[No fondo del Llagu Ness]] - Jake (David Andriole) * [[The Whole Ten Yards|El mio vecín l'asesín 2]] (2004) - Jimmy "Tulipán" Tudeski * [[The Whole Nine Yards|El mio vecín l'asesín]] (2000) - Jimmy "Tulipán" Tudeski * [[Unbreakable (película)|Unbreakable]] (2000) - David Dunn * [[The Kid (película de 2000)|El mio alcuentru conmigo]] (2000) - Russell Duritz * [[The Sixth Sense]] (1999) - Dr. Malcolm Crowe * [[Almuerzu de campeones]] (1999) - Dwayne Hoover * [[Armageddon]] (1998) - Harry S. Stamper * [[Le Cinquième Élément]] (1997) - Korben Dallas * [[L'últimu home]] (1996) - John Smith * [[Twelve Monkeys]] (1995) - James Cole (redoblaje) * [[Four Rooms]] (1995) - Leo (Crackle) * [[Realcuentru cola vida]] (1994) - Carl Roebuck * [[Pulp Fiction]] (1994) - Butch Coolidge * [[Zona d'impautu]] (1993) - Det. Tom Hardy * [[The Last Boy Scout]] (1991) - Joe Hallenbeck * [[The Bonfire of the Vanities (película)|The Bonfire of the Vanities]] (1990) - Peter Fallow * [[Look Who's Talking Too]] (1990) - Mikey (voz) * [[Look Who's Talking]] (1989) - Mikey (voz) '''[[Jim Carrey]]''' * [[Dumb and Dumber To]] (2014) - Lloyd Christmas * [[The Incredible Burt Wonderstone]] (2013) - Steve Gray * [[Una pareja dispareja]] (2009) - Steven Jay Russell * [[A Christmas Carol (película)|A Christmas Carol]] (2009) - Él mesmu (entrevistes) * [[The Number 23]] (2007) - Paul W. Sparrow * [[Fun with Dick and Jane]] (2005) - Dick Harper * [[Eternal Sunshine of the Spotless Mind]] (2004) - Joel Barish (versión TV) * [[Bruce Almighty|Toupoderosu]] (2003) - Bruce Nolan (doblaxe orixinal) *[[El Grinch (película)|El Grinch]] (2000) - Grinch * [[Me, Myself & Irene]] (2000) - Charlie Baileygates/Hank Evans * [[El gran Simon]] (1998) - Joe Wenteworth adultu * [[Enguedeyar Enguedeyar|Mentirosu, Mentirosu]] (1997) - Fletcher Reede * [[Batman Forever]] (1995) - [[El Acertijo|Edward Nygma / El Acertijo]] * [[Ace Ventura]] (1994) - Ace Ventura * [[Earth Girls Are Easy]] (1988) - Wiploc * [[The Dead Pool]] (1988) - Johnny Squares '''[[Mark Ruffalo]]''' * [[Avengers: Infinity War]] (2018) - [[Hulk (personaxe)|Bruce Banner / Hulk]] * [[Thor: Ragnarok]] (2017) - [[Hulk (personaxe)|Bruce Banner / Hulk]] * [[Avengers: Age of Ultron|Avengers: Yera de Ultrón]] (2015) - [[Hulk (personaxe)|Bruce Banner / Hulk]] * [[Un corazón normal]] (2014) - Alejandro "Ned" Weeks * [[Iron Man 3]] (2013) - [[Hulk (personaxe)|Bruce Banner]] (cameo) * [[Gracies por compartir]] (2012) - Adam (redoblaje) * [[The Avengers (película de 2012)|The Avengers: Los Vengadores]] (2012) - [[Hulk (personaxe)|Bruce Banner / Hulk]] * [[Margaret]] (2011) - Maretti * [[The Kids Are All Right]] (2010) - Paul * [[Ceguera]] (2008) - Doctor * [[Zodíaco]] (2007) - David Toschi * [[All the King's Men]] (2006) - Adam Stanton * [[Dicen perhí... ]] (2005) - Jeff Daly * [[Eternal Sunshine of the Spotless Mind]] (2004) - Stan Fink (3ª versión) * [[Si tuviera 30]] (2004) - Matt Flamhaff * [[En carne viso]] (2003) - Detective Malloy '''[[John Leguizamo]]''' * [[El infiltrado (2016)|El infiltrado]] (2016) - Emir Abreu (versión Broad Green Pictures) * [[Hermanes (2015)|Hermanes]] (2015) - Dave * [[Tou un desastre]] (1997) - Pestario "Pest" Vargas * [[El fanáticu]] (1996) - Manny * [[Momentu críticu]] (1996) - Capitán Rat * [[Romeo + Juliet|Romeo y Julieta (1996)|Romeo y Julieta]] (1996) - Teobaldo Capuleto * [[Reines o reis]] (1995) - Chi-Chi Rodriguez * [[Carlito's Way]] (1993) - Benny Blanco '''[[Cuba Gooding Jr.]]''' * [[La tumba del diañu]] (2009) - Mack * [[El campamentu de pá]] (2007) - Charlie Hinton * [[Combalechadura descubierta]] (2006) - Alex Thomas * [[Alta traición]] (2005) - Salim Adel * [[Llámenme Radio]] (2003) - Radio * [[Fríu de perros]] (2002) - Dr. Ted Brooks * [[Pearl Harbor]] (2001) - Doris Miller * [[Instintu]] (1999) - Theo Caulder '''[[Adrien Brody]]''' * [[Septembers of Shiraz]] (2015) - Isaac * [[Depredadores]] (2010) - Royce * [[Splice]] (2009) - Clive * [[Cadillac Records]] (2008) - Leonard Chess *[[King Kong (película de 2005)|King Kong]] (2005) - Jack Driscoll '''[[Steve Carell]]''' * [[The Way, Way Back]] (2013) - Trent * [[Seeking a Friend for the End of the World]] (2012) - Dodge Petersen * [[Una cena pa tontos]] (2010) - Barry Speck * [[Una nueche fora de serie]] (2010) - Phil Foster * [[Get Smart|El Súper Axente 86]] (2008) - Maxwell Smart / Agent 86 (trailer) '''[[Mel Gibson]]''' * [[The Man Without a Face]] (1993) - Justin McLeod * [[Bird on a Wire]] (1990) - Rick Jarmin (redoblaje) * [[Hamlet (1990)|Hamlet]] (1990) - [[Hamlet]] * [[Tequila Sunrise]] (1988) - Dale '"Mac" McKussic (redoblaje) * [[Gallipoli]] (1981) - Frank Dunne '''[[Tom Hanks]]''' * [[Sully: Fazaña nel Hudson]] (2016) - Chelsea "Sully" Sullenberger * [[Inferno]] (2016) - Profesor Robert Langdon * [[Captain Phillips]] (2013) - Capitán Richard Phillips * [[Angels & Demons]] (2009) - Profesor Robert Langdon '''[[Vince Vaughn]]''' * [[Vecinos cercanos del 3er tipu]] (2012) - Bob Finnerty * [[Four Christmases]] (2008) - Brad McVie * [[Camín selvaxe]] (2007) - Wayne Westerberg * [[Pelotes en xuegu]] (2004) - Peter '''[[Ben Stiller]]''' * [[Greenberg]] (2010) - Roger Greenberg * [[Homes misteriosos]] (1999) - Sr. Furiosu / Roy * [[Los tos amigos y vecinos]] (1998) - Jerry * [[Tentaos pol desastre]] (1996) - Mel Coplin '''[[Quentin Tarantino]]''' * [[Magu de Oz de los Muppets|Los Muppets y el Magu de Oz]] (2005) - Él mesmu * [[Del tapecer a l'amanecida]] (1996) - Richie Gecko * [[Four Rooms]] (1995) - Chester Rush * [[Perros de la cai]] (1992) - Sr. Marrón '''[[Hugh Grant]]''' * [[Bridget Jones's Diary]] (2001) - Daniel Clever (redoblaje) * [[Midíes estremes]] (1996) - Dr. Gary Luthan * [[Nueve meses]] (1995) - Samuel Porter * [[Restauración]] (1995) - Elias Finn '''[[Billy Ray Cyrus]]''' * [[The Spy Next Door]] (2010) - Colton James * [[Hannah Montana: La película]] (2009) - Robbie Stewart * [[Hannah Montana & Miley Cyrus: Best of Both Worlds Concert|Hannah Montana y Miley Cyrus: Lo meyor de dos mundos]] (2008) - Él mesmu '''[[Craig Bierko]]''' * [[Scary Movie 4]] (2006) - Tom (versión TV de pag) * [[Una banda pa siempres]] (1999) - Mitch * [[El pisu 13]] (1999) - Douglas Hall '''[[Robert Downey Jr.]]''' * [[Game 6]] (2005) - Steven Schwimmer * [[Asesinos por naturaleza]] (1994) - Wayne Gale * [[Con alma y corazón]] (1993) - Thomas Reilly '''[[Michael Biehn]]''' * [[Cuerre... nun glayes]] (2000) - Xérif Brent Marken (redoblaje) * [[La Roca]] (1996) - Comandante Anderson * [[La séptima profecía]] (1988) - Russell Quinn (redoblaje) '''[[Emilio Estévez]]''' * [[Dollar for the Dead]] (1998) - Cowboy * [[Mission: Impossible]] (1996) - Jack Harmon * [[Ensin identidá]] (1992) - Alex Furlong '''[[Stephen Baldwin]]''' * [[Nube negra]] (2006) - Daniel Gray * [[Intercambiu de pareyes (Telefilme)|Intercambiu de pareyes]] (2001) - Jack Bauer * [[Trés formes d'amar]] (1994) - Stuart '''[[Denis Leary]]''' * [[La Segunda Guerra Civil]] (1997) - Vinnie Franko * [[Escándalu na Casa Blanca]] (1997) - Fad King * [[Operación Elefante]] (1995) - David Poole '''[[Charlie Sheen]]''' * [[The Arrival]] (1996) - Zane Zaminsky * [[Navy Seals]] (1990) - Dale Hawkins * [[Les lligues mayores]] (1989) - Ricky Vaughn '''[[Jackie Chan]]''' * [[Gángster por un pequeñu milagru]] (1989) - Charlie Chen Wah Kuo * [[El Proteutor]] (1985) - Billy Wong * [[Hestoria policiaca]] (1985) - Chan Ka-Kui (doblaxe orixinal) '''[[Ben Falcone]]''' * [[La xefa]] (2016) - Marty * [[Spy: Una espía despistada]] (2015) - Turista '''[[Leland Orser]]''' * [[Taken 3|Busca implacable 3]] (2015) - Sam Gilroy * [[Taken (película)|Busca implacable]] (2008) - Sam Gilroy '''[[Joaquin Phoenix]]''' * [[Viciu propiu]] (2014) - Larry "Doc" Sportello * [[Ella]] (2013) - Theodore Twombly '''[[Luke Evans]]''' * [[El hobbit: The Battle of the Five Armies]] (2014) - Bardu * [[El Hobbit: L'ablayamientu de Smaug]] (2013) - Bardu '''[[Christian Slater]]''' * [[El blogue d'una adolescente]] (2014) - Paul Spooner * [[Escorríu]] (2004) - Vincent Palmer '''[[Greg Kinnear]]''' * [[Stuck in Love|Editando al amor]] (2012) - William "Bill" Borgens * [[Una pantasma fadiosa]] (2008) - Frank Herlihy '''[[Tego Calderon]]''' *[[Fast Five]] (2011) - Leo Tego *[[Fast & Furious]] (2009) - Leo Tego '''[[Jason Segel]]''' * [[Los Muppets (película)|Los Muppets]] (2011) - Gary * [[Forgetting Sarah Marshall]] (2008) - Peter Bretter '''[[Tony Goldwyn]]''' * [[The Mechanic|El mecánicu]] (2011) - Dean * [[L'informe pelícanu]] (1993) - Fletcher Coal '''[[Dylan Walsh]]''' * [[Secretariat]] (2010) - Jack Tweedy * [[The Lake House]] (2006) - Morgan Price '''[[Michael Shannon]]''' * [[The Runaways: Xuníes por un suañu]] (2010) - Kim Fowley * [[Les torres ximielgues]] (2006) - Dave Karnes '''[[Thomas Kretschmann]]''' * [[El Big Bang]] (2010) - Frizer * [[Resident Evil 2: Apocalipsis]] (2004) - Mayor Cain '''[[David Wenham]]''' * [[El pontífiz]] (2009) - Gerold * [[Australia]] (2008) - Neil Fletcher '''[[Denzel Washington]]''' * [[Gángster americanu]] (2007) - Frank Lucas * [[Valor baxu fueu]] (1996) - Nathaniel Serling '''[[Gary Cole]]''' * [[Un enemigu en casa]] (2007) - Rich Garces * [[A Very Brady Sequel Bunch]] (1996) - Mike Brady '''[[Sean O'Bryan]]''' * [[The Princess Diaries 2: Royal Engagement]] (2004) - Profesor Patrick O'Donnell * [[El diariu de la princesa]] (2001) - Profesor Patrick O'Connell '''[[Jamie Foxx]]''' * [[Shade]] (2003) - Larry Jennings * [[Un domingu cualesquier]] (1999) - Willie Beamen '''[[Jay Mohr]]''' * [[Black River]] (2001) - Boyd "Bo" Aikens * [[Small Soldiers]] (1998) - Larry Benson '''[[James Spader]]''' * [[Fálame de sexu]] (2001) - Dr. Roger Klink * [[Llobu]] (1994) - Stuart '''[[Alec Baldwin]]''' * [[Honorables delincuentes]] (1998) - Mackin * [[La xuráu]] (1996) - El Maestru '''[[Viggo Mortensen]]''' * [[Daylight: Infiernu nel túnel]] (1996) - Roy Nord * [[Decepción]] (1993) - John Y. "Johnny" Faru '''[[Brad Pitt]]''' * [[El favor]] (1994) - Elliot * [[Nada ye pa siempres]] (1992) - Paul McLean '''[[Bradley Whitford]]''' * [[Lo meyor de la mio vida]] (1993) - Paul Ivanovich * [[Robocop 3]] (1993) - Fleck '''[[Robert De Niro]]''' * [[Taxi Driver]] (1976) - Travis Bickle (2ª versión) * [[Mean Streets|Cais peligroses]] (1973) - Johnny Boy '''[[Matt Dillon]]''' * [[Trés son ensame]] (2006) - Carl Peterson * [[El señor maraviyosu]] (1993) - Gus '''Otros''' * [[Aliaos]] (2016) - Voces adicionales * [[Reporteres en guerra]] (2016) - Iain MacKelpie ([[Martin Freeman]]) * [[13 hores: Los soldaos secretos de Bengasi]] (2016) - Embaxador Chris Stevens ([[Matt Letscher]]) * [[Milagros del cielu]] (2016) - Dr. Dorsi (Kenny Alfonso) * [[Cómo ser soltera]] (2016) - Insertos * [[La mocedá]] (2015) - Emisariu de la Reina (Alex Macqueen) * [[Na cuerda fluexa (película)|Na cuerda fluexa]] (2015) - Voces adicionales * [[Entourage: La película]] (2015) - Ariel "Ari" Gold ([[Jeremy Piven]]) * [[El reinu de los monos]] (2015) - Voces adicionales * [[¿Tas equí?]] (2014) - Steve Dallas ([[Owen Wilson]]) * [[Un viaxe de diez metros]] (2014) - Voces adicionales * [[So la mesma estrella]] (2014) - Michael Lancaster ([[Sam Trammell]]) * [[Axuste de cuentes (2013)|Axuste de cuentes]] (2013) - Voces adicionales * [[¿Quién *&$%! son los Miller?]] (2013) - Don Fitzgerald ([[Nick Offerman]]) * [[White House Down|La cayida de la Casa Blanca]] (2013) - Axente Todd (Vincent Leclerc) * [[Titanes del pacíficu]] (2013) - Voces adicionales * [[Posesión infernal]] (2013) - Insertos * [[Ma]] (2013) - Jeffrey ([[Nikolaj Coster-Waldau]]) * [[L'home de los puños de fierro]] (2012) - Silver Lion ([[Byron Mann]]) * [[El vengador del futuru (2012)|El vengador del futuru]] (2012) - Apariencia orixinal de Hauser ([[Ethan Hawke]]) * [[The Dark Knight Rises|Batman: El caballeru de la nueche xube]] (2012) - Philip Stryver ([[Burn Gorman]]) * [[The Raven]] (2012) - Edgar Allan Poe ([[John Cusack]]) * [[Homes de negru III]] (2012) - Andy Warhol / Axente W ([[Bill Hader]]) * [[Asina somos]] (2012) - Voz n'avión y Profesor * [[Caballu de guerra]] (2011) - Voces adicionales * [[The Descendants]] (2011) - Mark Mitchell ([[Rob Huebel]]) * [[Chimpancés]] (2012) - Voces adicionales * [[Thin Ice]] (2011) - Bob Egan ([[David Harbour]]) * [[Como perros y gatos 2: La vengación de Kitty Galore]] (2010) - Diggs ([[James Marsden]]) (trailer) * [[Kick-Ass (película)|Kick-Ass: Un superhéroe ensin superpoderes]] (2010) - Frank D'Amico ([[Mark Strong]]) * [[Alicia nel país de les maravíes (película de 2010)|Alicia nel País de les Maravíes]] (2010) - Xaronca en corte * [[Tron: Legacy|Tron: El legáu]] (2010) - Voces adicionales * [[El solista]] (2009) - Voces adicionales * [[Dempués de la vida]] (2009) - Voces adicionales * [[Transformers: Revenge of the Fallen]] (2009) - Voces adicionales * [[Puntu de choque: 90 minutos pal impautu]] (2009) - Ralf Moldau (Hannes Jaenicke) * [[Public Enemies]] (2009) - Homer Van Meter ([[Stephen Dorff]]) * [[Les vides privaes de Pippa Lee]] (2009) - Des Sarkissian ([[Tim Guinee]]) * [[S. Darko]] (2009) - Pastor John ([[Matthew Davis]]) * [[Notorious]] (2009) - Sean "Puffy" Combs (Derek Luke) * [[Peleador caleyeru]] (2009) - Evan Hailey ([[Brian White]]) * [[Namái pa pareyes]] (2009) - Joey Tippaglio ([[Jon Favreau]]) * [[Guerra de novies]] (2009) - Padre de Emma ([[John Pankow]]) * [[Dragonball Evolution|Dragon Ball Evolución]] (2009) - [[Goku]] ([[Justin Chatwin]]) * [[Inglourious Basterds]] (2009) - Hans Landa ([[Christoph Waltz]]) * [[Anacondes: Trail of Blood|Anaconda 4: Rastru de sangre]] (2009) - Scott (Danny Midwinter) * [[Nun vas robar en Domingo]] (2008) - LeeJohn ([[Tracy Morgan]]) * [[Reis de la cai]] (2008) - Cap. James Briggs ([[Hugh Laurie]]) * [[The Incredible Hulk (película)|Hulk: L'home increíble]] (2008) - [[Doc Samson|Leonard Samson]] ([[Ty Burrell]]) * [[El profe de ximnasia]] (2008) - Comentarista ([[Chris Kattan]]) * [[Speed Racer (película)|Meteoru, la película]] (2008) - Sr. Musha ([[Hiroyuki Sanada]]) * [[Get Smart (película)|Super Axente 86]] (2008) - Ladislas Krstic (David S. Lee) * [[Tripulación Dave]] (2008) - Númberu 2 ([[Ed Helms]]) * [[La nueche ye nuesa]] (2007) - Capitán Joseph "Joe" Grusinsky ([[Mark Wahlberg]]) * [[Butterfly on a Wheel]] (2007) - Neil Randall ([[Gerard Butler]]) * [[L'ex]] (2007) - Leon ([[Paul Rudd]]) * [[Al traviés del universu]] (2007) - Padre de Lucy ([[Dylan Baker]]) * [[Transformers]] (2007) - Glenn Whitman ([[Anthony Anderson]]) * [[Ruffian]] (2007) - Bill Nack ([[Frank Whaley]]) * [[La última carta|Smoking Aces]] (2007) - Richard Messner ([[Ryan Reynolds]]) * [[Hora de terror]] (2007) - Sr. Keller (John Hawkinson) * [[Infiernu en Berlín]] (2007) - Tom ([[Stephan Luca]]) * [[Saw IV|El xuegu del mieu IV]] (2007) - Art Blanc (Justin Louis) * [[Nes tiniebles]] (2006) - Brian ([[Henry Ian Cusick]]) * [[Viviendo col mio ex]] (2006) - Mike Lawrence ([[Geoff Stults]]) * [[Inframundu: La evolución]] (2006) - Marcus ([[Tony Curran]]) * [[Tsunami: El día dempués]] (2006) - Nick Fraser ([[Tim Roth]]) * [[Mentires adorables]] (2006) - Max Ronsac (Thierry Neuvic) * [[Drake & Josh van a Hollywood]] (2006) - Representante de Tony Hawk * [[Los díes del abandonu]] (2005) - Mario (Luca Zingaretti) * [[Saw II|El xuegu del mieu II]] (2005) - Eric Mathews ([[Donnie Wahlberg]]) / Insertos (versión DVD) * [[A Sound of Thunder]] (2005) - Dr. Lucas (Wilfried Hochholdinger) * [[Neñera a prueba de bales]] (2005) - Howard Plummer ([[Tate Donovan]]) * [[Les aventures del Neñu Tiburón y la Neña de Fueu]] (2005) - Padre de Max ([[David Arquette]]) * [[Pursued]] (2005) - Vincent Palmer ([[Christian Slater]]) * [[Natural Unleashed]] (2005) - Jake (Bryan Genesse) * [[Slipstream, la máquina del tiempu]] (2005) - Jake Hallman (Kevin Otto) * [[Syriana]] (2005) - Brian ([[Matt Damon]]) (redoblaje) * [[Vengación nel Sol Naciente]] (2005) - Fudomyo (Kosuke Toyohara) * [[Judas]] (2004) - Andrés ([[Rory Kinnear]]) * [[La última carrera]] (2004) - Steven Goodson ([[Fred Savage]]) * [[Un cantar d'amor pa Bobby Long]] (2004) - Lawson Pines ([[Gabriel Macht]]) * [[La esposa del diañu]] (2004) - Craig Howard ([[James Purefoy]]) * [[Al anochecerín]] (2004) - Stan lloyd ([[Woody Harrelson]]) (1ª versión) * [[Misteriosa obsesión]] (2004) - Dr. Jack Munce ([[Gary Sinise]]) * [[21 gramos]] (2003) - Jack Jordan ([[Benicio del Toro]]) (redoblaje) * [[El sabor de la vida]] (2003) - Savvas Iakovidis (Ieroklis Michaelidis) * [[Namórate]] (2003) - Len Martin ([[Peter Gallagher]]) * [[Un amor inesperao]] (2003) - Alex Sheldon ([[Luke Wilson]]) * [[El ciegu]] (2002) - Hal Jaeger ([[Treat Williams]]) * [[El club de los detectives en busca de la princesa perdida]] (2002) - Presentación y insertos * [[El club de los detectives en grandes apuros]] (2002) - Presentación y insertos * [[Astérix y Obélix: Misión Cleopatra]] (2002) - Astérix ([[Christian Clavier]]) * [[The Red Phone: Manhunt]] (2002) - Nigel Ballister ([[Ben Cross]]) * [[Somorguiaos]] (2002) - O'Dell ([[Matthew Davis]]) * [[Héroe]] (2002) - Espada Rota (Tony Leung Chiu Wai) * [[La cosa más duce]] (2002) - Roger Donahue ([[Jason Bateman]]) * [[Un día más]] (2001) - Paul ([[Max Martini]]) * [[Monster's Ball]] (2001) - Sonny Grotowski ([[Heath Ledger]]) (1ª versión) * [[Camín escontra la gloria]] (2000) - Martin Christie (Tommy King) * [[Cambéu de papeles]] (1999) - Dan Anderson ([[David Alan Grier]]) * [[El divorciu ye lo meyor]] (1999) - Kenneth (Jeff Gendelman) * [[Promesa letal]] (1999) - Dr. David Farris ([[John Ritter]]) * [[Novia fuxitiva]] (1999) - George Swiling (Reg Rogers) * [[Los 60´s]] (1999) - Kenny Klein ([[Jeremy Sisto]]) * [[Venaos]] (1998) - Dr. Caldicott ([[Bruce Greenwood]]) (doblaxe orixinal) * [[The Man in the Iron Mask]] (1998) - Raul ([[Peter Sarsgaard]]) * [[Half Baked]] (1998) - Thurgood Jenkins / Sr. Bon Tipu ([[Dave Chappelle]]) * [[Enemy of the State]] (1998) - Hicks ([[Loren Dean]]) * [[El meteoritu de Pete]] (1998) - Pete ([[Mike Myers]]) * [[El preciu del ésitu]] (1998) - Llei Simon ([[Kenneth Branagh]]) * [[Un amor inconcluso]] (1997) - Steve ([[Russell Crowe]]) * [[Camín ensin torna]] (1997) - Arkady - Valeri Nikolayev * [[Los secretos de Harry]] (1997) - Larry / [[Satanás]] ([[Billy Crystal]]) * [[Contracara]] (1997) - Pollux Troy ([[Alessandro Nivola]]) * [[Playing God]] (1997) - Dr. Eugene Sands ([[David Duchovny]]) * [[Chasing Amy]] (1997) - Holden McNeil ([[Ben Affleck]]) * [[Un ninja en Beverly Hills]] (1997) - Haru ([[Chris Farley]]) * [[El mio probe anxelín 3]] (1997) - Burton Jernigan (Lenny von Dohlen) * [[La so meyor decisión]] (1997) - Oficial #2 * [[Crash Dive]] (1997) - Bill McCay ([[Gary Busey]]) * [[Dineru fácil]] (1997) - Franklin ([[Chris Tucker]]) * [[El inventores]] (1997) - Sir Isaac Newton (Karl Pruner) * [[La mio perra pantasma]] (1997) - Lucky (1997) (Jerry P. Jaco * [[White Squall]] (1996) - Capitán Sanders ([[Zeljko Ivanek]]) (segunda versión) * [[Un elefante llamáu Vera]] (1996) - Tip Tucker ([[Matthew McConaughey]]) * [[La desapaición de Garcia Lorca]] (1996) - [[Federico García Lorca]] ([[Andy Garcia]]) * [[L'alma del xuegu]] (1996) - Josh Gibson ([[Mykelti Williamson]]) * [[Norma Jean & Marilyn]] (1996) - Eddie Jordan ([[Josh Charles]]) * [[El club de les divorciaes]] (1996) - Aaron Paradis ([[Stephen Collins]]) * [[La solombra de la corrupción]] (1996) - Voces adicionales * [[La Mázcara Negra]] (1996) - Michael / Simon / Mázcara Negra ([[Jet Li]]) * [[The English Patient]](1996) - Kip ([[Naveen Andrews]]) * [[El rescate]] (1996) - David Torres ([[José Zúñiga]]) * [[Oveya negra]] (1996) - Al Donnelly ([[Tim Matheson]]) * [[Güeyu per güeyu]] (1996) - Det. Sgto. Denillo ([[Joe Mantegna]]) * [[Garres]] (1996) - Charles Remington ([[Michael Douglas]]) * [[Cómplices]] (1996) - Caesar ([[Joe Pantoliano]]) * [[Twister]] (1996) - Dr. Jonas Miller ([[Cary Elwes]]) * [[Escorríos]] (1996) - Det. Mathew Gibson ([[Will Patton]]) * [[The Cherokee Kid]] (1996) - The Cherokee Kid / Isaiah Turner ([[Sinbad (actor)|Sinbad]]) * [[The Quest]] (1996) - Peleador de China (Peter Wong) (doblaxe orixinal) * [[L'asonsañador]] (1995) - Daryll Llei Cullum ([[Harry Connick Jr.]]) * [[La última cena]] (1995) - Pete ([[Ron Eldard]]) * [[Johnny Mnemonic]] (1995) - Spider ([[Henry Rollins]]) * [[Apolo 13]] (1995) - CAPCOM 1 ([[Brett Cullen]]) * [[El besu de la muerte]] (1995) - Jimmy Kilmartin ([[David Caruso]]) * [[Higher Learning]] (1995) - Scott Moss ([[Cole Hauser]]) * [[Harrison Bergeron]] (1995) Harrison Bergeron ([[Sean Astin]]) * [[Mientres dormíes]] (1995) - Jack Callaghan ([[Bill Pullman]]) * [[La balada del pistoleru]] (1995) - Buscemi ([[Steve Buscemi]]) * [[Norma Jean & Marilyn]] (1995) - Joe DiMaggio ([[Peter Dobson]]) * [[Alcordances d'amores pasaos]] (1995) - Sam ([[Dermot Mulroney]]) * [[Beethoven, amada Inmortal]] (1994) - Kaspar Anton Carl van Beethoven ([[Christopher Fulford]]) * [[Un detective sueltu en Hollywood III]] (1994) - Det. Sgto. William 'Billy' Rosewood ([[Judge Reinhold]]) * [[L'escudu de cristal]] (1994) - Sr. Taylor (Sy Richardson) * [[Cita d'amor]] (1994) - Ken Allen ([[Pierce Brosnan]]) * [[Tumba al ras de la tierra|Shallow Grave]] (1994) - Alex Law ([[Ewan McGregor]]) * [[Clear and Present Danger]] (1994) - Robert Ritter ([[Henry Czerny]]) * [[¡Viven!]] (1993) - Antonio Balbi ([[Vincent Spano]]) * [[La edá difícil]] (1993) - Chuck Bolger ([[Tobey Maguire]]) * [[Por amor o por dineru]] (1993) - Señor Himmelman ([[Udo Kier]]) * [[Ensin mieu a la vida]] (1993) - Dr. Bill Pearlman ([[John Turturro]]) * [[El Demoledor]] (1993) - Simon Phoenix ([[Wesley Snipes]]) * [[Ensin salida]] (1993) - Lamar Quinn ([[Terry Kinney]]) * [[Meteor Man]] (1993) - Jeff Reed/Meteor Man (Robert Townsend) * [[L'ánxel malváu]] (1993) - Wallace Evans ([[Daniel Hugh Kelly]]) * [[Toque al corazón]] (1993) - Terrance Allman (Seth Isler) * [[True Romance]] (1993) - Mentor ([[Val Kilmer]]) * [[Addams Family Values|The Addams Family II]] (1993) - Gary Granger ([[Peter MacNicol]]) * [[Saved by the Bell: Estilu Hawaii]] (1992) - Brian Hansen (Dan Gauthier) * [[El mundu según Wayne]] (1992) - Glen ([[Ed O'Neill]]) * [[Unlawful Entry]] (1992) - Michael Carr ([[Kurt Russell]]) (doblaxe orixinal) * [[Mundu cool]] (1992) - Jack Deebs ([[Gabriel Byrne]]) * [[Un estrañu amor]] (1992) - Paul Cater ([[Dennis Haysbert]]) * [[Alien 3]] (1992) - [[Bishop (Alien)|Bishop (341-B)]], [[Bishop (Alien)|Bishop II]] ([[Lance Henriksen]]) * [[Jennifer 8]] (1992) - John Taylor ([[Graham Beckel]]) * [[Boris y Natasha]] (1992) - Boris Badenov ([[Dave Thomas]]) * [[Soldaos de xuguete]] (1991) - Luis Cali ([[Andrew Divoff]]), Insertos * [[JFK]] (1991) - Lou Ivon ([[Jay O. Sanders]]) * [[Matrimonios]] (1991) - John Morden ([[Beau Bridges]]) * [[Point Break]] (1991) - Johnny Utah ([[Keanu Reeves]]) (redoblaje) * [[El mio primer besu]] (1991) - Sr. Bixler, profesor de lliteratura ([[Griffin Dunne]]) (doblaxe orixinal y redoblaje) * [[Thelma & Louise: Un final inesperáu]] (1991) - Harlan Puckett ([[Timothy Carhart]]) * [[Dormiendo col enemigu]] (1991) - Profesor, Estudiante de teatru * [[Boyz n the Hood|Los dueños de la cai]] (1991) - Ricky Baker ([[Morris Chestnut]]) * [[Encantáu Señor Destín]] (1990) - Larry Joseph Burrows ([[James Belushi]]) * [[Tres homes y una pequeña dama]] (1990) - Michael Kellam ([[Steve Guttenberg]]) (redoblaje) * [[L'inquilín]] (1990) - Drake Goodman ([[Matthew Modine]]) * [[Caleidoscopiu]] (1990) - John ([[Perry King]]) * [[Xuegu venecianu]] (1990) - Colin ([[Rupert Everett]]) * [[Les Tortúes Ninja (película)|Les Tortúes Ninja]] (1990) - [[Casey Jones]] ([[Elias Koteas]]) (redoblaje) * [[Ghost: La solombra del amor]] (1990) - [[Arsenio Hall]] (Él mesmu) * [[La muerte del Home Increíble]] (1990) - Presentación, insertos y voces adicionales * [[L'alcuentru colos Applegates]] (1990) - Narrador, Xefe de Richard * [[Brenda Starr]] (1989) - Mike Randall (Tony Peck) * [[El campu de los suaños]] (1989) - Ray Kinsella ([[Kevin Costner]]) * [[Crocodile Dundee II]] (1988) - Bob Tanner (Dennis Boutsikaris) * [[Policía adolescente]] (1988) - Nick Dunbar ([[Arliss Howard]]) * [[Mystic Pizza]] (1988) - Charles Windsor Jr. ([[Adam Storke]]) (redoblaje) * [[Arturo 2: El millonariu arruináu]] (1988) - Voces adicionales * [[Angel Heart]] (1987) - Harry Angel ([[Mickey Rourke]]) * [[Evil Dead II]] (1987) - Ash Williams ([[Bruce Campbell]]) * [[Ernest va al campu]] (1987) - Stannis, Narrador * [[Friday the 13th Part VI: Jason Lives|Friday the 13th parte 6: Jason Vive]](1986) - Stan (Matthew Faison) / Oficial Pappas (Michael Swan) * [[Totalmente selvaxe]] (1986) - Charles Driggs ([[Jeff Daniels]]) * [[Combat Academy]] (1986) - Mayor Biff Woods ([[George Clooney]]) * [[The Killing Fields]] (1984) - Voces adicionales (segunda versión) * [[Amadeus]] (1984) - [[Wolfgang Amadeus Mozart]] ([[Tom Hulce]]) * [[Los Rebeldes]] (1983) - Darrel Curtis ([[Patrick Swayze]]) * [[Friday the 13th Part III|Friday the 13th parte III]] (1982) - Rick (Paul Kratka) / Insertos / Oficial * [[The Year of Living Dangerously]] (1982) - Presentación * [[Blade Runner]] (1982) - J.F. Sebastian ([[William Sanderson]]) (redoblaje de 2004) * [[Friday the 13th Part II|Friday the 13th parte II]] (1981) - Paul (John Furey) / Insertos * [[Indiana Jones y Raiders of the Lost Ark]] (1981) - Satipo ([[Alfred Molina]]) (doblaxe orixinal) * [[L'escuadrón Gran Colloráu]] (1980) - Griff ([[Mark Hamill]]) * [[Raging Bull]] (1980) - Joe LaMotta ([[Joe Pesci]]) * [[Friday the 13th]] (1980) - Barry (Willie Adams) * [[Escape d'Alcatraz]] (1979) - Insertos finales / Voces adicionales * [[New York (New York)|New York]] (1977) - Paul Wilson (Barry Primus) * [[Carrie]] (1976) - Freddy (Michael Talbott) * [[Poder que mata]] (1976) - Narrador (Llei Richardson) / Insertos * [[Atrapáu ensin salida]] (1975) - Randall McMurphy ([[Jack Nicholson]]) * [[The Man Who Would Be King]] (1975) - Billy Fish (Saeed Jaffrey) * [[Llocures nel Oeste]] (1974) - Buddy Bizarre ([[Dom DeLuise]]) * [[Marineros ensin brúxula]] (1970) - Thomas Garland (Robert Morse) * [[2001: Odisea nel espaciu]] (1968) - Fotógrafu (Burnell Tucker) / Presentador de la BBC (Kenneth Kendall) (doblaxe orixinal) * [[La marca de la forca]] (1968) - Miller ([[Bruce Dern]]), Presentación (doblaxe orixinal) * [[La Pantera Rosa (película de 1963)|La Pantera Rosa]] (1963) - George Lytton ([[Robert Wagner]]) (redoblaje) * [[The Magnificent Seven]] (1960) - Chicu (Horst Buchholz) (doblaxe orixinal) * [[Un perru de Flanders]] (1959) - Piet van Gelder * [[Brigadoon]] (1954) - Charlie Chisholm Dalryple (Jimmy Thompson) / Insertos * [[Un cuentu de Navidá (1951)|Un cuentu de Navidá]] (1951) - Jacob Marley(moza) ([[Patrick Macnee]]) * [[El xardín secretu (1949)|El xardín secretu]] (1949) - Presentación y insertos === Telefilms === * [[La clausa de Navidá]] (2008) - Jake (Rick Ravanello) * [[Crime tapáu]] (2008) - Bill Jacobs ([[Brian Markinson]]) * [[Atrapaos]] (2001) - Danny (Phil Coccioletti) * [[El Xuiciu del Home Increíble]] (1989) - [[Daredevil (personaxe)|Matt Murdock / El Temerariu]] (Rex Smith) * [[El regresu del Home Increíble]] (1988) - Don Blake (Steve Levitt) === Series de televisión === '''[[Nestor Carbonell]]''' * [[Wilfred]] - Arturo * [[Idéntiques]] - Victor Machado * [[Cane]] - Frank Duque * [[Muyeres de blancu]] - Jonas Ray '''[[Billy Ray Cyrus]]''' * [[Hannah Montana]] - Robbie Stewart * [[Studio DC: Almost Live]] - Él mesmu * [[90210]] - Judd Ridge '''[[Dylan Walsh]]''' * [[Revenge]] - Jason Prosser * [[Cortes y puntaes]] - Sean McNamara '''[[George Newbern]]''' * [[Scandal]] - Charlie * [[Tocáu por un ánxel]] - Michael Burns '''Otros''' * [[American Horror Story#Roanoke|American Horror Story: Roanoke]] - Dominic Banks / Matt Miller ([[Cuba Gooding Jr.]]) * [[Xugadores]] - Jason ([[Troy Garity]]) * [[A tou ritmu]] - Lance Daniel ([[James Patrick Stuart]]) * [[Flax (2014)|Flax]] - [[Profesor Zoom|Harrison Wells / Eobard Thawne / Flax Aviesu]] ([[Tom Cavanagh]]) * [[Moza indiscreta]] - Bruce Caplan (John Bolton) (4ª-6ª temp.) * [[Boardwalk Empire|L'imperiu del contrabandu]] - Enoch "Nucky" Thompson ([[Steve Buscemi]]) (2010-2011) * [[Amor compartíu]] - Bill Henrickson ([[Bill Paxton]]) (temporaes 4-5) * [[Los años maraviyosos]] - Kevin Arnold (adultu, narrador) ([[Daniel Stern]]) / Kevin Arnold (adolescente, dende la sesta temporada) ([[Fred Savage]]) * [[Moonlighting]] - David Addison Jr. ([[Bruce Willis]]) * [[Game of Thrones]] - Bronn (Jerome Flynn) (temp. 1, ep. 9) * [[MacGyver]] - [[Angus MacGyver]] ([[Richard Dean Anderson]]), Presentación y insertos * [[Miami Vice]] - Ricardo "Ricu" Tubbs ([[Philip Michael Thomas]]) (1ª voz) (temporaes 1-3, hasta ep. 55) * [[Life]] - Detective Charles "Charlie" Crews Jr. ([[Damian Lewis]]) * [[Eureka]] - Trevor Gant ([[James Callis]]) (2007-2012) * [[Guardianes de la badea]] - Craig Pomeroy (Parker Stevenson), Narración y insertos (2ª voz) * [[Miéntime]] - Eli Loker (Brendan Hine) * [[Una diva camudando de cuerpu]] - Tony Nicastro ([[David Denman]]) (temp. 1, ep. 11) * [[Gilmore Girls]] - Doyle McMaster (Danny Stron), Chase Bradford ([[Paul Cassell]]), Jimmy Mariano ([[Rob Estes]]) * [[Blanco y Negru]] - Willis Jackson (Todd Bridges) * [[ER (serie de televisión)|Y.R. Sala d'urxencies]] - Dr. Peter Benton ([[Eriq La Salle]]) * [[Star Trek: Voyager]] - Tom Paris ([[Robert Duncan McNeill]]) * [[Iron Chef América]] - Alton Brown (Él msimo) * [[Tiempos inolvidables]] - Presentación y insertos * [[El Foín (serie de 1990)|El Foín]] (1990-1993) - [[El Foín|Don Diego de la Vega / El Foín]] ([[Duncan Regehr]]) * [[La rellumada (1997)|La Rellumada]] - John Torrance ([[Steven Weber]]) (1997) * [[Bruxes]] - Andy Trudeau ([[Ted King]]) * [[Beverly Hills, 90210]] - Matt Durning (Daniel Cosgrove) * [[El cóndor|Streethawk]] - Jesse Mack (Rex Smith) * [[Amigos]] - Ross Geller ([[David Schwimmer]]) (temporada 3, eps. 67, 68, 70 y temporada 6 hasta final) (2000-2004) * [[Cróniques de Seinfeld|Seinfeld]] - Cosmo Kramer ([[Michael Richards]]) * [[The Brady Bunch (serie de televisión)|The Brady Bunch]] - Mike Brady ([[Robert Reed]]) (temps. 4-5) * [[Saved by the Bell]] - ** Max (Ed Alonzo) ** Entrenáu de basquetball (temporada 3 cap. 5) ** [[Casey Casem]] (temporada 3 cap 22) * [[Apocalipsis (miniserie)|Apocalipsis]] (1994) - Stuart 'Stu' Redman ([[Gary Sinise]]) * [[Comedy Inc.]] - Jim Russell (Él mesmu) * [[Alies (serie de televisión)|Alies]] - McKenas Cole ([[Quentin Tarantino]]) (temporada 3) * [[One Tree Hill: Hermanos Rebalbos]] - Julian Baker ([[Austin Nichols]]) y Insertos * [[V Invasión Estraterrestre]] - Kyle Bates ([[Jeff Yagher]]) * [[True Blood: Sangre verdadero]] - Sam Merlotte ([[Sam Trammell]]) * [[Desperate Housewives]] - Dave Williams ([[Neal McDonough]]), Charles McClain ([[Greg Evigan]]) * [[El príncipe del rap en Bel Air]] - Profesor Scott Burton ([[Phil Morris]]), Voces adicionales * [[Victorious]] - Lane ([[Lane Napper]]) * [[Smallville]] - Dan Turpin ([[David Paetkau]]) * [[El señor de les besties]] - El Príncipe Sun, fíu del sol * [[Power Rangers Megaforce]] - Afarar * [[Power Rangers Ninja Storm|Power Rangers: Nube ninja]] - Motodrone ([[Craig Parker]]), Perry, Boparoo, Voces adicionales * [[Power Rangers Samurai]] - Rhinosnorus (Campbell Cooley) * [[Federación de Llucha de Pulgares]] - Sr. Estremu * [[Sledge Hammer!]] - Presentador y voces adicionales * [[Direutu al Sur]] - Policía canadiense * [[Toi na banda]] - Bleed (Bryan Called) * [[Wishbone]] - Wishbone * [[Webster]] - Jerry Silver (Henry Polic II) * [[Los Riches]] - Wayne Malloy ([[Eddie Izzard]]) * [[Gilligan's Island]] - El profesor (Russel Johnson) (redoblaje de dellos eps.) * [[El séquitu]] - Ariel "Ari" Gold ([[Jeremy Piven]]) (temporada 5) * [[Anno Domini]] - Esteban, Casio * [[John Watson]] - [[Sherlock]] * [[La esposa exemplar]] - Dr. Miner (Christopher Evan Welch) (temp. 1, ep. 18) * [[CSI: Crime Scene Investigation|CSI: Na escena del crime]] - Voces adicionales * [[CSI: New York]] - Voces adicionales * [[El inventores]] - Isaac Newton (Capítulu "Newton, hestoria de 2 Isaacs") * [[The Mentalist]] - Mike Brewster (Roark Critchlow) [temp. 2, ep. 12] * [[Diarios de vampiros]] - Mason Lockwood ([[Taylor Kinney]]) - 2010-2011 * [[Agents of S.H.I.E.L.D.|Marvel's Agents of S.H.I.E.L.D.] - [[Axente Phil Coulson|Phil Coulson]] ([[Clark Gregg]]) (versión Sony) * [[Sesame Street]] - Voces adicionales === Miniseries === * [[El fíu del dragón]] - El Señor del Norte ([[Rupert Graves]]) * [[De la Tierra a la Lluna]] - [[Tom Hanks]] (el mesmu, presentador) === Telenoveles brasilanes === '''[[Leopoldo Pacheco]]''' * [[Isaura la Esclava]] - Leoncio Almeida * [[Belíssima]] - Cemil Güney * [[Amazonia]] - Adrian Cowell * [[Paraísu tropical]] - Dr. Solano '''[[Tato Gabus Mendes]]''' * [[Encantadores]] - Ernaní Sarmiento * [[Llaberintos del Corazón]] - Franklin Cardoso * [[Imperiu (telenovela)|Imperiu]] - Severo da Costa '''[[Ângelo Antônio]]''' * [[Alma ximielga]] - Eduardo * [[Páxines de la vida]] - Miroel '''[[Lázaro Ramos]]''' * [[Cobres y Llagartos]] - Foguinho (Daniel Miranda) * [[Dos cares]] - Evilasio '''[[Murilo Rosa]]''' * [[Deséu prohibíu]] - Miguel * [[India, una hestoria d'amor]] - Lucas Garrido '''[[Tuca Andrada]]''' * [[El sabor de la pasión]] - José Carlos * [[El color del pecáu]] - Kaike Oliveira '''Otros''' * [[Muyeres de sable]] - Alaôr ([[Humberto Martins]]) * [[El viaxe]] - Teodoro Dias ([[Maurício Mattar]]) * [[So la lluna]] - Ricardo (Frank Borges) * [[El profeta]] - Voces adicionales * [[CuChiCheos]] - Vicky (Marcos Tumura) * [[Per Siempres]] - Oscar ([[Juan Alba]]) * [[Verdaes Secretes]] - Renato (Giulio Lopes) === Documentales === * [[1000 maneres de morrer]] - Sergio Mayer (Él mesmu), dellos personaxes * [[Caltenese sanu 2]] - Narrador * [[Naide muerre en Lily Dale]] - Voces adicionales * [[Paraísu perdíu: Los homicidios de los neños de Robin Hills]] - Abogáu acusador #2 * [[Hospital Psiquiátricu Bellevue: Per dientro]] - Jamie === Direición de doblaxe === '''[[Taller Acústicu S.C.]]''' * [[Alicia al traviés del espeyu (película)|Alicia al traviés del espeyu]] * [[Alicia nel País de les Maravíes (película de 2010)|Alicia nel País de les Maravíes]] (2010) * [[Cars 2|Cars 2: Una nueva aventura sobre ruedes]] * [[Ceguera]] * [[El príncipe de Persia: Los sables del tiempu]] * [[L'aprendiz de bruxu]] * [[Enredaos]] * [[Fin de cursu]] * [[Fuercia-G]] * [[Xigantes d'aceru]] * [[Inside Out (película de 2015)|Intensa mente]] * [[John Carter (película)|John Carter: Ente dos mundos]] * [[L'últimu cantar]] * [[Lloca poles compres]] * [[A Christmas Carol]] * [[Marte precisa mas]] * [[Monsters University]] * [[Nueche de mieu]] * [[Oz the Great and Powerful|Oz, el poderosu]] * [[Pás a encomalo]] *[[Pirates of the Caribbean: On Stranger Tides|Pirates del Caribe: Saleando agües misterioses]] * [[Ralph, el demoledor]] * [[Secretariat]] * [[Namái ellos]] * [[Soi'l númberu cuatro]] * [[Tron: Legacy|Tron: El legáu]] * [[Un gran dinosauriu]] * [[Brave (película)|Valiente]] * [[Cars 3]] '''[[Producciones Saláu]]''' * [[Los años maraviyosos]] * [[Gilligan's Island]] (redoblaje de dellos episodios) * [[MacGyver]] * [[Guardianes de la badea]] * [[Saved by the Bell]] * [[Saved by the Bell: Estilu Hawaii]] * [[Beauty and the Beast (1987)]] * [[Los pequeños Tom y Jerry]] * [[Thelma & Louise: Un final inesperáu]] * [[El Foín (serie de 1990)|El Foín]] * [[Les Tortúes Ninja (película)|Les Tortúes Ninja La Película]] (doblaxe de TV) * [[Punky Brewster (serie animada)|Punky Brewster]] * [[Misión del deber]] '''[[SDI Media de Méxicu]]''' - '''Prime Dubb''' * [[Angry Birds: La película]] * [[Annie (2014)|Annie]] * [[Captain Phillips]] * [[El xusticieru (2014)|El xusticieru]] * [[Na cuerda fluexa (película)|Na cuerda fluexa]] * [[White House Down|La cayida de la Casa Blanca]] * [[Los Caballeros del Zodiacu: La lleenda del santuariu]] * [[Llíbranos del mal]] * [[Scary Movie 4]] (versión pa cine y TV) * [[Titanes del pacíficu]] '''[[Producciones Grande]]''' * [[Asina somos]] * [[Caballu de guerra]] * [[Chimpancés]] * [[El mundu secretu de Arrietty]] * [[El reinu de los monos]] * [[Nel monte]] * [[Hores contaes]] '''[[DAT Doblaxe Audiu Traducción]]''' * [[Enemy of the State]] * [[Instintu]] * [[Novia fuxitiva]] '''[[Diseñu n'Audiu]]''' * [[El secretu de la calabaza máxica]] * [[Tron: La resistencia]] * [[El misteriu de los flamencos]] '''[[Fogarty Studios|Mystic Sound S.A de C.V]]''' * [[Power Rangers: Nube ninja]] * [[Gadget y los Gadgetinis]] * [[Tres homes y una pequeña dama]] (redoblaje) '''Otros proyeutos''' * [[El Chavo, la serie animada]]([[Dubbing House]]) * [[Webster]] * [[Los Monólogos de la Natura (Telefilme HBO)|Los monólogos de la natura]] === Productor executivu === * [[¿Qué pasó ayeri? Parte III]] * [[12 Years a Slave]] * [[12 desafíos: Recargáu]] * [[42]] * [[Axuste de cuentes (2013)|Axuste de cuentes]] * [[Aprendices fora de llinia]] * [[Barbie y les zapatielles máxiques]] * [[Beyblade: Metal Fury]] * [[Ben 10: Omniverse]] (dende temp. 4) * [[Bonos vecinos]] * [[Burton y Taylor]] * [[Captain Phillips]] * [[Cheech & Chong's Animated Movie]] * [[Código sombra: Jack Ryan]] * [[Dog, el cazarrecompensas]] * [[L'abogáu del crime]] * [[El güelu sinvergüenza]] * [[El castigáu]] (dende temp. 3) * [[L'esconxuru]] * [[Jupiter Ascending]] * [[L'executor]] (Versión Warner) * [[The Great Gatsby]] * [[The Incredible Burt Wonderstone]] * [[La submarina pantasma]] * [[Ella]] * [[Ever After High]] * [[El Increible Mundu de Gumball]] (dende temp. 3) * [[Godzilla (2014)|Godzilla]] * [[Gravedá]] * [[Hathaways: Una hestoria embruxada]] * [[Hércules (2014)|Hércules]] * [[Hora d'aventura]] (dende temp. 5) * [[Iron Man 3]] * [[Kaijudo: L'ascensu de los maestros del duelu]] (restu de la serie) * [[White House Down|La cayida de la Casa Blanca]] * [[Los Caballeros del Zodiacu: La lleenda del santuariu]] * [[Lego: Legends of Chima]] (restu de la serie) * [[Littlest Pet Shop]] * [[Lucy]] * [[MAD]] (temp. 4) * [[Mako Mermaids: An H2O Adventure]] * [[Mandie y la Navidá escaecida]] * [[Max Steel (2013)|Max Steel]] (restu de la serie) * [[Monster High]] * [[Especiales de Monster High#Scaris: Ciudá del terror|Monster High: Scaris: Ciudá del terror]] * [[Especiales de Monster High#From Fear to Eternity|Monster High: From Fear to Eternity]] * [[Especiales de Monster High#13 Deseos|Monster High: 13 Deseos]] * [[Especiales de Monster High#Plasmos, cámara, aición!|Monster High: Plasmos, cámara, aición!]] * [[Especiales de Monster High#Fusión espeluznante|Monster High: Fusión espeluznante]] * [[Especiales de Monster High#Embruxaes|Monster High: Embruxaes]] * [[My Little Pony: Equestria Girls]] * [[My Little Pony: La maxa de l'amistá]] (dende temp. 3) * [[New Girl]] (restu de la serie) * [[Noé (película)|Noé]] * [[Percy Jackson y el Mar de les Bisarmes]] * [[Pokémon (franquicia)|Pokémon]] (dende temp. 16) * [[Posesión infernal]] * [[Rio 2]] * [[Sangre, sudu y gloria]] * [[Tíu Grandpa]] * [[The Americans]] * [[The Way, Way Back]] * [[Thor: Un mundu escuru]] * [[Titanes del pacíficu]] * [[Tortúes Ninja (2014)|Tortúes Ninja]] * [[Transformers: Prime]] (dende temp. 2) * [[Transformers: Rescue Bots]] (restu de la serie) * [[Un show más]] (dende temp. 5) * [[Un tipu axatáu 2]] * [[Wolverine: Inmortal]] === Publicidá === * Voz de la canal Bumerán (2001-2008) * Voz d'Azteca 7 nel 2006 (xuntu al llocutor oficial) * Voz d'Azteca 7 (Namái la mención de "Azteca 7, Abre'l to mundu"; xuntu al llocutor oficial de la canal) * Fisher-Price * Xuguetes Imaginext * Pedigree * Café Dolca * Kleenex (2011, el personaxe qu'asonsaña a [[MacGyver]]) * Nuevos promocionales de Kinder Sorpresa * Seguros Pacifico Perú (Comercial Seguro pa Fondu Universitariu) * Scotiabank (2014) * Ford Focus (2014) * Voz na canal 5 (prestación especial de [[Dragon Ball Z]] como [[Goku]], xunto a [[René García Miranda|René García]] como [[Vegeta]]) (2015) * Etc... TV Maratón Dragon Ball Z (xunu 2015) <!-- === Televisión mexicana === *Algamar una estrella *Algamar una estrella II *Pá solteru (Capítulu 157: "Cámara... Aición") *La Familia P. Lluche *Grabaciones radiofóniques *Hestoria de Jesús - [[Jesús]] === Espectáculo === *Grabación de voz de Don Ramón y Ñoñu pa "El Chavo animáu: Show en Vivu" == Estudios y empreses de doblaxe == {| | valign="top" width="0%" |<div style="font-size:97%;"> *[[C2 Media|AB Grabaciones]] *[[Antigua]] - '''''Made in Spanish''''' *[[Art Sound Méxicu]] *[[Audiopost]] *[[Audiomaster 3000]] *[[Auditel]] *[[C2 Media]] *[[CBAudio]] - '''''Barreru Producciones''''' *'''''Centru de formación profesional MVS''''' *[[DAT Doblaxe Audiu Traducción]] *[[Dubbing House]] - '''''AF The Dubbing House''''' *[[Diseñu n'Audiu|Diseño n'Audiu DNA]] *[[Candiani Dubbing Studios|Estudios Candiani]] *[[Intersound|Intersound S.A.]] *[[Intertrack]] </div> | valign="top" width="0%" |<div style="font-size:97%;"> *[[Larsa]] *[[MADE Productions]] *[[Fogarty Studios|Mystic Sound S.A.]] - '''''Fogarty Studios''''' *[[New Art Dub]] - '''''Grabaciones y Doblaxes Internacionales''''' *[[Producciones Saláu]] *[[Sensaciones Sóniques]] - '''''Suite Sync de Méxicu''''' *[[Sebastians]] *[[SISSA|Serviciu Internacional de Soníu]] *[[SDI Media de Méxicu]] - '''''Prime Dubb''''' *[[Sono-Mex Doblaxes, S. A.|Sonomex]] *[[Sysdub]] *[[Taller Acústicu S.C.|Taller Acústicu]] - '''''El cuartu de máquines''''' *[[Telespeciales, S.A.]] </div> |} --> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{Twitter|ccp_mario}} * {{ann|people|23486|Mario Castañeda}} * {{IMDb nome|2118676}} {{NF|1962||Castañeda, Mario}} {{Tradubot|Mario Castañeda}} [[Categoría:Actores y actrices de voz de Méxicu]] [[Categoría:Llocutores de radio de Méxicu]] [[Categoría:Actores y actrices de videoxuegos]] fxtdfooybptrz224t4jh60l41zy5t6y A Força do Querer 0 150392 3707537 3702329 2022-08-16T15:14:10Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{Tradubot|A Força do Querer}} {{serie de televisión}} '''''A Força do Querer''''' ye una [[telenovela brasilana]] producida por [[Rede Globo]] y emitida dende'l [[3 d'abril]] de [[2017]] y [[20 d'ochobre]] de [[2017]], sustituyendo ''[[A Lei do Amor]]'' y siendo asocedida por ''[[O Outro Llau do Paraísu]]''. Ye la 12ª novela de los nueve de la emisora. Creada y escrita por Glória Perez, cuenta cola direición de Cláudio Boechel, Davi Lacerda, Fábio Strazzer, Luciana Oliveira y Robert Richards, direición artística de [[Rogério Gomes]] y direición xeneral de Pedro Vasconcelos. Cuenta coles participaciones de [[Juliana Paes]], [[Isis Valverde]], [[Paolla Oliveira]], [[Carol Duarte]], [[Marco Pigossi]], [[Filipe Galvão|Fiuk]] y [[Rodrigo Lombardi]] como protagonistes, [[Lília Cabral]], [[Edson Celulari]], [[Humberto Martins]], [[Maria Fernanda Cândido]] y [[Dan Stulbach]] como co-protagonistes, y [[Débora Falabella]], Emilio Dantas, Jonathan Azevedo, [[Carla Díaz (actriz brasilana)|Carla Díaz]] y Maria Clara Spinelli como antagonistes, y cuenta coles actuaciones estelares de les primeres actrices [[Betty Faria]] y [[Elizângela]]. == Producción == Fábio Assunção foi esguiláu pa interpretar Eugênio, pero desconectar de la producción al optar participar d'una serie prevista pa entrar en producción entá en 2017. Dan Stulbach entró nel so llugar. [[Leopoldo Pacheco]] sería Junqueira, sicasí foi remanejado pal repartu de ''Nuevu Mundu'' y João Camargo asumió'l papel. [[Daniel Rocha|Daniel Roca]] fixo prueba pa interpretar Ruy, sicasí [[Filipe Galvão|Fiuk]] tuvo meyor desempeñu y quedó col papel de protagonista. [[Vera Fischer]] foi meditada pal repartu, sicasí por diverxencies cola autora, foi sustituyida por [[Betty Faria]]. [[Antônio Calloni|Antonio Calloni]], [[Helena Ranaldi]], [[Ana Beatriz Nogueira]], [[Deborah Secco]] y [[Chay Suede]] fueron dalgunos de los actores que dexaron el repartu de la trama y tuvieron que ser sustituyíos. El personaxe de [[Juliana Paes]] ye inspirada en Fabiana Escobar, más conocida como la ''Baronesa do Pó'' (Baronesa del Polvu). Primeramente, Gloria Perez pretendía realizar una minissérie sobre la ex primera-dama del tráficu de drogues de Rio de Janeiro, sicasí, acabó per incorporar la historia la trama de les 21 hores. Inspirada na sereia profesional Mirella Ferraz, [[Ísis Valverde|Isis Valverde]] fixo clases de apneia y entrenó per cerca de 3 meses una cauda de silicone, pa vivir un personaxe adepta del sereismo. [[Ficheru:Ver-oPeso-Belem.jpg|miniaturadeimagen|250x250px|Vista del Mercáu Ver-Pesu a los márxenes de la Badea del Guajará.]] Fueron realizaes grabaciones en [[Belém (Brasil)|Belén]], nel Mercáu Ver-Pesu y en [[Manaus]], onde Vila d'Acajatuba sirvió como locação pa la ficticia Parazinho. Mientres les grabaciones na Rexón Norte, dellos actores sufrieron con problemes de salú, como [[Filipe Galvão|Fiuk]], que viaxó col virus H1N1; [[Marco Pigossi]] y [[Zezé Polessa]] que tuvieron infeición intestinal y, Tonico Pereira que foi ingresáu por neumonía. == Exhibición == Prevista pa ser sío exhibida a partir d'ochobre de 2016, la trama foi aplazada p'abril de 2017, col remanejamento de ''[[Velho Chicu]]'', dempués de ''[[A Regra do Jogo]]'', asitiando ''[[A Lei do Amor]]'' nel periodu en que Gloria daría entamu la so trama. Amás d'eso, Gloria pretendía repitir l'asociación con Mauro Mendonça Filho, pero por cuestiones d'axenda, Rogério Gomes quedó cola direición artística. El so primer nome tentativo foi ''A Flor da Pele'' (A Flor de Piel), la emisora tuvo qu'alteriar el títulu, pos el nome yá taba rexistráu, meditando ''Flor do Querer'' (Flor del Querer) y ''A Força do Querer'' (La Fuercia del Querer) como opciones, sicasí'l postreru acabó siendo oficializáu. === Exhibición internacional === Antes del estrenu en Brasil, la novela foi confirmada pa exhibición en Portugal, al traviés de la [[Sociedade Independente de Comunicação|SIC]]. Estrenando'l 5 de xunu, asocediendo a ''[[A Lei do Amor]]'' a la medianueche. N'Ecuador la novela estrenó'l 27 de febreru del 2018, por [[Ecuavisa]] sol nome de ''Querer ensin Llendes.'' <ref>{{cita publicación |títulu=¿Quién son les protagonistes de Querer ensin Llendes?|url=https://www.ecuavisa.com/articulo/programacion/produccion-tv/364376-quien-son-protagonistes-querer-ensin-llindes|fecha=23 de febreru de 2018|fechaaccesu=15 d'abril de 2018|periódicu=Ecuavisa|idioma=es}}</ref> N'Uruguái estrenó'l 10 d'abril de 2018, por [[Teledoce]] titulada ''Querer Ensin Llendes''. <ref>{{cita web |url=https://www.teledoce.com/programes/querer-ensin-llindes/esti martes-a-les-2100-hores-llega-a-la tele-querer-ensin-llindes-un-nuevu-exito-de-globu/|títulu=Esti martes a les 21:00 hores llega a La Tele “Querer ensin llendes”, un nuevu ésitu de Globu|fechaaccesu=15 d'abril de 2018|sitiuweb=Teledoce.com|idioma=es-ES}}</ref> En Chile estrenó'l 30 de Julio del 2018 por [[MEGA]] sol nome <<Querer Ensin Llendes>> liderando'l rating de tresnoche con 13,1 puntos. == Trama == Prometedo abogáu, Caio ([[Rodrigo Lombardi]]) ye meditáu p'alministrar a Garcia, una de les mayores empreses del país, sicasí, cuando Bibi ([[Juliana Paes]]) decide terminar el relacionamiento, dexa tou pa tres y parte camín d'Estaos Xuníos. 15 años dempués, retorna a Brasil nun gran cargu na Judicatura y acaba per realcontrar se a Bibi, que nun consiguió concluyir la facultá y ta casada con Rubinho (Emilio Dantas), pasando por una condición financiera delicada, que van faer con qu'entren nel mundu del crime. Col refugu de Caio, Eugênio (Dan Stulbach) prepara'l so fíu, Ruy ([[Filipe Galvão|Fiuk]]) p'asumir el mandu de la empresa. Ruy ta prometíu con Cibele ([[Bruna Linzmeyer]]), lo que-y confier estabilidá non solamente na vida profesional, como tamién na vida personal, sicasí, cuando viaxa Parazinho, conoz y encántase por Ritinha ([[Ísis Valverde]]), muyer qu'adora'l placer qu'exerz polos homes, tal como les serenes, qu'ella cree ser una. Prometida de Zeca ([[Marco Pigossi]]), camioneru dafechu namoráu por ella, Ritinha sigue'l so xuegu de seducción con Ruy, pos quier siguir la llibertá de los sos impulsos. A pesar de les crítiques qu'oi alrodiu de l'amada, l'amor que Zeca siente ye mayor del que tou, pero al afayar la implicación de la prometida col empresariu de fora - con quién hubo teníu un episodiu determinante na infancia, en qu'un indiu profetizara que "Entórnense tou igual, ye un avisu que l'espíritu de la floresta ta mandando. La vida toa vós toméis curiáu colo que brotar de les agües. ¡Lo que brota de les agües va xuntar vós dos y dixebrar de nuevu!", - decide camudase y recomenzar la vida en Niterói. Na nueva ciudá, conoz a Jeiza ([[Paolla Oliveira]]), policía que suaña en faese lluchadora de MMA, pero sufre cola falta d'un compañeru qu'entienda los sos suaños. Paralelamente asocede'l tresformamientu d'Ivana (Caroline Duarte), hermana de Ruy, que se siente un home nun cuerpu femenín, causando conflictu con Joyce (Maria Fernanda Cândido), que creó la fía pa ser una princesa. La rellación de Joyce col home empieza a la ruina cuando conoz Irene ([[Débora Falabella]]), una muyer ambiciosa que va faer de too pa conquistar Eugênio. Hermanu d'Eugênio, Eurico ([[Humberto Martins]]) gústa-y faer de too y toos al so control, pero nun consigue torgar que la esposa, Silvana ([[Lília Cabral]]), dexe'l viciu y la dependencia del xuegu. Mentanto, Dantas ([[Edson Celulari]]), padre de Cibele, trabaya colos hermanos Garcia, pero siéntese injusticiado, pos cree que Eugênio y Eurico nunca-y dieron el debíu valor. == Repartu == {| class="wikitable sortable" style="margin-bottom: 10px;" !Actor/Actriz !Personaxe |- |[[Juliana Paes]] |Fabiana Duarte Feitosa (''Bibi'') |- |[[Ísis Valverde|Isis Valverde]] |Rita Rosa Ferreira (''Ritinha'') |- |[[Paolla Oliveira]] |Jeiza Nascimento Rocha |- |Emilio Dantas |Rubens Feitosa (''Rubinho'') |- |[[Marco Pigossi]] |José Ribamar do Carmo (''Zeca'') |- |[[Filipe Galvão|Fiuk]] |Ruy Beraldo Garcia |- |[[Rodrigo Lombardi]] |Caio Borges Garcia |- |[[Bruna Linzmeyer]] |Cibele Sabóia Dantas |- |[[Débora Falabella]] |Irene Steiner / Solange Lima |- |Maria Fernanda Cândido |Joyce Silveira Garcia |- |[[Dan Stulbach]] |Eugênio Garcia |- |[[Lília Cabral]] |Silvana Garcia |- |Caroline Duarte |Ivana Silveira Garcia / Ivan |- |[[Humberto Martins]] |Eurico Garcia |- |[[Edson Celulari]] |Raul Sáboia Dantas (''Dantas'') |- |[[Juliana Paiva]] |Simone Garcia |- |[[Zezé Polessa]] |Edinalva Ferreira |- |Tonico Pereira |José Abelardo do Carmo (''Abel) |- |[[Elizângela]] |Aurora Duarte |- |[[Gisele Fróes]] |Cândida Nascimento Rocha |- |[[Jonathan Azevedo]] |Wellington Silvino (''Sabiá'') |- |[[Carla Diaz]] |Carine de Sá |- |[[Totia Meireles|Totia Meirelles]] |Maria Helena Garcia (''Heleninha'') |- |João Camargo |Junqueira Garcia |- |Othon Bastos |Garcia |- |[[Betty Faria|Betty Fadría]] |Elvira Garcia |- |Mariana Xavier |Abigail Lima Santos (Biga) |- |Lucy Ramos |Leila Andrade y Silva |- |Raul Gazolla |Alan Delano |- |[[Lua Blancu|Lluna Blanco]] |Anita |- |Pedro Nercessian |Amaro |- |Silvero Pereira |Nonato (Raimundo Nonato da Silva) / Elis Miranda |- |Gabriel Stauffer |Claudio |- |Michelle Martins |Shirley |- |Cláudia Mello |Zuleide (Zu) |- |Luci Pereira |Maria de Nazaré do Carmo (''Nazaré'') |- |Dandara Mariana |Marilda |- |Adriano Alves |Yuri Junqueira Garcia |- |João Bravo |André Duarte Feitosa (''Dedé'') |- |Alejandro Claveaux |Vitor |- |Karla Karenina |Benedita (''Dita'') |- |Gustavo Hachu |Cirilo |- |Bruno Barbosa |Tatu |- |Maria Clara Spinelli |Miraceli Almeida (''Mira'') |} === Participaciones especiales === {| class="wikitable sortable" style="margin-bottom: 10px;" !Actor/Actriz ! Personaxe |- |Xande Valois |Zeca (neñu) |- |João Gabriel Bolshaw |Ruy (neñu) |- |Antonietta Uhebe | Ivana (neñu) |- |Laíze Cámara |Francineide |- |Eline Puertu |Janete |- |Yana Sardenberg |Ednalva (mozu) |- |Brenno Leone |Boto en forma d'home |- |Benki Piyãko |[[Ashánincas|Ashaninka]] |- |[[Fafá de Belém|Fafá de Belén]] |Almeirinda Pereira do Carmo / Mere Star |} == Música == El 1 d'abril de 2017 foi sopelexáu los cantares qu'integraríen la trilha sonora de la novela, d'ente elles un cantar inéditu del cantante [[Roberto Carlos (cantante)|Roberto Carlos]], fecha puramente por encomienda de Gloria Perez. El ''single'' "Sereia" foi llanzáu en 5 d'abril. * "Sereia", [[Roberto Carlos (cantante)|Roberto Carlos]] * "O Quereres", [[Caetano Veloso]] * "Dolce Pimenta", [[Maria Rita]] * "Eu Sei de Cor", Marília Mendonça * "Coração Machucáu", Wesley Safadão * "Não Quero Despidida", Mumuzinho * "Tem Que Provar Que Merez", Xande de Pilastres * "Tim Tim Por Tim Tim", Diogo Nogueira * "[[True Colors (cantar)|True Colors]]", [[Cyndi Lauper]] * "Sob midida", [[Fafá de Belém]] * "Rei Solano", Mestre Solano * "Sign Of The Times", [[Harry Styles]] == Repercusión == === Audiencia === Nel so tercer capítulu, exhibíu'l día [[5 d'abril]], la novela rexistró 29,8 (30) puntos na [[Rexón metropolitana de São Paulo|Grande São Paulo]], marca que l'antecesora ''[[A Lei do Amor]]'' namái consiguió nuna d'ente les 26 miércoles en que foi al aire. Na media de los trés primeros capítulos, ''A Força do Querer'' atropó 32 puntos de media, superior a les medies xenerales de les noveles antecesores, ''[[A Lei do Amor]]'', ''[[A Regra do Jogo]]'', ''[[Muyeres ambicioses|Babilônia]]'' y ''[[La solombra d'Helena|Em Familia]]''. A lo llargo del intre de la novela, caltúvose nel gustu del estrictu públicu televisivu brasilanu y xeneró una gran repercusión nel país suramericanu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{paxina web|http://gshow.globo.com/novelas/a-forca-do-querer/}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Series de televisión de Brasil]] [[Categoría:Series de televisión en portugués]] [[Categoría:Telenoveles]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] cx8gdslh1t8cnq7yq9w0bgn25blnsdm Ford Escort 0 150600 3707651 3688247 2022-08-16T18:47:21Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibe'l => qu'exhibe'l wikitext text/x-wiki ''Pal automóvil fabricáu n'Estaos Xuníos, vease [[Ford Escort (América del Norte)]]'' {{Ficha d'automóvil | nome = Ford Escort | imagen = {{montaxe fotográficu |color_borde= | foto1a = Classic Show Brno 2011 (069).jpg{{!}} Ford Escort I | semeya1b = 1978 Ford Escort 1.1L (15648512326).jpg{{!}}Ford Escort II | semeya2a = Ford Escort 1.1 Laser (14993407397).jpg{{!}}Ford Escort III | semeya2b = Ford Escort Mk5 (1990-1992).jpg{{!}} Ford Escort IV | semeya3a = Ford Escort 02 -- Autu China -- 2014-04-23.jpg{{!}}Ford Escort China (2013). | tamañu = 250 | espaciado = 2 | pie_montaxe = Xeneraciones del Ford Escort. }} | fabricante = [[Ford Motor Company]] | periodu = 1968-2000 (Europa)<br />2014-presente (namái en China) | predecesor = [[Ford Anglia]] | socesor = [[Ford Focus]] | tipu = [[Automóvil de turismu]] [[Rally]] | segmentu = [[Segmentu C]] | rellacionáu = [[Ford Orion]] | rival = [[Opel Kadett]]<br />[[Fiat 128]]<br />[[Simca 1100]]<br />[[Renault 6]] }} El '''Ford Escort''' ye un [[automóvil]] del [[segmentu C]] producíu pol fabricante estauxunidense [[Ford Motor Company]] ente 1968 y 2000. El Escort foi desenvueltu por Ford Europa pal mercáu européu; tamién esistió una versión estauxunidense que foi similar en delles xeneraciones al Escort européu. Foi tamién producíu n'[[América del Sur]], onde tantu n'[[Arxentina]] como en [[Brasil]] produciéronse la tercera y cuarta xeneración, ente [[1982]] y [[2000]]. Cola creación del joint-venture [[Autolatina]] en [[1986]], toles versiones del Ford Escort pasaron a fornise con impulsores [[Audi]], emplegaos pa la marca [[Volkswagen]] nel mercáu suramericanu. Esta producción duró hasta [[1995]], añu en que s'eslleiera Autolatina. En total, esistieron seis generación del modelu Escort, que fueron sometíes en distintes dómines a distintos tipos de restyling, como en [[1986]] y [[1994]]. D'estos seis versiones, la primera y la segunda producir en versión [[notchback]], ente que, de la tercera a la sesta, dambes incluyíes, solamente produciéronse en versiones [[hatchback]], [[descapotable]] y [[Familiar (automóvil)|familiar]]. Estes xeneraciones complementar con una versión sedán del vehículu que foi bautizada como [[Ford Orion]]. A partir de la reformulación de la sesta xeneración, toles versiones pasaron a denominase namái Escort. __TOC__ {{clear}} == Primer xeneración == {{Ficha d'automóvil | nome = Primer xeneración | imaxe = [[Ficheru:Ford Escort MkI 1100 1972.JPG|250px]] Ford Escort I de 1972. | fábrica = [[Halewood Body & Assembly]], [[Inglaterra]]<br /> [[Saarlouis]], [[Alemaña]]<br /> [[Nazaret]], [[Israel]]<br /> [[Homebush (Nueva Gales del Sur)|Homebush]], [[Australia]]<br /> [[Nueva Zelanda]]<br /> [[República de China|Taiwán]] ([[Ford Lio Ho]], CKD)<ref>{{cita web|url=http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=129|títulu=Facilities &#124; Ford Motor Company Newsroom|editorial=''Media.ford.com''|fecha=|fechaaccesu=27 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100531005510/http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=129|fechaarchivu=31 de mayu de 2010}}</ref><br />[[Genk]], [[Bélxica]]<ref>{{cita web|url=http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=48|títulu=Facilities &#124; Ford Motor Company Newsroom|editorial=''Media.ford.com''|fecha=|fechaaccesu=27 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100902044554/http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=48|fechaarchivu=2 de setiembre de 2010}}</ref> | periodu = [[1968]] – [[1974]] | carrocería = [[Sedán]] 2 y 4 puertes<br />[[Familiar (automóvil)|Familiar]] 3 puertes<br />[[Furgoneta]] 2 puertes | configuración = Motor delanteru llonxitudinal, traición trasera | dimensiones = 4045 mm (familiar: 4084 mm) / 1570 mm / 1486 mm / 2400 mm | pesu = }} [[Ficheru:1972 Ford Escort (Mark I) XL 4-door sedan (2015-06-18) 02.jpg|thumb|left|200px|Ford Escort I sedán de cuatro puertes.]] Na década de 1950 Ford Motor d'Inglaterra fabricó per primer vegada un automóvil cola denominación "'''Escort'''". Trátase de la versión [[Familiar (automóvil)|familiar]] del modelu [[Ford Prefect (automóvil)|Ford Prefect]]. La llinia Ford Escort europea nació en 1968 como proyeutu paneuropéu de Ford, nel que taríen implicaes tanto la división británica (onde sustituyiría al Anglia 105Y) y l'alemana, onde crearía un nuevu nichu de mercáu. El primer Escort incorporaba faros redondos y diseñu aerodinámicu. Los sos motores yeren Ford Kent de fluxu cruzao, con cuatro cilindro en llinia. La serie Twin Cam taba fornida con un motor Lotus d'ocho válvules y doble árbol de lleves, capaz d'apurrir una potencia máxima de 120&nbsp;CV. Ésti ganó nel so debú, nel Circuitu Internacional d'Irlanda, pilotáu por Roger Clark. === Versiones RS === [[Ficheru:Fors Escort 1600RS.jpeg|thumb|left|230px|Ford Escort I RS.]] El Escort I '''RS1600''' foi'l primer modelu de Ford con denominación '''RS''' ('''R'''allye '''S'''port), y el primeru en salir de la cadena de producción de '''AVO''' ('''A'''dvanced '''V'''ehicle '''O'''perations). El RS1600 foi anunciáu nel añu 1970 como'l sustitutu del Escort Twin Cam, y en teoría incorporaría un motor BDA de 16 válvules, qu'apurría 120 CV na so versión de cai, y aprosimao unos 160 na so versión de competición. A pesar d'ello, los RS1600 que ganaron la Copa del Mundu de Rally, montaben motores X-Flow 1860 en cuenta de los BDA. La única razón yera que los X-Flow taben fabricaos a prueba de bombes, y yeren ideales pa cubrir llargues distancies. Al ganar la Copa del Mundu de Rally apaeció'l Escort Méxicu, col motor X-Flow de 1598 cc y 86 CV. El 11 d'ochobre de 1973 apaeció'l Escort '''RS2000''', qu'en principiu diba llamase “Puma” pero la directiva de Ford decidió siguir cola tradición RS. Incorporaba un motor Pinto 2.0 cola única diferencia de qu'en cuenta de llevar un ventilador mecánicu, por razones d'espaciu nel vanu motor, tenía un electro ventilador controláu por termostatu. El motor producía 100CV, 2 más que'l Pinto 2.0 de les Cortina. El so preciu base yera de £1586. === Motorizaciones === * 939 cc [[Motor de 4 cilindros en llinia|I4]] [[OHV]] * 1098 cc I4 OHV * 1298 cc I4 OHV (1300 y GT), * 1558 cc I4 (Twin Cam) * 1994 cc I4 (RS2000) * 1100 cc I4 OHV {{clear}} == Segunda xeneración == {{Ficha d'automóvil | nome = Segunda xeneración | imaxe = [[Ficheru:Ford Escort Newnham 1976.jpg|250px]] Ford Escort II. | fábrica = [[Halewood Body & Assembly]], [[Inglaterra]]<br />[[Saarlouis]], [[Alemaña]]<br />[[Cork]], [[Irlanda]]<br />[[Homebush (Nueva Gales del Sur)|Homebush]], [[Australia]]<br />[[Wiri]], [[Nueva Zelanda]] | periodu = [[1974]] – [[1980]] | carrocería = [[Sedán]] 2 y 4 puertes<br />[[Familiar (automóvil)|Familiar]] 3 puertes<br />[[Furgoneta]] 2 puertes | configuración = Motor delanteru llonxitudinal, traición trasera | dimensiones = 3975 mm (familiar: 4140 mm) / 1570 mm / 1414 mm / 2400 mm | peso = | Llamatos = N'Uruguái moteyáu como "Pamperito" }} Los primeres Escort II salieron de les cadenes de producción el 2 d'avientu de 1974, y punxéronse a la venta a principios de 1975, mientres el so desenvolvimientu'l so nome en clave foi: “''Brenda''”. A nivel mecánicu yera práuticamente idénticu al Escort I, del cual tomó toles sos mecániques, inclusive l'impopular motor de 950 cc. Les versiones familiares yeren totalmente idéntiques a les del Escort I, solamente camudaba'l so frontal. La producción de los Escort II remató adulces n'agostu de 1980, dempués d'un ampliu númberu de ventes. === Motores === * [[Motor Ford Kent]] [[OHV]] [[Motor de 4 cilindros en llinia|I4]] de 1,1 L * Motor Ford Kent OHV I4 de 1,3 L * Motor Ford Kent OHV I4 de 1,6 L * Motor Cosworth BDA [[DOHC]] I4 de 1,8 L (RS1800) * Motor Ford Pinto OHC I4 de 2,0 L (RS2000 y Australia) <gallery perrow=4 widths=180px> Archivu:Escort Mk2 (2448155059).jpg|Ford Escort II con faros cuadraos. Archivu:Nationale oldtimerdag Zandvoort 2010, 1976 FORD ESCORT 2000 RS, pic1.JPG|Ford Escort II RS Archivu:Ford Escort 1.3 GL (18421851795).jpg|Ford Escort II sedán 4 puertes. </gallery> {{clear}} == Tercer xeneración == {{Ficha d'automóvil | nome = Tercer xeneración | imaxe = [[Ficheru:Ford Escort 3 with 5 doors.jpg|250px]] Ford Escort III. | fábrica = [[Halewood Body & Assembly]], [[Inglaterra]]<br />[[Almussafes]], [[Comunidá Valenciana]], [[España]]<ref name="autogenerated1">{{cita web|url=http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=122|títulu=Facilities &#124; Ford Motor Company Newsroom|editorial=''Media.ford.com''|fecha=|fechaaccesu=27 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100902044441/http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=122|fechaarchivu=2 de setiembre de 2010}}</ref><br />[[Saarlouis]], [[Alemaña]]<ref name="autogenerated2">{{cita web|url=http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=47|títulu=Facilities &#124; Ford Motor Company Newsroom|editorial=''Media.ford.com''|fecha=|fechaaccesu=27 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100902044549/http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=47|fechaarchivu=2 de setiembre de 2010}}</ref> | periodu = [[1980]] – [[1986]] | carrocería = [[Hatchback]] 3 y 5 puertes<br />[[Familiar (automóvil)|Familiar]] 3 y 5 puertes<br />[[Descapotable]] 2 puertes<br />[[Furgoneta]] 2 puertes | configuración = Motor delanteru tresversal, traición delantera | dimensiones = | peso = }} En setiembre de 1980 apaez la tercer xeneración del Ford Escort, que al contrariu que los dos anteriores disponía de traición delantera. Esta nueva xeneración nun yera tan solo una reestilización de les anteriores, sinón que partía d'una base dafechu distinta, incluyendo nuevos motores y una suspensión dafechu independiente nes 4 ruedes. El nome que recibió l'automóvil mientres la so etapa de desenvolvimientu foi "Erika". El so comercialización n'Europa empezó en 1980, y n'España, nel últimu trimestre de 1981. Con tal motivu, Ford aprovechó tamién pa introducir dellos cambeos na gama Fiesta, según nos modelos cimeros (Taunus y Granada), que yeren d'importación. En 1981 el Escort III foi nomáu [[Coche del Añu n'Europa]], y al añu siguiente, Coche del Añu n'España.<ref>[http://www.caroftheyear.org/previous-winners/1981_1/coty Coche del Añu n'Europa 1981] {{Wayback|url=http://www.caroftheyear.org/previous-winners/1981_1/coty |date=20120101121344 }}. ''Caroftheyear.org''. Consultáu'l 15-4-2011.</ref><ref>[https://www.abc.es/informacion/coche/ford_escort.asp Ford Escort, Coche del Añu 1982]. ''ABC.es''. Consultáu'l 15-4-2011.</ref> Ente les carroceríes disponibles atópense versiones de 3 puertes, de 5 puertes, familiar y una novedá al respective de la segunda xeneración: una versión descapotable. Amás, en 1983 poner a la venta una versión de 4 puertes denominada "[[Ford Orion|Orion]]". El Escort compitió col [[Talbot Horizon]], [[SEAT Ritmu]] y [[SEAT Ronda|Ronda]], y [[Renault 14]] y [[Renault 11|11]], fundamentalmente. En 1986, el Escort III foi reestilizado p'afaelo a la dura competencia nesi segmentu del mercáu (siendo vendíu como Escort IV, que yera básicamente'l mesmu automóvil). Pal mercáu español, les versiones de 5 puertes yeren fabricaes na fábrica valenciana d'[[Almussafes]]. El XR3, RS Alterio y el XR3i importábense. === Mecánica === Ente les motorizaciones de gasolina disponible nel Escort III, partir dende un 1.1 L ([[motor Valencia]]), pasando polos modernos motores CVH, de 1.3 L y 1.6/1.6i L, hasta llegar a un 1.6i L con alterio qu'apaecería a finales de 1984. En motorizaciones diésel, namái se disponía d'un 1.6 L. Taba disponible n'acabaos L (1.1 y 1.3), GL (1.1, 1.3 y 1.6) y Ghia (1.3 y 1.6). Les tresmisiones disponibles yeren una Ford BC4 manual de 4 velocidaes, una Ford BC5 manual de 5 velocidaes, o una Ford ATX automática de 3 velocidaes. <gallery perrow=4 widths=180px> Archivu:1983 Ford Escort RS1600i black.jpg|Ford Escort III RS Archivu:1982 Ford Escort 1.3L 5-d.jpg|Ford Escort III (vista posterior). </gallery> == Cuarta Xeneración == {{Ficha d'automóvil | nome = Cuarta Xeneración | imaxe = [[Ficheru:Ford Escort MK4 front 20081215.jpg|250px]] Ford Escort de 1986. | fábrica = [[Halewood Body & Assembly]], [[Inglaterra]]<br />[[Almussafes]], [[Comunidá Valenciana]], [[España]]<ref name="autogenerated1"/><br />[[Saarlouis]], [[Alemaña]]<ref name="autogenerated2"/><br />[[Xeneral Pacheco]], [[Arxentina]], Ford Motor do Brasil | periodu = [[1986]] - [[1990]]<br />[[1988]] - [[1995]] ([[Arxentina]]) | carrocería = [[Hatchback]] 3 y 5 puertes<br />[[Familiar (automóvil)|Familiar]] 3 y 5 puertes<br />[[Descapotable]] 2 puertes<br />[[Furgoneta]] 2 puertes | configuración = Motor delanteru tresversal, traición delantera | dimensiones = | peso = }} Al empiezu del añu 1986 apaeció la Cuarta xeneración del Escort, un rediseño del Escort III, y caltenía la mayoría de les carauterístiques y motorizaciones. Sicasí, esti Escort empezó a montar un arcaicu sistema d'[[antibloqueo de frenos]], llamáu ABL. Al igual que l'anterior versión del Escort III, taba disponible con caxa de cambeos Ford BC4 manual de 4 velocidaes, Ford BC5 manual de 5 velocidaes, y Ford ATX automática de 3 velocidaes, pero agora, tamién taba disponible con una Ford CTX [[Tresmisión variable continua|CVT]] automática. Hubo versión cabrio y una RS Alterio, que tenía 133cv, plantes específiques, asientos recaro, alerón, aletines, taloneras y branquies nel capo N'[[América del Sur]], esta versión empezó a ser construyida primeramente por [[Ford Motor do Brasil]] y por Ford Motor d'Arxentina. El modelu, a diferencia d'[[Europa]], venía forníu col vieyu motor CHT, construyíu por FMB pa motorizar al [[Ford Corcel]] y que de la mesma, yera deriváu del modelu [[Renault 12]] francés. Col advenimiento d'[[Autolatina]] y la fusión con [[Volkswagen]], esti modelu de Escort pasó a fornir un motor [[Audi]] A-1000, igual al utilizáu por Volkswagen para motorizar al [[Volkswagen Golf]], anque a diferencia d'este, nel Escort venía con disposición tresversal. En materia deportivo, esti modelu foi'l primeru de la gama Escort en ser utilizáu n'[[Arxentina]] pa competir na categoría [[TC 2000]]. Per esos años, [[Ford Motor Arxentina]] desenvolviera un modelu 3 puertes de corte deportivu que foi denomináu '''Ford Escort XR3''' y foi desenvueltu pal so usu en competencies. Uno de los preparadores que fixera usu d'esti modelu, foi'l chasista [[Tuliu Crespi]], qu'en collaboración con [[Oscar Castellanu]] na parte motores, fixeron debutar na categoría y nel automovilismu grande de l'Arxentina, al futuru quíntuple campeón de [[Turismu Carretera]], [[Guillermo Ortelli]]. === Motores === * [[Motor Ford Kent|Motor Valencia]] [[OHV]] [[Motor de 4 cilindros en llinia|L4]] de 1117 cc * Motor Valencia OHV L4 de 1296 cc * [[Motor Ford Kent|Motor HCS]] OHV L4 de 1118 cc * Motor HCS OHV L4 de 1297 cc * [[Motor Ford CVH]] [[OHC]] L4 de 1392 cc * Motor Ford CVH OHC L4 de 1596 cc <gallery perrow="4" widths="180"> Archivu:Ford Escort MK4 rear 20081215.jpg|Ford Escort IV reestilizado (parte trasera). Archivu:Ford Escort 4 Cabriolet 1597cc registered March 1990.JPG|Ford Escort IV cabrio Archivu:Ford Escort Kombi rear 20080102.jpg|Ford Escort IV Kombi </gallery> {{clear}} == Quinta xeneración == {{Ficha d'automóvil | nome = Quinta xeneración | imaxe = [[Ficheru:Ford Escort front 20080205.jpg|250px]] Ford Escort de la quinta xeneración. | fábrica = [[Halewood Body & Assembly]], [[Inglaterra]]<br />[[Almussafes]], [[Comunidá Valenciana]], [[España]]<ref name="autogenerated1"/><br />[[Saarlouis]], [[Alemaña]]<ref name="autogenerated2"/> | periodu = [[1990]] – [[1995]] | carrocería = [[Hatchback]] 3 y 5 puertes<br />[[Familiar (automóvil)|Familiar]] 5 puertes<br />[[Descapotable]] 2 puertes<br />[[Furgoneta]] 3 puertes | configuración = Motor delanteru tresversal, traición delantera | dimensiones = | peso = }} En setiembre de 1990, salió la Quinta xeneración del Escort, carrocería que sirvió como base pal "Escort RS Cosworth" utilizáu nel [[Campeonatu Mundial de Rally]]. Esti nuevu Escort presentaba un diseñu con mayores dimensiones que'l so antecesor, sicasí esto nun suponía un cambéu de segmentu pal modelu. Esta versión, nada tenía que ver cola anterior, calteniendo namái l'estilu de diseñu del so parte posterior con cayida tipu fastback, y presentando mayores dimensiones y nueves llinies que lo dotaben d'una figura altamente aerodinámica. Otra novedá, foi la implementación de los motores Zetec de cuatro cilindro 16v y DOHC 4 cilindros 16v, que sutituían a los veteranos CVH y OHV, con cilindraes d'ente 1.6 y 1.8 llitros y los motores Audi A-1000 implementaos n'Arxentina y Brasil de 1600 y 1800 cm3. Otra versión especial, fabricada n'[[Inglaterra]], foi'l [[Ford Escort RS Cosworth]], que fornía un motor [[Cosworth]], un 2.0 16V Alterio, y traición total. Los DOHC veníen heredaos del [[Ford Sierra]]. La versión [[sedán]] foi rebautizada como [[Ford Orion]] y comercializóse como un modelu separáu, anque yeren idénticos dende'l frontal hasta les puertes traseres. N'[[Arxentina]], la versión 3 puertes del Escort siguió comercializándose col nome '''Escort XR3''', ente que los sos motores siguíen siendo los mesmos motores [[Audi]] de la xeneración anterior y empezaben a llegar les primeres unidaes con motor [[Cosworth]] de 2 llitros y 16 válvules. Esti Escort recibió llixeros retoques estéticos en setiembre de 1992 (siendo vendíu como '''Escort Vb'''). === Motores === * 1.3 L (1297 [[Centímetru cúbicu|cc]]) HCS 60 PS (44 kW; 59 [[Caballu de vapor|CV]]) * 1.4 L CFi (1392 cc) CVH 71 PS (52 kW; 70 CV) * 1.4 L EFi (1392 cc) CVH 75 PS (55 kW; 74 CV) * 1.6 L G/H (1597 cc) CVH 90 PS (66 kW; 89 CV) * 1.6 L EFi (1597 cc) CVH 105 PS (77 kW; 104 CV) * 1.6 L EFi (1598 cc) Zetec 90 PS (66 kW; 89 CV) * 1.8 L EFi (1796 cc) Zetec 105 PS (77 kW; 104 CV) * 1.8 L EFi (1796 cc) Zetec 115 PS (85 kW; 113 CV) * 1.8 L EFi (1796 cc) Zetec 130 PS (96 kW; 128 CV) * 1.8 L D (1753 cc) Endura D 60 PS (44 kW; 59 CV) * 1.8 L TD (1753 cc) Endura D 75 PS (55 kW; 74 CV) * 1.8 L TD (1753 cc) Endura D 90 PS (66 kW; 89 CV) * 2.YBT 0 L EFi (1998 cc) 227 PS (167 kW; 224 CV) [[Cosworth]] * 2.0 L (1993 cc) I4 150 PS (110 kW; 148 CV) <gallery perrow="4" widths="180"> Archivu:Ford Escort RS Cosworth silver.jpg|Ford Escort V RS Cosworth Archivu:Ford-Escort-Limousine-2-türig-Modell-1993.jpg|Ford Escort V (primer reestilización). Archivu:Ford Escort Turnier rear 20071007.jpg|Ford Escort V familiar. </gallery> == Sesta Xeneración == {{Ficha d'automóvil | nome = Sesta Xeneración | otros nomes = Ford Escort Classic ([[Alemaña]])<br />Ford EuroEscort ([[Chile]]) | imaxe = [[Ficheru:Escortfinesse.jpg|250px]] Ford Escort de la sesta xeneración. | fábrica = [[Halewood Body & Assembly]], [[Inglaterra]]<br />[[Saarlouis]], [[Alemaña]]<br />[[Xeneral Pacheco]], [[Arxentina]]<br />[[Ford Union]], [[Obchuk]], [[Bielorrusia]] (1997−2000)<ref>{{cita web|url=http://www.encyclopedia.com/doc/1G1-19623650.html |títulu=Hell on wheels?(Ford opening assembly plant in Belarus)(Brief Article) - The Economist (US) |editorial=''Encyclopedia.com'' |fecha= |fechaaccesu=27 de xunetu de 2010}}</ref><ref>{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/la mio_m0UDO/is_2000_June_2/ai_63676737/ |títulu=Ford To Halt Assembly In Belarus July Due To Low Demand &#124; Autoparts Report &#124; Find Articles at BNET |editorial=''Findarticles.com'' |fecha=2 de xunu de 2000 |fechaaccesu=27 de xunetu de 2010 |urlarchivu=https://archive.is/20120629095531/http://findarticles.com/p/articles/mi_m0UDO/is_2000_June_2/ai_63676737/ |fechaarchivu=29 de xunu de 2012 }}</ref><br />[[Chennai]], [[India]]<ref>{{cita web|url=http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=51|títulu=Facilities &#124; Ford Motor Company Newsroom|editorial=''Media.ford.com''|fecha=|fechaaccesu=27 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100902044604/http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=51|fechaarchivu=2 de setiembre de 2010}}</ref><ref>{{cita web|url=http://auto.indiamart.com/cars/escort/|títulu=Ford Escort,Ford Escort 1.8,Ford Escort Diesel Car,Ford Escort Car,Ford Escort Review|editorial=''Autu.indiamart.com''|fecha=|fechaaccesu=27 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100225130045/http://auto.indiamart.com/cars/escort/|fechaarchivu=25 de febreru de 2010}}</ref><br /> Hasanpaşa, [[Istambul]], [[Turquía]] | periodu = [[1995]] – [[2000]]<br />[[1997]]-[[2003]] ([[Arxentina]]) | carrocería = [[Hatchback]] 3 y 5 puertes<br />[[Sedán]] 4 puertes<br />[[Familiar (automóvil)|Familiar]] 5 puertes | configuración = Motor delanteru tresversal, traición delantera | dimensiones = | peso = }} En xineru de 1995 salió La Sexta xeneración del Escort, con una parrilla ovalada y más curves que'l Escort anterior. Ford dio per concluyida la producción del Escort n'Europa'l 21 de xunetu de 1999, un añu dempués de que'l so sustitutu fuera llanzáu, el [[Ford Focus]]. N'[[Arxentina]], la so versión sedán foi utilizada pa competencies d'automovilismu en distintes categoríes. Onde sobresalió de manera bultable foi nel [[TC 2000]], onde cola preparación d'[[Oreste Berta]], esta xeneración del Escort llevóse los títulos de los años [[1997]], [[2000]] y [[2001]], siendo consagraos campeones [[Henry Martin]], [[Daniel Cingolani]] y [[Gabriel Ponce de León]] respeutivamente. En tantu, n'otra categoría onde participó foi nel [[Turismu Nacional]], onde compitió coles sos versiones sedán y Coupé XR3. Por cuenta de la variedá de motores que presentaba, perfectamente podía competir tantu na Clase 2 (hasta 1600 cm3) y la Clase 3 (hasta 1800 cc). Na primera, [[Néstor Percaz]] y [[Juan Heguy]] apoderaron les aiciones dende [[2002]] a 2005, con dos campeonatos consecutivos pa cada unu, piloteando el modelu de 5 puertes, ente que na mayor, [[Ernesto Bessone&nbsp;II]] en [[2003]] col 5 puertes y [[Patriciu Di Palma]] en [[2005]] col sedán, fueron quien llevaron el so nome lo más alto del campeonatu. La so facilidá de preparación, foi motivu por qu'en [[2004]] facer incursionar nel [[Top Race]], campeonatu que foi ganáu por [[Ernesto Bessone&nbsp;II]], quien pilotó una unidá sedán de 4 puertes. === Motores === * 1.3 L CFi (1299 cc) Endura-Y 60 PS (44 kW; 59 CV) * 1.3 L CFi/H (1299 cc) Endura-Y 60 PS (44 kW; 59 CV) * 1.4 L CFi (1393 cc) CVH-PTE 71 PS (52 kW; 70 CV) * 1.4 L EFi (1393 cc) CVH-PTE 75 PS (55 kW; 74 CV) * 1.6 L CFi (1597 cc) Zetec 90 PS (66 kW; 89 CV) * 1.6 L EFi (1597 cc) Zetec 95 PS (70 kW; 94 CV) * 1.8 L D (1753 cc) Endura D 60 PS (44 kW; 59 CV) * 1.8 L DT (1753 cc) Endura D 75 PS (55 kW; 74 CV/66 kW; 89 CV) * 1.8 L EFi (1796 cc) Zetec 115 PS (85 kW; 113 CV/96 kW; 129 CV) * 1.9 L SEFI * 2.0 L EFi (1998 cc) [[Motor de 4 cilindros en llinia|L4]] 150 PS (110 kW; 148 CV) <gallery perrow="4" widths="180"> Archivu:Escort Stufenheck 2.JPG|Ford Escort VI sedán. Archivu:Ford Escort rear 20070523.jpg|Ford Escort VI reestilizado (vista posterior). </gallery> {{clear}} == Séptima xeneración == {{Ficha d'automóvil | nome = Séptima xeneración | otros_nomes = | imaxe = [[Ficheru:Ford Escort 01 -- Auto China -- 2014-04-23.jpg|250px]] Nuevu Ford Escort, presentáu nel salón de Shanghai. | fábrica = [[Shanghai]], [[China]] | periodu = [[2014]]-[[presente]] | carrocería = [[Sedán]] 4 puertes | configuración = Motor delanteru tresversal, traición delantera | dimensiones = | peso = }} [[Ficheru:Ford Escort CN 03 -- Auto China -- 2014-04-23.jpg|thumb|left|250 px|Vista trasera de la séptima xeneración del Ford Escort.]] Sobre empiezos del añu [[2013]], [[Ford]] presentó nel Salón del Automóvil de [[Shanghai]], un nuevu concept car al cual denominara col nome "Escort". Esti modelu, ye un sedán de cuatro puertes que ta categorizado dientro del segmentu C, pero que nun reemplaza al actual modelu de Ford nesa franxa, el [[Ford Focus III]]. Esti nuevu Escort, ta catalogáu más como un sedán de complementación a lo que ye la última xeneración del Focus. El so diseñu, respeta'l conceutu "Kinetic Design Atraction" llanzáu por Ford en [[2010]], siendo d'un aspeutu bien similar al Focus III, pero que caltién ciertu conservadorismu al respective del so diseñu, yá que nun presenta grandes innovaciones tocantes a les sos llinies, sacante'l so frontal, nel qu'exhibe'l nuevu conceutu de parrilles escurríu por Ford a nivel global. La idea de Ford, foi la de presentar una nueva versión pa la so producción nel mercáu chinu de automotores onde, según la casa del óvalu, el coche afacer a la preferencia del comprador chinu, que prefier vehículos con diseños non tan innovadores y más conservadores. Coles mesmes, con esta nueva unidá taría dándose-y definitivu retiru a la segunda xeneración del Focus, que convive nel mercáu cola nueva xeneración.<ref>[http://es.autoblog.com/2013/04/20/ford-resucita-el-escort-en-china-shanghai-2013/ Ford resucita'l Escort en China. Shanghai 2013 ''Autoblog - 20-04-2013'']</ref><ref>[http://es.autoblog.com/2013/04/23/el-nuevu-ford-escort-mas-en-detalle/ El nuevu Ford Escort, más en detalle ''Autoblog - 23-04-2013'']</ref> Tres la presentación d'esti concept nel Salón de Shanghai, nel añu [[2014]] Ford fixo pública la so intención de producir en serie al nuevu Ford Escort. Pa ello, la versión definitiva foi presentada nel Salón de Beijing 2014, onde s'anunció la producción en serie del modelu, destináu primeramente al mercáu chinu. El modelu final del Ford Escort, nun difier enforma en cuanto al diseñu del concept. A pesar de compartir el mesmu bastidor que'l Ford Focus y de tener un aspeutu similar a esti modelu, el nuevu Escort nun ta catalogáu como reemplazante del esitosu medianu global de Ford, pero sí va allegar como una versión más económica al respective de la so "primu-hermanu". Según los responsables de Ford, el nuevu Escort ye un modelu que taría asitiáu dientro del so escalafón, ente'l Focus y el [[Ford Mondeo|Mondeo]]. Tocantes a la so motorización, esti nuevu modelu va tar forníu con dos nueves unidaes de poder, de 1.5 y 1.8 llitros, toes de 4 cilindros en llinia. Pa rematar, los precios de venta del nuevu Escort taben envaloraos ente 130.000 [[Yuan chinu|yuan]]es (15.290 [[euru|euros]]) del modelu base y los 170.000 yuanes (19.900 euros) nel so modelu atope de gama. Per otra parte, dende Ford afirmaron que magar la producción del nuevu Escort primeramente va llevase alantre nel mercáu chinu, ye bien probable la so estensión a otros mercaos, pa ser presentáu como un nuevu modelu global de la casa del óvalu.<ref>[http://www.autobild.es/noticias/ford-escort-seden-2014-pilláu-fase-pruebes-216497 El Ford Escort 2014 llega al Salón de Beixín 2014 ''AutoBild - 21-04-2014'']</ref> == Ford Escort WRC == [[Ficheru:Ford Escort (group A).jpg|thumb|Ford Escort, [[grupu A]] pa rallyes.]] {{AP|Ford Escort WRC}} Anque Ford yá utilizara'l Escort como [[grupu A]] dende 1993 pa competir nel [[Campeonatu Mundial de Rally]], decidió diseñar y construyir una versión [[World Rally Car]] que foi fecha por [[M-Sport]]. Foi'l primera WRC del equipu [[Ford World Rally Team|Ford]], compitió mientres les temporaes 1997 y 1998 en 28 pruebes y llogró 2 victories ([[Rally Acrópolis]] y [[Rally d'Indonesia|Indonesia]]) de la mano del pilotu español [[Carlos Sainz]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commonscat}} {{Tradubot|Ford Escort}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Modelos de Ford|Escort]] [[Categoría:Modelos de competición]] [[Categoría:Modelos d'automóviles del segmentu C]] [[Categoría:Automóviles de rally]] [[Categoría:Modelos d'automóviles d'Alemaña]] [[Categoría:Modelos d'automóviles d'Arxentina]] [[Categoría:Modelos d'automóviles]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Páxines con errores de ficheru]] 2jpj54tvve1k7l67xcp0mzz6ua30v8k Association Sportive de Monaco Football Club 0 150811 3707693 3688105 2022-08-17T06:42:20Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibir => qu'exhibir wikitext text/x-wiki {{equipu}} L''''Association Sportive de Monaco Football Club''', conocida tamién como '''Mónacu''', ye un [[club de fútbol]] perteneciente al [[Principáu de Mónacu]]. Foi fundáu en [[1924]] y xuega anguaño na [[Ligue 1]] de [[Francia]] con alcuerdu deportivu, yá que nun ye un equipu francés. L'equipu desenvuelve los sos alcuentros como llocal nel Stade Louis II (n'[[idioma asturianu|asturianu]]: ''[[Estadiu Luis II]]''), allugáu nel distritu de [[Fontvieille (Mónacu)|Fontvieille]]. A lo llargo del tiempu llogró atropar una gran cantidá de títulos oficiales, ente los que destaquen 8 consagraciones en [[Ligue 1|Lliga de Francia]] (siendo'l 3ᵘ más ganador empatáu col Nantes), 5 en [[Copa de Francia de Fútbol|Copa de Francia]] y 1 en [[Copa de la Lliga de Francia|Copa de la Lliga]]. A nivel européu algamó finales en [[Lliga de Campeones de la UEFA|Lliga de Campeones]] mientres la temporada [[Lliga de Campeones de la UEFA 2003-04|2003-04]] y [[Recopa d'Europa|Recopa de la UEFA]] en [[Recopa d'Europa 1991-92|1991-92]]. Foi subcampeón en diverses oportunidaes, y unu de los mayores animadores del fútbol francés dende los sos empiezos. L'amplia reconocencia global, sicasí, débese mayormente al so allugamientu —dientro del [[Mónacu|Principáu]] más famosu del mundu— y l'importante númberu de figures internacionales que militaron nes sos files. Los años de mayor ésitu pa Mónacu lleguen nos 70's y 80's, cuando foi entrenáu polos notables Lucien Leduc y [[Arsène Wenger]]. Llogró asitiase como un club de prestíu en [[Francia]], pero tamién a lo llargo del continente européu (a pesar de non campeonar nes sos competiciones). A fines de los años 1990 recuperó terrén perdíu nel empiezu de la década, empecipiando otru periodu de grandes conquistes a partir del nuevu mileniu gracies a xugadores como [[David Trezeguet]], [[Lucas Bernardi]], [[Marcelo Gallardo]], [[Rafael Márquez Álvarez|Rafael Márquez]] y [[Thierry Henry]]. La institución nutrióse siempres de futbolistes franceses, siendo éstos los más destacaos del so historial. L'únicu monegascu nativu d'importante trescendencia foi Armand Forcherio, quién se tresformó n'unu de los ídolos más queríos pola xente. Un considerable númberu d'arxentinos integraron los sos planteles dende la profesionalización en [[Ligue 1|Lliga de Francia]], en diversos casos ciudadanos franceses por ascendencia dellos d'ellos. == Historia == L''''Association Sportive de Monaco Football Club''' naz en [[1924]] gracies a la fusión de dellos equipos polideportivos de la ciudá: ''Swimming Club'', ''Monaco Sports'', ''A.S. Beausoleil'', ''Etoile de Monaco'' y ''Riviera A.C''. Anque l'equipu ye de [[Mónacu]], dexóse-y xugar na [[Ligue 1|Lliga de Francia]], siéndo-y otorgáu'l númberu d'afiliación 91 (lo qu'enmarca a Mónacu dientro del grupu más antiguu na Lliga).<ref>{{cita web |url=http://futbol.as.com/futbol/2015/10/28/primer/1445993286_952948.html |títulu=El Mónacu xuega en Francia por un alcuerdu robláu en 1924 |obra=[[As (periódicu)|AS]] |autor=Damian-Thissot, Stephan |fecha=28 d'ochobre de 2015}}</ref> Los sos años como institución amateur vivir dientro del circuitu rexonal en [[Provenza-Alpes-Costa Azul]], con un disímil tránsitu. Integró amestar du Sud-Est dende [[1924]] y llogró campeonar na mesma mientres ésa década y la siguiente. Tou camudó en [[1932]] cuando foi convidáu a participar como profesional na apocayá creada [[Ligue 1|Lliga de Francia]] pola [[Federación Francesa de Fútbol]] (FFF). El so andar empecipiar na [[Ligue 2]] (Segunda División), con resultaos pocu satisfactorios que provoquen el descensu a les lligues rexonales perdiendo asina la so condición de conxuntu profesional per dellos años. En [[1948]], una vegada rematáu'l conflictu armáu que detuvo la vida deportiva europea, Mónacu decide rearmarse profesionalmente gracies al impulsu brindáu pola monarquía monegasca, personificada nel príncipe [[Raniero III de Mónacu|Raniero]]. Mientres tola so vida'l príncipe sería promotor y fanáticu del club, apurriendo a la causa deportiva ya impulsando el so desarrollu económicu con importantes donaciones y beneficios fiscales. La so arrogancia vese reflexada exitosamente para [[1953]], cola torna a la máxima categoría francesa. === Surdimientu en Ligue 1: 1948-1972 === [[Ficheru:Onnisgimnasia1970.jpg|thumb|[[Delio Onnis]] col Mónacu mientres l'añu [[1970]].]] L'añu [[1958]] ye clave fundamental nel percorríu de les siguientes dos décades, porque marca la llegada d'un referente na direición téunica: Lucien Leduc. Con él Mónacu algamaría lo más alto del fútbol francés, superando la meta de convertise en campeón oficial per primer vegada. Asocedió na [[Copa de Francia de Fútbol|Copa de Francia]] de [[1960]], previa al títulu de [[Ligue 1]] na temporada [[Division 1 1960-61|1960-61]], conquista de prestíu y notoriedá más allá de les fronteres nacionales. Mónacu facer d'un nome, adquiriendo tamién pase pa la [[Lliga de Campeones de la UEFA|Copa d'Europa]] mientres [[Copa de Campeones d'Europa 1961-62|1961-62]]. Enfrentaría en ronda preliminar al [[Rangers Football Club|Glasgow Rangers]] d'[[Escocia]]. La resultancia final, depués d'apostar partíos d'ida y vuelta, foi de 4-6 para [[Rangers Football Club|Rangers]] nel global (dos victories por 3-2 pa los escoceses, en [[Glasgow]] y [[Mónacu]]). En [[1962]], Leduc forma un conxuntu sólidu, que respuende nun 100% al so ideariu xenerando altes mires pal entrenador, según rellató nési entós. Los xugadores nun lu defraudaron, con tou méritu y xusticia vencieron tantu en [[Ligue 1|Lliga]] como [[Copa de Francia de Fútbol|Copa]]. Un doblete significativu, cuatro logro de valumbu como suma total en trés años pal proyeutu. En [[1963]], Leduc dexa'l so cargu y diríxese a [[Suiza]] p'axustar una posible incorporación al [[Servette Football Club Genève|Servette FC]], escosáu por un desgastante y trabayosu itinerariu. El club suizu yera campeón vixente y tenía gran base, amás de pertenecer a un país ensin competencia tan fuerte como la francesa. Nun se trató d'un adiós definitivu, pero Mónacu sintió enforma la so ausencia no posterior inmediatu. La [[Lliga de Campeones de la UEFA|Copa d'Europa]] de [[Copa de Campeones d'Europa 1963-64|1963-64]] empezó bárbaro, en parte porque inda se cuntaba cola base del añu anterior. Na eliminatoria preliminar Mónacu ganó la so serie por un global de 8-3 sobre'l [[AEK Atenes FC|AEK]] de [[Grecia]] (7-2 en [[Mónacu]] y 1-1 n'[[Atenes]]). Depués enfrentó al futuru campeón, [[Inter de Milán|Internazionale]] d'[[Italia]], perdiendo dos veces (1-0 y 3-1) pero xugando d'igual a igual y demostrando un arrogante xuegu d'ataque. Sería'l so postreru gran desempeñu hasta fines de la década siguiente, el restu de los 60's fueron intrescendentes, faciendo gala temporada tres temporada d'una medianía malo de desdoblar. A la fin rompióse en [[Ligue 1 1968-69|1968-69]], negativamente, peracabando un murniu descensu. === Cayida y recuperación: 1972-1984 === El regresu a la categoría principal llegaría recién en [[Ligue 1 1973-74|1973-74]], dempués de sufrir duramente'l retrocesu y una crisis deportiva complexa. Foi un aliciente pasaxeru, los problemes deportivos nun atoparen solución real y l'institución siguía ensin un proyeutu concretu pa camudar el so estáu de crisis. La carrera d'ascensu descensu volvióse crónica, Mónacu nun llograba escapar d'ella mientres reparaba como acaldía alloñábase más de la élite francesa (representada polos esitosos equipos [[FC Nantes Atlantique|Nantes]] y [[Association Sportive de Saint-Étienne Loire|Saint-Etienne]]). Una lluz d'esperanza llegó'l día que Jean Louis Campora, que'l so padre (Charles Campora) foi unu de los fundadores del club y miembru activu del so dirigencia, tomó la decisión de participar viviegamente nes decisiones alministratives. Col sofitu de la monarquía y el inversores algamó la presidencia en [[1975]], espresando con claridá que la so primer midida nel cargu sería convocar a Leduc y recuperar con él la gloria pasada. Nuna temporada Mónacu llogra asitiase de nuevu en [[Ligue 1]], cuntando col inxeniu del so mandatariu y la capacidá del entrenador repatriáu. Tamién foi de gran ayuda l'apaición de valores como l'arxentín [[Delio Onnis]], futuru goliador históricu del club, o [[Jean-Luc Ettori]], xugador con más presencies defendiendo la casaca monegasca. Tal foi la recuperación que'l campeonatu de [[Ligue 1 1977-78|1977-78]] se coloreó con colloráu y blancu; el conxuntu del principáu volvía trunfar depués de 15 años en seca. Los 80's llegaben con un nuevu trunfu en [[Copa de Francia de Fútbol|Copa de Francia]], dempués de ganar nel partíu descisivo a US Orléans por 3-1, yá ensin Leduc (decidiera retirase de l'actividá profesional). Gerard Banide asocedió al entrenador saliente, y fadríase cargu polos siguiente cuatro años de la direición téunica con bien bones resultaos nes competiciones nacionales. Con Banide Mónacu enxamás baxó del 6° llugar en [[Ligue 1]], animando cada tornéu con un xuegu sueltu y de gran vuelu. Llogró consagrase na temporada [[Ligue 1 1981-82|1981-82]], apostando un apasionante duelu col [[Association Sportive de Saint-Étienne Loire|Saint-Étienne]] que remató namái un puntu per debaxo na tabla de posiciones. Los nomes propios a tener en cuenta del periodu son [[Manuel Amorós]] y Daniel Bravo, homes de fuerte temperamentu y talentu, acunaos pol públicu como referentes. Desafortunadamente el lideralgu local nun se treslladó a [[Europa]], yá que nunca superó la primer instancia de toa competición. Por esto -en parte- decide anovase los aires con [[Lucien Müller]] nel cargu d'entrenador,<ref>{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1983/06/09/deportes/423957612_850215.html |títulu=Muller dexa'l Mallorca y ficha pol Mónacu |obra=[[El País (España)|El País]] |fecha=9 de xunu de 1983}}</ref> siguiendo una llinia determinada de trabayu pero pensando n'alzar les pretensiones nel curtiu plazu. [[Lucien Müller|Müller]] tuvo a puntu de ser campeón na so primer temporada ([[Ligue 1 1983-84|1983-84]]), pero perdió'l títulu col [[Football Club des Girondins de Bordeaux|Bordeaux]] por diferencia de gol en rematando dambos equipos empataos en 54 puntos.<ref>{{cita publicación |url=http://hemeroteca-paginas.mundodeportivo.com/EMD01/HEM/1984/05/03/MD19840503-020.pdf |títulu=Francia: Burdeos, campeón |publicación=[[Mundo Deportivo]] |fecha=3 de mayu de 1984 |páxina=20|formatu=[[PDF]]}}</ref> Tamién llega a la final en [[Copa de Francia de Fútbol|Copa de Francia]], cayendo insólitamente con [[Football Club de Metz|Metz]] por 2-0 na prórroga. Un zarru con balance positivu y l'enfotu de sabese nel bon camín, pero ensin trofeos qu'exhibir nes vitrines. === Arsène Wenger: 1984-1994 === [[Ficheru:Arsène Wenger 2008.jpg|thumb|Arsène Wenger foi entrenador del club mientres una década (1984-1994).]] Para [[Ligue 1 1985-86|1984-85]], Mónacu tampoco llogra'l campeonatu de Lliga, llegando namái hasta'l tercer llugar, pero completando una segunda rueda cuasi perfecta depués d'empezar el tornéu bien per debaxo de les sos posibilidaes (ocupó'l décimu puestu a metá de temporada). Esti retrocesu, a comparanza del añu anterior, viose compensáu pola más esllumante actuación del equipu monegascu en [[Copa de Francia de Fútbol|Copa de Francia]]. Namái un gol en contra en nueve partíos, solmenáu pol [[Lille Olympique Sporting Club|Lille]], y 18 tantos a favor p'arredondiar una campaña de siete victories (más empate y derrota). La final xugar con un estadiu [[Parque de los Príncipes]] apináu d'espectadores y el resultáu final de 1-0 sobre [[Paris Saint-Germain Football Club|París Saint-Germain]] desamarró la fiesta ente'l públicu raxón. Vencer al [[Paris Saint-Germain Football Club|PSG]] en [[París]] y tornar a [[Mónacu]] cola Copa en mano foi un suañu fechu realidá pa [[Lucien Müller]].<ref>{{cita publicación |url=http://hemeroteca-paginas.mundodeportivo.com/EMD01/HEM/1985/06/09/MD19850609-054.pdf |títulu=1-0: La Copa de Francia, pal Mónacu |autor=[[Agence France-Presse|AFP]] |publicación=[[Mundo Deportivo]] |fecha=9 de xunu de 1985 |páxina=54|formatu=[[PDF]]}}</ref> Un añu dempués arrenunciaría al puestu, en completando una mediocre campaña en Lliga novenu llugar- y sufrir tempranes eliminaciones en copes. Mientres [[Ligue 1 1985-86|1986-87]], Stefan Kovacs tomaría'l mandu, pasando pola institución ensin pena nin gloria. [[Arsène Wenger]], que tenía como esperiencia previa la direición del [[Association Sportive Nancy-Lorraine|Nancy]], foi contratáu en [[1987]].<ref>{{cita publicación |url=http://hemeroteca-paginas.mundodeportivo.com/EMD01/HEM/1987/07/27/MD19870727-022.pdf |títulu=Francia: El "british" Mónacu pisa fuerte |publicación=[[Mundo Deportivo]] |fecha=27 de xunetu de 1987 |páxina=22|formatu=[[PDF]] |cita=el nuevu mánager del Mónacu, Arsene Wenger}}</ref> Wenger forxó una de les etapes más esitoses del club, que ganaría amestar 1 al añu siguiente,<ref>{{cita publicación |url=http://hemeroteca-paginas.mundodeportivo.com/EMD01/HEM/1988/06/06/MD19880606-026.pdf |títulu=Salvar polos pelos el París St. Germain |publicación=[[Mundo Deportivo]] |fecha=6 de xunu de 1988 |páxina=25|formatu=[[PDF]]}}</ref> siempres recordada pol so fútbol esquisitu y la gran cantidá de cracks que fueron fichaos o incorporaos dende divisiones menores. Dellos casos destacables son [[George Weah]], [[Jürgen Klinsmann]], [[Youri Djorkaeff]], [[Emmanuel Petit]], [[Lilian Thuram]] o [[Thierry Henry]] (futura estrella del [[Arsenal Football Club|Arsenal]]). Quiciabes la cuenta pendiente, a pesar d'engarrar siempres los primeros puestos, foi nun consiguir un mayor númberu de títulos. Los [[años 1990|años 90]] fueron una dómina bona pal fútbol francés a nivel d'equipos, bien competitiva, con delles instituciones engarrando títulos nacionales y europeos. Eso xugó en contra del Mónacu, qu'igualmente s'axudicó un par d'[[Copa de Francia de Fútbol|Copes]] y una [[Ligue 1|Lliga]]. Al ser destituyíu Wenger de la direición tres un mal entamu de campeonatu en [[1994]],<ref>{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1994/09/26/deportes/780534005_850215.html |títulu=Wenger nun pudo acabar el cursu en Mónacu |apellíu=Turner |nome=Graham |obra=[[El País (España)|El País]] |fecha=26 de setiembre de 1994}}</ref> dexó un conxuntu formáu, competitivu, que cuntaba cola presencia de valores nuevos y mayores. Unu d'ellos, emblema anguaño, llegaría dende [[Arxentina]] siendo práuticamente un adolescente. El so nome ye [[David Trezeguet]]. === Potencia n'Europa: 1996-2006 === [[Jean Tigana]] foi nomáu nuevu téunicu del equipu en [[1995]], y dirixir a la consecución del so sestu títulu de Lliga en [[Ligue 1 1996/97|1997]].<ref>{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1997/05/04/deportes/862696817_850215.html |títulu=El Mónacu, campeón en Francia |obra=[[El País (España)|El País]] |fecha=4 de mayu de 1997}}</ref> Nel añu [[Ligue 1 1999/00|2000]], sol mandu de [[Claude Puel]], el Mónacu ganó la so séptima Lliga francesa<ref>{{cita publicación |url=http://hemeroteca-paginas.mundodeportivo.com/EMD02/PUB/2000/04/16/EMD20000416035MDP.pdf |títulu=Mónacu, campeón |apellíu=Valente |nome=Alejandro |publicación=[[Mundo Deportivo]] |fecha=16 de mayu de 2000 |páxina=35|formatu=[[PDF]]}}</ref> y la so cuarta [[Supercopa de Francia]]. Dempués de ganar la [[Copa de la Lliga de Francia|Copa de la Lliga]] con [[Didier Deschamps]] como téunicu, en setiembre y payares del [[2003]] ye electu pola IFFHS como'l [[Clasificación mundial de meyor club del mes del mundu según la IFFHS|Meyor equipu del mes del mundu]]. Nel añu [[2004]] llegó per primer vegada a la final de la [[Lliga de Campeones de la UEFA 2003-04|Lliga de Campeones]], onde perdieron contra'l [[FC Porto]] por 3-0.<ref>{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/05/27/deportes/1085608803_850215.html |títulu=Portugal vuelve a gloriar |apellíu=Hermida |nome=Xosé |obra=[[El País (España)|El País]] |fecha=27 de mayu de 2004}}</ref> El so ésitu n'Europa pasó-yos factura na [[Ligue 1 2003/04]], onde terminaron en 3ᵘ puestu magar liderar el campeonatu mientres munches selmanes. Colos fichaxes de [[Javier Saviola]], [[Ernesto Chevantón]] y [[Maicon Douglas Sisenando|Maicon]] pa sustituyir a los trespasaos [[Ludovic Giuly]] y [[Jérôme Rothen]], repitieron la 3ᵉʳ posición na [[Ligue 1 2004/05|temporada 2004/05]].<ref>{{cita publicación |url=http://hemeroteca-paginas.mundodeportivo.com/EMD01/PUB/2005/05/29/EMD20050529030MDP.pdf |títulu=L'históricu Nantes evita 'in extremis' el descensu |publicación=[[Mundo Deportivo]] |fecha=29 de mayu de 2005 |páxina=30|formatu=[[PDF]]}}</ref> === Cayente: 2006-2012 === Dempués de convertise nuna de les potencies futbolístiques de Francia a principios de sieglu, adulces el Mónacu foi perdiendo pesu nel campeonatu galu, con ides y veníes de xugadores na plantía y una importante inestabilidá nel puestu d'entrenador. Asina, na [[Ligue 1 2005/06|temporada 2005-06]], tres la dimisión de [[Didier Deschamps]] y la llegada de [[Francesco Guidolin]],<ref>{{cita web |url=http://www.liberation.fr/sports/2005/10/05/guidolin-aux-manettes-de-l-as-monaco_534513 |títulu=Guidolin aux manettes de l'AS Monaco |autor=Di Meo, Dino |obra=[[Libération (periódicu)|Libération]] |fecha=5 d'ochobre de 2005 |idioma=francés}}</ref> el conxuntu monegascu terminó nun decepcionante 9ᵘ puestu. L'equipu del Principáu sufrió un horrible empiezu na [[Ligue 1 2006/07]] que supunxo la destitución de [[László Bölöni]], siendo sustituyíu pol so asistente, Laurent Banide,<ref>{{cita web |url=http://www.liberation.fr/sports/2006/10/24/l-as-monaco-deboulonne-boloni_55193 |títulu=L'AS Monaco déboulonne Bölöni |autor=Schneider, Grégory |obra=[[Libération (periódicu)|Libération]] |fecha=24 d'ochobre de 2006 |idioma=francés}}</ref> que finalmente consigue bones resultaos y asitia al Mónacu na 9ª posición del campeonatu. Les siguientes campañes tampoco fueron satisfactories, yá que l'equipu abeyó per pela zona media de la clasificación, anque en 2010 llegó a la final de la [[Copa de Francia de Fútbol|Copa]].<ref>{{cita web |url=http://futbol.as.com/futbol/2010/05/01/mas_futbol/1272664865_850215.html |títulu=El París Saint Germain suma'l so octavu títulu de Copa |obra=[[As (periódicu)|AS]] |autor=[[Axencia EFE]] |fecha=1 de mayu de 2010}}</ref> [[Guy Lacombe]] foi destituyíu en [[xineru de 2011]], dexando al equipu en 17ᵘ puestu.<ref>{{cita web |url=http://www.lemonde.fr/sport/article/2011/01/11/football-lacombe-demis-de-ses-fonctions-d-entraineur-de-monaco_1463794_3242.html |títulu=Football : Lacombe démis de ses fonctions d'entraîneur de Monaco |autor=[[Agence France-Presse|AFP]] |obra=[[Monde]] |fecha=11 de xineru de 2011 |idioma=francés}}</ref> Laurent Banide ocupó'l so vacante pero nun pudo remontar el vuelu del Mónacu, y finalmente, l'equipu baxó a segunda división dempués de 35 años na máxima categoría, al concluyir en 18ᵘ puestu na [[Ligue 1 2010/11|Ligue 1]].<ref>{{cita web |url=http://www.mundodeportivo.com/20110530/futbol/internacional/el-monaco-baxa-a-segunda-tres-35-anos en amestar-1_54162697774.html |títulu=El Mónacu baxa a Segunda tres 35 años en Amestar 1 |autor=[[Axencia EFE]] |obra=[[Mundo Deportivo]] |fecha=30 de mayu de 2011}}</ref> Ellí permaneció dos temporaes, dempués de nun llograr l'ascensu a la primera. === La llegada de Dmitri Rybolóvlev === [[Ficheru:Dmitry Rybolovlev.jpg|thumb|El rusu Dmitri Rybolóvlev mercó la totalidá del club ente los años 2011 y 2013.]] Mientres l'añu 2011, depués d'axustar col príncipe [[Alberto de Mónacu]] y llegar a un bon alcuerdu pal club y Principáu, el [[multimillonariu]] [[Rusia|rusu]] [[Dmitri Rybolóvlev]] adquirió l'AS Monaco;<ref>{{cita web |url=http://futbol.as.com/futbol/2011/12/23/mas_futbol/1324594866_850215.html |títulu=Un magnate rusu facer coles aiciones del Mónacu |autor=[[Axencia EFE]] |obra=[[As (periódicu)|AS]] |fecha=23 d'avientu de 2011}}</ref> sicasí, l'equipu nun pudo llograr l'ascensu a Amestar 1 esa temporada, pos tuvo un mal empiezu y remató nuna decepcionante octava posición con 52 puntos, lo que provocó la contratación de [[Claudio Ranieri]] en sustitución de [[Marco Simone]].<ref>{{cita web |url=http://www.superdeporte.es/futbol/2012/05/29/ranieri-firma-monaco/163053.html |títulu=Ranieri firma pol Mónacu |autor=Ros, P.|coautores=[[Axencia EFE]] |obra=[[Superdeporte]] |fecha=29 de mayu de 2012}}</ref> En [[mayu de 2013]], el conxuntu monegascu llogró l'ascensu y volvió a la máxima categoría como campeón d'Ligue 2.<ref>{{cita web |url=https://www.marca.com/2013/05/11/futbol/futbol_internacional/liga_francesa/1368288563.html |títulu=El Mónacu xube a Ligue 1 |autor=[[Axencia EFE]] |obra=[[Marca (periódicu)|Marca]] |fecha=11 de mayu de 2013}}</ref> Anguaño, Rybolovlev atópase reestructurando'l club ya invirtiendo un gran capital p'asitialo nuevamente como unu de los meyores equipos del continente. El primer golpe millonariu de [[Dmitri Rybolóvlev]] produciríase'l [[24 de mayu]] de [[2013]], cuando fueron anunciaos los fichaxes de [[James Rodríguez]] por 45 millones d'euros y [[João Moutinho]] por 25 millones d'euros, dambos procedentes del [[FC Porto]]. Más tarde anuncióse la contratación de [[Ricardo Carvalho]] y de [[Radamel Falcao]], esti postreru por 60 millones d'euros (convirtiéndose nel 7ᵘ fichaxe más caru de la hestoria). Tamién llegaron [[Jérémy Toulalan]] por 5 millones d'euros, [[Éric Abidal]] (llibre) y [[Geoffrey Kondogbia]], por 20 millones d'euros procedente del [[Sevilla Fútbol Club|Sevilla FC]]. Tou ello pa configurar una plantía d'estrelles cola cual lluchar por volver a la élite francesa, y tamién europea.<ref>{{cita web |url=http://futbol.as.com/futbol/2013/08/09/internacional/1376016162_684208.html |títulu=Forgo de millonarios ente Mónacu y PSG n'Amestar1 |obra=[[As (periódicu)|AS]] |apellíu=Rubio |nome=Quique |fecha=9 d'agostu de 2013}}</ref> El Mónacu empieza la [[Ligue 1 2013/14|Ligue 1]] ganando los 2 primeros partíos y asitiándose líder na 4ª xornada, pero al términu de la primer vuelta ocupa'l segundu puestu con 41 puntos, trés por detrás del [[Paris Saint-Germain Football Club|París Saint-Germain]].<ref>{{cita web |url=http://www.lequipe.fr/Football/Actualites/Lille-tient-tete-a-paris/427270 |títulu=Lille tient tête à Paris |obra=[[L'Équipe]] |nome=Romain |apellíu=Bergogne |fecha=22 d'avientu de 2013 |idioma=francés}}</ref> Al empezar el 2014, llegaba una mala noticia: una grave mancadura de rodía de [[Radamel Falcao García|Radamel Falcao]].<ref>{{cita web |url=https://www.lavanguardia.com/deportes/20140123/54399474358/falcao-sufre-una-grave-lesion-de-rodía-y-podria-perdese-el mundial.html |títulu=Falcao sufre una grave mancadura de rodía y podría perdese'l Mundial |autor=[[Axencia EFE]] |obra=[[La Vanguardia]] |fecha=23 de xineru de 2014}}</ref> Na [[Copa de Francia de Fútbol|Copa de Francia]], l'equipu del Principáu llega hasta semifinales, onde ye esaniciáu contra tou pronósticu pol acabante xubir [[En Avant de Guingamp|EA Guingamp]].<ref>{{cita web |url=https://www.marca.com/2014/04/17/futbol/futbol_internacional/liga_francesa/1397688159.html |títulu=El Guingamp esanicia al Mónacu y va apostar la final ante'l Rennes |obra=[[Marca (periódicu)|Marca]] |fecha=17 d'abril de 2014}}</ref> Finalmente, el Mónacu conclúi la temporada col subcampeonatu y el so récor de puntos nuna temporada.<ref>{{cita web |url=http://www.liberation.fr/sports/2014/05/17/ligue-1-lille-termine-3y-sochaux-apostre_1019922 |títulu=Ligue 1: Lille en Ligue des champions, Sochaux en enfer |obra=[[Libération (periódicu)|Libération]] |autor=[[Agence France-Presse|AFP]] |fecha=17 de mayu de 2014 |idioma=francés}}</ref> Pa siguir el so ambiciosu proyeutu, el Mónacu decidió prescindir de [[Claudio Ranieri]], alegando que faía falta "una nueva dinámica" y l'eliminación na [[Copa de Francia de Fútbol|Copa]] como motivos de la decisión.<ref>{{cita web |url=https://www.abc.es/deportes/futbol/20140520/abci-rainieri-marcha-monaco-201405201658.html |títulu=Ranieri abandona'l Mónacu |autor=S.D. |obra=[[ABC (periódicu)|ABC]] |fecha=20 de mayu de 2014}}</ref> El nuevu inquilín del banquín sería'l mozu téunicu venezolanu-portugués [[Leonardo Jardim]].<ref>{{cita web |url=https://www.marca.com/2014/06/05/futbol/futbol_internacional/liga_francesa/1401994847.html |títulu=Leonardo Jardim, nuevu entrenador del Mónacu |autor=[[Axencia EFE]] |obra=[[Marca (periódicu)|Marca]] |fecha=5 de xunu de 2014}}</ref> Destacar que'l club perdió a dos de los sos puntales: [[James Rodríguez]] (máximu asistente de la Lliga na temporada anterior), trespasáu al [[Real Madrid]];<ref>{{cita web |url=http://www.superdeporte.es/futbol/2014/07/22/james-rodriguez-robla-seis-temporaes-madrid/230501.html |títulu=James Rodríguez robla por seis temporaes col Madrid |autor=[[Europa Press]] |obra=[[Superdeporte]] |fecha=22 de xunetu de 2014}}</ref> y [[Radamel Falcao]], vencíu con opción de compra al [[Manchester United]].<ref>{{cita web |url=http://miseleccion.co/noticias/noticias/ye-oficial-falcao-garcia-firma-como-nuevu-xugador-del-manchester-united/20140109/nota/2393889.aspx |títulu=Ye oficial: Falcao García robla como nuevu xugador del Manchester United |obra=[[Radio Caracol]] |fecha=1 de setiembre de 2014}}</ref> Estos trespasos yeren el preludiu d'un cambéu nel proyeutu del club, frenando les grandes inversiones y trabayando más al llargu plazu,<ref>{{cita web |url=http://futbol.as.com/futbol/2014/09/02/internacional/1409678079_134122.html |títulu=Xiro radical del Mónacu: "Nun competimos colos grandes" |autor=[[Axencia EFE]] |obra=[[As (periódicu)|AS]] |fecha=2 de setiembre de 2014}}</ref> y espliquen que l'equipu sufriera un mal empiezu na [[Ligue 1 2014/15]], asitiándose en puestos de descensu tres 5 xornaes.<ref>{{cita web |url=http://sport24.lefigaro.fr/football/ligue-1/actualites/lille-aux-commandes-l-om-ne-se-prend-pas-la-tete-713962 |títulu=Lille aux commandes, l'OM ne se prend pas la tête |obra=[[Le Figaro]] |autor=Duchesne, Vincent |fecha=15 de setiembre de 2014 |idioma=francés}}</ref> Sicasí, adulces el Mónacu va ameyorando y termina la primer vuelta como 5ᵘ clasificáu,<ref>{{cita web |url=http://www.lequipe.fr/Football/Actualites/Monaco-file-cayen-stagne/523633 |títulu=Monaco file, Caen stagne |obra=[[L'Équipe]] |autor=C.O.-B. |fecha=20 d'avientu de 2014 |idioma=francés}}</ref> ente que se clasifica pa octavos de final de la [[Lliga de Campeones de la UEFA 2014-15|Lliga de Campeones]] como primero de grupu.<ref>{{cita web |url=http://www.sport.es/es/noticias/champions/monaco-anula-zenit-clasifica-primeru-grupu-3758490 |títulu=El Mónacu anula al Zenit y clasifícase primero de grupu |autor=[[Axencia EFE]] |obra=[[Sport (periódicu)|Sport]] |fecha=9 d'avientu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.lequipe.fr/Football/Article/Monaco-miracle-en-rouge-et-blanc/36647 |títulu=Monaco, miracle en rouge et blanc |obra=[[L'Équipe]] |fecha=30 d'avientu de 2014 |idioma=francés}}</ref> Sería esaniciáu de dicha competición pola [[Juventus de Turín]] en cuartos de final.<ref>{{cita web |url=http://www.antena3.com/noticias/deportes/futbol/juventus-echa-cerrojo-monaco-torna-semifinales-doce-anos-despues_2015042200410.html |títulu=La Juventus echa'l cerrojo en Mónacu y torna a semifinales doce años dempués |obra=[[Antena 3]] |fecha=1 de mayu de 2015}}</ref> Finalmente, l'equipu del Principáu acabó la [[Ligue 1 2014/15]] en 3ᵘ puestu, polo que vuelve clasificase pa la [[Lliga de Campeones de la UEFA|Champions]].<ref>{{Enllaz rotu|1=http://sport24.lefigaro.fr/football/ligue-1/fil-info/monaco-confuerte-la-troisieme-place |2=http://sport24.lefigaro.fr/football/ligue-1/fil-info/monaco-confuerte-la-troisieme-place |bot=InternetArchiveBot }}</ref> El cursu 2016-17 arrincó de forma positiva, llogrando'l pase a la fase de grupos de la Lliga de Campeones en ganando al Villarreal y asitiándose líder de Amestar 1 tres 4 xornaes. A diferencia de temporaes anteriores, esta vegada'l conxuntu del Principáu amosó la so faceta más ofensiva basándose nun xuegu de rápides transiciones y enchas peles bandes, contabilizando 36 goles a favor en 12 partíos del tornéu domésticu, meyor marca histórica dende [[1969]]. El Mónacu terminó la primer vuelta del campeonatu en 2ª posición, marcando 56 goles, más que nengún otru equipu del continente. El Mónacu foi subcampeon de la Copa de la Lliga, perdiendo la final contra'l París Saint-Germain (1-4); ente que foi esaniciáu en semifinales de la Copa de Francia nuevamente ante los parisinos (5-0) y tamién en semifinales de la Lliga de Campeones ante la Juventus de Turín. 15 años dempués, y cola ayuda de xugadores como [[Radamel Falcao García|Falcao]] y [[Kylian Mbappé|Mbappé]], el [[17 de mayu]] llogren ganar la [[Ligue 1]] al ganar 2-0 a Saint Etienne nel Estadiu Luis II.<ref>{{cita publicación |apellíos=Figueroa |nome=Nicolas |títulu=Falcao lluz con arguyu la bandera de Colombia na celebración del Mónacu |url=http://www.colombia.com/futbol/colombianos-en-el-esterior/noticias/sdi26/155770/falcao-lluz-con-arguyu-la bandera-de-colombia-en-la-celebracion-del-monaco |fechaaccesu=20 de mayu de 2017|periódico=Colombia.com}}</ref> == Uniforme == === Historia === Como práuticamente tolos equipos de fútbol, Mónacu camudó'l so diseñu de camiseta mientres les primeres dómines en diverses oportunidaes hasta adoptar definitivamente un estilu propiu. El primer modelu que los sos fanáticos recuerden con apreciu taba compuestu por franxes verticales coloraes y blanques (símil [[Club Atlético de Madrid|Atlético Madrid]]). Esti utilizar mientres los sos primeros años de competencia en Lliga, los 50's mayormente, pero ante'l deséu de destacar con daqué más especial o únicu surdió un bocetu inspirador. La princesa [[Grace Kelly|Grace]], esposa del príncipe [[Raniero III de Mónacu|Raniero]], dibuxó una idea de camiseta que maravió a toos. El so home esplicara ante la so presencia mientres una cena la necesidá que tenía'l club, la so intención d'adoptar un modelu más personal que lo estreme mundialmente. Ella llogró xunir con muncha simplez simboloxía monegasca histórica y estilu en indumentaria deportiva, dando vida a un emblema qu'hasta la fecha sigue intactu. * '''Uniforme tradicional''': Camiseta de pescuezu blancu y colloráu, estremada en diagonal dende'l costazu esquierdu hasta l'estremu inferior derechu con color coloráu y el restu blancu, pantalón de color blancu (mientres l'actual temporada símil camiseta), medies blanques con detalles en colloráu. * '''Uniforme alternativu''': Camiseta azul con pescuezu coloráu y blancu, franxes horizontales tropezoses blanques y coloraes en torso cimera, pantalón n'azul con pequeñes franxes blanques y coloraes, medies azules con detalles en colloráu. * '''Uniforme internativo''': Camiseta blanca, pantalón blancu y medies coloraes. * '''Uniforme históricu''': Camiseta blanca a franxes verticales en color coloráu, pantalón coloráu o nel so defectu blancu, medies blanques o coloraes. Mónacu utiliza esti conxuntu en forma conmemorativa, mientres diversos ralos a lo llargo del tiempu. '''Cronoloxía:''' <center> {| | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = | patrón_der = | esquierdu = 000000| cuerpu = 000000| derechu = 000000| shorts = FFFFFF| medies = 000000| títulu = Época 1924-1926 }} | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = _redhorizontal| patrón_der = | esquierdu = FFFFFF| cuerpu = FFFFFF| derechu = FFFFFF| shorts = 000000| medies = 000000| títulu = Época 1926-1928 }} | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = _blackhorizontal| patrón_der = | esquierdu = FFFFFF| cuerpu = FFFFFF| derechu = FFFFFF| shorts = 000000| medies = FFFFFF| títulu = Época 1928-1932 }} | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = | patrón_der = | esquierdu = FFFFFF| cuerpu = FFFFFF| derechu = FFFFFF| shorts = 000000| medies = 000000| títulu = Época 1932-1940 }} | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = | patrón_der = | esquierdu = FF0000| cuerpu = FF0000| derechu = FF0000| shorts = FFFFFF| medies = FF0000| títulu = Época 1940-1950 }} | {{Camisetes | patrón_izq = _red_stripes| patrón_cuerpu = _red_stripes| patrón_der = _red_stripes| esquierdu = FFFFFF| cuerpu = FFFFFF| derechu = FFFFFF| shorts = FF0000| medies = FFFFFF| títulu = Época 1950-1962 }} | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = _monaco1213h| patrón_der = | esquierdu = FFFFFF| cuerpu = FFFFFF| derechu = FF0000| shorts = FFFFFF| medies = FF0000| títulu = Época 1962-Presente }} | {{Camisetes | patrón_izq = _red_stripes| patrón_cuerpu = _red_stripes| patrón_der = _red_stripes| esquierdu = FFFFFF| cuerpu = FFFFFF| derechu = FFFFFF| shorts = FFFFFF| medies = FF0000| títulu = Esceición dende 1962 }} |} </center> '''Alternativos:''' <center> {| | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = | patrón_der = | esquierdu = FF0000| cuerpu = FF0000| derechu = FF0000| shorts = FF0000| medies = FF0000| títulu = Alternativu (habitual) }} | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = | patrón_der = | esquierdu = FFFFFF| cuerpu = FFFFFF| derechu = FFFFFF| shorts = FFFFFF| medies = FFFFFF| títulu = Alternativu 2 (habitual) }} | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = | patrón_der = | esquierdu = 000080| cuerpu = 000080| derechu = 000080| shorts = 000080| medies = 000080| títulu = Alternativu 3 (habitual) }} | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = | patrón_der = | esquierdu = FFD700| cuerpu = FFD700| derechu = FFD700| shorts = FFD700| medies = FFD700| títulu = Alternativu 4 (non habitual) }} |} </center> == Provisores/Patrocinadores == * ''Esta ye la cronoloxía de les marques y patrocinadores de la indumentaria del club. {|width=50% align="left" |+'''Indumentaria''' |valign=top width=50%| {| align=center border=1 width=80% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #FFFFFF; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align=center bgcolor=red style=“color:black;" !width=5%|<span style="color:white;">Periodu</span> !width=5%|<span style="color:white;">Provisor</span> |- bgcolor="#FFFFFF" |align=center|[[1970]] – [[1985]] |align=center|{{bandera|Francia}} [[Le Coq Sportif]] |- bgcolor="#FFFFFF" |align=center|[[1985]] – [[1988]] |align=center|{{bandera|Alemaña}} [[Adidas]] |- bgcolor="#FFFFFF" |align=center|[[1988]] – [[1990]] |align=center|{{bandera|Estaos Xuníos}} [[Nike]] |- bgcolor="#FFFFFF" |align=center|[[1990]] – [[1998]] |align=center|{{bandera|Alemaña}} [[Adidas]] |- bgcolor="#FFFFFF" |align=center|[[1998]] – [[2000]] |align=center|{{bandera|Italia}} [[Kappa]] |- bgcolor="#FFFFFF" |align=center|[[2000]] – [[2010]] |align=center|{{bandera|Alemaña}} [[Puma (marca)|Puma]] |- bgcolor="#FFFFFF" |align=center|[[2010]] – [[2014]] |align=center|{{bandera|Italia}} [[Macron (marca)|Macron]] |- bgcolor="#FFFFFF" |align=center| [[2014]] – act. |align=center|{{bandera|USA}} [[Nike]] |} |} {|width=50% align="center" |+'''Patrocinador''' |valign=top width=50%| {| align=center border=1 width=80% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #FFFFFF; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align=center bgcolor=red style=“color:black;" !width=5%|<span style="color:white;">Periodu</span> !width=5%|<span style="color:white;">Patrocinador</span> |- bgcolor="#FFFFFF" |align=center|[[1976]] – [[1982]] |align=center|{{bandera|Mónacu}} [[RMC]] |- bgcolor="#FFFFFF" |align=center|[[1982]] – [[1986]] |align=center|{{bandera|Suiza}} Bally |- bgcolor="#FFFFFF" |align=center|[[1986]] – [[1987]] |align=center|{{bandera|Mónacu}} [[TMC (canal de televisión)|TMC]] |- bgcolor="#FFFFFF" |align=center|[[1987]] – [[1988]] |align=center|{{bandera|Francia}} Alain Afflelou |- bgcolor="#FFFFFF" |align=center|[[1988]] – [[1992]] |align=center|{{bandera|Rusia}} [[Lada]] |- bgcolor="#FFFFFF" |align=center|[[1992]] – [[1994]] |align=center|{{bandera|Holanda}} Tamoil |- bgcolor="#FFFFFF" |align=center|[[1994]] – [[1998]] |align=center|{{bandera|Francia}} Eurest |- bgcolor="#FFFFFF" |align=center|[[1998]] – act. |align=center|{{bandera|Rusia}} Fedcom |- bgcolor="#FFFFFF" |} |} == Estadiu == {{AP|Stade Louis II}} [[Ficheru:Flickr - cht! - DSC 0267.jpg|right|thumb|Estadiu Louis II nel so interior, cola so vista actual nuna xornada deportiva ayena al fútbol.]] El '''Stade Louis II''' (n'[[idioma español|español]]: ''Estadio Luis II'') ye un estadiu multipropósito, pero principalmente destináu a la práutica del [[fútbol]], asitiáu nel [[Mónacu|Principáu de Mónacu]]. Sirve de see habitual pa la Association Sportive de Monaco Football Club y la so direición completa ye 7, Avenue des Catelans, 98000 Monaco.<ref>{{cita web |títulu = Stade Louis II |url = http://www.asm-fc.com/stade.aspx |cita = en [[Idioma francés|francés]], na web oficial del club. |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080511143630/http://www.asm-fc.com/stade.aspx |fechaarchivu = 11 de mayu de 2008 }}</ref> Foi inauguráu'l día [[25 de xineru]] de [[1985]] pol Príncipe [[Rainiero III de Mónacu]], depués d'una complexa construcción en [[tierres ganaes al mar]] del distritu de [[Fontvieille (Mónacu)|Fontvieille]]. El so nome ye un homenaxe al príncipe [[Luis II de Mónacu]], güelu de [[Rainiero III de Mónacu|Raniero]] y rexente del cual heredó la so posición. A partir del añu [[1998]] l'AS Monaco FC encargar d'entamar la [[Supercopa d'Europa]] nel estadiu. El Stade Louis II orixinal foi abiertu en 1939, ante la necesidá de cuntar con un espaciu acorde pal plenu desarrollu del fútbol como espectáculu na ciudá (enantes namái se cuntaba con un campu delimitado y escasa gradería de madera). A fines de los 70's, por motivación de Jean Louis Campora, surde la idea de provocar una reforma plena nes instalaciones deportives del Mónacu. Les consultes y negociaciones pa encarar tal proyeutu con solvencia llegaron a bon términu y a empiezos de los 80's yá empecipiara'l trabayu. Anguaño 2/3 de la población en [[Mónacu]] podría esfrutar d'un alcuentru deportivu cómodamente nel Louis II. El desarrollu de Mónacu beneficiar cola espansión del complexu deportivu y los nuevos servicios que surdieron colos años, como ye l'usu d'instalaciones per parte de la [[Universidá Internacional de Mónacu|Universidá Internacional]]. El barriu volvióse un curiosu de la meyor arquiteutura monegasca, que l'estadiu tamién acompaña gracies al so vanguardista diseño treme colo clásico y un gran respetu pola redolada que lo arrodia. Un detalle que nun pasa desapercibíu, sobre una de les cabeceres, ye'l conxuntu de nueve arco. Carauterística que denota identidá y reconocencia alredor del globu cuando fotografíes o tresmisiones televisives faen focu nella. '''Datos:''' La superficie cubierta ye de 3 hai, ente les 116 totales que presenta'l principáu. La so capacidá averada xube a 18000 allugamientos, siendo exemplu en distribución de públicu (cumplir el más altu estándar de comodidá y seguridá). El terrén de xuegu tien unes dimensiones de 105 x 67 metros, práuticamente l'ideal aconseyáu por [[UEFA]]. Otru detalle remarcable ye'l llume, ente los meyores del mundu. == Xugadores == === Plantía === {{Fs start|procedencia=sí|edá=sí|contrato=sí|testu=white|fondo=red|equipu=Association Sportive de Monaco Football Club|temporada=2017-2018}} |colspan=9 style="background: #FF0000" align=center|'''{{tc|Porteru (fútbol)|Arqueros|color=white}} {{Xugador de fútbol|num=1|nac=Croacia|pos=POR|name=[[Danijel Xubašić]] [[Ficheru:Captain sports.svg|12px|Capitán]] <small>3ᵘ</small> </small>|edá={{edá|27|10|1984}}|procedencia={{bandera|Croacia}} [[Hrvatski Nogometni Klub Hajduk Split|Hajduk Split]]|contratu=[[2019]]}} {{Xugador de fútbol|num=16|nac=Suiza|pos=POR|name=[[Diego Benaglio]]|edá={{edá|8|9|1983}}|procedencia={{bandera|Alemaña}} [[VfL Wolfsburgo]]|contratu=[[2020]]}} {{Xugador de fútbol|non=30|nac=Senegal|name=[[Seydou Sy]]|pos=POR|edá={{edá|12|12|1995}}|procedencia=[[Cantera (fútbol)|Divisiones Inferiores]]|contratu=[[2020]]}} {{Xugador de fútbol|non=40|nac=Francia|name=[[:en:Loïc Badiashile|Loïc Badiashile]]|pos=POR|edá={{edá|5|2|1998}}|procedencia=[[Cantera (fútbol)|Divisiones Inferiores]]|contratu=[[2021]]}} |- |colspan=9 style="background: #FF0000" align=center|'''{{tc|Defensa (fútbol)|Defensores|color=white}} {{Xugador de fútbol|num=2|nac=Inglaterra|pos=DEF|name=[[Jonathan Panzo]]|edá={{edá|25|10|2000}}|procedencia={{bandera|Inglaterra}} [[Chelsea Football Club|Chelsea]]|contratu=[[2023]]}} {{Xugador de fútbol|num=3|nac=Italia|pos=DEF|name=[[Antonio Barreca]]|edá={{edá|18|03|1995}}|procedencia={{bandera|Italia}} [[Torino Football Club|Torino]]|contratu=[[2023]]}} {{Xugador de fútbol|num=5|nac=Brasil|pos=DEF|name=[[Jemerson]]|edá={{edá|24|08|1993}}|procedencia={{bandera|Brasil}} [[Clube Atlético Mineiro|Atlético Mineiro]]|contratu=[[2020]]}} {{Xugador de fútbol|num=6|nac=Brasil|pos=DEF|name=[[Jorge Marco de Oliveira Moraes|Jorge]]|edá={{edá|28|03|1996}}|procedencia={{bandera|Brasil}} [[Clube de Regatas do Flamengo|Flamengo]]|contratu=[[2021]]}} {{Xugador de fútbol|num=12|nac=Francia|pos=DEF|name=[[:en:Jordy Gaspar|Jordy Gaspar]]|edá={{edá|23|03|1997}}|procedencia={{bandera|Francia}} [[Olympique Lyonnais|Lyon]]|contratu=[[2022]]}} {{Xugador de fútbol|num=18|nac=Francia|pos=DEF|name=[[Ronaël Pierre-Gabriel]]|edá={{edá|13|06|1998}}|procedencia={{bandera|Francia}} [[AS Saint-Étienne|Saint-Étienne]]|contratu=[[2023]]}} {{Xugador de fútbol|num=19|nac=Francia|pos=DEF|name=[[Djibril Sidibé]]|edá={{edá|29|7|1992}}|procedencia={{bandera|Francia}} [[Lille Olympique Sporting Club|Lille]]|contratu=[[2022]]}} {{Xugador de fútbol|num=21|nac=Francia|pos=DEF|name=[[Julien Serrano]]|edá={{edá|3|2|1998}}|procedencia=[[Cantera (fútbol)|Divisiones Inferiores]]|contratu=[[2020]]}} {{Xugador de fútbol|num=24|nac=Italia|pos=DEF|name=[[Andrea Raggi]] [[Ficheru:Captain sports.svg|12px|Capitán]] <small>2ᵘ</small> </small>|edá={{edá|24|6|1984}}|procedencia={{bandera|Italia}} [[Bologna Football Club 1909|Bologna]]|contratu=[[2019]]}} {{Xugador de fútbol|num=25|nac=Polonia|pos=DEF|name=[[Kamil Glik]]|edá={{edá|3|2|1988}}|procedencia={{bandera|Italia}} [[Torino Football Club|Torino]]|contratu=[[2021]]}} {{Xugador de fútbol|num=35|nac=Francia|pos=DEF|name=[[:en:Kévin N'Doram|Kévin N'Doram]]|edá={{edá|22|1|1996}}|procedencia=[[Cantera (fútbol)|Divisiones Inferiores]]|contratu=[[2019]]}} {{Xugador de fútbol|num=38|nac=Malí|pos=DEF|name=[[Almamy Touré]]|edá={{edá|28|4|1996}}|procedencia=[[Cantera (fútbol)|Divisiones Inferiores]]|contratu=[[2019]]}} |- |colspan=9 style="background: #FF0000" align=center|'''{{tc|Centrocampista|Mediocampistes|color=white}} {{Xugador de fútbol|non=4|nac=Costa de Marfil|pos=MED|name=[[Jean-Eudes Aholou]]|edá={{edá|20|04|1994}}|procedencia={{bandera|Francia}} [[Racing Club d'Estrasburgo|Racing Strasbourg]]|contratu=[[2023]]}} {{Fs player|non=8|pos=MED|nat=BEL|name=[[Youri Tielemans]]|edá={{edá|07|05|1997}}|procedencia={{bandera|Bélxica}} [[Royal Sporting Club Anderlecht| Anderlecht]]|contratu=[[2022]]}} {{Xugador de fútbol|non=17|nac=Rusia|pos=MED|name=[[Aleksandr Serguéyevich Golovín|Aleksandr Golovín]]|edá={{edá|30|05|1996}}|procedencia={{bandera|Rusia}} [[PFC CSKA Moscú|CSKA Moscú]]|contratu=[[2023]]}} {{Xugador de fútbol|num=20|nac=Portugal|pos=MED|name=[[Marcos Lopes|Rony Lopes]]|edá={{edá|28|12|1995}}|procedencia={{bandera|Francia}} [[Lille Olympique Sporting Club|Lille]]|contratu=[[2020]]}} {{Xugador de fútbol|num=26|nac=Brasil|pos=MED|name=[[Gabriel Boschilia]]|edá={{edá|05|03|1995}}|procedencia={{bandera|Brasil}} [[São Paulo Futebol Clube|São Paulo]]|contratu=[[2020]]}} {{Xugador de fútbol|num=27|nac=Marruecos|pos=MED|name=[[Youssef Aït Bennasser]]|edá={{edá|07|07|1999}}|procedencia={{bandera|Francia}} [[AS Nancy|Nancy]]|contratu=[[2022]]}} {{Xugador de fútbol|num=28|nac=Guinea-Bisáu|pos=MED|name=[[Judilson Mamadu Tuncará Gomes|Pelé]]|edá={{edá|29|09|1991}}|procedencia={{bandera|Portugal}} [[Rio Ave Futebol Clube|Rio Ave]]|contratu=[[2023]]}} {{Xugador de fútbol|non=31|nac=Francia|pos=MED|name=[[Romain Faivre]]|edá={{edá|04|17|1998}}|procedencia=[[Cantera (fútbol)|Divisiones Inferiores]]|contratu=[[2020]]}} {{Xugador de fútbol|num=33|nac=Francia|pos=MED|name=[[Samuel Grandsir]]|edá={{edá|14|08|1996}}|procedencia={{bandera|Francia}} [[Espérance Sportive Troyes Aube Champagne|Troyes]]|contratu=[[2023]]}} {{Xugador de fútbol|non=34|nac=Francia|pos=MED|name=[[Moussa Sylla]]|edá={{edá|25|11|1999}}|procedencia=[[Cantera (fútbol)|Divisiones Inferiores]]|contratu=[[2020]]}} {{Xugador de fútbol|num=36|nac=Francia|pos=MED|name=[[Sofiane Diop]]|edá={{edá|9|06|2000}}|procedencia={{bandera|Francia}} [[Stade Rennais Football Club|Stade Rennais]]|contratu=[[2023]]}} |- |colspan=9 style="background: #FF0000" align=center|'''{{tc|Delanteru|Delanteros|color=white}} {{Xugador de fútbol|num=9|nac=Colombia|pos=DEL|name=[[Radamel Falcao García|Radamel Falcao]] [[Ficheru:Captain sports.svg|12px|Capitán]] <small>1ᵘ</small> </small>|edá={{edá|10|2|1986}}|procedencia={{bandera|Inglaterra}} [[Chelsea Football Club|Chelsea]]|contratu=[[2020]]}} {{Xugador de fútbol|num=10|nac=Montenegru|pos=DEL|name=[[Stevan Jovetić]]|edá={{edá|2|11|1989}}|procedencia={{bandera|Italia}} [[Inter de Milán]]|contratu=[[2021]]}} {{Xugador de fútbol|num=11|nac=Senegal|pos=DEL|name=[[Keita Baldé Diao|Keita Baldé]]|edá={{edá|09|3|1995}}|procedencia={{bandera|Italia}} [[Società Sportiva Lazio|Lazio]]|contratu=[[2022]]}} {{Xugador de fútbol|num=13|nac=Francia|pos=DEL|name=[[Willem Geubbels]]|edá={{edá|16|09|2001}}|procedencia={{bandera|Francia}} [[Olympique Lyonnais|Lyon]]|contratu=[[2023]]}} {{Xugador de fútbol|num=22|nac=España|pos=DEL|name=[[Jordi Mboula]]|edá={{edá|16|03|1999}}|procedencia={{bandera|España}} [[Fútbol Club Barcelona B|F. C. Barcelona "B"]]|contratu=[[2022]]}} {{Xugador de fútbol|num=23|nac=Italia|pos=DEL|name=[[Pietro Pellegri]]|edá={{edá|17|03|2001}}|procedencia={{bandera|Italia}} [[Genoa Cricket & Football Club|Genoa]]|contratu=[[2022]]}} {{Xugador de fútbol|num=37|nac=Francia|pos=DEL|name=[[Wilson Isidor]]|edá={{edá|27|09|2000}}|procedencia={{bandera|Francia}} [[Stade Rennais Football Club|Stade Rennais]]|contratu=[[2023]]}} {{Equipu de fútbol fin|entrenador={{bandera|Venezuela}} {{bandera|Portugal}} [[Leonardo Jardim]]|axuntu={{Bandera|Portugal}} António Vieira<br /> {{Bandera|Portugal}} Miguel Moita|preparador={{Bandera|Portugal}} Nélson Caldeira<br /> {{Bandera|Italia}} Carlo Spignoli|porteros={{Bandera|Francia}} André Amitrano|fisio={{Bandera|Francia}} Daniel Gómez<br /> {{Bandera|Dinamarca}} Per Bastholt|médicu={{Bandera|Francia}} Philippe Kuentz<br />{{Bandera|Italia}} Bernardino Petrucci|actualización=[[1 d'agostu]] de [[2016]]|url plantilla=http://www.asmonaco.com/es/primer-equipo/plantía-278.html}} * <small>Dellos xugadores tienen dosales repitíos por cuenta del regresu de dellos xugadores que taben vencíos a otros equipos.</small> === Altes y baxes 2018/19 === {{caxa de cita|[[Ficheru:Red Arrow Down.svg|15px]] '''Gastos en fichaxes: 98.000.000 €'''}} {| cellspacing="0" style="background: Red; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=760px |- bgcolor=Red style="color:White;" |align=center colspan=5|'''Altes''' |- bgcolor=White style="color:Black;" !'''Xugador''' !'''Posición''' !'''Procedencia''' !'''Tipu''' !'''Costo''' |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Rusia}} [[Aleksandr Serguéyevich Golovín|Aleksandr Golovín]] |align=left|[[Centrocampista (fútbol)|Mediocampista]] |align=left|{{bandera|Rusia}} [[PFC CSKA Moscú |CSKA Moscú]] |align=left|Trespasu.<ref name="Golovín">{{cita web |títulu=Transferts : Alexandre Golovine officiellement à Monaco |url=https://www.lequipe.fr/Football/Actualites/Transferts-alexandre-golovine-officiellement-a-monaco/926182 |obra=[[L'Équipe]]|fecha=27 de xunetu de 2018 |fechaaccesu=27 de xunetu de 2018}}</ref> |align=center|30.000.000 € <ref name="Golovín" /> |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Francia}} [[Willem Geubbels]] |align=left|[[Delanteru]] |align=left|{{bandera|Francia}} [[Olympique Lyonnais|Lyon]] |align=left|Trespasu.<ref name="Geubbels">{{cita web |títulu=Transferts : Samuel Grandsir à Monaco jusqu'en 2023 |url=https://www.lequipe.fr/Football/Actualites/Transferts-samuel-grandsir-a-monaco-jusqu-en-2023/909324 |obra=[[L'Équipe]]|fecha=9 de xunu de 2018 |fechaaccesu=9 de xunu de 2018}}</ref> |align=center|20.000.000 € <ref name="Geubbels" /> |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Costa de Marfil}} [[Jean-Eudes Aholou]] |align=left|[[Centrocampista (fútbol)|Mediocampista]] |align=left|{{bandera|Francia}} [[Racing Club d'Estrasburgo|Racing Estrasburgo]] |align=left|Trespasu.<ref name="Aholou">{{cita web |títulu=Jean-Eudes Aholou joins AS Monaco|url=http://www.asmonaco.com/en/article/jean-eudes-aholou-joins-as-monaco-12208.html |obra=[[AS Monaco]]|fecha=25 de xunetu de 2018 |fechaaccesu=25 de xunetu de 2018}}</ref> |align=center|14.000.000 € <ref name="Aholou" /> |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Italia}} [[Antonio Barreca]] |align=left|[[Defensa (fútbol)|Defensa]] |align=left|{{bandera|Italia}} [[Torino Football Club|Torino]] |align=left|Trespasu.<ref name="Barreca">{{cita web |títulu=Antonio Barreca signe cinq ans à Monaco|url=https://www.lequipe.fr/Football/Actualites/Antonio-barreca-signe-cinq-ans-a-monaco/921200|obra=[[L'Équipe]]|fecha=10 de xunetu de 2018 |fechaaccesu=10 de xunetu de 2018}}</ref> |align=center|12.000.000 € <ref name="Barreca" /> |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Guinea-Bisáu}} [[Judilson Mamadu Tuncará Gomes|Pelé]] |align=left|[[Centrocampista (fútbol)|Mediocampista]] |align=left|{{bandera|Portugal}} [[Rio Ave Futebol Clube|Rio Ave]] |align=left|Trespasu.<ref name="Pelé">{{cita web |títulu=Monaco fait signer Pelé (Rio Ave)|url=https://www.lequipe.fr/Football/Actualites/Monaco-fait-signer-pele-rio-ave/920125 |obra=[[L'Équipe]]|fecha=6 de xunetu de 2018 |fechaaccesu=10 de xunetu de 2018}}</ref> |align=center|10.000.000 € <ref name="Pelé" /> |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Francia}} [[Ronaël Pierre-Gabriel]] |align=left|[[Defensa (fútbol)|Defensa]] |align=left|{{bandera|Francia}} [[AS Saint-Étienne|Saint-Étienne]] |align=left|Trespasu.<ref name="Pierre-Gabriel">{{cita web |títulu=Jonathan Panzo (Chelsea), un espoir anglais à Monaco |url=https://www.lequipe.fr/Football/Actualites/Jonathan-panzo-chelsea-un-espoir-anglais-a-monaco/919742 |obra=[[L'Équipe]]|fecha=6 de xunetu de 2018 |fechaaccesu=6 de xunetu de 2018}}</ref> |align=center|6.000.000 € <ref name="Pierre-Gabriel" /> |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Francia}} [[Samuel Grandsir]] |align=left|[[Centrocampista (fútbol)|Mediocampista]] |align=left|{{bandera|Francia}} [[Espérance Sportive Troyes Aube Champagne|Troyes]] |align=left|Trespasu.<ref name="Grandsir">{{cita web |títulu=Transferts : Samuel Grandsir à Monaco jusqu'en 2023 |url=https://www.lequipe.fr/Football/Actualites/Transferts-samuel-grandsir-a-monaco-jusqu-en-2023/909324 |obra=[[L'Équipe]]|fecha=9 de xunu de 2018 |fechaaccesu=9 de xunu de 2018}}</ref> |align=center|3.000.000 € <ref name="Grandsir" /> |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Inglaterra}} [[Jonathan Panzo]] |align=left|[[Defensa (fútbol)|Defensa]] |align=left|{{bandera|Inglaterra}} [[Chelsea Football Club|Chelsea]] |align=left|Trespasu.<ref name="Panzo">{{cita web |títulu=Jonathan Panzo (Chelsea), un espoir anglais à Monaco |url=https://www.lequipe.fr/Football/Actualites/Jonathan-panzo-chelsea-un-espoir-anglais-a-monaco/919742 |obra=[[L'Équipe]]|fecha=6 de xunetu de 2018 |fechaaccesu=6 de xunetu de 2018}}</ref> |align=center|3.000.000 € <ref name="Panzo" /> |align=center| |} {{caxa de cita|[[Ficheru:Green Arrow Up.svg|15px]] '''Ingresos por ventes: 360.000.000 €'''}} {| cellspacing="0" style="background: Red; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=760px |- bgcolor=Red style="color:White;" |align=center colspan=5|'''Baxes''' |- bgcolor=White style="color:Black;" !'''Xugador''' !'''Posición''' !'''Destín''' !'''Tipu''' !'''Costo''' |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Francia}} [[Kylian Mbappé]] |align=left|[[Delanteru]] |align=left|{{bandera|Francia}} [[Paris Saint-Germain Football Club|París Saint-Germain]] |align=left|Trespasu.<ref name="Mbappé">https://elpais.com/deportes/2017/08/31/actualidad/1504183797_957975.html</ref> |align=center|180.000.000 € <ref name="Mbappé" /> |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Francia}} [[Thomas Lemar]] |align=left|[[Centrocampista (fútbol)|Mediocampista]] |align=left|{{bandera|España}} [[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]] |align=left|Trespasu.<ref name="Lemar">{{cita web |títulu=Principiu d'alcuerdu por Lemar ente l'Atlético y el Mónacu |url=https://as.com/futbol/2018/06/12/primer/1528823175_717421.html |obra=[[AS]]|fecha=12 de xunu de 2018 |fechaaccesu=12 de xunu de 2018}}</ref> |align=center|65.000.000 € <ref name="Lemar" /> |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Brasil}} [[Fabinho Tavares|Fabinho]] |align=left|[[Centrocampista (fútbol)|Mediocampista]] |align=left|{{bandera|Inglaterra}} [[Liverpool Football Club|Liverpool]] |align=left|Trespasu.<ref name="Fabinho">{{cita web |títulu=Oficial: el Liverpool adelantrar al Atleti y firma a Fabinho |url=https://as.com/futbol/2018/05/28/internacional/1527537822_679061.html |obra=[[AS]]|fecha=28 de mayu de 2018 |fechaaccesu=7 de xunu de 2018}}</ref> |align=center|50.000.000 € <ref name="Fabinho" /> |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Países Baxos}} [[Terence Kongolo]] |align=left|[[Defensa (fútbol)|Defensa]] |align=left|{{bandera|Inglaterra}} [[Huddersfield Town Association Football Club|Huddersfield Town]] |align=left|Trespasu.<ref name="Kongolo">{{cita web |títulu=Huddersfield sign Terence Kongolo from Monaco for club-record fee |url=http://www.skysports.com/football/news/11740/11398982/huddersfield-sign-terence-kongolo-from-monaco-for-club-record-fee |obra=[[Sky Sports]]|fecha=28 de xunu de 2018 |fechaaccesu=8 de xunu de 2018}}</ref> |align=center|20.000.000 € <ref name="Kongolo" /> |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Francia}} [[Soualiho Meïté]] |align=left|[[Centrocampista (fútbol)|Mediocampista]] |align=left|{{bandera|Italia}} [[Torino Football Club|Torino]] |align=left|Trespasu.<ref name="Meïté">{{cita web |títulu=Soualiho Meité (Monaco) signe au Torino |url=https://www.lequipe.fr/Football/Actualites/Soualiho-meite-monaco-signe-au-torino/921195 |obra=[[L'Équipe]]|fecha=10 de xunetu de 2018 |fechaaccesu=10 de xunetu de 2018}}</ref> |align=center|10.000.000 € <ref name="Meïté" /> |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Francia}} [[Adama Diakhaby]] |align=left|[[Delanteru (fútbol)|Delanteru]] |align=left|{{bandera|Inglaterra}} [[Huddersfield Town Association Football Club|Huddersfield Town]] |align=left|Trespasu.<ref name="Diakhaby">{{cita web |títulu=Huddersfield sign Terence Kongolo from Monaco for club-record fee |url=http://www.skysports.com/football/news/11740/11398982/huddersfield-sign-terence-kongolo-from-monaco-for-club-record-fee |obra=[[Sky Sports]]|fecha=28 de xunu de 2018 |fechaaccesu=8 de xunu de 2018}}</ref> |align=center|10.000.000 € <ref name="Diakhaby" /> |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Arxelia}} [[Rachid Ghezzal]] |align=left|[[Delanteru (fútbol)|Delanteru]] |align=left|{{bandera|Inglaterra}} [[Leicester City Football Club|Leicester City]] |align=left|Trespasu.<ref name="Ghezzal">{{cita web |títulu=Huddersfield sign Terence Kongolo from Monaco for club-record fee |url=http://www.skysports.com/football/news/11740/11398982/huddersfield-sign-terence-kongolo-from-monaco-for-club-record-fee |obra=[[Sky Sports]]|fecha=28 de xunu de 2018 |fechaaccesu=8 de xunu de 2018}}</ref> |align=center|10.000.000 € <ref name="Ghezzal" /> |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Portugal}} [[Joao Moutinho]] |align=left|[[Centrocampista (fútbol)|Mediocampista]] |align=left|{{bandera|Inglaterra}} [[Wolverhampton Wanderers Football Club|Wolverhampton]] |align=left|Trespasu.<ref name="Moutinho">{{cita web |títulu=El Wolverhampton ficha a Moutinho |url=https://www.marca.com/futbol/premier-league/2018/07/24/5b576y5b468aeb84368b45a4.html |obra=[[Marca (periódicu)|Marca]]|fecha=24 de xunetu de 2018 |fechaaccesu=24 de xunetu de 2018}}</ref> |align=center|5.000.000 € <ref name="Moutinho" /> |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Nixeria}} [[Elderson Echiéjilé]] |align=left|[[Defensa (fútbol)|Defensa]] |align=left|{{bandera|}} |align=left|Fin de Contratu. |align=center| |align=center| |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Costa de Marfil}} [[Lacina Traoré]] |align=left|[[Delanteru]] |align=left|{{bandera|}} |align=left|Fin de Contratu. |align=center| |align=center| |} {{llistaref|grupu="nota"}} === Xugadores vencíos === {| cellspacing="0" style="background: Red; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=760px |- bgcolor=Red style="color:White;" |align=center colspan=3|'''Xugadores Vencíos''' |- bgcolor=White style="color:Black;" !'''Xugador''' !'''Posición''' !'''Club''' |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Francia}} [[Paul Nardi]] |align=left|[[Porteru (fútbol)|Porteru]] |align=left|{{bandera|Bélxica}} [[Cercle Brugge]] |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Camerún}} [[:en:Pierre-Daniel N'Guinda|Pierre-Daniel N'Guinda]] |align=left|[[Defensa (fútbol)|Defensa]] |align=left|{{bandera|Francia}} [[US Quevilly]] |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Francia}} [[:en:Jonathan Mexique|Jonathan Mexique]] |align=left|[[Mediocampista]] |align=left|{{bandera|Francia}} [[Tours Football Club|Tours]] |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Portugal}} [[:en:Gil Bastião Dias|Gil Dias]] |align=left|[[Mediocampista]] |align=left|{{bandera|Inglaterra}} [[Nottingham Forest Football Club|Nottingham Forest]] |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Francia}} [[:en:Tristan Muyumba|Tristan Muyumba]] |align=left|[[Mediocampista]] |align=left|{{bandera|Bélxica}} [[Cercle Brugge]] |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Francia}} [[:en:Guévin Tormin|Guévin Tormin]] |align=left|[[Delanteru]] |align=left|{{bandera|Bélxica}} [[Cercle Brugge]] |-bgcolor="#EFEFEF" |align=left|{{bandera|Francia}} [[:en:Irvin Cardona|Irvin Cardona]] |align=left|[[Delanteru]] |align=left|{{bandera|Bélxica}} [[Cercle Brugge]] |} === Xugadores con más partíos === {| align=center cellpadding="3" cellspacing="5" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=30% |- bgcolor=#006699 style="color:white;" !width=3% | Pos. !width=17% | Xugador !width=5% | Partíos |- align=center bgcolor=#D0e7FF ! 1° |align=left|{{bandera|Francia}} '''[[Jean-Luc Ettori]]''' ! 755 |- align=center ! 2° |align=left|{{bandera|Francia}} [[Claude Puel]] ! 602 |- align=center ! 3° |align=left|{{bandera|Francia}} Jean Petit ! 428 |- align=center ! 4° |align=left|{{bandera|Francia}} [[Manuel Amoros]] ! 349 |- align=center ! 5° |align=left|{{bandera|Francia}} Christian Dalger ! 334 |- align=center ! 6° |align=left|{{bandera|Francia}} [[Marcel Dib]] ! 326 |- align=center ! 7° |align=left|{{bandera|Francia}} François Ludo ! 319 |- align=center ! 8° |align=left|{{bandera|Francia}} Luc Sonor ! 315 |- align=center ! 9° |align=left|{{bandera|Francia}} [[Michel Hidalgo]] ! 304 |- align=center ! 10° |align=left|{{bandera|Mónacu}} Armand Forcherio ! 303 |} === Xugadores con más goles === {| align=center cellpadding="3" cellspacing="5" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=30% |- bgcolor=#006699 style="color:white;" !width=3% | Pos. !width=17% | Xugador !width=5% | Goles |- align=center bgcolor=#D0e7FF ! 1° |align=left|{{bandera|Arxentina}} '''[[Delio Onnis]]''' !157 |- align=center ! 2° |align=left|{{bandera|Francia}} Lucien Cossou ! 97 |- align=center ! 3° |align=left|{{bandera|Francia}} Christian Dalger ! 89 |- align=center ! 4° |align=left|{{bandera|Francia}} Jean Petit ! 78 |- !5° |{{bandera|Nixeria}} [[Victor Ikpeba]] !77 |- align=center ! 6° |align=left|{{bandera|Francia}} [[Yvon Douis]] ! 74 |- align=center ! 7° |align=left|{{bandera|Francia}} [[Youri Djorkaeff]] ! 68 |- align=center ! 8° | align="left" |{{bandera|Colombia}} '''[[Radamel Falcao García|Radamel Falcao]]''' ! 67 |- align=center ! 9° |align=left|{{bandera|Brasil}} [[Sonny Anderson]] ! 67 |- align="center" !10° |align=left|{{bandera|Burundi}} [[Shabani Nonda]] ! 67 |- align=center ! 11° |align=left|{{bandera|Liberia}} [[George Weah]] ! 66 |- align=center ! 12° |align=left|{{bandera|Francia}} [[Ludovic Giuly]] ! 66 |- align="center" ! 13° | align="left" |{{bandera|Francia}} [[Claude Puel]] ! 63 |- align=center ! 14° |align=left|{{bandera|Francia}} [[Valère Germain]] ! 49 |- align=center ! 15° |align=left|{{bandera|Francia}} [[Thierry Henry]] ! 39 |} == Entrenadores == {{CP|Categoría:Entrenadores del AS Mónacu}} {{columnes|100%}} {| {{tablaguapa}} cellpadding="3" style="text-align: left;" |- |+ |- !N° !Nome !Periodu |- |1 || {{bandera|Francia}} Jean Batmale || [[1948]] – [[1950]] |- |2 || {{bandera|Rumanía}} Alexander Schwartz || [[1950]] – [[1952]] |- |3 || {{bandera|Italia}} Angelo Grizzetti || [[1952]] – [[1953]] |- |4 || {{bandera|República Checa}} Louis Dupal || [[1953]] – [[1956]] |- |5 || {{bandera|Austria}} Anton Marek || [[1956]] – [[1957]] |- |6 || {{bandera|Francia}} Louis Pirroni || [[1958]] – [[1958]] |- |7 || {{bandera|Francia}} Lucien Leduc || [[1958]] – [[1963]] |- |8 || {{bandera|Suiza}} {{bandera|Francia}} Roger Courtois || [[1963]] – [[1965]] |- |9 || {{bandera|Francia}} [[Pierre Sinibaldi]] || [[1965]] – [[1968]] |- |10 || {{bandera|Francia}} Louis Pirroni || [[1968]] |- |11 || {{bandera|Francia}} [[Robert Domergue]] || [[1968]] – [[1970]] |- |12 || {{bandera|Francia}} [[Jean Luciano]] || [[1970]] – [[1972]] |} {{nueva columna}} {| {{tablaguapa}} cellpadding="3" style="text-align: left;" |- |+ |- !N° !Nome !Periodu |- |13 || {{bandera|Arxentina}} [[Rubén Bravo]] || [[1972]] – [[1974]] |- |14 || {{bandera|Arxentina}} Alberto Muro || [[1974]] – [[1976]] |- |15 || {{bandera|Mónacu}} [[Armand Forchério]] || [[1976]] |- |16 || {{bandera|Francia}} Lucien Leduc || [[1976]] – [[1979]] |- |17 || {{bandera|Francia}} Gérard Banide || [[1979]] – [[1983]] |- |18 || {{bandera|Francia}} [[Lucien Müller]] || [[1983]] – [[1986]] |- |19 || {{bandera|Rumanía}} Stefan Kovacs || [[1986]] – [[1987]] |- |20 || {{bandera|Francia}} [[Arsène Wenger]] || [[1987]] – [[1994]] |- |21 || {{bandera|Francia}} Jean Petit || [[1994]] |- |22 || {{bandera|Francia}} [[Jean-Luc Ettori]] || [[1994]] – [[1995]] |- |23 || {{bandera|Francia}} Gérard Banide || |[[1995]] |- |24 || {{bandera|Francia}} [[Jean Tigana]] || [[1995]] – [[1999]] |} {{nueva columna}} {| {{tablaguapa}} cellpadding="3" style="text-align: left;" |- |+ |- !N° !Nome !Periodu |- |25 || {{bandera|Francia}} [[Claude Puel]] || [[1999]] – [[2001]] |- |26 || {{bandera|Francia}} [[Didier Deschamps]] || [[2001]] – [[2005]] |- |27 || {{bandera|Francia}} Jean Petit || [[2005]] |- |28 || {{bandera|Italia}} [[Francesco Guidolin]] || [[2005]] – [[2006]] |- |29 || {{bandera|Rumanía}} [[László Bölöni]] || [[2006]] |- |30 || {{bandera|Francia}} Laurent Banide || [[2006]] – [[2007]] |- |31 || {{bandera|Brasil}} [[Ricardo Gomes]] || [[2007]] – [[2009]] |- |32 || {{bandera|Francia}} [[Guy Lacombe]] || [[2009]] – [[2011]] |- |33 || {{bandera|Francia}} Laurent Banide || [[2011]] |- |34 || {{bandera|Italia}} [[Marco Simone]] || [[2011]] – [[2012]] |- |35 || {{bandera|Italia}} [[Claudio Ranieri]] || [[2012]] – [[2014]] |- |36 || {{bandera|Venezuela}} {{bandera|Portugal}} [[Leonardo Jardim]] || [[2014]] – ''[[presente]]'' |} {{final columnes}} == Presidentes == {| {{tablaguapa}} cellpadding="3" style="text-align: left;" |- |+Llista de Presidentes |- !N° !Nome !Periodu |- |1 || |{{bandera|Mónacu}} Étienne Boéri || [[1948]] – [[1951]] |- |2 || |{{bandera|Mónacu}} Roger-Félix Médecin || [[1952]] – [[1953]], [[1956]] – [[1957]] |- |3 || |{{bandera|Mónacu}} Joseph Fissore || [[1954]] |- |4 || |{{bandera|Mónacu}} Charles Campora || [[1955]], [[1958]] – [[1959]] |- |5 || |{{bandera|Mónacu}} Antoine Romagnan || [[1960]] – [[1963]] |- |6 || |{{bandera|Mónacu}} Max Principale || [[1964]] – [[1968]] |- |7 || |{{bandera|Mónacu}} Edmond Aubert || [[1969]] |- |8 || |{{bandera|Mónacu}} Henry Reyy || [[1970]] – [[1972]] |- |9 || |{{bandera|Mónacu}} Henri Orengo || [[1973]] – [[1974]] |- |10 || |{{bandera|Mónacu}} Henri Corvetto || [[1975]] |- |11 || |{{bandera|Mónacu}} Jean-Louis Campora || [[1976]] – [[2003]] |- |12 || |{{bandera|Mónacu}} Pierre Svara || [[2003]] – [[2004]] |- |13 || |{{bandera|Mónacu}} Michel Pastor || [[2004]] – [[2008]] |- |14 || |{{bandera|Francia}} [[Jérôme de Bontin]] || [[2008]] – [[2009]] |- |15 || |{{bandera|Mónacu}} Étienne Franzi || [[2009]] – [[2011]] |- |16 || |{{bandera|Rusia}} [[Dmitri Rybolóvlev]] || [[2011]] – ''[[Presente (tiempu)|presente]]'' |} == Estadístiques == * '''Temporaes na [[Ligue 1]]: 53 * '''Temporaes na [[Ligue 2]]: 98 * '''Participaciones en [[Copa de Francia de Fútbol|Copa de Francia]]: 45 * '''Participaciones en [[Supercopa de Francia]]: 5 * '''Participaciones en [[Copa de la Lliga de Francia|Copa de Lliga de Francia]]: 19 * '''Participaciones en [[Lliga de Campeones de la UEFA|Lliga de Campeones]]: 10 * '''Participaciones en [[Recopa d'Europa]]: 6 * '''Participaciones en [[Lliga Europea de la UEFA|Copa de la UEFA]]: 9 * '''Mayor goliada positiva''': AS Monaco 9 - 0 [[Girondins de Burdeos]] (temporada [[Division 1 1985-86|1985-86]]). * '''Mayor goliada adversa''': AS Mónacu 1 - 7 [[Paris Saint-Germain]] (temporada [[Ligue 1 2017-18|2017-18]]). * '''Mayor númberu de conversión''': [[Delio Onnis]] (157 goles). * '''Mayor númberu de presencies''': [[Jean-Luc Ettori]] (755 partíos). == Palmarés == === Torneos rexonales === * '''Division d'Honneur Ligue du Sud-Est (4):''' 1933, 1948, 1959 (R), 1978(R) * '''Campeonatu de Provenza''' 1942-42 === Torneos nacionales === * '''[[Ligue 1]] (8):''' [[Division 1 1960/61|1960-61]], [[Division 1 1962/63|1962-63]], [[Division 1 1977/78|1977-78]], [[Division 1 1981/82|1981-82]], [[Division 1 1987/88|1987-88]], [[Division 1 1996/97|1996-97]], [[Division 1 1999/00|1999-00]], [[Ligue 1 2016/17|2016-17]]. * '''[[Ligue 2]] (1):''' [[2012]]-[[2013|13]]. * '''[[Copa de Francia de Fútbol|Copa de Francia]] (5):''' [[1960]], [[1963]], [[1980]], [[1985]], [[1991]]. * '''[[Copa de la Lliga (Francia)|Copa de la Lliga]] (1):''' [[2002]]-[[2003|03]]. * '''[[Copa Charles Drago]] (1):''' [[1961]]. * '''[[Supercopa de Francia]] (4):''' [[1961]], [[1985]], [[1997]], [[2000]]. === Torneos internacionales === * '''[[Copa de los Alpes]] (3)''': [[1979]], [[1983]], [[1984]]. '''''(Non oficiales)''''' * Subcampeón de la [[Lliga de Campeones de la UEFA]] (1): [[Lliga de Campeones de la UEFA 2003-04|2003-04]]. * Subcampeón de la [[Recopa d'Europa]] (1): [[Recopa d'Europa 1991-92|1991-92]]. === Torneos amistosos === * '''[[Trofeo Teresa Herrera]] (1)''': [[1963]]. * '''Télé-magacín International Cup''': [[1967]].<ref>[http://www.rsssf.com/tablest/telemagazine67.html 2nd Télé-magacín International Cup (Marseille) 1966/67]</ref> * '''[[Trofeo Mohamed V]] (1)''': [[1988]]. * '''Memorial Mario Cecchi Gori (1)''': [[1998]].<ref>[http://www.rsssf.com/tablesm/mcgori.html#98 Memorial Mario Cecchi Gori 98]</ref> * '''Tournoi du Club Europe (2)''': [[2000]], [[2001]].<ref>[http://www.rsssf.com/tablesc/clubeurope.html Tournoi du Club Europe]</ref> * '''Tornéu de Mönchengladbach (1)''': [[2004]]. * '''Süd Tirol Cup (1)''': [[2006]]. * '''[[Troféu de la Cerámica]] (1)''': [[2006]].<ref>[http://www.rsssf.com/tablesv/villarreal-ceramica.html#06b Troféu de la Cerámica '06]</ref> * '''[[Troféu DirecTV]] (2)''': [[Copa EuroAmericana 2014|Barranquilla 2014]], [[Copa EuroAmericana 2014|Miami 2014]]. * '''[[Copa EuroAmericana]] (1)''': [[Copa EuroAmericana 2014|2014]]. == Siguidores == Mónacu tien anguaño cinco grupos de siguidores oficiales, respondíos por y sofitaos pola institución. El Club des supporters de Monaco (CSM), Ultres Monaco 94, Heracles, Bulls Monaco 2005 (que cunta con seiciones n'[[Italia]] y [[Provenza]]) y los Muneg'Oc (residentes nel sudeste de [[Francia]]). El primeru de los citaos tien el so orixe en 1952, polo que se considera unu de los más aneyos n'[[Europa]] (y el mundu enteru tamién). Estos grupos son los que xeneralmente entamen viaxes alredor de Francia pa siguir al equipu o xornaes de sofitu que van dende lo deportivo hasta la caridá munches vegaes, pero nun son los únicos. A fines de los años 1990 empezaron a surdir diverses agrupaciones non oficiales en dellos llugares de [[Francia]] o l'estranxeru, cuntando güei con un considerable aumentu d'afiliaos o amigos que se suman a elles. Podemos atopales en sitios como [[Roquebrune-Cap-Martin]] (residencia de "Los Allobroges"), [[Fréjus]], [[Arles]], [[Draguignan]], [[Cannes]] y [[Niza]]. Tamién en [[Departamentos de Francia|Departamentos]] o [[Rexones de Francia|Rexones]] qu'arrexunten a siguidores de distintes ciudaes: [[Var]], [[Saboya (departamentu)|Saboya]], [[Ardenas]], [[Auvernia]] ("Los Fanatics"), [[Aisne]], [[Norte-Pasu de Calais]], [[Picardía]], [[Normandía]] ("Los Munegu 14"), [[Lorena (Francia)|Lorena]] y [[Alsacia]]. A lo último, en países europeos como [[Italia]], [[España]], [[Inglaterra]], [[Portugal]] y [[Holanda]], y países americanos como [[Colombia]], [[Arxentina]], [[Brasil]], [[Méxicu]] y [[Estaos Xuníos]], tamién esisten asociaciones de fanáticos. Según estimaciones de la organización nel [[Estadio Luis II|Stade Louis II]], ensin l'arribación de públicu proveniente de ciudaes franceses los alcuentros como llocal cuntaríen con escasa concurrencia. Daqué similar, pero más bultable, asocedería en partíos como visitante cuando tenga de percorrer amplies distancies. Por tales motivos Mónacu considera bien importante motivar iniciatives d'esti calibre, necesaries pa fomentar el sostén y espardimientu del club a lo llargo y anchu de la so zona influyente. == Rivalidaes == {{AP|Derby de la Côte d'Azur}} [[Ficheru:Monaco-Nice-30janvier2010.jpg|left|thumb|Siguidores del OGC Niza nel Stade Louis II, xineru de 2010.]] * '''[[Olympique de Niza|Niza]]''': Rivalidá natural, lóxica. Por distancia xeográfica [[Mónacu]] y [[Niza]] tienen d'enfrentase p'algamar diferencies na carrera imaxinaria por ser más o meyor. Por ello cobra vida'l ''Derby de la Costa Azul''. Los dos equipos gociaron de bonos momentos históricos que sirvieron pa fomentar pasiones, pero non a grandes niveles. La igualdá y proximidá que xenera enfrentamientu, tamién llenda los odios por un sentimientu de pertenencia que comparten. Ellos son la [[Costa Azul (Francia)|Costa Azul]], un estilu de vida y otru futbolísticu emparentáu col calor de sablera y sol constante. Dende los 80's Mónacu crez en caudal de siguidores y munchos d'ellos son de [[Niza]] o la so contorna paradóxicamente, fechu que nun escasta la rivalidá pero tampoco sirve p'amontala. Los fanáticos del [[Olympique de Niza|Niza]] tamién tienen rivalidá colos del [[Association Sportive de Cannes Football|AS Cannes]], que tomaron preferencialmente xuntu cola so oposición a [[Olympique de Marseille]] nos trazos históricos más recién. * '''[[Olympique de Marseille|Marsella]]''': La rivalidá naz a partir de los ésitos alcanzaos pol [[Olympique de Marseille|Marsella]] en competiciones nacionales, apostándo-y al Mónacu y [[Olympique de Niza|Niza]] el títulu d'equipu más importante del sur. Pa los fanáticos de [[Marsella]], [[Mónacu]] representa al elitismu y nun tien identidá popular nin un caudal de siguidores importante. La respuesta afirma que los fanáticos del Mónacu siguen al equipu por eleición propia, ensin obligación nin imposición, ente que los del Marsella facer porque se automarginan de la idiosincrasia francesa. Nes últimes dos décades la rivalidá escayó, yá que dende los medios fomentóse [[Le Classique|"El Clásicu"]] a nivel nacional (qu'enfrenta al Olympique con [[Paris Saint-Germain Football Club|PSG]]). Los ésitos del otru Olympique, el de [[Olympique Lyonnais|Lyon]], motivaron una nueva rivalidá de relevancia pa Marsella ([[Choc des Olympiques]]) y esto tamién movió la llucha contra los roxiblancos. Sía comoquier inda se siente refugu mutuu y clima de tensión nos enfrentamientos ente dambos equipos. * '''Otros''': Mónacu tamién tien rivalidá col [[Olympique Lyonnais|Lyon]] polos sos ésitos llograos nos torneos nacionales de la [[Años 2000|década del 2000]]. Tamién tien rivalidá col [[Paris Saint-Germain Football Club|PSG]] por representar la centralidad parisina que políticamente afectó'l so territoriu. Esta última rivalidá col equipu parisín tomó muncha relevancia dende la llegada de los multimillonarios dueños [[Qatar|qatarinos]] al club de la capital francesa una y bones el Mónacu, teniendo como dueñu al multimillonariu [[Rusia|rusu]] Rybolóvlev, foi l'únicu equipu que pudo romper la hexemonía llocal del París Saint Germain al coronase campeón na temporada 2016-2017 d'Amestar 1. == Amistaes == * '''[[Torino Football Club|Torino]]''': L'amistá remontar al añu [[1998]], cuando Mónacu tenía d'enfrentar a [[Juventus de Turín|Juventus]] poles semifinales de [[Lliga de Campeones de la UEFA 1997-98|Champions League]]. Los fanáticos del club granate acompañaron a los del Mónacu mientres la so estadía en [[Turín]], siempres pensando n'allugase contra'l so clásicu rival. Dende entós sostiense una bona rellación, non intensa pero sí constante gracies a la cercanía de les sos ciudaes. * '''[[Cruzeiro Esporte Clube|Cruzeiro]]''': En [[2015]] estos dos clubes formaron una alianza col fin de fomentar siguidores tantu en [[Francia]] como en [[Brasil]]. * ''' [[Estudiantes de La Plata]]''': Esta amistá naz nel 2017, al traviés d'un alcuerdu d'asociación ente dambos clubes que comparten, amás de los colores, la cultura familiar de los sos siguidores. Guido Carrillo ye'l "padrín" d'esta unión por xugar en dambes instituciones. == Ver tamién == * [[Seleición de fútbol de Mónacu]] * [[Fútbol de Mónacu]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{Commons category|AS Monaco}} * [http://www.asmonaco.com/es/ Sitiu web oficial] * {{twitter|AS_Monaco_YE|A.S. Monaco F.C.}} * [http://www.ligue1.com/club/as-monaco A.S. Monaco F.C.] en [[Ligue 1|Ligue1.com]] * [http://es.uefa.com/teamsandplayers/teams/club=50023/domestic/index.html A.S. Monaco F.C.] en [[UEFA.com]] * [http://es.fifa.com/live-scores/clubes/club=france-as-monaco-30983/index.html A.S. Monaco F.C.] en [[FIFA.com]] {{Tradubot|Association Sportive de Monaco Football Club}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Association Sportive de Monaco Football Club|*]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] rvfvff31ewcamsffh8vhbmnk23lnszo Norberto Mario Oyarbide 0 151190 3707653 3682671 2022-08-16T18:47:35Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibe'l => qu'exhibe'l wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Norberto Oyarbide''' {{nym}}<ref name="Buscar_Datos"/> foi un xuez federal [[Arxentina|arxentín]], conocíu por haber investigáu causes de fuerte repercusión pública, dalgunes de les cualos arreyaron a altos funcionarios políticos del gobiernu de [[Carlos Menem]], a la ex-presidenta [[Cristina Fernández de Kirchner]] y al exjefe del gobiernu [[Ciudá de Buenos Aires|porteño]] y actual presidente [[Mauricio Macri]]. == Biografía personal == Nació en [[Villa Elisa (Entre Ríos)|Villa Elisa]] ([[provincia d'Entre Ríos]]).<ref>Toa Noticies (7 de xineru de 2010). «[http://tn.com.ar/politica/00028012/oyarbide-otra vegada-en-el centru-de-la escena-politica Oyarbide otra vegada nel centru de la escena política]» Consultáu'l 4 de xunetu de 2012</ref> De mozu, foi aficionáu a les artes como música y dibuxu. Nos [[años 1960]], militó nel grupu xuvenil católicu Amistá, Lluz, Aición y Serviciu (NALES).<ref>La Voz del Interior (13 de marzu de 2011).[http://www.lavoz.com.ar/suplementos/temas/oyarbide-senor-xuez «Oyarbide, el señor xuez»]</ref> Empezó a trabayar nuna empresa d'alarmes na so provincia natal. «Nun tengo por qué despintalo, barría'l pisu», dixo nun reportaxe periodísticu.<ref name="barrenderu">Cadena Entrerriana (4 de xineru de 2010).[http://www.cadenaentrerriana.com.ar/index.php?cadena=7085 «"Barría pisos nuna empresa d'alarmes d'Entre Ríos y nun tengo por qué despintalo", dixo Oyarbide»]</ref> Más tarde, na área de recursos humanos pa la empresa [[Bunge & Born]]. Xuntu cola so familia camudar a la ciudá de [[San José (Entre Ríos)|Colón]], onde él estudia nel Colexu San José hasta recibise de peritu mercantil en [[1969]] y en [[1971]] treslladar escontra [[Buenos Aires (provincia)|Buenos Aires]]. En 1969 dexó Colón, al recibise de peritu mercantil. Depués moró en San José y en 1971 camudar a Buenos Aires, onde vivió nuna modesta pieza de pensión. De día estudiaba Derechu na Universidá de Buenos Aires y de nueche barría pisos nuna empresa d'electrónica. En febreru de 1976, empezó a trabayar como emplegáu auxiliar ''ad honorem'' del Xulgáu Correccional N° 6 de la Capital Federal, gracies a l'encamientu de profesores de la [[Universidá de Buenos Aires|UBA]] como Roberto Calandra, al cargu de esi xulgáu. En 1980 —yá recibíu d'abogáu— dio otru saltu: foi nomáu auxiliar de la Fiscalía Nacional de primera Instancia no Criminal y Correccional Nº 20 de la Capital Federal.<ref>{{cita web |url=http://www.lavoz.com.ar/suplementos/temas/oyarbide-senor-xuez|títulu=http://www.lavoz.com.ar/suplementos/temas/oyarbide-senor-xuez }}</ref>Nesa dómina traxo a los sos padres a vivir con él a Buenos Aires. Ye un fiel devotu de la [[Señor y Virxe del Milagru Virxe del Milagru]].<ref>[http://www.lanacion.com.ar/1175249-oyarbide-confirmo-irregularidaes-en-otres obres sociales-sindicales «Oyarbide confirmó irregularidaes n'otres obres sociales sindicales»], artículu del 16 de setiembre de 2009 nel diariu ''La Nación'' (Buenos Aires).</ref><ref>[http://tn.com.ar/sociedad/oyarbide-con asistencia perfecta_042279 «Oyarbide, con asistencia perfecta»], artículu del 15 de setiembre de 2010 nel sitiu web Toa Noticies.</ref> == Trayeutoria xudicial == Oyarbide llegó a la Xusticia a mediaos de 1976. Foi secretariu, depués fiscal y en 1994 foi nomáu xuez federal na Ciudá de Buenos Aires mientres el gobiernu de Carlos Menem.<ref name="barrenderu"/> === Años 1990 === Na [[Años 1990|década de 1990]] llevó alantre les causes pola supuesta cuenta en [[Suiza]] de Carlos Menem y pol arriquecimientu ilícitu d'[[Armando Gostanian]]. El exministro d'Economía [[Domingo Cavallo]], acusar de tar apadrináu pola [[Policía Federal Arxentina|Policía Federal]], depués de que'l maxistráu procesar nuna causa venceyada a la empresa OCASA, del fináu empresariu [[Alfredo Yabrán]].<ref>[http://edant.clarin.com/diario/1997/04/29/t-00201d.htm «El xuez diz que Cavallo buscó favorecer al so amigu, titular del Corréu»], artículu del 29 d'abril de 1997 nel diariu ''Clarín'' (Buenos Aires).</ref> Esti sucesu desamarróse depués de que Cavallo revelara que [[Carlos Corach]] anotára-y nuna servilleta el nome de los xueces federales y al llau a quién respondía cada unu d'ellos.<ref>Páxina/12 (26 de febreru de 2001).[http://www.pagina12.com.ar/2001/01-02/01-02-26/pag09.htm «Qué pasó colos xueces de la servilleta»]</ref> === Dende'l 2000 === Revocó-y la prisión domiciliaria al represor [[Jorge Rafael Videla]].<ref>[http://www.lanacion.com.ar/1058329-treslladen-a-videla-a-la-carcel-en-campu-de-mayu «Treslladen a Videla a la cárcel en Campu de Mayu»], artículu del 11 d'ochobre de 2008 nel diariu ''La Nación'' (Buenos Aires). Consultáu'l 4 de xunetu de 2012.</ref> N'avientu de 2006 catalogó'l remanar de la [[Alianza Anticomunista Arxentina|Triple&nbsp;A]] como [[delitos de lesa humanidá]], y en 2007 pidió al Gobiernu español la estradición de la ex-presidenta [[María Estela Martínez de Perón|Isabel Martínez de Perón]].<ref>[http://edant.clarin.com/diario/2006/12/26/um/m-01334115.htm «Oyarbide declaró imprescriptibles los delitos de la Triple A y ordenó la estradición d'unu de los sos exjefes»], artículu del 26 d'avientu de 2006 nel diariu ''Clarín'' (Buenos Aires). Consultáu'l 4 de xunetu de 2012.</ref> Llevó a cabu tamién la causa pol asesinatu de [[Julio Troxler]].<ref>[http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-84167-2007-04-27.html «L'asesinatu de Troxler»], artículu del 27 d'abril de 2007 nel diariu ''Páxina/12'' (Buenos Aires).</ref> En 2008 pidió la detención del Xefe de la Policía Metropolitana Alberto Palacios por serios defectos nel so fundamentación.<ref>[http://www.cij.gov.ar/nota-5858-La-Camara-Federal-ordeno-a-Oyarbide-que-llibere-a-Jorge--Finu--Palacios.html La Cámara Federal ordenó a Oyarbide que llibere a Jorge "Finu" Palacios].Accesu 7-6-2013</ref> Dende 2009, xunto a otros xueces, poner so investigación la causa de les Melecines truchos» o «Mafia de les melecines», nel que tuvieron arreyaos sindicatos, empreses farmacéutiques y narcotraficantes.<ref>[http://www.perfil.com/politica/La muyer-de-Zanola-trabaya-en-la-clinica-del doctor-de-los-famosos-20130414-0041.html «La muyer de Zanola trabaya na clínica del doctor de los famosos»], artículu del 14 d'abril de 2013 nel diariu ''Perfil'' (Buenos Aires).</ref> El maxistráu investigó'l patrimoniu de la presidenta de la nación [[Cristina Fernández de Kirchner]] y del so maríu, [[Néstor Kirchner]];<ref>[http://www.perfil.com/contenidos/2009/12/21/noticia_0017.html «Arriquecimientu ilícitu: Oyarbide sobreseyó al matrimoniu Kirchner»], artículu del 21 d'avientu de 2012 nel diariu ''Perfil'' (Buenos Aires).</ref> En 2009 mandó allanar distintes dependencies en [[Provincia de Misiones|Misiones]], sicasí'l xuez Chávez, a quien en Misiones venceyen col ex gobernador Ramón Puerta, negar a allanar los xulgaos de los sos dos colegues arreyaos na causa del espionaxe, col propósitu de secuestrar los espedientes onde fueron ordenaes les escuches illegales a, a lo menos, siete persones.<ref>{{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-135012-2009-11-10.html|títulu=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-135012-2009-11-10.html }}</ref> En 2009 investigó la causa de les escuches illegales na [[Ciudá de Buenos Aires]]; referir a una denuncia rellacionada con una supuesta estructura d'[[espionaxe]] [[paraestatal]], con escuches telefóniques illegales que presuntamente emplegaría'l gobiernu de la [[Ciudá Autónoma de Buenos Aires]] pa fines personales.<ref name="P12_1">Diariu Páxina/12 (25 de xunetu de 2010). «[http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-150112-2010-07-25.html Contratu, Franco y los celulares de Mauricio]» Consultáu'l 4 de xunetu de 2012</ref><ref name="ON911_1">Online-911 (16 de mayu de 2010). «[http://www.online-911.com/lleer.php?s=2&id=6951&t=Espionaxe:-cualos-son-les pruebes-pa-procesar-a-Mauricio-Macri Espionaxe: cuálos son les pruebes pa procesar a Mauricio Macri] {{Wayback|url=http://www.online-911.com/lleer.php?s=2&id=6951&t=Espionaxe:-cualos-son-les pruebes-pa-procesar-a-Mauricio-Macri |fecha=20150205194353 }}» Consultáu'l 4 de xunetu de 2012</ref> Pola mesma atópase procesaos el exministro d'Educación del gobiernu porteño, [[Mariano Narodowski]].<ref name="CIJ_1">Centru d'Información Xudicial (14 de mayu de 2010). «[http://www.cij.gov.ar/nota-4080-Procesaron-a-Mauricio-Macri-en-la causa-poles escuches-illegales.html Procesaron a Mauricio Macri na causa poles escuches illegales]» Consultáu'l 4 de xunetu de 2012</ref><ref name="LR_1">Diariu La Razón (14 de mayu de 2010). «[http://www.larazon.com.ar/ciudá/Procesen-Macri-escuches-illegales_0_130800098.html Oyarbide procesó a Macri y Narodowski]» Consultáu'l 4 de xunetu de 2012</ref> L'ex-xefe de gobiernu de Buenos Aires y actual [[Presidente de la Nación Arxentina|Presidente d'Arxentina]], [[Mauricio Macri]], foi procesáu tamién, pero foi sobreseído pol xuez Casanello n'avientu de 2015. En 2009 investigó la esviadura de fondos, ordenando'l procesamientu Héctor Capaccioli, l'ex superintendente de Servicios de Salú. Oyarbide dispunxo la midida ensin prisión preventiva por malversación de caudales públicos, abusu d'autoridá y violación de los deberes de los funcionarios públicos. Al pie de ellos Oyarbide procesó ensin prisión preventiva a Osvaldo Oscar Cochlar, ex xerente de Xestión Estratéxica de la Superintendencia de Servicios de Salú; Fernando José Scopinaro, ex subgerente de Xestión Estratéxica, y Horacio Agustín Ballesteros, ex xerente d'Asuntos Xurídicos.<ref>{{cita web |url=http://tn.com.ar/policiales/oyarbide-procesu-a-capaccioli_049898|títulu=http://tn.com.ar/policiales/oyarbide-procesu-a-capaccioli_049898 }}</ref>Meses dempués Oyarbide procesó a Macri y embargar por 250 mil peso.<ref>{{cita web |url=http://www.continental.com.ar/noticies/policial/oyarbide-procesu-a-macri-y embargar-por-250-mil-peso/20100515/nota/1298875.aspx|títulu=http://www.continental.com.ar/noticies/policial/oyarbide-procesu-a-macri-y embargar-por-250-mil-peso/20100515/nota/1298875.aspx }}</ref> En xineru de 2010 tuvo a cargu del casu de la denuncia fecha al ex-presidente del Bancu Central, [[Martín Redrado]] por incumplimientu de los deberes de funcionariu públicu y mala conducta».<ref>[http://edant.clarin.com/diario/2010/01/28/elpais/p-02128738.htm «La llista de Redrado: Oyarbide dio cursu a la denuncia oficial»], artículu del 28 de xineru de 2010 nel diariu ''Clarín'' (Buenos Aires).</ref> En mayu de 2010 prohibió-y la salida del país al exministro d'Economía [[José Alfredo Martínez de Hoz]], nel marcu de la investigación pola desapaición del empresariu Federico Gutheim y del so fíu Miguel.<ref>[http://www.lanacion.com.ar/1563915-murio-el-ex-ministru-de-economia-de-la dictadura-martinez-de-focete «Morrió'l exministro d'Economía de la dictadura Martínez de Hoz»], artículu del 16 de marzu de 2013 nel diariu ''La Nación'' (Bonos ires).</ref><ref>[http://www.lagaceta.com.ar/nota/377061/oyarbide-ordenola-detencion-martinez-focete.html «Oyarbide ordenó la detención de Martínez de Hoz»], artículu del 5 de mayu de 2010 nel diariu ''La Gaceta''.</ref> Tamién procesó a Mariano Nadarowsky como presuntu miembru d'una asociación ilícita montada pa interceptar comunicaciones telefóniques.<ref>{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1680141-jose-maria-campagnoli-la xusticia-nun tien-equipos-independientes-pa-investigar-a-funcionarios-publicos|títulu=http://www.lanacion.com.ar/1680141-jose-maria-campagnoli-la xusticia-nun tien-equipos-independientes-pa-investigar-a-funcionarios-publicos }}</ref> Foi nomáu xuez federal pol entós presidente Carlos Menem, en 1994.<ref name="Citen">[http://diariohoy.net/politica/citen-a-declarar-al-financista-que-denuncio-a-oyarbide-por pidíu-de-coimas-de-25-millones-21526 «Citen a declarar al financista que denunció a Oyarbide por pidíu de coimas de 2,5 millones»], artículu nel ''Diariu Güei''.</ref> Norberto Oyarbide procesó a Rodolfo Bomparola y a otres 11 persones pol delitu de comerciu d'estupefacientes, agraváu pol númberu de persones intervinientes na causa de los llamaos "narcos vip".<ref name="infobae_1">{{cita web |url=http://www.infobae.com/2013/12/27/1533637-oyarbide-procesu-bomparola-y-otros acusaos-integrar-una banda-narcos-vip|títulu=http://www.infobae.com/2013/12/27/1533637-oyarbide-procesu-bomparola-y-otros acusaos-integrar-una banda-narcos-vip }}</ref> En 2010 procesó a Ricardo Jaime por apurríes.<ref>[http://www.urgente24.com/895-oyarbide-procesu-a-ricardo-jaime-por-dadivas «Oyarbide procesó a Ricardo Jaime por apurríes»] artículu del 3 d'avientu de 2010 nel sitiu web Urxente&nbsp;24.</ref> Amás trabayó nel [[casu Skanska]] na pista de los sobreprecios pagos pola empresa Skanska pa ganar una llicitación―<ref>[http://www.clarin.com/politica/Casu-Skanska-Oyarbide-procesu-funcionarios_0_391761017.html «Casu Skanska: Oyarbide procesó a dos exfuncionarios K por coimas»], artículu del 17 d'avientu de 2010 nel diariu ''Clarín'' (Buenos Aires).</ref>al exsecretario de Tresporte, [[Ricardo Jaime]], por arriquecimientu ilícitu.<ref>[http://www.perfil.com/contenidos/2012/02/23/noticia_0006.html «Oyarbide declaró la nulidá de los mails de Ricardo Jaime»], artículu del 23 de febreru de 2012 nel diariu ''Perfil'' (Buenos Aires).</ref> Investigó la llamada causa de «narcos vip», delitu de comerciu d'estupefacientes agraváu pol númberu de persones interviniendo, na causa procesó a Bomparola y otros seis persones con prisión preventiva, ente que la modelu Zahina Rojas tamién foi procesada pero va siguir en llibertá.<ref name="infobae_1">{{cita web |url=http://www.infobae.com/2013/12/27/1533637-oyarbide-procesu-bomparola-y-otros acusaos-integrar-una banda-narcos-vip|títulu=http://www.infobae.com/2013/12/27/1533637-oyarbide-procesu-bomparola-y-otros acusaos-integrar-una banda-narcos-vip }}</ref> Tamién investigó y llegó al esclarecimiento del asesinatu del [[Carlos Mugica|padre Mugica]], onde procesó con prisión preventiva a Carlos Alejandro Gustavo Villone, ex secretariu priváu del fundador de la organización parapolicial Triple A, [[José López Rega]], pol crime del padre Carlos Mugica en 1974. De la mesma tamién procesó al experiodista y escribano Jorge Héctor Conti, quien foi encargáu de prensa del Ministru de Bienestar Social y tamién xenru de López Rega, pol homicidiu de Llerena Rosas, quien militaba nel Frente d'Izquierda Popular.<ref>{{cita web |url=http://www.diariochaco.com/noticia/oyarbide-procesu-al-exsecretario-de-lopez-rega-pol asesinatu-del padre-mugica|títulu=http://www.diariochaco.com/noticia/oyarbide-procesu-al-exsecretario-de-lopez-rega-pol asesinatu-del padre-mugica }}</ref> N'agostu de 2018 foi arreyáu na [[Causa xudicial de los cuadiernos de supuestos sobornos n'Arxentina]].<ref name=nacion12agostu> {{cita web |url= https://www.lanacion.com.ar/2158276-tou-lo-que-hai-que-saber-sobre-los cuadiernos-de-les-coimas |títulu=Represos, nuevos deteníos y revelaciones: tou lo qu'hai que saber sobre los cuadiernos |fechaaccesu= 12 d'agostu de 2018 |fecha= 12 d'agostu de 2018|obra = La Nación}}</ref> == Cuestionamientos == Norberto Oyarbide ye'l xuez que más pidíos de xuicios políticos tuvo a lo llargo de la so carrera con 47 denuncies por mal desempeñu.<ref>{{cita web |títulu=Oyarbide, el xuez qu'exhibe'l récor de pidíos de destitución|url=http://www.clarin.com/opinion/oyarbide-pidíos_de_xuiciu_politico-denuncies_0_1204679936.html|editorial=Clarin|fecha=2 de setiembre de 2014|fechaaccesu=2 de setiembre de 2014}}</ref><ref>{{cita web |títulu=Oyarbide dixo que se retiró porque-y llovíen los xuicios políticos|url=http://www.telam.com.ar/notas/201609/164307-norberto-oyarbide-en-la xusticia-siguen-les-mesmes-persones.html|editorial=TELAM|fecha=24 de setiembre de 2016|fechaaccesu=24 de setiembre de 2016}}</ref> Tolos sos esos pidíos de xuiciu políticu sumieron cuando'l presidente Macri aceptó-y l'arrenunciu.<ref>{{cita web |títulu=Oyarbide: el xuez más corruptu retírase impune|url=http://diariohoy.net/politica/oyarbide-el xuez-mas-corruptu-retírase-impune-67851|editorial=GÜEI|fecha=15 d'abril de 2016|fechaaccesu=15 d'abril de 2016}}</ref> Recibió dellos escraches dende l'entamu de les sos funciones, por cuenta de que foi nomáu xuez federal pol entós presidente Carlos Menem, en 1994.<ref name="Citen">[http://diariohoy.net/politica/citen-a-declarar-al-financista-que-denuncio-a-oyarbide-por pidíu-de-coimas-de-25-millones-21526 «Citen a declarar al financista que denunció a Oyarbide por pidíu de coimas de 2,5 millones»], artículu nel ''Diariu Güei''.</ref> Norberto Oyarbide ye criticáu por abarruntar -y lo de faer avanzar causes de corrupción pa depués archivales intercambiando favores políticos. Tuvo 43&nbsp;pidíos de xuiciu políticu nel so contra, de los cualos el postreru que efeutivamente llevar a cabu realizar en 2001 y remató na absolución del xuez. Xenera tamién discutinios pol so ascensu nos tribunales federales y les sos presuntes aliances con [[proxenetismo|proxenetes]], policías, políticos y espíes p'amasar dineru, contactos y poder.<ref name="bio">[http://www.lanacion.com.ar/1370304-una-biografia-xudicial «Una biografía xudicial»], artículu del 6 de mayu de 2011 nel diariu ''La Nación'' (Buenos Aires). Consultáu'l 4 de xunetu de 2012</ref> Norberto Oyarbide ye criticáu porque nun espolletó nengún de los xuicios políticos que se-y pidieron.<ref name="Fargosi">[http://www.perfil.com/domingo/Oyarbide-tien-denuncies-que se refuguen-por-la-proteccion-K-20140322-0067.html «Oyarbide tien denuncies que se refuguen pola proteición K»], artículu ensin fecha nel diariu ''Perfil'' (Buenos Aires).</ref><ref name="Citen"/><ref name="señoria"/><ref>{{cita web |títulu=Envueltu n'escándalos, Oyarbide púnxo-y el sellu al so fin de ciclu xudicial|url=http://www.perfil.com/politica/envolubráu-en-barruntos-oyarbide-púnxo-y el-sellu-a-el so-fin-de ciclu xudicial-0407-0061.phtml|editorial=Perfil}}</ref> Pidióse-y un xuiciu políticu cuando Luciano Garbellano acusar de brinda-y proteición al so prostíbulu en cuenta de 15&nbsp;000&nbsp;dólares al mes y servicios sexuales. Nesi momentu, Oyarbide foi acusáu d'irregularidaes y foi suspendíu pol Senáu pero depués ratificáu nel so cargu col votu favorable de los miembros peronistes de la Cámara Alta.<ref name="Citen"/><ref name="señoria"/><ref name="canpagnoli">{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1680141-jose-maria-campagnoli-la xusticia-nun tien-equipos-independientes-pa-investigar-a-funcionarios-publicos|títulu=José María Campagnoli: "La Xusticia nun tien equipos independientes pa investigar a funcionarios públicos" }}</ref> Magar la mayoría dixo qu'había que destituyilo, precisábense los dos tercios de los votos y nun se llograron porque nun había abondos senadores yá que esi día yera'l 11 de setiembre de 2001 y por cuenta de que foi'l [[atentaos del 11 de setiembre de 2001|atentáu contra les Torres Ximielgues]] (en Nueva York). El fiscal llograra bastantes pruebes que lo comprometíen y qu'amosaben una proteición policial de prostíbulos pola qu'otres partes arreyaes nel mesmu casu terminaron procesaes, pero'l xuiciu nun espolletó.<ref name="canpagnoli"/> Pidióse-y xuiciu políticu cuando decretó que yera llegal la medría del 158&nbsp;% qu'amosara la declaración xurada de bienes de la presidenta Fernández y el so maríu Néstor Kirchner.<ref name="Citen"/> Pidióse-y xuiciu políticu cuando s'amosó con un aniellu que dixo que mercara en Simonetta Orsini (en Punta del Este) por un supuestu valor de 250&nbsp;000&nbsp;dólares anque más tarde demostróse que lo arrendara por 7500&nbsp;dólares al mes.<ref name="Citen"/><ref name="señoria"/> Entós foi investigáu pola Xusticia penal económica de xacíu contrabandu al ingresar l'aniellu dende Uruguái ensin declaralo. Depués foi sobreseído pol delitu de contrabandu anque sigue la investigación nel fueru penal por presuntu arriquecimientu ilícitu.<ref>[http://www.ejes.com/noticia_web_2.cfm?q=aWRfbm90aWNpYT0zMjY2NDIyMyZ0eXBlPUQ= «Oyarbide, hasta los deos»], artículu nel sitiu web Eje.</ref><ref name="aniellu">[http://www.perfil.com/politica/Una rede-de-rellaciones-kirchneristas-detras-del aniellu-de-Oyarbide-20140420-0004.html «Una rede de rellaciones kirchneristas detrás del aniellu de Oyarbide»], artículu nel diariu ''Perfil''.</ref> Empecipióse-y xuiciu políticu por negase a collaborar cola investigación del xuez [[Claudio Bonadio]] sobre la Obra Social de los Camioneros.<ref name="señoria"/> Foi denunciáu por xubir se alcoholizado al escenariu col cantante cordobés [[Mona Jiménez|''Mona'' Jiménez]],<ref name="señoria"/> pol so rol na causa pola mafia de les melecines,<ref name="señoria"/> pol so papel nel [[escándalu Schoklender]] polos fondos de les Madres de Plaza de Mayu,<ref name="señoria"/> pol sobreseimientu d'[[Amado Boudou]] na denuncia por refaimientos nel Senáu,<ref name="señoria"/> por cajonear dos causes por irregularidaes de fondos cuando Amado Boudou yera titular de l'[[ANSES|Ansés]] y pol truecu de bonos de la delda en 2010 cuando se realizaron supuestes maniobres fraudulentas col truecu de títulos.<ref name="señoria">[http://www.clarin.com/opinion/Senoria-aptu-serviciu_0_1102089887.html «La so Señoría, aptu pa tou serviciu»], artículu </ref> Amás pidióse-y xuiciu políticu pola so actuación nuna causa por presuntu llaváu de dineru en pases de xugadores de fútbol de la que foi estremáu pola Cámara Federal pola so tramitación irregular.<ref>[http://www.perfil.com/politica/Piden-xuiciu-politico-pa-Oyarbide-por una causa-de-llavadura-de-dineru-en-futbol-20131108-0039.html «Piden xuiciu políticu pa Oyarbide por una causa de llavadura de dineru en fútbol»], artículu del 8 de payares de 2013 nel diariu ''Perfil'' (Buenos Aires).</ref><ref>[http://www.rionegro.com.ar/diario/pidieron-xuiciu-politico-al xuez-oyarbide-por-mal-desempeno-en-les sos-funciones-1373824-9532-nota.aspx «Pidieron xuiciu políticu al xuez Oyarbide por mal desempeñu nes sos funciones»], artículu nel diariu ''Ríu Negru''.</ref><ref name="señoria"/> En 2014 el xuez foi imputáu pola suspensión d'una allanadura a pidíu d'un funcionariu del gobiernu y por un supuestu pidíu de coimas.<ref>[http://www.lanacion.com.ar/1676158-imputen-al xuez-norberto-oyarbide-y-a-carlos-liuzzi-por-la-suspension-de l'allanadura «Imputen al xuez Norberto Oyarbide y a Carlos Liuzzi pola suspensión de l'allanadura»], artículu del 2014 nel diariu ''La Nación'' (Buenos Aires).</ref><ref name="Citen"/><ref name="Fargosi"/> Esto resultó tar conectáu cola tema del aniellu.<ref name="aniellu"/> N'abril de 2014, un informe del programa televisivu ''[[Periodismu pa toos]]'', de [[Jorge Lanata]] cuestionó la so luxosa forma de vida y el so patrimoniu,<ref>[https://web.archive.org/web/20140426154315/http://www.losandes.com.ar/notas/2014/4/21/lanata-desnudu-entorno-xuez-oyarbide-780665.asp «Lanata esnudó la redolada del xuez Oyarbide»], artículu de 2014 nel diariu ''Los Andes'' (Mendoza).</ref><ref>[http://www.lanacion.com.ar/1685164-declaracion-xurada-oyarbide «El xuez Norberto Oyarbide apenes nel so patrimoniu solamente un departamentu de 77&nbsp;metros»], artículu de 2014 nel diariu ''La Nación'' (Buenos Aires).</ref><ref>[http://www.larazon.com.ar/economia/declaracion-xurada-Oyarbide-mira_0_563400210.html La declaración xurada de Oyarbide, en mirar], La Razón</ref>y el senador nacional Mario Cimadevilla y el diputáu Oscar Enaguái, integrantes del Conseyu de la Maxistratura de la Nación en representación de la UCR volvieron pidir un xuiciu políticu pola acusación de encubrimiento y proteición del proxenetismo.<ref>[http://www.lacapital.com.ar/politica/Piden-que-el xuez-Norberto-Oyarbide-vaya-a-xuiciu-pol casu-Spartacus-20140425-0007.html Piden que'l xuez Norberto Oyarbide vaya a xuiciu pol casu Spartacus], La Capital</ref><ref>{{cita web |url=http://www.clarin.com/politica/Piden-jury-Oyarbide-causa-Spartacus_0_1126687404.html|títulu=Piden otru jury pa Oyarbide arriendes de la causa Spartacus }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.perfil.com/politica/El Gobiernu-cree-que-la-meyor-salida-pa-Oyarbide-ye-xubilase-20140426-0010.html|títulu=El Gobiernu empecipiaría negociaciones col xuez federal Norberto Oyarbide p'alcordar el so arrenunciu al cargu|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150924130850/http://www.perfil.com/politica/El Gobiernu-cree-que-la-meyor-salida-pa-Oyarbide-ye-xubilase-20140426-0010.html|fechaarchivu=24 de setiembre de 2015}}</ref> == Vida privada == Oyarbide convive cola so pareya, Claudio Alonso (1977-), ex árbitru de baloncestu y analista de sistemes. Al día de güei poder ver en programes de chimentos y espectáculos, realizando excentricas coreografíes de baille.<ref>[http://www.lanacion.com.ar/1538503-oyarbide-quiero-casame-en-2013 «Oyarbide: "Quiero casame en 2013"»], artículu del 19 d'avientu de 2012 nel diariu ''La Nación'' (Buenos Aires).</ref> == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == *{{cita llibru |apellíos=Delfino, Allegre|nome=Emilia, Rodrigo|títulu=La Execución|añu=2011|editorial=Buenos Aires: Suramericana|isbn=9789500736671|páxines=256}} *[[Daniel Santoro (periodista)|Santoro, Daniel]]: ''Sr. Xuez''. Buenos Aires: Ediciones B. ISBN 9789876272070. {{NF|1951|2021|Oyarbide, Norberto Mario}} {{Tradubot|Norberto Mario Oyarbide}} [[Categoría:Xueces d'Arxentina]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] k73tto76vjbrvia769rmxgphhyi5nk4 Terciopelu 0 151994 3707597 2883934 2022-08-16T18:25:17Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibía => qu'exhibía wikitext text/x-wiki [[Image:Black Cotton velvet.JPG|thumb|200px|Pieza de terciopelu negru]] El '''terciopelu'''<ref>{{DALLA|terciopelu}}</ref> o '''velludu'''<ref>{{cita web |url =https://books.google.es/books?id=XH1mNw0phVsC&pg=PA1006&dq=%22velludu%22+homenaxe&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwih8smX59PoAhUvDmMBHeHXAu8Q6AEIKjAA#v=onepage&q=%22velludu%22%20homenaxe&f=false|títulu=Homenaxe al Profesor Xosé Lluis García Arias. Lletres Asturianes. Anexu 1|Editorial=Academia de la Llingua Asturiana|idioma=asturianu|fechaaccesu=5 d'abril de 2020}}</ref> ye un tipu de [[tela]] velluda na cual los [[filos]] distribúyense bien uniformemente, con un pelo curtiu y mestu, dándo-y una nidia sensación bien distintiva. El terciopelu puede faese de cualesquier [[Fibra testil|fibra]]. Texer nun [[telar]] especial que fila dos cachos de terciopelu coles mesmes. Los dos cachos entós dixébrense y los dos llargores de tela asitiar en rodiellos d'allugamientu separaos. El contrapuntu del terciopelu texíu ye'l ''[[velur]]''. El terciopelu ye malo de llimpiar, pero anguaño, utilízase la llimpieza en secu o con solventes puros (con 0% d'aceites). == Historia == Bien probablemente, l'arte de texer terciopelu tuvo'l so orixe nel [[Alloñáu Oriente]]. Les referencies más antigües apaecen escontra finales del [[sieglu XIII]]. Sicasí, sábese que los antiguos faraones exipcios usaben texíos bien similares a los actuales terciopelos, dando llugar a referencies de fai más de 3000 años d'esistencia. Les carauterístiques peculiares del terciopelu, la nidia fondura arrogante del color del tinte qu'exhibía, facer perfectu pa encaxar nos traxes oficiales y colgantes suntuosos. Les teles más magnífiques en dómines medievales yeren los terciopelos italianos. Estos yeren afataos por téuniques tales como variar el color del filo, producir el filo de diversos llargores (filo sobre filo, o filo doble), y entretejiéndolo con [[seda]], [[llana]], con filo ensin cortar, con una base de texíu dorao, etc. Los oríxenes más tempranos de terciopelos artísticos europeos fueron [[Lucca]], [[Florencia]], [[Venecia]] y [[Xénova]]; esta postrera sigue produciendo riques teles de terciopelu. L'arte ye adoptáu daqué más alantre polos texedores [[Flandes|flamencos]], y nel [[sieglu XVI]] [[Bruxes]] llogró una reputación pa los terciopelos non inferior al de les grandes ciudaes italianes. El terciopelu yera bien costosu y yera teníu como una de les mercancíes de luxu al igual que la seda. ''Velvet'' (inglés), ''Velluto'' (italianu), ''Velours'' (francés) son dalgunos de los términos unilizados pa definir esti bellu y glamoroso texíu. Güei día ye consideráu na industria testil como unu de los texíos más complexu de producir. El más mínimu error en cualquier momentu del so llargu procesu va dar llugar a un texíu non comercializable. La razón d'ello ye'l nivel d'esixencia alzáu de los sos consumidores y l'altu preciu tantu del texíu como de los productos terminaos. Ye un texíu bien utilizáu na llamada alta cordura, apreciáu polos más importantes diseñadores de moda. ==Tipos de terciopelos== Elastizados, llisos, gofrados, estampaos, crudu, color, diseños de jacquard, retardantes de fueu, hidropelente, antimancha, etc Tamién esisten los texíos terciopelos con efeutu "epinglè" o "bucle". L'orixe ye francés, anque los más esquisitos prodúcense entá n'Italia y Francia. Güei día ye producíu por bien escases empreses nel mundu. Trátase, probablemente, del texíu más complexo y costosu de toos, tantu na so fabricación, la eleición de materies primes y sobremanera nel so acabáu, que siempres resulta'l gran secretu na producción de terciopelos, pa un resultáu final nidia, d'aspeutu perfectu y refináu. ==Materies primes utilizaes== Seda, [[Llinu testil|llinu]], llana, [[algodón]], acrílicu, [[acetato]], poliéster, [[mafosa]] y munchos otros como por casu les plumes d'ave, destacando les del pescuezu del cisne que son altamente apreciaes n'Asia. ==Productores== Mientres el sieglu XX los más importantes productores de terciopelu del mundu fueron [[Italia]], [[Francia]] y [[Alemaña]]. Pasu ente pasu dende l'añu 2000 esos países tresformáronse principalmente n'importadores de terciopelu. Los nuevos grandes productores mundiales empezaron a ser [[China]], [[Coria del sur|Coria]], [[Turquía]] y dellos otros países asiáticos. Solo los terciopelos más esquisitos y esclusivos siguen siendo producíos n'Europa. Depués de la crisis económica de los años 2008/2009 subsistieron poques empreses productores de terciopelos nel mundu. Entá ye más ye la falta de maestros especializaos dáu'l natural cambéu xeneracional. Ye por esta razón polo que los especialistes entienden que va ser cada vez más difícil y costosu adquirir esti noble y refináu productu. == Ver tamién == * [[Mohair]] * [[Seda]] * [[Felpa]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|Velvet}} {{Tradubot|Terciopelo}} [[Categoría:Texíos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 10tmng4waxufpjrhp6nmhqqwxebponh Air Asturias 0 152323 3707476 3136492 2022-08-16T15:02:24Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Air Asturies (326601376).jpg|thumb|250px]] '''Air Asturias''' yera'l nome comercial de la empresa '''Asturias Airlines S.A.''', un proyeutu d'aereollinia de baxu costu y touroperador creada a finales de [[2005]] con base nel [[Principáu d'Asturies]] ([[España]]) y disuelta en xineru de [[2007]]. El capital de la compañía yera na so totalidá asturianu con Grupu Celuisma 90% y Grupu Mall 10%, tando unu de los sos socios iniciales implicáu de forma direuta na creación d'otra sumida compañía aérea ([[Air Madrid)]]. Les sos oficines centrales atopábanse n'[[Avilés]]. La compañía nunca nun llegó a cuntar colos certificaos necesarios para operar como aereollinia y comercializaba vuelos de la compañía LTE col so nome, al traviés de la so páxina web y la so central de reserves telefónica, asina como n'axencies de viaxes. José Antonio Fernández Rodríguez presidió la compañía y Antonio Vicente Grueso yera'l so direutor xeneral. Los propósitos aniciales de la compañía yeren cubrir les rutes ente l'[[Aeropuertu d'Asturies]] (códigu IATA ''OVD'', códigu OACI ''LEAS''), asitiáu en Santiago del Monte, [[Castrillón]], y aeropuertos tantu nacionales ([[Barcelona]], [[Tenerife]] y [[Málaga]]), como europeos ([[Milán]], [[Ámsterdam]], [[Frankfurt del Main|Frankfurt]], [[Berlín]]). Amás, la compañía tenía cuenta de cubrir rutes intercontinentales a [[Venezuela]], [[Colombia]], [[Méxicu]] y [[Panamá]], destinos turísticos onde'l Grupu Celuisma tien dellos complexos hoteleros. == Cronoloxía == * 7 de payares de 2006: El primer avión colos colores de la compañía llega a Asturies.<ref>[http://www.elcomerciodigital.com/prensa/20061108/portada/asturias-presenta-primer-avion_20061108.html ''Air Asturias presenta su primer avión''], artículu del diariu El Comercio, 8 de payares de 2006.</ref> Trátase d'un Airbus A320 de LTE qu'ésta operaba p'Air Asturias, qu'escareció siempres de certificáu d'aeronavegabilidá. * 16 de payares de 2006: LTE entama los primeros vuelos, comercializando Air Asturias vuelos con destín a [[Roma]], [[París]], [[Lisboa]] y [[Madrid]].<ref>[http://www.elcomerciodigital.com/prensa/20061116/asturias/asturias-inicia-actividad-vuelos_20061116.html ''Air Asturias inicia hoy su actividad con vuelos a París, Madrid y Lisboa''], artículu del diariu El Comercio, 16 de payares de 2006.</ref> * 10 de xineru de 2007: Realízase una reestructuración de destinos suprimiendo parte de los vuelos con Lisboa y Madrid.<ref>{{Enllaz rotu|1=[https://www.lne.es/secciones/noticia.jsp?pNumEjemplar=1513&pIdSeccion=64&pIdNoticia=480866 ''Air Asturias suspende 10 vuelos con Lisboa y Madrid'']|2=https://www.lne.es/secciones/noticia.jsp?pNumEjemplar=1513&pIdSeccion=64&pIdNoticia=480866}}([[Ayuda:Cómo recuperar un enllaz rotu|enllaz rotu]] disponible n'[[Internet Archive]]; ver el [//web.archive.org/web/*/https://www.lne.es/secciones/noticia.jsp?pNumEjemplar=1513&pIdSeccion=64&pIdNoticia=480866 historial] y la [//web.archive.org/web/2/https://www.lne.es/secciones/noticia.jsp?pNumEjemplar=1513&pIdSeccion=64&pIdNoticia=480866 última versión]). {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces esternos rotos]] , artículu del diariu La Nueva España, 10 de xineru de 2007.</ref> * 17 de xineru de 2007: La compañía anuncia'l cese de les actividaes a partir del 26 de xineru de 2007 pola baxa demanda de les sos rutes.<ref>[https://www.elpais.com/articulo/economia/Air/Asturias/suspendera/actividades/partir/26/enero/elpepueco/20070117elpepueco_6/Tes ''Air Asturias suspenderá sus actividades a partir del 26 de xineru''], artículu del diariu El País, 17 de xineru de 2007.</ref> == Flota == Air Asturias nunca nun llegó a tener aviones, anque si ordenó un Airbus A320-214 (matrícula EC-ISI).<ref>{{Cita web|url=http://www.diarioazafata.com/2014/01/09/que-fue-de-air-asturias-prima-air-euskal-air-nortjet/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160923073636/http://www.diarioazafata.com/2014/01/09/que-fue-de-air-asturias-prima-air-euskal-air-nortjet/|fechaarchivu=23 de setiembre de 2016|títulu=Qué fue de… Air Asturias|fechaaccesu=28 de xunetu de 2016}}</ref> == Destinos == LTE operó vuelos para Air Asturias dende l'aeropuertu d'Asturies a: * [[Roma]] * [[París]] * [[Lisboa]] * [[Madrid]] == Referencies == {{llistaref}} [[Categoría:Empreses d'Asturies]] 6yk629vh8aihfqshxs3ca9fajvknjhx Moya Brennan 0 154064 3707771 3634830 2022-08-17T10:43:05Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Moya Brennan}} {{persona}} '''Máire Philomena Ní Bhraonáin''' {{nym}}, más conocía como '''Moya Brennan''', ye una [[cantante]] [[Irlanda|irlandesa]] de música [[Música New age|New age]] y [[Música celta|celta]], nacida en [[Gweedore]], condáu de [[Condáu de Donegal|Donegal]]. Enantes conocida como Máire Brennan, Moya pertenez al clan Brennan, que dio al mundu cantantes como les sos hermanes [[Enya]], Bridin Brennan o los [[Clannad]], onde empezaron Moya y la so hermana Enya. La carrera musical de Clannad foi bien llonxeva, empezando nel 1972 na tabierna del so padre, xunto a dos de los sos tíos Noel y Padraig Duggan, y los sos hermanos Pol y Ciaran Brennan. Tiempu dempués xunióse Enya, qu'abandono'l grupu a mediaos de los 80. Moya siguió col so grupu percorriendo tol mundu, con un estilu entemez de Folclor, celta y pop, hasta qu'en 1998, col últimu discu publicáu por Clannad, consiguieron el [[Grammy]] (col so discu "Landmarks") Pero Moya empezó la so carrera en solitariu tando inda en Clannad, nel 1992, col so discu Maire, consiguiendo gran ésitu col so single "Against The Wind". Siguió la so carrera en solitariu con "Misty Eyed Adventures" en 1994, "Perfect Time" en 1998, "Whisper To The Wild Water" en 1999. Yá nel nuevu mileniu, Moya llanza lo que definió como'l so meyor trabayu, "Two Horizons" (2003), un gran amiestu d'estilos, consiguiendo un enorme ésitu y les allabancies de la crítica. Tiempu dempués, llanza "An Irish Christmas" (2005/2006), un discu de villancicos, gran deséu de Moya, pos ye una muyer bien relixosa. Anguaño promociona'l so últimu trabayu, "Heart Strings" (2008), y fixo una nueva xira ente payares y avientu de 2008 pa siguir promocionando'l so discu navidiegu, llevándola a distintos escenarios ya ilesies europees. Llueu volverá faer un nuevu proyeutu con Clannad. Moya collaboró con numberosos artistes, tantu xunto a Clannad como en solitariu, tales como [[Bono (músicu)|Bono]] ([[U2]]), [[Delerium]], [[Ronan Keating]], [[Schiller (banda)|Schiller]]. == Discos en solitariu == *''[[Máire (álbum)|Máire]]'', (1992) *''[[Misty Eyed Adventures]]'', (1994) *''[[Perfect Time]]'', (1998) *''[[Whisper To The Wild Water]]'', (1999) *''New Irish Hymns'', (2002) (con [[Joanne Hogg]] y Margaret Becker) *''[[Two Horizons]]'', (2003) *''[[Óró - A Live Session]]'', (2005) *''[[An Irish Christmas]]'', (2005) *''Signature'', (2006) *''[[Signature (Tour Edition)]]'' (2007) *''[[Heart Strings]]'' (2008) *''My Match Is A Makin''' (con Cormac de Barra) (2010) *''T with the Maggies'' (con T with the Maggies) (2010) *''Voices & Harps'' (con Cormac de Barra) (2011) *''Affinity'' (con Cormac de Barra) (2013) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} * {{Discogs artista | Maire Brennan|Maire Brennan}} {{NF|1952||Brennan, Moya}} [[Categoría:Cantautores d'Irlanda]] [[Categoría:Cantantes de folk]] [[Categoría:Cantantes n'irlandés]] [[Categoría:Productores discográficos d'Irlanda]] [[Categoría:Músicos y músiques de new age]] [[Categoría:Músicos y músiques celtes]] [[Categoría:Filántropos y filántropes]] [[Categoría:Ganadores del Premiu Emmy]] r2brxsrn2ald3d0qodo2ttrrqqtflbh Casa d'Adoración Norte del Cauca 0 154668 3707391 3422094 2022-08-16T14:52:28Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Ficha d'estructura|nome=Casa de Adoración Norte del Cauca|nombre local=|imagen=Bahá'í House of Worship in Norte del Cauca, Colombia.jpg|tamaño=270px|estado=|tipo=|uso=Casa de Adoración|catalogación=|direición=|llocalización=Vereda Agua Azul, [[Villa Rica (Cauca)|Villa Rica]]|inicio=Enero de 2017|finalización=Abril de 2018|fecha inauguración=22 de xunetu de 2018|coste=|número de plantas=|superficie=3 464 m² construidos <br />41 021 m² jardines y exteriores<ref>{{Cita web|url=http://www.grupocuna.com/proyeutos/8|títulu=Casa de Adoración Baha'í|fechaaccesu=1 d'agostu de 2018|apellíu=Grupo CUNA|sitiuweb=GrupoCuna.com|idioma=es}}</ref>|arquitecto=Julián Gutiérrez Chacón & Eduard López|ingeniero estructural=|contratista=|sitiu web={{url|http://bahai.org.co/casa-adoracion.php}}|texto_imagen=Vista del templo|referencias=}}La '''Casa d'Adoración Norte del Cauca''' ye un [[templu]] de la [[Fe Bahá'i|Fe Bahá'í]] o [[Casa de Adoración Bahá'í|Casa d'Adoración Bahá'í.]] Ta allugáu na vereda Agua Azul, nel conceyu de [[Villa Rica (Cauca)|Villa Rica]] del departamentu del [[Cauca (Colombia)|Cauca]] en [[Colombia]]. El templu ye unu de los primeros de calter llocal construyíos nel mundiu al pie d'otros cuatru templos llocales allugaos en [[Battambang]] ([[Camboya|Cambodia]]), [[Bihar Sharif]] ([[India]]), [[Matunda Soy|Matunda Soi]] ([[Kenia]]) y [[Tanna]] ([[Vanuatu]]). == Construcción == N'abril de 2012 la [[Casa Universal de Justicia|Casa Universal de Xusticia]] anunció que dempués de completar la última Casa d'Adoración continental col [[Templu Baha'í de Chile|templu de Chile]] construyiríen dos templos de calter nacional na [[República Democrática d'El Congu]] y [[Papúa Nueva Guinea]], y amás cinco de calter llocal, unu de los cualos sería'l templu de Villa Rica, nel norte del Cauca.<ref>{{Cita noticia|títulu=Plans to build new Houses of Worship announced|url=http://news.bahai.org/story/906/|fecha=22 d'abril de 2012|fechaaccesu=3 d'agostu de 2018|periódico=Bahá’í World News Service|idioma=en}}</ref> A finales de 2013 llógrense adquirir los predivos pa la construcción, incluyendo amás de la zona del templu 11 hectárees destinaes a la recuperación del monte nativu.<ref>{{Cita noticia|títulu=Temple construction reaches new milestone {{!}} Bahá’í World News Service (BWNS)|url=http://news.bahai.org/story/1153/|fecha=23 de febreru de 2017|fechaaccesu=3 d'agostu de 2018|periódico=Bahá’í World News Service|idioma=en}}</ref> El diseñu de la Casa d'Adoración, respetuosu col ambiente ya inspiráu nos materiales y la flora de la rexón foi desveláu nuna xunta nel sitiu u se llevantaría'l templu'l 16 de setiembre de 2014.<ref>{{Cita noticia|títulu=Design of Colombian House of Worship unveiled|url=http://news.bahai.org/story/1020/|fecha=16 de setiembre de 2014|fechaaccesu=3 d'agostu de 2018|periódico=Bahá’í World News Service|idioma=en}}</ref> Les primeres obres sobro'l terrén entamaron el 25 de mayu de 2016 nuna ceremonia a la qu'asistieron 700 persones, ente elles la cabezalera de Villa Rica Jenny Nair Gómez.<ref>{{Cita noticia|títulu=Ground broken for the Colombia House of Worship|url=http://news.bahai.org/story/1109/|fecha=25 de mayu de 2016|fechaaccesu=3 d'agostu de 2018|periódico=Bahá’í World News Service|idioma=en}}</ref> La Casa d'Adoración entamó construyise a empiezos de 2017 y remató n'abril de 2018 col allugamientu de la cúpula. En xunu del mesmu añu asítiase'l símbolu de la Fé Baha'í nel ápice interior de la cúpula, dexando llistu'l templu para la so inauguración que finalmente asocedería'l 22 de xunetu de 2018.<ref>{{Cita noticia|títulu=Temple construction reaches new milestone {{!}} Bahá’í World News Service (BWNS)|url=http://news.bahai.org/story/1153/|fecha=23 de febreru de 2017|fechaaccesu=3 d'agostu de 2018|periódico=Bahá’í World News Service|idioma=en}}</ref><ref>{{Cita noticia|títulu=Flower of Colombia Temple Blooms {{!}} Bahá’í World News Service (BWNS)|url=http://news.bahai.org/story/1249/|fecha=4 d'abril de 2018|fechaaccesu=3 d'agostu de 2018|periódico=Bahá’í World News Service|idioma=en}}</ref><ref>{{Cita noticia|títulu=CASA DE ADORACIÓN BAHÁ`I ABRE SUS PUERTAS EN COLOMBIA|url=https://www.proclamadelcauca.com/casa-de-adoracion-bahai-abre-sus-puertas-en-colombia/|fecha=23 de xunetu de 2018|fechaaccesu=3 d'agostu de 2018|periódico=Proclama del Cauca Noticias {{!}} Santander de Quilichao {{!}} Popayán|idioma=es-ES}}</ref> == Arquiteutura == [[Ficheru:Bahá'í_House_of_Worship_-_Norte_del_Cauca,_Colombia.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|Vista del templu y del llagu.]] La Casa d'Adoración inspírase na cultura y tradición del norte del Cauca. Cuenta con nueve cares en representación de [[Principales grupos relixosos|les nueve relixones más grandes del mundiu]]<ref name="proclama">{{Cita noticia|títulu=COMUNIDAD BAHÁ‘Í CONSTRUYE SU PRIMERA CASA DE ADORACIÓN DE SURAMÉRICA EN VILLA RICA – Proclama del Cauca|url=https://www.proclamadelcauca.com/comunidad-bahai-construye-primera-casa-adoracion-suramerica-villa-rica/|fecha=24 d'agostu de 2016|fechaaccesu=3 d'agostu de 2018|periódico=Proclama del Cauca Noticias {{!}} Santander de Quilichao {{!}} Popayán|idioma=es-ES}}</ref> amás de siguir un patrón circular. La corona de la cúpula ta inspirada na flor de la grana del [[Theobroma cacao|cacáu]], frutu de gran importancia pal sector antes de la llegada del [[Monocultivo|monocultivu]] de la [[Saccharum officinarum|caña de zucre]], y del que'l so pulgu ta estazada en delles fibres que se xunen, nesti casu de nueve fibres. Asina mesmu el color terracota foi tomáu del paisax llocal.<ref>{{Cita noticia|títulu=On eve of dedication, architect reflects on culture, environment, spiritual principle {{!}} Bahá’í World News Service (BWNS)|url=http://news.bahai.org/story/1273/|fecha=20 de xunetu de 2018|fechaaccesu=3 d'agostu de 2018|periódico=Bahá’í World News Service|idioma=en}}</ref> Asina mesmu, pola so llocalización privilexada, la Casa d'Adoración fai usu de la [[enerxía solar]] pa funcionar.<ref name="ultima">{{Cita noticia|títulu=Comunidad  bahá’í  presenta dedicación  de  la casa de adoración en Villarica|url=http://periodicolaultima.com/2018/07/22/comunidad-bahai-presenta-dedicacion-de-la-casa-de-adoracion-en-villarica/|fecha=22 de xunetu de 2018|fechaaccesu=3 d'agostu de 2018|periódico=Periodico La Ultima|idioma=es-ES}}</ref> == Viesca nativa == Los terrenes de la Casa d'Adoración cunten con 11 hectárees u se desenvuelve'l proyeutu de recuperación de viesca nativa. Cunta con un bancu d'especies en víes d'estinción, una güerta de [[Planta melecinal|plantes melecinales]] de la rexón y un [[Vivero (jardinería)|viveru]] d'especies natives, ente elles la [[Guadua|guadua.]]<ref name="ultima">{{Cita noticia|títulu=Comunidad  bahá’í  presenta dedicación  de  la casa de adoración en Villarica|url=http://periodicolaultima.com/2018/07/22/comunidad-bahai-presenta-dedicacion-de-la-casa-de-adoracion-en-villarica/|fecha=22 de xunetu de 2018|fechaaccesu=3 d'agostu de 2018|periódico=Periodico La Ultima|idioma=es-ES}}</ref> El terrén cunta con una [[güelga]] destinada a la recuperación de la fauna.<ref name="proclama">{{Cita noticia|títulu=COMUNIDAD BAHÁ‘Í CONSTRUYE SU PRIMERA CASA DE ADORACIÓN DE SURAMÉRICA EN VILLA RICA – Proclama del Cauca|url=https://www.proclamadelcauca.com/comunidad-bahai-construye-primera-casa-adoracion-suramerica-villa-rica/|fecha=24 d'agostu de 2016|fechaaccesu=3 d'agostu de 2018|periódico=Proclama del Cauca Noticias {{!}} Santander de Quilichao {{!}} Popayán|idioma=es-ES}}</ref> == Referencies == {{Llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Baha'i]] 73ktbm7uocoyrgeh0m7qgt7sbevi2lk Dick Cheney 0 155405 3707786 3697042 2022-08-17T11:12:14Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Dick Cheney}} {{Referencies|t=20180516005522}} {{persona}} '''Richard "Dick" Bruce Cheney''' {{nym}} ye un [[políticu]] y [[empresariu]] d'[[Estaos Xuníos]]. Foi'l 46º [[vicepresidente de los Estaos Xuníos]] sol mandatu de [[George W. Bush]]. La so implicación na [[Guerra d'Iraq]] xuntu con [[Donald Rumsfeld]], la so apariencia de "home nes solombres" y los sos llazos con multinacionales del petroleu y la industria militar como [[Halliburton]] y [[Lockheed Martin]], amás de la imaxe pública del presidente Bush, onde lo trataba nos ámbitos lliberales como "un home lentu", faen pensar y quiciabes con razón que Cheney foi en verdá quien remanaba les operaciones na [[Casa Blanca]] ente los años 2001 y 2009. Munchos analistes políticos{{quién}} aseguren que Cheney foi de fechu el vicepresidente más poderosu de la historia d'Estaos Xuníos, yá que taba implicáu nuna amplia variedá de xeres de l'alministración de Bush y la so influencia sobre'l presidente n'asuntos de política esterior yera notable; puede asegurase qu'hasta foi más poderosu -verdaderamente más influyente- que'l mesmu Bush nel so primer mandatu. Foi criáu en [[Casper (Wyoming)|Casper]], [[Wyoming]]. Llogró una maestría en lletres y graduóse en Ciencies Polítiques pola [[Universidá de Wyoming]]. == Carrera política == La so carrera de serviciu públicu empecipiar en [[1969]] cuando s'incorporó al gobiernu de [[Richard Nixon|Nixon]] y emprestó servicios nuna tremera de cargos nel Conseyu del Costo de Vida (Cost of Living Council), la Oficina d'Oportunidaes Económiques (Office of Economic Opportunity), y dientro de la [[Casa Blanca]]. Cuando [[Gerald Ford]] asumió la presidencia n'agostu de [[1974]], Cheney figuró como parte del equipu de transición y más palantre como [[Xefe de Gabinete de la Casa Blanca|Auxiliar Axuntu]] al presidente, y asistente del Xefe de Gabinete [[Donald Rumsfeld]]. Debíu al estilu de "intercambiabilidad" aplicáu por Rumsfeld -la práutica de dexar al so axuntu sustituyi-y en delles xeres de forma regular-, mientres el primer añu de mandatu de Ford, Cheney pasó col Presidente tantu tiempu como Rumsfeld. == Xefe de Gabinete de la Casa Blanca (1975-1977) == [[Ficheru:Ford meets with Rumsfeld and Cheney, April 28, 1975.jpg|thumb|left|El [[Xefe de Gabinete de la Casa Blanca]] [[Donald Rumsfeld]] (izquierda) y el so asistente Cheney (derecha) axuntar col presidente [[Gerald Ford]] na Casa Blanca, abril de 1975.]] En payares de [[1975]], foi nomáu Auxiliar del Presidente y Xefe de Gabinete de la [[Casa Blanca]], un cargu que retuvo mientres el restu del gobiernu del presidente Ford. Había dientro de la [[Casa Blanca]] un halo de tracamundiu y deriva. Cheney llogró bones crítiques pol so bon faer a la de faer llegar al presidente una amplia gama d'opiniones ya idees opuestes. Pero'l presidente fixo pocu pa solliviar les tensiones ente Cheney, que la so oficina empezó a tener una creciente influencia na ellaboración de los discursos presidenciales, y [[Robert Hartmann]], redactor de discursos y amigu personal de Ford. [[David Gergen]], asesor de Cheney, foi promovíu al cargu de conseyeru especial del presidente, y Stefan Halper asignáu p'ayudar a Cheney y Gergen a evaluar les implicaciones polítiques de toles iniciatives de l'[[Alministración]]. Sicasí, tanto Gergen como Halper yeren antiguos redactores de discursos, un fechu que bastió'l conflictu ente les operaciones de Cheney y Hartmann. Mientres la campaña eleutoral de [[1976]], Cheney viaxó per tol país col presidente, y foi unu de los integrantes del so círculu más íntimu d'asesores eleutorales, xunto a Robert Hartmann; el consultor californianu Stuart Spencer; John Marsh, home de total enfotu del presidente; Robert Teeter, de ''Market Opinion Research Corp.''; y Jack Ford, unu de los fíos del presidente. Cheney foi criticáu por nun esplotar lo suficiente la proyeición presidencial de Ford; en dómina de campaña, el presidente apenes concedió conferencies de prensa na [[Casa Blanca]], y prefería faelo nos pueblos y ciudaes que visitaba na ruta de campaña, lo que nun-y dexaba apaecer más presidencial que'l restu de candidatos. Pero Cheney defender de les crítiques responsabilizando a Ford: "Ye'l Presidente quien establez l'estilu pa la Casa Blanca. Y asina ye como ten de ser." == Congresista por Wyoming (1979-1989) == Tres la so torna al so estáu de residencia, [[Wyoming]], en [[1978]], Cheney foi escoyíu como republicanu a la Cámara de Representantes d'Estaos Xuníos pa sirvir l'únicu cargu de congresista del estáu. Foi vueltu escoyer cinco veces y el so colegues escoyer por qu'emprestara servicios como Presidente del Comité Republicanu de Política (Republican Policy Committee) de [[1981]] a [[1987]]. Foi escoyíu Presidente de l'Asamblea Republicana de la Cámara de Representantes (House Republican Conference) en [[1987]] y líder de la minoría d'esa cámara en [[1988]]. Polo xeneral, Cheney, que se sentía meyor trabayando na Cámara que na Casa Blanca, onde se sentía un estrañu, sofitaba los programes de política interna y esterior del presidente Ronald Reagan, especialmente de Defensa, aprobando los fondos pal desenvolvimientu de la multimillonaria [[Iniciativa de Defensa Estratéxica]] (SDI), más conocida como "Guerra de les Galaxes", l'ayuda militar a la [[Contra (revolucionariu Nicaragua)|Contra]] de [[Nicaragua]] y a los insurxentes d'Afganistán y Angola. Tamién votó contra la propuesta d'esixir al presidente que echara voz de al Congresu en 48 hores cualquier operación secreta entamada. Na política interna foi bien conservador, oponer a la integración de neños blancos y negros nes escueles públiques, al albuertu y a favor de que s'impartieren clases de relixón nes escueles. En 1987 el congresista Cheney tuvo al so cargu la investigación del escándalu [[Irán-Contra]] y llegó a la conclusión de que, a pesar de posibles errores cometíos pola Alministración Reagan, nun esistía evidencia de que'l presidente tuviera conocencia dalguna de que s'esviaren fondos de les armes vendíes. == Secretariu de Defensa (1989-1993) == [[Ficheru:Secretary of Defense Richard B. Cheney, official portrait.jpg|thumb|left|200px|Dick Cheney como Secretariu de Defensa.]] El 10 de marzu de 1989, el nuevu presidente [[George H. W. Bush]] propunxo a Cheney como [[Secretariu de Defensa]] dempués de que la so primer opción, el senador [[John Tower]], fora refugáu pol Senáu. Al pregunta-y polos reporteros sobre la so inesperiencia en materia de Defensa, señaló que, como xefe de gabinete del presidente [[Gerald Ford]], asistiera a toles xuntes del Conseyu de Seguridá nacional y como republicanu yera'l de más antigüedá nel Comité d'Intelixencia de la Cámara de Representantes. A pesar de la rápida y unánime aprobación del Senáu por qu'ocupara el puestu de Secretariu de Defensa'l 17 de marzu de 1989, Cheney sabía qu'atoparía ciertos reparos en [[el Pentágonu]] por non sirvir na [[guerra de Vietnam]] y por sofitar como congresista l'usu del detector de mentires nel Departamentu de Defensa. Proponiéndose afirmar rápido la so autoridá, solo dexó que dos o trés subordinaos aconseyáren-y en decisiones claves sobre'l personal, emplegó namái persones d'absolutu enfotu y nomó a [[David S. Addington]], unu de los sos más fieles ayudantes del Congresu, nel puestu d'asistente especial so. pa llograr el propósitu del presidente Bush d'algamar la meta d'una crecedera real del 0&nbsp;% en Defensa para [[1990]], en 1989 Cheney tuvo que retayar 1000 millones de dólares del presupuestu de Defensa, propunxo detener la producción de los nuevos portaviones V-22, refugar la modernización de los aviones de caza F-14 Tomcat, atayar la construcción de nuevos modelos d'helicópteros, d'un submarín d'ataque y del caza F-15, frenar el desenvolvimientu de los bombarderos B-2 Stealth, dar de baxa'l portaviones [[US Coral Sea]] y otros barcos, y amenorgar el personal a 17&nbsp;200 efectivos, pero sofito la investigación y desenvolvimientu de los antimisiles Brilliant Pebbles, menos costosos qu'otros sistemes d'antimisiles espaciales en desenvolvimientu, que orbitarían nel espaciu en prevención d'ataques enemigos. N'abril de 1989 Cheney refugó'l pidimientu d'Alemaña Occidental d'abrir negociaciones cola [[XRSS]] p'amenorgar armes nucleares de curtiu algame n'Europa, por considerar diches negociaciones una trampa peligrosa, dada la aplastante superioridá soviética n'armes convencionales. Ente 1990 y [[1991]] xugó un papel clave nel conflictu bélicu desencadenáu con [[Iraq]] pola invasión de [[Kuwait]]. Dirixó tolos alcuerdos y aliances previes a la [[guerra del Golfu]]; consiguió que'l rei [[Fahd]] d'[[Arabia Saudita]] dexara la instalación de bases militares estauxunidenses en [[Daharan]], y en [[1992]] robló un alcuerdu de seguridá ente EE.&nbsp;UU. y l'emiratu de [[Qatar]], onde s'instaló'l comandu central de les tropes de EE.&nbsp;UU. aparcaes na rexón del [[golfu Pérsicu]]. El Secretariu Cheney recibió la Medaya Presidencial de Llibertá dada pol presidente George Bush el [[3 de xunetu]] de [[1991]] pol so lideralgu mientres la [[guerra del Golfu]]. == Vicepresidente de EE.&nbsp;UU. (2001-2009) == [[Ficheru:Vice President Cheney Watches Television.jpg|thumb|El vicepresidente Dick Cheney viendo per televisión los atentaos del 11 de setiembre]] Abandonó'l Departamentu de Defensa'l 20 de xineru de [[1993]] y aterrizó nel sector priváu. En [[1995]] foi contratáu como presidente executivu por [[Halliburton Company]], firma qu'empresta servicios de campu a la industria petrolero con sede en [[Dallas]]. En [[1996]] a puntu tuvo de presentase como candidatu a les primaries presidenciales del [[Partíu Republicanu de los Estaos Xuníos|Partíu Republicanu]] pero finalmente refugó la idea. Caltener nel sector priváu hasta que, nel añu 2000, el gobernador [[George W. Bush]] escoyer como compañeru de fórmula na so candidatura presidencial. Convertíu en [[vicepresidente de los Estaos Xuníos]] en [[2001]], tres los atentaos del [[11 de setiembre]] foi treslladáu a un llugar secretu y seguro dende'l que siguió en contautu col [[Presidente de los Estaos Xuníos|presidente]] [[George W. Bush|Bush]] y coordinando les actividaes gubernamentales, al mandu de una alministración d'emerxencia. Y la mañana del [[29 de xunu]] de [[2002]], mientres a Bush practicábase-y una colonoscopia, Cheney sirvió como Presidente en funciones so los términos de la 25ª Enmienda de la Constitución: actuó como Presidente dende les 11:09 hores hasta les 13:24 hores. La mañana del [[21 de xunetu]] de [[2007]], volvió exercer la Presidencia en funciones, mientres Bush someter a un procedimientu médicu que riquía sedación. Conseyeru presidencial de primer orde n'asuntos de política enerxética, política esterior y Seguridá Nacional, destacó como unu de los miembros más duros de l'[[Alministración Bush]], defendiendo la guerra contra [[Iraq]] con o ensin el respaldu del Conseyu de Seguridá de la [[ONX]] ([[2003]]). Y ta consideráu como'l vicepresidente más poderosu de la hestoria: el so poder fluyía básicamente del plenu enfotu que recibía del presidente Bush. Dende un principiu, formó parte del círculu más íntimu del presidente, con plenu accesu al [[Despachu Oval]], al mesmu nivel del Xefe de Gabinete, sirviendo como confidente, y rompiendo cola tradición d'escesiva formalidá qu'esistía n'anteriores rellaciones presidente-vicepresidente. Llueñe del papel puramente ceremonial d'un Vicepresidente, Cheney asumió un rol protagonista na formulación de polítiques oficiales. Síntoma d'esi poder, foi la decisión del ''Speaker of the House'' [[Dennis Hastert]] d'acondiciona-y un despachu propiu na Cámara de Representantes, pa tener conexón direuta cola [[Casa Blanca]]. Convirtióse asina nel Vicepresidente que más despachos oficiales tuvo partíos pelos distintos centros de poder de Washington D.&nbsp;C.: el despachu de la Cámara de Representantes, sumar a los que yá tenía nel [[Ala Oeste]], nel Vieyu Edificiu Executivu, y los sos dos despachos del Senáu, unu nel ''Dirksen Senate Office Building'', y otru pegáu a la cámara del Senáu. A pesar de ser acusáu d'un posible delitu de fraude cometíu cuando yera presidente de la compañía petrolera Halliburton Company, nes eleiciones presidenciales de [[2004]] repitió como candidatu republicanu a la vicepresidencia pa un segundu mandatu xunto a George W. Bush. Una vegada ganaes les eleiciones, el [[20 de xineru]] de [[2005]] Dick Cheney volvió xurar como vicepresidente pa otros cuatro años. Siempres caltuvo que nun tien ambiciones presidenciales. Apurrió'l cargu al exsenador [[Partíu Demócrata de los Estaos Xuníos|demócrata]] [[Joe Biden]] el [[20 de xineru]] de [[2009]]. == Vida privada == Cheney casóse cola so novia de la escuela secundaria, [[Lynne Cheney|Lynne Ann Vincent]], en [[1964]], y la pareya tien dos fíos adultes, Elizabeth y [[Mary Cheney|Mary]], y trés nietes. Sufre d'[[arritmia]] y tuvo trés [[infartu|infartos]] na so vida. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{wikiquote}} * [https://web.archive.org/web/20040402071826/http://www.whitehouse.gov/vicepresident/vpbio.es.html www.whitehouse.gov]: Sitiu oficial del Gobiernu de los [[Estaos Xuníos]], material de [[dominiu públicu]]. {{NF|1941||Cheney, Dick}} [[Categoría:Vicepresidentes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Republicanos d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Miembros de la Cámara de Representantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Anticomunistes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Medaya Presidencial de la Llibertá]] [[Categoría:Xefes de Gabinete de la Casa Blanca]] [[Categoría:Persones de Nebraska]] frwpvbqn96hvcc8649mbp2kbj2w3fgm 3707787 3707786 2022-08-17T11:12:43Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Dick Cheney}} {{persona}} '''Richard "Dick" Bruce Cheney''' {{nym}} ye un [[políticu]] y [[empresariu]] d'[[Estaos Xuníos]]. Foi'l 46º [[vicepresidente de los Estaos Xuníos]] sol mandatu de [[George W. Bush]]. La so implicación na [[Guerra d'Iraq]] xuntu con [[Donald Rumsfeld]], la so apariencia de "home nes solombres" y los sos llazos con multinacionales del petroleu y la industria militar como [[Halliburton]] y [[Lockheed Martin]], amás de la imaxe pública del presidente Bush, onde lo trataba nos ámbitos lliberales como "un home lentu", faen pensar y quiciabes con razón que Cheney foi en verdá quien remanaba les operaciones na [[Casa Blanca]] ente los años 2001 y 2009. Munchos analistes políticos{{quién}} aseguren que Cheney foi de fechu el vicepresidente más poderosu de la historia d'Estaos Xuníos, yá que taba implicáu nuna amplia variedá de xeres de l'alministración de Bush y la so influencia sobre'l presidente n'asuntos de política esterior yera notable; puede asegurase qu'hasta foi más poderosu -verdaderamente más influyente- que'l mesmu Bush nel so primer mandatu. Foi criáu en [[Casper (Wyoming)|Casper]], [[Wyoming]]. Llogró una maestría en lletres y graduóse en Ciencies Polítiques pola [[Universidá de Wyoming]]. == Carrera política == La so carrera de serviciu públicu empecipiar en [[1969]] cuando s'incorporó al gobiernu de [[Richard Nixon|Nixon]] y emprestó servicios nuna tremera de cargos nel Conseyu del Costo de Vida (Cost of Living Council), la Oficina d'Oportunidaes Económiques (Office of Economic Opportunity), y dientro de la [[Casa Blanca]]. Cuando [[Gerald Ford]] asumió la presidencia n'agostu de [[1974]], Cheney figuró como parte del equipu de transición y más palantre como [[Xefe de Gabinete de la Casa Blanca|Auxiliar Axuntu]] al presidente, y asistente del Xefe de Gabinete [[Donald Rumsfeld]]. Debíu al estilu de "intercambiabilidad" aplicáu por Rumsfeld -la práutica de dexar al so axuntu sustituyi-y en delles xeres de forma regular-, mientres el primer añu de mandatu de Ford, Cheney pasó col Presidente tantu tiempu como Rumsfeld. == Xefe de Gabinete de la Casa Blanca (1975-1977) == [[Ficheru:Ford meets with Rumsfeld and Cheney, April 28, 1975.jpg|thumb|left|El [[Xefe de Gabinete de la Casa Blanca]] [[Donald Rumsfeld]] (izquierda) y el so asistente Cheney (derecha) axuntar col presidente [[Gerald Ford]] na Casa Blanca, abril de 1975.]] En payares de [[1975]], foi nomáu Auxiliar del Presidente y Xefe de Gabinete de la [[Casa Blanca]], un cargu que retuvo mientres el restu del gobiernu del presidente Ford. Había dientro de la [[Casa Blanca]] un halo de tracamundiu y deriva. Cheney llogró bones crítiques pol so bon faer a la de faer llegar al presidente una amplia gama d'opiniones ya idees opuestes. Pero'l presidente fixo pocu pa solliviar les tensiones ente Cheney, que la so oficina empezó a tener una creciente influencia na ellaboración de los discursos presidenciales, y [[Robert Hartmann]], redactor de discursos y amigu personal de Ford. [[David Gergen]], asesor de Cheney, foi promovíu al cargu de conseyeru especial del presidente, y Stefan Halper asignáu p'ayudar a Cheney y Gergen a evaluar les implicaciones polítiques de toles iniciatives de l'[[Alministración]]. Sicasí, tanto Gergen como Halper yeren antiguos redactores de discursos, un fechu que bastió'l conflictu ente les operaciones de Cheney y Hartmann. Mientres la campaña eleutoral de [[1976]], Cheney viaxó per tol país col presidente, y foi unu de los integrantes del so círculu más íntimu d'asesores eleutorales, xunto a Robert Hartmann; el consultor californianu Stuart Spencer; John Marsh, home de total enfotu del presidente; Robert Teeter, de ''Market Opinion Research Corp.''; y Jack Ford, unu de los fíos del presidente. Cheney foi criticáu por nun esplotar lo suficiente la proyeición presidencial de Ford; en dómina de campaña, el presidente apenes concedió conferencies de prensa na [[Casa Blanca]], y prefería faelo nos pueblos y ciudaes que visitaba na ruta de campaña, lo que nun-y dexaba apaecer más presidencial que'l restu de candidatos. Pero Cheney defender de les crítiques responsabilizando a Ford: "Ye'l Presidente quien establez l'estilu pa la Casa Blanca. Y asina ye como ten de ser." == Congresista por Wyoming (1979-1989) == Tres la so torna al so estáu de residencia, [[Wyoming]], en [[1978]], Cheney foi escoyíu como republicanu a la Cámara de Representantes d'Estaos Xuníos pa sirvir l'únicu cargu de congresista del estáu. Foi vueltu escoyer cinco veces y el so colegues escoyer por qu'emprestara servicios como Presidente del Comité Republicanu de Política (Republican Policy Committee) de [[1981]] a [[1987]]. Foi escoyíu Presidente de l'Asamblea Republicana de la Cámara de Representantes (House Republican Conference) en [[1987]] y líder de la minoría d'esa cámara en [[1988]]. Polo xeneral, Cheney, que se sentía meyor trabayando na Cámara que na Casa Blanca, onde se sentía un estrañu, sofitaba los programes de política interna y esterior del presidente Ronald Reagan, especialmente de Defensa, aprobando los fondos pal desenvolvimientu de la multimillonaria [[Iniciativa de Defensa Estratéxica]] (SDI), más conocida como "Guerra de les Galaxes", l'ayuda militar a la [[Contra (revolucionariu Nicaragua)|Contra]] de [[Nicaragua]] y a los insurxentes d'Afganistán y Angola. Tamién votó contra la propuesta d'esixir al presidente que echara voz de al Congresu en 48 hores cualquier operación secreta entamada. Na política interna foi bien conservador, oponer a la integración de neños blancos y negros nes escueles públiques, al albuertu y a favor de que s'impartieren clases de relixón nes escueles. En 1987 el congresista Cheney tuvo al so cargu la investigación del escándalu [[Irán-Contra]] y llegó a la conclusión de que, a pesar de posibles errores cometíos pola Alministración Reagan, nun esistía evidencia de que'l presidente tuviera conocencia dalguna de que s'esviaren fondos de les armes vendíes. == Secretariu de Defensa (1989-1993) == [[Ficheru:Secretary of Defense Richard B. Cheney, official portrait.jpg|thumb|left|200px|Dick Cheney como Secretariu de Defensa.]] El 10 de marzu de 1989, el nuevu presidente [[George H. W. Bush]] propunxo a Cheney como [[Secretariu de Defensa]] dempués de que la so primer opción, el senador [[John Tower]], fora refugáu pol Senáu. Al pregunta-y polos reporteros sobre la so inesperiencia en materia de Defensa, señaló que, como xefe de gabinete del presidente [[Gerald Ford]], asistiera a toles xuntes del Conseyu de Seguridá nacional y como republicanu yera'l de más antigüedá nel Comité d'Intelixencia de la Cámara de Representantes. A pesar de la rápida y unánime aprobación del Senáu por qu'ocupara el puestu de Secretariu de Defensa'l 17 de marzu de 1989, Cheney sabía qu'atoparía ciertos reparos en [[el Pentágonu]] por non sirvir na [[guerra de Vietnam]] y por sofitar como congresista l'usu del detector de mentires nel Departamentu de Defensa. Proponiéndose afirmar rápido la so autoridá, solo dexó que dos o trés subordinaos aconseyáren-y en decisiones claves sobre'l personal, emplegó namái persones d'absolutu enfotu y nomó a [[David S. Addington]], unu de los sos más fieles ayudantes del Congresu, nel puestu d'asistente especial so. pa llograr el propósitu del presidente Bush d'algamar la meta d'una crecedera real del 0&nbsp;% en Defensa para [[1990]], en 1989 Cheney tuvo que retayar 1000 millones de dólares del presupuestu de Defensa, propunxo detener la producción de los nuevos portaviones V-22, refugar la modernización de los aviones de caza F-14 Tomcat, atayar la construcción de nuevos modelos d'helicópteros, d'un submarín d'ataque y del caza F-15, frenar el desenvolvimientu de los bombarderos B-2 Stealth, dar de baxa'l portaviones [[US Coral Sea]] y otros barcos, y amenorgar el personal a 17&nbsp;200 efectivos, pero sofito la investigación y desenvolvimientu de los antimisiles Brilliant Pebbles, menos costosos qu'otros sistemes d'antimisiles espaciales en desenvolvimientu, que orbitarían nel espaciu en prevención d'ataques enemigos. N'abril de 1989 Cheney refugó'l pidimientu d'Alemaña Occidental d'abrir negociaciones cola [[XRSS]] p'amenorgar armes nucleares de curtiu algame n'Europa, por considerar diches negociaciones una trampa peligrosa, dada la aplastante superioridá soviética n'armes convencionales. Ente 1990 y [[1991]] xugó un papel clave nel conflictu bélicu desencadenáu con [[Iraq]] pola invasión de [[Kuwait]]. Dirixó tolos alcuerdos y aliances previes a la [[guerra del Golfu]]; consiguió que'l rei [[Fahd]] d'[[Arabia Saudita]] dexara la instalación de bases militares estauxunidenses en [[Daharan]], y en [[1992]] robló un alcuerdu de seguridá ente EE.&nbsp;UU. y l'emiratu de [[Qatar]], onde s'instaló'l comandu central de les tropes de EE.&nbsp;UU. aparcaes na rexón del [[golfu Pérsicu]]. El Secretariu Cheney recibió la Medaya Presidencial de Llibertá dada pol presidente George Bush el [[3 de xunetu]] de [[1991]] pol so lideralgu mientres la [[guerra del Golfu]]. == Vicepresidente de EE.&nbsp;UU. (2001-2009) == [[Ficheru:Vice President Cheney Watches Television.jpg|thumb|El vicepresidente Dick Cheney viendo per televisión los atentaos del 11 de setiembre]] Abandonó'l Departamentu de Defensa'l 20 de xineru de [[1993]] y aterrizó nel sector priváu. En [[1995]] foi contratáu como presidente executivu por [[Halliburton Company]], firma qu'empresta servicios de campu a la industria petrolero con sede en [[Dallas]]. En [[1996]] a puntu tuvo de presentase como candidatu a les primaries presidenciales del [[Partíu Republicanu de los Estaos Xuníos|Partíu Republicanu]] pero finalmente refugó la idea. Caltener nel sector priváu hasta que, nel añu 2000, el gobernador [[George W. Bush]] escoyer como compañeru de fórmula na so candidatura presidencial. Convertíu en [[vicepresidente de los Estaos Xuníos]] en [[2001]], tres los atentaos del [[11 de setiembre]] foi treslladáu a un llugar secretu y seguro dende'l que siguió en contautu col [[Presidente de los Estaos Xuníos|presidente]] [[George W. Bush|Bush]] y coordinando les actividaes gubernamentales, al mandu de una alministración d'emerxencia. Y la mañana del [[29 de xunu]] de [[2002]], mientres a Bush practicábase-y una colonoscopia, Cheney sirvió como Presidente en funciones so los términos de la 25ª Enmienda de la Constitución: actuó como Presidente dende les 11:09 hores hasta les 13:24 hores. La mañana del [[21 de xunetu]] de [[2007]], volvió exercer la Presidencia en funciones, mientres Bush someter a un procedimientu médicu que riquía sedación. Conseyeru presidencial de primer orde n'asuntos de política enerxética, política esterior y Seguridá Nacional, destacó como unu de los miembros más duros de l'[[Alministración Bush]], defendiendo la guerra contra [[Iraq]] con o ensin el respaldu del Conseyu de Seguridá de la [[ONX]] ([[2003]]). Y ta consideráu como'l vicepresidente más poderosu de la hestoria: el so poder fluyía básicamente del plenu enfotu que recibía del presidente Bush. Dende un principiu, formó parte del círculu más íntimu del presidente, con plenu accesu al [[Despachu Oval]], al mesmu nivel del Xefe de Gabinete, sirviendo como confidente, y rompiendo cola tradición d'escesiva formalidá qu'esistía n'anteriores rellaciones presidente-vicepresidente. Llueñe del papel puramente ceremonial d'un Vicepresidente, Cheney asumió un rol protagonista na formulación de polítiques oficiales. Síntoma d'esi poder, foi la decisión del ''Speaker of the House'' [[Dennis Hastert]] d'acondiciona-y un despachu propiu na Cámara de Representantes, pa tener conexón direuta cola [[Casa Blanca]]. Convirtióse asina nel Vicepresidente que más despachos oficiales tuvo partíos pelos distintos centros de poder de Washington D.&nbsp;C.: el despachu de la Cámara de Representantes, sumar a los que yá tenía nel [[Ala Oeste]], nel Vieyu Edificiu Executivu, y los sos dos despachos del Senáu, unu nel ''Dirksen Senate Office Building'', y otru pegáu a la cámara del Senáu. A pesar de ser acusáu d'un posible delitu de fraude cometíu cuando yera presidente de la compañía petrolera Halliburton Company, nes eleiciones presidenciales de [[2004]] repitió como candidatu republicanu a la vicepresidencia pa un segundu mandatu xunto a George W. Bush. Una vegada ganaes les eleiciones, el [[20 de xineru]] de [[2005]] Dick Cheney volvió xurar como vicepresidente pa otros cuatro años. Siempres caltuvo que nun tien ambiciones presidenciales. Apurrió'l cargu al exsenador [[Partíu Demócrata de los Estaos Xuníos|demócrata]] [[Joe Biden]] el [[20 de xineru]] de [[2009]]. == Vida privada == Cheney casóse cola so novia de la escuela secundaria, [[Lynne Cheney|Lynne Ann Vincent]], en [[1964]], y la pareya tien dos fíos adultes, Elizabeth y [[Mary Cheney|Mary]], y trés nietes. Sufre d'[[arritmia]] y tuvo trés [[infartu|infartos]] na so vida. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{wikiquote}} * [https://web.archive.org/web/20040402071826/http://www.whitehouse.gov/vicepresident/vpbio.es.html www.whitehouse.gov]: Sitiu oficial del Gobiernu de los [[Estaos Xuníos]], material de [[dominiu públicu]]. {{NF|1941||Cheney, Dick}} [[Categoría:Vicepresidentes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Republicanos d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Miembros de la Cámara de Representantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Anticomunistes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Medaya Presidencial de la Llibertá]] [[Categoría:Xefes de Gabinete de la Casa Blanca]] [[Categoría:Persones de Nebraska]] pbdenbhwpv8iriw3rg1dmiphl9f4eyd José Balta y Montero 0 155421 3707554 3706232 2022-08-16T15:16:27Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{persona}} '''José Balta y Montero''' {{nym}} foi un [[militar]] y [[políticu]] [[Perú|peruanu]] qu'ocupó la [[Presidentes de Perú|presidencia constitucional de Perú]] de 1868 a 1872. Mientres el so gobiernu roblóse'l [[Contratu Dreyfus]] pa la esplotación del guanu, y celebró grandes emprestos n'Europa, colos qu'empecipió un ambiciosu programa de construcción d'obres públiques. D'esta destaquen los [[ferrocarril]]es, siendo los más notables los de penetración de la mariña a la sierra. Cerca del final del so gobiernu, foi derrocáu por un [[Rebelión de los coroneles Gutiérrez|golpe d'Estáu]] entamáu por trés militares, los hermanos Gutiérrez. Prindáu ya internáu nun cuartel, foi asesináu pocu dempués mientres dormía na so celda. == Carrera militar == Foi fíu del [[arquiteutu]] [[Cataluña|catalán]] Juan Balta Brú y de la limeña Agustina Montero Casafranca. El so padre foi un emigráu políticu que fuxera de Cataluña poles sos idees separatistes contra la [[Monarquía Hispánica|corona española]]. Dende bien nuevu, José Balta abrazó la carrera d'armes. En 1830, con tan solu dieciséis años, ingresó al Colexu Militar, del que se graduó trés años dempués col grau de [[subteniente]]. Como integrante del batallón «Piquiza» defendió al gobiernu del xeneral [[Luis José de Orbegoso]] nel sitiu del Callao y na [[batalla de Huaylacucho]] (1834). Secundó depués el golpe de [[Felipe Santiago Salaverry]] y llogró el grau de capitán (1835). Lluchó contra la intervención boliviana actuando nes batalles d'[[batalla de Uchumayo|Uchumayo]] y [[batalla de Socabaya|Socabaya]] (1836). Foi tomáu prisioneru y desterráu a [[Bolivia]], permaneciendo dos años nos montes de Chiquitos, hasta que llogró fugar. Reemprendió entós la so llucha contra [[Andrés de Santa Cruz]] y la [[Confederación Perú Boliviana]] enrolándose na Espedición Restauradora y actuando nes aiciones de [[combate de Portada de Guíes Portada de Guíes]], [[combate de Buin|Buin]] y [[batalla de Yungay|Yungay]], onde foi alzáu al grau de [[sarxentu mayor]], n'atención al so valor demostráu ([[1839]]).<ref name ="etdp">{{cita enciclopedia |apellíu= Tauro del Pinu |nome= Alberto |enllaceautor= Alberto Tauro del Pinu |editor= |enciclopedia= Enciclopedia Ilustrada de Perú |títulu=BALTA MONTERO, José |edición= 3ª |añu= 2001 |editorial=PEISA |volume=2 |allugamientu=Lima |isbn=9972-40-149-9 |páxines=287-288}}</ref><ref name ="gfdp">{{cita enciclopedia |apellíu= Orrego Penagos |nome= Juan Luis |enllaceautor= |editor= Lexus Editor |enciclopedia= Grandes Forxadores de Perú |títulu= BALTA MONTERO, José (1814-1872) |edición= 1ª |añu= 2000 |editorial=Lexus |allugamientu=Lima |isbn=9972-625-50-8 |páxines=47-48 }}</ref> Collaboró col efímeru gobiernu del xeneral [[Juan Crisóstomo Torrico]] y participó na [[batalla d'Agua Santo]], el 17 d'ochobre de 1842, que punxo fin a dichu réxime. A la so solicitú pasó al retiru, pero a instancies del so hermanu [[Juan Francisco Balta|Juan Francisco]] volvió al exércitu pa sirvir esta vegada al Direutoriu de [[Manuel Ignacio de Vivanco]]. Al españar nel Sur la revolución encabezada por [[Domingo Nieto]] y [[Ramón Castilla]] coló a combatila, pero tres l'adversu alcuentru en San Antonio, el 28 d'ochobre de 1843, foi prindáu y confináu en [[Tacna]]. Llogró reincorporase n'[[Arequipa]] a les fuercies de Vivanco, que fueron ganaes definitivamente na [[batalla de Carmen Alto]], el 21 de xunetu de 1844.<ref name ="etdp" /><ref name ="gfdp" /> Nuevamente fuera del exércitu, el presidente [[Ramón Castilla|Castilla]] autorizó'l so reinscripción nel serviciu activu (1846). Llogró entós los graos de [[teniente coronel]] (1848) y de [[coronel]] graduáu (1851). Por sofitar al presidente [[José Rufino Echenique]], hasta la [[batalla de La Palma]], foi dau de baxa una vegada más pol nuevu réxime de Castilla (1855).<ref name ="etdp" /> [[Ficheru:Balta y Montero NEW.jpg|left|miniatura|250px|Fotografia de José Balta, d'una postal de la dómina.]] Gracies a una llei d'arreglu», del 11 d'abril de 1861, foi rehabilitáu. Pero solo volvió al serviciu cuando'l país protestó pola firma del [[tratáu Vivanco-Pareja]]. Secundó entós, dende Chiclayo, la [[Guerra civil peruana de 1865|rebelión]] de [[Mariano Ignacio Prau]] y [[Pedro Díez-Canseco]] contra'l presidente [[Juan Antonio Pezet]], que la so dimisión forzaron en 1865.<ref name ="etdp" /> Foi ministru de Guerra y Marina mientres el segundu interinato de Pedro Díez-Canseco, del 17 al 28 de payares de 1865, y participó, como comandante de la División del Sur, nel [[combate del 2 de mayu]] contra la flota española (1866).<ref name ="etdp" /> Daquella yá tenía gran popularidá y estremóse ente los opositores a la dictadura de Prau, que lo desterró a [[Chile]]. Tornó al Perú en 1867 y encabezó un [[Guerra civil peruana de 1867|movimientu revolucionariu]] contra'l gobiernu de Prau en [[Chiclayo]], que atopó ecu n'[[Arequipa]], onde se llevantó'l xeneral Pedro Díez-Canseco. Dambos negáronse a xurar la nueva [[Constitución Política de Perú (1867)|Constitución del añu 1867]] y proclamaron vixente [[Constitución Política de Perú (1860)|la de 1860]].{{harvnp|Basadre Grohmann|2005a|pp=271-272}} Prau, entós, viaxó al sur pa encalorar la rebelión, pero ante la presión tantu de Balta como de Díez-Canseco, y la que'l mesmu congresu exercía dende Lima, tuvo qu'arrenunciar.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005a|p=274-276}} La presidencia interina recayó, per tercer vegada, nel veteranu xeneral Pedro Díez-Canseco. == Eleiciones presidenciales de 1868 == Antes de cumplise'l primer mes del so mandatu provisorio, el [[6 de febreru]] de 1868, Díez-Canseco convocó a eleiciones presidenciales, nes que Balta participó, cola so aureola de «héroe de Chiclayo». Otres candidatures fueron la de [[Manuel Toribio Ureta]], que representaba a los [[lliberales]], y la de [[Manuel Costas]]. El Congresu, al faer l'escrutiniu de los sufraxos emitíos polos colexos eleutorales, dio validez a 3.864 de los cualos 3.168 favorecíen a Balta, 384 a Costas, 153 a Ureta, y el restu a diversos candidatos. El Congresu sancionó la nominación de Balta, que los sos vicepresidentes electos fueron el coronel [[Mariano Herencia Zevallos]] y el coronel [[Francisco Díez-Canseco]].{{harvnp|Basadre Grohmann|2005a|p=293}} == Presidencia de la República == {{AP|Gobiernu de José Balta y Montero}} [[Ficheru:Arequipa devastada por el terremoto de 1868.jpg|derecha|miniatura|300px|Fotografia de la dómina qu'amuesa a un sector de la ciudá de Arequipa afarada pol terremotu de 1868.]] José Balta se ciñó la banda presidencial el 2 d'agostu de 1868.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005a|p=294}} Dende'l primer momentu señaló que yera prioritariu buscar l'alianza ente l'Executivu y el Llexislativu, llograr l'equilibriu ente los ingresos y egresos de la Nación, reformar el sistema aduaneru y promulgar la llei de los ferrocarriles. Políticamente buscó la unidá de tolos peruanos, decretando l'amnistía xeneral y convidando a personaxes capacitaos a collaborar nel so gobiernu. Tuvo sicasí, qu'enfrentar l'entamu d'una grave crisis económica y financiera, derivada sobremanera de la mala manera como s'axustaba'l [[guanu]], la principal fonte de recursos del Estáu dende la [[década de 1850]]. D'otru llau, a pocos díes d'asumir el poder, tuvo qu'encarar les consecuencies del pavorosu [[Terremotu de Arica de 1868|terremotu del sur de Perú]], asocedíu'l 13 d'agostu de 1868, que foi'l mayor seísmu rexistráu nel Perú en dómina moderna xuntu con [[Terremotu de Lima de 1746|el de 1746]]. Causó unos 40.000 muertos y la destrucción total de Moquegua, Arequipa, Tacna, Iquique; un [[maremotu]] afaró los puertos d'[[Arica]], [[Mollendo]] y [[Distritu de Islay|Islay]]. Frente a Arica fundióse la corbeta [[BAP América|''América'']], apocayá adquirida, pereciendo'l so capitán Mariano Jurado de los Reis y el restu de los sos tripulantes.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005a|p=297}} === La crisis económica === Dende diba tiempu tola facienda pública basar nel sistema del conseñamientu del [[guanu]]. Por esti sistema l'Estáu contrataba colos llamaos consignatarios, por que vendieren al estranxeru cierta cantidá de guanu; los consignatarios cobraben por ello una comisión y depués apurríen al Estáu'l productu de la so venta. Pero, polo xeneral, estos consignatarios daben cuenta con retrasu de les ventes del guanu, por cuenta de la baxa del so preciu nos mercaos europeos: asocedía qu'especulaben colos cargamentos y almacenar nos puertos d'Europa, esperando'l meyor momentu pa la venta del guanu. D'esa manera l'Estáu nun recibía puntualmente los sos pagos, viéndose impidíu de programar los sos gastos. Coles mesmes, ante la crisis qu'empezó a partir de la [[década de 1860]], l'Estáu empezó a solicitar préstamos a los consignatarios, qu'estos dieron con intereses usurarios del 2 hasta'l 3 per cientu mensuales. En resume, el fiscu convirtiérase en prisioneru de los consignatarios.{{harvnp|Chirinos Soto|1985|p=272}} Apuraba pos, tomar una decisión radical: quitar el negociu del guanu a los consignatarios y aldericar nueves condiciones con quien ufiertara ameyores dividendos pal Perú. Al empecipiase'l gobiernu de Balta, el ministru de Facienda [[Francisco García Calderón]] (el futuru presidente so la ocupación chilena) esaminó la situación: les arques fiscales taben vacíes, non podíen atendese con puntualidá'l pagu de sueldos y pensiones, y calculaba en 19.000.000 de soles el déficit presupuestal de 1868-69. N'otres pallabres: el país topábase en cantu de la bancarrota.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005a|p=298-299}} === El Contratu Dreyfus === {{AP|Contratu Dreyfus}} [[Ficheru:Auguste Dreyfus.jpg|miniatura|left|200px|[[Auguste Dreyfus]], titular de la Casa Dreyfus & Hnos.]] El presidente José Balta, pa salir de tamaña crisis económica, nomó'l [[5 de xineru]] de 1869 como ministru de Facienda a [[Nicolás de Piérola]], entós un desconocíu nuevu ex seminarista, que mientres el gobiernu de Pezet había incursionado nel periodismu y qu'había egresado apocayá de la Facultá de Derechu.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|pp=13-14}} Piérola pidió al Congresu de la República una amplia autorización por que'l Poder Executivo procurara los fondos necesarios pa salvar el déficit del presupuestu xeneral de la República. Esta autorización foi-y concedida'l 25 de xineru de 1869. En virtú a ello, por decretu del 27 de marzu Piérola afitó les bases p'axustar direutamente (ensin consignatarios) la venta del guanu al estranxeru, nun volume que bordiaba los dos millones de tonelaes métriques. Los comisionados gobiernu Toribio Sanz y [[Juan Martín Echenique]] encargar de presentar les bases d'un contratu guanero nos mercaos europeos, por que les empreses comenenciudes llanzaren les sos propuestes. La propuesta de la casa xudíu-francesa Dreyfus Hnos. y Cía. resultó la ganadora.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|pp=16-19}} El contratu ente los representantes del estáu peruanu y la casa Dreyfus suscribir en [[París]], el 5 de xunetu de 1869 y foi aprobáu pol gobiernu peruanu'l 17 d'agostu, anque con delles meyores.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|pp=20-22}} Les principales clauses del contratu yeren les siguientes:{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|p=20}} # La Casa Dreyfus Hnos. comprometer a adquirir el guanu al términu de los contratos colos consignatarios, nun volume de dos millones de tonelaes. # Mentanto, Dreyfus adelantraría al Gobiernu la suma de 2 millones de soles en dos mensualidad (esta suma foi, depués, alzada a 2.4 millones). # Nos meses socesivos, Dreyfus comprometer a apurrir 700 mil soles cada mes hasta marzu de 1871. # Dreyfus encargar de cubrir los pagos de la delda esterna, que xubía a 5 millones de soles al añu. # Pa tolos casos de pagos ya inversiones establecíen los intereses y primes del casu. # Dreyfus tendría'l comerciu del guanu pa los mercaos de [[Mauriciu]], [[Europa]] y les sos colonies (sacante [[Cuba]] y [[Puertu Ricu]]). # El preciu de venta del guanu a Dreyfus quedó señaláu dándose un tipu únicu de S/. 36.50 por tonelada, en cuenta de S/. 31.00 por tonelada apautada colos consignatarios en mayu de 1869. En teoría, esti contratu yera por demás ventaxosu pal Perú. Yá l'Estáu nun tenía d'esmolecer se polos incumplimientos de los consignatarios, podía permediar el so presupuestu y programar los sos gastos, y pa mayor ventaya, escaecer del problema de la delda colos tenedores de bonos británicos. Sicasí lo dicho, el contratu anició un terrible discutiniu nel Perú. Los capitalistes locales o consignatarios llevaron el casu ante la [[Corte Suprema de la República de Perú|Corte Suprema]], acusando al gobiernu d'haber infligido contra ellos un réfugu y esixeron al so favor el derechu de «retrato», esto ye, el de sustituyise n'igualdá de condiciones a Dreyfus nel contratu.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|p=22}} La Corte Suprema falló a favor de los consignatarios (26 de payares), pero'l Poder Executivo consideró que yera'l Congresu quien tenía de tener la decisión final. Depués d'un vivísimo alderique parllamentariu, los dos cámares aprobaron el contratu, quedando llegalmente anuláu'l fallu de la Corte (11 de payares de 1870). Tou quedó asina allanado pa poner n'execución el contratu.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|pp=27-28}} === Los grandes emprestos === [[Ficheru:Henry Meiggs 2.jpeg|miniatura|200px|derecha|[[Henry Meiggs]], inxenieru estauxunidense que foi'l constructor de los grandes ferrocarriles de penetración nel Perú.]] Col contratu Dreyfus, creía'l gobiernu salvar al país de la bancarrota, según introducir un acertáu sistema na facienda pública. La siguiente esmolición foi buscar fondos pa la construcción de ferrocarriles y otres obres públiques, base del progresu, como se creía entós. Recurrióse entós a los grandes [[emprestu|emprestos]], siendo usada como garantía la venta del guanu, que'l so escosamientu calcular bien alloñáu. El 19 de mayu de 1870 el gobiernu contrató en París, cola Casa Dreyfus Hnos. y Cía., un emprestu por 59.600.000 soles, destináu pa la construcción de víes ferriales de penetración, quedando afeutaes toles rentes públiques y n'especial les d'aduanes, y la propiedá de los ferrocarriles en construcción.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|pp=55-56}} Afaláu por esti ésitu d'esti préstamu, el Congresu autorizó al gobiernu contratar un nuevu emprestu por 15.000.000 de llibres esterlines (75.000.000 soles), de les cualos 13.000.000 dedicar a la construcción d'otros ferrocarriles y el restu a regaciones de la mariña. Esti segundu emprestu foi apautáu en Lima, tamién cola Casa Dreyfus, el 7 de xunetu de 1871, pero solu foi aprobáu en 1872.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|pp=66-67}} Estos emprestos, magar inyectaron al país de grandes capitales y provocaron un periodu de prosperidá, a la llarga resultaron nefastos al tar a cuenta d'ingresos futuros, que nun llegaríen a cubrir, por cuenta de la baxa del preciu del guanu y a la crisis mundial. Los ferrocarriles, que'l so rendimientu, en teoría, tenía de cubrir los sos gastos, nun resultaron ser tan granibles; munchos nun se terminaron y otros estropiáronse. Tou lo cual desaguó nun gran aumentu de la yá enorme delda pública, y la subsiguiente [[bancarrota]], qu'asocedería pocu dempués. === Eleiciones presidenciales de 1872 === En 1871, coles eleiciones yá bien cercanes, empezaron los rumores de que [[Juan Francisco Balta]], hermanu del xefe d'Estáu y primer ministru nesi entós, postularía a la presidencia. Sicasí, por conseyu de Nicolás de Piérola, esto nun asocedió. Balta, entós, decidió sofitar la candidatura del ex-presidente [[José Rufino Echenique]].{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|pp=101-102}} Los contendores de Echenique fueron [[Manuel Toribio Ureta]], nesi entós Fiscal Supremu y que nuevamente postulaba a la presidencia como líder de los lliberales; y [[Manuel Pardo y Lavalle]], ex alcalde de Lima y líder del [[Partíu Civil (Perú)|Partíu Civil]], apocayá fundáu como respuesta al predominiu militar na política peruana.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|pp=97-101}} Pardo nun tardó en demostrar el so enraigono popular: el 6 d'agostu de 1871 llogró rexuntar na [[Plaza de Acho]] a 14.000 ciudadanos, númberu bien apreciable pa la dómina.{{harvnp|Chirinos Soto|1985|p=281}} Nes eleiciones primaries (o eleiciones de los Colexos Eleutorales) del 15 d'ochobre de 1871, los eleutores civilistes llograron la mayoría. Lo qu'obligó a Ureta a tornar el so postulación. Balta decidió entós auspiciar una candidatura de conciliación nacional na persona del xurista [[Antonio Arenas]], viéndose Echenique obligáu a arrenunciar pa dexar espaciu al nuevu candidatu.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|pp=104-108}} Pero yá yera demasiáu tarde. Tres una campaña arrolladora, Pardo trunfó nes eleiciones de 1872, siendo asina alzáu como'l primer presidente civil de la historia de la República de Perú, escoyíu n'eleiciones democrátiques.{{harvnp|Chirinos Soto|1985|p=284}} === Golpe d'Estáu de los Gutiérrez === {{AP|Rebelión de los coroneles Gutiérrez}} [[Ficheru:Tgutierrez2.jpg|left|miniatura|220px|El coronel [[Tomás Gutiérrez]].]] La eleición de Pardo traxo esmolición en dellos sectores del exércitu, que tarrecieron perder los privilexos qu'hasta entós gociaben. Los más ambiciosos y aturbolinaos de los oficiales yeren los coroneles Gutiérrez, cuatro hermanos de nomes [[Tomás Gutiérrez|Tomás]], [[Montés Gutiérrez|Montés]], [[Marceliano Gutiérrez|Marceliano]] y [[Marcelino Gutiérrez|Marcelino]]. El mayor, Tomás Gutiérrez, yera entós ministru de Guerra. Los demás teníen al so mandu importantes batallones acantonaos na capital. Anque José Balta foi tentáu p'anular les eleiciones y perpetuase nel poder, arrenunció de faelo.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|pp=109-111}} El 22 de xunetu de 1872, [[Montés Gutiérrez]], a la cabeza de dos compañíes del batallón «Pichincha», enfusó nel Palaciu de Gobiernu y prindó al presidente Balta. Aína foi a la [[Plaza Mayor de Lima|Plaza d'Armes]], onde se topaba'l so hermanu Marceliano al mandu del batallón «Zepita»; dambos declararon destituyíu al presidente Balta y proclamaron a Tomás Gutiérrez como Xeneral del Exércitu y Xefe Supremu de la República.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|pp=111-112}} Por influencia de [[Miguel Grau Seminario]] y [[Aurelio García y García]], los dos marinos más sobresalientes de la dómina, la [[Marina de Guerra de Perú|Marina]] nun emprestó'l so sofitu a la rebelión de Tomás Gutiérrez, y tampoco reconoció'l so gobiernu.{{Harvnp|Arosemena Garland|1979|pp=78-83}}<ref>{{cita web |url = http://www.idepe.org/historia_grau.htm |títulu = Miguel Grau: En defensa de la Constitución |fechaaccesu = 20 d'agostu de 2010 |autor = Pedro Planes Silva |editorial = Institutu d'Estudios Políticos y Estratéxicos (IDEPE) }}</ref> El Congresu, axuntáu n'emerxencia so la presidencia de [[José Rufino Echenique]], declaró illegal al llevantamientu de los Gutiérrez . La soldadesca desallugó a culatazos a los senadores y diputaos del palaciu llexislativu. Coles mesmes, empecipióse una violenta persecución contra los civilistes, viéndose obligáu Pardo a faese a la mar y treslladase al puertu de [[ciudá de Pisco|Pisco]].{{harvnp|Vargas Ugarte|1984|pp=183-185}} === Muerte === [[Ficheru: Asesinato de Jose Balta.jpg|derecha|miniatura|250px|Asesinatu de José Balta, según un grabáu de la dómina.]] El pueblu de Lima tamién amosó'l so desalcuerdu contra'l golpe militar, y unu de los hermanos conspiradores, [[Montés Gutiérrez]], morrió na mañana de 26 de xunetu nuna de les munches escaramuzas qu'asocedieron na capital. Díxose entós qu'en represalia, Marceliano, el más sópitu ya ignorante de los hermanos, ordenó la muerte del presidente Balta, quien se topaba recluyíu nel cuartel de San Francisco; tal orde cumplióse mientres la víctima topábase folgando nel so llechu, dempués de xintar. Los qu'executaron esti crime fueron el mayor Narciso Nájar, el capitán Laureano Espinoza y el teniente Juan Patiño, según comprobóse nel xuiciu posterior; ellos dixeron cumplir órdenes de Marceliano, anque ye probable que mintieren p'atenuar en daqué la so responsabilidá. Otra posibilidá ye que fuera una vengación personal: unu de los asesinos, el d'apellíu Nájar, sufriera tiempu tras la pena d'azotes, por orde del mesmu Balta, entós el so oficial cimeru nel exércitu, como castigu por un actu d'indisciplina.{{harvnp|Vargas Ugarte|1984|p=186}}{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|p=116}} La noticia de la muerte del presidente causó terrible conmoción ente la población limeña, que nun folgó hasta faer xusticia coles sos manes. Tomás Gutiérrez, que s'abelugó nuna botica del [[baldrayu de la Unión]], foi prindáu y lincháu, siendo'l so cadabre arrastrao y tullío, víctima de la roxura popular. Pela so parte, [[Marceliano Gutiérrez]] foi arrodiáu nel Callao y morrió combatiendo. Los cadabres de Montés y Tomás fueron colgaos desnudos nes torres de la [[Catedral de Lima|Catedral]]; depués fueron refundiaos a una foguera encendida nel atriu del mesmu edificiu, sumándose hores dempués el cadabre de Marceliano, traíu a rastres depués de ser desenterráu del campusantu del Callao. Solo llogró escapar [[Marcelino Gutiérrez]], quien tiempu dempués se reivindicó engarrando na [[guerra del Pacíficu|guerra con Chile]].{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|pp=117-118}} == Obres y mandáu == === Los ferrocarriles === [[Ficheru:Ferrocarril Central Lima-Oroya.jpg|miniatura|250px|derecha|El [[Ferrocarril Central de Perú|ferrocarril central]] de Lima a La Oroya foi la mayor obra d'inxeniería realizada en dicha dómina.]] Por aciu los grandes emprestos llograos n'Europa, Balta financió la construcción de ferrocarriles de penetración de la mariña a la sierra, según otros llonxitudinales, víes de comunicación qu'entós yeren vistes como una perimportante ferramienta del progresu pos dexaben tresportar rápido les riqueces esplotaes según la comunicación coles distintes rexones. La construcción de les más importantes d'estes víes ferriales foi encamentada al inxenieru estauxunidense [[Enrique Meiggs]], que yá fixera enantes obres similares en Chile.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|pp=47-48}} Esta rede ferrocarrilera convertir n'unu de los principales legaos del gobiernu de Balta, pos si nel añu 1861 el Perú cuntaba con una rede ferrocarrilera de 90 quilómetros, en 1874 esta tenía 947 quilómetros. Los ferrocarriles que se realizaron entós, rematáronse o fueron empecipiaos fueron los siguientes: # El de [[Mollendo]] a [[Arequipa]], empecipiáu nel tercer interinato de Pedro Díez Canseco. Foi inauguráu'l 1 de xineru de 1871.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|pp=49-50}} # El de Lima a [[Distritu de Rancón|Rancón]], que foi abiertu al públicu n'abril de 1870. Poco dempués, nel mesmu añu inauguróse la seición Rancón-Chancay. Nel gobiernu siguiente siguiríase la llinia hasta Huacho.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|p=59}} # El de Lima a [[La Oroya]], o [[Ferrocarril Central de Perú]], foi un xigantescu proyeutu de penetración al traviés del cordal, escurríu por Meiggs. Empecipióse'l 1 de xineru de 1870; el so primer tramu, ente Lima y San Bartolomé, de 76 km, foi apurríu al tráficu'l 15 de febreru de 1871. Sería siguíu por socesivos gobiernos hasta'l so culminación. Trátase d'una colosal obra d'inxeniería, que xube a un altor de 4.800 [[msnm]] y en que la so construcción trabayaron unos 10.000 obreros, la mayoría coolíes (chinos), y el restu peruanu y chilenu.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|pp=51-53}} Munchos d'estos operarios morrieron víctimes de les enfermedaes reinales, como la verruga, llamada tamién [[enfermedá de Carrión]] y promovieron incidentes de calter llaboral.{{harvnp|Rivera Serna|1975|p=112}} # El de Arequipa a Puno, empecipiáu en 1870, terminar en 1874.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|p=53}} # El de [[Juliaca]] a [[Cuzco]], empecipiáu en 1872, pero suspendíu en 1875.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|p=58}} # El d'[[Ilo]] a [[Moquegua]], empecipiáu en 1871 y concluyíu en 1873. Destruyíu polos chilenos mientres la guerra del Pacíficu, sería reconstruyíu en 1907.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|p=58}} # El de [[ciudá de Pisco|Pisco]] a [[Ica]], inauguráu en 1871.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|p=59}} # El de Salaverry a [[Trujillo (Perú)|Trujillo]].{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|pp=58-59}} === Progresu urbanu en Lima y Callao === [[Ficheru:Puente Balta.jpg|miniatura|250px|derecha|La [[Ponte Balta]] o Ponte Fierro, sobre'l ríu Rímac.]] * Baltáronse les antigües muralles coloniales de Lima, pa dexar que la ciudá espandiérase, especialmente escontra'l sur, d'alcuerdu a un plan trazáu por Meiggs. El plan yera urbanizar les zones asitiaes ente Lima-Chorrillos y Lima-Callao, suañu que solo se fadría realidá a partir de la década de 1920.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|pp=51-52}} * Instalar en Lima canales de desaguadoriu fondos y cubiertos, en reemplazu de les acequias descubiertes.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|p=52}} * Construyóse la Ponte de Fierro o [[Ponte Balta]] sobre'l [[ríu Rímac]], pa xunir el barriu del Rímac cola Corralada de Lima, qu'hasta güei permanez n'usu. Trátase d'una estructura conformada por arcos de fierro fundíu, que la so obra encargar en Francia, pa depués ser treslladada al Perú y armada sobre pilastres de piedra.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|p=52}}<ref>{{cita publicación | autor = Roger Chuquín | títulu = La ponte Balta: aguanta al tiempu y al furiosu ríu Rímac ¿cuál ye la razón? | añu = 26 de marzu de 2017 | revista = [[Diariu Corréu|Corréu]] | allugamientu = Lima | url = http://diariocorreo.pe/ciudá/la ponte-balta-que-aguanta-al tiempu-y-al-furiosu-rio-rimac-739546/ }}</ref> * Fundóse'l barriu de [[Distritu de La Victoria|La Victoria]] (güei distritu), na güerta que fora de propiedá de la familia Echenique, nel sureste de Lima.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|p=52}} * Empecipióse la construcción del Muelle y Dársena del [[Callao]].{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|p=51}} * Construyóse la carretera Lima-Callao y Lima-Huacho.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|p=52}} * Construyóse'l [[Hospital Dos de Mayu]], con fondos provenientes de la [[Sociedá de Beneficencia Pública de Lima]]. Sería rematáu nel gobiernu siguiente ya inauguráu en 1875.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|p=96}} * Construyóse'l [[Palaciu de la Esposición]], entós nes contornes de Lima y anguaño [[Muséu d'Arte de Lima]].<ref name="Muséu">{{cita web |url = http://museoarte.perucultural.org.pe/delmuseo6.shtml |títulu = El Palaciu de la Esposición |fechaaccesu = 20 d'agostu de 2010 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100105154516/http://museoarte.perucultural.org.pe/delmuseo6.shtml |fechaarchivu = 5 de xineru de 2010 }}</ref> Ordenóse la so construcción en 1869, empecipiándose la mesma en xineru de 1870 ya inaugurándose el 1 de xunetu de 1872. Nesti edificiu, arrodiáu de vistosos xardinos, realizóse la primera Gran Esposición Nacional, p'amosar el grau de progresu material al que llegara'l Perú. Ellí exhibióse'l cuadru del pintor [[Luis Montero]], ''Los funerales de Atahualpa'', y el famosu reló de [[Pedro Ruiz Gallu]].{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|pp=52-53}}<ref>Basadre, 2005, tomu 8, pp. 52-53.</ref> Esti últimu aparatu yera bien atélite y causó gran almiración ente los limeños: señalaba les hores, los minutos, los segundos, les selmanes, los años, los sieglos, les fases de lluna; a los cinco de la mañana izaba el pabellón, y a los cinco de la tarde lo arriaba; tocaba l'himnu nacional; amosaba a hores determinaes diversos cuadros que representaben fechos cruciales de la historia peruana. Los chilenos, mientres la guerra de Pacíficu, desarmar y llevar al so país como botín de guerra, anque nunca consiguieron ponelo en funcionamientu, pos delles pieces importantes fueron retiraes por Ruiz Gallo antes de peracabase'l pillaje.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|pp=118-120}} === Obres públiques en provincies === * Dotar d'agua potable a Pisco.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|p=54}} * Fundáronse nueves poblaciones: [[Distritu de Rancón|Rancón]], al norte de Lima; el puertu de [[Salaverry]], na antigua Garita de Moche; el puertu de [[Mollendo]], nel sur; la nueva ciudá de [[Moquegua]] nel llugar llamáu Alto de Villa; y La Mercé, en Chanchamayo.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|p=54-55}} Cabo señalar qu'a partir d'entós producióse'l despegue de Rancón como balneariu de moda, siendo escoyida pol mesmu presidente Balta como residencia de branu.<ref name ="gfdp" /> * Creóse la [[provincia de Tarapacá|provincia mariniega de Tarapacá]], nel estremu sur del país, qu'entós colindaba con Bolivia.<ref name ="gfdp" /> * Por llei del 21 de setiembre de 1868 ratificóse'l decretu del 7 de febreru de 1866 (de la dictadura de Prau) que creaba'l [[departamentu de Loreto]].{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|p=54}} * Estendiéronse les víes [[telegrafía|telegráfiques]] a les capitales de los departamentos.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|p=53}} * Siguióse la construcción del [[canal de Uchusuma]] en Tacna.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|p=54}} * Mandar a construyir la [[Catedral de San Marcos de Arica]] y l'aduana de la mesma ciudá (anguaño en Chile). * Empecipióse la construcción de la [[Catedral de Tacna]], según planos del inxenieru francés [[Alexandre Gustave Eiffel]]{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|p=54}} y mandóse fabricar la pila qu'afata la plaza de la mesma ciudá. === Aspeutu educacional y cultural === * Reformóse la Escuela d'Artes y Oficios, que la so direición foi encamentada a [[Manuel de Mendiburu]].{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|p=74}} * Fundóse la Escuela d'Agricultura (1869).{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|p=75}} * Establecióse la Escuela Naval a bordu de vapor tresporte ''Marañón'' (1870).{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|p=75}} * Contratar al químicu francés Pedro Le Blanc por qu'enseñara química na [[Universidá de San Marcos]] (1871).{{harvnp|Basadre Grohmann|2005c|p=77}} * Creóse Conseyu Cimeru d'Instrucción Pública.{{harvnp|Rivera Serna|1975|p=112}} * Promulgóse la llei de patentes d'invención.{{harvnp|Rivera Serna|1975|p=112}} * Publicóse los ''Comentarios al Códigu Civil'' de [[Toribio Pacheco y Rivero]].{{harvnp|Rivera Serna|1975|p=112}} * L'Estáu adquirió los oxetos que pertenecieren al sabiu italianu [[Antonio Raimondi]].{{harvnp|Rivera Serna|1975|p=112}} * Creyer nel Callao el Colexu Nacional "Dos de Mayu" [[Diariu El Peruanu 22 d'Agostu de 1868]] Por esa dómina, [[Mariano Felipe Paz Soldán]] escribía la so ''Historia de Perú Independiente'', y nel campu de la lliteratura topar en puxanza la poesía romántica y postromántica de [[Ricardo Palma]], de [[Carlos Augusto Salaverry]], de [[Juan de Arona]] y de [[Luis Benjamín Cisneros]], por citar solo a los más representativos autores.<ref name ="gfdp" /> === Política armamentística === Balta, pola so condición de militar, foi un presidente bien esmolecíu pola Marina de Guerra. Mientres el so mandatu reparáronse'l monitor [[Monitor Huáscar|''Huáscar'']], la fragata [[Independencia (fragata blindada)|''Independencia'']], y otros buques, según se retubaron les calderes de los monitores [[Monitores Mancu Cápac y Atahualpa|''Mancu Cápac'' y ''Atahualpa'']], que'l gobiernu de Mariano Ignacio Prau adquiriera. Yá que sal,, la llegada d'esti monitores al Callao, dende la mariña atlántica d'Estaos Xuníos y vía l'estrechu de Magallanes, constituyó una verdadera fazaña de los marinos peruanos.{{Harvnp|Basadre Grohmann|2005b|p=278}} Tolos trabayos realizar na [[Factoría Naval de Bellavista]], la meyor de Suramérica entós (antecesora del [[Servicios Industriales de la Marina|TORCA]].) Al enterase que [[Chile]] contratara n'Inglaterra la construcción de dos poderosos buques blindaos, Balta axuntar col so conseyu de ministros el 14 de febreru de 1872 y alcordó la construcción de dos buques de mayor poder que los encargaos pel país del sur. El comandante [[Manuel Ferreyros]] foi comisionado a Inglaterra p'axustar la contratación de los dos blindaos peruanos. Sicasí, esta operación atayar al negase la Casa Dreyfus a apurrir los fondos necesarios. Sicasí, Balta, consciente del peligru que entrañaba la superioridá naval de Chile, aportunó nes negociaciones, hasta poco primero de la so tráxica muerte. Magar estes siguieron, yá nun tuvieron l'impulsu que Balta diéra-yos, siendo finalmente suspendíes pol gobiernu del so socesor [[Manuel Pardo]] (civil que sentía perceguera escontra'l militarismu), acotando la severa crisis económica que travesaba'l país.{{Harvnp|Arosemena Garland|1979|p=66-69}} De les negociaciones de Balta solo concretáronse l'adquisición de los dos cañoneras, que fueron la [[BAP Chanchamayo|''Chanchamayo'']] (naufragada en 1876 en Punta Aguyeretia) y la [[BAP Pilcomayo|''Pilcomayo'']], que tendría una destacada participación na [[Guerra del Pacíficu]]. === Rellaciones internacionales === * En 1870 producióse un grave incidente na frontera con Bolivia, país que yera gobernáu entós por [[Mariano Melgarejo]], unu de los tiranos bárbaros». Asocedió qu'un grupu de bolivianos cruciaron la frontera pa utilizar el territoriu peruanu como puntu de partida d'una rebelión contra Melgarejo. Este mandó a unu de los sos llugartenientes al mandu de una espedición pa prindar a los rebeldes bolivianos, violando asina suelu peruanu, a lo que se sumó una serie de tropelías cometíes contra los pobladores peruanos. El gobiernu de Balta protestó enérxicamente y concentró tropes na frontera. Melgarejo, bien conocíu pol so odiu al Perú, finalmente recapacitó y aviénose a dar los prestos esixíos.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|p=286}} * El Perú brindó'l so sofitu a la llucha del pueblu cubanu contra'l dominiu español, reconociendo la so independencia y al so gobiernu republicanu, siendo'l primer país en faelo (13 d'agostu de 1869). Munchos voluntarios peruanos, como [[Leoncio Prado Gutiérrez|Leoncio Prau]] y el so hermanu [[José Santos Grocio Prado Linar|Grocio Prau]] (fíos del ex-presidente Mariano Ignacio Prau), viaxaron a lluchar pola independencia cubana, anque daquella esta nun pudo concretase.{{harvnp|Basadre Grohmann|2005b|p=288}} == Ver tamién == * [[Gobiernu de José Balta y Montero]] * [[Contratu Dreyfus]] * [[Henry Meiggs]] * [[Rebelión de los coroneles Gutiérrez]] * [[Ponte Balta]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita llibru |apellíos= Arosemena Garland|nome= Geraldo|enllaceautor= Geraldo Arosemena Garland|títulu = L'Almirante Miguel Grau|añu = 1979|editorial = Bancu de Creitu de Perú|edición = 7|allugamientu = Lima-Perú}} * {{cita llibru |apellíos=Basadre Grohmann|nome=Jorge|enllaceautor=Jorge Basadre|añu=2005a|títulu=Historia de la República de Perú (1822-1933)|edición=9ª|volume= 6|editorial=Empresa Editora El Comerciu S. A.|allugamientu=Lima|isbn=9972-205-68-1 }} * {{cita llibru |apellíos=Basadre Grohmann|nome=Jorge|enllaceautor=Jorge Basadre|máscaraautor=1|añu=2005b|títulu=Historia de la República de Perú (1822-1933)|edición=9ª|volume= 7|editorial=Empresa Editora El Comerciu S. A.|allugamientu=Lima|isbn=9972-205-69-X }} * {{cita llibru |apellíos=Basadre Grohmann|nome=Jorge|enllaceautor= Jorge Basadre|máscaraautor=1|añu=2005c|títulu=Historia de la República de Perú (1822-1933) |edición=9ª|volume=8|editorial=Empresa Editora El Comerciu S. A.|allugamientu=Lima|isbn=9972-205-70-3 }} * {{cita llibru |apellíos=Chirinos Soto|nome=Enrique |enllaceautor=Enrique Chirinos Soto |añu=1985 |títulu= Historia de la República (1821-1930) |edición=3ª |volume=1 |editorial=AFA Editores Importadores S.A |allugamientu=Lima }} * {{cita llibru |apellíu= Vargas Ugarte |nome= Rubén |enllaceautor=Rubén Vargas Ugarte |añu=1984 |edición=2ª |volume= 9 |títulu=Historia Xeneral de Perú. La República (1844-1879) |editorial= Editorial Milla Batres |allugamientu=Lima-Perú |isbn= }} * {{cita llibru |apellíos=Rivera Serna |nome=Raúl |enllaceautor= Raúl Rivera Serna |añu=1975 |títulu= Historia de Perú. República (1822-1968) |edición=2ª |editorial= Editorial Xurídicu |allugamientu=Lima }} == Enllaces esternos == * [http://rossel.homestead.com/Balta_Montero.html Xenealoxía de los Balta nel Perú] {{Socesión | predecesor = [[Pedro Díez-Canseco]]<br /><small>Presidente Provisorio</small> | títulu = [[Presidente de Perú|Presidente Constitucional de Perú]]<br />[[Ficheru:Escudo nacional del Perú.svg|50px]] | periodu = [[2 d'agostu]] de [[1868]]-[[22 de xunetu]] de [[1872]] | socesor = [[Tomás Gutiérrez]]<br /><small>Autoproclamado Xefe Supremu de la República</small> }} {{NF|1814|1872|Balta y Montero, Jose}} {{Tradubot|José Balta y Montero}} [[Categoría:Asesinatos en Perú]] [[Categoría:Gobiernu de José Balta]] [[Categoría:Persones de Lima]] [[Categoría:Militares de Perú]] [[Categoría:Ministros y ministres de Perú]] [[Categoría:Presidentes de Perú]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] d68p3hh36edneorwiv4cixr0qq7znal Héctor José Cámpora 0 155453 3707670 3685743 2022-08-16T18:51:04Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibió => qu'exhibió wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Héctor José Cámpora''' {{nym}} foi un [[políticu]] y [[odontoloxía|odontólogu]] [[arxentina|arxentín]]. Foi Presidente de la República Arxentina ente mayu y xunetu de 1973. Tamién foi presidente de la Cámara de Diputaos de la Nación y vicepresidente primeru de la Convención Constituyente que sancionó la [[Reforma constitucional arxentina de 1949|Constitución de 1949]]. Encarceláu pola [[Revolución Llibertadora (Arxentina)|dictadura establecida en 1955]], fugar con otros presos políticos en 1957, asilándose en [[Chile]]. Mientres la [[Resistencia peronista]] foi designáu en 1971 por [[Juan Domingo Perón]] como'l so delegáu personal n'Arxentina. Dende esi cargu foi parte de la conducción que reorganizó al [[Partíu Xusticialista]], executó exitosamente la Operación Retorno pola cual Perón tornó al país el 17 de payares de 1972 y atayó el plan de la [[Revolución Arxentina|dictadura instalada en 1966]] de realizar eleiciones so control militar, abriendo'l camín pa la recuperación de la [[democracia]], coles [[Eleiciones presidenciales d'Arxentina de marzu de 1973|eleiciones de 1973]]. Por cuenta de la prohibición impuesta a Perón pa presentase como candidatu a presidente de la Nación, el mesmu Perón designar como candidatu nel so llugar, trunfando con un 49,5 % de los votos. Exerció la [[presidente d'Arxentina|Presidencia de la Nación]] mientres 49 díes nel añu 1973, na primera de les presidencies del [[tercer peronismu]], tamién conocida como la primavera camporista». El so curtiu gobiernu destacar pol [[Pactu Social (Arxentina)|Pactu Social]] ente sindicatos y empresarios que sostuvo la so política económica industrialista, una política internacional [[Movimientu de Países Ensin Alliniar|tercermundista]] y una política universitaria inclusiva, con participación protagonista del movimientu estudiantil. Arrenunció al so cargu'l 13 de xunetu de 1973, facilitando la realización de les primeres eleiciones ensin proscripciones depués de 1955, nes que Perón trunfó col 62 % de los votos. Depués del arrenunciu retirar a la so casa na llocalidá de [[San Andrés de Giles]]. En 1975, yá fináu Perón y mientres la presidencia d'[[Isabel Perón]], foi espulsáu del [[Partíu Xusticialista]]. La nueche del [[Golpes d'estáu n'Arxentina#Golpe del 24 de marzu de 1976|golpe d'Estáu del 24 de marzu de 1976]] salvó la so vida al escapar xunto a la so familia, cuando un grupu armáu intentó asesinalo na so casa, llogrando [[Asilu políticu|asilarse]] na embaxada de [[Méxicu]], onde permaneció pocu más de trés años. Gravemente enfermu, en payares de 1979 la dictadura dexó que saliera del país, pa exiliase en Méxicu, onde morrió trece meses dempués, el 19 d'avientu de 1980. == Primeros años == Nacíu na ciudá de Mercedes, nietu d'inmigrantes xenoveses, foi'l cuartu fíu de Pedro Cámpora (1856-1921) y de la so segunda esposa Juana Demaestre (1869-1960). El so padre fundara un almacén de ramos xenerales en 1888, col cual nun amasar una gran fortuna. Del so primer matrimoniu con Catalina Lértora tuvo trés fíos y depués enviudó. Del segundu, con Juana Demaestre, tuvo cuatro. Héctor fuera'l más pequeñu d'ellos. == Militancia estudiantil y municipal == Cámpora cursó los sos estudios secundarios nel Colexu Nacional Florentino Ameghino de Mercedes, onde lo escoyeron presidente del centru d'estudiantes y onde empecipió la so militancia política. Al recibise en 1928, quixo estudiar medicina en [[Rosario (Arxentina)|Rosario]], pero nun pudo ingresar y optó por cursar la carrera d'Odontoloxía na [[Universidá Nacional de Córdoba]], ente marzu de 1929 y avientu de 1933. El so vocación política llevar a convertise en dirixente estudiantil, anque ensin xuntar a nengún partíu. En 1934 recibir d'odontólogu y anicióse en [[San Andrés de Giles]], onde se casó'l 15 d'abril de 1937, con María Georgina Cecilia Acevedo Pérez (1917-1994), moteyada "Nené", fía única d'una vilba de cierta fortuna. Tuvieron dos fíos: Héctor Pedro en 1938 y Carlos Alberto en 1941. Mentanto, exerció'l so oficiu, fundó y presidió un club deportivu d'estraición popular (Club Almafuerte) y foi intendente de la ciudá nel periodu 1944-1945. == Primer etapa na política == [[Ficheru:Perón, Cámpora y Quijano.jpg|thumb|left|250px|El diputáu Cámpora xunto a Perón y [[Hortensio Quijano]] en 1946]] En 1944 foi designáu comisionado municipal pol gobiernu surdíu del [[Revolución del 43|golpe militar del 4 de xunu de 1943]] y conoció a [[Juan Domingo Perón]]. Depués integró un agrupamientu llaborista independiente que,<ref name="SAAP-Aelo"/> xuntu al [[Partíu Llaborista (Arxentina)|Partíu Llaborista]] y la [[Unión Cívica Radical Xunta Renovadora]], contribuyó al trunfu eleutoral de Perón en 1946. Foi electu diputáu nes [[Eleiciones presidenciales d'Arxentina de 1946|eleiciones xenerales de 1946]].<ref name="SAAP-Aelo">{{cita publicación |url=http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1853-19702010000200002|publicación=Revista SAAP|issn=1853-1970|volume=4|númberu=2|allugamientu= Ciudá Autónoma de Buenos Aires |añu=jul./dic. 2010 |títulu=Origen d'una fuercia político: el Partíu Peronista na Provincia de Buenos Aires, 1947-1955|nome=Oscar |apellíu=Aelo}}</ref> En xunu d'esi mesmu añu foi designáu vicepresidente de la primer Xunta Executiva del Partíu Peronista na Provincia de Buenos Aires, que tuvo al so cargu la organización del partíu na provincia.<ref name="SAAP-Aelo-2">{{cita publicación |url=http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1853-19702010000200002|publicación=Revista SAAP|issn=1853-1970|volume=4|númberu=2|allugamientu= Ciudá Autónoma de Buenos Aires |añu=jul./dic. 2010 |títulu=Origen d'una fuercia político: el Partíu Peronista na Provincia de Buenos Aires, 1947-1955|nome=Oscar |apellíu=Aelo|cita=La Xunta Executiva tuvo constituyida por Roberto Cursack (presidente), Héctor Cámpora (vicepresidente), César Bressa y Adolfo Orosco (secretarios), Alfredo Busquet (tesoreru), Guillermo Lasciar (protesorero) y Manuel Torres (secretariu d'actes). Representaben a los distintos segmentos del movimientu peronista: Cursack y Lasciar, llaboristes; Busquet y Bressa, renovadores; Cámpora, independiente-llaborista; Orosco y Torres, sindicalistes.}}</ref> En 1948 foi escoyíu presidente de la Cámara de Diputaos de la Nación, cargu que desempeñó hasta 1952. Caltuvo una posición política cercana a [[Eva Perón]], de quien foi unu de los sos principales collaboradores,<ref>{{cita llibru |apellíu=Navarru|nome=Marysa|títulu=Evita: mitos y representaciones |añu=2002|allugamientu=Buenos Aires|editorial=Fondu de Cultura Económica|páxines=12, 224|isbn=950-557-521-1}}</ref> razón pola cual foi consideráu por dellos observadores como "evitista".<ref>{{cita web |url=https://es.scribd.com/document/68622730/Campora|títulu=La verdadera Cámpora|obra=La Tecla|fecha=11 d'agostu de 2011|capítulu=¿Peronista o evitista?}}</ref> En 1948 foi escoyíu convencional pola provincia de Buenos Aires pa integrar la convención constituyente que sancionó la [[Reforma constitucional arxentina de 1949|Constitución de 1949]], de la que foi vicepresidente primeru.<ref>{{cita web |url=http://www.unsam.edu.ar/escueles/politica/centru_historia_politica/materiales/Diariu%20de%20sesiones/sesiones1949.pdf|títulu=Diariu de Sesiones|obra=Convención Constituyente|fecha=1949}}</ref> En febreru de 1951 foi designáu miembru del Conseyu Cimeru Peronista.<ref name="SAAP-Aelo"/> En 1951, xunto a la [[Confederación Xeneral del Trabayu (Arxentina)|CGT]], encabezó'l movimientu popular qu'impulsó la candidatura d'Eva Perón a la [[Vicepresidente d'Arxentina|Vicepresidencia de la Nación]].<ref>{{cita web |url=http://www.elforjista.com/eva-25.html|obra=El Forjista|títulu=Les razones d'Eva Perón|capítulu=25. El renunciamientu}}</ref> La candidatura de ''Evita'' viose finalmente atayada pola resistencia de los grupos conservador y militar, y pol cáncer que yá la aquexaba y causaría la so muerte al añu siguiente. Depués del fallecimientu d'Eva Perón en 1952, Cámpora foi movíu de la presidencia de la Cámara, a partir de les sesiones de 1953, atribuyendo la maniobra al secretariu d'Asuntos Políticos de la Presidencia de la Nación [[Román Subiza]].{{Harvnp|Bonasso|1997|p=83}} Intentó infructuosamente que Perón interviniera pa evitar el so desplazamientu y foi designáu embaxador plenipotenciario, misión que la llevó a visitar diecisiete países. Al so regresu, se reintegró al so puestu de diputáu.{{Harvnp|Bonasso|1997|p=83}} == La Resistencia peronista == {{AP|Resistencia peronista}} [[Ficheru:Presidio Ushuaia Planta Alta Pabellón 1.jpg|thumb|250px|[[Penal de Ushuaia]] onde tuvo presu Cámpora. N'avientu de 1956 foi treslladáu a la Cárcel de Ríu Gallegos, d'onde se fugó'l 18 de marzu de 1957, xunto a otros cinco dirixentes peronistes.]] === Fuga de la cárcel === El 16 de setiembre de 1955 realizóse un [[Golpes d'estáu n'Arxentina#Golpe del 16 de setiembre de 1955|golpe d'Estáu]] que derrocó los trés poderes del gobiernu constitucional y de toles provincies, instalando una dictadura autodenominada [[Revolución Llibertadora (Arxentina)|Revolución Llibertadora]], qu'abriría un periodu de proscripción del peronismu y d'exiliu obligáu de Perón que s'estendería por dieciocho años y que xeneraría lo que se conoz como la [[Resistencia peronista]]. Cámpora caltúvose ocultu mientres unos díes y depués presentóse nel Departamentu de Policía, onde foi deteníu.{{Harvnp|Bonasso|1997|p=92}} La dictadura dispunxo primero'l so encarcelamientu nel [[Penal de Ushuaia]], onde permaneció hasta avientu de 1956, cuando foi treslladáu a la Cárcel de [[Ríu Gallegos]] (Unidá 15).<ref name="Vilaboa">{{cita web |url=http://www.hechohistorico.com.ar/Trabajo/Jornada%20de%20Bariloche%20-%202008/Vilaboa.pdf|obra=Hécho Históricu|editorial=3as. Xornaes d'Historia de la Patagonia|ubicación=San Carlos de Bariloche|fecha= 6 a 8 de payares del 2008|títulu=La fuga de los dirixentes peronistes de Ríu Gallegos en 1957 |nome=Juan |apellíu=Vilaboa}}</ref> Ellí atopábense once presos políticos, peronistes y comunistes.<ref name="Vilaboa"/> El 18 de marzu de 1957, Cámpora y otros cinco dirixentes peronistes ([[Jorge Antonio]], [[Guillermo Patriciu Kelly]], [[John William Cooke]], [[Pedro Gomis]] y [[José Espejo]]), fugar de la cárcel, nun fechu que conmocionó al réxime y a la opinión pública. La operación venía siendo entamada y financiada pol empresariu Jorge Antonio, dende antes de la llegada de Cámpora. Bonasso sostién que Cámpora tuvo d'obligar a José Antonio a incluyilo na fuga.{{Harvnp|Bonasso|1997|pp=95-105}} Depués de salir del penal, los seis dirixentes escaparon nun auto que los esperaba conducíu por Manuel Araujo, escontra la frontera con [[Chile]], onde ingresaron a cuerpu per un área despoblada y dieron en pidir [[Asilu políticu|asilu]] na ciudá de [[Punta Arenas]].<ref name="Vilaboa"/> La dictadura esixó a Chile la [[estradición]] de los siete persones. La Corte Suprema de Xusticia de Chile, resolvió'l 24 de setiembre de 1957 nel espediente "Héctor Cámpora y otros s/ Estradición", refugar la estradición de los seis dirixentes peronistes y aceptar la estradición de Manuel Araujo, argumentando que nun se trataba d'un dirixente políticu.<ref>{{cita publicación |apellíu=Vries |nome=H. P. |apellíu2=Novas |nome2=J. R.|títulu=L'asilu territorial nes Amériques: el derechu llatinoamericanu y la práutica de los estaos en materia d'estradición|publicación=Revista de Xurisprudencia Internacional|volume=5|númberu=1|añu=1963|páxines=106-108}}</ref> Una vegada en Chile, Perón indicólu a Cooke, que los seis dirixir a Caracas, onde él s'atopaba. Cooke contésta-y nesi momentu que Cámpora, magar yera un home lleal, nun yera un home de llucha y prometiera nun volver actuar en política:{{Harvnp|Bonasso|1997|p=95}} {{cita|Cámpora, al ser deteníu, fíxo-y una promesa a Dios de qu'enxamás volvería actuar en política. Como se pasa'l día rezando, nun creo que viole'l so xuramentu. En tou momentu manifestó que nun yera home de llucha, asina que nun puede ser d'utilidá. Esclario que siempres repitió la so amistá y la so reconocencia escontra Ud., asina que les mios apreciaciones aplíquense namái a les sos posibilidaes combatives.|Carta de John William Cooke a Juan D. Perón<ref>{{cita llibru |títulu=Correspondencia Perón-Cooke |nome=John William |apellíu=Cooke|nome-editor=Eduardo Luis |apellíu-editor=Duhalde|volume=II|editorial=Colihue|allugamientu=Buenos Aires|añu=2007|isbn=978-950-563-461-3|páxina=83}}</ref>}} Campora recién volvería a l'Arxentina una vegada cerraes les sos causes xudiciales. === Delegáu personal de Perón === [[Ficheru:WHINSEC-Seal.png|thumb|250px|Emblema de la [[Escuela de les Amériques]] allugada en [[Panamá]], dende onde [[Estaos Xuníos]] promovía la [[Doctrina de la Seguridá Nacional]], pa militarizar los países llatinoamericanos y combatir la "infiltración marxista", mientres la [[Guerra Fría]].]] En 1965 Cámpora retomó l'actividá política nel so pueblu, siendo escoyíu como conceyal del conceyu de [[San Andrés de Giles]]. Al añu siguiente foi derrocáu xuntu al gobiernu constitucional del [[Unión Cívica Radical del Pueblu radical del pueblu]] [[Arturo Illia]]. El 28 de xunu de 1966 tomó'l poder na Arxentina un [[estáu burocráticu-autoritariu|nuevu tipu de dictadura permanente]], promovida pola [[Doctrina de la Seguridá Nacional]] d'[[Estaos Xuníos]], que tenía como oxetivu militarizar a los países llatinoamericanos, inclusive recurriendo al [[terrorismu d'Estáu]], col fin de combatir la "infiltración marxista", mientres la [[Guerra Fría]]. Esti tipu de dictadures yá s'había [[Golpe d'Estáu en Brasil de 1964|establecíu en Brasil en 1964]] y a partir de 1973 xeneralizar en tol [[Conu Sur]]. La dictadura adoptó'l nome de [[Revolución Arxentina]] y taba dirixida pol xeneral [[Juan Carlos Onganía]]. Una de que les sos primeres midíes foi abolir los partíos políticos.<ref>Los partíos políticos fueron eslleíos pol puntu 5 del [[s:Acta de la Revolución Arxentina|Acta de la Revolución Arxentina]] del 28 de xunu de 1966: "5) eslleir tolos partíos políticos del país".</ref> Anuláu'l [[Estáu de derechu]] y bloquiada l'actividá política, los conflictos sociales namái pudieron espresase de manera subversiva ya insurreccional. La pallabra "[[subversión]]", precisamente, convertir nun llugar común pa xustificar la represión contra quien aguantaben a la dictadura. Neses condiciones y cola actividá política abolida, los conceutos de "[[revolución]]" -que tamién usaben les dictadures- y "lliberación", prendieron con fuercia na mocedá, inclusive nes clases medies.<ref>{{cita llibru |url=http://www.so000260.ferozo.com/pdf/amorin_montoneros.pdf|títulu=Montoneros, la bona historia|capítulu=Capítulu 10 - L'Enclín Revolucionariu del Peronismu...|cita=A fines de 1968 y en xineru de 1969 realizáronse dos Congresos del Peronismu Revolucionariu. La tema central que cruciaba a dambos pasaba, de primeres, pola metodoloxía de llucha pa enfrentar a la dictadura de Onganía... Tolos participantes coincidíen en que al tar cerraes les víes llegales d'espresión política había que desenvolver la llucha armada. Ello, con escases esceiciones, taba fuera de discutiniu. |nome=José |apellíu=Amorín|añu=2005|editorial=Catálogos|isbn=9789508951991|allugamientu=Buenos Aires}}</ref> La resistencia a la dictadura espresar a partir de 1969 per mediu de [[Puebladas n'Arxentina ente 1969 y 1972|puebladas insurreccionales]], como'l [[Cordobazo]], y el surdimientu d'organizaciones guerrilleres peronistes y non peronistes. L'estáu xeneralizáu d'insurrección causó la cayida de Onganía en 1970. La dictadura intentó una salida eleutoral qu'incluyía al peronismu, pero que tenía de tar controlada polos militares y consagrar eventualmente como presidente, al xeneral [[Alejandro Agustín Lanusse]], como resultáu d'un pactu denomináu [[Gran Alcuerdu Nacional]] (GAN). Perón designó como'l so delegáu personal a Jorge Daniel Paladino, qu'exhibió una postura favorable aceptar el pactu colos militares, na mesa de partíos políticos denominada [[La Hora del Pueblu]], creada p'axustar cola dictadura. Sicasí, en 1971 Perón camudó d'estratexa y sofitándose na [[Enclín Revolucionariu|enclín revolucionariu del peronismu]] y nun alcuerdu reserváu col so históricu adversariu, el [[Unión Cívica Radical del Pueblu radical del pueblu]] [[Ricardo Balbín]], decidió impulsar una salida civil sofitada nun alcuerdu ente la [[Confederación Xeneral del Trabayu (Arxentina)|CGT]] y la [[Confederación Xeneral Económica|CGE]], ensin nengún control militar. [[Ficheru:Museo del Bicentenario - Afiche "Lealtad".jpg|thumb|250px|Semeya de Cámpora nel afiche utilizáu pol [[Frejuli]] pa les eleiciones del 11 de marzu de 1973.]] Pa conducir esi cambéu d'estratexa, Perón designó en 1971 a trés persones: Héctor Cámpora, como'l so nuevu delegáu personal; [[Juan Manuel Abal Medina (padre)|Juan Manuel Abal Medina]], como secretariu xeneral del Movimientu Peronista y [[Rodolfo Galimberti]] -cercanu a [[Montoneros]]-, como secretariu de la [[Mocedá Peronista]]. A ellos trés sumar al sofitu brindáu a [[José Ignacio Rucci]] al mandu de la CGT, enfrentáu a la mayoría del sindicalismu peronista d'esi momentu, que caltenía una postura favorable al GAN y de postergación de la vuelta de Perón al país.<ref>{{cita llibru |títulu=Arxentinos |nome=Jorge|apellíu=Lanata|capítulu=Rucci, soldáu de Perón|páxines=176-177|volume=II|editorial=Ediciones B Arxentina S.A.|allugamientu=Buenos Aires|añu=2003|isbn=950–15–2259–8}}</ref><ref name="Feinmann-Peronismu-P12">{{cita llibru |url=https://www.pagina12.com.ar/especiales/archivo/peronismu_feinmann/CLASE37.pdf|editorial=Páxina/12 |nome=José Pablo|apellíu=Feinmann|títulu=Peronismu: filosofía política d'una obstinación arxentina|capítulu=37. Los 18 años de llucha|cita= Naide va atopar al sindicalismu peronista xugándose pol regresu de Perón (el paragües de Rucci ye namái l'aprovechamientu d'una coxuntura a la que poco collaboraren) nin activando mientres la campaña eleutoral. La exa de la campaña eleutoral de 1973 foi la militancia xuvenil.}}</ref> En tal calter, participó de la Operativa Torna que llogró la vuelta de Perón a l'Arxentina, depués de 17 años de persecución, el 17 de payares de 1972, acompañando al líder xusticialista nel avión. Mientres el mes que Perón permaneció nel país, llogró anoyar alcuerdos colos principales partíos políticos, la CGT y la CGE y formar el [[Frente Xusticialista de Lliberación Nacional]] (Frejuli), col [[Arturo Frondizi|frondizismo]], un sector de la [[Partíu Demócrata Cristianu (Arxentina)|democracia cristiana]] y el [[Partíu Conservador Popular (Arxentina)|Partíu Conservador Popular]]. Los alcuerdos políticu y sectorial cerraos por Perón na so estadía en Buenos Aires, fixeron fracasar definitivamente'l Gran Alcuerdu Nacional qu'impulsaba'l xeneral Lanusse, pero la dictadura estableció de la mesma la regla de que los candidatos teníen de morar nel país, prohibiendo d'esa manera la candidatura de Perón. La intención orixinal del líder xusticialista yera realizar una alianza peronista-radical, de "unidá nacional", que presentara la fórmula Perón-Balbín, pero la torga establecida pola dictadura y l'oposición interna en dambos partíos, atayó dicha opción. El gobiernu militar estableciera tamién un [[sistema eleutoral de doble vuelta]], creyendo que l'ausencia de Perón y los casi venti años de proscripción del peronismu, aseguraben que'l peronismu nun llograría la mayoría absoluta de los votos na primer vuelta, abriendo'l camín asina al trunfu d'una amplia coalición antiperonista na segunda vuelta, liderada por Balbín. Asina plantegaos los fechos, Perón designó a Cámpora como candidatu a presidente del Frejuli nel so llugar. Foi consagráu'l 14 d'avientu de 1972, pol Congresu del Partíu Xusticialista, onde la caña sindical, liderada por [[Rogelio Coria]], aguantar mientres delles hores a aceptar que Cámpora fuera'l candidatu, hasta que pudieron confirmar qu'esa yera la orde de Perón, yá de regresu en Madrid dende dos díes antes.<ref name="Beraza-Rucci-208-209">{{cita llibru |nome=Beraza |apellíu=Luis Fernando |títulu=José Ignacio Rucci|editorial=Ediciones B|allugamientu=Buenos Aires|añu=2012|isbn=978-987-627-360-2|páxines=208-209}}</ref> == Eleiciones del 11 de marzu de 1973 == {{AP|Eleiciones presidenciales d'Arxentina de marzu de 1973}} [[Ficheru:Campora votando (1973).jpg|thumb|250px|Cámpora votando mientres les [[Eleiciones presidenciales d'Arxentina de marzu de 1973|eleiciones del 11 de marzu de 1973]]. (Revista ''Siete Díes Ilustraos'')]] Pa les [[Eleiciones presidenciales d'Arxentina de marzu de 1973|eleiciones del 11 marzu de 1973]], el [[Frejuli]] presentó la candidatura presidencial de Cámpora, acompañáu na fórmula por [[Vicente Solano Lima]], del [[Partíu Conservador Popular (Arxentina)|Partíu Conservador Popular]], un históricu dirixente del conservadorismu arxentín, que fuera una de les figures del [[antiperonismo]] primero que Perón fuera derrocáu. El Frejuli llanzó la so campaña eleutoral el 21 de xineru con un actu nel parque municipal de [[San Andrés de Giles]], onde vivía Cámpora, col lema "Cámpora al gobiernu, Perón al poder". Tanto'l peronismu, como'l radicalismu, utilizaron el conceutu de "[[lliberación nacional]]" como mensaxe central de la campaña.<ref>{{cita web |url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:UCR1973.jpg|obra=Wikimedia Commons|títulu=Afiche eleutoral de la fórmula Balbín-De la Rúa, nes eleiciones presidenciales de 1973 n'Arxentina|añu=1973}}</ref> Daquella les organizaciones guerrilleres peronistes y la [[Enclín Revolucionariu]], se fortalecieren y ganaren una gran popularidá pol papel desempeñáu na campaña pola vuelta de Perón.<ref name="Feinmann-Peronismu-P12"/> La prohibición de la candidatura de Perón y de la so presencia nel país mientres la campaña eleutoral, impulsó entá más el papel protagonista del peronismu combativu, llevándolo a asumir el mayor pesu de la campaña eleutoral que llevaría a Cámpora a la Presidencia.<ref name="LN-Mendelevich-ErrorHistórico"/><ref>{{cita web |url=http://www.memoria.fahce.unlp.edu.ar/trab_eventos/ev.4317/ev.4317.pdf|títulu=A les urnes o a les armes. Programa y estratexa en Montoneros (1970-1976)|nome=Julieta |apellíu=Pacheco|editorial=Universidá de La Plata|obra=VIII Xornaes de Socioloxía de la UNLP|fecha=3 al 5 d'avientu de 2014}}</ref> El sindicalismu peronista casi nun actuó na mesma, contribuyendo tamién al acercamientu ente Cámpora y los mozos del peronismu revolucionariu.<ref name="Feinmann-Peronismu-P12"/> Yá n'agostu de 1972, los sectores más duros de les Fuercies Armaes intentaren frenar el procesu eleutoral qu'impulsaba'l xeneral Lanusse, produciendo un grave actu de terrorismu d'Estáu conocíu como la [[Masacre de Trelew]]. El ministru del Interior y dirixente radical [[Arturo Mor Roig]], asegurara que'l peronismu nun superaría'l 37% y que na segunda vuelta trunfaría'l candidatu de la [[Unión Cívica Radical|UCR]].<ref>{{cita llibru |títulu=L'exércitu y la política na Arxentina|editorial=Suramericana|nome=Robert. A.|volume=Segundo parte|apellíu=Potash|allugamientu=Buenos Aires|añu=1994|isbn=950-07-0973-2|páxines=407-408}}</ref>{{Harvnp|Potash|1994|pp=407-408}} Pero mientres la campaña foi quedando n'evidencia que'l sofitu al peronismu superaba largamente les estimaciones de la dictadura. Crecieron les presiones militares y de los sectores conservadores pa nun realizar les eleiciones y a fines de xineru'l mesmu Lanusse pensó seriamente en retardar les eleiciones xenerales, pa reemplazales por un sistema gradiáu qu'empezara pol nivel municipal.{{Harvnp|Potash|1994|p=411}} El 28 de xineru'l fiscal xeneral Gervasio Colombres solicitó al Tribunal Eleutoral la disolución del Frejuli, provocando una condena casi unánime de los partíos políticos.{{Harvnp|Potash|1994|pp=417-418}} El 5 de febreru la dictadura enterrió entá más el clima prohibiendo nuevamente la presencia de Perón n'Arxentina, hasta qu'asumiera'l gobiernu democráticu.{{Harvnp|Potash|1994|p=418}} El 7 de febreru los xenerales del Exércitu roblaron un compromisu públicu "hasta'l 25 de mayu de 1977 de garantizar la continuidá del procesu de institucionalización y l'estabilidá del próximu gobiernu", pero la Marina y l'Aviación negar a asumir esi compromisu.{{Harvnp|Potash|1994|pp=420-421}} Un estudiosu del movimientu guerrilleru arxentín, el coronel Eusebio González Breard, qu'actuaría como unu de los xefes del [[Operativu Independencia]] a partir de 1975, sostenía en 1984 que la estratexa de los militares yera dexar que les organizaciones guerrilleres amontaren los sos ataques contra Perón en democracia, pa facilitar un nuevu golpe d'Estáu.<ref>{{cita web |url=http://www1.rionegro.com.ar/diariu/alderiques/2008/10/05/15221.php|obra=Diariu de Ríu Negru|fecha=5 d'ochobre de 2008 |nome=Carlos|apellíu=Torrengo|títulu=La muerte de Rucci. Al igual que'l de Aramburu, un asesinatu singular y decisivo|cita=Mire, a los montoneros y al ERP había que dexalos que s'entepasaren, que fueren siempres por más, pero en democracia, claro. Qu'atroparen y atroparen estremos, pero aportuno: siempres en democracia y nada menos que contra Perón. Pa nós, los militares, yera una cuestión de paciencia y de pagar costos... y eso ye lo que fiximos de la mano del gobiernu de Perón: dexar qu'ellos se sintieren los facedores definitivos de la hestoria. Y fueron perhí, dende esi convencimiento. Entós facilitaron lo que vieno depués -sentenció'l coronel y negó cualesquier ulterior contautu pa siguir cola tema}}</ref> César Urien cunta que naquel momentu, un capitán de l'Armada díxo-y que taben "dispuestos a matar un millón de persones" pa evitar que'l peronismu fixera una revolución.<ref>{{cita web |url=http://memoria.telam.com.ar/noticia/esma--homenaxe-a-los-40-anos-del llevantamientu_n1998|obra=Telam|fecha=16 de payares de 2012|títulu=Urien: La sulevación de 1972 na ESMA quixo 'demostrar qu'había militares col pueblu'}}</ref> Los grupos qu'habríen d'instalar la dictadura terrorista en 1976, punxeron dende esti momentu al xeneral Lannuse na llista d'enemigos.<ref>Lanusse sería arrestáu pola Xunta Militar en 1977 y unu de los sos homes d'enfotu, [[Edgardo Saxón]] foi fechu sumir el 2 d'abril de 1977. En Seoane, María (2014), ''El burgués malditu: José Ber Gelbard.</ref> El vienres 8 de marzu remató la campaña eleutoral. Los díes vienres 9 y sábadu 10, la televisión espublizó estensamente un mensaxe del xeneral Lanusse, nel que fizo notar claramente'l so refugu al Frejuli y sostuvo que de la población dependía votar a un gobiernu "realmente democráticu", que garantizara que nun hubiera nuevos golpes d'Estáu.{{Harvnp|Postash|1994|pp=426-427}} El domingu 11 de marzu [[Eleiciones presidenciales d'Arxentina de marzu de 1973|realizáronse les eleiciones]]. A otru día el gobiernu anunció que'l Frejuli llograra'l 49% de los votos, con casi 30 puntos de diferencia sobre la UCR que salió segunda, y el ministru del Interior Arturo Mor Roig declaró que yera "innecesaria" la convocatoria a una segunda vuelta. Cámpora espublizó de momentu un mensaxe de Perón pidiendo a los futuros gobernantes amenorgar "lo más rápido posible les necesidaes de los sectores más humildes" y convocando a la unidá. El 17 de marzu Alende, que foi la cuarta fuercia eleutoral, declaró que la APR sofitaría al Frejuli na segunda vuelta. El 30 de marzu la Xunta Militar anunció la resultancia oficial: 5.908.414 votos (49,56%) pal Frejuli y 2.537.605 (21,29%) pal radicalismu, y la Cámara Eleutoral dispunxo la realización d'una segunda vuelta. Balbín entós anunció que la UCR nun participaría de la mesma y la Cámara proclamó a Cámpora-Solano Lima'l 3 d'abril. El Frejuli tamién ganara en primer vuelta en 9 de les 22 provincies entós esistentes (Buenos Aires, Catamarca, Chaco, Jujuy, La Rioxa, Ríu Negru, Salta, Santa Cruz y Tucumán) y ganaría en segunda vuelta 11 de les 13 restantes (Córdoba, Corrientes, Chubut, Entre Ríos, Formosa, La Pampa, Mendoza, Misiones, San Juan, San Luis y Santa Fe).<ref name="1973Balotaje">{{cita web |url=http://www.fundacionbicentenario.org/actividades/investigaciones/ballotage-en-34-eleiciones-hubo-doble-vuelta-antecedentes-en-argentina/|obra=Fundación Bicentenariu|títulu=Ballotage: en 34 eleiciones hubo doble vuelta. Antecedentes n'Arxentina}}</ref> === La transición === [[Ficheru:Museo del Bicentenario - Afiche "Libertad y amnistia".jpg|thumb|250px|Afiche del Frejuli de la campaña eleutoral de 1973, proponiendo la llibertá de tolos presos políticos y una amplia [[amnistía]]. Dibuxu de [[Carpani]].]] La transición tuvo marcada por trés problemes centrales: cómo subordinar a los militares al nuevu poder civil democráticu; cómo ensertar nel orde constitucional a les organizaciones guerrilleres que combatieren la dictadura; y cómo realizar l'[[amnistía]] de los delitos políticos cometíos mientres la dictadura. El contestu mundial pela so parte taba marcáu pola [[Guerra Fría]] y la [[Doctrina de la Seguridá Nacional]] d'[[Estaos Xuníos]], qu'esixía que los países llatinoamericanos utilizaren les sos fuercies armaes pa reprimir la "infiltración marxista". Pa los militares que controlaren el poder político nos anteriores dieciocho años, el trunfu contundente del peronismu, significó un fracasu históricu y xeneró un gran asoro sobre los pasos a siguir.<ref name="LN-Mendelevich-ErrorHistórico">{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1562157-la-proscripcion-del peronismu-un error-historico |nome=Pablo|apellíu=Mendelevich|obra=La Nación|títulu=La proscripción del peronismu, un error históricu|fecha=11 de marzu de 2013}}</ref> Lanusse ufiertó arrenunciar y los sectores más recalcitrantes de les Fuercies Armaes, proponíen obligar a Cámpora a evitar tou contautu con Perón y sometese al control de les Fuercies Armaes, o inclusive anular les eleiciones y axustar una nueva salida eleutoral ensin la participación del peronismu.{{Harvnp|Potash|1994|pp=428-429}} La Xunta de Comandantes refugó eses opciones pero intentó axustar condiciones con Cámpora pal exerciciu del poder, oponiéndose a una amnistía qu'algamara a los guerrilleros que combatieren la dictadura y a un mandu civil sobre les fuercies armaes nes que perdieren autonomía.{{Harvnp|Potash|1994|pp=431-432}} La Xunta primió amás a Cámpora, llanzando'l 18 d'abril una operación d'algame nacional contra los grupos guerrilleros.{{Harvnp|Potash|1994|p=431}} Pela so parte, los grupos guerrilleros caltuvieron l'asediu sobre la dictadura, cuantimás sobre los sectores que buscaben evitar qu'asumiera'l gobiernu democráticu y queríen enllantar una nueva dictadura. L'[[Exércitu Revolucionariu del Pueblu (Arxentina)|ERP]] particularmente, fixo pública una declaración el 13 d'abril, na que reconocía que'l gobiernu de Cámpora representaba la voluntá popular y anunciaba que nun lo atacaría si de la mesma el gobiernu nun disponía midíes represives contra'l ERP, pero esclariaba que siguiría "combatiendo militarmente a les empreses y a les fuercies armaes contrarrevolucionarias".<ref name="Carnevale-PolíticaArmada">{{cita publicación |url=http://www.unsam.edu.ar/escueles/politica/centru_historia_politica/pdf/erp.pdf|páxines=14-15|títulu=Política armada: el problema de la militarización nel PRT-ERP |apellíu=Carnevale|nome=Vera |añu=2008|publicación=Llucha Armada n'Arxentina|añu=4|númberu=11|allugamientu=Buenos Aires}}</ref> Pela so parte, les guerrilles peronistes ([[Fuercies Armaes Peronistes|FAP]], [[Fuercies Armaes Revolucionaries (Arxentina)|FAR]] y [[Montoneros]]), decidieron suspender la llucha armada a partir de l'asunción del gobiernu democráticu, pero tamién caltenese entamaes, ante la eventualidá de que surdieren organizaciones armaes qu'atacaren al peronismu revolucionariu. El 20 d'abril [[Rodolfo Galimberti]] anunció que yera partidariu de crear "milicies populares", fechu al que Perón mesmu respondió espulsándolo del Conseyu Cimeru del Movimientu Peronista, onde representaba a la mocedá,{{Harvnp|Potash|1994|p=433}} siendo designáu nesi cargu [[Dante Gullo]]. El 30 d'abril el ERP asesinó al almirante [[Hermes Quijada]], autor de la versión oficial que tapó la [[Masacre de Trelew]], pocos meses antes. La dictadura declaró la [[llei marcial]] y la Marina tuvo cerca d'evitar qu'asumiera'l gobiernu democráticu.{{Harvnp|Potash|1994|p=434}} El 3 de mayu'l xefe de l'Aviación Naval capitán Horacio Mayorga llegó a declarar ante la prensa sobre la posibilidá de tener que recurrir a "la llei de la selva".{{Harvnp|Potash|1994|p=438}} Esi mesmu día Cámpora y Solano Lima axuntáronse, na casa del primeru, cola Xunta de Comandantes, llogrando neutralizar a los sectores más duros, pero ensin algamar una fórmula que dexara resolver el dilema de la circularidá la violencia política pa poder desescalarla, nin ponese d'alcuerdu sobre l'amnistía.{{Harvnp|Potash|1994|pp=434-435}} Los militares esixíen que nun fueren amnistiaos los guerrilleros que cometieren asesinatos y secuestros, ente que l'Alianza Popular Revolucionaria esixía que nun fueren amnistiaos los militares que cometieren delitos de lesa humanidá;<ref name="DiadeLibertades">{{enllaz rotu|1={{cita web |url=http://www.hijos-capital.org.ar/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=69|obra=FÍOS Capital|títulu=Día de llibertaes}} |2=http://www.hijos-capital.org.ar/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=69 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> el gobiernu electu sicasí proponía una amnistía "amplia y arrogante", qu'incluyera a toos, como se comprometiera nel so programa eleutoral.<ref name="Anguita-EntrevistaRighi">{{cita web |url=http://www.iade.org.ar/noticias/hasta-el-apuerto-de-campora-el-poder-residia-en-el-que-tenia-los-fierros |nome=Eduardo|apellíu=Anguita|títulu=Entrevista a Esteban Righi|obra=Miraes al Sur|fecha=10 de marzu de 2013}}</ref> Nuna d'eses negociaciones [[Esteban Righi|Righi]], unu de los homes de máximu enfotu de Cámpora, señála-y a Lanusse: {{cita|Xeneral, tratar de que nun haya más velorios, terminemos con esta hestoria de qu'ustedes van a unu y nós a otru.|[[Esteban Righi]]<ref group=*>[[Esteban Righi]], ministru del Interior de Cámpora, recordaba años dempués un diálogu que caltuvo con Lanusse nesi momentu: "Lanusse repróchanos que nun hayamos alloriáu o nun fixéramos presentes en velorios de militares asesinaos. Y yo dígo-y: mire xeneral, a cuenta de lo que dicía recién, yo nun yera peronista cuando fui al primera velorio por razones polítiques, que foi'l del coronel Ibazeta, fusiláu nel llevantamientu de Valle. El fíu de Ibazeta foi compañeru mio del licéu igual qu'Héctor Cámpora fíu. Y yo fui a esi velorio y nun lo vi a usté, entós, pasemos la vida dalgunos diendo a dellos velorios y otros a otros. Consiguientemente, de lo que se trata ye d'inaugurar una etapa na que nun haya más velorios." {{cita web |url=http://www.iade.org.ar/noticias/hasta-el-apuerto-de-campora-el-poder-residia-en-el-que-tenia-los-fierros |nome=Eduardo|apellíu=Anguita|títulu=Entrevista a Esteban Righi|obra=Miraes al Sur|fecha=10 de marzu de 2013}}</ref>}} Perón y Cámpora suponíen qu'una vegada instalaes les autoridaes democrátiques, les aiciones guerrilleres nun tendríen razón de ser y diríen menguando.{{Harvnp|Potash|1994|p=435}} Nos últimos díes la prensa anunció que la dictadura taba considerando una llei d'amnistía llindada, pero la mesma nun se concretó y anque dos díes antes fueron lliberaes 96 persones deteníes al cesar l'estáu de sitiu, el poder tresferir con casi cuatrocientos presos políticos.{{Harvnp|Potash|1994|p=435}}<ref name="DiadeLibertades"/> === 25 de mayu: el día de la recuperación de la democracia === [[Ficheru:Héctor Cámpora jura la Presidencia Argentina (1973).jpg|thumb|250px|El dictador xeneral [[Alejandro Agustín Lanusse]] apúrre-y el mandu al presidente electu [[Héctor J. Cámpora]]. Detrás de Cámpora puede trate al presidente de Chile [[Salvador Allende]] y nel públicu asistente la "ve" de la victoria que caracteriza'l saludu peronista.]] [[Ficheru:Héctor Cámpora y su gabinete (1973).jpg|250px|miniaturadeimagen|Cámpora xunto al so Gabinete de Ministros na plaza de Mayu, depués de l'asunción.]] Cámpora asumió'l 25 de mayu de 1973, dándose asina por rematáu'l periodu dictatorial de la autoproclamada Revolución Arxentina. Allegaron al actu de invistidura, ente otros, l'entós presidente socialista de Chile, [[Salvador Allende]], y el de [[Cuba]], [[Osvaldo Dorticós]]. Na tradicional [[plaza de Mayu]], concentrar pa recibilo más d'un millón de persones.<ref>Videos sobre l'actu pueden vese [https://www.youtube.com/watch?v=3JP2-dygJRM equí] y [http://www.youtube.com/watch?v=cxE-VUqqA9M equí]</ref> El día de tresferencia del mandu de los militares a un gobiernu peronista escoyíu democráticamente, depués de 18 años de que los militares derrocaren a Perón, foi denomináu per diversu medios de prensa como "El día más llargu del sieglu pa los arxentinos",<ref>{{cita publicación |url=http://www.teaydeportea.edu.ar/archivos/a-40-anos-de-la-asuncion-de-hector-campora/|publicación=Revista Gente |títulu=Apuntes pal día que vamos tener que cunta-yos a los nietos|númberu=410 |añu=31 de mayu de 1973}}</ref> y al cumplise cuarenta años, el periodista del diariu ''[[La Nación (Arxentina)|La Nación]]'' Pablo Mendelevich, reconocería que la proscripción del peronismu fuera "un error históricu".<ref name="LN-Mendelevich-ErrorHistórico"/> Un enorme ensame calculáu ente 200 mil y 700 mil persones, ocupó la zona ente'l Congresu y la Casa Rosada, pa celebrar el fin de 18 años de dictadures y proscripciones.<ref name="CL-A40añosAsunción">{{citaweb|url=http://www.clarin.com/politica/campora-40_ano-aniversario-asuncion_0_rJESL0vivXg.html|obra=Clarín|fecha=25 de mayu de 2013|títulu=A 40 años de l'asunción d'Héctor Cámpora |nome=Alberto |apellíu=Amato}}</ref> L'ensame afrelló a los trés dictadores qu'integraben la Xunta Militar, faltándolos y destruyendo los vidrios del auto que traía al xefe de l'Aeronáutica brigadier [[Carlos Rei]] y afrellando físicamente al almirante [[Carlos Coda]], imputándo-y la [[Masacre de Trelew]], quién repelió l'agresión por aciu disparos de la so custodia mancando gravemente a dolce persones.<ref name="CL-A40añosAsunción"/> Magar ello, l'actu remató ensin mayores incidentes y mientres Rei y Coda retirar n'helicópteru, Lanusse facer n'auto diciendo "Yo nun ando escapando de naide. Voi por onde vini”.<ref name="CL-A40añosAsunción"/> Tuvieron presentes los presidentes de Chile [[Salvador Allende]], de Cuba [[Osvaldo Dorticós]] y d'Uruguái [[Juan María Bordaberry]]. Tamién tuvo presente'l secretariu d'Estáu de los Estaos Xuníos, [[William Rogers]], acompañáu pol futuru xefe de la [[CIA]], [[William Casey]].<ref>{{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-20567-2003-05-25.html|obra=Páxina/12|fecha=25 de mayu de 2003 |nome=Miguel|apellíu=Bonasso|títulu=A trenta años de l'asunción d'Héctor J. Cámpora}}</ref> Col pueblu na cai, el gobiernu democráticu tuvo qu'enfrentar esi mesmu día'l so primer conflictu, a raigañu del reclamu masivu de lliberación de los presos políticos de la dictadura, daqué a lo que'l Frejuli comprometiérase na campaña eleutoral. Pal momentu que Cámpora xuró como presidente, pocu dempués del mediudía, yá había unanimidá nel Congresu de que l'amnistía tenía de ser amplia y entender a tolos presos políticos. [[Esteban Righi]], entá antes de xurar como ministru del Interior, pasara tola nueche anterior consensuando con tolos bloques un proyeutu común, que tenía de ser aprobáu -y asina lo foi- el día 27.<ref name="Anguita-EntrevistaRighi">{{cita web |url=http://www.iade.org.ar/noticias/hasta-el-apuerto-de-campora-el-poder-residia-en-el-que-tenia-los-fierros |nome=Eduardo|apellíu=Anguita|títulu=Entrevista a Esteban Righi|obra=Miraes al Sur|fecha=10 de marzu de 2013}}</ref> Pero les agrupaciones polítiques que teníen a los sos militantes presos, empezaron de momentu a primir al gobiernu de Cámpora por que lliberara a los presos esi mesmu día, ensin demorances. Rematada la ceremonia d'asunción, una enorme manifestación envalorada en 50 mil persones, conocida como la "Marcha de la Lliberación", dirixir en Buenos Aires a la [[cárcel de Devotu]], pa lliberar a los presos qu'ellí taben, desencadenando una pueblada que se conoció como'l ''[[Devotazo]]'', anque lo mesmo asocedía n'otres cárceles del país.<ref name="DiadeLibertades"/> El gobiernu intentó axustar colos presos políticos qu'esperaren dos díes, hasta que'l Congresu sancionara la llei d'amnistía. Pero los presos políticos y les sos organizaciones, esixeron la lliberación inmediata. L'ensame empezara daquella a asaltar les cárceles pa lliberar a los presos ensin esperar orde oficial dalguna y dos manifestantes yá fueren asesinaos poles fuercies que curiaben la cárcel.<ref name="CL-A40añosAsunción"/> Ante la magnitú que tomara la movilización y p'evitar qu'hubiera una matanza, na madrugada del 26 de mayu, Cámpora dictó'l Decretu 11/1973 disponiendo l'indultu de 372 persones, identificaes na norma.<ref>{{cita web |url=https://es.scribd.com/doc/124979639/Decretu-11-73-en-boletin-oficial-llistáu-de-indultos-de-Campora|obra=Boletín Oficial de la Nación Arxentina|apellíu=Cámpora |nome=Héctor J.|títulu=Decreto 11/1973|fecha=26 de mayu de 1973}} El llistáu de presos políticos indultaos sumaba un total de 372 persones: 180 persones deteníes na cárcel de Villa Devoto, 14 persones deteníes en Córdoba, 5 persones deteníes en Santa Fe, 9 persones deteníes en Tucumán, 2 persones deteníes en La Plata, 8 persones deteníes na Unidá 3 de la Capital Federal y 154 persones a disposición de la Cámara Federal no Penal de la Nación y otros xulgaos.</ref> El 27 de mayu'l Congresu de la Nación sancionó por unanimidá la Llei Nᵘ20.508 disponiendo l'[[amnistía]] tolos delitos políticos, incluyendo "los cometíos con motivu o n'ocasión d'una fuelga, un paru, ocupación de fábrica o otra midida de fuercia o pa sirvir a estos"<ref>Art. 5* inc. "y" de la llei 20.508 en ''Añales de Llexislación Arxentina'' tomu XXXIII-C pp. 2951</ref> y disponía que "en razón de l'amnistía que se concede naide va poder ser entrugáu, investigáu, citáu a comparecer nin obligáu a soportar nenguna molestia".<ref>Art. 6* de la llei 20.508 en ''Añales de Llexislación Arxentina'' tomu XXXIII-C pp. 2951</ref><ref name="DiadeLibertades"/><ref name="Anguita-EntrevistaRighi"/><ref>{{cita publicación |url=http://www.magicasruinas.com.ar/revistero/argentina/esteban-righi-ministru-interior-montoneros.htm|obra=Somos|nome=Tabaré|apellíu=Aries|títulu=Entrevista a Esteban Righi|fecha=1984}}</ref> El fechu sería bien criticáu polos sectores de derecha y permanecería nel futuru como una tema recurrente de los cuestionamientos al gobiernu de Cámpora.<ref>{{cita web |url=http://www.diariouno.com.ar/afondo/les reformes penales-del peronismu-una-llarga-historia-impunidá-20140315-n132523.html|obra=Diariu Unu|fecha=15 de marzu de 2014|allugamientu=Mendoza|títulu=Les reformes penales del peronismu, una llarga historia d'impunidá}}</ref> == Presidencia == Héctor Cámpora asumió como presidente'l 25 de mayu de 1973, col sofitu popular que-y garantizaba'l so llealtá a Perón, a quién la dictadura prohibió-y participar nes eleiciones. El so gobiernu duraría 49 díes y ye conocíu como "la primavera camporista".<ref>{{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/contratapa/13-78433-2006-12-31.html|obra=Páxina/12|fecha=31 d'avientu de 2006 |nome=José Pablo|apellíu=Feinmann|títulu=La primavera de Cámpora}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.lagaceta.com.ar/nota/368502/politica/primavera-camporista-duru-tan-solo-49-dias.html|obra=La Gaceta|allugamientu= Tucumán|fecha=11 de marzu de 2010|títulu=La "primavera camporista" duró tan solo 49 díes}}</ref> El gobiernu de Cámpora duró apenes 49 díes, del 25 de mayu al 13 de xunetu de 1973. El so curtiu gobiernu carauterizar pola busca d'alcuerdos políticos y sociales, tantu dientro como fuera del peronismu. El [[Pactu Social]] ente'l gobiernu, los sindicatos y los empresarios, foi una de les sos midíes más destacaes. Internacionalmente adoptó una política de non alliniadura na [[Guerra Fría]] y fortalecimientu de les rellaciones llatinoamericanes. Mientres el so gobiernu va producir por una fuerte puya, tantu dientro del peronismu, como fuera del peronismu, col enfotu de redefinir la rellación de fuercies al entamu del periodu, nel que l'Enclín Revolucionariu adquiriera una considerable adhesión popular, especialmente ente los mozos. Mientres esti periodu Montoneros decidió suspender la llucha armada y entamó una política de rellaciones coles Fuercies Armaes que s'espresó, a la so propuesta, na designación del xeneral [[Jorge Carcagno]], como comandante en xefe del Exércitu, abandonando la [[Doctrina de la Seguridá Nacional]] -qu'identificaba como enemigu al [[marxismu]]. Hasta avientu de 1973 Montoneros y les Fuercies Armaes caltendríen un diálogu fluyíu al traviés de los coroneles [[Juan Jaime Cesio|Jaime Cesio]] y Carlos Dalla Tea, que se vería atayáu cuando Perón, yá presidente, removió a Carcagno.<ref name="Caviasca">{{cita publicación |url=http://biblioteca.clacso.edu.ar/Arxentina/iigg-uba/20120822042520/2_caviasca.pdf|publicación=Cuaderno de Marte. Revista Llatinoamericana de Socioloxía de la Guerra|volume=I|añu=2 d'ochobre de 2011|títulu=La cuestión militar y les organizaciones guerrilleres arxentines|apellíu=Caviasca |nome=Guillermo Martín|editorial=Institutu d'Investigaciones Gino Germani, Facultá de Ciencies Sociales, UBA}}</ref> === Contestu internacional === Cuando'l peronismu ganó les eleiciones el 11 de marzu de 1973, la situación político y económico xeneral nel mundu favorecía'l desenvolvimientu d'esperiencies polítiques populares y sindicales, impulsaes poles idees económiques del [[keynesianismo]] y el [[desarrollismo]]. A empiezos d'esi añu [[Estaos Xuníos]] reconoció'l so fracasu na [[Guerra de Vietnam]] roblando los [[Alcuerdos de paz de París|alcuerdos de paz]] con [[Vietnam del Norte]], qu'establecieron el so retiru de [[Vietnam del Sur]]. El poder d'Estaos Xuníos tamién apaecía debilitáu pol [[casu Watergate]] que llevaría al presidente [[Richard Nixon]] a arrenunciar en xineru de 1974. Simultáneamente, ante la [[Guerra Fría]] ente la [[OTAN]] y el [[bloque comunista]], fortalecíase'l [[Tercer Mundu]] -términu que se xeneraliza nesos años-, colos movimientos de lliberación nacional y el [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]]. Pero a partir d'agostu de 1973, cuando s'empecipió la [[Crisis del petroleu de 1973|Crisis del petroleu]], la situación económica y política deterioraríase rápido en tol mundu, y particularmente nel Conu Sur d'América Llatina. El 27 de xunu produció un [[Golpe d'Estáu de 1973 n'Uruguái|golpe d'Estáu n'Uruguái]] y el 11 de setiembre otru [[Golpe d'Estáu en Chile de 1973|golpe d'estáu]] derrocó a [[Salvador Allende]] en [[Chile]], imponiendo los primeros réximes de [[terrorismu d'Estáu]], que nos años siguientes estender a tol Conu Sur y a gran parte de los países llatinoamericanos, coordinaos dende [[Estaos Xuníos]] pol [[Plan Cóndor]], so la [[Doctrina de la seguridá nacional|Doctrina de la Seguridá Nacional]]. Simultáneamente, na [[Escuela d'Economía de Chicago|Escuela d'Economía de la Universidá de Chicago]], dirixida por [[Milton Friedman]] empezó a tomar cuerpu'l [[neolliberalismu]], un modelu económicu basáu nel [[monetarismo]] que sustituyiría al [[patrón oro]]. La primer aplicación del neolliberalismu n'América Llatina realizar en 1975, sol amparu de la dictadura chilena de [[Pinochet]]. === Gabinete === El so gabinete ministerial representaba un ampliu abanicu de sectores: *[[José Ber Gelbard]] (Economía), yera un esitosu empresariu amestáu al grupu industrial Madanes ([[Fate]], [[Aluar]]), presidente de l'asociación patronal [[Confederación Xeneral Económica]] (CGE). Nun yera peronista y taba afiliáu secretamente al [[Partíu Comunista]].<ref>{{cita publicación |publicación=Propuesta|títulu=Más de 50 años de solidaridá del PC|fecha=6 de payares de 2008|allugamientu=Buenos Aires|páxina= 11}}; {{cita publicación |publicación=Clarín |nome=Ricardo|apellíu=Roa|títulu=Volver en socesives vides, como los budistes|fecha=17 de xunu de 2012}}</ref> *[[Esteban Righi]] (Interior), daquella con 32 años, fuera l'enllaz ente Cámpora -a que'l so redolada pertenecía- y la Mocedá Peronista;<ref name="Entrevista-Righi">{{cita web |url=http://www.anbariloche.com.ar/noticias/2013/03/10/34320-righi-hasta-el-apuerto-de-campora-el-poder-residia-en-el-que-tenia-los-fierros|obra=AN Bariloche|fecha=10 de marzu de 2013|títulu=Entrevista a Esteban Righi}}</ref><ref>{{cita publicación |títulu=Entrevista con Esteban Righi |nome=Mona |apellíu=Moncalvillo |publicación=Revista Xuníos |númberu=10 |añu=xunu de 1986|páxina=12|cita=–¿Qué xeres de militancia fixisti? –Más que nada yeren xeres de collaboración con Cámpora y de rellaciones colos grupos más xuveniles del peronismu. Funcioné como una especie d'enllaz ente la mocedá peronista y la delegación. Esa foi la mio xera permanente nesa dómina, porque tenía grandes amigos na Mocedá Peronista, anque venceyé tamién a la xera de defensa de presos políticos. Este sería'l mio llugar de encuadramiento naquel momentu, pero, fundamentalmente, trabayaba pegáu al delegáu...}}</ref> *[[José López Rega]] (Bienestar Social), secretariu priváu de Perón, pertenecía secretamente a la loxa [[anticomunismu|anticomunista]] [[Propaganda Due]] (P2), con base n'[[Italia]]; *[[Ángel Federico Robledo]] (Defensa), yera un históricu del primer peronismu, onde foi convencional constituyente en 1949 y depués integró'l triunviratu de conducción del peronismu na clandestinidá, adoptando una posición "verticalista" de siguimientu a Perón; *[[Juan Carlos Puig]] (Rellaciones Esteriores), yera un especialista en rellaciones internacionales, con una definida postura de non alliniación na Guerra Fría, destacáu como una de les figures principales de la corriente del ''realismu de la periferia'', dientro de la [[teoría de la dependencia]];<ref>{{cita publicación |url=http://sedici.unlp.edu.ar/bitstream/handle/10915/36800/Documentu_completu.pdf?sequence=1|títulu=El Pensamientu de Juan Carlos Puig en Revistir Mundu Nuevu|nome=Claudio Alberto |apellíu=Briceño Monzón|publicación=Trabayos de Maestría editorial=Universidá de La Plata|númberu=2|añu=avientu de 2012|issn=2344-956X|allugamientu=La Plata}}</ref> foi propuestu pal cargu por el mesmu Cámpora;<ref name="Entrevista-Righi"/> *[[Jorge Alberto Taiana]] (Educación), yera otru históricu del primer peronismu y médicu personal de Perón; *[[Ricardo Otero]] (Trabayu), dirixente sindical de la [[Unión Obrera Metalúrxica]], daquella'l sindicatu más poderosu del país; *[[Antonio J. Benítez]] (Xusticia), otru peronista históricu, pero d'orixe [[Unión Cívica Radical|radical]]. Foi unu de los primeros radicales que se sumó al peronismu, antes inclusive de que Perón ganara les [[Eleiciones presidenciales d'Arxentina de 1946|eleiciones de 1946]], siendo autor mientres el primer peronismu de l'avanzada llei de supresión de la discriminación llegal ente fíos. === Obra de gobiernu === <!--- Obra de Gobiernu--> ==== Política económicu-social ==== [[Ficheru:Gelbard2.JPG|thumb|250px|El ministru d'Economía [[José Ber Gelbard]], poderosu empresariu impulsor d'un empresariáu nacional autónomu de les empreses multinacional y venceyao al [[Partíu Comunista (Arxentina)|Partíu Comunista]], foi una de les figures más importantes del tercer peronismu.]] Una de les principales polítiques del gobiernu de Cámpora foi un impulsu inéditu na Arxentina del [[diálogu social]] que tuvo la so máxima espresión nel [[Pactu Social (Arxentina)|Pactu Social]], xestionáu pol ministru [[José Ber Gelbard]] y robláu el 8 de xunu de 1973, pola [[Confederación Xeneral del Trabayu de la República Arxentina|CGT]] en representación de los trabayadores, la [[Confederación Xeneral Económica|CGE]] en representación del empresariáu priváu nacional y el gobiernu. Naquel momentu, l'empresariáu de capital nacional taba tamién integráu por una importante cantidá d'empreses públiques, como la petrolera [[YPF]], la siderúrxica [[Somisa]], la gasífera [[Gas del Estáu]], la telefónica [[ENTel (Arxentina)|ENTel]], la ferroviaria [[Ferrocarriles Argentinos]], les navieres [[Empresa Línea Marítimes Arxentines|ELMA]] y [[Flota Fluvial del Estáu Arxentín|Flota Fluvial]], les enerxétiques [[Agua y Enerxía Eléctrica|Agua y Enerxía]] y [[Servicios Eléctricos del Gran Buenos Aires|Segba]], l'aeronáutica [[Aerolíneas Argentinas]], la [[Fábrica Argentina de Aviones]], la [[Comisión Nacional d'Enerxía Atómica|Comisión Nacional d'Enerxía Atómica (CNEA)]], ente otres. El ''Pactu'' tenía trés oxetivu principales: algamar una participación de los asalariaos del 40-50% del ingresu nacional, nun ralu de cuatro años; amenorgar l'alta [[inflación]] esistente; y consolidar la crecedera económica. El so principal alcuerdu foi l'arrenunciu de los sindicatos a realizar paritarias (negociación de convenios coleutivos) por dos años, en cuenta de que les empreses conxelaren los precios y realizaren un aumentu de salarios de suma fixa, que pa les categoríes más retardaes representó un 20% d'aumentu real.<ref name="Gerchunoff-Llach-342-347">{{cita llibru |apellíu=Gerchunoff|apellíu2=Llach |nome=Pablo|nome2=Lucas|añu=1998|títulu=El ciclu de la ilusión y el desencantu. Un sieglu de polítiques económiques arxentines|editorial=Ariel|allugamientu=Buenos Aires|isbn=9509122572|capítulu=Apauto Social, harmoníes y discordias|páxines=342-347}}</ref> [[Ficheru:Exportaciones argentinas a los países socialistas 1972-1976.jpg|thumb|350px|left|Gelbard amplió los mercaos pa les esportaciones arxentines, empobinándose a los países socialistes, qu'algamaron el 16% del total en 1975.]] La política económica de Cámpora, llevada alantre por Gelbard -que se caltendría como ministru depués del arrenunciu del presidente- tendría un "atayante ésitu inicial": el PBI creció'l 4,5% (un terciu más que l'añu anterior); el desemplegu baxó del 6,1% al 4,5%; la inflación que nel primer semestre del añu llegó al 60%, amenorgar al 0% nel segundu semestre; el pesu arxentín revalorizóse un 25%.<ref name="Gerchunoff-Llach-342-347"/> Gelbard llevó alantre tamién una política de desenvolvimientu de les provincies más retardaes, que revirtiera los desequilibrios territoriales que favorecíen a la [[rexón pampeana]], promoviendo la industrialización de les materies primes nel llugar en que s'estrayíen, según la construcción d'infraestructura nel interior. Esta política tuvo'l so puntu más altu al mes siguiente del arrenunciu de Cámpora, cola firma de l'Acta d'Arreglu Históricu del 25 d'agostu de 1973, ente'l Poder Executivo Nacional y les provincies de Catamarca, La Rioxa y San Luis. El réxime de promoción industrial creáu pol peronismu, foi depués modificáu pola [[Procesu de Reorganización Nacional|dictadura instalada en 1976]], esaniciando'l requisitu d'amestar valor a los insumos locales; y remataría en 2012.<ref>{{cita web |url=http://www.elancasti.com.ar/politica-economia/2012/12/25/promocion-industrial-sueno-desenvolvimientu-195707.html|obra=El Ancasti|fecha=25 d'avientu de 2012 |títulu=Promoción Industrial: el suañu de desenvolvimientu que nun foi}}</ref> ==== Política internacional ==== [[Ficheru:Logotipo MPNA.png|thumb|250px|Logo del [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]]. Una de les midíes más importantes tomaes mientres el tercer peronismu, foi la decisión del presidente Cámpora, executada por Perón personalmente, de qu'Arxentina ingresara como miembru del MNOAL, en plena [[Guerra Fría]].]] La política internacional llevada alantre por Cámpora, al traviés del so canciller [[Juan Carlos Puig]], tuvo empobinada a amenorgar la dependencia arxentina d'[[Estaos Xuníos]] y evitar l'alliniación automática, diversificando les rellaciones internacionales, tantu polítiques como comerciales.<ref>{{cita llibru |url=https://books.google.com.ar/books?id=c5uIQ-JyXmwC&pg=PA46&lpg=PA46&dq=%22Juan+Carlos+Puig%22+peronista&source=bl&ots=07zQMr1R5z&sig=RPyS9wN9P9mn3Q-kUlHotUmNNMM&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwjln7nY_dnRAhWMfZAKHQjYD1AQ6AEIPTAF#v=onepage&q=%22Juan%20Carlos%20Puig%22%20peronista&f=false|títulu=L'Arxentina non alliniada: dende la tercer posición xusticialista hasta'l menemismo (1973-1991)|nome=Marisol |apellíu=Saavedra|editorial=Biblos|añu=2004|allugamientu=Buenos Aires|isbn=950-786-431-8|páxines=46-48}}</ref> El mesmu Perón actuaría como "primer embaxador" al xestionar en xunetu l'ingresu de l'Arxentina al [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]] (MNOAL), que se concretaría en setiembre d'esi añu, cuando yá Cámpora arrenunciara.<ref name="HGRE-A">{{cita web |url=http://www.argentina-rree.com/14/14-032.htm|capítulu=Les rellaciones colos países árabes. L'ingresu de l'Arxentina al Movimientu de Países Ensin Alliniar (setiembre de 1973)|añu=2000|títulu=Historia Xeneral de les Rellaciones Esteriores de l'Arxentina (1806-1989) |nome=Carlos |apellíu=Escudé |nome2=Andrés |apellíu2=Cisneros|editorial=CARI}}</ref> El nuevu canciller [[Alberto Vignes]] y el ministru [[José López Rega]] -dambos de la loxa anticomunista secreta [[Propaganda Due]]-, intentaríen evitar en setiembre la incorporación d'Arxentina al MNOAL, pero Perón desmontaría l'intentu.<ref name="HGRE-A"/> Arxentina robló dellos trataos comerciales con países socialistes, ente ellos Cuba, que-y dexaron aumentar considerablemente'l comerciu colos mesmos. Pa fines de 1973, les esportaciones escontra los mesmos habíense más que dobláu, y representaba un 10% del total de les esportaciones arxentines, cuando a principios d'años representaben solo'l 4%.<ref name="Gerchunoff-Llach-341">{{cita llibru |apellíu=Gerchunoff|apellíu2=Llach |nome=Pablo|nome2=Lucas|añu=1998|títulu=El ciclu de la ilusión y el desencantu. Un sieglu de polítiques económiques arxentines|editorial=Ariel|allugamientu=Buenos Aires|isbn=9509122572|capítulu=Apauto Social, harmoníes y discordias|páxina=341}}</ref> El 28 de mayo Arxentina volvió a entamar les rellaciones diplomátiques con [[Cuba]], atayaes pol gobiernu militar, y empezó a aprovir a esi país de productos alimenticios ya industriales pa romper el bloquéu [[Estaos Xuníos d'América|estauxunidense]]. ==== Política educativa ==== La política educativa llevada alantre pol ministru [[Jorge Alberto Taiana]] -que siguió nel cargu depués del arrenunciu de Cámpora-, destacóse especialmente na área d'educación d'adultos y l'universidá pública. Na área d'educación d'adultos, realizó un ampliu programa dende la Direición Nacional d'Educación d'Adultos (DINEA), ente ellos la Campaña de Reactivación Educativa (Crear), que se llanzaría'l 11 de setiembre de 1973, cuando Cámpora yá arrenunciara.<ref name="Homenaxaron a Jorge Taiana">{{cita publicación |nome1=Homenaxaron a Jorge Taiana padre, precursor de la educación popular|títulu=Homenaxaron a Jorge Taiana|url=http://www.telam.com.ar/notas/201309/34708-homenaxaron-a-jorge-taiana-padre-precursor-de-la-educacion-popular-en-l'arxentina.html|axencia=Telam|editorial=Telam|fecha=30 de setiembre de 2013}}</ref> Un aspeutu central de la política educativa de Taiana foi'l papel que xugaron les [[Universidaes nacionales d'Arxentina|universidaes nacionales]], amestaes al fenómenu del surdimientu de la [[mocedá]] como fuercia social que caracterizaba a la dómina y al movimientu estudiantil. Nes mesmes nomaron rectores que tomaron munchos de los principios democratizadores de la universidá formulaos pol movimientu de [[Reforma Universitaria de 1918|Reforma Universitaria empecipiáu en 1918]], y empobinar escontra l'oxetivu de la "lliberación",<ref name="LibODep"/> categoría política opuesta a la de [[Teoría de la dependencia|"dependencia"]], que foi central n'América Llatina nes décades de 1960 y 1970 y cuntaba con una masiva adhesión popular. Ente los rectores designaos nes universidaes nacionales -en munchos casos con sofitu o por reclamu del movimientu estudiantil- atopábense [[Rodolfo Puiggrós]]-[[Ernesto Villanueva]] ([[Universidá de Buenos Aires|UBA]]), [[Roberto Vicente Carretero]] ([[Universidá Nacional de Que'l so|UNCuyo]]),<ref>{{cita web |url=http://bdigital.uncu.edu.ar/8323|fecha=2016|títulu=L'axugu de los cambeos del campu político arxentín na Universidá Nacional de Que'l so |nome=Roberto Bernardo|apellíu=Salim|obra=Universidá Nacional de Que'l so|cita=La UNCuyo constitúi un casu d'interés yá que foi pionera cola so reforma académica qu'arreyó a tolos claustros y llegó a poner en crisis les práutiques medulares d'una educación cimera bancaria (Freire 1988). Esti procesu de cambéu sostúvose sobre la idea d'un proyeutu pedagóxicu participativu qu'encabezó intelectualmente Arturo Andrés Roig (Roig, 1998; Bravo 2014; Aveiro 2014). Esti procesu foi conducíu políticamente pol inxenieru agrónomu Roberto Carretero, quien fuera promovíu como rector polos estudiantes, quien designó a Roig como secretariu académicu. Según una recién publicación que cuntó col aval institucional de la UNCuyo, “l'alderique en redol a los planes d'estudiu, la bibliografía, el plantel docente o la direición de les unidaes académiques fueron permeados pola urxencia de promover una sociedá más xusta, más llibre, acorde coles lluches que, n'otros ámbitos, tamién apostaben pol tresformamientu radical de la sociedá".}}</ref> Francisco Luperi ([[Universidá Nacional de Córdoba|Córdoba]]),<ref>{{cita web |url=http://www.lavoz.com.ar/cordoba/cuatro-siglo-historia|obra=La Voz del Interior|allugamientu=Córdoba |títulu=Cuatro sieglos d'historia|fecha=17 de xunu de 2013 |nome=Esteban |apellíu=Dómina|cita=En 1973, el Gobiernu nacional surdíu de les urnes designó nueves autoridaes. En Córdoba, Francisco Luperi ocupó'l Rectoráu, y los decanatos partiéronse, casi por mitaes, ente les corrientes allegaes a la izquierda peronista y los sectores ortodoxos. La resultancia foi una matriz heteroxénea que torgó afondar un procesu tresformador, como se dio n'otres universidaes. La derechización llegó a Córdoba primero que a otres partes, como rabotada de la intervención que sufrió la provincia en febreru de 1974 tres el golpe policial conocíu como Navarrazo, que desestabilizó al gobiernu constitucional de Ricardo Obregón Cano. El clima autoritariu estender al ámbitu universitariu, del que fueron desallugaos los decanos progresistes. En poco tiempu, la derecha peronista acopó toles facultaes ya institutos, poniéndolos en sintonía cola intervención federal. Un ambiente de delación y persecución instalar na casa d'estudios.}}</ref> [[Rodolfo Agoglia]] ([[Universidá Nacional de La Plata|UNLP]]),<ref name="Lanteri-UNLP-1">Ente les midíes adoptaes por Rodolfo Agoglia como presidente de la Universidá Nacional de La Plata, atópense la incompatibilidá de la docencia col trabayu n'empreses multinacionales, la reincorporación de docentes cesanteados en 1955, la derogación del arancel pa rindir exámenes recuperatorios y la creación d'un primer ciclu universitariu de formación de la conciencia nacional. {{cita web |url=http://jornadasdesociologia2015.sociales.uba.ar/wp-content/uploads/ponencies/903_443.pdf|títulu=Bases pa la Nueva Universidá. La UNLP ente los años 1973 y 1976 |nome=Madalena |apellíu=Lanteri|nome2=Talia |apellíu2=Meschiany|obra=Xornaes de Socioloxía 2015|fecha=2015|editorial=Universidá de Buenos Aires}}</ref> [[Victor Benamo]] ([[Universidá Nacional del Sur|UNS]]),<ref>La designación de Víctor Benano como rector de la UNS, foi solicitada al ministru Taiana, pola Mocedá Peronista. {{cita publicación |url=http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1852-15682015000200007|publicación=Estudio |editorial=Centru d'Estudios Avanzaos de la Universidá Nacional de Córdoba|issn=1852-1568|númberu=34 |allugamientu=Córdoba |añu=dic. 2015|títulu=La participación políticu-téunica de la izquierda peronista nel ministeriu d'educación bonaerense (1973-1974)1|nome=Mariana |apellíu=Pozzoni|cita=Na UNS, la xestión de Benamo interesar na función de tresferencia que la universidá tenía de tener col mediu, gracies a lo cual impulsáronse una serie de proyeutos venceyaos colos intereses de los intendentes de la zona que llevaben les sos moliciones. Asina, por casu, empecipióse la esplotación d'un xacimientu de yelsu descubiertu na llocalidá de Coronel Dorrego.}}</ref> Ángel Brovelli ([[Universidá Nacional de Rosario|UNR]]),<ref>{{cita web |url=http://www.e-universitas.edu.ar/jour_store/documentos/historia_esp.pdf|títulu=Historia de la Universidá de Rosario|autor=Universidá de Rosario|obra= UNR Journal ISSN 1852-0707|cita= (Mientres el recorado d'Ángel Brovelli)... recuperóse la tradición de la Universidá Popular de Rosario, aniciada en 1918 y qu'entamaba cursos de capacitación empobinaos a los obreros, nel reestablecimientu de los Cursos de Capacitación Popular cerraos mientres la dictadura (Ordenanza 151/74). Crear en San Nicolás la Escuela de Contadores, so la dependencia de la Facultá de Ciencies Económiques, atendiendo a que la ciudá desenvuelve importantes actividaes venceyaes a la industria y a que tien nel so área d'influencia les ciudaes de Ramallo y Villa Constitución (165/75). Créase, en dependencia direuta del Rectoráu, la Escuela Cimera d'Hixene y Medicina Preventiva, recuperando'l la tradición de la ex- Facultá d'Hixene y Medicina Preventiva de la Universidá Nacional de la Mariña, qu'en 1947 dictaba en Rosario los cursos cimeros nel marcu de polítiques de salú y educación que combatíen los males reinales del país. No referío a los programes de Bienestar Estudiantil creóse l'Institutu de Creitu Estudiantil (Ordenanza 105/73), que les sos funciones afitar na Ordenanza 109/73 y contemplen el otorgamiento de creitos a los estudiantes arxentinos de nivel mediu o superior de la UNR; creitos a egresados arxentinos pa realizar estudios nel esterior y a obreros y emplegaos pa capacitase “en téuniques o especialidaes que faen al desenvolvimientu rexonal y n'Institutos que dependan de la Universidá”. L'Institutu dependía de la Obra Social Estudiantil y les sos funciones fueron complementaes cola creación de la Unidá Asistencial Preventiva Universitaria” (UAPU) pa l'atención médica integral de los estudiantes. Esti serviciu taba aniciáu nel Hospital del Centenariu y constituyíase al traviés d'una área de medicina preventiva, una de medicina asistencial y una tercera de “consulta y orientación” (Ordenanza 128/74)}}</ref> y Roberto Ceretto ([[Universidá Nacional de la Mariña|UNL]]). Les universidaes públiques establecieron la gratuidá y l'ingresu irrestricto, la [[llibertá de cátedra]], la [[cátedra llibre]] y la [[estensión universitaria]];<ref>{{cita llibru |url=http://lenguasvivas.org/campus/files/0_1/92536811-Adriana-Puiggros.pdf |nome=Adriana|apellíu=Puiggros|títulu=¿Qué pasó na educaciòn arxentina? Curtia historia dende la Conquista hasta'l Presente editorial=Galerna |añu=2003|isbn=950-556-443-0|allugamientu=Buenos Aires|páxines=160-161}}</ref> venceyáronse los estudios col aparatu granible y les aspiraciones populares”; creáronse institutos pa estudiar la realidá llatinoamericana y del Tercer Mundu; formáronse equipos de trabayos coles mires de participar en proyeutos d'interés pa les clases populares, como'l que llevó alantre la Facultá d'Arquiteutura de la UBA pa reorganizar les [[villa miseria|villes miseria]], y la participación de delles universidaes na campaña nacional d'alfabetización d'adultos.<ref name="Rodríguez-Universidá">{{cita web |url=http://jornadassociologia.fahce.unlp.edu.ar/viii-xornaes/viii-xornaes-2014/PONmesa40Rodriguez.pdf|títulu=La universidá mientres el tercer gobiernu peronista |nome=Laura Graciela |apellíu=Rodríguez|editorial=VIII Xornaes de Socioloxía de la UNLP|obra=Facultá d'Humanidaes y Ciencies de la Educación de la Universidá Nacional de La Plata}}</ref> Nesi marcu'l movimientu estudiantil vivió un procesu de puxanza y movilización y les universidaes convertir en centros de cuestionamiento de les inxusticies sociales. La política universitaria impulsada pol gobiernu de Cámpora, institucionalizar en marzu de 1974, yá con Perón presidente, cola sanción de la Llei d'Universidaes Nacionales 20654, conocida como ''Llei Taiana'', qu'estableció un réxime d'autonomía universitaria con gobiernu tripartitu (estudiantes, docentes y non docentes).<ref name="LibODep">{{cita publicación |url=http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S2313-92772011000200001|publicación=Historia de la educación Anuariu|issn=2313-9277|volume=12|númberu=2|allugamientu=Ciudá Autónoma de Buenos Aires|añu=jul./dic. 2011|títulu='Lliberación o dependencia' nel alderique parllamentariu de la 'Llei Taiana'. Un acercamientu al enfoque etnográficu pal estudiu de la cuestión universitaria nel pasáu recién |nome=Sergio |apellíu=Friedemann}}</ref> ==== Política cultural ==== La política cultural de Cámpora, tamién a cargu del ministru Taiana, carauterizar por un momentu d'amplia llibertá ideolóxica, qu'oldeó fuertemente colos años anterior y posterior. Nel [[Institutu Nacional de Cine y Artes Audiovisuales|Institutu de Cine]] designó a [[Hugo del Carril]] y a [[Mario Soffici]] qu'ellaboraron un proyeutu de Llei de Cine que fomentaba la producción nacional y apuntaba a reconquistar los mercaos hispanofalantes, promoviendo la producción rexonalizada de películes, la capacitación de los téunicos y estudiantes en circuitos d'exhibición en Llatinoamérica. Abolióse la [[censura]], que mientres la dictadura llegara a niveles récor. Mientres el so xestión amontóse la producción nacional (39 películes en 1973 y 40 en 1974), ente elles ''[[La Patagonia rebalba]]'' de [[Héctor Olivera]], ''[[Quebracho (película)|Quebracho]]'' de [[Ricardo Wüllicher]], ''[[La Raulito (película)|La Raudito]]'' de [[Lautaro Murúa]] y ''[[La tregua (película de 1974)|La tregua]]'' de [[Sergio Renán]]. Esta postrera foi la primer película suramericana n'idioma español en ser nomada al [[Óscar a la meyor película estranxera]]. Soffici sería removíu del so cargu en 1974, al asumir la Presidencia [[María Estela Martínez de Perón]]. Na editorial de la [[Universidá de Buenos Aires]], [[Eudeba]], fueron designáu [[Rogelio García Lupo]] y [[Arturo Jauretche]] como direutor y presidente respeutivamente.<ref>{{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-307447-2016-08-21.html|obra=Páxina/12|fecha=21 d'agostu de 2016 |títulu=García Lupo, Eudeba y Jauretche|nome=Andrew |apellíu=Graham-Yooll}}</ref> Ente les publicaciones d'esta dómina destacóse la coleición ''Les Revoluciones'' (''La revolución chilena'', ''La revolución peruana'' y ''La revolución peronista'') qu'algamaron altos númberos de ventes. Dos meses dempués de la muerte de Perón, dambos arrenunciaron. En febreru de 1977 la dictadura de Videla, mandó quemar decenes de miles de los llibros editaos nesa dómina. Con esceición de la publicación del informe ''[[Nunca más]]'' de la [[CONADEP]] en 1984, Eudeba nun volvió editar llibros que tuvieren una alta cantidá de ventes.<ref>{{cita web |url=http://www.clarin.com/sociedad/40-anos-eudeba_0_SJT1NlyIne.html|obra=Clarín|fecha=5 de marzu de 1998|títulu=Los 40 años de EUDEBA}}</ref> ==== Fuercies Armaes ==== Una de les primeres midíes de Cámpora foi pasar a retiru a los principales xefes militares de la dictadura y designar nel so llugar militares qu'aceptaren la subordinación de les Fuercies Armaes a les autoridaes constitucionales. Nel [[Exércitu Arxentín]] foi designáu comandante'l Teniente Xeneral [[Jorge Raúl Carcagno]],<ref>{{cita llibru | títulu = L'Escarmientu| páxina = 18 |nome=Juan Bautista | apellíos = Yofré| editorial = Ediciones Suramericana| añu = 2010}}</ref> na [[Fuercia Aérea Arxentina]] foi nomáu como titular el Brigadier Xeneral [[Héctor Luis Fautario]],<ref>[http://www.fuerzaaerea.mil.ar/historia/mayu.html Nomamientu de Fautario al mandu de la FAA] {{Wayback|url=http://www.fuerzaaerea.mil.ar/historia/mayu.html |fecha=20090913071320 }}</ref> ente que l'Almirante [[Carlos Álvarez (militar)|Carlos Álvarez]] foi designáu como nuevu xefe de l'[[Armada de la República Arxentina]].<ref>[http://www.ara.mil.ar/efemerides.asp?mes=5&dia=25 Designación d'Álvarez al mandu de la Armada]</ref> Los trés xefes militares pertenecíen al sector "profesionalista integracionista" de les Fuercies Armaes, que sostenía que los militares teníen de supeditase siempres al poder civil democráticu. Mientres el gobiernu de Cámpora, les organizaciones guerrilleres peronistes decidieron suspender la llucha armada y entamaron una política de diálogu coles Fuercies Armaes que s'espresó, a la so propuesta, na designación del xeneral Carcagno, como comandante en xefe del Exércitu, abandonando la [[Doctrina de la Seguridá Nacional]], qu'identificaba como enemigu al [[marxismu]]. Esta política d'acercamientu tuvo la so máxima espresión nel Operativu Dorrego realizáu n'ochobre d'esi añu, nel que guerrilleros Montoneros y militares al mandu del xeneral [[Albano Harguindeguy]], xunto a militantes de la [[Mocedá Peronista]], actuaron mancomunadamente pa reconstruyir la llocalidá [[Provincia de Buenos Aires|bonaerense]] de [[Coronel Dorrego]], afeutada polos hinchentes y asistir solidariamente a la so población. Militares, guerrilleros y mozos compartieron los fogones nocherniegos y colaron xuntos pela ciudá, al concluyir l'operativu.{{Harvnp|Galasso|2005|pp=1257-1258}} Hasta avientu de 1973 Montoneros y les Fuercies Armaes caltendríen un diálogu fluyíu al traviés de los coroneles [[Juan Jaime Cesio|Jaime Cesio]] y Carlos Dalla Tea, que se vería atayáu cuando Perón, yá presidente, removió a Carcagno.<ref name="Caviasca">{{cita publicación |url=http://biblioteca.clacso.edu.ar/Arxentina/iigg-uba/20120822042520/2_caviasca.pdf|publicación=Cuaderno de Marte. Revista Llatinoamericana de Socioloxía de la Guerra|volume=I|añu=2 d'ochobre de 2011|títulu=La cuestión militar y les organizaciones guerrilleres arxentines|apellíu=Caviasca |nome=Guillermo Martín|editorial=Institutu d'Investigaciones Gino Germani, Facultá de Ciencies Sociales, UBA}}</ref> === Acontecimientos === Mientres el tercer peronismu desendolcóse un notable movimientu [[feminista]] (Nuevu feminismu), que tenía como principales impulsoras a la [[Unión Feminista Arxentina|Unión Feminista Arxentina (UFA)]], fundada pola cineasta [[Griselda Gambaro]] en 1970 y el [[Movimientu de Lliberación Femenina|Movimientu de Lliberación Femenina (MLF)]], lideráu por [[María Elena Oddone]]. Nesti periodu crearíense nueves organizaciones feministes (Rapaza, Movimientu Feminista Popular -MOFEP-, Asociación pa la Lliberación de la Muyer Arxentina -ALMA-, Agrupación de Muyeres Socialistes -AMS-). La mayoría d'elles conformaríen en 1974 el Frente de Llucha de la Muyer (FLM), p'actuar unitariamente mientres l'[[1975 Añu Internacional de la Muyer|Añu Internacional de la Muyer]], que la [[ONX]] celebró en 1975. El movimientu feminista arxentín nesos años centró los sos reclamos na descriminalización del [[albuertu]], la recuperación de la [[patria potestá compartida]] derogada en 1956 y la promoción de los [[métodos anticonceutivos]].<ref name="AñoMujer-Giordano">{{cita publicación |url=http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0104-026X2012000100005|publicación=Revista Estudos Feministes|issn=0104-026X|volume=20|númberu=1|allugamientu=Florianópolis |añu=Jan./Apr. 2012|títulu=La celebración del añu internacional de la muyer n'Arxentina (1975): aiciones y conflictos|nome=Verónica |apellíu=Giordano}}</ref> Tamién mientres el tercer peronismu tuvo llugar un escepcional desenvolvimientu del movimientu [[LGBT]], al traviés del [[Frente de Lliberación Homosexual]] (FLH). El FLH surdiera en 1971, como una federación d'organizaciones LGBT, ente elles el Grupu [[El nuesu Mundu]], fundada en 1967, dos años antes de los [[Disturbios de Stonewall]], cuando casi nun esistía nenguna organización LGBT nel mundu y nun había nenguna en Íberoamérica.<ref>En 1970 creóse'l [[Movimientu Español de Lliberación Homosexual]], primer organización LGBT n'España y en 1971 creóse'l Frente de Lliberación Homosexual en Méxicu. En Brasil la primer organización LGBT foi Somos, fundada en 1978.</ref> El FLH taba lideráu por [[Néstor Perlongher]] ya incluyía ente los sos miembros a figures como'l escritores [[Manuel Puig]] y [[Blas Matamoro]], y l'ensayista [[Juan José Sebreli]]. Mientres el gobiernu de Cámpora el FLH llanzó la revista ''Somos'', primer nel so tipu n'América Llatina y participaba nes grandes manifestaciones populares xuveniles de la dómina, averándose a Montoneros.<ref name="LID-Benítez">{{cita web |url=http://www.laizquierdadiario.com/Marcelo-Benitez-La esistencia-del Frente-de-Liberacion-Homosexual-desmentia-que-eramos-enfermos|obra=La Izquierda Diariu|títulu=Entrevista. Marcelo Benítez: “La esistencia del Frente de Lliberación Homosexual desmentía que yéramos enfermos”|nome=Tomás |apellíu=Máscolo|fecha=3 de xineru de 2017}}</ref> Nel actu d'asunción de Cámpora, el FLH integró la columna de ''l'Enclín'' con un cartelu que citaba una frase de la [[Marcha Peronista]]: "por que reine nel pueblu l'amor y l'igualdá".<ref name="LID-Benítez"/> Por esa razón los grupos de la derecha peronista, "acusaron" a ''l'Enclín'', de ser "putos y faloperos (arg. pa drogadictu)", fechu que de la mesma causó que los militantes de ''l'Enclín'' adoptaren una conseña [[homofobia|homofóbica]] ("Nun somos putos, nun somos faloperos, somos soldaos de [[Fuercies Armaes Peronistes|FAR]] y [[Montoneros]]"), que llindó l'insertamientu del incipiente movimientu LGBT arxentín, nel procesu de cambéu qu'abrió la presidencia de Cámpora.<ref name="LID-Benítez"/> === Conflictos políticos y sociales === [[Ficheru:Masacre de Ezeiza - persona subiendo al palco.jpg|thumb|250px|[[Masacre de Ezeiza]] del 20 de xunu de 1973: na semeya Juan José Rincón, secretariu de Prensa de la Mocedá Peronista de la República Arxentina (JPRA) d'Avellaneda, sufriendo un intentu de linchamiento dende'l palcu onde tendría que falar Perón.<ref>{{cita llibru |apellíu=Zicolillo |nome=Jorge|añu=2013|títulu=La era de les culates. La derecha peronista y el patoterismo sindical|allugamientu=Buenos Aires|editorial=Vergara|páxines=144-146|isbn=978-950-15-2579-3}}</ref>]] La vuelta del peronismu al poder depués de 18 años de proscripción y l'oxetivu d'algamar la lliberación nacional que se propunxera'l Frejuli, tuvieron cruciaes por reclamos y puyes sociales y polítiques de calter nacional ya internacional. La [[Guerra Fría]] y la [[Doctrina de la Seguridá Nacional]] estauxunidense taben en plenu desenvolvimientu y categoríes como "marxismu", "subversión", "infiltración marxista" y la pertenencia a la [[izquierda política]] (referida nesos años cola espresión descalificadora de "maniegos" o "zurdaje"), desempeñaron un papel crucial na delimitación de los bandos, y los enfrentamientos que se producieron mientres el tercer peronismu, y que siguiríen mientres la dictadura que la derrocó y xeneralizó el [[terrorismu d'Estáu]]. Simultáneamente [[Chile]], sol gobiernu constitucional de [[Salvador Allende]], taba viviendo un momentu de peralta confrontación na que les fuercies golpistes, sofitaes por empreses multinacionales y el gobiernu d'[[Estaos Xuníos]], recurríen a un enfoque similar pa entamar el golpe d'Estáu que finalmente concretaríen nel mes de setiembre. Una gran parte de la historiografía arxentina ya internacional recurre a la polaridá izquierda/derecha, tantu dientro como fuera del peronismu, pa identificar a los bandos en bracéu. Esta polaridá sicasí, nun daba cuenta acabada de les complexidaes que tomaben los conflictos nos países periféricos. La confrontación capitalismu/comunismu que caracterizaba a la Guerra Fría, se superponía con reclamos ya ideoloxíes que cuestionaben les asimetríes ente los países centrales y los países periféricos, que daben cunta los movimientos [[Tercer Mundu|tercermundistes]], como'l [[nacionalismu]] económicu-cultural que sostenía la idea de lliberación nacional, la [[Teoloxía de la lliberación]] o la [[teoría de la dependencia]], que nun podíen ser subsumidos na oposición capitalismu/comunismu. Una organización como [[Montoneros]], por casu, considerada casi siempres como "d'izquierda", yera [[Catolicismu|católica]] militante y nacionalista. Díxose que'l fechu más conflictivu del periodu foi la decisión del gobiernu de Cámpora d'ingresar al [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]], executada personalmente por Perón, como embaxador estraordinariu de l'Arxentina, xuntu al reestablecimientu de les rellaciones comerciales colos países del bloque comunista.{{Harvnp|Zicolillo|2013|pp=149-150}} Simultáneamente el Pactu Social fortaleció a los sindicatos, garantizó'l papel planificador del Estáu, amplió l'espaciu de les empreses estatal y priváu de propiedá nacional, al empar qu'amenorgaba la influencia de les empreses multinacionales. Unu de los sos oxetivos esplícitos yera l'aumentu del salariu real nun 65% nun plazu de trés años. El plan foi sofitáu pola CGT y l'empresariáu de capital arxentín, pero foi severamente criticáu polos voceros de les empreses multinacionales y les asociaciones empresaries del gran capital, como la [[Sociedá Rural Arxentina]] y la [[Unión Industrial Arxentina]].<ref>{{cita publicación |url=http://www.derecho.uba.ar/investigacion/cuadiernos_de_investigaciones_21_camilloni.pdf|publicación=Cuaderno d'Investigaciones |númberu=21|títulu=La concertación social na Arxentina|nome=Camilo C.|apellíu= Camilloni|añu=1991|editorial=Facultá de Derechu y Ciencies Sociales de la Universidá de Buenos Aires}}</ref> La oposición de los sectores conservadores se focalizarían no que consideraben un enclín a la "sovietización" del gobiernu peronista,<ref>{{cita publicación |url=http://biblioteca.clacso.edu.ar/ar/llibros/critica/nro6/TORRE.pdf |nome=Juan Carlos |apellíu=Torre|títulu=El movimientu obreru y l'últimu gobiernu peronista (1973-1976)|publicación=Crítica & Utopía |númberu=6|añu=1982|páxines=99-134}}</ref><ref>{{cita llibru |añu=2009|capítulu=Les guerres obreres na Arxentina. Villa Constitución en 1973-1975|títulu=Llucha de clases, guerra civil y xenocidiu na Arxentina|nome-editor=Inés|apellíu-editor=Izaguirre|editorial=Eudeba|allugamientu=Buenos Aires|capítulu=8 Les guerres obreres na Arxentina. Villa Constitución en 1973-1975 |nome=Agustín |apellíu=Santella}}</ref> argumentu que tamién utilizaría la dictadura militar instalada en 1976 pa xustificar el derrocamientu del gobiernu constitucional, instalando'l conflictu na lóxica binaria de la Guerra Fría. Tamién dientro de la [[Unión Cívica Radical]] había una meyora de la mocedá entamada mientres la dictadura en [[Franxa Morada]] y la [[Xunta Coordinadora Nacional]], contra la llamada "burocracia radical" encarnada na dirigencia tradicional liderada por [[Ricardo Balbín|Balbín]], la que de la mesma cuestionaba a los sectores xuveniles acusándolos de "marxistes".{{Harvnp|Persello|2007|pp=236, 245}} L'añu anterior el sector xuvenil d'izquierda creara'l [[Movimientu de Renovación y Cambéu]], llogrando un 40% nes eleiciones internes de la UCR y el derechu a tar representada na conducción del partíu, al traviés de [[Raúl Alfonsín]]. Toles organizaciones guerrilleres qu'actuaben al momentu d'asumir el presidente Cámpora, decidieron siguir entamaes, pero ente que les guerrilles peronistes decidieren suspender la llucha armada y caminar escontra una fusión en nuevos términos coles Fuercies Armaes,<ref name="Caviasca"/> el ERP anunciara'l 13 d'abril que nun dexaría de combatir a los "enemigos del pueblu". Magar esta última aclaración, mientres el gobiernu de Cámpora, el ERP nun realizó nengún atentáu nin operación militar.<ref name="Carnevale-PolíticaArmada"/> El conflictu más grave asocedíu mientres el gobiernu de Cámpora foi la [[Masacre de Ezeiza]] del 20 de xunu de 1973. La mesma producióse metanes una de les manifestaciones más masives de la hestoria arxentina, realizada pa recibir al xeneral Perón nel so regresu definitivu a l'Arxentina. La organización y seguridá del actu quedaren a cargu del Comandu d'Organización, cola collaboración de la Mocedá Sindical Peronista, quien asitiaron homes armaos nel palcu central y nun puestu de sanidá cercanu. Cuando la numberosa columna de ''l'Enclín'' intentó instalase frente al palcu, empezó un tirotéu contra l'ensame con armes llargues, col fin d'evitalo. La televisión rexistró les imáxenes de les persones que taben nel palcu coles armes llargues nes manes, al empar que se rexistraron tortures de militantes prindaos nel puestu de sanidá. El saldu oficial fueron trelce muertos y unos cien mancaos, anque les fontes non oficiales sostienen que'l númberu de víctimes foi enforma mayor. ''L'Enclín'' y en particular les organizaciones guerrilleres FAR y Montoneros, consideraron que la Masacre de Ezeiza foi una declaración de guerra de los sectores d'estrema derecha. [[Horacio Verbitsky]], quién perteneció a Montoneros, publicó una investigación clásica sobre aquel fechu, onde sostién: {{cita|La masacre de Ezeiza cierra un ciclu de la hestoria arxentina y prefigura los años por venir... En redol de la masacre de Ezeiza y de les sos consecuencies empezó a manifestase l'alianza ente la derecha peronista y la derecha non peronista, que tan clara facer mientres el gobiernu militar 1976-1983.|Horacio Verbitsky, ''La Masacre de Ezeiza''<ref name"VERB-Intro">{{cita llibru |nome=Horacio |apellíu=Verbitsky |títulu=Masacre de Ezeiza|editorial=Contrapuntu|allugamientu=Buenos Aires|añu=1985|capítulo=Introducción}}</ref>}} === Gabinete === {|class="toccolours" style="float: auto; font-size:100%; width:790px; background:F5F5F5;" !style="background:lavender;" colspan="3"|<div style="float:left;">&nbsp;[[Ficheru:Standard of the President of Argentina Afloat.svg|35px|border|Estandarte presidencial]]</div><span style="color: black;font-family:Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif; font-size:100%">Ministerios del Gobiernu de<br />Héctor José Cámpora</span> |- style="font-weight:bold;" |Cartera |Titular |Periodu |- !style="background:#000000;" colspan="3"| |- | [[Ministeriu del Interior (Arxentina)|Ministeriu del Interior]] | [[Esteban Righi]] | 25 de mayu de 1973 – 13 de xunetu de 1973 |- !style="background:#D3D3D3;" colspan="3"| |- | [[Ministeriu de Rellaciones Esteriores, Comerciu Internacional y Cultu de la República Arxentina|Ministeriu de Rellaciones Esteriores y Cultu]] | [[Juan Carlos Puig]] | 25 de mayu de 1973 – 13 de xunetu de 1973 |- !style="background:#D3D3D3;" colspan="3"| |- | [[Ministeriu d'Economía y Producción|Ministerio de Facienda y Finances]] | [[José Ber Gelbard]] | 25 de mayu de 1973 – 13 de xunetu de 1973 |- !style="background:#D3D3D3;" colspan="3"| |- | [[Ministeriu d'Educación, Ciencia y Tecnoloxía (Arxentina)|Ministeriu de Cultura y Educación]] | [[Jorge Alberto Taiana]] | 25 de mayu de 1973 – 13 de xunetu de 1973 |- !style="background:#D3D3D3;" colspan="3"| |- | [[Ministeriu de Salú (Arxentina)|Ministeriu de Bienestar Social]] | [[José López Rega]] | 25 de mayu de 1973 – 13 de xunetu de 1973 |- !style="background:#D3D3D3;" colspan="3"| |- | [[Ministeriu de Defensa (Arxentina)|Ministeriu de Defensa Nacional]] | [[Ángel Federico Robledo]] | 25 de mayu de 1973 – 13 de xunetu de 1973 |- !style="background:#D3D3D3;" colspan="3"| |- | [[Ministeriu de Xusticia (Arxentina)|Ministeriu de Xusticia]] | [[Antonio J. Benítez]] | 25 de mayu de 1973 – 13 de xunetu de 1973 |- !style="background:#D3D3D3;" colspan="3"| |- | [[Ministeriu de Trabayu, Emplegu y Seguridá Social d'Arxentina|Ministeriu de Trabayu]] | [[Ricardo Otero]] | 25 de mayu de 1973 – 13 de xunetu de 1973 |} === Arrenunciu === Cuando la dictadura militar estableció la restricción pa presentase como candidatu presidencial a quien nun tuvieren la so residencia na Arxentina dempués del 25 d'agostu de 1972, col fin de torgar que Perón facer, el mesmu Perón sollertó sobre'l peligru que significaba conformar un gobiernu que dexara al marxe a la persona más representativa del país: {{cita|Si nes próximes eleiciones nun se llama a eleiciones xenerales, ufiertando toles garantíes constitucionales, va ser difícil evitar la guerra civil... Yo contesté-yos (a los unviaos de Lanusse) que nun había tratu y que namái teníen de llamar a eleiciones. Y si quier Lanusse, que se presente nomás a les eleiciones presidenciales, pero'l mio yo tengo más posibilidaes de salir primer ministru o rei d'Inglaterra que Lanusse presidente de los arxentinos. Yo voi ser presidente, nun puedo negame a pesar de los mios 76 años.|Juan D. Perón<ref>Declaraciones de Juan D. Perón al diariu ''L'ESPRESU'' en xunetu de 1972. Citada por cita llibru|nome=Beraza |apellíu=Luis Fernando |títulu=José Ignacio Rucci|editorial=Ediciones B|allugamientu=Buenos Aires|añu=2012|isbn=978-987-627-360-2|páxina= 183}}</ref>}} L'alerta de Perón nun foi atendíu y la dictadura prohibió-y presentar la so candidatura, dando asina orixe a una situación política d'alta inestabilidá, por cuenta de que la institucionalidad nun se correspondía col poder real. La famosa conseña eleutoral del Frejuli "Cámpora al gobiernu, Perón al poder", daba cuenta d'esa irregularidá institucional. Dende'l so regresu a Buenos Aires el 20 de xunu, yera Cámpora quien se dirixía a la casa de Perón pa consultalo; Perón sicasí, nunca foi a la Casa Rosada.{{Harvnp|Bonasso|2006|p=736}} El 29 de xunu'l diariu ''[[La Opinión (Buenos Aires)|La Opinión]]'' de [[Jacobo Timermann]] publicó per primer vegada'l trescendíu de que Cámpora y Solano Lima arrenunciaríen. La decisión foi tomada na xunta del gabinete de ministros realizada'l 4 de xunetu, onde s'aprobó tamién la propuesta de José López Rega, d'evitar que'l mandu pasara al presidente provisional del Senáu [[Alejandro Díaz Bialet]], como correspondía pola llei de acefalía, unviándolo a una misión fora del país, por que recayera nel so xenru Raúl Lastiri, presidente de la Cámara de Diputaos.<ref name="Marotte">{{cita publicación |url=http://www.revcienciapolitica.com.ar/num12art8.php|títulu=Perón al poder, Cámpora a la so casa: El interregno de Lastiri |nome=Javier Pablo |apellíu=Marotte|publicación=Revista de Ciencia Política|númberu=12|issn=1851-9008|añu=12 de marzu de 2011}}</ref> El 12 de xunetu'l vicepresidente [[Vicente Solano Lima|Solano Lima]] anunció públicamente qu'él y el presidente Cámpora roblaríen los sos arrenuncios a otru día y qu'habría nueves eleiciones: {{cita|El candidatu natural del FREJULI yera Perón, pero foi vetáu, y agora ye la oportunidá por que presente la so candidatura.|Vicente Solano Lima<ref name="Marotte"/>}} A otru día Cámpora y Solano Lima presentaron los sos arrenuncios ante'l Congresu Nacional axuntáu n'Asamblea Llexislativa (dambes cámares xuntes), qu'aprobó les mesmes y tomó-y el xuramentu constitucional como presidente de la Nación a [[Raúl Lastiri]], miembru, al igual que'l so suegru, de la loxa anticomunista [[Propaganda Due]], dirixida por [[Liciu Gelli]]. == Asilu, exiliu y muerte == Depués del arrenunciu retirar a la so casa na llocalidá de San Andrés de Giles. En 1975, yá fináu Perón y mientres la presidencia d'[[Isabel Perón]], foi espulsáu del [[Partíu Xusticialista]]. La nueche del [[Golpes d'estáu n'Arxentina#Golpe del 24 de marzu de 1976|golpe d'Estáu del 24 de marzu de 1976]] salvó la so vida al escapar xunto a la so familia, cuando un grupu armáu intentó asesinalo na so casa, llogrando [[Asilu políticu|asilarse]] na embaxada de [[Méxicu]], onde permaneció pocu más de trés años. Gravemente enfermu, en payares de 1979 la dictadura dexó que saliera del país, pa exiliase en Méxicu, onde morrió por causa de un [[cáncer de larinxe]] trece meses dempués, el 19 d'avientu de 1980, na ciudá de Cuernavaca. Los sos restos fueron repatriaos en 1991 y soterraos nel campusantu de San Andrés de Giles. == Memoria == Una importante avenida de la so ciudá natal, [[San Andrés de Giles]], lleva'l so nome. Tamién lo lleven [[Autopista Presidente Héctor J. Cámpora|una autopista de la Ciudá Autónoma de Buenos Aires]], un salón del Senáu de la Provincia de Buenos Aires, una plaza na [[ciudá de Salta]] y la Costanera de la ciudá d'[[Esquel]].<ref>http://www.hcdesquel.com.ar/index.php?option=com_content&view=article&id=477:1308-nominacion-costanera-presidente-dr-hector-jose-campora&catid=52:nominaciones&Itemid=69</ref> Una agrupación xuvenil del [[peronismu]] [[kirchnerismo|kirchnerista]], [[La Cámpora]], tomó'l so nome en reconocencia de la so presidencia. == Ver tamién == * [[Exiliu de Perón]] * [[Tercer peronismu]] * [[Enclín Revolucionariu]] * [[La Cámpora]] == Notes == <references group=*/> == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita llibru | apellíos = Bonasso |nome=Miguel | títulu = El presidente que nun foi | editorial = Planeta | allugamientu = Buenos Aires | añu = 1997 | isbn = 950-742-796-1 }} * {{cita llibru |url=https://books.google.com.ar/books?id=DB0mAwAAQBAJ&pg=PT355&dq=primavera+camporista&hl=es-419&sa=X&ved=0ahUKEwjereCl-5XRAhXIiZAKHYryCXMQ6AEIJzAA#v=onepage&q=primavera%20camporista&f=false|títulu=Los 49 díes de Cámpora: Crónica d'una primavera rota |nome=By Juan Pablo |apellíu=Csipka|editorial=Suramericanu|allugamientu=Buenos Aires|añu=2013|isbn=9789500742443}} * {{cita llibru |url=https://books.google.com.ar/books?id=gcYPv-q41c4C&pg=PA1183&dq=primavera+camporista&hl=es-419&sa=X&ved=0ahUKEwi8uMir_pXRAhWLFJAKHVWQDmoQ6AEIOTAE#v=onepage&q=primavera%20camporista&f=false |títulu=Perón: Exiliu, resistencia, torna y muerte, 1955-1974|nome=Norberto |apellíu=Galasso|volume=II|editorial=Colihue|allugamientu=Buenos Aires|añu=2005|isbn=950-581-400-3}} * {{cita llibru |títulu=L'exércitu y la política na Arxentina 1962-1973|editorial=Suramericana |nome=Robert. A.|volume=Segundo parte 1966-1973|apellíu=Potash|allugamientu=Buenos Aires|añu=1994|isbn=950-07-0973-2|páxines=407-408}} * {{cita llibru | apellíos = Verbitsky| nome = Horacio| enllaceautor = Horacio Verbitsky| títulu = Ezeiza| allugamientu = Buenos Aires| editorial = La Páxina| añu = 2006 }} * {{cita llibru |títulu=L'escarmientu: La ofensiva de Perón contra Cámpora y los montoneros, 1973-1974 |nome=Juan B.|apellíu=Yofre|editorial=Suramericanu|allugamientu=Buenos Aires|añu=2010|isbn=9789500732246}} * {{cita llibru |títulu=La era de les culates|nome=Jorge|apellíu=Zicolillo|editorial=Vergara|allugamientu=Buenos Aires|añu=2013|isbn=978-950-15-2579-3}} == Enllaces esternos == * {{link|inglés|2= http://viaf.org/viaf/93093046/#Ca%CC%81mpora,_He%CC%81ctor_J.,_1909- |3= [[Control d'autoría]] col so allugamientu 98528558 |4=- en [[VIAF]]}} * {{DNB-Portal|122342879}} {{commonscat}} {{NF|1909|1980|Campora, Hector José}} {{Tradubot|Héctor José Cámpora}} [[Categoría:Presidentes d'Arxentina]] [[Categoría:Diputaos y diputaes d'Arxentina]] [[Categoría:Reforma Universitaria]] [[Categoría:Peronismu revolucionariu]] [[Categoría:Odontólogos d'Arxentina]] [[Categoría:Políticos y polítiques del Partíu Xusticialista]] [[Categoría:Embaxadores d'Arxentina]] [[Categoría:Víctimes de la represión política]] [[Categoría:Prisioneros políticos peronistes]] cxv4mpzdtl21iycfi8rpfnq2pacngeo Arturo Umberto Illia 0 155512 3707540 3696017 2022-08-16T15:14:33Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Arturo Umberto Illia''' {{nym}} foi un [[médicu]] y [[políticu]] [[arxentín]] que foi escoyíu [[presidente de la Nación Arxentina]], cargu nel que se desempeñó ente'l [[12 d'ochobre]] de [[1963]] y el [[28 de xunu]] de [[1966]], cuando foi derrocáu por un [[Golpes d'estáu n'Arxentina#Golpe del 28 de xunu de 1966|golpe d'estáu cívicu-militar]]. Desempeñóse tamién como [[Llexislatura de la Provincia de Córdoba|senador provincial]], [[Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina|diputáu nacional]] y [[Gobernadores de la provincia de Córdoba|vicegobernador de Córdoba]]. En 1962 foi escoyíu gobernador de la provincia de Córdoba, cargu que la [[Golpes d'estáu n'Arxentina#Golpe del 29 de marzu de 1962|dictadura instalada'l 29 de marzu de 1962]] torgó-y asumir. Foi dirixente de la [[Unión Cívica Radical]] y de la [[Unión Cívica Radical del Pueblu]]. Illia llegó a la presidencia de la Nación n'eleiciones controlaes poles [[Fuercies Armaes d'Arxentina|Fuercies Armaes]] nes que se proscribió al [[peronismu]] y mientres taba deteníu l'anterior presidente constitucional [[Arturo Frondizi]]. Mientres el so gobiernu intentó anular los [[Arturo Frondizi#Política petrolera|contratos petroleros]] roblaos pol ex-presidente Frondizi con compañíes estranxeres, pero terminó per anular unos pocos alcuerdos, renegociar dalgunos y la mayoría de les empreses siguieron produciendo, fomentóse la [[Industria arxentino|industria nacional]], destinóse'l 23% del [[presupuestu nacional]] a la educación (según dalgunos la mayor cifra na historia del país,<ref>{{cita web |url=http://www.clarin.com/politica/Illia-ejemplo-modestia-principios_0_849515106.html |títulu=Illia, un exemplu de modestia y principios |obra=Diariu Clarín |fecha=18 de xineru de 2013 }}</ref><ref>12 d'ochobre de 2003. «[http://www.lanacion.com.ar/534787-arturo-illia-40-anos-br-mitos-falacias-y-verdad Arturo Illia, 40 años Mitos, falacias y verdaes]» Diariu ''La Nación''. Consultáu'l 17 de febreru de 2016.</ref> anque otros indiquen que'l mayor aumentu presupuestariu añal realizar en 1973 y el mayor porcentaxe sobre'l PBI algamóse depués de 2007),<ref name="Riquelme"/><ref name="Rivas"/> aumentó'l [[Productu Brutu Internu|PBI]], baxó la [[desocupación]], menguó la [[delda esterna]],<ref>{{cita web |url=http://www.argentina-rree.com/11/11-058.htm |títulu=Los prolegómenos d'un cambéu de modelu 1963-1966 |obra= |editorial=Historia xeneral de les Rellaciones Esteriores de la República Arxentina |fecha=Xunu de 2014 }}</ref> llevóse alantre un plan d'[[alfabetización]] y sancionáronse les lleis de [[Salariu Mínimu, Vital y Móvil]] y la llamada [[Llei 16.463 de Melecines de 1964|Llei Oñativia]] (tamién llamada de Melecines).<ref>{{cita web |url=http://ricardo.cofa.org.ar/wp-content/uploads/2012/07/Llei-16463-melecines.pdf |títulu=Ley Nᵘ 16.463 |obra=Confederación Farmacéutica Arxentina }}</ref> Los sos siguidores destaquen el so [[honestidá]] y [[honradez]], siendo exemplu d'esto'l fechu de que Illia vivió cuasi tola so vida na so humilde casa de [[Cruz de la Exa]], onde se dedicaba a la [[medicina]], y que nunca utilizó la so influyencia al so favor, a puntu tal de tener que vender el so auto tando nel exerciciu del mandu y de negase a utilizar fondos públicos pa financiar los sos tratamientos médicos. Depués del so gobiernu, caltuvo la so activa militancia política, refugó la xubilación y ganóse la vida trabayando na [[panadería]] d'un amigu. Los sos críticos, como l'historiador radical [[Félix Luna]], consideraron que "taba totalmente ayenu a la temática contemporánea y azorronaba esta falta con una constante apelación a un visceral optimismu y una cierta testarudez",<ref name="Scenna-Lluna-DePaL">[[Félix Luna]] en ''Arxentina de Perón a Lanusse'' (1971) citáu por {{cita llibru|apellíu=Scenna |nome=Miguel Ángel|títulu=Los militares|capítulu=El Presidente Illia|añu=1980|editorial=De Belgrano|allugamientu=Buenos Aires|id= CDU 355.11:982|páxina=285}}</ref> o lo xulguen duramente por cuenta de la so política represivo y antidemocrático contra'l movimientu obreru y el peronismu, especialmente los asesinatos y el caltenimientu de normes proscriptivas.<ref name="Jaureguizahar_1">{{cita web |url=http://www.cunadelanoticia.com/?p=9993|obra=Trubiecu de Noticiar|títulu=Pa saber por qué sufrimos |nome=Natalia|apellíu=Jaureguizahar|fecha=5 d'avientu de 2010 |fechaaccesu=20 de febreru de 2016}}</ref><ref name="González Espul_1">{{cita web |url=http://www.rebanadasderealidad.com.ar/espul-13-01.htm|obra=Rebanadas de Realidad|títulu=Conflictiva rellación de Illia col movimientu obreru. Analís d'esta situación nel Sindicatu del Calzáu|nome=Cecilia |apellíu=González Espul|fecha=20 d'abril de 2013 |fechaaccesu=20 de febreru de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140919071554/http://www.rebanadasderealidad.com.ar/espul-13-01.htm |fechaarchivu=19 de setiembre de 2014}}</ref><ref name="-Scenna-Ramos">[[Jorge Abelardo Ramos]] cuestiona la Unión Cívica Radical del Pueblu que lideraba Illia como un partíu "medroso ante la oligarquía, aspru col proletariáu, ensin azorronar el so odiu al peronismu", citáu por {{cita llibru|apellíu=Scenna |nome=Miguel Ángel|títulu=Los militares|capítulu=El Presidente Illia|añu=1980|editorial=De Belgrano|allugamientu=Buenos Aires|id= CDU 355.11:982|páxina=285}}</ref> La so personalidá austera y tranquila foi tamién utilizada per importantes medios de comunicación y sectores de poder afeutaos poles sos midíes, pa instalar la imaxe d'un presidente lentu». Nuna encuesta realizada nel añu 2013, que buscaba desenvolver un llistáu de les persones de mayor honestidá, Illia ye'l primer políticu n'apaecer y la tercer figura nuna llista de más de 100 persones.<ref>{{cita web |url=http://www.clarin.com/politica/Ranking-honestidá-arxentinos-votaos-muertos_0_986901558.html |títulu=Ranking d'honestidá: de los 10 arxentinos más votaos, 7 tán muertos |obra=Diariu Clarín |fecha=4 de setiembre de 2013 }}</ref> == Biografía == Nació'l [[4 d'agostu]] de [[1900]] en [[Pergamín (Buenos Aires)|Pergamín]], 220&nbsp;[[km]] al norte de la ciudá de Buenos Aires, na [[provincia de Buenos Aires]]. El so padre, [[Martín Illia]] (1861-1948), yera natural de [[Samolaco]], Val [[Chiavenna]], provincia de [[provincia de Sondrio|Sondrio]], [[Lombardía]] y la so madre, [[Emma Francesconi]], de [[Gratacasolo]], provincia de [[provincia de Brescia|Brescia]], [[Lombardía]], [[Italia]].<ref>{{cita llibru |apellíos1=Petriella|nome1=Dionisio|títulu=Diccionariu Biográficu Italo-Arxentín|fecha=1976|editorial=Asociación Dante Alighieri|allugamientu=Buenos Aires}}</ref> Cursó la escuela primaria hasta cuartu grau na Escuela Provincial nᵘ&nbsp;18 y quintu y sestu graos na Escuela Normal Mista d'esa ciudá. Los estudios secundarios realizar en [[Buenos Aires]], nel Colexu Salesianu Pío IX, del [[barriu de Almagro]], como pupilu. Nel añu [[1918]] empezó los sos estudios de Medicina na Facultá de Medicina de la [[Universidá de Buenos Aires]]. Esi mesmu añu españó en [[Ciudá de Córdoba (Arxentina)|Córdoba]] el movimientu estudiantil conocíu como [[Reforma Universitaria]], que sentó los principios de la universidá gratuita, llibre y cogobernada y modificó fondamente la concepción y alministración de la educación cimera na Arxentina y en gran parte d'[[América Llatina]]. Como parte de los sos estudios de Medicina, en [[1923]] ingresó como prauticante al Hospital San Juan de Dios de la ciudá de [[La Plata]], graduándose col títulu de médicu nel añu [[1927]]. En [[1928]] tuvo una entrevista (la única en tola so vida) col entós presidente [[Hipólito Yrigoyen]], a quien-y ufiertó'l so servicios como médicu. Yrigoyen propúnxo-y trabayar como médicu ferroviariu en distintes llocalidaes y Arturo Illia decidió aniciase en [[Cruz de la Exa]], [[Provincia de Córdoba (Arxentina)|Córdoba]]. Desempeñó la so actividá de médicu nesa llocalidá dende [[1929]] hasta [[1963]], atayaos polos trés años ([[1940]]-[[1943]]) en que foi [[Vicegobernadores de la provincia de Córdoba|vicegobernador de Córdoba]]. Llamar el ''Apóstol de los Probes'', pola so dedicación a los enfermos ensin recursos, viaxando a caballu, en ''[[sulky]]'', o a cuerpu, pa llevar melecines qu'él mesmu mercaba.<ref>{{cita publicación |títulu=Cruz de la Exa: el radicalismu recuerda a Arturo Illia|url=http://www.lavoz.com.ar/noticias/politica/cruz-eje-radicalismu-recuerda-arturo-illia |fechaaccesu=18 de febreru de 2016|axencia=La Voz del Interior|fecha=16 d'agostu de 2012}}</ref> [[Ficheru:Casa Pte A.Illia.jpg|thumb|250px|right|Casa en [[Cruz de la Exa]], na provincia [[Provincia de Córdoba (Arxentina)|Córdoba]], onde exerció como médicu por 30 años, güei [[Casa Museo Arturo Illia|muséu]].]] El [[15 de febreru]] de [[1939]] casóse cola cordobesa [[Silvia Martorell]] (1915-1966), fía d'Arturo Martorell y Mercedes Kaswalder, y con quien tuvo trés fíos: Emma Silvia Illia (en 1940), Martín Arturo Illia (tamién en 1940) y Leandro Hipólito Illia (en 1946).<ref>{{cita llibru |autor=Pandolfi, Rodolfo y Gibaja, Emilio |títulu=La democracia derrotada. Arturo Illia y la so dómina |páxina=57 |editorial=Lumiere |allugamientu=Buenos Aires |isbn=9789876030526 |añu=2008 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.mdzol.com/nota/266774-cumplir-güei-el-28-aniversariu-de-la muerte-de-don-arturo-illia |títulu=Cumplir güei el 28º aniversariu de la muerte de don Arturo Illia |obra=Mendoza On line |fecha=18 de xineru de 2011 }}</ref> De [[1963]] a [[1966]] exerció la Presidencia de la Nación, y depués del golpe militar del [[28 de xunu]] de [[1966]], conocíu como [[Revolución Arxentina]], treslladar a [[Martínez (Buenos Aires)|Martínez]], [[Provincia de Buenos Aires]], onde moró alternando con viaxes a Córdoba. Siguió una intensa actividá política nel senu de la [[Unión Cívica Radical]], hasta la so muerte, el [[18 de xineru]] de [[1983]]. === Carrera política === Illia afiliar a la [[Unión Cívica Radical]] en [[1918]], fuertemente influyíu pola activa militancia radical del so padre y del so hermanu Italo. Esi mesmu añu empezó los sos estudios universitarios metanes la movilización xuvenil qu'acompañaba la [[Reforma universitaria (Arxentina)|Reforma Universitaria]]. A partir de [[1929]], añu en que s'anició en [[Cruz de la Exa]], empecipia una intensa actividá política qu'alterna cola so actividá profesional. En [[1935]] foi electu senador provincial pol [[Departamento Cruz de la Exa]] nes eleiciones del [[17 de payares]]. Nel Senáu provincial participó viviegamente na aprobación a la Llei de Reforma Agraria, que fuera aprobada pola Llexislatura de Córdoba pero refugada nel [[Congresu de la Nación Arxentina|Congresu de la Nación]]. Presidió la Comisión de Presupuestu y Facienda ya impulsó la construcción de les represas de [[Lago San Roque|Nuevu San Roque]], [[Dique La Viña|La Viña]], [[Embalse Cruz de la Exa|Cruz de la Exa]] y [[Los Alazanos]]. Nes eleiciones del [[10 de marzu]] de [[1940]] foi electu vicegobernador de [[Provincia de Córdoba (Arxentina)|Córdoba]], acompañando al Gobernador [[Santiago del Castillo]], cargu qu'asume'l [[17 de mayu]] de [[1940]], hasta que la Provincia fuera intervenida'l [[19 de xunu]] de [[1943]]. El [[20 d'abril]] de [[1948]] asumió como [[Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina|diputáu nacional]], cargu que desempeñó hasta'l [[30 d'abril]] de [[1952]]. Formó parte de les comisiones d'Obres Públiques ya Hixene y Asistencia Melecinal. Depués de la muerte d'[[Amadeo Sabattini]], foi reconocíu como representante del ''sabattinismo'' o Llinia Córdoba, una corriente interna de la Unión Cívica Radical formada na [[década de 1930|década de los trenta]], que s'estremó tantu del [[Radical unionista|unionismu]], como del [[Movimientu d'Intransixencia y Renovación]].<ref name="HGRREE-65">{{cita llibru |url=http://www.argentina-rree.com/13/13-036.htm|capítulu=Capítulu 65: Universalismu y crecedera como exes de la política esterior (1963-1966). Introducción|títulu=Historia Xeneral de les Rellaciones Esteriores de l'Arxentina (1806-1989)| nome1=Carlos |apellíu1=Escudé |nome2=Andrés |apellíu2=Cisneros|añu=2000|editorial=Iberoamérica y el Mundu|allugamientu=Arxentín}}</ref> Siendo diputáu Nacional por Córdoba foi parte de los comandos civiles qu'ayudaron al golpe d'Estáu de 1955.<ref>Isidoro Ruiz Moreno, La revolución del 55. Cuarta edición. Editorial Claridá. Buenos Aires 2013. ISBN 978-950-620-336-8</ref> === Camín a la presidencia === Depués del [[golpes d'estáu n'Arxentina#golpe d'estáu del 16 de setiembre de 1955|golpe d'estáu del 16 de setiembre de 1955]] que derrocó al presidente [[Juan Domingo Perón]] reinicióse un llargu periodu d'inestabilidá política na [[Arxentina]]. Los militares proscribieron al peronismu y los sos simpatizantes recurrieron al [[votu en blancu]] pa espresar el so refugu a les eleiciones convocaes ensin la so participación.<ref name="cuarenta">{{cita publicación |títulu=Arturo Illia, 40 años Mitos, falacias y verdaes|url=http://www.lanacion.com.ar/534787-arturo-illia-40-anos-br-mitos-falacias-y-verdaes |fechaaccesu=18 de febreru de 2016|axencia=La Nación|fecha=12 d'ochobre de 2006}}</ref> Per otra parte la [[Unión Cívica Radical]] estremar en dos, según la postura que cada sector asumía frente al peronismu, refugando ([[UCRI|radicales intransixentes]]) o aceptando ([[UCRP|radicales del pueblu]]) el so proscripción. En [[1962]], el presidente [[Arturo Frondizi]], un radical intransixente, llegalizó parcialmente al peronismu, que trunfó llargamente nes eleiciones pa escoyer [[Provincies d'Arxentina|gobernadores provinciales]] del [[18 de marzu]] de [[1962]]. Once díes dempués Frondizi foi [[Golpes d'estáu n'Arxentina#Golpe del 29 de marzu de 1962|derrocáu]], deteníu y prindáu na [[islla Martín García]], mientres la madrugada [[José María Guido]] foi nomáu presidente provisional, quien anuló les eleiciones, volvió a proscribir al peronismu, eslleió'l Congresu y convocó a nueves eleiciones llindaes y controlaes polos militares.<ref name="cuarenta"/> Illia había resultancia electa gobernador de Córdoba neses eleiciones practicaes mientres el gobiernu de Frondizi, pero nun llegó a asumir debíu al golpe. Nesi momentu, col peronismu proscripto y Frondizi deteníu illegalmente,<ref>{{cita web |url=http://www.elhistoriador.com.ar/biografias/f/frondizi.php |títulu=Arturo Frondizi |obra=L'Historiador |fechaaccesu=29 d'ochobre de 2013 |autor=Pigna, Felipe |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091014225338/http://www.elhistoriador.com.ar/biografias/f/frondizi.php |fechaarchivu=14 d'ochobre de 2009 }}</ref> realizáronse les eleiciones del [[7 de xunetu]] de [[1963]] nes que Illia resultó'l candidatu más votáu, con un 25% del total. El sistema eleutoral vixente establecía la [[eleición indireuta]] nun Colexu Eleutoral por mayoría absoluta de 476 eleutores, de los cualos la UCRP solo llograra 168. Depués d'un alcuerdu cola [[Federación de Partíos de Centru]], el [[Partíu Socialista Democráticu (Arxentina)|Partíu Socialista Democráticu]], el [[Partíu Demócrata Cristianu (Arxentina)|Partíu Demócrata Cristianu]], la Confederación de Partíos Provinciales y trés eleutores de la UCRI, qu'en xunto sumaben 102 eleutores. Na sesión del Colexu Eleutoral del 31 de xunetu, la fórmula Illia-Perette resultó escoyida con 270 votos, 31 votos más que'l mínimu constitucional necesariu.<ref name="Mazzei">{{cita llibru |url=https://books.google.com.ar/books?id=JcdpBgAAQBAJ&pg=PT111&lpg=PT111&dq=eleiciones+1963+Illia+2.441.064&source=bl&ots=13MCXRwcdS&sig=l5J1Rrvo-RmVaqJy95NqC34W2Sc&hl=es-419&sa=X&ved=0ahUKEwi0v8uKzITLAhUES5AKHbVXCyI4ChDoAQgsMAI#v=onepage&q=eleiciones%201963%20Illia%202.441.064&f=false|títulu=Sol poder de la caballería: L'exércitu arxentín (1962-1973)|capítulu=Azules y coloriaos (Episodiu II). Les eleiciones del 7 de xunetu de 1963 |nome=Daniel |apellíu=Mazzei|editorial=Eudeba|añu=2012|isbn=9789502320540}}</ref>El gobiernu de Illia foi cuestionáu a partir de l'asunción, dende distintosfrentes y por razones diverses. El peronismu vía llegar a la presidenciaa toa una llinia partidaria qu'había victoreado el golpe de1955 y que fuera cómpliz de la dictadura de 1955-1959, apurriendo funcionarios civiles. Negada la so participación al traviés de los procesoselectorales, llucha política y sindical fundiríense, pa impugnales midíes de gobiernu y entamar la torna de Perón.<ref>http://ri.conicet.gov.ar/bitstream/handle/11336/16173/selection%20%286%29.pdf?sequence=3&isAllowed=y</ref> {| align=center border="2" cellpadding="1" cellspacing="0" style=" padding: 0.5em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" width=60% |- !colspan=4|'''[[Eleiciones presidenciales d'Arxentina de 1963|Eleiciones presidenciales de 1963]]''' |- ! Fórmula presidencial ! Partíu !Votos ! % |- |Arturo Illia - [[Carlos Perette]] |[[Unión Cívica Radical del Pueblu]] | style="text-align: right;"|2.441.064 | style="text-align: right;"| 25,14 |- !colspan=2|[[Votu en blancu|Votos en blancu o anulaos]] | style="text-align: right;"| 2.058.131 | style="text-align: right;"| 21,20 |- |[[Oscar Alende]] - [[Celestino Gelsi]] | [[Unión Cívica Radical Intransixente]] | style="text-align: right;"| 1.593.992 | style="text-align: right;"| 16,41 |- |[[Pedro Eugenio Aramburu]] - Arturo J. Etchevehere<ref>La candidatura de Aramburu foi propuesta por dos partíos que se presentaron por separáu. La [[Unión del Pueblu Arxentín]] (UDELPA) llogró 728.662 votos (7,50%) y el [[Partíu Demócrata Progresista]] llogró 633.934 votos (6,52%). En total Aramburu llogró 1.346.342 (13,8%).</ref> | [[Unión del Pueblu Arxentín]] (UDELPA)<br />[[Partíu Demócrata Progresista]] (PDP) | style="text-align: right;"| 1 346 342 | style="text-align: right;"| 13,80 |- | [[Emilio Olmos]] - Emilio Jofre | Federación de Partíos del Centru | style="text-align: right;"| 499.822 | style="text-align: right;"| 5,14 |- | [[Horacio Sueldu]] - Francisco Cano | [[Partíu Demócrata Cristianu (Arxentina)|Partíu Demócrata Cristianu]] | style="text-align: right;"| 324.723 | style="text-align: right;"| 3,34 |- | [[Alfredo Palacios]] - Ramón I. Soria | [[Partíu Socialista Arxentín]] | style="text-align: right;"| 288.339 | style="text-align: right;"| 2,96 |- | [[Alfredo Orgaz]] - Rodolfo Fitte | [[Partíu Socialista Democráticu (Arxentina)|Partíu Socialista Democráticu]] | style="text-align: right;"| 258.787 | style="text-align: right;"| 2,66 |- !colspan=4 style="text-align: right;"|<small>Fonte: País Global.</small><ref>{{cita web |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081010053236/http://guido.pais-global.com.ar/ |url=http://guido.pais-global.com.ar/ |títulu=Presidencia de José María Guido (29-03-1962/12-10-1963) |editorial=País Global |fechaarchivu=10 d'ochobre de 2008 }}</ref> |} == Presidencia == [[Ficheru:Illia banda presidencial.jpg|thumb|250px|Arturo Illia cola banda presidencial.]] [[Ficheru:Museo del Bicentenario - "Asunción del Presidente Arturo Illia".jpg|thumb|250px|''Asunción del Presidente Arturo Illia'' por [[Rafael A. Del Zoppo]], 1963, en tinta y llapiceru.]] Arturo Illia asumió'l [[12 d'ochobre]] de [[1963]]. El so primer actu de gobiernu consistió n'esaniciar parte de les restricciones que pesaben sobre'l [[peronismu]]. Cinco díes dempués de que Illia asumiera'l gobiernu, los simpatizantes del peronismu realizaron un actu conmemorativo pol [[17 d'ochobre]] en [[Balvanera (Buenos Aires)|Plaza Miserere]].<ref>{{cita llibru |apellíu=Castellucci |nome=Oscar |enllaceautor= |títulu=Perón y el 17 d'Ochobre |url=http://www.bcnbib.gov.ar/uploads/Editorial-peron17-oct.pdf |fechaaccesu=|idioma= |otros=Coleición: J D P, los trabayos y los díes, 1|edición= |añu=2002 |editor= |editorial=Biblioteca del Congresu de la Nación |allugamientu= |isbn= |capítulo= |páxina=116 |cita= }}</ref> Llevantáronse delles restricciones eleutorales, habilitando la participación del [[Partíu Xusticialista]] nos comicios llexislativos del añu [[1965]], anque la prohibición al xeneral [[Juan Domingo Perón|Perón]] siguió de pies. Tamién se llevantó la prohibición que pesaba sobre'l [[Partíu Comunista d'Arxentina|Partíu Comunista]] El 17 d'ochobre de 1964 axuntáronse un ensame de peronistes en [[Plaza Miserere|Plaza Once]]; mientres la desconcentración producióse una violenta represión policial ordenada por Illia. El 17 d'ochobre de 1965, el gobiernu radical prohibió l'actu programáu en [[Parque de los Patricios]] cola presencia de [[María Estela Martínez de Perón]]; l'actu terminó con represión policial y 659 obreros deteníos. Tamién en dichu añu reprimir con durez un actu n'homenaxe a los cayíos de 1956 en [[Parque Las Heras (Buenos Aires)|Parque Las Heras]] de la ciudá de Buenos Aires, pol Plan de Llucha de la CGT el sindicatu foi escorríu.<ref>http://www.politicargentina.com/notes/201606/14994-illia-un-falsu-democrata.html</ref> === Política petrolera === Mientres la so campaña presidencial, Arturo Illia comprometer a eslleir tantu l'Alcuerdu de Garantía d'Inversiones, como los contratos petroleros que fueron realizaos mientres el gobiernu d'[[Arturo Frondizi]] ensin cumplir coles normes llegales. Una vegada nel poder, Illia anunció que los contratos que fueren realizaos de manera illegal seríen anulaos, esclariando que s'indemnizaría a les empreses afeutaes y que'l gobiernu nun tenía la intención d'echar a les compañíes petroleres estranxeres.<ref name = "arg_rree">[http://www.argentina-rree.com/13/13-039.htm Les rellaciones con Estaos Xuníos] Historia xeneral de les rellaciones esteriores n'Arxentina.</ref> Les polítiques petroleres del nuevu gobiernu radical terminaron per amenorgar les rellaciones ente l'Arxentina y Estaos Xuníos, y l'anulación de los contratos petroleros costó-y al país la rocea internacional, amás de 200 millones de dólares d'indemnización que se-yos pagó a les compañíes petroleres afeutaes, y la vuelta a la importación de petroleu. El gobiernu radical envaloraba que la decisión nun afectaría sustancialmente les rellaciones internacionales con Estaos Xuníos, pero magar el presidente [[John Fitzgerald Kennedy]] y el so equipu caltuvieron una postura de respetu a la decisión arxentina en tantu estableciera un mecanismos de "compensación equitativa", el sector de "los ferres", ente los que s'atopaba l'embaxador n'Arxentina Robert McClintock, y l'unviáu Averel Harriman, empecipiaron aiciones de presión sobre'l gobiernu arxentín pa obligalo a caltener la vixencia de los contratos, inda cuando fueren illegales.<ref name = "arg_rree"/> Les presiones del sector duru sobre'l gobiernu arxentín, esguilaron al puntu de que Illía llegó a espulsar al embaxador estauxunidense de la Quinta d'Olivos,<ref>{{cita llibru |títulu=Petroleu, estáu y soberanía: escontra la empresa multiestatal llatinoamericana d'hidrocarburos editorial=Biblos|añu=2005|allugamientu=Buenos Aires|nome=Federico|apellíu=Bernal|isbn=950-786-457-1|páxina=90}}</ref> ente que Blanco y Harriman caltuvieron el siguiente diálogu transcripto nesi momentu pol diariu [[diariu Clarín|''Clarín]]'': {{cita|"Señor", quixo saber Blanco dempués d'una aspra disputa: "¿Usté a quién representa? ¿Al Presidente Kennedy o a les compañíes de petroleu?" El norteamericanu contestó: "Mire, en realidá ye difícil dicilo, yá que les empreses son norteamericanes".<ref>{{cita publicación |periódicu=Clarín|fecha=11 de payares de 1963|títulu=Una aición arbitraria arxentina puede poner en riesgu l'Alianza pal Progresu nel continente}}, citáu por {{cita llibru|títulu=Petroleu, estáu y soberanía: escontra la empresa multiestatal llatinoamericana d'hidrocarburos editorial=Biblos|añu=2005|allugamientu=Buenos Aires|nome=Federico|apellíu=Bernal|isbn=950-786-457-1|páxina=90}}</ref>}} El gobiernu entamó una comisión investigadora nel Congresu, que los sos resultaos informar n'ochobre de 1964.<ref name = "infobaei_llia">[http://opinion.infobae.com/marianu-caucino/2013/11/06/a-50-anos-de-un error-estrategico-la-anulacion-de-los contratos petroleros/ A 50 años d'un error estratéxicu: l'anulación de los contratos petroleros] Infobae.</ref> Magar el sector más duru del gobiernu radical, encabezáu por Perette, pretendía llindase a anular los trelce contratos, Illía adoptó la posición del sector moderáu, que proponía anular los contratos que violaren la llei, reconocer les indemnizaciones correspondientes y renegociar los mesmos afechiscamente.<ref>[http://concordiadirecto.com/ye-falsu-que-illia-anulo-los contratos petroleros.html “Ye falsu que Illia anuló los contratos petroleros”]</ref><ref name = "arg_rree"/> Asina'l presidente Illia per mediu de los decretos 744/63 y 745/63 el 15 de payares de 1963 dio per anulaos los contratos que YPF roblara con compañíes petroleres estranxeres mientres la xestión de Frondizi. El decretu 744/63, declaraba "nulos de nulidá absoluta, por vicios de ilegitimidad y ser dañosos a los derechos ya intereses de la Nación" a los contratos de YPF coles compañíes C.M. Loeb, Rhoades and Co. (Arxentina-Cities Service Development Company nel momentu de l'anulación del contratu); Astra, Compañía Arxentina de Petroleu SA; CADIPSA; Continental Oil Company of Argentina; Esso S. A. P.A-Esso Arxentina Inc.; The Ohio Oil Co. (Marathon Petroleum Arxentina Ltd.); Pan American Arxentina Oil Co.; Shell Production Company of Argentina Ltd.; Tennessee Arxentina S.A.; Union Oil Co. California. Ente que el decretu 745/63 anuló los alcuerdos de YPF coles empreses Southeastern Drilling Co.; Kerr-Mc Gee Oil Industries Inc. (Transworld Drilling Company) y SAIPEM (ENI) (SNAM S.P.A. Societá Nazionale Metanodotti nel momentu de l'anulación del contratu). Los grandes medios de prensa criticaron los decretos que punxeron fin a los contratos.<ref name = "arg_rree"/> Les empreses contratistes refugaron los términos remanaos pol gobiernu, como tamién refugaron les clauses impositivu y punitivu del nuevu conveniu, qu'obligaben a les empreses a devolver el valor de los impuestos pagos pol Estáu -según contratos per cuenta de les compañíes-, y establecíen una indemnización a YPF "por habese vistu obligáu a acutar la so producción p'aceptar el petroleu estrayíu poles empreses". Delles compañíes como [[Esso]] y [[Royal Dutch Shell|Shell]] negar a arrenunciar a los sos derechos llegales, poniendo a YPF so la situación de nun poder axustar. La petrolera estatal solo ocupó les árees apurríes a Cities Service y Pan American Arxentina Oil Company. Mientres les petroleres refugaben el pactu estraxudicial ufiertáu pol gobiernu de Illia, empezar a producir aspereces y diverxencies dientro de la comisión al cargu de les renegociaciones, y precisamente el 20 d'ochobre de 1964 fueron conocíos los dictames de la Comisión Especial Investigadora sobre Petroleu, que fuera designada pol Congresu Nacional. La Comisión que taba integrada por 16 diputaos, trabayó mientres 113 díes y tomó declaración a 64 testigos. Rexistráronse griesques mientres delles de les sesiones ente los miembros de la Comisión y los declarantes, delles persones negar a dar testimoniu. Les divisiones ente los miembros de la Comisión produció que se presentaren seis dictamen, en llugar d'unu solu como taba pautado.<ref name = "arg_rree"/> Un informe de la Cámara de Comerciu d'Estaos Xuníos de principios de 1964 detalló que'l descensu nes inversiones estranxeres na Arxentina foi en mayor midida de resultes de la falta de ratificación del Conveniu de Garantía d'Inversiones con Estaos Xuníos, qu'a l'anulación de los contratos petroleros.<ref name = "arg_rree"/> En detalle, les inversiones estranxeres cayeron de 100 a 120 millones de dólares recibíes en 1962, a solu 34,6 millones en 1963 y pocu más de 33 millones en 1964.<ref name = "infobaei_llia"/> De resultes, [[YPF]] perdió'l autoabastecimiento, y amás la producción petrolera en [[1965]] foi inferior a la del añu anterior. Sicasí, Illia rectificó la política d'anulación de los contratos, y les empreses siguieron nel país. Solamente la [[Royal Dutch Shell|Shell]] y la [[Esso]], que roblaren contratos d'esploración, p'aumentar les reserves de YPF, cola clausa del riesgu minero, aceptaron de momentu l'anulación y recuperaron los cincuenta millones de dólares invertíos que, pola clausa del riesgu minero, perderíen al nun atopar xacimientos granibles. Arxentina Cities Service (ex Banca Loeb) y Amoco (ex Panamericam) siguieron la estraición de los xacimientos de [[Ciudá de Mendoza|Mendoza]] y [[Comodoro Rivadavia]].<ref name = "LC">{{cita web |url=http://www.lacapital.com.ar/diacutea-del-petroacuteleo-50-antildeos-la batalla-la-nacionalizacioacuten-del recursu-n289655.html |títulu=Día del petroleu: a 50 años de la batalla pola nacionalización del recursu periódicu=La Capital (Rosario)|editorial= |fecha=22 de xunetu de 2008}}</ref> La producción de petroleu qu'aumentó dende 1958 a 1963 a un promediu xeneral del 20% añal, menguó ente 1964 a 1966, al puntu d'apenes llegar al 2% añal. El ritmu de perforación de pozos menguó de 1093 pozos furaos añalmente, mientres el primer periodu citáu, a namái 588 pozo promedio per añu furaos nel periodu de 1964 a 1966.<ref>[http://www.clubdelpetroleo.com/Anulacion-Contratos-Petroleros Anulación de los contratos petroleros] Club del petroleu.</ref> Les anulación de les concesiones petroleres amenorgaron les rellaciones ente l'Arxentina y Estaos Xuníos, ente que les indemnizaciones algamaron 200 millones de dólares. Arxentina volvió importar petroleu, pero a precios menores y con menor impautu na balanza de pagos que lo qu'establecíen les concesiones de Frondizi.<ref name = "arg_rree"/><ref name="Arredondo">{{cita web |url=http://www.unsam.edu.ar/escueles/politica/centru_historia_politica/material/166.pdf|obra=UNSAM |nome=César|apellíu=Arredondo|títulu=Arturo Illia y l'anulación de los contratos petroleros (Como informó a la opinión pública'l diariu El Día de La Plata) |fecha= Setiembre de 2008}}</ref> La declaración de nulidá de los contratos petroleros roblaos por Frondizi, foi oxetu d'alderique históricu. Polo xeneral los sectores contrarios a la intervención del Estáu na economía y partidarios d'amenorgar o esaniciar les regulaciones pa les inversiones estranxeres, cuestionen la decisión de Illia y considerar "un error estratéxicu". Estos sectores citen nel so sofitu una declaración realizada en 1987 pol entós presidente radical [[Raúl Alfonsín]], criticando'l "estatismu" de la UCR y considerando que l'anulación de los tratos petroleros fechos por Frondizi fuera un error.<ref name = "infobaei_llia"/> En sentíu contrariu, los sectores que consideren que les empreses multinacionales y les inversiones estranxeres tienen de cumplir les lleis arxentines y son partidarios d'un rol determinante del Estáu na producción petrolera, consideren la decisión de Illia como un actu de defensa del [[Estáu de derechu]] y de los intereses arxentinos.<ref name="Arredondo"/> Los medios de prensa criticaron los decretos qu'anularon los contratos, amás de consideralos un error que volvería al país al desabastecimiento, tamién se reclamaba'l respetu a la división de poderes.<ref name = arg_rree/> {{cita|(...) ¿Tien el Poder Executivo capacidá y atribuciones abondes pa proceder, como s'anuncia, por decretu a l'anulación d'esos contratos? Alegar en favor d'ello que los mesmos son de concesión y non de locación d'obres y/o servicios. Que, por tanto, son contratos de derechu públicu y el Poder Executivu tien bastantes facultaes pa disponer la so nulidá en xunto.|Carta d'Enrique Figueroa al presidente Illia.}} Asina, cuando a partir d'un primer añu positivu, la situación económica empezó a desbarrancar y presentáronse escontra 1966 los signos d'una franca recesión, les crítiques empezaron a arreciar y -salvo dellos sectores radicales, otros pequeños partíu y bono parte de los medios universitarios-, una mayoría popular y la cuasi totalidá de les organizaciones sociales creíen necesariu un golpe. <ref>http://www.elhistoriador.com.ar/documentos/frondizi_y_illia/el derrocamientu_de_arturo_illia_28_de_xunu_de_1966.php</ref> Produzse paralelamente'l xuiciu penal deriváu de les investigaciones de la Fiscalía Nacional d'Investigaciones Alministratives y de la Comisión Investigadora de la Cámara de Diputaos y de les aiciones del Poder Executivu, llevaben indefectiblemente a la condena de los sos principales responsables, [[Arturo Frondizi]], [[Rogelio Julio Frigerio]] y [[Arturo Sabato]]. La Cámara Federal no Criminal y Correccional, nun fallu del 4 de xunetu de 1967 sostuvo que “los fechos denunciaos como infraiciones penales constituyiríen, en principiu, los delitos d'usurpación d'autoridá, violación de los deberes de funcionarios públicos, confechu, negociaciones incompatibles col exerciciu de funciones públiques.<ref>Sanchez, Pedro (1983), La presidencia de Illia (Buenos Aires, Centro Editor d'América Llatina).</ref> === Llei del salariu mínimu, vital y móvil === El [[15 de xunu]] de [[1964]] publicar nel [[Boletín Oficial]] la llei 16.459, del salariu mínimu, vital y móvil, previa a la constitución del Conseyu del Salariu, integráu por representantes del Gobiernu, los empresarios y los sindicatos, con cuenta de «evitar la esplotación de los trabayadores naquellos sectores nos cualos puede esistir un escesu de mano d'obra», «asegurar un ingresu mínimu fayadizu» y «ameyorar los salarios de los trabayadores más probes». Colos mesmos oxetivos, promovióse la Llei de Suministru, destinada a controlar los precios de la [[canasta familiar]] y la fixación de montos mínimos de xubilaciones y pensiones. === Llei de Melecines === La llei 16.463 —tamién llamada Llei Oñativia, n'homenaxe al ministru [[Arturo Oñativia]], o a cencielles, de Melecines sancionada'l [[23 de xunetu]] de [[1964]] y promulgada el [[9 d'agostu]] de [[1964]],<ref>{{cita web |url=http://www.infoleg.gob.ar/infolegInternet/verNorma.do?id=20414 |títulu=Ley 16.463, sancionada'l 23 de xunetu de 1964: Melecines, importación y esportación }}</ref> foi aprobada por tolos bloques, sacante UDELPA y la Federación de Partíos del Centru. Establecía una política de precios y de control de melecines, conxelando los precios a los vixentes a fines de 1963, afitando llendes pa los gastos de publicidá, imponiendo llendes a la posibilidá de realizar pagos al esterior en conceutu de regalías y de compra de insumos. La reglamentación de la Llei por aciu el decretu 3042/65 afitaba amás la obligación pa les empreses de presentar por aciu declaración xurada un analís de costos y a formalizar tolos contratos de regalías esistentes. Esta llei surde a partir d'un estudiu realizáu por una comisión creada por Illia sobre 300&nbsp;000 amueses de melecines. Munchos d'estes melecines nun yeren fabricaos cola fórmula declarada pol llaboratoriu y el so preciu entepasaba nun 100% al costo de producción.{{ensin referencies}} Partidarios, opositores y observadores imparciales coincidieron en qu'esta política tuvo un pesu decisivu nel procesu políticu que rematara col derrocamientu del presidente a manes d'un golpe militar. Otres midíes nel sector de la salú pública fueron la obligatoriedá d'incorporar un porcentaxe d'[[iodo]] na formulación de la [[cloruru de sodiu|sal de mesa]], la creación del Serviciu Nacional d'Agua Potable, que financiaba les obres necesaries p'asegurar la provisión d'agua a les llocalidaes rurales, y la llei de Reforma del Sistema Hospitalariu Nacional. === Política educativa === {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = vertical | anchu = 250 | títulu = | testu = | fondu_de_testu = #f5f | semeya1 = illiadegaulle.jpg | testu1 = Illia recibiendo al presidente francés [[Charles de Gaulle]], n'ochobre de 1964. | alineación_texto1 =CENTER | semeya2 = IlliaFrei.JPG | testu2 = Illia recibiendo al presidente chilenu, [[Eduardo Frei Montalva]]. | alineación_texto2 = center }} La política educativa de Illia ye unu de los aspeutos más emponderaos de la so xestión. El principal datu pa ello ye l'aumentu del porcentaxe del presupuestu nacional dedicáu a educación, que pasaría del 12% en 1963, al 17% en 1964 y al 23% en 1965, sosteniendo en dellos casos qu'esti últimu porcentaxe foi'l más altu de la hestoria arxentina.{{ensin referencies}} Otres fontes indiquen que'l promediu del gastu públicu n'educación recién superó'l 3% en 1985, el 4% en 1999 y el 5% en 2007.<ref name="Rivas">{{cita llibru |url=http://www.fmmeducacion.com.ar/Sisteduc/Informes/CIPPEC-Radiografia-edu.pdf|apellíu=Rivas|nome=Axel|títulu=Radiografía de la educación arxentina|allugamientu=Buenos Aires|editorial=Fundación CIPPEC; Fundación Arcor; Fundación Roberto Noble|añu=2010|isbn=978-987-1479-21-4|páxina=35 |fechaaccesu=18 de febreru de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121031002333/http://www.fmmeducacion.com.ar/Sisteduc/Informes/CIPPEC-Radiografia-edu.pdf |fechaarchivu=31 d'ochobre de 2012}}</ref><ref>{{cita web |url=http://es.theglobaleconomy.com/Arxentina/Education_spending/|apellíu=|nome= |títulu=Arxentina Gasto públicu n'educación, % del PIB. Fonte UNESCO)|allugamientu=|obra=The Global Economy |fechaaccesu=17 de febreru de 2016}}</ref> Poco antes del golpe, produciéronse grandes movilizaciones pa pidir aumentu del presupuestu universitariu, Les movilizaciones yeren masives y terminaben con deteníos. Les conseñes contra'l gobiernu yeren dures pegáben-y a Illia por tortúa” ya ineficiente, sol lema "zapallo, verdura, Illia a la basura”.<ref>https://www.pagina12.com.ar/diario/contratapa/13-69115-2006-06-28.html</ref> Ante la [[Ocupación estauxunidense de la República Dominicana (1965-1966)|invasión estauxunidense a República Dominicana]] y el posible unvió de tropes arxentines los estudiantes encabezaron grandes movilizaciones contra Illia, a les que se sumaron la CGT, los partíos d'izquierda y el peronismu. Ello amenó manifestaciones múltiples. El 7 de mayu produz una masiva manifestación d'estudiantes universitarios alredor del Congresu Nacional. El conflictu foise apinando y destácase pol so concurrencia y amplia convocatoria la manifestación del día 12 de mayu. Convocada pola Federación Universitaria Arxentina, la CGT y la Lliga Humanista, asistieron unes 7.000 persones, y falaron dende'l palcu representantes del Partíu Xusticialista, del Partíu Socialista Arxentín, del Partíu Demócrata, del Partíu Comunista, de la Democracia Cristiana. Escontra'l final del actu foi asesináu a manes de la policía un estudiante de medicina de 18 años, Daniel Horacio Grinbank, y dirixiéronse disparos contra Paulino Niembro, dirixente sindical de la UOM, cuando quixo faer usu de la pallabra. Venti persones resultaron mancaes.<ref>Revista Primer Plana núm. 131, 11 de mayu de 1964, p. 8 </ref> Con respectu al presupuestu educativu Graciela Riquelme detalló la variación añal del gastu consolidáu ente 1960 y 1999, estableciendo que los años de mayor aumentu fueron 1973 (32,2%), 1983 (25,5%), 1962 (25,4%), 1978 (24,4%), 1974 (23,0%), 1984 (19,3%), 1964 (16,2%), 1965 (12,8%) y 1997 (10,4%), ente que los años de mayor amenorgamientu fueron 1976 (-38,9%), 1982 (-18,1%), 1989 (-17,0%), 1990 (-12,8%) y 1963 (-9,9%). Na década de 1960, la investigación de Riquelme rexistra un aumentu del 46% nos dos años anteriores a Illia, y mientres el gobiernu de Illia un amenorgamientu del -9,9% el primer añu (1963), y un aumentu del 29% pal bieniu restante (1964-1965): 16,2% en 1964 y 12,8% en 1965.<ref name="Riquelme">{{cita publicación |títulu=Educación y distribución del gastu social n'Arxentina |apellíu=Riquelme |nome=Gabriela C. |publicación=Congreso Plan Fénix en víspores del Segundu Centenariu: una estratexa de desarrollu con equidad |editorial=Facultá de Ciencies Económiques de la Universidá de Buenos Aires |añu=2005 |allugamientu=Buenos Aires |fechaaccesu=17 de febreru de 2016 }}</ref> {| {{tablaguapa}} style="fixu:left; margin-left: 1em; margin-right:1em; font-size: 80%; background:#f8eaba; color:black; width:25em; max- |- !colspan=4 |Crecedera del gastu públicu n'educación y PBI<br />1960-1965 |- !style="background: #ccccff"|Añu !style="background: #ccccff"|Presidente !style="background: #ccccff"|Crecedera<br />gastu n'educación !style="background: #ccccff"|Crecedera<br />PBI |- |style="text-align: center;"|1960 !rowspan=2 |Frondizi |style="text-align: right;"|-5,0% |style="text-align: right;"|5,6 |- |style="text-align: center;"|1961 |style="text-align: right;"|20,6% |style="text-align: right;"|7,1 |- |style="text-align: center;"|1962 !rowspan=2 |Guido |style="text-align: right;"|25,4% |style="text-align: right;"|-1,6 |- |style="text-align: center;"|1963 |style="text-align: right;"|-9,9% |style="text-align: right;"|-2,4 |- |style="text-align: center;"|1964 !rowspan=2 |Illia |style="text-align: right;"|16,2% |style="text-align: right;"|10,3 |- |style="text-align: center;"|1965 |style="text-align: right;"|12,8% |style="text-align: right;"|9,2 |- |colspan=4 |<small>Fonte: Graciela Riquelme.<ref name="Riquelme"/></small> |- |} El [[5 de payares]] de [[1964]], poner en marcha'l Plan Nacional d'[[Alfabetización]], coles mires de menguar la tasa d'[[analfabetismu]], que según rexistros del [[Censu Nacional de Población, Llares y Viviendes na Arxentina|Censo de 1960]] qu'estableció una tasa d'analfabetismu del 8,5%.<ref name="Censo-Analfabetismo">{{cita web |url=http://www.elhistoriador.com.ar/datos/alfabetizacion.php|títulu=Dato y estadístiques. Analfabetismu|nome=|apellíu=|obra=L'Historiador|fecha= |fechaaccesu=17 de febreru de 2016|}}</ref> L'analfabetismu na Arxentina rexistra una constante evolución a la baxa dende 1869: 77,4% (1869), 53,3% (1895), 35,9% (1914), 13,6% (1947), 8,5% (1960), 7,4% (1970), 6,1% (1980), 3,7% (1991), 1,9% (2010).<ref name="Censo-Analfabetismo"/> En xunu de [[1965]], el Programa cuntaba con dolce mil quinientos centros d'alfabetización y la so xera algamaba a trescientos cincuenta mil alumnos de dieciocho a ochenta y cinco años d'edá. Dellos historiadores como [[Susana Martín]]{{ensin referencies}} y dirixentes políticos de la UCR como [[Enzo Pagani]] emponderaron al gobiernu de Illia sosteniendo dende páxina web personal que «ente 1963 y 1966 graduáronse 40.000 alumnos de la [[Universidá de Buenos Aires]] (UBA)», a la que definen como «la mayor cifra de graduaos na hestoria de felicidá casa d'estudios».<ref name="Pagani">{{cita web |url=http://www.enzopagani.com/llabor-llexislativu/2866-1668-d-2013-aniversariu-del derrocamientu-del-dr-arturo-o-illia?catid=48%3Adeclaracion|títulu=1668-D-2013- Aniversariu del derrocamientu del Dr. Arturo O. Illia|nome=Enzo |apellíu=Pagani|obra=Páxina oficial del Llexislador Enzo Pagani|fecha=25 de xunu de 2013 |fechaaccesu=17 de febreru de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160301052540/http://www.enzopagani.com/llabor-llexislativu/2866-1668-d-2013-aniversariu-del derrocamientu-del-dr-arturo-o-illia?catid=48%3Adeclaracion |fechaarchivu=1 de marzu de 2016|cita=... ente 1963 y 1966 graduáronse 40.000 alumnos de la UBA la mayor cifra de graduaos na hestoria de felicidá casa d'estudios.}}</ref> L'afirmación anterior contradiz la información oficial qu'aprove la UBA, que rexistra una cantidá de egresados de 4.499, 4.126, 5.288 y 5.144, respeutivamente pa los años 1963, 1964, 1965 y 1966.<ref name="UBA-Egresados1960-1975">{{cita web |url=http://www.uba.ar/institucional/censos/series/cuadru76075.htm|títulu=Cuadro Nᵘ 7: Diplomes y certificaos expedíos pola Direición de Títulos y Planes nel grau y el posgráu. 1960-1975|autor=UBA|obra=UBA |fechaaccesu=17 de febreru de 2016}}</ref> La mesma fonte indica que solo en 1975, recibiéronse 14.004 estudiantes,<ref name="UBA-Egresados1960-1975"/> y qu'en 2005 recibiéronse 17.039, la mayor cantidá de la serie disponible.<ref name="UBA-Egresados1992-2005">{{cita web |url=http://www.uba.ar/institucional/censos/series/default.htm#_msoanchor_1|títulu=Cuadro Nᵘ 8: Diplomes y certificaos expedíos pola Direición de Títulos y Planes nel grau y el posgráu. 1992-2005|autor=UBA|obra=UBA |fechaaccesu=17 de febreru de 2016}}</ref> === Política económica === {|class="infobox" style="text-align:center" |- ! width="10"| Añu !width="100"| Crecedera<br/> del PIB |- | 1964<ref name="Riquelme"/> || {{creciente}} 10,3% |- | 1965<ref name="Riquelme"/> || {{creciente}} 9,2% |- | 1966 || {{creciente}} |} En materia económico, el gobiernu d'Arturo Illia tuvo una política d'ordenamientu del sector públicu, d'amenorgamientu de la delda pública y d'impulsu a la industrialización. Creóse la Sindicatura d'Empreses del Estáu, pa un control más eficaz de les empreses públiques.{{ensin referencies}} Nunos meses amontóse'l preciu de los combustibles nun 300 %. Los contratos perxudicaron sensiblemente a YPF y afectaron negativamente el balance de pagos La evolución del [[Productu Brutu Internu]] mientres esi periodu foi del -2,4% pal añu 1963, del 10,3% pal añu 1964 y del 9,1% pal añu 1965. La evolución del [[Productu Brutu Industrial]] foi del -4,1% pal añu 1963, del 18,9% pal añu 1964 y del 13,8% pal añu 1965. La delda esterna menguó de 3.400 millones de dólares a 2.600 millones. Nesi mesmu añu, nel Memorial de ACIEL figura una fuerte crítica y esixencies respeuto de la política del gobiernu, na que s'inclúi la tema del capital estranxeru y de los contratos petroleros. Mientres el so gobiernu produz la agudización del déficit fiscal; l'establecimientu del estáu d'emerxencia económica; la implantación cuasi total del control de cambeos. Per otru llau les organizaciones empresaries criticaron la so política económica como "una conducción económica desacertada" criticando que la política desequilibrante de remuneraciones nel sector públicu qu'abasnó al sector priváu a la mesma conducta; l'anulación unillateral de los contratos petroleros; la reestatización d'empreses privaes; la reforma del artículu 49 de la Carta Orgánica del Bancu Central; l'aumentu de los impuestos; la eliminación de los alicientes tributarios a la medría de la capacidá granible; la comercialización estatalinoportuna y deficitaria d'una parte de les colleches; la esixencia de depósitos previos d'importación.<ref>4 ACIEL, Memorial de los empresarios llibres, 04/02/1965, La Prensa, 05/02/1965. Citáu por Altamirano, Carlos 2001 Sol signu de les mases (1943-1973) (Buenos Aires: Ariel), p. 313.</ref> Los medios tamién se tornaron críticos a la so política, Primer Plana, Confirmáu, Analís, dende onde calificaben como "el gobiernu más llargu del sieglu. Lentu, mediocre, anacrónicu, improvisáu, incompetente".<ref>Piñeiro, Elena T. (2002), “Medios de comunicación y representación política, el casu Primera Plana (1962-1966)”, Revista Tarrezas d'Historia Arxentina y Americana, Nᵘ 1, Depa</ref> El salariu real horariu creció ente avientu de 1963 y avientu de 1964 un 9,6%. La desocupación pasó de 8,8% en 1963 a 5,2% en 1966. Pa 1963 los egresos por importaciones terminaben per superar los ingresos por esportaciones, xenerando un déficit de la balanza comercial y escosamientu de les reserves, lo que terminaba acutando importaciones y rematando nuna devaluación, que provocó la cayida del consumu internu y un aumentu de precios. En 1964, los trabayadores realizaron masives ocupaciones de fábriques, no que se llamó'l Plan de Llucha.<ref>Sanchez, Pedro (1983), La presidencia de Illia (Buenos Aires, Centro Editor d'América Llatina) p46.</ref> Mientres el periodu reparó un debilitamientu de la formación de capital, cayendo la inversión bruta un 20 % ente 1961 y 1964. Igual magnitú esperimentó la inversión pública. L'índiz del costo de vida reflexu de presiones inflacionarias, aumentando cuasi un 40 % en 1964 y un 29 % en 1965, a pesar de la sópita cayida de los precios agropecuarios. Nel sector fiscal, la espansión del gastu públicu sofitar nel deterioru de la inversión pública, especialmente nel sector ferroviariu. Al empar que'l déficit fiscal pasó de 4.715,1 millones de pesos en 1962 a 2.778,9 millones en 1965.<ref>Di Tella, Guido; Dornbusch, Rudiger (1989). «Arxentina: Macroeconomic Policy,. The Political Economy of Argentina, 1946–83 (1ª edición). Macmillan Press. páxs. 164. ISBN 978-1-349-09513-1.</ref> === Fechos de persecución === Illia caltuvo la proscripción política del ex-presidente [[Juan Domingo Perón]], líder del principal partíu opositor, que s'atopaba [[Exiliu de Perón|exiliáu n'España]]. En 1964 torgó l'ingresu a l'Arxentina del ex-presidente Perón, solicitando a la [[Golpe d'Estáu en Brasil de 1964|dictadura militar brasilana]] que detuvieren l'avión nel viaxaba escontra Buenos Aires.<ref name="Clarín-Avión">{{cita web |url=http://www.clarin.com/politica/Peron-regresu-atayáu-50_anos_0_1259274131.html |obra=Diariu Clarín |títulu=A 50 años del intentu de torna de Perón que s'atayó en Ríu |fecha=2 d'avientu de 2014 |fechaaccesu=15 de febreru de 2015 }}</ref> En 1963 nun aceptó'l reclamu de la [[Confederación Xeneral del Trabayu de la República Arxentina|Confederación Xeneral del Trabayu]] (CGT) d'investigar la desapaición del militante sindical metalúrxicu [[Felipe Vallese]].<ref name="GEspu">{{cita web |url=http://www.rebanadasderealidad.com.ar/espul-13-01.htm|obra=Rebanadas de Realidad|títulu=Primer Parte: Illia y el Movimientu Obreru|fecha=24 d'abril de 2013 |fechaaccesu=15 de febreru de 2015 |apellíu=González Espul|nome=Cecilia|cita=Asina mesmu (la CGT) reclamó pol verdaderu cumplimientu de la Llei del salariu vital, mínimu y móvil, que quedó tresformáu nun tope del salariu mínimu, midíes efectives contra la carestía de la vida y una nueva investigación pola desapaición del obreru metalúrxicu Felipe Vallese. |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140919071554/http://www.rebanadasderealidad.com.ar/espul-13-01.htm |fechaarchivu=19 de setiembre de 2014}}</ref> En 1964 el gobiernu sancionó al artista [[Hugo del Carril]] escluyéndolo de la delegación arxentina al Festival de Cine d'Acapulco, por exhibi-y el filme ''[[Bones nueches, Buenos Aires]]'' a Perón, que se topaba exiliáu n'España.<ref>{{cita web |url=http://www.robertobaschetti.com/biografia/d/57.html|obra=Militantes del Peronismu Revolucionariu Ún por ún|títulu=Del Carril, Hugo|fecha= |fechaaccesu=15 de febreru de 2015|apellíu=Baschetti |nome=Roberto|enllaceautor=Roberto Baschetti|cita=En payares del mesmu añu (1964), por cuenta de qu'ufiertó una función privada a Perón en Madrid, del so llargumetraxe ''Bones nueches, Buenos Aires'', l'Institutu del Cine espulsar de la delegación arxentina al próximu Festival d'Acapulco.}}</ref> El Ministeriu de Trabayu impunxo multes y solicitó embargos sobre los bienes de dellos dirixentes sindicales por cuenta d'aprobar el Plan de Llucha contra'l gobiernu.<ref name="GEspu"/> En 1965 prohibió que se realizaren actos d'homenaxe a les persones asesinaes nos fusilamientos de 1956 y a Felipe Vallese, y reprimió cola policía l'intentu de la oposición de realizar los actos, con numberosos mancaos y deteníos.<ref name="GEspu"/> Esi mesmu añu suspendió la personería gremial de los sindicatos del Calzáu, la Construcción, Sanidá y del Cauchu.<ref name="GEspu"/> En 1966, ensin consulta previa coles organizaciones sindicales, como lo suxuría l'encamientu nᵘ 113 de 1960 de la [[Organización Internacional del Trabayu]], Illia estableció por aciu el decretu 969/1963, una reglamentación sindical prohibiendo les actividaes polítiques de los sindicatos, la llei establecía amás que los presupuestos de los sindicatos teníen de ser aprobaos dende'l Poder Executivo, alteriando la independencia sindical y visto como ferramienta pa enzancar el remanar de los sindicatos opositores. <ref>Godio, Julio (2000). «L'internacionalismu como factor d'impulsu». Historia del movimientu obreru arxentín (1870-2000) I. Buenos Aires: Corregidor. p. 85. ISBN 950-05-1319-6.</ref>La delda esterna constituyía otru problema seriu. El 56.2% d'ella vencía nos próximos trés años, esto ye, en 1966 polo cual decidió renegociase la mesma col Club de París.Mientres el Poder Executivo unviaba al Congresu un proyeutu de llei de suministru, col propósitu de controlar l'aumentu del costo de vida, los empresarios y gremialistes coincidíen na so crítica, al considerar que les midíes adoptaes nun yeren abondes pa solucionar la desocupación y el paralís económicu del país. Ente'l 21 de mayu y el 24 de xunu los obreros ocuparon más de 11.000 establecimientos industriales. === Malvines === [[Ficheru:Resolución 2065 AGNU 03.png|thumb|180px|Testu del resolución 2065.]] Mientres la presidencia de Illia, el 16 d'avientu de 1965 nes [[Naciones Xuníes]] aprobóse la [[Resolución 2065 de l'Asamblea Xeneral de les Naciones Xuníes|resolución 2065 de l'Asamblea Xeneral]] que reconoció la esistencia d'una disputa de soberanía ente'l [[Reinu Xuníu]] y l'[[Arxentina]] en redol a les [[Islles Malvines]].{{Harvnp|Carril|1982|p=124}} L'entós representante arxentín ante les [[Naciones Xuníes]] (y depués nomáu por Illia embaxador ante la [[Xunión Soviética]]), [[Lucio García de la Cortil]], foi unu de los principales xestores del resolución,<ref>{{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-186468-2012-01-29.html |títulu=Les Malvines y el resolución 2065 |editorial=Páxina 12 |fecha=29 de xineru de 2012 |autor=Mario Rapoport |fechaaccesu=6 d'abril de 2014}}</ref> xuntu con [[Bonifacio del Carril]], nomáu embaxador estraordinariu por Illia.{{Harvnp|Carril|1982|p=124}} El resolución foi un trunfu diplomáticu del gobiernu de Illia.<ref>{{cita web |url=http://www.clarin.com/politica/malvinas-naciones_xuníes_0_1382261785.html |títulu=50 años d'un resolución históricu sobre les Malvines |editorial=Diariu Clarín |nome=Natasha |apellíu=Niebieskikwiat |fecha=25 de xunu de 2015}}</ref> En 1964 el gobiernu de Illia propunxo consiguir al traviés del procesu de [[descolonización]] empecipiáu nos años 1950 que la presión de les Naciones Xuníes obligara al Reinu Xuníu a sentase per vegada primera a la mesa de negociaciones, anulando les pretensiones britániques de convalidar el ''[[statu quo]]'' por aciu una interpretación parcial del [[derechu d'autodeterminación]] p'aplicar a los [[kelper]]s.<ref>{{cita llibru |apellíu=Lanús |nome=Juan Archibaldo|fecha=1984|títulu=De Chapultepec al Beagle. Política Esterior Arxentina 1945-1980|llugar=[[Buenos Aires]]|editorial=Emecé|url=https://books.google.com.ar/books/about/De_Chapultepec_a el_Beagle.html?id=H1RGAAAAMAAJ&redir_esc=y |páxina=463}}</ref><ref>{{cita publicación |apellido1=García del Solar|nome1=Lucio|títulu=El paragües de soberanía|publicación=Buenos Aires: Archivos del Presente|fecha=1997|númberu=7|páxina=144}}</ref> El resolución foi aceptada espresamente per dambos países y en xineru de 1966, los Ministros d'Asuntos Esteriores del Reinu Xuníu y de l'Arxentina axuntar en Buenos Aires onde manifestaron la so intención de caltener les negociaciones encamentaes pol Resolución 2065, dando entamu a les [[negociaciones pa la tresferencia de soberanía de les islles Malvines|negociaciones pa la tresferencia de soberanía de les islles]], atayaes en 1982.<ref>{{cita publicación |apellido1=Drnas de Clément|nome1=Zlata|títulu=Malvines, ¿el derechu de la fuercia o la fuercia del derechu?|fecha=2000|url=http://www.acaderc.org.ar/doctrina/articulos/artmalvinas|formatu=PDF}}</ref> El 3 de xineru de 1966, al cumplise'l 133° aniversariu de la [[Ocupación británica de les islles Malvines (1833)|ocupación británica del archipiélagu]], Illia decretó la fundación del ''Institutu Nacional de les Islles Malvines y Axacencies'' pa tratar a xeitu la Cuestión Malvines y que presidió Ernesto J. Fitte. Al añu siguiente, l'Institutu foi eslleíu por [[Nicanor Costa Méndez]] por decretu del 14 de febreru de 1967.<ref>{{cita web |url=http://www.lagazeta.com.ar/historia_de_malvinas.htm#04 |títulu=Historia de Malvines |editorial=La Gazeta Federal}}</ref> === Gabinete === Mientres tola so presidencia caltuvo los mesmos titulares nel gabinete, sacante por [[Eugenio Blanco]], quien finó n'exerciciu del cargu, y tuvo de ser reemplazáu por [[Juan Carlos Pugliese (padre)|Juan Carlos Pugliese]] n'agostu de 1964.<ref name="cuarenta"/> {|class="toccolours" style="float: auto; font-size:100%; width:900px; background:F5F5F5;" !style="background:lavender;" colspan="3"|<div style="float:left;">&nbsp;[[Ficheru:Standard of the President of Argentina Afloat.svg|35px|border|Estandarte presidencial]]</div><span style="color: black;font-family:Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif; font-size:100%">Ministerios del Gobiernu de<br />Arturo Umberto Illia</span> |- style="font-weight:bold;" |Cartera |Titular |Periodu |- !style="background:#000000;" colspan="3"| |- | [[Ministeriu del Interior (Arxentina)|Ministeriu del Interior]] | [[Juan Palmeru]] | [[12 d'ochobre]] de [[1963]] – [[28 de xunu]] de [[1966]] |- !style="background:#D3D3D3;" colspan="3"| |- | [[Ministeriu de Rellaciones Esteriores, Comerciu Internacional y Cultu de la República Arxentina|Ministeriu de Rellaciones, Esteriores y Cultu]] | [[Miguel Ángel Zavala Ortiz]] | [[12 d'ochobre]] de [[1963]] – [[28 de xunu]] de [[1966]] |- !style="background:#D3D3D3;" colspan="3"| |- | [[Ministeriu d'Economía y Producción|Ministerio d'Economía]] | [[Eugenio Blanco]]<br />[[Juan Carlos Pugliese (padre)|Juan Carlos Pugliese]] | [[12 d'ochobre]] de [[1963]] – [[4 d'agostu]] de [[1964]]<br />[[19 d'agostu]] de [[1964]] – [[28 de xunu]] de [[1966]] |- !style="background:#D3D3D3;" colspan="3"| |- | [[Ministeriu d'Educación, Ciencia y Tecnoloxía (Arxentina)|Ministeriu d'Educación y Xusticia]] | [[Carlos Alconada Aramburú]] | [[12 d'ochobre]] de [[1963]] – [[28 de xunu]] de [[1966]] |- !style="background:#D3D3D3;" colspan="3"| |- | [[Ministeriu de Salú (Arxentina)|Ministeriu d'Asistencia Social y Salú Pública]] | [[Arturo Oñativia]] | [[12 d'ochobre]] de [[1963]] – [[28 de xunu]] de [[1966]] |- !style="background:#D3D3D3;" colspan="3"| |- | [[Ministeriu d'Obres Públiques (Arxentina)|Ministeriu d'Obres y Servicios Públicos]] | [[Miguel Ferrando]] | [[12 d'ochobre]] de [[1963]] – [[28 de xunu]] de [[1966]] |- !style="background:#D3D3D3;" colspan="3"| |- | [[Ministeriu de Defensa (Arxentina)|Ministeriu de Defensa Nacional]] | [[Leopoldo Suárez]] | [[12 d'ochobre]] de [[1963]] – [[28 de xunu]] de [[1966]] |- !style="background:#D3D3D3;" colspan="3"| |- | [[Ministeriu de Trabayu, Emplegu y Seguridá Social d'Arxentina|Ministeriu de Trabayu y Seguridá Social]] | [[Fernando Solá]] | [[12 d'ochobre]] de [[1963]] – [[28 de xunu]] de [[1966]] |} == Causes del derrocamientu == [[Ficheru:Basta Illia.jpg|250px|thumb|left|Manifestación contra Illia. La semeya correspuende a la portada d'una edición de la ''[[Panorama (Arxentina)|Revista Panorama]]'' de 1966.]] El gobiernu de Illia (como'l de Frondizi) tuvo que reconocer el fechu de ser escoyíu n'eleiciones non llibres, por causa de la proscripción del peronismu —munchos de que los sos simpatizantes votaron [[votu en blancu|en blancu]], llogrando la segunda minoría— y del encarcelamientu del presidente Frondizi, que ganara les eleiciones anteriores y fuera derrocáu polos militares.<ref>{{cita publicación |apellíos1=Grondona|nome1=Marianu|títulu=¿Vuelve la pantasma de la ilegitimidad?|url=http://www.lanacion.com.ar/117137-vuelve-la pantasma-de-la-ilegitimidad|axencia=La Nación|fecha=8 de payares de 1998}}</ref> La falta de reconocencia de llexitimidá al gobiernu de Illia per parte de los ciudadanos peronistes y frondizistas, viose agravada por un plan de llucha del [[movimientu obreru]], afeutáu pola decisión del gobiernu de sancionar una llexislación sindical ensin consultar a los sindicatos y nun investigar la desapaición del militante sindical [[Felipe Vallese]]. Nel añu [[1965]] el gobiernu convocó a eleiciones llexislatives esaniciando toles restricciones que pesaben sobre'l [[peronismu]]. El [[peronismu]] presentó les sos propies llistes de candidatos y trunfó llargamente nes eleiciones con 3&nbsp;278&nbsp;434 votos contra 2&nbsp;734&nbsp;970 de la [[Unión Cívica Radical del Pueblu]]. El trunfu del peronismu ximelgó la situación interna de les fuercies armaes. === Empreses nacionales opositores === La [[Sociedá Rural Arxentina|Sociedá Rural]] y la [[Unión Industrial Arxentina|Unión Industrial]] xuniérense nuna asociación anti estatal llamada [[ACIEL]] (Aición Coordinada de los Institutos Empresaries Llibres). Dambes atacaron persistentemente el déficit del Estáu, l'enclín del gobiernu polos controles de precios y de cambéu, el so proteicionismu a les empreses públiques como [[YPF]] y la decisión de caltener conxelaos los arrendamientos agrícoles impuestos sol gobiernu de Ramírez en 1943. La corporación de la prensa nacional y la prensa estranxera collaboró na campaña de desprestixu que s'empecipió contra'l presidente y los miembros del so gabinete acusaos de lentitú ya inactividá. Diarios como El Mundo y Crónica publicaben caricatures nes que se vía a Illia representáu como una tortúa. La [[Confederación Xeneral del Trabayu de la República Arxentina]] (CGT) llevó a cabu'l «operativu tortúa» que consistió en semar el centru de Buenos Aires con aquel animal llevando pintaes nel so cascu les pallabres «Illia o gobiernu». La campaña contra Illia realizar de manera sistemática por un grupu de periodistes y medios de prensa, como [[Mariano Grondona]] en ''[[Primer Plana]]'' (autor depués de los primeros comunicaos militares golpistes), [[Bernardo Neustadt]] na ''[[Revista Tou]]'' y finalmente, les de [[Mariano Montemayor]]. Pa ello recurrióse a la imaxe d'una tortúa, pa carauterizar la xestión presidencial como fréngole y falta d'enerxía. Simultáneamente, resaltábase la personalidá de xefes militaressobremanera a Juan Carlos Onganía, contraponiéndolo cola imaxe de los políticos, afalando la so intervención para «salvaguarda de la Patria».<ref name="pignacordoba">{{cita publicación |apellíos1=Pigna|nome1=Felipe|títulu=Felipe Pigna llega con “Los Mitos de la Historia Arxentina 5”|url=http://www.lmcordoba.com.ar/nota/125953_felipe-pigna-llega-con-los mitos-de-la hestoria arxentina-5 |fechaaccesu=18 de febreru de 2016|axencia=La Mañana de Córdoba|fecha=25 d'abril de 2013 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160301070211/http://www.lmcordoba.com.ar/nota/125953_felipe-pigna-llega-con-los mitos-de-la hestoria arxentina-5 |fechaarchivu=1 de marzu de 2016}}</ref> === Oposición internacional y guerra puerca === Finalmente aquel día, [[Estaos Xuníos]], nel marcu de la [[Guerra Fría]], yá empezaba a promover abiertamente'l [[Terrorismu d'Estáu n'Arxentina nes décades de 1970 y 1980|terrorismu d'Estáu]] y l'instalación de dictadures militares permanentes n'[[América Llatina]], impulsaes dende la [[Escuela de les Amériques]] instalada en [[Panamá]], dientro de la llamada [[Doctrina de la Seguridá Nacional]]. Como primer pasu d'esi camín, fuercies militares instalaren en [[1964]] un gobiernu militar permanente en Brasil al derrocar al presidente [[João Goulart]]. La planificación del golpe pa derrocar a Illia que depués llevaría al poder al Teniente Xeneral [[Juan Carlos Onganía]] cuerre por cuenta del Comandante del Primer Cuerpu del Exércitu, el daquella Xeneral de División [[Julio Rodolfo Alsogaray]], cola avenida del daquella Comandante en Xefe del Exércitu Arxentín, Teniente Xeneral [[Pascual Pistarini]] y l'adhesión del titular de l'Armada Arxentina, Almirante [[Benignu Varela]] y el de la Fuercia Aérea Arxentina, Brigadier Xeneral [[Adolfo Álvarez]]. La idea del golpe non solo yera reclamada por sectores de la prensa conservadora y del poder económicu, sinón que tamién yera sofitáu por dellos partíos políticos como la [[Unión Cívica Radical Intransixente]] liderada por [[Oscar Alende]] y el [[Movimientu d'Integración y Desarrollu]] lideráu pol derrocáu ex-presidente [[Arturo Frondizi]], y tamién por dellos sectores del [[movimientu sindical]]. === El sector castrense === [[Ficheru:Illia_y_Ongania_(1963).jpg|thumb|280px|right|Illia nel momentu de la so asunción presidencial. A los so llau acompañar los titulares de l'[[Armada Arxentina|Armada]], [[Eladio Modestu Vázquez]] y del [[Exércitu Arxentín|Exércitu]], [[Juan Carlos Onganía]].]] Los rumores de posibles golpes d'estáu acosaron al gobiernu radical mientres tola so xestión. Un factor qu'alimentaba esto yeren les simpatíes del vicepresidente Perette polos militares ''[[Azules y Coloraos|coloraos]]'' nun faía más que complicar la situación, una y bones l'ascensu de [[Juan Carlos Onganía]] a Teniente Xeneral daba un resonante trunfu a los ''[[Azules y Coloraos|azules]]'' y desanimaba les intenciones de reincorporación de los coloraos retiraos. Los azules y coloraos yeren una división interna de les fuercies armaes con respectu al peronismu. El descontentu militar combinar con una fuerte campaña de desprestixu, impulsada por sectores económicos conservadores que criticaben duramente ciertes polítiques del gobiernu radical, como la Llei de Melecines, la política petrolera y cierta autonomía de los Estaos Xuníos na política internacional. En resume los militares tuvieron la xera d'execución d'una complexa coalición derechiega conformada por un [[grupu de poder]], que nel so interior contenía nucleos de calter políticu–económicu, arrexuntándose dellos actores. No político, partíos políticos faíen oposición escomanada; la enemistá con [[Estaos Xuníos]] por discrepancies ideolóxiques y rensíes na política petrolera exasperaban a los castrenses. No económico topábense empreses nacionales (prensa, melecines, etc.) y multinacionales petroleres afeutaes pola anulación de los contratos millonarios. === Golpe d'Estáu de 1966 === {{imaxe múltiple|perrow = 2|anchu_total= | semeya2 = Illia es depuesto.jpg |anchu1=200|alto1=100 | semeya1 = Arturo Illia.jpg|anchu2=150|alto2=180| testu = Fotografies de Illia abandonando la [[Casa Rosada]] el día del so derrocamientu, una ensame acompáñalo.}} El [[28 de xunu]] de [[1966]], nuna fría mañana d'iviernu produció'l golpe militar metanes la indiferencia de la ciudadanía. Los militares forzaron a Arturo Illia a abandonar la presidencia y faese ellos nuevamente col poder. El xeneral [[Julio Rodolfo Alsogaray]], el brigadier [[Rodolfo Pío Otero]] —xefe de la Casa Militar de la Casa Rosada—, el coronel [[Luis Perlinger]] y un grupu d'oficiales presentar nel despachu presidencial pa solicita-y que se retire de la Casa de Gobiernu, asegurándo-y en tou momentu la so integridá física. Esti negóse rotundamente y depués d'un fuerte discutiniu manifestó-yos: «El comandante en xefe de les Fuercies Armaes soi yo», provocando que los militares abandonaren el despachu. Ante la fuerte negativa los efectivos policiales ingresaron con pistoles lanzagases, ente que les tropes arrodiaron por completu la [[Casa Rosada]]. Perlinger volvió solicitar al presidente que se retirara, asegurándo-y qu'en casu contrariu «nun podría garantizar la seguridá de les persones que la acompañaben». Finalmente, Illia optó por abandonar el llugar. [[Ficheru:Arturo Illia en Misiones.png|thumb|right|150px|Arturo Illia tomando mate, bebida d'ampliu espardimientu n'Arxentina.]] Arrodiáu polos sos collaboradores baxó pola escalera hasta la planta baxa, crució pola entrada y dirixióse a la cai, y como nun disponía d'un vehículu propiu, yá que lo vendió mientres l'exerciciu presidencial, abandonó'l llugar y retiróse nun taxi que lu llevó a la casa del so hermanu na llocalidá bonaerense de [[Martínez (Buenos Aires)|Martínez]]. A otru día asumió'l xeneral [[Juan Carlos Onganía]], autodenominando al golpe ''[[Revolución Arxentina]].'' == Actividá posterior y fallecimientu == Illia arrenunció a la so xubilación de presidente<ref>{{cita publicación |títulu=Un Gandhi de la política arxentina|url=http://www.lanacion.com.ar/1911478-un-gandhi-de-la-politica-arxentina |fechaaccesu=11 d'avientu de 2016| periódicu=La Nación |fecha=23 de xunu de 2016 |autor=Marcos Aguinis}}</ref> y retiróse dafechu de la función política, anque siguió realizando escases apaiciones públiques. Tornó a Cruz de la Exa, onde retomó l'exerciciu de la medicina, y nos sos últimos años de vida atendió una panadería. Finó naquella llocalidá'l 18 de xineru de 1983, poco antes de la torna de la democracia. Los sos restos fueron velaos nuna see radical na ciudá de Córdoba y darréu nel Salón Azul del Congresu de la Nación.<ref>{{cita publicación |títulu=A 33 años de la so muerte, el legáu éticu d'Arturo Illia|url=http://www.lavoz.com.ar/opinion/muerte-patriota |fechaaccesu=20 de febreru de 2016|axencia=La Voz del Interior|fecha=18 de xineru de 2016}}</ref><ref>{{cita publicación |títulu=La muerte d'un patriota|url=http://www.lavoz.com.ar/opinion/muerte-patriota |fechaaccesu=20 de febreru de 2016|axencia=La Voz del Interior|fecha=18 de xineru de 2013}}</ref> [[Ficheru:REVOLUCION 1890 C.JPG|left|thumb|150px|''Panteón Radical'' nel [[Campusantu de la Recoleta]] de [[Buenos Aires]] onde ta soterráu Arturo Illia.]] Los sos correlixonarios consideren a Illia un políticu exemplar, pola so honestidá y personalidá incorruptible. Tuvo una sola casa, senciella y adusta, que foi l'únicu bien inmueble con que se retiró como Presidente de la Nación, que-y foi donada. Los sos críticos, como l'historiador radical [[Félix Luna]], consideraron que "taba totalmente ayenu a la temática contemporánea y azorronaba esta falta con una constante apelación a un visceral optimismu y una cierta testarudez",<ref name="Scenna-Lluna-DePaL"/> o lo xulguen duramente por cuenta de la so política represivo y antidemocrático contra'l movimientu obreru y el peronismu, especialmente los asesinatos y el caltenimientu de normes proscriptivas.<ref name="Jaureguizahar_1">{{cita web |url=http://www.cunadelanoticia.com/?p=9993|obra=Trubiecu de Noticiar|títulu=Pa saber por qué sufrimos |nome=Natalia|apellíu=Jaureguizahar|fecha=5 d'avientu de 2010 |fechaaccesu=20 de febreru de 2016}}</ref><ref name="González Espul_1">{{cita web |url=http://www.rebanadasderealidad.com.ar/espul-13-01.htm|obra=Rebanadas de Realidad|títulu=Conflictiva rellación de Illia col movimientu obreru. Analís d'esta situación nel Sindicatu del Calzáu|nome=Cecilia |apellíu=González Espul|fecha=20 d'abril de 2013 |fechaaccesu=20 de febreru de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140919071554/http://www.rebanadasderealidad.com.ar/espul-13-01.htm |fechaarchivu=19 de setiembre de 2014}}</ref><ref name="-Scenna-Ramos"/> A pesar de pidir espresamente ser soterráu en Cruz de la Exa, los sos restos fuelguen nel ''Panteón a los cayíos na Revolución de 1890''<ref>{{cita llibru |apellíu=Illia |nome=Ricardo |títulu=Arturo Illia. La so vida, principios y doctrina |edición=2ª |añu=2003 |editorial=Corregidor |allugamientu=Buenos Aires |isbn=950-05-1282-3 |capítulu=La so desapaición física |páxina=271 }}</ref> (conocíu popularmente como ''Panteón Radical''), del [[Campusantu de la Recoleta]], na ciudá de Buenos Aires. Naquel mausoléu, amás de Illia, fuelguen [[Leandro N. Alem]], [[Hipólito Yrigoyen]] y [[Elpidio González]], ente otros dirixentes de la Unión Cívica Radical. == Condecoraciones == Arturo Illia recibió les siguientes distinciones: * [[Lexón d'Honor Gran Cruz de la Lexón d'Honor]] (ochobre de 1964, [[Francia]]).<ref>{{cita web |autor=Archivo Difilm|títulu=Visita del Presidente de Francia, xeneral Charles de Gaulle|url=http://www.difilm-argentina.com/detalle_filme_archivo.php?id=23104&show=62&sel=0&page=94 |fechaaccesu=3 de mayu de 2014|fecha=3 d'ochobre de 1964}}</ref> * [[Orde de Pahlaví|Gran Collar de la Orde de Pahlaví]] (mayu de 1965, [[Dinastía Pahlaví|Irán]]).<ref>{{cita web |autor=''[[Primer Plana]]''|títulu=Un Rei en Buenos Aires|url=http://www.magicasruinas.com.ar/revistero/argentina/argentina-un rei-en-buenos-aires.htm |fechaaccesu=3 de mayu de 2014|fecha=18 de mayu de 1965}}</ref> * [[Orde al Méritu de la República Italiana|Gran Cruz afatada col Gran Gordón de la Orde al Méritu]] (8 de setiembre de 1965, [[Italia]]).<ref>{{cita web |autor=Presidenza della Repubblica|títulu=ILLIA S.Y.Dr. Arturo Umberto decorato di Gran Cordone|url=http://www.quirinale.it/elementi/DettaglioOnorificenze.aspx?decorato=33616 |fechaaccesu=13 de mayu de 2014|idioma=italianu}}</ref> * [[Orde al Méritu de Chile|Collar de la Orde al Méritu Bernardo O'Higgins]] (ochobre de 1965, [[Chile]]).<ref>{{cita web |autor=Casa Museo Eduardo Frei Montalva|títulu=Arxentina (collar)|url=http://www.casamuseoeduardofrei.cl/site/2009/05/argentina-collar/ |fechaaccesu=3 de mayu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140503063827/http://www.casamuseoeduardofrei.cl/site/2009/05/argentina-collar/ |fechaarchivu=3 de mayu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |autor=Casa Museo Eduardo Frei Montalva|títulu=Oxeto del Mes- Avientu: L'Intelectual Llatinoamericanu|url=https://www.flickr.com/photos/casamuseo/8261598560/ |fechaaccesu=3 de mayu de 2014}}</ref> * Premiu Internacional Mahatma Gandhi «polos servicios emprestaos pa la humanización del poder» (xineru de 1982).<ref>{{cita publicación |nome=José Matías|apellíos=Assennato|títulu=Dr. Arturo Umberto Illia: Un exemplu de vida y xestión|url=http://noticias.iruya.com/salta/index.php/opinin-mainmenu-744/54-opiniones/1137-dr-arturo-umberto-illia-un exemplu-de-vida-y-gestin.html|editorial=Noticies Iruya|fecha=3 d'agostu de 2007 |fechaaccesu=3 de mayu de 2014}}</ref> == Na cultura popular == L'actor arxentín [[Luis Brandoni]] encarnó'l papel d'Arturo Illia na obra de teatru ''Don Arturo Illia'' ([[2011]]). La obra narra tantu la so presidencia, como la so actividá de médicu con posterioridá al exerciciu de la más alta maxistratura. Naquella ocasión, declaró que: «convidaron a que fixera esta obra nel 2009. Torné la invitación, porque nel mio oficiu yo siempres tuvi la premisa de non contrabandear política»; cuando-y preguntar por qué cambéu d'idea, contestó: «Fui pensando que Illia ta más allá, ye un personaxe históricu».<ref>«[http://www.clarin.com/espectaculos/teatro/titulo_0_452354819.html Luis Brandoni: "Illia foi un grande de verdá"]»</ref><ref>«[http://www.continental.com.ar/nota.aspx?id=1436234 Luis Brandoni va ser Arturo Illia nel teatru]»</ref><ref>{{cita web |url=http://www.losandes.com.ar/notas/2011/8/9/lluis-brandoni-arturo-illia-585975.asp|títulu=Luis Brandoni ye Don Arturo Illia|fecha=9 d'agostu de 2011|cita=Magar “Don Arturo Illia”, d'Eduardo Rovner, estrenar en 2009 nun teatru porteño con Arturo Bonín encarnando a Illia y cola direición del tamién cineasta Alberto Lecchi, en marzu d'anguaño repúnxose con Luis Brandoni como protagonista y Gióvine como direutor. |fechaaccesu=20 de xineru de 2013 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110917130328/http://www.losandes.com.ar/notas/2011/8/9/lluis-brandoni-arturo-illia-585975.asp |fechaarchivu=17 de setiembre de 2011}}</ref> == Rellaciones familiares == El so fíu Leandro Illia ye dirixente de la [[Unión Cívica Radical]] y unu de los fundadores de l'agrupación estudiantil radical [[Franxa Morada]], el so nietu Leandro Arturo Ismael Illia ye periodista y la [[vicepresidente de la Nación Arxentina]] [[Gabriela Michetti]] ye sobrina bisnieta so per vía materna.<ref>{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/924557-el factor-michetti |títulu=El factor Michetti |editorial=Diariu La Nación |fecha=15 de xunetu de 2007 |cita=''La mio ma ye sobrina nieta d'Arturo Illia y, a pesar d'eso, na mio casa nun había cultura de partíu radical.''}}</ref> == Ver tamién == * [[Unión Cívica Radical]] * [[Presidente de la Nación Arxentina]] * [[Casa Museo Arturo Illia]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == *{{cita llibru |apellíu=Illia |nome=Ricardo|títulu=Arturo Illia. La so vida, principios y doctrina|edición=2ª|añu=2003|editorial=Ediciones Corregidor|ubicación=Buenos Aires|isbn=950-05-1282-3}} * {{cita llibru |apellíu=Verone |nome=Mario Antonio|enllaceautor=|títulu=La cayida de Illia|url=|idioma=|edición=|añu=1985|editor=|editorial=Editorial Coincidencia|allugamientu=|isbn=|capítulo= |páxina=|cita=}} * {{cita llibru |apellíu=Monteverde |nome=Mario|enllaceautor=|títulu=Historia del radicalismu|url=|idioma=|edición=|añu=1983|editor=|editorial=GAM Ediciones|ubicación=Buenos Aires|isbn=|capítulo= |páxina=|cita=}} * {{cita llibru |apellíu=Sánchez|nome=Pedro|enllaceautor=|títulu=La presidencia de Illia|url=|idioma=|edición=|añu=1983|editor=|editorial=Centro Editor d'América Llatín|allugamientu=Buenos Aires|isbn= 9789502500256|capítulo= |páxina=|cita=}} * {{cita llibru |apellíu=Rouquié|nome=Alain|enllaceautor=|títulu=Poder militar y sociedá política n'Arxentina (Tomu II, 1943-1973)|url=|idioma=|edición=|añu=1982|editor=|editorial=Emecé Editor|ubicación=|isbn=9789500401197 |capítulo= |páxina=|cita=}} * {{cita llibru |apellíu=Alfonsín |nome=Raúl R.|enllaceautor=Raúl Alfonsín|títulu=¿Qué ye'l radicalismu?|url=|idioma=|edición=|añu=1983|editor=|editorial=Editorial Suramericana|allugamientu=|isbn=9789500701815|capítulo= |páxina=|cita=}} * {{cita llibru |apellíu=Tcach |nome=César|enllaceautor=|títulu=Arturo Illia. Un suañu curtiu. El rol del peronismu y de los Estaos Xuníos nel golpe militar de 1966|url=|idioma=|edición=|añu=2006|editor=|editorial=EDHASA|allugamientu=|isbn=9789509009615|capítulo= |páxina=|cita=}} * {{cita llibru |apellíos=Lanata |nome=Jorge|enllaceautor=Jorge Lanata|títulu=Arxentinos 2|añu=2003|editorial=Ediciones B|id=950-15-2259-8}} * {{cita llibru |apellíu=Zanini |nome=Eduardo|enllaceautor=|títulu= El vieyu maestru Juan Carlos Pugliese: biografía|url=|idioma=|edición=|añu=2005|editor=|editorial=Gráfica Quintana|allugamientu=Buenos Aires|isbn=|capítulo= |páxina=|cita=}} * {{cita llibru |apellíos=del Carril|nome=Bonifacio|enllaceautor=Bonifacio del Carril|títulu=La Cuestión de les Malvines|añu=1982|editorial=Emecé Editores|isbn=950-614-445-1|páxines=124}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{Wikiquote}} * {{cita web |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070510201529/http://www.historia.radicales.org.ar/ |títulu=Historia del Radicalismu |url=http://historia.radicales.org.ar/ |fechaarchivu=10 de mayu de 2007 }} {{socesión | predecesor = [[José María Guido]] | títulu=[[Ficheru:Coat of arms of Argentina.svg|25px]]<br />[[Presidente de la Nación Arxentina]] | periodu = [[1963]] - [[1966]] | socesor =Xunta Militar (de facto)<br />[[Juan Carlos Onganía]] (de facto)}} {{NF|1900|1983|Illia, Arturo Umberto}} {{Tradubot|Arturo Umberto Illia}} [[Categoría:Arturo Umberto Illia|Arturo Umberto Illia]] [[Categoría:Presidentes d'Arxentina]] [[Categoría:Krausistes]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] l6lg39wpz7kbu5suubvgfyx990p25t6 Mariano Enrique Calvo 0 156493 3707659 3690579 2022-08-16T18:48:41Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibíen => qu'exhibíen wikitext text/x-wiki {{persona | nome = Mariano Enrique Calvo de la Banda y Cuéllar | imagen = Mariano Calvo.jpg | tamañu = 250px | escudu = Coat of arms of Bolivia.svg | cargu = [[Presidente de Bolivia|Presidente de la República de Bolivia]] | entamu = [[9 de xunetu]] | final = [[27 de setiembre]] de [[1841]] | predecesor = [[Sebastián Ágreda]] <small>(de facto)</small> | socesor = [[José Ballivián|José Ballivián Segurola]] <small>(de facto)</small> | cargu2 = [[Presidente de Bolivia|Presidente del Estáu Bolivianu]]<br /><small>(Integrante de la [[Confederación Perú-Boliviana]])</small> | entamu2 = [[1836]] | final2 = [[1839]] | fecha de nacencia = [[1782]] | llugar de nacencia = [[Chuquisaca]], [[Virreinatu del Río de la Plata]] | fecha de fallecimientu = [[1841]] | llugar de fallecimientu = [[Cochabamba]], [[Bolivia]] | cónyuge = [[Mariana Dominga Salinas y Anglés]] | padre = Juan de Dios Calvo de la Banda y Antequera <br /> Rosa María de Cuéllar Barriu Padrón y Albaza | oficiu = [[Abogáu]] }} '''Mariano Enrique Calvo de la Banda y Cuéllar''' ([[Chuquisaca]], actual Sucre, [[18 de xunetu]] de [[1782]] - [[Cochabamba]], [[1842]]) foi un eminente [[abogáu]], [[xurisconsultu]] y [[políticu]] [[Bolivia|bolivianu]]. Desenvolvió les funciones de presidente del Estáu Bolivianu en tiempos de la conflictiva [[Confederación Perú-Boliviana]] (1836-1839); depués convirtióse nel octavu [[presidente de Bolivia]] dende [[xunetu]] de [[1841]] hasta [[setiembre]] de [[1841]]. Ye consideráu correutamente, primero que [[José María Linares]], como'l primer presidente civil de [[Bolivia]]. == Biografía == Renuevu d'una familia integrante de l'alta [[nobleza]] [[Departamentu de Chuquisaca|chuquisaqueña]], provenía d'una llarga llinia de oidores de la [[Real Audiencia de Llamargues]]. [[Carlos III d'España|Carlos III]] declarara al so padre, Juan de Dios Calvo de la Banda y Antequera, un "rectu, lleal y fiel ministru" de la Corona.<ref>{{cita llibru |apellíu=Querejazu Calvu |nome=Roberto |títulu= Chuquisaca 1539-1825|añu=1987 |páxines=294}}</ref> Realizó los sos estudios de [[Derechu]] na [[Universidá Mayor Real y Pontificia San Francisco Xavier de Chuquisaca|Universidá Real y Pontificia de San Francisco Xavier de Chuquisaca]], onde se tituló d'abogáu. === Independencia y la creación de la República === Mientres la [[Independencia de Bolivia|guerra de la Independencia]] tuvo primeramente del llau [[Exércitu Realista n'América|realista]], pasando depués a les files de los patriotes. En [[1818]], sol gobiernu realista, foi escoyíu rexidor del [[Sucre|Cabildru de La Plata]], designación que foi reparada pol presidente de la [[Real Audiencia de Llamargues]], José Pascual de Viveru y Salaverría, por cuenta de qu'ocupara el mesmu cargu nos cabildros revolucionarios de [[1813]] y [[1815]]. Yá instaurada la República, destacóse como collaborador d'[[Andrés de Santa Cruz|Andrés de Santa Cruz y Calahumana]]. === Servicios a la Nación y al Estáu bolivianos === Desempeñóse "con brillantez" como ministru de la Corte Suprema de Xusticia de Bolivia. Foi ministru del Interior mientres el Gobiernu del mariscal de Ayacucho [[Antonio José de Sucre]], y ministru de de Rellaciones Esteriores mientres el Gobiernu del mariscal de Zepita [[Andrés de Santa Cruz]]. Foi vicepresidente de la República, depués presidente del Estáu Bolivianu mientres la dómina de la [[Confederación Perú-Boliviana]] ente 1836 y 1839. "Abogáu de gran reputación" y de "calter pacíficu ya incapaz d'inspirar rocea",<ref>{{cita llibru |apellíu=Cortés |nome=Manuel José |títulu= Ensayo sobre la historia de Bolivia|añu=1861 |páxines=150}}</ref> foi'l vicepresidente qu'ocupó por más tiempu (casi dos años y mediu) la presidencia interina del país en reemplazu del presidente, al topase [[Andrés de Santa Cruz|Santa Cruz]] en territoriu peruanu nel procesu de formación del [[Proteutor de la Confederación Perú-Boliviana|proteutoráu]] de la [[Confederación Perú-Boliviana]]. Presidió'l [[Congresu de Tapacarí]] en 1836, qu'aprobó'l gobiernu de la "Restauración" el 11 de xunu d'aquel añu. === Inflúi sobre les codificaciones santacrucinas === El ''Códigu Penal Santa Cruz del Estáu Sud-Peruanu'', promulgáu'l 22 de xunu de [[1836]], y el ''Códigu Penal Santa Cruz del Estáu Nor-Peruanu'', promulgáu'l 15 de payares de [[1836]], magar reproducieron la sistemática del ''Códigu Penal Bolivianu'' de [[1831]], incorporaron los cambeos formulaos por Calvo de la Banda en [[1834]], les qu'exhibíen una "marcada tónica ilustrada".<ref>{{cita llibru |apellíu=Ramos Núñez |nome=Carlos |títulu= Historia del derechu civil peruanu: Sieglos XIX y XX, II La codificación del sieglu XIX: Los códigos de la Confederación y el Códigu Civil de 1852|añu=2005 |páxines=79-80}}</ref> Consideráu polos sos contemporáneos, pola pureza del so estilu, como unu de los meyores prosistes de [[Bolivia]],<ref>{{cita llibru |apellíu=Robinson Wright |nome=Marie |títulu= Bolivia: The Central Highway of South America, a Land of Rich Resources and Varied Interest|añu=1907 |páxines=169}}</ref> Calvo de la Banda había referídose a la llexislación castellanu indiana que rexía antes de los códigos santacrucinos, al defender la necesidá d'esta codificación citáu pol [[historiador]] [[Chile|chilenu]] [[Alejandro Guzmán Brito]]<ref>{{Cita conferencia | fecha = 19 d'ochobre de 1998 | añu = 2013 | títulu = La crítica póstuma a dereches Indianu | conferencia = XII Congresu del Institutu Internacional d'Historia del Derechio Indianu | edición = La Universidá de Castiella-La Mancha | ubicación = Toledo}}</ref>— nestos términos: {{Cita|''Ye de más recordar el fárrago qu'hai d'elles, la multiplicidá de los sos códigos, el bracéu d'unos con otros, la repetición d'unes mesmes dispocisiones, la antilogía que delles lleis ufierten na so propia redaición y hasta lo pesada d'ésta y el so desusáu llinguaxe.''}} === Presidente de Bolivia (1841) === Asumió la presidencia de la República de Bolivia'l 9 de xunetu de 1841, invocando la llegalidá del gobiernu depuestu de [[Andrés de Santa Cruz|Santa Cruz]] del que formara parte, al tomar el so gobiernu'l nome de "Rexeneración".<ref>{{cita llibru |apellíu=Suárez Fernández |nome=Luis |títulu= Historia xeneral d'España y América|añu=1992 |páxines=524}}</ref> Duró namái hasta'l 27 de setiembre del mesmu añu. Pocu o nada ye lo que pudo faer en tan pocu tiempu y en situación de gobiernu tan precaria. Foi derrocáu por [[José Ballivián]]. Poco dempués morrió en Cochabamba, el 29 de xunetu de 1842. == Bibliografía == Publicó delles obres, ente elles: * ''Observaciones sobre la reforma que tien de faese del Códigu penal bolivianu'' La Paz de Ayacucho: Imprenta del Colexu de les Artes (1834) * ''Memoria del ministru del Interior a les Cámares Constitucionales de Bolivia'' Sucre: Imprenta Chuquisaqueña (1834) * ''Contestación al manifiestu publicáu pol gobiernu de Bonos-Ayres sobre les razones con que pretende xustificar la declaratoria de guerra qu'hai espedido en 19 de mayu últimu'' Chuquisaca: Imprenta del Congresu (1837) {{socesión | títulu= [[Ficheru:Coat of arms of Bolivia.svg|40px|center]][[Presidente de Bolivia]] | periodu= [[9 de xunetu]] de [[1841]] - [[27 de setiembre]] de [[1841]] | predecesor= [[Sebastián Ágreda]] | socesor= [[José Ballivián]] }} == Referencies == {{llistaref}} ;Bibliografía * Roberto Querejazu Calvo, ''Oposición en Bolivia a la confederación Perú-Boliviana: cartes del Vicepresidente Mariano Enrique Calvo y el Presidente Andrés Santa Cruz'' La Paz: Departamentu de Gaceta, Biblioteca y Publicaciones de la Corte Supreme de Xusticia (1996) * Carlos D. Mesa Gisbert, ''Historia de Bolivia'' 8ª edición (2012) {{NF|1782|1842|Calvo Cuellar, Mariano Enrique}} {{Tradubot|Mariano Enrique Calvo}} [[Categoría:Persones de Chuquisaca]] [[Categoría:Ministros y ministres de Bolivia]] [[Categoría:Vicepresidentes de Bolivia]] [[Categoría:Políticos y polítiques de Bolivia]] [[Categoría:Presidentes de Bolivia]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] d2wx06mh9t3czghmpngmdnswlrofivw Reglamentu de Xornaleros 0 157267 3707694 3634328 2022-08-17T06:42:25Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibir => qu'exhibir wikitext text/x-wiki {{Ficha de documentu |nome = Reglamentu de Xornaleros<br />Decretu 177 |imaxe = JustoBarrios.jpg |anchu_imaxe = |lleenda_imaxe = Xeneral [[Justo Rufino Barrios]]. Impunxo'l reglamentu de Xornaleros p'amontar la mano d'obra disponible nes finques cafetaleres de Guatemala |tipu = [[Decretu executivu]] |fecha = |día_creáu = [[3 d'abril]] de [[1877]] |día_ratificáu = |promulgación = [[3 d'abril]] de [[1877]] |derogación = |texto = Preámbulu y dos secciones con 51 artículos. Fecha y llugar. |idioma = [[Idioma español|Español]] |formatu = |atopáu_en = [https://web.archive.org/web/20150508213952/http://leygt.blogspot.com/2013/11/reglamentu-de-xornaleros.html Lleis de Guatemala: Reglamentu de Xornaleros] |ubicación = {{GUA}}, [[Ciudá de Guatemala]]. Archivu del [[Congresu de la República de Guatemala]]. |escritor = [[Justo Rufino Barrios]], [[Presidente de Guatemala]] |signatarios = [[Presidente de Guatemala]]: Justo Rufino Barrios, Ministru de Fomentu: Manuel Ferrera |función = Garantizar el suministru de mano d'obra barata pa la finques cafetaleres que se crearon en Guatemala cola [[Reforma Lliberal]]. |cita = }} El '''Reglamentu de Xornaleros''' o Decretu 177 de los [[Reforma Lliberal|gobiernos lliberales]] de [[Guatemala]] foi emitíu pol gobiernu lliberal del xeneral [[Justo Rufino Barrios]] pa garantizar el suministru de ''mozos colonos'' pa les grandes finques cafetaleres que s'empecipiaron con esi gobiernu, depués de la promulgación del [[Decretu 170|Decretu de Redención de Censos]] o [[Decretu 170]] pocos meses antes, y que facilitó la espropiación de les tierres comunales de los indíxenes.{{harvnp|Gobiernu de Guatemala|1881|p=5}} Esta llexislación lliberal asitió a la población indíxena guatemaliana práuticamente a la disposición de los intereses de los nuevos llatifundistes cafetaleros, y los tradicionales conservadores - cola notable esceición del [[cleru regular]] de la [[Catolicismu en Guatemala|Ilesia Católica]], que foi espulsáu del país.<ref name=pelaez/> El decretu establecía que los indíxenes quedaben obligaos a trabayar nes finques cuando los dueños d'éstes precisar y ensin importar onde s'atoparen, y tamién quedaben baxu tutelar de les autoridaes llocales, quien s'encargaben de velar porque los contingentes d'indíxenes fueren unviaos a les finques.<ref name=pelaez>{{harvnb|Martínez Peláez|2009|pp=xlix y 306}}</ref> Como resultáu d'esti reglamentu, hubo un notable aumentu de les esportaciones, y activóse l'intercambiu colos países capitalistes; tanto los antiguos conservadores aristócrates como los nuevos terratenientes cafetaleros viéronse beneficiaos con estes midíes;<ref name=pelaez/> los lliberales cafetaleros viéronse obligaos a atacar a la Ilesia Católica polos fuertes llazos qu'ésta tenía colos miembros del [[Clan Aycinena]] que gobernó a Guatemala xuntu col xeneral [[Rafael Carrera]]. == Patrones == [[Ficheru:Entregadelcafe1890.jpg|miniaturadeimagen|200px|Entrega del café nuna finca d'alemanes. Cola [[Reforma Lliberal]] empecipióse'l cultivu a gran escala del café, lo que representó la implementación del reglamentu de xornaleros qu'asitió a la población indíxena nuna posición de servidume nes finques cafetaleres.<ref name=pelaez/>]] Los patrones yeren los propietarios o renteros d'una finca rural o bien, aquellos qu'alministraben dicha finca en llugar del propietariu. Axente del patrón, l'individuu autorizáu p'alcordar trabayadores y representalo ante les autoridaes nos contratos o reclamaciones pol mesmu motivu; L'axente obliga al patrón a tar y pasar polos conciertos o contratos que celebre con xornaleros. El patrón y los sos axentes taben obligaos a caltener l'orde les sos finques, a esixir a los xornaleru que trataren d'afaese na so finca,<ref group=lower-alpha>Por afaer implicábase que'l xornaleru fixera lo siguiente: dixera'l so nome y apellíu, llugar del so vecinderu y l'última finca onde trabayara; amás tenía qu'exhibir la boleta de solvencia estendida pol so anterior patrón.</ref> a llevar un rexistru o matrícula de cuentes corrientes, onde va asitiar selmanalmente el debi y l'haber de cada xornaleru, a apurrir a los colonos habitaciones de texa o de paya, y apurri-y trabayu a ellos y les sos families por que toos ellos pudieren ganase un jornal.<ref name=reglamentu10>{{harvnb|Barrios|1877|p=10}}</ref> Si'l patrón o los sos representantes nun cumplíen coles sos obligaciones, yeren penáu con una multa de diez a cincuenta peso, según los casos, y nengún patrón tenía derechu de castigar al colonu o xornaleru por faltes cometíes na finca, sinón que tenía de dar parte a l'autoridá local más inmediata por que conciera de la falta y castigar. Cuando dalgún particular deseyaba un mandamientu de xornaleros, tenía que solicitalo del xefe políticu del departamentu, que la so autoridá designaba'l pueblu d'indios que tenía d'apurrir a los mozos.<ref group=lower-alpha>Estos mandamientos nun podíen entepasar de sesenta xornaleros.</ref> Cuando un patrón solicitaba un mandamientu de xornaleros tenía que pagar mediu real por cada xornaleros si'l mandamientu yera por ocho o quince díes, y si yera por más de quince díes un real per caúnu.<ref name=reglamentu20/> == Xornaleros == Había tres especies de xornaleros: colonos, xornaleros habilitaos pa trabayar por xera, per día ó per mes, y xornaleros ensin habilitar.<ref name=reglamentu14>{{harvnb|Barrios|1877|p=14}}</ref> === Xornaleros colonos === [[Ficheru:Pagojornaleros1890.jpg|miniaturadeimagen|200px|left|Pagu a xornaleros en Santa Rosa en 1890 d'alcuerdu al Reglamentu de Xornaleros instituyíu por Barrios.]] [[Ficheru:Escuelaindigena1897.jpg|200px|miniaturadeimagen|Estudiantes aventayaos del Institutu Agrícola d'Indíxenes en 1897. Ellos son: Victoriano Abac, Evaristo Manuel T. y Pedro Bertrán, quien pudieron estudiar la escuela primer gracies a axustar nel Reglamentu de Xornaleros.{{harvnp|Abac|Manuel T.|Bertrán|1897|p=168}}]] Los xornaleros colonos yeren los que se comprometíen a morar y trabayar nuna finca rural o que de fechu trabayaben y moraben nella; tamién se consideraben como mozos colonos los qu'arrendaben finques de campu y taben obligaos a trabayar na finca principal si nel contratu d'arrendamientu nun s'axustara lo contrario. El tiempu pol cual podía alcordase un colonu yera convencional y nun podía entepasar de cuatro años;<ref name=reglamentu15/> sicasí, el reglamentu axustaba qu'un colonu non podía retirase de la finca ensin tar solvente col so patrón anque pasara'l términu axustáu<ref name=reglamentu14/> y esto yera aprovecháu polos patronos pa empeñar innesariamente a los colonos y llograr que quedaron nuna situación de servidume.<ref name=pelaez/> El reglamentu tamién axustaba que teníen de permanecer na finca toa'l tiempu alcordáu y nun retirase d'ella primero que ésti terminara, entá cuando tuvieren solventes col so patrón.<ref name=reglamentu15/> Los mozos colonos -como tamién se-yos llamaba- taben obligaos a trabayar na finca pol salariu conveníu siempres qu'hubiera trabayu nella y taben sometíos al patrón y a los axentes d'ésti, en tou lo relativo al bon orde y execución de los trabayos de la finca<ref name=reglamentu15/> Pa llevar el control del so pagu, taben obligaos pol reglamentu a caltener la llibreta de la so cuenta corriente, curiando de que'l patrón asitiara selmanalmente el saldu más actualizáu na mesma;<ref name=reglamentu15/> agora bien, esta clásula tamién s'emprestó a numberosos abusos, pos práuticamente tolos mozos colonos yeren analfabetos y dependíen de la bona fe de los axentes de los patrones nesti aspeutu. Una de les meyores normes que s'incluyíen nel reglamentu yera que los mozos colonos taben obligaos a unviar a los sos fíos a la escuela de primeres lletres establecida na mesma finca.<ref name=reglamentu16>{{harvnb|Barrios|1877|p=16}}</ref> Nun reportaxe que fizo ''[[La Ilustración Guatemaliana]]'' en 1897, el neñu indíxena Evaristo Manuel T., quien yera originaro de l'aldega Pichec nel conceyu de [[Rabinal]], [[Baxa Verapaz]] cuntaba nuna carta redactada en perfectu castellanu que dende temprana edá ayudó nes xeres del llar, principalmente llendando'l ganáu y faciendo encomiendes pa los sos padres, actividá que realizó hasta los once años d'edá, cuando les autoridaes de Pichec esixéron-y a'l so padres que lu llevaren a la escuela de l'aldega d'alcuerdu a la llei qu'axustara Barrios en 1877.{{harvnp|Abac|Manuel T.|Bertrán|1897|p=169}} Nel mesmu reportaxe apaeció una carta escrita pol neñu Pedro Bertrán, orixinariu de l'aldega [[El Chol]], en [[Baxa Verapaz]], quien cunta que llogró estudiar porque yá esistía la llei del xeneral [[Justo Rufino Barrios]] qu'obligaba a los padres de familia a unviar a los sos fíos a les cases d'instrucción y que a los ocho años d'edá empezó a estudiar na escuela d'El Chol.{{harvnp|Abac|Manuel T.|Bertrán|1897|p=170}} Afortundamente pa dambos, el gobiernu del xeneral [[José María Reyna Barrios]] dio-yos una beca pa estudiar l'Institutu Agrícola d'Indíxenes na [[Ciudá de Guatemala]].{{harvnp|Abac|Manuel T.|Bertrán|1897|p=170}} Los patrones calculaben la suma que podíen antemanar a los colonu según los trabayos qu'éstos diben executar y el tiempu del compromisu,<ref name=reglamentu16/> pero munches vegaes llograben que'l mozu quedara empeñáu por muncho más tiempu que'l orixinalmente axustáu. === Xornaleros habilitaos y non habilitaos === Los xornaleros habilitaos yeren los que recibíen dineru antemanáu y quedaben obligaos a pagalo col so trabayu personal nuna finca; teníen les mesmes obligaciones que'l colonu cola diferencia de que cuando nun taben alcordaos por tiempu determináu, podíen retirase de la finca, una vegada pagáu l'anticipu.<ref name=reglamentu15>{{harvnb|Barrios|1877|p=15}}</ref> Pela so parte, los xornaleros ensin habilitar yeren los que se comprometíen a trabayar ensin recibir anticipu dalgunu y teníen que cumplir el tiempu porque s'obligó á trabayar, el que xeneralmente yera d'una selmana a lo menos.<ref name=reglamentu30>{{harvnb|Barrios|1877|p=30}}</ref> A estos xornaleros teníase-yos que pagar el so jornal selmanalmente nun siendo que se axustara otra cosa. == Autoridaes al cargu de los xornaleros == [[Ficheru:Temporerascafe1875.jpg|200px|miniaturadeimagen|«Temporeres» -xornaleres- nuna finca de café en 1875. Les temporeres diben del altiplanu guatemalianu a trabayar a llugares templaos pa la corte de café tipu arábigu -esto ye d'árbol altu. El capatáz ye'l mozu varón. Fotografía d'[[Eadweard Muybridge]].]] Les autoridaes competentes pa controlar a los xornaleros yeren el xefes políticos, los gobernadores de los pueblos, los alcaldes municipales o xueces de paz y los alcaldes auxiliares.<ref name=reglamentu20>{{harvnb|Barrios|1877|p=20}}</ref> A esta autoridaes podía pidise mandamientos -esto ye, unviada de grupos de xornaleros- y éstes taben obligaes a apurrilos por ocho o quince díes, si los xornaleros yeren del mesmu departamentu onde se topa la finca, y per un mes si yeren orixinarios d'otru departamentu; nel primer casu'l patrón nun taba obligáu a pagar a los xornaleros nengún gastu de viaxe, y nel segundu, tenía la obligación de paga-yos dos reales per cada diez llegües d'ida y nada pol regresu.<ref name=reglamentu20/> Les autoridaes teníen les obligaciones siguientes: # Intervenir nos contratos engabite de colonos, xornaleros habilitaos o non habilitaos, siempres que yeren riquíes por cualesquier de les partes. # Alministrar puesta y cumplida xusticia, en casu de contención ó desalcuerdu ente'l patrón y el colonu o xornaleru y faer que cada unu pela so parte cumpliera coles sos respeutives obligaciones. # Cumplir con prontitud les prevenciones de los xefes políticos sobre un mandamientu de xornaleros. # Facilitar a los patrones o los sos axentes la gabita de xornaleros. # Autorizar a los dueños de finques por que tuvieren una habitación d'encierre p'asegurar a cualesquier que cometa un delitu ó falta, mientres se ponía a disposición de l'autoridá; si'l patrones nun teníen dicha habitación, teníen que conducir a los colonos darréu al pueblu más próximu. # Autorizar les boletas de solvencia cuando dalgún xornaleru quixera camudar casa, cuando'l patrón negar a faelo.<ref name=reglamentu20/> == Suspensión temporal de 1894 == {{VT|Institutu Agrícola d'Indíxenes}} [[Ficheru:Rbarriosinstantanea1896a_01.jpg|200px|miniaturadeimagen|Presidente xeneral [[José María Reina Barrios]] el 28 de xunu de 1896. Fotografía d'[[Alberto G. Valdeavellano]].{{harvnp|Valdeavellano|1896|p=221}}]] El 23 d'ochobre de 1894, per mediu del decretu N.° 471, el presidente xeneral [[José María Reina Barrios]] derogó'l ''Reglamentu de Xornaleros'' indicando que'l trabayu obligatoriu que nes finques particulares imponer a los indíxenes, quien constitúin la mayoría de los habitantes de la República, ye opuestu a aquella preciosa garantía, establecida pola [[Constitución de Guatemala de 1879|Constitución]] [...] qu'unu de los propósitos que'l Gobiernu tien en mira y qu'envalora como un deber ineludible ye'l de desafiar al indiu del estáu de postración en que s'atopa, llevantándolo al nivel de los sos conciudadanos y faciéndolo parte de les ventayes qu'apurre la civilización [...] dende'l 15 de marzu de 1894 queden abolíos los mandamientos de xornaleros, hasta güei autorizaos por llei; y arriendes d'ello, queda derogáu'l decretu númberu 177 y tolos reglamentos, circulares y demás disposiciones que-y son complementarios».{{harvnp|Moré Cueto|23 d'ochobre de 1894|pp=161-164}} Mientres los años de bonanza que siguieron, el gobiernu lliberal de Reina Barrio fomentó la creación y ampliación del [[Institutu Agrícola d'Indíxenes]],{{harvnp|Moré Cueto|23 d'ochobre de 1894|pp=165-175}} pero tres el colapsu económicu de Guatemala por cuenta de la cayida internacional del preciu del café y de la plata, el fracasu de la [[Esposición Centroamericana]] y les [[Revolución quetzalteca|revoluciones de 1897]], el ''Reglamentu de Xornaleros'' restituyóse. == Ver tamién == * [[Justo Rufino Barrios]] * [[Racismu en Guatemala]] * [[Escoyeta de Lleis de la República de Guatemala|Escoyeta de Lleis de Guatemala]] * [[Reforma Lliberal]] ==Notes y referencies == {{llistaref|group=lower-alpha}} === Referencies === {{llistaref}} === Bibliografía === {{refcomienza}} * {{cita publicación|apellíu=Abac|apellíu2=Manuel T.|nome2=Evaristo|apellíu3=Bertrán|nome3=Pedro|títulu=Los indios que se redimen: Cartes d'estudiantes indíxenes aventayaos|publicación=La Ilustración Guatemaliana|allugamientu=Guatemala|añu=1897|volume=I|númberu=11|url=https://archive.org/stream/ilustracionguate00guat#page/252/mode/2up}} * {{cita publicación|apellíu=Barrios|nome=Justo Rufino|enllaceautor=Justo Rufino Barrio|títulu=Decreto númberu 177: Reglamentos de xornaleros|url=http://leygt.blogspot.com/2013/11/reglamentu-de-xornaleros.html|publicación=El Guatemalianu|allugamientu=Guatemala|añu=1877|fechaaccesu=8 de mayu de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150508213952/http://leygt.blogspot.com/2013/11/reglamentu-de-xornaleros.html|fechaarchivu=8 de mayu de 2015}} * {{cita llibru |autor=Gobierno de Guatemala|títulu=Recopilación: Les Lleis emitíes pol Gobiernu democráticu de la República de Guatemala, 1871-1876|url=https://archive.org/details/recopilacinde01unseguat|volume=I|editorial=Tipografía El Progresu|allugamientu=Guatemala|añu=1881}} * {{cita llibru |autor=Gobierno de Guatemala|máscaraautor=1|títulu=Recopilación: Les Lleis emitíes pol Gobiernu democráticu de la República de Guatemala, 1877-1881|url=https://archive.org/details/recopilacinde02unseguat|volume=II|editorial=Tipografía El Progresu|allugamientu=Guatemala|añu=1881}} * {{cita llibru |apellíu=González Davison|nome=Fernando|añu=2008|títulu=El monte infinitu; Carrera, caudiellu de Guatemala|editorial=Artemis y Edinter|allugamientu=Guatemala|isbn=84-89452-81-4}} * {{cita llibru |autor=Martínez Peláez, Severo|enllaceautor=Severo Martínez Peláez|títulu=La Patria del Criollu: ensayu d'interpretación de la realidá colonial guatemaliana|url=https://books.google.com/books?id=RcrtDXh6PBQC&pg=PA306&lpg=PA306|editorial=[[Duke University Press]]|añu=2009|isbn=9780822392064|páxines=xlix y 306}} * {{cita publicación|url=https://archive.org/stream/eleducacionistaor01juliguat#page/200/mode/2up|títulu=Institutu Agrícola d'Indíxenes|allugamientu=Guatemala|apellíu=Moré Cueto|nome=Julián|publicación=El Educacionista: órganu del Ministeriu d'Instrucción Pública|fecha=23 d'ochobre de 1894|páxines=161-175|volume=I|númberu=Estraordinariu|editorial=Ministeriu d'Instrucción Pública de Guatemala}} * {{cita publicación|apellíu=Valdeavellano|nome=Alberto G.|enllaceautor=Alberto G. Valdeavellano|añu=1896|títulu=Fotografies de Guatemala|publicación=La Ilustración Guatemaliana|url=https://archive.org/stream/ilustracionguate00guat#page/46/mode/2up|allugamientu=Guatemala|volume=I|númberu=13|editorial=Síguere, Guirola y Cía.}} {{reftermina}} {{Tradubot|Reglamento de Jornaleros}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Decretos de Guatemala|177]] [[Categoría:Guatemala en 1877]] [[Categoría:Historia de Guatemala]] [[Categoría:Lleis de Guatemala]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 3ff7x9nl7aoilxs0ni84rlg7dw79c69 Michel Ney 0 157532 3707558 3702116 2022-08-16T15:16:55Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Michel Ney, duque de Elchingen y príncipe de la Moscova''' ([[Saarlouis]], [[10 de xineru]] de [[1769]]-[[París]], [[7 d'avientu]] de [[1815]]), tamién llamáu ''Le Rougeaud'' («el rubicundo»), y ''Le Brave des braves'' («el valiente d'ente los valientes»), foi [[Mariscales del Imperiu Francés|mariscal]] del exércitu de [[Francia]] y lluchó nes [[Guerres Revolucionaries Franceses]] y nes [[Guerres Napoleóniques]]. == Infancia y mocedá == Michel Ney yera hijo Pierre Ney, un toneleru de Saarlouis, [[Sarre]], y de la so esposa Margarethe Grewelinger. El so padre yera amás veteranu de la [[Guerra de los Siete Años]], polo que'l mozu Michel supo pela so boca cómo yera la vida del soldáu, anque ésti nunca la quixo pa él. Ney va recibir una educación básica nuna escuela de monxos agustinos, pero al ser la so madre d'orixe alemán, siempres foi perfectamente billingüe. Siendo entá neñu, empezó a trabayar na oficina d'un importante comerciante de llicores de la rexón alemana del [[Sarre]] y depués como aprendiz de vendedor d'una fundición. Sicasí, en 1787 decide reorientar la so vida y apúntase voluntariamente al 5º de [[Húsar]]es, en contra de los deseos del so padre. Dende la so entrada nel Exércitu, Ney encarnó fielmente toles virtúes del soldáu: valiente, arrogante, abiertu y solidariu colos sos compañeros, que lu adoraben. Amás demostró dende'l primer momentu una gran capacidá pa entender los mecanismos d'una batalla, cuantimás la caballería y l'infantería de primera llinia, polo que'l so ascensu na xerarquía militar foi meteóricu. == Les Guerres Revolucionaries == Cuando s'entama la primer coalición contra la Francia revolucionaria, Ney ye destináu a les órdenes del [[Jean Baptiste Kléber|xeneral Kléber]] nel frente del Rin. Participa nos asedios de [[Valmy]] y [[Neerwinden]], siendo xubíu a [[teniente]] en 1792 y a [[capitán]] en 1794. Encantáu de tene-y al so serviciu, Kléber fai-y xefe d'escuadrón y ayudante de campu. Los sos propios compañeros dan-y el nomatu de "el Infatigable", pero como yera pelirroxu tamién empieza a ser llamáu ''el rubicundo'' o ''Le Rougeaud''. Ye destináu al asediu de [[Maguncia]], onde va ser mancáu, pero rehúsa dase de baxa y caltiénse en primer llinia. Pol so valor, ye xubíu a [[xeneral de brigada]] en 1796 y asígnase-y el mandu d'un cuerpu de caballería. El 17 d'abril de 1797, mientres la [[batalla de Neuwied]], Ney llanza una carga contra un destacamentu de [[llanceru|llanceros]] austriacos que diben apoderase d'una batería de cañones, poniéndolos en fuga. Pero antes de poder reagrupar a los sos homes sufre un contraataque per parte de la caballería pesada austriaca, cayendo baltáu del so caballu. Ye fechu prisioneru, pero recupera la llibertá'l 8 de mayu en aceptándose el so intercambiu por otru xeneral austriacu. Permanez nel frente de Maguncia, onde en 1799 participa viviegamente en tomar de [[Frankfurt del Main]], [[Hochstedt]] y [[Nidda]]. En [[Winterthur]] ye mancáu na zanca y la muñeca, polo que recibe una baxa temporal del serviciu activu, qu'aprovecha pa casase con [[Aglaé Auguié]]. La boda celebrar en Grignon y tuvo como testigu al xeneral [[Anne Jean Marie René Savary|René Savary]]. Cuando españa'l [[golpe d'Estáu]] del 18 de [[brumario]], que lleva al poder a [[Napoleón]], primeramente Ney amuesa'l so refugu. Sicasí, acuarta los sos impulsos contra'l nuevu Cónsul por conseyu de la so esposa, que yera una bonapartista convencida y amiga íntima de [[Hortensia de Beauharnais]], la fía de [[Josefina de Beauharnais|Josefina]]. Al traviés d'ella, Ney conoz personalmente a Napoleón, quedando esteláu pol nuevu home fuerte de Francia. Napoleón, pela so parte, tamién queda impresionáu por Ney, a quien dende entós va dir concediendo más y más responsabilidaes. En recuperándose de les sos feríes, Ney ye destináu al exércitu del [[Jean Victor Marie Moreau|xeneral Victor Moreau]], con quien llogra una gran victoria'l 3 d'avientu de 1800 na [[batalla de Hohenlinden]]. A partir de setiembre de 1802, Ney ye nomáu ministru plenipotenciario pa los asuntos helvéticos, lo que trai'l mandu supremu de les fuercies franceses destinaes en [[Suiza]], según funciones alministratives y diplomátiques. Con gran habilidá, consigue evitar un conflictu armáu nel país alpín y gánase la reconocencia pública de [[Talleyrand]]. Mientres esta dómina conoz a un teóricu bélicu, el xeneral suizu [[Jomini|Henri Jomini]], tamién historiador y analista bélicu, con quien entabla una fonda amistá. Criticóse descomanadamente la importancia ya influencia qu'esti home tuvo en Ney sobre cuestiones táctiques. Sicasí, pocos meses dempués Ney ye treslladáu a [[Boulogne]], onde Napoleón encárga-y la instrucción d'un nuevu cuerpu de reclutes que va acabar convirtiéndose na [[Grande Armée]] (el Gran Exércitu). == Mariscal del Imperiu == [[Ficheru:Elchingen1.jpeg|thumb|right|175px|El [[campu de batalla]] delantre del Conventu de Elchingen.]] El 19 de mayu de 1804, nuna solemne ceremonia, Ney recibe de Napoleón el so cayáu de [[mariscal]] del Imperiu. Darréu ye destináu al frente del [[VI Cuerpu del Gran Exércitu]], invadiendo Austria en 1805 y llogrando una gran victoria na [[batalla de Elchingen]]. Esti movimientu de Ney coordínase perfectamente cola [[batalla d'Ulm]], onde Napoleón entartalla al exércitu austriacu. En payares d'esi añu Ney invade'l [[Tirol]] y conquista [[Innsbruck]] y [[Carintia]] en ganando al [[archiduque Juan d'Austria]]. D'esta forma, el derrotáu emperador [[Francisco I d'Austria]] vese obligáu a roblar la paz. En 1806 vuelve tomar parte activa na guerra contra [[Prusia]]. Na [[batalla de Jena]] dirixe un asaltu fronteru contra les llinies prusianes que fracasa, y bien pudiera ser el so final si'l mariscal [[Jean Lannes]], que percibe la so situación, nun interviniera nel so sofitu. Tres Jena, Ney combate na [[batalla de Erfurt]], pasando depués a dirixir el victoriosu asediu de [[Magdeburgu]], que ye tomada en tan solu venticuatro hores. En llugar de detener al so exércitu avanza tres los pasos de Napoleón, lo que-y dexa intervenir a tiempu na [[batalla de Eylau]], xusto nel momentu que el mariscal [[Joaquín Murat|Murat]] lluchaba heroicamente pa evitar que l'exércitu francés fora estremáu en dos. La llegada de Ney provoca una retirada de les tropes ruses, de forma que la batalla acaba en tables. Les fuercies franceses taben tan exhaustas que Napoleón encarga al recién llegáu Ney la inspeición del [[campu de batalla]], una inmensa llanura cubierta de nieve robrizo pola sangre. Asina, nel so informe va dicir: ''Quel massacre! Et sans resultat!'' («¡Qué masacre! ¡Y ensin resultancia!»). La guerra contra Rusia sigue na [[batalla de Güttstadt]], onde los 14{{esd}}000 homes de Ney ganen a 70{{esd}}000 rusos. Darréu, Napoleón asígna-y el mandu de la nala derecha na aplastante victoria de [[Friedland]]. Como reconocencia a estos heroicos esfuercios, en 1808 Bonaparte nóma-y duque de Elchingen. N'agostu de 1808 Ney ye unviáu a España col so VI Cuerpu del Gran Exércitu. Ellí queda al serviciu de [[José Bonaparte]], pero aína niégase a obedecer los sos órdenes, que considera desavenientes. Les sos tropes sofíten-y fielmente, y José protesta ante Napoleón. Cuando l'emperador entrevistar col so hermanu, en presencia de Ney espétalu: «El xeneral qu'obedeciera tales instrucciones sería un estúpidu». Asina, anque José permanez como [[rei d'España]], el mandu militar queda en manes de los mariscales nomaos pol emperador. Ney ye destináu a les órdenes del mariscal [[Masséna]] con quien invaden Portugal. Toma [[Ciudad Rodrigo]], participa nel asediu a [[Almeida de Sayago]] y combate na batalla del [[ríu Côa]]. Tres la derrota sufierta na [[batalla de Buçaco]] acaba teniendo desavenencies col so nuevu comandante alrodiu de la manera más eficaz de dirixir la guerra. La presencia de Jomini, a quien noma xefe del so [[Estáu Mayor]], non yá nun lu favorez, sinón que-y gana un nuevu enfrentamientu dientro del altu mandu, esta vegada col mariscal [[Soult]]. Dambos mariscales acúsenlu formalmente de insubordinación, lo que provoca qu'en 1810 Napoleón retírelu d'España y llámelu a París. Sicasí, pa gran prestu de Ney, l'emperador nun-y fai nengún reproche, sinón que lu esplica que la so decisión debíase tan solo al deséu de que nun hubiera más enfrentamientos a lo cimero de la escala de mandu. == La campaña rusa == [[Ficheru:Adolphe Yvon (1817-1893) - Marshall Ney at retreat in Russia.jpg|thumb|left|Ney mientres la retirada de Rusia, por Adolphe Yvon.]] Ney foi alzáu al estatus de semidios tres la so conducta na [[Invasión napoleónica de Rusia|retirada]] de [[Moscú]]. Cuando Napoleón toma la decisión d'invadir Rusia, pon a Ney al frente del III Cuerpu d'Exércitu. Mientres la primer parte de la Campaña, cuando'l franceses avanzaben escontra Moscú, tuvo al cargu de la primer llinia de combate na [[batalla de Smolensk]], onde recibe un disparu nel pescuezu. Sicasí, magar la so ferida, afirma tar totalmente recuperáu y vuelve exhibir la so impresionante valentía na [[batalla de Borodino]], polo que Napoleón nomó-y príncipe del Moscova. Mientres la ocupación de Moscú, Ney ye partidariu de volver a entamar la marcha y escorrer al exércitu de [[Mijaíl Kutúzov|Kutúzov]], ente qu'otru mariscales como [[Berthier]] prefieren una retirada ordenada. Napoleón, finalmente, escueye permanecer na ciudá, decisión que va tener aciages consecuencies cuando ésta sía amburada polos mesmos rusos, lo que dexa a los franceses ensin cebera nin abrigu en plenu iviernu. Napoleón vese entós obligáu a empecipiar la retirada a les bases de [[Polonia]], encargando a Ney protexer la retaguardia. Mientres cuarenta díes siguíos hubo d'enfrentase a ataques incontrolables de la caballería cosaca rusa, dirixiendo contraataques y plantegando dispositivos defensivos que consiguen caltener xuníu l'exércitu a pesar de sufrir miles de baxes. Al llegar al [[ríu Berezina]], los inxenieros franceses son incapaces de tender a tiempu les pontes y la retaguardia francesa ye algamada pol gruesu de les tropes ruses, entablándose la célebre [[batalla del Berezina]]. Tolos homes de Ney cayen preses de la llerza y fuxen n'escorribanda, ente que él queda solo na so posición armáu col so sable y una bayoneta. El so llugarteniente echa en cara a los soldaos la so cobardía y encamiénta-yos a volver, pero namái consigue que dolce d'ellos permanezan na llinia de batalla. Rápido monten una trinchera tres la que se parapetan y dende ella llogren retrasar l'asaltu de los cosacos, lo que dexa fuxir a la mayor parte del exércitu. [[Ficheru:Louvre-peinture-francaise-Ney-a-Kowno-p1020309.jpg|thumb|Ney na ponte de Kovno (pintura de [[Denis-August-Marie Raffet]]).]] Cuando los artificieros franceses vuelen les pontes pa evitar que los rusos sigan la persecución, Napoleón nun sabe entá si Ney pudo escapar o non, polo qu'esclama: «Tengo 300 millones de francos nes Tullerías. Bien... dar toos namás que me lo devuelvan». Poques hores dempués, Ney consigue presentase ante l'Emperador, informándo-y que foi'l postreru soldáu francés en cruciar la crucial ponte de Kovno, xustu antes de la so voladura, polo qu'un emocionáu Napoleón esclama: «Francia ta llena d'homes valientes, pero verdaderamente Ney ye'l más valiente d'ente los valientes. Ye'l [[Ajax (mitoloxía)|Ajax]] de los Exércitos Imperiales». == De Rusia a Fontainebleau == Tres el desastre de Rusia, el mariscal [[Berthier]] llogró axuntar un nuevu exércitu imperial col cual Napoleón salió al pasu de los sos enemigos, no que sería la Campaña d'Alemaña, llibrada mientres tol añu de 1813. Ney permaneció xuntu al Emperador, tomando parte activa na [[batalla de Weissenfels]], siendo mancáu na [[Batalla de Lützen (1813)|batalla de Lützen]] y mandando la nala izquierda francesa na [[batalla de Bautzen]], onde fracasó al executar la maniobra envolvente entamada por Bonaparte. Toos estos enfrentamientos saldar con un trunfu napoleónicu, pero nengunu foi decisivu, una y bones la suerte de la guerra decidir na [[batalla de les Naciones]], que tuvo llugar en [[Leipzig]] y que'l so resultancia foi una dura derrota francesa. Los aliaos de la [[Sesta Coalición]] empiecen en 1814 la invasión de Francia, a la que Napoleón respuende con una serie de batalles relámpago na llamada [[Campaña de los Seis Díes]]. Con unos recursos bien inferiores a los de los invasores, Napoleón realiza una exhibición de xeniu militar ganando cuatro veces consecutives a los aliaos y sufriendo un númberu mínimu de baxes. Sicasí, otru exércitu prusianu cola sobre [[París]], onde José Bonaparte rinde la ciudá. Por cuenta de ello, los principales mariscales del Imperiu axúntense secretamente en [[Fontainebleau]] y redacten un manifiestu nel que soliciten l'abdicación de Napoleón. Encargar a Ney la entrega del ultimátum, a lo qu'un indignáu Napoleón respuende: «¡Los soldaos van obedecer al so Emperador!», ente que Ney retruca "«Sire, los soldaos van obedecer a los sos xenerales». Abatíu pol abandonu de los sos principales mariscales, Bonaparte vence finalmente y acepta l'exiliu na [[isla de Elba]]. Ney preséntase ante'l zar [[Alexandru I de Rusia|Alexandru I]], a quien apurre'l pliegu cola abdicación. Sicasí, quiciabes avergoñáu, nun garrasti al actu de despidida de Napoleón, que tuvo llugar el 20 d'abril de 1814.[[Ficheru:Blason Michel Ney (1769-1815).svg|thumb|left|Blasón del mariscal Ney.]] El 29 d'abril Ney allega a [[Compiègne]] y preséntase ante [[Lluis XVIII]]. El nuevu rei reconoz el so valor y los sos esfuercios na negociación con Napoleón, de manera que lu ratifica en tolos sos títulos y nómalu amás [[Par de Francia]], [[caballeru de la Orde de San Luis]] y xefe de la caballería real. Magar tolos honores, Ney siéntese incómodu na nueva corte, onde'l so orixe humilde gána-y el faigo de menos del restu de los nobles. == Los Cien Díes == El 6 de marzu de 1815 Ney ye citáu pol mariscal [[Soult]], ministru de Guerra de Lluis XVIII, y recibíu n'audiencia por el mesmu monarca. Infórmase-y que Napoleón escapó de Elba y desembarcáu nel [[golfu Juan]] el pasáu día 1, polo que recibe órdenes direutes pa face-y entrar en razón y detenelu». Ney, deseosu de ganase'l favor real, respuende que va traer a Napoleón «nuna xaula de fierro». Como se desconocía la ruta que Bonaparte taba siguiendo, entámense cuatro cuerpo contra él, pero va ser el de Ney quien finalmente-y alcuentre en [[Lons-le-Saunier]]. Al sabese cerca del emperador, Ney empieza a duldar y percibe un gran baturiciu ente los sos homes. Napoleón foi recibíu ente aclamaciones allá por onde pasó, axuntando yá 14{{esd}}000 partidarios que lu acompañen na so marcha escontra París. La turbación de Ney llega al máximu cuando'l 14 de marzu recibe una carta al traviés del [[xeneral Bertrand]]. Al abrir, dase cuenta que ta redactada de puñu y lletra por Napoleón, qu'en términos candiales escríbelu: «Déxeme recibi-y como lu recibí tres la batalla del Moscova». Ney pasa una nueche cavilgando y a l'amanecida del día siguiente toma un doble resolución. Per un sitiu, llee una proclama al so exércitu onde apondera la so llealtá a Napoleón, reconozlu como únicu y lexítimu soberanu de Francia, p'acabar glayando «¡Viva l'Emperador!» ente los vítores de los soldaos y oficiales, que enarbolan rápido la bandera tricolor. Per otru llau, contesta con una carta privada a Bonaparte, onde-y diz: «Voi xunime a vos, pero non por considerancia nin ciñu escontra la vuesa persona. Antes voi ser prisioneru vuesu, que partidariu de la vuesa causa, si vais gobernar como un tiranu. Xuráime que nel futuru nun vais ocupar más qu'en reparar los males que causarais...». Napoleón y Ney realcuéntrense'l 17 de mazu en [[Auxerre]], dándose un abrazu en públicu y calteniendo una entrevista en priváu. Dende aquel momentu colen xuntos escontra París. Sicasí, primero que Napoleón llegue a la capital yá s'entamó la [[Séptima Coalición]], que declara la guerra a Francia. Tolos esfuercios diplomáticos pa evitar la guerra fracasen, polo que Napoleón axunta nuevamente a les sos tropes y avanza escontra [[Bélxica]], xuntu con Ney, pa ganar a les tropes inglés y prusianu ellí acantonaes. == Batalla de Waterloo == Ney foi duramente criticáu pola so actuación mientres esta batalla, seique non demasiáu clara. El 16 de xunu enfrentar a un exércitu anglu-holandés na [[batalla de Quatre Bras]], forzando la so retirada hasta la villa de [[Waterloo (Bélxica)|Waterloo]]. Pese al deséu de los sos xenerales de faer una maniobra envolvente, Napoleón prefier plantegar un asaltu fronteru contra les llinies ingleses, al par qu'unvia órdenes al [[Emmanuel de Grouchy|mariscal Grouchy]] por que se una a la batalla dende otru lladral, nuna maniobra de tenaza. Sicasí, na [[batalla de Waterloo]] tou sale mal pa los franceses: Grouchy nunca va recibir el mensaxe y, amás, nun atiende al ruiu de la batalla y caltiénse nes sos posiciones, alloñáu del combate, ente que los prusianos de [[Gebhard Leberecht von Blücher|Blücher]] sí que se van mover p'aisllar a Napoleón. Al mandu del lladral esquierdu, Waterloo va ser l'últimu escenariu bélicu en que Ney exhiba'l so valor. Sicasí, la so actitú ye imprudente, yá que ordena cargar a la caballería contra la infantería inglesa, formada en cuadros nel puestu fortificáu de [[Hougoumont]], primero que l'artillería francés pudiera debilitala. Napoleón, que repara esti movimientu cola so lente, glaya a los sos ayudantes: «¿Qué fai Ney? ¿Volvióse llocu?» Ablayáu, Napoleón decide nun abrir fueu de cañones, cuidao que les tropes de Ney tán en plena llinia de tiru. El mariscal llucha como un soldáu rasu en primer llinia de fueu y llanza hasta cuatro cargues de caballería consecutives, pero nun puede romper la formación de los homes de [[Arthur Wellesley|Wellington]]. Cuando se decata del so error, solicita nuevos refuerzos a Napoleón, que-y contesta: «Como nun los fabrique... ¿D'ónde espera que los saque?». Desesperáu y tarreciendo la derrota, Ney ordena nueves cargues contra'l frente inglés, hasta qu'entiende que tou ta perdíu y glaya: «¡Veníi y vei cómo muerre un Mariscal de Francia!». Na última carga, cuando yera unu de los pocos sobrevivientes de la caballería francesa, foi vistu cutiendo'l so sable contra'l llateral d'un cañón inglés, presa de la frustración, antes de ser fechu prisioneru polos británicu. == El xuiciu contra Ney == [[Ficheru:FusilamientoNey.JPG|thumb|Fusilamiento de Ney]] Al ser Napoleón derrotáu, destronáu y exiliáu per segunda vegada nel branu de [[1815]], Ney foi procesáu por traición ante un [[Conseyu de Guerra]]. El rei [[Lluis XVIII]] encarga la misión a militares que sintieren perceguera por Ney, sobremanera aquellos con quien aldericó mientres la guerra d'España. El veteranu [[mariscal Moncey]] ye l'únicu que se niega a tomar parte nel xuiciu, polo que'l Rei destitúye-y. Magar ello, Ney podría esperar [[Misericordia|clemencia]] al ser xulgáu por soldaos y non por aristócrates, pero él nun lo cree asina y arrenunciu a tal derechu. Solicita ser xulgáu pola Cámara de los Pares en plenu, magar saber que taba apinada de monárquicos contrarios a cualquier xeneral napoleónicu. Cuando se-y concede esti pidimientu, escribe a los sos abogaos: ««Caballeros, emprestáronme ustedes un gran serviciu. Esa xente fadríame matar como a un coneyu»». Mientres el so procesu na Cámara, va declarar: «Al tene-y cerca (por Napoleón) actué col corazón y foime la cabeza... ¿Pero acasu podía yo parar les agües del mar cola mano?». Ney ye declaráu culpable d'alta traición y condergáu a muerte por 128 votos a favor y 33 en contra. Cuando se-y llee la llista de cargos polos que se-y conderga, ataya al secretariu xudicial diciendo «Sí, sí. Pasái esi párrafu y dicíi namái: Miguel Ney, y llueu un pocu de polvu». El 7 d'avientu de 1815 ye lleváu por una patrulla al muriu traseru de los [[Xardín del Luxemburgu|xardinos de Luxemburgu]]. Refugó ponese una vienda nos güeyos y dióse-y el derechu de dar la orde de disparar, a la qu'añedió: «¡Soldaos, refugo ante Dios y ante la Patria'l xuiciu que me conderga! Lluché cien veces per Francia y nunca contra ella. Apelo ante los homes, ante la posteridá, ante Dios. Apuntái direutu al corazón. ¡Viva Francia!». La execución de Ney foi un castigu exemplar col cual el réxime de Lluis XVIII pretendía amedranar a los demás mariscales y xenerales de Napoleón, munchos de los cualos fueron exonerados de culpes polítiques pola monarquía borbónica. [[Victor Hugo]] dixo d'él na so novela ''[[Los Miserables]]'': {{cita|¡Ah, desdicháu Ney! Tantes vegaes espuestu a bales enemigues, tabes destináu a bales franceses.}} El so nome ta escritu xuntu al de los grandes mariscales napoleónicos nel [[Arcu del Trunfu de París]]. Un pariente alloñáu de Ney foi'l xeneral [[Jacques Massu]], que se fixo famosu na [[Segunda Guerra Mundial]] y na [[guerra d'Arxelia]]. Dende 2001 una cai de [[Saarlouis]], Alemaña, lleva'l so nome. == La lleenda de Peter Stuart Ney == Una de les más coloridas lleendes de Ney, que crecieron tres la so muerte ante'l pelotón de fusilamiento, afirma que quien morrió executáu foi un doble y que'l verdaderu Ney consiguió escapar a [[Estaos Xuníos]]. El siguidores d'esta teoría argumenten que'l mariscal tenía llazos cola [[masonería]] qu'incluyíen al mesmu [[duque de Wellington]], quien lu ayudaría a falsiar la so execución y a fuxir nun barcu. La base d'estos rumores foi la presencia nos Estaos Xuníos d'un tal Peter Stuart Ney, un home d'edá similar a la del mariscal que venía de Francia y qu'amás falaba un perfectu alemán. Nuna ocasión, tando borrachu, esti suxetu cuntaría a los sos amigos histories de pasaes glories militares, xurando ser el mariscal executáu de Napoleón. Peter Stuart Ney vivió mientres unos años como maestru d'escuela en [[Carolina del Norte]] y del [[Carolina del Sur|Sur]], siendo un prestixosu profesor del Davidson College, onde diseñó l'escudu de la institución que s'usa anguaño. Esti Ney morrió en [[1846]], y anque se puede casi asegurar qu'esta hestoria ye falsa, la lleenda amontar coles sos últimes pallabres, que fueron: «Bessières ta muertu; la Vieya Guardia ta muerta; agora, por favor, dexáime morrer». == Referencies == * Atteridge, A. H. ''Marshal Ney: The Bravest of the Brave''. Pen & Sword, 2005. * Chandler, David (editor). ''Napoleon's Marshals.'' London: Macmillan Publishing Company, 1987. ISBN 0-297-79124-9 * Chandler, David. ''Dictionary of the Napoleonic wars''. Wordsworth editions, 1999. * Gates, D. ''The Napoleonic Wars, 1803-1815''. Pimlico, 2003. * Horricks, Raymond ''Marshal Ney, The Romance And The Real'' (ISBN 0-88254-655-4) * Kurtz, Harold ''The Trial of Marshal Ney: His Last Years and Death'' New York: Alfred A. Knopf, 1957. * Markham, J. D. ''Napoleon's Road to Glory: Triumphs, Defeats, and Immortality''. Brassey's, 2003. * Roberts, A. ''Waterloo, June 18, 1815: The Battle for Modern Eur''ope. Happer-Collins Pub., 2005. * Tsouras, P.G. ''The book of Military Quotations''. Zenith Press, 2005. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|Michel Ney}} * [[s:es:Xuicios de Napoleón|Xuiciu de Napoleón]] sobre [[s:es:Michel Ney (Xuicios)|Michel Ney]]. * [http://www.napoleonbonaparte.es/biografias/1-militares-franceses/4-biografia-mariscal-ney.html Biografía del Mariscal Ney nel portal Napoleón Bonaparte] * [http://www.napoleonbonaparte.es/index.php/anecdotas-napoleon/42-anecdotasmariscalesnapoleon/142-murio-ney-fusiláu ¿Morrió Ney fusiláu?] {{NF|1769|1815|Ney}} {{Tradubot|Michel Ney}} [[Categoría:Comandantes de les Guerres Napoleóniques]] [[Categoría:Mariscales del Imperiu Francés]] [[Categoría:Loreneses]] [[Categoría:Grandes cruces de la Lexón d'Honor]] [[Categoría:Militares de la Guerra de la Independencia Española]] [[Categoría:Militares de Francia nes Guerres Napoleóniques]] [[Categoría:Militares de Francia]] [[Categoría:Caballeros de la Orde de San Luis]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 85dkoo3jtuxcrmffepsdvigtdofcjve Amparo Acker-Palmer 0 157881 3707788 3608613 2022-08-17T11:13:02Z Omarete 35 removed [[Category:Neurocientíficos d'España]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Amparo Acker-Palmer''' {{nym}} ye una [[Neurociencia|neurocientífica]] y [[Bioloxía molecular|bióloga molecular]], profesora de la [[Universidá Johann Wolfgang Goethe]]. Casóse col [[Neuropatoloxía|neuropatólogo]] y [[Neuroncoloxía|neuroncólogo]] [[Till Acker]], con quien tien dos fíos. Trabayó col so maríu en terapies de tumores. == Carrera académica == En 1986, Acker-Palmer estudió [[bioloxía]] y [[bioquímica]] na [[Universidá de Valencia]] y llogró un doctoráu [[Erwin Knecht]] en 1996. Estudió'l so posgráu nel [[Llaboratoriu Européu de Bioloxía Molecular]] en [[Heidelberg]] ([[Alemaña]]), nel Departamentu de Bioloxía Progresiva, dirixíu por [[Angel Nebreda]] y [[Rüdiger Klein]], con quien siguió estudiando como parte del grupu d'investigación del [[Institutu Max Planck de Neuroboloxía]] en [[Múnich]] en 2001. Ye profesora en [[Frankfurt del Main]] dende 2007. Tamién ye direutora del Departamentu de Neurobioloxía Molecular y Celular nel [[Institutu de Bioloxía Celular y Neurociencia]], ya investigadora de la [[Rede de Neurociencia de Rin-Meno]] dende 2012. Acker-Palmer estudia la base molecular de la [[plasticidad sináptica]] y el desarrollu del [[sistema nerviosu]]. Esamina'l receptores del xen [[ephrin-B]] y atopó rellaciones ente'l desarrollu estructural del sistema nerviosu y los vasos sanguíneos ([[angiogénesis]]). Esta postrera puede aplicase nel estudiu de les [[metástasis]] de los tumores. Tamién afayó que'l sistema nerviosu y el sistema vascular utilicen molécules similares y tienen xenes comunes. == Reconocencies == En 2010 recibió'l [[Premiu Paul Ehrlich y Ludwig Darmstaedter]] pa científicos novicios. En 2012 foi reconocida como miembru de la [[Deutsche Akademie der Naturforscher Leopoldina|Leopoldina]]. En 2014 foi escoyida miembru de l'[[Academia Europæa]]. == Bibliografía == * {{cita publicación |url = |títulu = EphrinBs are functional co-receptors for Reelin to regulate neuronal migration|apellíos = Senturk|nome = A|fecha = 2011|publicación = Nature|fechaaccesu = |doi = |pmid = |apellíos2 = Pfennig|nome2 = S.|númberu = Band 472|páxines = 356-360|idioma = inglés|apellíos3 = Weiss|nome3 = A.|apellíos4 = Burk|nome4 = K.}} * {{cita publicación |url = |títulu = EphrinB2 regulates VEGFR2 function in developmental and tumour angiogenesis|apellíos = Sawamiphak|nome = S.|fecha = 2010|publicación = Nature|fechaaccesu = |doi = |pmid = |apellíos2 = Seidel|nome2 = S.|apellíos3 = Essmann|nome3 = C. L.|apellíos4 = Wilkinson|nome4 = G.|apellíos5 = Pitulescu|nome5 = M. Y.|apellíos6 = Acker|nome6 = T.|númberu = Band 465|páxines = 487-491|idioma = inglés}} * {{cita publicación |url = |títulu = Preparation of retinal explant cultures to study ex vivu tip endothelial cell responses|apellíos = Sawamiphak|nome = S.|fecha = 2008|publicación = Nature Protocols|fechaaccesu = |doi = |pmid = |apellíos2 = Ritter|edición = Band 5|páxines = 1659-1665|nome2 = M.|idioma = inglés}} * {{cita publicación |url = |títulu = Serine phosphorylation of ephrinB2 regulates trafficking of synaptic AMPA receptors|apellíos = Essmann|nome = C. L.|fecha = 2008|publicación = Nature Neuroscience|fechaaccesu = |doi = |pmid = |apellíos2 = Martinez|nome2 = Y.|apellíos3 = Geiger|nome3 = J.|apellíos4 = Zimmer|nome4 = M.|apellíos5 = Traut|nome5 = M.|apellíos6 = Stein|nome6 = V.|apellíos7 = Klein|nome7 = R.|númberu = Band 11|páxines = 105-1043|idioma = inglés}} * {{cita publicación |url = |títulu = Grb4 and GIT1 transduce ephrinB reverse signals modulating spine morphogenesis and synapse formation|apellíos = Segura|nome = I.|fecha = 2007|publicación = Nature Neuroscience|fechaaccesu = |doi = |pmid = |apellíos2 = Essmann|nome2 = C. L.|apellíos3 = Weinges|nome3 = S.|númberu = Band 10|páxines = 301-310|idioma = inglés}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.academia-net.de/profil/prof-dr-amparo-acker-palmer/1174172 Perfil] en [[AcademiaNet]] {{De}} * [https://web.archive.org/web/20150119213811/http://www1.uni-frankfurt.de/fb/fb15/institute/inst-2-zellb-neuro/AK-Acker-Palmer/index.html Perfil] na [[Universidá Johann Wolfgang Goethe]] {{De}} {{NF|1968||Acker Palmer Amparo}} {{Tradubot|Amparo Acker-Palmer}} [[Categoría:Biólogos y biólogues moleculares]] [[Categoría:Neurocientíficos y neurocientífiques]] [[Categoría:Científicos y científiques d'España]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] iq4a1xqywyg4via3yo23ntqkkg1ium6 Categoría:Deportistes de la Comunidá de Madrid 14 159582 3707878 1950007 2022-08-17T11:53:41Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por comunidá autónoma]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Deportistes d'España por comunidá autónoma|Madrid]] [[Categoría:Persones de la Comunidá de Madrid]] ac2mwiggjdyuy5gsfy6oklnbfl0iw11 Categoría:Entrenadores de baloncestu d'España 14 160077 3707853 2329439 2022-08-17T11:52:09Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Entrenadores de baloncestu d'Europa|España]] [[Categoría:Entrenadores de baloncestu por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] mmyvn0vrttea43rkrvgf4bv4h9utqyp SkullGreymon 0 162375 3707695 3701508 2022-08-17T06:42:31Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibir => qu'exhibir wikitext text/x-wiki {{personaxe}} '''SkullGreymon''' (スカルグレイモン) ye un personaxe ficticiu del [[anime]] y [[manga]] ''[[Digimon]]''. Trátase del [[digimon]] compañeru de [[Taichi Yagami|Tai]] y apaez en [[Digimon Adventure]], [[Digimon Adventure 2]] & [[Digimon Xros Wars]] SkullGreymon ye casi controláu por Emperador Digimon pero'l so enorme poder evita ser controláu y actúa por naturaleza cola destrucción de lo que fai y nun se detien hasta ver tou destruyíu. Tamién ye una especie de mascota pal universu [[Digimon]], tratar de la digievolución escura o corrupta de [[Greymon]] al obligalo a superdigievolucionar incorreutamente y convertise nuna verdadera máquina de destrucción. '''SkullGreymon''', al contrariu de [[Greymon]] y [[MetalGreymon]], tien la forma d'un gran dinosauriu esqueletico, de color blancu con cuévanos d'un animal muertu. Tamién aumenta de tamañu, amás de l'apaición de seis espines como nales de güesos que paecen deos de manes (estes 6 nales escayos de güesos equivalen a les 6 nales de navayes metáliques que tien la so contraparte bona MetalGreymon) nel so llombu tien un misil anaranxáu en forma de Tiburón con una potencia devastadora que se llama ''Ataque/cañon Zero''(''Ground Zero''). la so forma ye terrorífica y aterra ente tolos Digimons, El so poder ye tan grande que nin el mesmu puede entendelo y amás ye incontrolable, faciéndolo más peligrosu y mortal a la d'enfrentalo, pue ser que SkullGreymon sía un Digimon de nivel perfectu pero seique los sos poderes sían iguales a los d'un Digimon de nivel Mega. == Actuación en [[Digimon Adventure]] == En Digimon Adventure, Tai deseyó desesperadamente que Greymon evolucionara al nivel perfectu cuando él ganó'l so emblema del valor, un oxetu qu'ayudaría a Greymon pa llograr el so nivel siguiente. Cuando'l malváu Etemon atayar y Tai atrapáu los otros neños colos sos Digimons nel coliséu. Etemon forzo al Greymon de Tai pa lluchar un Greymon robóticu selvaxe. Tai llanzóse delantre del robot Greymon pa faer al so compañeru Digievolucionar sicasí, Tai paralizar de mieu, totalmente lo opuesto al so emblema. Esto causó una Evolución escura, en SkullGreymon, quién ganó fácilmente'l Greymon enemigu. Sicasí, él venció fácilmente a Birdramon, Garurumon y Kabuterimon quien fuxó del coliséu pero escosó'l so enerxía revirtiéndolo a la so etapa Principiante Koromon. Esta esperiencia demuestra como l'estáu mental d'un Tamer/Neñu Escoyíu puede afectar la manera la so voluntá la digievolución del so compañeru Digimon. Cada unu de los neños escoyíos na aventura foi concedíu una personalidá propia coles sos traces (nel casu de Tai, tenía'l valor) ellos tuvieron qu'exhibir eses emociones p'abrir los últimos niveles del so Digimon. Opuestamente a la so traza, Tai tuviera exhibiendo sensaciones de mieu y de desamparu mientres la batalla de Greymon, lo que causó que Greymon digievolucionara oscuramente nun nivel perfeccionáu tipu Virus como SkullGreymon. == Actuación en [[Digimon Adventure 02]] == En Digimon Adventure 02 SkullGreymon fai otra apaición. Cuando Digimon Kaiser tomó control del Greymon de Tai con un aniellu escuru, él intentó forzalo a Digievolucionar en MetalGreymon col so Dark D-3. La resultancia foi la Digievolución escura lo que causo que Greymon Digievolucionara nuevamente a SkullGreymon per segunda vegada. Skullgreymon ganó a Flamedramon, Halsemon, Digmon, Pegasusmon y Nefertimon. Tamién gana a dellos Meramon, dellos Airdramon y un grupu grande de DarkTyrannomon y destruyendo una torre escura col so Ataque Zero. Con tantu poder perdíu, vuelve ser Agumon. L'emperador tomar de nuevu al so control nun intentu por remanar la Digievolución correuta delles vegaes hasta qu'él construyó la espiral malina pa consiguir que Agumon digievolucionara y faer una versión virus de MetalGreymon. Pero l'Emperador de los Digimon uso'l so data combinándolo con otros data de dellos digimon pa formar a [[Quimeramon]]. == Actuación en [[Digimon Tamers]] == SkullGreymon apaez nel cielu xuntu con otros Digimons cuando unu de los devas, Vikaralamon apaez na ciudá de los tamers y xenera una fisura dimensional ente'l mundu real y el digimundo y nesa fisura apaez la solombra de SkullGreymon con dellos Digimons. == Actuación en [[Digimon Xros Wars]] == A la fin del episodiu 20 y nel episodiu 21 de Digimon Xros Wars, apaez SkullGreymon xuntu con un SkullSatamon como sirvientes de DarkKnightmon xunto a un exércitu de Guardromon protexendo a DarkKnightmon. Esti enfrentar a MetalGreymon y pierde la llucha, a la fin l'al pie de SkullSatamon son absorbíos por DarkKnightmon por que esti tresformar en SuperDarkKnightmon. == Intereses == Delles fontes indiquen que SkullGreymon ye tan solo un Greymon que por tantu engarrar con digimons fuertes quedar ensin enerxía, esmorecióse y morrió, pero'l so instintu d'engarradiella siguía intactu y renaz como SkullGreymon, un digimon dragon zombie ensin conocencia del so pasáu como Greymon, ensin control del mesmu pero gana un poder enorme y devastador que nun lo tenía antes y con ganes de siguir engarrando con digimons más fuertes que l'hasta el final. dizse que'l mayor rival de SkullGreymon ye'l mesmu MetalGreymon. si SkullGreymon controla tol so poder amás de recuperar la so mente y asélase, puede digievolucionar a BlackWarGreymon teniendo tol so poder destructivu al maximo pero con control total anque los sos deseos de siguir engarrando nun sumió del tou, yá que intenta buscar un oponente dignu con quien lluchar. Esti datu ye bien paecíu en [[Dragon Ball GT]] cuando [[Son Gokū|Goku]] n'estáu de Ohzaru Doráu pierde la razón pero recuperar amás de controlar los sos poderes y pasar al [[Supersaiyajin]] nivel 4. Amás SkullGreymon estremar de los otres especies de Greymon yá que tien un solu cuernu na so cabeza y non los trés cuernos que possen como carauterística normal de la familia de los Greymon. {| {{tablaguapa}} |+ {{grande|'''Digievoluciones''' }} ! Nivel ! Cuerpu ![[Digimon Adventure]] |----- | Ñácaru | Ñácaru | [[Botamon]]/Zurumon |-bgcolor="#EFEFEF" | N'entrenamientu Principiante | [[Koromon]]/Pagumon |----- | Novatu | Infantil | [[Agumon]]/BlackAgumon |-bgcolor="#EFEFEF" | Campeón | Maduru/Adultu | [[Greymon]]/DarkTyrannomon |----- | Super | Perfectu | '''SkullGreymon'''/[[MetalGreymon]]/BlackMetalGreymon/MetalTyrannomon/Megadramon/Gigadramon |-bgcolor="#EFEFEF" | Ultra | Supremu | BlackWarGreymon/Machinedramon |----- | Digievolución ADN Mega | Fusion | Millenniumon (Machinedramon + [[Quimeramon|Kimeramon]]) |-bgcolor="#EFEFEF" | Mega 2 | Supremu | MoonMillenniumon |----- | Mega 3 | Supremu | ZeedMillenniumon {{Tradubot|SkullGreymon}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Personaxes de Digimon]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] qhnvfavd9ujxz7eqdvgjk2fhqrw1ork Gaymer 0 162623 3707836 3577278 2022-08-17T11:46:35Z Omarete 35 removed [[Category:Neoloxismos]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki '''Gaymer''' y '''gai gamer''' son [[Términu global|denominaciones xenériques]] pa referise al grupu de persones que s'identifiquen como [[gai]] y tienen un interés activu como miembros de la comunidá de xugadores de [[Videojuego|videojuego]], conocíos como [[Xugador de videoxuegos|gamers.]] Los xugadores [[Bisexualidá|bisexuales]] o [[tresxéneru]] dacuando tamién s'inclúin so esti términu. Esti grupu demográficu foi'l suxetu d'estudiu en dos encuestes que recibieron cobertoria pola prensa: una por Jason Rockwood en 2006, que destacaba'l nivel de prexuicios que soporten los gaymers, y otra en 2009 centrada en qué esperen los gaymers de los videoxuegos.<ref name="first ever survey">{{Cita web|url=http://www.washingtonblade.com/thelatest/thelatest.cfm?blogue_id=7415|títulu=First-ever survey of gay videogamers|fechaaccesu=|last=Sliwinski|first=Alexander|authorlink=|coauthors=|date=10 de xunu de 2006|añu=|month=|format=|work=|publisher=[[Washington Blade]]|pages=|language=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060618040019/http://www.washingtonblade.com/thelatest/thelatest.cfm?blogue_id=7415|archivedate=18 de xunu de 2006|quote=|deadurl=unfit}}</ref><ref name="gaysurvey">{{Cita web|url=http://www.innewsweekly.com/innews/?class_code=Ga&article_code=2071|títulu=Gai video game player survey|fechaaccesu=|last=Sliwinski|first=Alexander|authorlink=|coauthors=|date=8 de xunu de 2006|añu=|month=|format=|work=|publisher=In Newsweekly|pages=|language=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090101100249/http://www.innewsweekly.com/innews/?class_code=Ga&article_code=2071|archivedate=1 de xineru de 2009|quote=|deadurl=unfit}}</ref><ref name="Fahey">{{Cita web|url=http://kotaku.com/5377127/what-do-gai-gamers-want-from-their-games|títulu=What Do Gai Gamers Want From Their Games?|fechaaccesu=|last=Fahey|first=Mike|authorlink=|coauthors=|date=8 d'ochobre de 2009|añu=|month=|format=|work=|publisher=Kotaku.com|pages=|language=|archiveurl=|archivedate=|quote=}}</ref><ref name="Hyman">{{Cita web|url=http://www.watermarkonline.com/w-news/orlando/item/403-orlando-student-conducts-gai-gamer-survey|títulu=Orlando student conducts gai gamer survey|fechaaccesu=|last=Hyman|first=Jamie|authorlink=|coauthors=|date=3 de setiembre de 2009|añu=|month=|work=|publisher=Orlando Watermark|pages=|language=|quote=|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121101122135/http://www.watermarkonline.com/w-news/orlando/item/403-orlando-student-conducts-gai-gamer-survey|archivedate=1 de payares de 2012}}</ref> El 3 y 4 d'agostu de 2013 tuvo llugar en San Francisco la convención de videoxuegos GaymerX empobinada a la cultura [[geek]] [[LGBT|LGTB]]. Dellos editores de videoxuegos introducen temes LGTB nos sos xuegos p'atraer a esti segmentu de mercáu, y les compañíes de noticies de cutiu cubren exemplos destacaos de conteníu gai, ya incidentes y discutinios qu'estes temes llevanten ente la so base de xugadores. == Encuestes == === Universidá d'Illinois 2006 === En 2006, un estudiu sociolóxicu na Universidá d'Illinois estudió'l subgrupu de gai gamer, centrándose nel perfil "gaymer" y les esmoliciones qu'éstos tienen, al respective de la so perceición na comunidá de xugadores y la visibilidá de calteres de gai en videoxuegos.<ref name="first ever survey">{{Cita web|url=http://www.washingtonblade.com/thelatest/thelatest.cfm?blogue_id=7415|títulu=First-ever survey of gay videogamers|fechaaccesu=|last=Sliwinski|first=Alexander|authorlink=|coauthors=|date=10 de xunu de 2006|añu=|month=|format=|work=|publisher=[[Washington Blade]]|pages=|language=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060618040019/http://www.washingtonblade.com/thelatest/thelatest.cfm?blogue_id=7415|archivedate=18 de xunu de 2006|quote=|deadurl=unfit}}</ref> L'autor del estudiu destacó'l nivel de prexuicios que los gaymers soporten: "Los xugadores gais esperimenten un prexuiciu de doble filu... La cultura popular gai y los medios de comunicación nun sofiten a los videoxuegos. Aparte tienes la cultura de videoxuegu que nun sofita a la cultura gai. Asina que estes persones tán metíes nel mediu de quien sufren esti prexuiciu a dos bandes."<ref name="gaysurvey">{{Cita web|url=http://www.innewsweekly.com/innews/?class_code=Ga&article_code=2071|títulu=Gai video game player survey|fechaaccesu=|last=Sliwinski|first=Alexander|authorlink=|coauthors=|date=8 de xunu de 2006|añu=|month=|format=|work=|publisher=In Newsweekly|pages=|language=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090101100249/http://www.innewsweekly.com/innews/?class_code=Ga&article_code=2071|archivedate=1 de xineru de 2009|quote=|deadurl=unfit}}</ref> Con aprosimao 10,000 encuestaos, la encuesta amosaba nuna [[Distribución normal|curva de campana]] inversa la sexualidá de los xugadores, cola mayoría de persones identificándose dafechu heterosexuales o dafechu homosexuales.<ref>{{Cita web|url=http://i.joystiq.com/2007/02/26/gai-gamer-survey-results-with-large-hetero-inclusion/|títulu=Gai gamer survey results with large hetero inclusion|last=Sliwinski|first=Alexander|publisher=[[Joystiq]]}}</ref> Namái una "minoría bien pequeña" de los encuestaos nesta primer encuesta sofitada l'usu del términu ''gaymer''.<ref>{{Cita web|url=http://www.joystiq.com/2007/02/26/joystiq-interviews-gai-gamer-surveys-creator-jason-rockwood/|títulu=Joystiq interviews gai gamer survey's creator Jason Rockwood|author=Alexander Sliwinski|date=26 de febreru de 2007|fechaaccesu=5 de xunu de 2011|work=Joystiq}}</ref> === Universidá Full Sail 2009 === A finales d'agostu de 2009, l'estudiante de la universidá Full Sail Paul S. Nowak empezó una segunda encuesta de sobre les preferencies de xuegu de los gaymers.<ref name="PinkNews">{{Cita web|url=http://www.pinknews.co.uk/2009/10/09/student-creates-new-gai-gaming-survey/|títulu=Student creates new gai gaming survey|publisher=[[Pink News]]}}</ref> La encuesta centrar en "cuestiones de conteníu como l'argumentu, xéneru, personalización y otres esperiencies dientro del xuegu." L'equipu de la encuesta informó que más de 7000 persones participaron nella.<ref name="Fahey">{{Cita web|url=http://kotaku.com/5377127/what-do-gai-gamers-want-from-their-games|títulu=What Do Gai Gamers Want From Their Games?|fechaaccesu=|last=Fahey|first=Mike|authorlink=|coauthors=|date=8 d'ochobre de 2009|añu=|month=|format=|work=|publisher=Kotaku.com|pages=|language=|archiveurl=|archivedate=|quote=}}</ref><ref name="Hyman">{{Cita web|url=http://www.watermarkonline.com/w-news/orlando/item/403-orlando-student-conducts-gai-gamer-survey|títulu=Orlando student conducts gai gamer survey|fechaaccesu=|last=Hyman|first=Jamie|authorlink=|coauthors=|date=3 de setiembre de 2009|añu=|month=|work=|publisher=Orlando Watermark|pages=|language=|quote=|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121101122135/http://www.watermarkonline.com/w-news/orlando/item/403-orlando-student-conducts-gai-gamer-survey|archivedate=1 de payares de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.joystiq.com/2009/10/08/new-gaymer-survey-explores-sexual-identity-interest-in-games/#continued|títulu=New 'gaymer' survey explores sexual identity, interest in games|fechaaccesu=|last=Sliwinski|first=Alexander|authorlink=|coauthors=|date=8 d'ochobre de 2009|añu=|month=|format=|work=|publisher=Joystiq.com|pages=|language=|archiveurl=|archivedate=|quote=}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.washblade.com/blog/blog.cfm?blogue_id=27263|títulu=A laudable quest|fechaaccesu=|last=Lynsen|first=Joshua|authorlink=|coauthors=|date=18 de setiembre de 2009|añu=|month=|format=|work=|publisher=The Washington Blade|pages=|language=|quote=}}</ref> Nowak utilizó les resultaos de la encuesta pa "construyir un perfil de la comunidá gai gamer y llograr una intuición esclusiva sobre esti grupu demográficu financieramente ensin esplotar". Estes resultaos nun fueron publicáu nuna revista académica, anque un llibru posterior de Nowak indica que los gaymers prefieren los [[Videoxuegu de rol|videojuego de rol]], que pertenecen al perfil de xugadores [[Xugador de videoxuegos|hardcore]]/esplorador, y qu'aprecien un bon argumentu y ''conteníu homosexual ''de bona calidá.<ref>{{cita web|url=https://unicornbooty.com/study-what-gaymers-actually-want-from-video-games/|títulu=STUDY: What Gaymers Actually Want From Video Games {{!}} Unicorn Booty|date=11 de xineru de 2016|website=Unicorn Booty|language=en-US|fechaaccesu=2 de xunu de 2016}}</ref> Nowak define esti postreru como conteníu "que reflexa orientación homosexual nun contestu positivu o igual al conteníu d'orientación heterosexual".<ref name="Kotaku2">[http://kotaku.com/5232808/how-not-to-address-homosexuality-in-gaming "How Not To Address Homosexuality In Gaming"], by Mike Fahey</ref> == Aspeutos sociales y culturales == === Marketing a consumidores LGTB === La creencia que los varones nuevos, blancos y heterosexuales son la fuercia qu'empón la industria del videoxuegu foi puesta en dulda pol ésitu récor de ''[[The Sims]]''. El desarrollador de videoxuegos [[Maxis]] opunxérase a [[Will Wright]] nel so oxetivu de crear el títulu sol principiu de que "les moces nun xueguen videoxuegos." El títulu foi consideráu como de baxu curiosu pa los varones heterosexuales nuevos.<ref name="New Yorker">[http://www.newyorker.com/archive/2006/11/06/061106fa_fact?currentPage=all "Will Wright, Game Master"], by John Seabrook</ref> Nos 1990s, la industria empezó a faer dellos esfuercios pa comercializar xuegos a les muyeres, creando títulos de software con personaxes femeninos de calter fuerte ya independiente. Inclusive dellos xuegos fechos pa gustar principalmente a grupos [[Demografía|demográficos]] non tradicionales siguíen censurando la homosexualidá. Pero delles compañíes de videoxuegu agora tán espandiendo la so base de mercáu pa incluyir el mercáu d'homes nuevos homosexuales, incluyendo personaxes LGTB y dando sofitu a los [[Llexislación sobre la homosexualidá nel mundu derechos LGTB.]] Los críticos de la supresión d'identidad gay de cutiu asumen que, cuando la homosexualidá tea normalizada nuna cultura más amplia, tamién lo tará nos videoxuegos.<ref name="NeoSeeker">{{enllaz rotu|1=[http://www.neoseeker.com/news/11314-sunday-musing-homosexuality-in-video games/ "Homosexuality in Video Games"] |2=http://www.neoseeker.com/news/11314-sunday-musing-homosexuality-in-videu |bot=InternetArchiveBot }}, by Lydia Sung</ref><ref name="Kotaku">[http://kotaku.com/5232808/how-not-to-address-homosexuality-in-gaming "How Not To Address Homosexuality In Gaming"], by Mike Fahey</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Tradubot|Gaymer}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cultura de los videoxuegos]] [[Categoría:Cultura LGBT]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] tctdkm1a2ah32vxor6st3m4v988cyvn Polari 0 162762 3707660 3370917 2022-08-16T18:48:48Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibíen => qu'exhibíen wikitext text/x-wiki {{Ficha d'idioma |nome = Polari |familia madre = pidgin |países=[[Reinu Xuníu]] |familia= basáu nel [[Idioma inglés|inglés]], delles [[Llingües romániques]] y el [[Idioma romanín|romanín]] |falantes ensin envalorar,<br />namái como 2ª llingua |iso2=les mios |iso3=pld }} El '''polari''' (tamién '''parlare''', '''parlary''', '''palare''', '''palarie''', '''palari''' y '''parlyaree''',<ref>Entrada [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=pld ''Polari]'' en Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), 2005. ''Ethnologue: Languages of the World'', 5ª edición (versión online, n'inglés).</ref> del italianu ''parlare'', que significa "falar"), yera una llingua informal utilizada na [[subcultura]] [[gai]] [[Gran Bretaña|británica]]. La base del so vocabulariu ye'l [[idioma italianu|italianu]] o'l [[sabir]] a les que se-y añedir pallabres d'otros idiomes y xírigues como'l [[Idioma romanín|romanín]], el [[yidis]] o'l [[shelta]],<ref name=way>[http://www.worldwidewords.org/articles/polari.htm A gai way of speaking].</ref> amás de pallabres del [[idioma inglés|inglés]] modificaes. La xíriga foi usada y popularizada nos años [[1950]] y [[1960]] polos personaxes amuyeraos Julian y Sandy del popular programa de [[Radio (mediu de comunicación)|radio]] de la [[British Broadcasting Corporation|BBC]] ''Round the Horne'', anque los sos oríxenes pueden rastrexase hasta a lo menos el [[sieglu XIX]]. Hai diverses opiniones sobre'l so orixe, unos piensen que foi lleváu a [[Inglaterra]] por marineros qu'aprendieren la [[Sabir|llingua franca del mediterraneu]], otros piensen que pudo ser aniciada por inmigrantes italianos.<ref name=way /> == Descripción y usu == El polari formóse como un amiestu de pallabres de [[Llingua romance|Llingües romániques]] (italianu o [[sabir]]),<ref name="BritishSpiesLicensed">"[http://www.time.com/time/world/article/0,8599,1833896,00.html?cnn=yes British Spies: Licensed to be Gay]." ''[[Time (revista)|Time]]''. [[19 d'agostu]] de [[2008]]</ref> [[Idioma romanín|romanín]],<ref name="BritishSpiesLicensed"/> xíriga de [[Londres]],<ref name="BritishSpiesLicensed"/> [[Vesre]] inglés, [[Xíriga rimada Cockney|xíriga rimada]], xíriga de marineros y [[germanía]]. Darréu amplióse con pallabres procedentes del [[yidis]] de la subcultura xudía asitiada nel [[Londres#East End|East End]] de Londres, de les fuercies armaes d'[[EE. XX.]] (presentes en Reinu Uníu mientres la segunda guerra mundial) y de los consumidores de drogues de los años 1960. Yera una forma de llinguaxe en constante desenvolvimientu con un nucleu d'unos venti pallabres principales (incluyendo bona, ajax, eek, cod, naff, lattie, nanti, omi, palone, riah, zhoosh (tjuz), TBH, trade y vada) con unos 500 términos menos conocíos más.<ref>Baker, Paul (2002) Fantabulosa: A Dictionary of Polari and Gay Slang. London: Continuum ISBN 0-8264-5961-7</ref> El polari escarecía d'estructures gramaticales propies y les frases formar pola mera sustitución de pallabres nes estructures ingleses. Exemplu: *Polari: ''How bona to vada your eek!'' *Inglés: ''How nice to see your face!'' o ''Nice to see you!'' *Español: la traducción lliteral ye ''¡Qué prestosu ye ver la to cara!'', significando ''¡Allégrame vierte!'', ''¡Qué gustu vierte!'' El polari usar na [[marina mercante]], el mercáu de pexe de Londres, polos feriantes, la xente del circu (d'equí los préstamos del [[Idioma romanín|romanín]]), el teatru y de la [[subcultura]] [[gai]]. El polari yera usáu polos homosexuales p'azorronar les sos actividaes, entós illegales, ante posible estraños contrarios (incluyíos los policías tapaos), amás de porque munchos d'ellos trabayaben nel teatru y la industria del entretenimientu (como los circos y les feries) onde s'usaba y ye otru posible orixe de la xíriga. El parlyaree, una xíriga similar, falar nes feries siquier dende'l sieglu XVII ente los feriantes y sigue siendo usada nos espectáculos ambulantes d'Inglaterra y Escocia.<ref>Partridge, Eric (1937) ''Dictionary of Slang and Unconventional English''</ref> Anque principalmente usóse polos homosexuales como llinguaxe [[Criptografía|crípticu]] pa despintase y nun ser entendíos polos demás, tamién foi usáu por dellos individuos, particularmente los qu'exhibíen más [[pluma (LGBT)|pluma]], como mediu d'afirmar la so identidá. == Cayente == [[Ficheru:Bona Togs shop Jersey.jpg|thumb|''Bona Togs'' nome de tienda en Polari.]] Sacante nel ambiente de les feries y los circos, onde'l parlyaree permaneció estremáu de la subcultura gai, el polari empezó a cayer en desusu a la fin de los [[años 1960]]. La popularidá de los personaxes Julian y Sandy del programa radiofónicu ''Round the Horne'' fixo que'l significáu de los sos términos dexara de ser un secretu, perdiendo la so principal función. Amás los activistes gais de los años 1970 considerar daqué degradante, segregador y políticamente incorreutu (por ser usáu frecuentemente pa cotillear, criticar a la xente o tratar asuntos sexuales). == Préstamos al inglés standar == Delles pallabres del polari popularizáronse y pasaron a ser usaes na xíriga inglesa xeneral como: *Naff *Zhoosh *Cottaging *Balonie *Bevvy == Vocabulariu principal == <center> {| {{tablaguapa}} ! '''Polari''' ! '''Español''' ! '''Observaciones''' |- |AC/DC || una pareya || |- |Ajax || cerca || de ''adjacent'', xacer xunto a |- |Alamo || escitáu por ti/él || |- |Aunt nell || oyer, escuchar || |- |Aunt nells || oreyes || |- |Aunt nelly fakes || pendientes, aretes || |- |Balonie || basura || |- |Barney || engarradiella || |- |Basket || paquete, bultu de los xenitales<br /> masculinos na ropa || |- |Batts || zapatos || |- |Bevvy || bebida || |- |Bibi || bisexual || |- |Bitch || home amuyeráu/gai [[pasivu (sexualidá)|pasivu]] || |- |Bijou || pequeñu|| en francés significa xoya o guapu |- |Blag || amestar || |- |Blue || homosexual || usada como códigu secretu |- |Bod || cuerpu || del inglés ''body'', tamién ''Lacoddy'' |- |Bold || ardigosu, atrevíu || |- |Bona || bonu || ''bona nochy'' - bones nueches |- |Bonaroo || fantásticu, escelente || |- |Bungery || chigre || |- |Butch || masculín/lesbiana de<br /> apariencia masculina || |- |Buvare || bebida || del italianu ''bere'' o ''bevere'' beber <br />o del sabir ''bevire'' |- |Cackle || falar/cotillear || |- |Camp|| amuyeráu || |- |Capello/capella || sombreru || del italianu ''cappello'' |- |Carsey || retrete || tamién escritu ''khazi'' |- |Carts/cartso || pene || del italianu ''cazzo'' |- |Cats/kaffies || pantalones || |- |Charper || buscar/investigar || |- |Charpering omi || policía || |- |Chaver || practicar sexu/contauto sexual || del italianu ''chiavare'' (follar) |- |Chicken || mozu || n'inglés significa pollu |- |Clobber || ropa || |- |Cod || ordinariu, hortera, malu, de mal gustu || |- |Cottage || bañu público || na dómina los urinarios<br />solíen tener forma de casa |- |Cottaging || amestar o tener sexu<br />nos servicios públicos || |- |Cove || amigu || |- |Crimper || peluqueru || |- |Dally || atentu, dulce || posiblemente una pronunciación alternativa<br />de ''dolly'' |- |Dilly boy || prostitutu masculín || |- |Dinarly || dineru || al traviés de la forma derivada ''"dinari"'' |- |Dish || culu, nalgues || |- |Dog and bone || teléfonu || tamién ''palare pipe'' |- |Dolly || guapu, bonitu, prestosu || |- |Dona || muyer || del italino ''donna'' o del sabir ''dona'' |- |Dorcas || al que lu importa || the Dorcas society yera una asociación<br />femenina de caridá |- |Drag || ropa femenino || |- |Doss || cama || |- |Ecaf || cara || ''face'' al aviesu |- |Eek || cara || abreviación de ''ecaf'' |- |Ends || pulgo || tamién ''riah'' |- |Esong || ñariz || ''nose'' al aviesu |- |Fantabulosa || fabulosu/maraviyosu || |- |Feele/freely/filly || neñu/nuevu || |- |Fruit || marica || |- |Funt || llibra || |- |Gelt || dineru || proveniente del yidis |- |Glossies || revistes || |- |Handbag || dineru || |- |Hoofer || baillarín || |- |Homy polone/HP || home gai amuyeráu || |- |Jarry || comida || tamién ''mangarie'' |- |Jubes || pechos || |- |Khazi || retrete || tamién escritu ''carsey'' |- |Lacoddy || cuerpu || |- |Lallies/lyles || piernes || |- |Latty/lattie || habitación, casa o pisu || |- |Lills || manes || tamién martinis |- |Lilly || policía || de ''Lilly law'' |- |Lucoddy || cuerpu || |- |Luppers || deos || |- |Langarie || comida || del italianu ''mangiare'' o del sabir ''mangiaria'' |- |Martinis || manes || |- |Measures || dineru || |- |Meese || sosu, feu || del yidis ''meeiskeit'' - repulsivo, despreciable,<br />abominable |- |Meshigener || llocu || del [[yidis]] y [[idioma hebréu|hebréu]] מְשֻׁגָּע - llocu |- |Metzas || dineru || |- |Mince || andar afeutáu || |- |Naff || horrible, aburríu, hetero || |- |Nanti || non/naide || |- |Nishta || non/nada || del yidis y hebréu נישטא - nun hai |-|Ogle || mirar/almirar || |- |Ogles || güeyos || |- |Oglefakes || gafes || |- |Omi || home || |- |Omi-palone || home amuyeráu/homosexual|| |- |Onk || ñariz || tamién ''conk'' |- |Orbs || güeyos || |- |Palare pipe || teléfonu || |- |Palliass || llombu || |- |Park || dar || |- |Plate || pie/faer una felación || |- |Palone || muyer || |- |Palone-omi || lesbiana || |- |Pots || dientes || |- |Remould || cambéu de sexu || |- |Riah/riha || pulgo || ''hair'' al aviesu |- |Riah zhoosher || peluqueru || |- |Scarper || escapar || del italianu ''scappare'' o <br />de la xíriga rimada ''Scarpa flow, to go'' |- |Schlumph || beber || |- |Schmutter || ropa || del yidis ''schmatte'' trapu, harapo |- |Scotch || pierna || ''scotch egg=leg'' |- |Screech || boca, falar|| |- |Sharpy || policía || |- |Sharpy polone || muyer policía || |- |Shush || sisar/robar || |- |Shyker/shyckle || peluca || mutación del yidis ''sheitel'' |- |Slap || maquillaxe || |- |So || homosexual || de ''"Is he 'so'?"'' (¿él ye asina?) |- |Stimps || piernes || |- |Stimpcovers || calcetu, media || |- |Strides || pantalones || |- |Strillers || pianu || |- |Switch || peluca || |- |Thews || coses || |- |Tober || carretera, camín || |- |Todd || solo || tamién ''sloanne'' |- |Tootsie trade || sexu ente dos homosexuales pasivos || |- |Trade || sexu, compañeru sexual<br />potencial compañeru sexual || |- |Troll || caminar en busca de sexu || |- |Vada/varder || ver || del italino - ''vedere''<br />''vardered, vardering'' - pasáu, gerundio |- |Vera || xinebra || tamién ''lynn'' |- |Vogue || pitu || |- |Vogueress || muyer fumadora || |- |Willets || pechos || |- |Yews || güeyos || del francés ''yeux'' |- |Zhoosh || peñáu/estilismu/iguar || |- |Zhooshy || vistosu || |}</center> == Ver tamién == * [[Xíriga LGBT]] == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * Baker, Paul (2002) ''Fantabulosa: A Dictionary of Polari and Gay Slang''. London: Continuum: ISBN 0-8264-5961-7 * Baker, Paul (2002) ''Polari: The Lost Language of Gay Men''. London: Routledge: ISBN 0-415-26180-5 * Elmes, Simon & Rosen, Michael (2002) ''Word of Mouth''. [[Oxford University Press]]: ISBN 0-19-866263-7 == Enllaces esternos == * [http://www.chris-d.net/polari/ Más hestoria del polari] * [https://web.archive.org/web/20100909154610/http://www.polari.mx/ Sitio de polari] * [http://www.chris-d.net/polari/ Artículu sobre polari con autobiografía] * [https://web.archive.org/web/20060804115803/http://www.homeusers.prestel.co.uk/cello/Polari.htm Léxicu de polari de Hugh Young] * [http://www.worldwidewords.org/articles/polari.htm "World Wide Words" artículu sobre l'usu de polari ''Round the Horne''] * [https://web.archive.org/web/20060721235516/http://www.thesisters.demon.co.uk/bible/ La biblia polari] * [http://www.guardian.co.uk/comment/story/0,3604,1391811,00.html Colin Richardson, The Guardian, 17 January 2005, "What brings you trolling back, then?"] * [https://www.bbc.co.uk/voices/recordings/group/nottingham-hockley.shtml BBC - Voices], una entrevista con cuatro miembro d'un grupu pa homes gais vieyos. (En clip de voz 2 fálase polari) * [http://www.ling.lancs.ac.uk/staff/paulb/polari/home.htm Entrugues frecuente sobre polari] {{Tradubot|Polari}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cultura LGBT]] [[Categoría:LGBT nel Reinu Xuníu]] [[Categoría:Xíriga sexual]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 1lav7vnkylge8ogfnwexahi8kzof66g Retrosexual 0 162784 3707832 3437199 2022-08-17T11:46:05Z Omarete 35 removed [[Category:Neoloxismos]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki El [[home]] '''retrosexual''' ye lo qu'en dellos ámbitos conoceríase como oposición a la figura del [[metrosexual]]: los retrosexuales carauterizar por caltener les sos traces masculines naturales calteniendo l'ideal d'home clásicu, fuerte y varonil como símbolu de [[guapura]]; en contraposición al [[estereotipu]] [[femenín]], realzando los [[calteres sexuales secundarios]] propios al [[masculinidad|xéneru masculín]]. El defensores d'esti enclín sostienen qu'esistió una progresiva [[feminización]] de la imaxe masculina mientres l'últimu tiempu, tantu na [[apariencia física]] como nel [[comportamientu]], polo que se propón un reestablecimientu de les carauterístiques del home a los conceutos d'hasta va unes décades tras.<ref name=Europapress>{{cita web |url=https://www.europapress.es/comunicados/empresas-00908/noticia-comunicáu-cuestion-guapura-masculina-20170321111855.html|títulu=Cuestión de guapura (masculina)|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2017 |autor=[[Europa Press]] |fecha=21 de marzu de 2017|sitiuweb=Europapress.com}}</ref> Esti [[neoloxismu]] foi emplegáu per primer vegada en 2003 por Mark Simpson na revista d'internet ''salon.com'' nun artículu sol títulu ''Beckham, the virus''.<ref>[https://web.archive.org/web/20080529014539/http://archive.salon.com/mwt/feature/2003/06/28/beckham/index.html Artículu nel archivu de salon.com]</ref> == Carauterístiques == El retrosexual podría asociase cola popular frase «l'home, como l'[[osu]], cuanto más vellu, más formosu», yá que considera'l desdexamientu pola apariencia y la [[estética]] como signos de [[virilidad]], considerando'l [[vellu corporal]] masculín como una carauterística natural y mesma del home, lluciendo la so vellosidá con arguyu, dándo-y una forma [[Estilista|gayaspera]] y refugando categóricamente la [[depilación]].<ref name=Europapress></ref> Esto nun tien de confundir se col argumentu de dellos detractores d'esti enclín, que la acomuñar [[falacia|falazmente]] cola falta de [[hixene]] o los personaxes axataos y descorteses qu'apaecen nes antigües [[wéstern|películes del Oeste]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.terra.com/vidablue/articulo/html/vide564.htm Retrosexuales: el regresu de los machos] *[http://www.infobae.com/notas/nota.php?Idx=200366&IdxSeccion=100442 Llegó l'home retrosexual] *[https://web.archive.org/web/20090508030128/http://retrosexuel.com/ Proyeutu de miniserie (en francés)] {{Tradubot|Retrosexual}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cuidu personal]] [[Categoría:Personaje tipo]] [[Categoría:Orientación sexual y sociedá]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] bbyz59jbu30g9hqbknady9jebidhksv Spornosexual 0 162812 3707833 3702990 2022-08-17T11:46:14Z Omarete 35 removed [[Category:Neoloxismos]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki El vocablu '''spornosexual''' ye un [[neoloxismu]] que fai referencia a les persones que curien en gran manera'l so aspeutu físicu, carauterizar por realizase tatuaxes y piercings y por llevar poca ropa p'asina exhibilos xunto al so cuerpu tonificado. Spornosexual<ref>[http://www.marksimpson.com/blog/2014/03/25/meat-the-spornosexuals/ Artículu de Mark Simpson "Meat the spornosexuals" ]</ref> crear de la combinación del inglés "sport" y "porn", acuñáu pol periodista Mark Simpson nel Daily Telegraph, quien tamién dispunxo'l términu "[[metrosexual]]". Nun sentíu xeneral, la spornosexualidad<ref>[http://www.telegraph.co.uk/men/fashion-and-style/10881682/The-metrosexual-is-dead.-Long-live-the-spornosexual.html The metrosexual is dead. Long live the 'spornosexual']</ref> basar na estética que munchos homes anguaño adopten integrando a la so vida los deportes y la [[pornografía]]. Munchos definen spornosexual<ref>[http://conceptodefinicion.de/spornosexual/ Definición de spornosexual en conceptodefinicion.de]</ref> como un estilu de vida que se sofita nel la musculatura, narcisismu, tatuaxes y sexu. Foi entós el 19 de xunu de 2004 que [[Mark Simpson]] propunxo'l términu "sporno<ref>[http://www.out.com/entertainment/2006/06/19/sporno?page=0,1 Sporno]</ref>" nun artículu na revista Out, p'asina describir a les celebridaes del deporte que fueron "fetichizados por sí mesmos". Depués, nel añu 2014 , el 10 de xunu, la pallabra entró a ser utilizada nel léxicu diariu gracies a un artículu d'esti periodista nel Daily Telegraph; nel artículu referir a los homes con coeficientes influyíos pola cultura de los medios sociales con "cuerpos cincelados", [[tatuaxes]], piercing, escotes pronunciaos, barbes adorables y con meyor aspeutu físicu. Dichu artículu amestaba una fotografía de Dan Osborne,<ref>[http://www.revistavanityfair.es/articulos/adios-metrosexual-el-spornosexual-llegó--para-que lu mires/19071 Adiós, metrosexual: el spornosexual llegó por que lu mires]</ref> unu de los miembros del reality "[[The Only Way Is Essex]]", como un exemplu del spornosexualismo. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[https://elpais.com/elpais/2014/06/12/icon/1402565989_105722.html Músculos, 'selfies' y porno: por qué l'home de güei ye 'spornosexual'] *[http://www.eluniverso.com/vida-estilo/2014/06/11/nota/3090336/spornosexual-evolucion-metrosexual-que-gusta-porno-deportes ‘Spornosexual', la evolución del metrosexual que gusta del porno y los deportes] *[http://la.eonline.com/venezuela/2014/alerta-hot-conoz-el-sexy-conceutu-de-un-quot-spornosexual-quot-semeyes Sollerta Hot > Conoz el sexy conceutu d'un "Spornosexual"] *[https://web.archive.org/web/20140826174220/http://www.hoymujer.es/moda/que-ye-la-spornosexualidad/ > "Spornosexual" ¿Qué ye y quién son?] {{Tradubot|Spornosexual}} [[Categoría:Cuidu personal]] [[Categoría:Personaje tipo]] [[Categoría:Orientación sexual y sociedá]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] slbk5n0aujq4sjvoahlz669dr7u3b5i Alfabetu de Fraser 0 165176 3707817 3609007 2022-08-17T11:21:38Z Born2bgratis 12662 Born2bgratis treslladó la páxina "[[Alfabetu Fraser]]" a "[[Alfabetu de Fraser]]" wikitext text/x-wiki {{alfabetu}} L''''Alfabetu Fraser''' o '''Alfabetu lisu antiguu''' ye una [[escritura artificial]] inventada pel añu 1915 por Sara [[Ba Thaw]], una predicadora [[Pueblu karen|karen]] de [[Birmania]], y ameyoráu pol [[misioneru]] [[James O. Fraser]], pa escribir l'[[idioma lisu]]. L'alfabetu toma lletres mayúscules del [[alfabetu llatín]], y versiones xiraes de les mesmes, pa escribir [[consonante]]s y [[vocal]]es. Los [[idioma tonal|tonos]] y [[nasalizaciones]] escribir con signos de [[puntuación]] romanos, idénticos a los atopaos nuna máquina d'escribir. Al igual que los [[abugida|abugides]] índicos, la vocal {{IPA|[a]}} nun s'escribe. Sicasí, a diferencia de los scripts, los demás vocales escribir con toles lletres. El gobiernu [[China|chinu]] reconoció l'alfabetu en 1992 como [[escritura oficial]] pa escribir el lisu. [[Imaxe:Manuscripts in the Yunnan Nationalities Museum - DSC03963.JPG|thumb|right|Biblia nel [[idioma lisu]] nel alfabetu Fraser]] [[Imaxe:Fraser alphabet.png]] == Ver tamién == *[[Misión Interior de China]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.omniglot.com/writing/fraser.htm Páxina de ''Omniglot'' sobre l'alfabetu Fraser] (n'inglés) *[http://std.dkuug.dk/jtc1/sc2/wg2/docs/n3317.pdf Propuesta pa la codificación de la escritura antiguo lisu nel BMP del UCS] (n'inglés) *[http://www.sil.org/asia/ldc/plenary_papers/david_bradley.pdf Cuestiones nel desarrollu de la ortografía y la reforma] por David Bradley (n'inglés) *[http://www.evertype.com/standards/iso10646/pdf/fraser-sample.pdf Testu d'amuesa de la web de [[Michael Everson]]] (n'inglés) {{Tradubot|Alfabeto Fraser}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Alfabetos|Fraser]] [[Categoría:Llingües de Myanmar]] [[Categoría:Llingües de China]] [[Categoría:Llingües de la India]] [[Categoría:Llingües de Tailandia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 1jr8gfdyfotrji296pa1q0rf12lwkr6 Derivación nel húngaru 0 165396 3707830 3477056 2022-08-17T11:45:12Z Omarete 35 removed [[Category:Neoloxismos]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki Siendo'l [[gramática del húngaru húngaru]] una [[llingua aglutinante]] la so '''[[derivación (llingüística)]]''' léxica amenorgar a apilar [[sufixu]] tres sufixu, siendo la pallabra orixinal na mayoría de los casos fácilmente reconocible. Los sufixos suelen venir en pareyes pa caltener la [[harmonía vocálica]] de les pallabres. == Formación de sustantivos == === Partiendo de verbos === {|class=wikitable ! –ás / -és !! –at / -et !! –ság / -ség |-align=center ||aplazar '''halaszt|ás''' aplaza|miento dormir '''alszik > alv|ás''' suañu xirar '''forog > forg|ás''' xiru grabar '''ró > rov|ás''' mozqueta pintar '''fest|és''' pintura pagar '''fizet|és''' pagu interesase '''érdeklőd|és''' interés recordar '''emlékez|és''' alcordanza soterrar '''temet|és''' entierru acostumar '''szok|ás''' costume ||dar '''ad|at''' datu escribir '''ír > dir|at''' escritu taramiar '''fal|at''' taragañu enllibrar '''fűz > füz|et''' cuadiernu llevantase '''kel|et''' llevante dir '''megy > men|et''' marcha vertir '''önt|et''' mueyu ||cansase '''fárad|ság''' molestia deseyar '''kíván|ság''' deséu prestar '''mulat|ság''' diversión estudiar '''tanul|ság''' moraleja pagar '''fizet|ség''' paga siguir '''követ|ség''' embaxada rir '''nevet|ség''' hazmerreir ayudar '''segít|ség''' ayuda poder faer '''tehet|ség''' talentu |- !-ék !! -mány / -mény !! -vány / -vény |- align=center || pintar '''fest|ék''' pintura subtituir '''pótl|ék''' substitutivo producir '''term|ék''' productu concernir '''illet|ék''' tasa || lleer '''olvas|mány''' llectura cubrir '''takar|mány''' forraxe tar (de pies) '''áll|omány''' esistencies dar '''ad|omány''' donación saber '''tud|omány''' ciencia afirmar '''állít|mány''' predicáu parir '''szül|emény''' productu enfornar '''süt|emény''' pastelillo actuar '''cselekszik>cselek|mény''' aición tar d'alcuerdu '''egyez|mény''' alcuerdu ampliar '''bővít|mény''' complemento || publicar '''kiad|vány''' publicación referise '''utal|vány''' vale amosar '''mutat|vány''' amuesa apurrir '''bead|vány''' demanda certificar '''bizonyít|vány''' certificáu tar (de pies) '''áll|vány''' andamiu fundir '''önt|vény''' fundición crecer '''nö|vény''' planta llantar '''ültet|vény''' plantíu valir '''ér|vény''' validez |- !- adék / -edék !! -ó / -ő (participiu presente) |- align=center || cayer '''hull|adék''' refugaya cutir '''csap|adék''' precipitaciones fluyir '''foly|adék''' líquidu frecuentar '''jár|adék''' asignación desovar '''iv|adék''' cría disparar '''lő>löv|edék''' proyeutil romper '''tör|edék''' fragmentu sentase '''ül|edék''' poso || dar '''ad|ó''' impuestu escribir '''ír|ó''' escritor cavar '''ásó''' pala correr '''fut|ó''' corredor furar '''fúr|ó''' parafusa vivir '''lak|ó''' habitante entrenar '''edz|ő''' entrenador entender '''ért|ő''' entendíu venir '''jön>jöv|ő''' futuru ver '''néz|ő''' espectador defender '''véd|ő''' defensor |} === Partiendo de sustantivos === {|class=wikitable ! –zat / -zet !! –né !! –lat / -let |- align=center || figura '''ábrá|zat''' cara forma '''alak|zat''' figura base '''alap|zat''' fundamentu mueble '''bútor|zat''' moblame fila '''sor|ozat''' serie piedra '''kő|zet''' mineral cuña '''ék|ezet''' tilde vena '''er|ezet''' nervadura verbu '''igé|zet''' conxuru seña '''jel|zet''' signatura imaxe '''kép|zet''' imaxinación círculu '''kör|zet''' zona || barón '''báró|né''' baronesa emperador '''cár|né''' emperatriz doctor '''doktor|né''' esposa de conde '''gróf|né''' condesa príncipe '''herceg|né''' princesa porteru '''ház-mester|né''' portera rei '''király|né''' reina || depósitu '''tár|lat''' esposición armazón '''váz|lat''' esbozu pesllera '''zár|lat''' zarru vapor '''pár|lat''' destilado profeta '''jós|lat''' profecía arriendu '''bér|let''' abonu direición '''cím|let''' denominación unu '''egy|let''' atenéu imaxe '''kép|let''' formula círculu '''kör|let''' cuartel negociu '''ügy|let''' transaición fin '''vég|let''' estremu |- ! –cska / -cske !! –ász / -ész |- align=center || madre '''anyá|cska''' madrecita padre '''apá|cska''' padrecito güérfanu '''árvá|cska''' huerfanito vieno '''bor|ocska''' vinín güesu '''csont|ocska''' huesito tontu '''butá|cska''' tontín parte '''rész|ecske''' partícula vena '''er|ecske''' venita débil '''gyencsé|cske''' debilito mosca '''legy|ecske''' mosquita abeya '''méh|ecske''' abejita vieyu '''vén|ecske''' vieyín || arcu '''íj|ász''' arqueru oveya '''juh|ász''' pastor oveyeru camín '''ut|ász''' zapador vieno '''bor|ász''' enólogu diente '''fog|ász''' dentista derechu '''jog|ász''' xurista caballu '''lov|ász''' caballerizo / palafrenero |} == Formación d'axetivos == === Partiendo de sustantivos === {|class=wikitable ! -tlen / -tlan !! –i |- align=center || muyer '''nő|tlen''' solteru sal '''só|balten''' sosu árbol '''fá|tlan''' desiertu padre '''apá|tlan''' güérfanu pallabra '''szó|tlan''' silenciosu fuercia '''erő|tlen''' débil filu '''él|etlen''' romu sabor '''íz|etlen''' insípido paz '''béké|tlen''' aturbolináu || pueblu '''falu|si''' pueblerino ciudá '''város|i''' ciudadanu Madrid '''madrid|i''' madrilanu noble '''nemes|i''' noble alpes '''alpes|i''' alpín doctor '''orvos|i''' médicu celebru '''agy|i''' cerebral |} === Partiendo de verbos === {| class=wikitable ! -ós / -ős !! -ékeny !! -hatatlan / -hetetlen |- align=center || llograr '''kap|ós''' buscáu solmenar '''ráz|ós''' llenu de baches tarrecer '''fél|ős''' cobarde picar '''csíp|ős''' picante tarrecer '''ijed|ős''' espantín tener tiempu '''ráér|ős''' sacupáu || sentir '''érz|ékeny''' sensible escaecer '''feled|ékeny''' olvidadizu tarrecer '''félt|ékeny''' celosu creer '''hisz|ékeny''' credulo comunicar '''közl|ékeny''' comunicativu mancar '''sértőd|ékeny''' susceptible estender '''terjed|ékeny''' expansible producir '''term|ékeny''' granible romper '''tör|ékeny''' fráxil sangrar '''vérz|ékeny''' hemofílicu || tar paráu '''áll|hatatlan''' inestable morrer '''hal|hatatlan''' inmortal ver '''lát|hatatlan''' invisible resolver '''old|hatatlan''' insoluble pasiar '''jár|hatatlan''' intransitable entender '''ért|hetetlen''' incomprensible midir '''mér|hetetlen''' inmensurable romper '''tör|hetetlen''' irrompible soportar '''tűr|hetetlen''' insoportable defender '''véd|hetetlen''' indefendible |- ! –ható / -hető !! -atlan/-balten / -etlen /-telen |- align=center || pasiar '''jár|ható''' transitable consiguir '''kap|ható''' viéndese ver '''lát|ható''' visible esperar '''vár|ható''' probable entender '''ért|hető''' comprensible soportar '''tűr|hető''' soportable defender '''véd|hető''' defendible sentir '''érez|hető''' sensible presumir '''sejt|hető''' presumible salvar '''ment|hető''' salvable || escribir '''ír|atlan''' non escritu curiar '''óv|atlan''' desdexáu estropiar '''árt|atlan''' inocente diente '''fog|atlan''' esmelláu entender '''ért|etlen''' incomprensible solicitar '''kér|etlen''' non solicitáu romper '''tör|etlen''' infrayable resolver '''dönt|etlen''' empate pintar '''fest|etlen''' non pintáu |} == Formación d'alverbios == === Partiendo d'axetivos === {|class=wikitable ! -lag / -leg !! –an / -en |- align=center || proporción '''arany|lag''' relativa|mente adicional '''pótló|lag''' posterior|mente afirmativu '''állítő|lag''' según dizse aparente '''látszó|lag''' ~mente inclusiva '''bezáró|lag''' ~mente esclusiva '''kizáró|lag''' ~mente previa '''előző|leg''' ~mente orixinal '''eredeti|leg''' ~mente casu '''eset|leg''' casual|mente principal '''fő|leg''' ~mente presente '''jelen|leg''' actual|mente || so '''alacsony|an''' a poco altor ordinaria '''rendes|en''' ~mente sarcástica '''csúfondáros|an''' ~mente completa '''teljes|en''' ~mente furiosa '''dühös|en''' ~mente fuerte '''erős|en''' ~mente indiferente '''közönyös|en''' ~mente paciente '''elnéző|en''' ~mente solitaria '''elhagyatott|an''' ~mente significativa '''jelentős|en''' ~mente completa '''egész|en''' ~mente |} {{Tradubot|Derivación en el húngaro}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Formación de pallabres]] [[Categoría:Gramática húngara]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] h9clv7v7dviuwh9h9uejctzlmj4526x Llingües xudeorromances 0 166551 3707556 3675570 2022-08-16T15:16:41Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki Les '''llingües xudeorromances''' son les llingües derivaes de les [[Llingües romániques]], falaes por delles comunidaes [[Xudíos|xudíes]], y alteriaes hasta tal puntu que llograron reconocencia como [[idioma|llingües]] propies, apigurándose nel numberosu grupu de [[llingües xudíes]]. == Idiomes == === Xudeocatalán === El '''[[xudeocatalán]]''' (dacuando denomináu tamién ''catalánico'') foi faláu polos emigrantes de [[1492]] de les comunidaes xudíes del norte y este d'[[España]], en [[Cataluña]], según nes [[Islles Baleares]]. Güei escastáu ensin sabese a ciencia cierta cuando dexó de falase. === Xudeoitalianu === Les variedaes de '''[[xudeoitalianu]]''' (dacuando llamáu '''Italkiano''', un términu acuñáu por Solomon Birnbaum en 1942) son falaes fluidamente por menos de 200 persones. Estos falantes representen l'últimu remanente de l'amplia variedá de dialeutos xudeoitalianos falaos n'[[Italia]], [[Corfú]] y sobre les mariñes orientales del [[Adriáticu]] y el [[Mar Xónicu]]. === Xudeoaragonés === El '''[[xudeoaragonés]]''' yera faláu nel norte centro d'España alredor de mediaos del [[sieglu VIII]] hasta la espulsión de los xudíos d'España en [[1492]], cuando se fundió colos otros dialeutos xudeoespañoles, o cayó en desusu en favor polos dialeutos xudeoespañoles del sur, que yeren más falaos, especialmente nes árees ocupaes poles actuales [[Comunidá Valenciana]], [[Rexón de Murcia]] y [[Andalucía]]. === Xudeolatín o La'az === Conocíu como '''xudeolatín [[Llatín vulgar|vulgar]]''' o '''xudeoromance''', el '''[[xudeolatín]]''' cubría un ampliu rangu xeográficu y tenía diverses variedaes per cada comunidá específica de comunidaes xudíes nel [[Imperiu romanu]]. === Xudeoportugués o Lusitánicu === El '''[[xudeoportugués]]''' ye l'idioma faláu pola pequeñu población criptojudía de [[Portugal]]. Como munches de les llingües xudíes, caltién dellos arcaísmos que yá nun esisten nel [[idioma portugués]]. Entá esiste, principalmente en forma vestigial, nel llinguaxe de comunidaes criptojudías en Portugal continental, principalmente en [[Belmonte (Portugal)|Belmonte]] nel norte, y en [[Algarve]]. === Xudeoespañol o Ladín === Conocíu por munchos nomes y con una gran variedá de dialeutos, el '''[[xudeoespañol]]''' ye'l descendiente modernu del [[idioma español]] faláu polos [[sefardín]]es, descendientes d'una grande ya influyente población xudía n'España, antes de la so espulsión en 1492. === Xudeoespañol calcu === El '''[[Xudeoespañol calcu]]''' ye una llingua d'usu puramente escritu emplegada na traducción de testos sagraos. === Xudeoprovenzal o Shuadit === El '''[[shuadit]]''' o '''xudeoprovenzal''' yera l'[[idioma occitanu]] influyíu pol [[idioma hebréu]] que s'estendía non yá en [[Provenza]], sinón nel sur de [[Francia]] na [[Edá Media]]. Exhibía un númberu únicu de cambeos en fonemes de pallabres tomaes del [[idioma hebréu|hebréu]]. === Xudeofrancés o Zarfático === El '''[[zarfático]]''' o '''xudeofrancés''', yera una llingua xudía falada nel norte de Francia, los [[Países Baxos]] y l'oeste d'[[Alemaña]]. === Fraylescano o Ladinio === El '''[[fraylescano]]''' o '''ladinio''', yera una llingua hispanu xudía falada en [[Chiapas]], Méxicu, foi introducida polos descendientes de sefardinos y los flaires evanxelizadores escontra los pueblos indíxenes, el nome deriva de la rexón de la Fraylesca. == Hestoria y evolución == La evolución exacta de les llingües xudeorromances nun ye clara. Una teoría suxure que toles llingües fueron descendientes del xudeolatín, y que se desenvolvieron de manera paralela a les llingües derivaes del llatín o que son ramificaciones independientes de cada comunidá llingüística. Otra teoría suxure que delles llingües xudeorromances como'l zarfático, el shuadit, italkiano y catalánico son descendientes del xudeolatín, pero qu'otros como'l zarfático, catalánico, ladín y xudeoportugués son productu d'una evolución independiente. == Estáu actual == El xudeolatín, zarfático, shuadit, xudeocatalán y xudeoaragonés son agora [[llingua muerta|llingües muertes]]. El xudeolatín sumió dende tiempos antiguos, el zarfático y xudeoaragonés na Edá Media, y el shuadit sumió en 1977 cola muerte del so postreru falante. Nun ta claro cuándo sumió'l xudeocatalán. El xudeoportugués permanez principalmente como muerte nel llinguaxe de pequeñes comunidaes criptojudías de la [[Península Ibérica]], anque según el puntu de vista llingüísticu podría considerase tamién una llingua muerta. El italkiano, que yera faláu fai dos generación tras por daqué más de 5.000 italianos xudíos, ye agora faláu por menos de 200, la mayoría vieyos. El ladín ye l'idioma xudeorromance más faláu, ye la llingua de les comunidaes sefardines del [[Magreb]], nel norte d'[[África]] y nel [[Oriente Mediu]], especialmente en [[Turquía]] ya [[Israel]], que ye faláu por más de 150.000 persones, na so gran mayoría son siquier billingües. Como munches llingües xudíes, el futuru de les llingües xudeorromances ye inciertu. Cola predominancia del [[idioma hebréu]] como'l mediu de comunicación ente les comunidaes xudíes del Mediu Oriente, y l'aumentu del usu del [[idioma inglés|inglés]], la situación paez desoladora. == Referencies == * [http://www.jewish-languages.org/ Proyeutu de Llingües Xudíes] * ''Xudeoaragonés: Revista de Filoloxía Española'' (Citáu como RFH:Hispánica) 8.136-41 (1946) citáu en ''Current Trends in Linguistics 9.1025'' == Ver tamién == {{Tradubot|Lenguas judeorromances}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües xudeorromances| ]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] niu3mj07ttl1ih76b4cot8p89a1p8bd Mediu pelo 0 166691 3707837 3681291 2022-08-17T11:47:01Z Omarete 35 removed [[Category:Neoloxismos]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki '''Mediu pelo''' ye un términu de calter [[peyorativu]] y que se refier a aquelles persones que pertenecen a la [[clase media]], específicamente a la clase media baxa o emerxente. En ciertos países siquier, el so usu xeneralizóse hasta designar cualquier cosa que se considere de baxa calidá.<ref>http://lema.rae.es/drae/srv/search?id=9sxZRrtuiDXX2EHANeeY</ref> == Oríxenes == El términu tien el so orixe nel vestuariu del [[sieglu XVIII]] en que s'usaben sombreros de piel de castor que s'importaben a Sudamerica, Arxentina,Chile y Uruguái, dende [[Cádiz]], y qu'esistíen en dos tipos: de pelo centro (más costosu pola calidá de la pelame) y de mediu pelo (más rústicu). Los primeres yeren más caros, acomuñar a xente de la clase alta, ente que los de mediu pelo identificar cola xente de clase media.<ref>[http://chile.com/secciones/ver_seccion.php?id=925 Términos criollos chilenos]</ref> Pal casu de Chile, el chilenu de ''mediu pelo'' o de clase media tien el so orixe aplicativo per parte de la [[clase criolla]] a fines del [[sieglu XVIII]] y [[sieglu XIX|XIX]] señalando a aquelles persones de les clases baxes qu'aportaron a la educación cimera pudiendo desempeñase en cargos d'emplegaos públicos y d'esta miente por cuenta de los sos ingresos pudieron estremase de les clases inferiores de la sociedá d'entós, fundando un estratu mediu cola clase alta.{{ensin referencies}} El términu ''de mediu pelo'' acentuar nos sieglos XVIII y entá ye posible escuchalo dientro de la xíriga chilena. Na novela costumista [[Martín Rivas]] d'[[Alberto Blest Gana]], retrátase fielmente el perfil sociolóxicu de la xente de mediu pelo de la sociedá santiaguina del sieglu XIX. [[Arturo Jauretche]] analizó la tema nel so llibru «''El mediu pelo na sociedá arxentina''», recoyendo les siguientes definiciones:<ref> {{cita llibru |autor=Arturo Jauretche |títulu=El mediu pelo na sociedá arxentina (Apuntes pa una socioloxía nacional) |allugamientu=Buenos Aires |editor=A. Peña Lillo |añu=1966 |páxina=7 }}</ref>{{cita |En principiu dicir qu'un individuu o un grupu ye de ''mediu pelo'' implica señalar una posición equívoca na sociedá; la situación forzada de quien trata d'aparentar un status cimeru al qu'en realidá tien. Colo dicho ta claro que la espresión tien un valor históricamente variable según la composición de la sociedá onde s'aplica. Francisco Javier Santamaría («Diccionariu Xeneral d'Americanismos», Méxicu, Ed. P. Robredo, 1942) define'l mediu pelo: ''«En Méxicu dícese de la persona que nun pertenez a la clase decente; pardu. Nun hai que confundir el trabayador, etc., col mediu pelo que ye la gandaya o pelusa, la xente de mala educación, mediocre social, palurda y basta».'' Pero entá este mesmu conceutu varia col llugar. Asina diz: ''«En Puertu Ricu la persona de color o cruzada que nun ye de raza blanca o pura. En Méxicu la calificación parte de la estructura social. En Puertu Ricu esencialmente de la racial, seique porque raza y clase identifíquense allá».'' Tobías Garzón nel so "Diccionariu de argentinismos" espresa: ''«Aplícase a les persones de sangre o llinaxe sospechosu o d'escura condición social que pretenden aparentar más de lo que son.»'' [...] A renglón se remite a l'Academia que diz: ''«llocución figurada y familiar con que se zahiere a les persones que quieren aparentar más de lo que son o cosa de poco méritu ya importancia».'' }} == Referencies == {{llistaref}} {{Tradubot|Medio pelo}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cultura de Chile]] [[Categoría:Xírigues]] [[Categoría:Dialeutos y modismos de Chile]] [[Categoría:Sociedá de Chile]] [[Categoría:Wikipedia:Correxir/Revisar títulu]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos_con_referencies_a_la_RAE]] ddjx9ajmrtu2icexkqv94blo9mhax06 Avenida de Mayo 0 167306 3707541 3683439 2022-08-16T15:14:41Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{otrosusos}} {{Edificiu}} L''''Avenida de Mayo''', asitiada nel barriu porteño de [[Monserrat (Buenos Aires)|Monserrat]], foi'l primera [[bulevar]] que tuvo la [[Ciudá de Buenos Aires]], [[Arxentina]] y la columna vertebral del centru histórico y cívico de felicidá urbe. Nació opulenta y maxestosa y tresformóse col tiempu en símbolu de les rellaciones arxentín–españoles, y n'escenariu de toles manifestaciones sociales porteñas. Foi la primer avenida de la República y de toa Suramérica. Empieza na cai ''Bolívar'' y el so trazu d'este a oeste cuerre ente les llaterales ''[[cai Hipólito Yrigoyen|Hipólito Yrigoyen]]'' y ''[[Avenida Rivadavia]]''. D'esta manera coneuta la histórica [[Plaza de Mayo]] cola [[Plaza del Congresu]] nuna estensión d'unos diez cuadres. Inauguróse oficialmente'l 9 de xunetu de [[1894]]<ref name="clarin">{{cita web |url=http://www.clarin.com/ciudades/Avenida-Mayu-cumple-celebra-plenu_0_1171682912.html |títulu=L'Avenida de Mayo cumple güei 120 años y celebrar a plenu |fechaaccesu=10 de xunetu de 2014}}</ref> cola sida de que sirviera de pulmón de la población que se concentraba dientro del sector central de la urbe y fora amás la vidrera de presentación de la ciudá al mundu. El so planiamientu foi bien aldericáu y aguantáu pos riquió la espropiación y baltadera de construcciones pertenecientes a l'alta sociedá, amás de considerase por demás costosu. La so realización inspirar nos bulevares de [[París]], pero la caudalosa aguada inmigratoria española tipificó el so calter hispánicu al poblase de teatros de [[zarzuela|zarzueles]], cafés similares a los de [[Madrid]], ateneos, asociaciones lliteraries y peñes formaes por ellos, influyendo na so arquiteutura, razón pola cual soler comparar cola [[Gran Vía]] madrilana. Convertir nel grandiosu escenariu de la vida pública de principios del sieglu XX y los frentes de los sos sofisticaos edificios d'estilu ''[[art nouveau]]'', [[neoclasicismu|neoclásicu]] y eclécticu constituyeron el magníficu marcu de receición de los pernomaos visitantes estranxeros. Ye seique'l meyor exemplu urbanu de la prosperidá de l'Arxentina de principios del sieglu XX: debaxo d'ella circula'l [[Llinia A (metro de Buenos Aires)|primer soterrañu]] (metro) qu'hubo nel Hemisferiu Sur. Por tratase de la vía que xune al [[Congresu de la Nación Arxentina]] cola [[Casa Rosada]], sede del poder executivu, ye la ruta obligada de los electos [[presidentes de la Nación Arxentina|presidentes de la Nación]] los díes de les asunciones, y el llugar predilectu pa los desfiles de protesta o pa la realización de les celebraciones mientres les feches patries. Nella recibiéronse como héroes a los tripulantes del llexendariu ''[[Vuelu del Plus ultra]]'', o al popular [[Jorge Newbery]] y foi'l llugar onde'l pueblu guardó con murnia'l desfile lentu de los cortexos aciagos de muertos pernomaos. Anque col intre del tiempu perdió xerarquía por cuenta de cambeos de toa clase que nun respetaron la estética edilicia, nos últimos años un programa de revitalización encaráu ente los gobiernos d'España y Arxentina revirtió en gran parte esto. El decretu del [[Presidente d'Arxentina|Poder Executivu Nacional]] nᵘ 437 del añu [[1997]] declaró l'Avenida de Mayo como ''Llugar Históricu Nacional'',<ref>[http://infoleg.gov.ar/infolegInternet/anexos/40000-44999/43370/norma.htm Decreto 437/97]</ref> lo cual implica que nun se pueden alteriar les fachaes de los edificios nin poner determinaes publicidaes y marquesines. Tou aquello que modifique les estructures tien de ser primeramente aprobáu pola ''Comisión Nacional de Monumentos, de Llugares y Bienes Históricos''. == Historia == === L'aprobación del proyeutu === La ciudá de Buenos Aires empecipió un importante desarrollu a partir de [[1880]], añu en que foi [[Federalización de Buenos Aires|designada capital]] de la Nación Arxentina y el presidente [[Julio Argentino Roca]] nomó intendente de la mesma a [[Torcuato de Alvear]]. L'impulsu xeneráu poles obres portuaries y los ferrocarriles amontaron el comerciu, la inversión y l'inmigración que se centró na urbe. Los políticos y lliteratos conocíos como la ''[[Xeneración del 80]]'' rindieron cultu al progresu y trabayaron estrechamente con inversiones estranxeres, buscando tresformar la ''gran aldega'' nuna ciudá moderna y avanzada. Asonsañando les idees europees imperantes del momentu, consideraron qu'amplios bulevares contribuyiríen a llogralo. Alvear buscaba faer más curioses les cais del centru de la ciudá y con esti oxetivu en febreru de [[1882]] dirixir al Ministru del Interior de la Nación, [[Bernardo de Irigoyen]], pa pidi-y que se declarara d'utilidá pública y dexárase la espropiación de les mazanes entendíes ente les places ''de la Victoria'' (actual [[Plaza de Mayo]]) y ''Plaza Lorea'', y ente les cais ''Rivadavia'' y ''Victoria'' (actual ''Hipólito Yrigoyen''), nos sectores que fueren necesarios pa l'apertura d'una avenida. Realizaes les xestiones necesaries dictóse'l 31 d'ochobre de [[1884]] la Llei nᵘ 1.583 qu'autorizaba l'apertura d'una avenida de 30 metros d'anchu, a lo menos, que partiendo de la Plaza de Mayo, estreme pola metá les mazanes comprometíes ente les cais Rivadavia y Victoria y termine na d'Ente Ríos. Un añu dempués el Conceyu deliberante dicta la ordenanza reglamentaria de dicha llei, de cuenta que pudieren empecipiase oficialmente los trabayos. La llectura de dicha llei dexa establecer con claridá los algames de la propuesta: «la intendencia va dar# en faer usu de l'autorización conferida nel artículu nᵘ&nbsp;4 de la espresada llei (1583) pa l'apertura de l'avenida, (...) que va ser de 35 metros d'anchu, empezando los trabayos poles mazanes en que s'ufierte menos resistencia nos arreglos que primeramente va procurar colos propietarios, quedando facultada nesi puntu, seya pa nomar comisiones de vecinos pal justiprecio, seya pa verificar con dichos propietarios les convenciones que consulten los oxetos de la llei, alcordando si fora necesariu, una compensación moderada per parte del conceyu. La Intendencia va poder amenorgar l'anchu indicáu, si na execución de la obra ufiertárense inconvenientes qu'en obsequi de los intereses xenerales conveniese conciliar, ensin que pueda amenorgase a menos de 30 metros l'anchu de la cai.»<ref name="clarin" /> En principiu diba llamase ''25 de Mayo''<ref>Revista Buenos Aires cúntanos n° 16, páx.39, (1988), redactora Elisa Casella de Calderón, Ediciones Turístiques, ISBN 987-9473-01-9</ref> pero finalmente llamóse '''Avenida de Mayo''', n'homenaxe a mayu de 1810, mes en que s'instaló'l [[Revolución de Mayo primer gobiernu patriu arxentín]]. La construcción de l'avenida presentó un gran desafíu pa les autoridaes de la dómina que primeramente se la llamó la ''"Avenida de los Pleitos"''.<ref name="clarin" /> [[Ficheru: Portrait haussmann.jpg|thumb|200px|right|'''Barón de Haussmann''', circa 1865.]] El proyeutu cuntaba con dellos antecedentes: yá en [[1846]] [[Domingo Faustino Sarmiento]], futuru presidente arxentín, amosara la so almiración polos bulevares construyíos pol Prefeutu de París, el [[Barón Haussmann]]. Basaos nel nuevu modelu parisín y con desdeñu pola arquiteutura colonial surdieron diversos proyeutos pa la ciudá de Buenos Aires, consistentes n'abrir aveníes y diagonales bordiaes por places. Unu d'ellos foi presentáu en [[1872]] polos inxenieros Carlos Carranza y Daniel Soler, y consistía nuna avenida de 50 m d'anchu que xuniera l'actual Plaza de Mayo cola d'[[Plaza Miserere|Once de Setiembre]]. A partir de la reglamentación, el 21 de setiembre de [[1885]], de la mentada llei d'apertura, xeneráronse alderiques na opinión pública y medios periodísticos que polo xeneral nun fueron favorables a la midida. Munchos consideraben que yeren prioritarios: completar les redes d'agua corriente y desaguadorios, iguar les cais, y terminar colos banzaos y focos de fiebre de les contornes de la ciudá, primero qu'esmolecese pol ornatu de la mesma. La Municipalidá sicasí consideraba que l'avenida o bulevar (mientres años aldericóse cual términu yera'l correutu) yera indispensable pa facilitar el tráficu comercial ente'l [[Puertu de Buenos Aires]] y l'estación ferroviaria de la Plaza Once de Setiembre, ameyorar les condiciones hixéniques, al sirvir de pulmón a la población concentrada na zona céntrica, y enguapecer a la ciudá siguiendo los modelos de París y [[Londres]]. Con al respeutive de esti últimu puntu ye de destacar qu'en 1884, Alvear foi suspendíu temporalmente nes sos funciones pos la oposición acusar d'esbardiar l'erariu municipal dexando de llau "''lo necesario polo superfluo''".<ref>"Don Torcuato de Alvear", en ''El Nacional''. 17 de xineru de 1885. Citáu nel llibru Buenos Aires, Avenida de Mayo, p53, de Elisa Radovanovic (Ver en Fontes utilizaes”).</ref> Sicasí, los partidarios de l'apertura aportunaben en qu'ésta se tornaba indispensable p'amontar les zones d'aire y lluz ameyorando asina l'estáu sanitariu d'una ciudá acosada poles epidemia, que se faíen fuertes precisamente nes cais estrechu y escuru. [[Miguel Cané]], quien sería intendente mientres la construyía, consideraba que la capital tenía d'asonsañar los modelos de les ciudaes europees y terminar con aquelles fachaes d'edificios qu'él consideraba risibles y caprichoses. Pa esto yera necesariu establecer regles de bon gustu nos frentes de los edificios, y construyilos de manera que fueren ventilaos, cómodos y bien allumaos interiormente. L'avenida debía entós cumplir con preceptos reguladores qu'aseguraren amás la homoxeneidá arquitectónica tal como asocedía nos bulevares parisinos. Yera indispensable que los edificios algamaren altores uniformes, non yá por una cuestión d'estética sinón tamién pa evitar perxuicios a los propietarios que nun tuvieren frente a l'avenida. Afitaríase entós un altor máximu na avenida de 24 m y una mínima de 20 m. Otra tema aldericada taba rellacionáu con decidir si l'apertura tenía de realizase enanchando la cai Rivadavia o pel mediu de les mazanes asitiaes ente dicha cai y la so paralela Victoria (actual Hipólito Yrigoyen). Esto últimu foi lo que finalmente se fixo, y yera lo preferío pol Direutor d'Obres Públiques, l'arquiteutu [[Juan Antonio Buschiazzo]], por cuenta de qu'evitábase el contraste ente les nueves cases que se construyiríen d'un llau y les vieyes d'enfrente y amás, al nun ser perfectamente paraleles Rivadavia y Victoria, tuviérase que inutilizar innecesariamente los edificios d'una banda pa llograr la perfecta harmonía ente los dos calles. Per otra parte, el diariu ''[[La Nación (Arxentina)|La Nación]]'' tamién señalaba como ventaya de faelo pel mediu, yá que d'esa manera se higienizarían los fondos de les construcciones baltaes. El proyeutu foise retardando mientres años, de primeres pola demoranza de la llei d'apertura de cais y aveníes pol [[Congresu de la Nación Arxentina|Congresu de la Nación]]: el Senáu tardó en decidir l'aprobación del emprestu propuestu pol Intendente. La Cámara de Diputaos aldericó'l términu ''d'utilidá pública'' que se-y quería dar al proyeutu, una y bones el Congresu Nacional solo podía xirar fondos a la Municipalidá si la obra demostraba ser efeutivamente necesaria pal bien de la población. La tardanza vieno depués pol problema de les espropiaciones. El costo de realización yera altu, yá que por tratase de cortes bien poblaes diba ser necesariu pagar elevaes sumes n'indemnizaciones. Esistía la medrana de que la Municipalidá nun pudiera encarar el pagu de les mesmes. Según la llei municipal la espropiación entendería, amás de la parte del terrén necesariu pa la construcción de la obra, el restu de la propiedá, vendiéndose en remate esti escedente. Alvear argumentaba que lo perdío nes espropiaciones recuperaríase en demasía yá que dichos escedentes aumentaríen fuertemente de valor una vegada fecha l'arteria, pos les nueves construcciones con frente a la mesma atraeríen el comerciu de luxu. Los demandaos acotaben la inconstitucionalidá de la llei, pos s'espropiaríen terrenes de mayor tamañu que los necesarios. [[Ficheru:Avenida de Mayo en 1911.jpg|thumb|250px|Avenida de Mayo en 1911, vista dende'l llau del Congresu escontra la [[Plaza de Mayo]].]] Esto anició un nuevu alderique referíu a si yera correuta la venta pola fuercia, sobremanera d'aquella parte de los terrenes que nun diben ser utilizaos. L'intendente acotaba que les espropiaciones facer por un preciu mayor que'l valor de venta de la propiedá, lo que beneficiaría a los propietarios. Un casu resonante foi'l d'Isabel Armstrong de Elortondo, que la so propiedá na cai Perú quedaría estremada en dos. En [[1888]] la [[Corte Suprema de Xusticia de la Nación Arxentina|Corte Suprema de Xusticia]] falló nesti casu, que nun yera procedente espropiar la totalidá de la finca, sinón namái lo que fuera necesariu por que la avenida construyérase. Esto obligó a la Municipalidá a conciliar intereses colos propietarios, quien según el diariu La Nación ''pretendieron cobrar ingentes sumas poles fracciones espropiaes y aprovechar la centuplicación del valor del restu.''.<ref>Diariu ''La Nación'', 9 de xunetu de 1894, en ''Buenos Aires, Avenida de Mayo'', p42, de Y. Radovanovic (Ver en Fontes utilizaes”).</ref> Nesi añu'l médicu higienista [[Antonio F. Crespo|Antonio Crespo]] asocedió a Alvear na intendencia y propunxo derogar la llei d'apertura de l'arteria. Consideraba que l'abrir una sola avenida solo sirvía d'ornatu y propunxo un nuevu plan d'apertura d'aveníes diagonales p'ameyorar l'aireación ya hixene urbana. Sicasí, a esti altor, la opinión pública prefirió la prosecución del proyeutu orixinal. === Les baltaderes y l'inauguración === [[Ficheru:El Cabildo y la Policía.jpg|250px|thumb|Cabildru (cola torre diseñada por [[Pedro Benoit]]) y Casa de la Policía, antes de la baltadera.]] El 25 de mayu de 1888 empecipióse la destrucción de los edificios públicos más antiguos, toos ellos asitiaos sobre la Plaza de Mayo: la Casa de la Policía, los trés arcos del llau norte del [[Cabildru de Buenos Aires|Cabildru]], el Cuartel de Bomberos y espropiar 13 mazanes pa llograr l'enanche.<ref name="clarin" /> Por cuenta de que Crespo dexó la intendencia por enfermedá, yera intendente interín [[Guillermo Cranwell]], hasta que [[Francisco Seeber]], l'intendente designáu pol presidente [[Juárez Celman]], volviera d'Europa. Seeber, qu'había quedáu impresionáu poles idees arquiteutóniques del barón de Haussman en París, deseyaba executar en Buenos Aires obres similares a la de l'avenida de Mayo pa una mayor hixene y viabilidá. Mentanto, empezaben yá a construyise los primeres grandes edificios de comerciu. Seeber retornaría a Europa ensin llevar a cabu les sos idees y asocedería-y interinamente [[Francisco Bollini]] mientres s'aguardaba que Torcuato de Alvear, nuevamente nomáu pal cargu, volviera d'un viaxe per Europa nel que buscaba recuperase d'una enfermedá. Pero'l mentor de la gran avenida finaría nel regresu'l 8 d'avientu de [[1890]], y polo tanto nin siquier guardó la construcción de la mesma. A Bollini tocó-y enfrentar la [[crisis económica de 1890]] y llindóse a actuar como alministrador. Mientres la so intendencia decidióse emplazar el [[Palaciu de Gobiernu de la Ciudá de Buenos Aires]] na esquina norte de Bolívar y l'avenida de Mayo, que la so execución siguía siendo difícil y costosa polos pocos recursos y los arreglos colos espropiaos qu'esixíen fuertes pagos. Dende l'emprestu alcordáu en 4 millones de pesos llegárase a invertir 10 y mediu, y en [[1892]] solicitáronse dos más. Bollini foi asocedíu mientres ocho meses por Miguel Cané, quien a pesar de ser unu de los propulsores de la obra tuvo de moderase fuertemente en gastos por cuenta de la delicada situación económica del país. Foi recién mientres la intendencia del so socesor, [[Federico Pinedo (1855-1929)|Federico Pinedo]] (1855-1929), que l'avenida foi inaugurada'l [[9 de xunetu]] de [[1894]], nuna ceremonia llena de pomposidad oficial y allegría popular. El día anterior hubo una procesión de más de 800 trabayadores protagonizaron una marcha con antorches,<ref name="clarin" /> y el día inaugural prendiéronse [[fueos artificiales]] na [[plaza Lorea]]. Lluces de bengala suxetes a les columnes de lluz a gas allumaron la so trayeutoria mientres 20 minutos. Na cabecera oeste asitióse un gran arcu cola inscripción: ''9 de xunetu de 1816 – 9 de xunetu de 1894''. El focu del [[acorazáu]] ''Almirante Brown'' presidió'l festexu na Plaza de Mayo, que les sos fontes tresformar en pagodes chinesques. Sicasí la totalidá del so trayeutu completaríase en setiembre. El costo resultó ser finalmente de 14 millones, a pesar de que de los 115 inmuebles afeutaos, 85 fueron vencíos polos sos propietarios en cuenta de la exoneración d'impuestos. === Les carauterístiques iniciales === L'avenida tuvo dende la so inauguración 30 metros d'anchu, compuestu por siendes de 6,5 metros y calzada de 17 metros. L'altor de los edificios afitar ente 20 y 24 metros, ensin cuntar los techos de [[mansarda]]. Güei día puede trate fácilmente qu'esta disposición yá nun se cumple. Copiando les idees de París, tenía en delles esquines suétanos onde se guardaben los preseos de llimpieza; y a entrambos llaos dos talos túneles qu'entá esisten —pero arruinaos y ensin usu— a un metro y mediu per debaxo de la llinia d'edificación, que tresportaben les cañeríes d'agua corriente, gas y cables. Corríen en forma paralela a les fachaes, midiendo 2,30 por 1,23 metros nel interior abovedáu, pasando per debaxo d'ellos la cañería de desaguadoriu pluvial: tou esto dexaba una área llibre ente la estructura y los cimientos de los edificios, que quedó pal propietariu y qu'entá güei munchos siguen utilizar. Los túneles, que podríen utilizase para lo que fueron pensaos (un sistema que fadría menos caru'l costo de los arreglos en dalgún serviciu), fueron sicasí sistemáticamente destruyíos. Dende [[1893]] hasta [[1923]] funcionaron, asonsañando a Londres, mingitorios debaxo de l'avenida, nes esquines y al centru de la calzada. A pesar de que yá se sabía que los árboles plátanos (''[[Platanus × hispanica|Platanus × acerifolia]]'') provocaben series [[alerxa|alerxes]] nes persones, estos fueron llantaos en tol so percorríu, y entá son la especie predominante. Seeber consideró que yeren los más fayadizos y llamaba ''esmolición vulgar'' al problema de salú mentáu.<ref>''Memoria de la Intendencia Municipal de la Ciudá de Buenos Aires correspondiente al añu 1889''. Tomu I. Citáu nel llibru ''Buenos Aires, Avenida de Mayo'', p82, de Y. Radovanovic (Ver en Fontes utilizaes”).</ref> Pa la llume utilizaron llámpares a gas sobre columnes de bronce que se completaben con allumáu llétricu instaláu en cada corte sobre tres refugio ovalaos asitiaos sobre'l centru de la calzada. Sicasí, los abelugos duraron bien pocu, pos fueron una estobisa pa los coches, colo cual les columnes de lluz llétrico fueron treslladaes en cantu de la cera. En cuanto al empedriáu adoptóse'l de madera que s'utilizaba en París y Londres. El procedimientu pal so allugamientu consistía en crear de primeres una base d'[[argamasa]] compuesta de [[cementu Portland]], sable gruesu y pedregullo a la que se-y asitiaba un pavimentu formáu por abetos, cubiertu por otra capa de pedregullo. Aldericóse que nun yera'l más aptu pal suelu de Buenos Aires. La primer madera utilizada foi la [[pinotea]] y duró solu dos años. En 1895 ensayar con [[Prosopis|algarrobo]], pal gordón, granitu de [[Tandil]] y pa les siendes, baldoses nacionales. La llavadura de la calzada realizar por aciu mangues de riego. Esistía un problema d'importancia estética: la cai ''San José'', que traviesa l'avenida cerca del so tramu final, fuera l'antiguu calce del pequeñu regueru llamáu ''Zanjón de Granados''. En consecuencia l'avenida presenta hasta'l día de güei un pronunciáu cayente ellí torgando visualizar la so pimpana perspeutiva na so totalidá. En 1894 pretendió alzásela en 1,8 m nesa zona, pero la idea refugar por bien onerosa. [[Ficheru:Buenos Aires - Monserrat - Tanque de Agua.jpg|thumb|220px|right|Tanque d'agua en [[plaza Lorea]], tres del baltáu tanque d'agua apaez el [[Teatru Licéu]].]] [[Ficheru:Barolo, La Inmobiliaria y Congreso Nacional.jpg|thumb|220px|right|Vista del [[Palaciu Barolo]], el [[Edificiu La Inmobiliaria]] y el [[Congresu de la Nación]].]] La construcción de los primeros edificios de corte academicista fueron un testimoniu elocuente de la influyencia de l'arquiteutura francesa y hermosearon y modernizaron la redolada de l'avenida. Gracies a les nueves téuniques qu'utilizaben el formigón armáu y les vigues de fierro les construcciones yeren más altes y macices; y camudaron de manera decisiva l'apariencia del antiguu centru de la ciudá. En París la estricta regularidá de les sos cais siguiendo l'estilu ''hausmaniano'', con construcciones estándar y simétriques, terminó aburriendo a los sos ciudadanos y pasó rápido de moda obligando en 1882 a modificar les normes d'edificación. Pero na Avenida de Mayo varios d'aquellos preceptos perder en parte por influyencia de la propiedá en manes de particulares y de los arquiteutos que proyeutaron obres con regles más flexibles, lo que convirtió a l'arteria nun mosaicu d'estilos, pero calteniendo dellos lineamientos, como por casu la continuidá de los balcones, lo que dexó una espresión menos rigorosa. Anque se dispunxeron normes pa uniformar les carauterístiques de los edificios, la fragmentación de los terrenes ayudó a l'apaición de casos singulares. Un exemplu de cómo la diversidá de les construcciones nun torgar una realización coherente del conxuntu puede entá güei reparase n'acerar norte del primer tramu de l'avenida: ellí llevántense'l Palaciu de Gobiernu, construyíu ente [[1891]] y [[1902]] basáu nun proyeutu del arquiteutu [[Juan Antonio Buschiazzo]], de calquier itálicu y [[mansarda]] francesada, el suntuosu edificiu qu'ocupaba'l diariu, [[La Prensa (Arxentina)|''La Prensa'']] d'estilu [[neobarrocu]] realizáu por Carlos Escose y Alberto Gainza, güei [[Casa de la Cultura]], y lo que foi la sucursal de la ''Tienda [[Gath y Chaves]]'', que la so cúpula unvia al [[academicismu]], pero'l restu de la so fachada foi tendiendo a una oposición al mesmu, con muncho usu del vidriu y ornamientos aplicaos, en gran parte yá sumíos. A esta ecléctica producción añediríase-y ente fines del sieglu XIX y principios del XX l'aguada ''[[art nouveau]]'', que sicasí nun destruyó l'harmonía del conxuntu. Asina, les figures oníriques, les serenes, los ánxeles, les flores, los firuletes de fierro y de mampostería; esparder polos balcones, les fachaes, los portones, los techos de cayuela y les cúpules suntuoses, como en París o como en [[Barcelona]] y Madrid; entemecíos con elementos de los estilos [[Lluis XIII]] y [[Lluis XV]] y ornamentación de calter italianu incluyíes por dellos arquiteutos. El nuevu estilu, col cual les elites porteñas buscaben paecese a París, abondó n'edificios como'l centru comercial ''A La Ciudá de Londres'', la ''Asociación Patriótica Española'', la ''Sociedá Fotográfica'', el ''Teatru de Mayo'', el ''Hotel Frascati'', el ''Gran Hotel España'' —creáu en [[1897]]—, ''The Windsor'', el ''Imperial'', el ''Metropole'' —del arquiteutu Augusto Plou, inauguráu en [[1899]]—, la talabartería ''Mataldi'', el ''[[café Tortoni]]'', la confitería ''Gaulois'', el ''Hotel Lutecia'' (güei ''Chile''), etc. Munchos d'ellos concebíos por unu de los sacerdotes del ''art nouveau'' na ciudá, l'arquiteutu [[Alejandro Christophersen]]. El proyeutu de l'arteria contemplaba qu'esta cortara la Plaza Lorea, pero los vecinos a la mesma opunxéronse, pos deseyaben que se caltuviera un depósitu d'agua qu'abastecía a la ciudá y alredor del cual paraben les carretes, amás d'esistir una bebezón onde se vendía agua. En [[1893]] pidieron que se construyera un ''"rond-point",'' en que'l so centru caltener el xardín qu'arrodiaba'l tanque d'agua. Esta solicitú foi respetada hasta [[1910]] en que'l depósitu dexó de tener utilidá pa la ciudá y esaniciar. En [[1909]] el Congresu de la Nación treslladar a la pimpana estructura que se llevanta sobre la magnífica Plaza del Congresu, escontra l'estremu oeste de l'avenida, lo que sirvió pa permediar artísticamente a la Plaza de Mayo, llugar frente al cual el Congresu tuvo la so sede. === Los medios de tresporte === [[Ficheru:Buenos_Aires_Subte_station_Peru.jpg|thumb|250px|right|Vista del accesu a la estación Perú de la Llinia A del metro, nel primer tramu de l'Avenida de Mayo.]] Por pidíu de los propietarios de los inmuebles l'avenida enxamás foi percorrida por [[tranvíes]], pero per debaxo d'ella diben circular tantu un metro como un tren. N'efeutu, na primer década del sieglu XX el tráficu vial en Buenos Aires aumentó en forma significativa y yera necesaria la creación de nueves formes de tresporte masivu. El [[Congresu de la Nación Arxentina|Congresu Nacional]], en [[1909]], apurrió la concesión al ''Ferrocarril del Oeste'' (FCO) pa construyir un soterrañu de carga de doble vía que xuniera la vía principal del ''Ferrocarril del Oeste'' (anguaño [[Ferrocarril Domingo F. Sarmiento]]) nes cercaníes de la cai ''Sadi Carnot'' (anguaño ''Mario Bravo'') col [[Puertu de Buenos Aires|puertu]]. Pero'l [[28 d'avientu]] d'esi mesmu añu la [[CABA|Municipalidá de la Ciudá de Buenos Aires]] apurrió una concesión a la ''Compañía de Tranvíes Anglu Arxentina'' (CTAA), qu'esplotaba'l 80% del sistema de [[tranvía|tranvíes]], pa construyir un soterrañu de pasaxeros. El proyeutu incluyía nel so trazáu'l tramu [[Plaza de Mayo]]-[[Plaza Miserere]], per debaxo de l'Avenida de Mayo, que fuera concedíu al ferrocarril. Tres un pleitu, alcordóse que'l ''Ferrocarril del Oeste'' construyera la llinia para cargues pero d'una sola vía y a una fondura que dexara'l pasu de la llinia de pasaxeros que construyiría CTAA nun planu cimeru. Esti serviciu de ferrocarril col tiempu dexó d'usase. Mientres los años de 1997 a 2008 volvió usase la vía por que circulara un tren de pasaxeros. D'esta forma'l 15 de setiembre de [[1911]] empezó la construcción de la llinia de metro ''Anglu Arxentina'', llamada ''[[Llinia A (metro de Buenos Aires)|Llinia A]]'' a partir de [[1939]]. El tramu Plaza de Mayo–Plaza Miserere foi inauguráu'l 1 d'avientu de [[1913]]. Foi'l primer soterrañu construyíu n'[[América Llatina]] y un arguyu pa los porteños. === Los hoteles y emporios comerciales === Los primeros edificios construyíos fueron principalmente d'hoteles qu'enantes se topaben na zona portuaria. Dellos d'ellos yeren de luxu, destinaos a captar a los estranxeros que veníen por motivos de negocios. ''El Metropole'' tenía comodidaes que nun cuntaben nin siquier los meyores establecimientos europeos. [[Hotel Majestic (Buenos Aires)|''El Majestic'']] inaugurar en mayu de 1910 na esquina de Santiago del Estero, yera d'una aseguradora pero se lo remoledó como hotel pa recibir a les delegaciones estranxeres que llegaben pa la celebración del Centenariu Patriu. El proyeutu orixinal foi de los arquiteutos Collivadino y Benedetti. Otru hotel bien luxosu foi'l ''Gran Hotel España'', creáu en [[1897]] con 315 habitaciones. [[Ficheru:Hotel Castelar 2008 Buenos Aires.jpg|250px|thumb|'''Hotel Castelar'''.]] El [[Hotel Castelar]], entá esistente, foi construyíu en [[1928]] pol arquiteutu [[Mario Palanti]], n'estilu académicu. El so nome inaugural foi Excelsior, pero'l nuevu nome dar Francisco Piccaluga, el so primer dueñu, n'homenaxe a [[Emilio Castelar y Ripoll]], presidente de la [[Primer República Española]]. Nel sosuelu del hotel funcionaba la peña ''Signu'', importante llugar de xunta de la intelectualidá arxentina y del estranxeru, cuntando ente los sos concurrentes a renombraos artistes como [[Alfonsina Storni]], [[Norah Lange]], [[Oliverio Girondo]], Luisa Vehil, Milagros de la Vega, [[Conrado Nalé Roxlo]], [[Jorge Luis Borges]] y [[Federico García Lorca]] quien habitó seis meses ente 1933 y 1934 na habitación 704 del hotel, güei museo–habitación, y viniera al país pa representar [[Bodes de Sangre]] con [[Lola Membrives]] nel Teatru Avenida.<ref>[http://www.sololiteratura.com/ter/teresafederico.htm Federico García Lorca en Buenos Aires.] {{Wayback|url=http://www.sololiteratura.com/ter/teresafederico.htm |fecha=20061231141746 }}</ref> Nel mesmu sosuelu funcionaben los estudios de ''Radio Stentor'', utilizaos pola ''Sociedá d'Amigos del Arte'' como comunicadores de les actividaes culturales que se realizaben principalmente na Avenida de Mayo. Tocantes a los negocios, el más luxosu y grande foi'l ''A la Ciudá de Londres'', qu'ocupaba la esquina sudeste de Perú<ref>[http://buenos-aires.idoneos.com/index.php/GRANDES_TIENDES_PORTE%C3%91AS#A_LA CIUDÁ_DE_LONDRES GrandesTiendas Porteñas]</ref> y depués se reinauguró con un local más ampliu con frente a l'Avenida de Mayo, y que foi destruyíu por una quema'l [[19 d'agostu]] de 1910. Otros fueron el ''New England'', la ''Xastrería Casa Muñoz'' nel 1119, el ''Mayson Perú'', etc. Pero'l más pimpanu establecimientu yera'l de La Inmobiliaria, inauguráu en 1910 y qu'entá sigui esistiendo, qu'ocupaba la corte ente San José y Luis Sáenz Peña. Exhibía artefautos de lluz llétrico, bañaderas y lavatorios con modernos sistemes. Fueron y siguen siendo carauterísticos de l'avenida los pasaxes piatonales, 14 en 6 cortes,<ref>"Los mil y un intereses de Buenos Aires", de Diego M. Zigiotto, páx.36, ed. Norma, marzu de 2008</ref> que la conecten con dalguna de los dos calles paraleles que la contienen. Dalgunos de los más destacables son el ''Roverano'', el ''Barolo'' y el ''Urquiza – Anchorena''. === Los cafés === {| style="background:#f9f9f9;" | align="center" width="100px" | [[Ficheru:Chocolate con churros - San Ginés - Madrid.jpg|180px]] | align="left" | {{cita|''Ciudá que na Avenida de Mayo se hispaniza con teatros infestaos de mayes y baturros y el golor del gloriosu chocolate con churros.''|[[Manuel Mujica Lainez]]}} |} Surdieron na avenida numberosos cafés ''a la española'' qu'inclusive preparaben el clásicu [[chocolate con churros]]. Nellos, artistes, escritores y políticos crearon un abellugu d'intelectuales, al empar que los exiliaos franquistes y republicanos aldericaron o engarraron violentamente mientres duró la [[Guerra Civil Española]]. El más representativu y destacáu foi'l café más antiguo de Buenos Aires qu'entá sigui funcionando: el ''[[Café Tortoni]]'', inauguráu en [[1858]] y que funciona dende [[1880]] nel sitiu actual, anque la so entrada taba asitiada sobre la cai ''Rivadavia''. Recién en [[1898]] construyóse-y la entrada principal nel nᵘ 825-833 d'Avenida de Mayo, que como se mentó inaugurárase en [[1894]]. La fachada foi realizada pol arquiteutu [[Alejandro Christophersen]]. Foi'l primer chigre de la ciudá n'asitiar sielles y meses nes siendes. Nél funcionó la peña ''Agrupación Xente d'Artes y Lletres'', inaugurada en [[1926]], que yera encabezada pol pintor arxentín [[Benito Quinquela Martín]]. Ente los sos asistentes atopábense [[Alfonsina Storni]], [[Baldomero Fernández Moreno]], [[Juana de Ibarbourou]], [[Arturo Rubinstein]], [[José Ortega y Gasset]], [[Jorge Luis Borges]], y [[Molina Campos]], ente otros. Les sos meses vieron pasar figures de la política como [[Lisandro de la Torre]], [[Ernesto Palaciu (escritor)|Ernesto Palaciu]] y [[Marcelo Torcuato de Alvear]]; populares como [[Carlos Gardel]], y [[Juan Manuel Fangio]]; o de prestíu internacional como [[Albert Einstein]] y [[Federico García Lorca]]. L'agrupación cerró en [[1943]], pero'l chigre y la so bodega siguen brindando espectáculos culturales, cuantimás de [[tangu]] y [[jazz]]. El café caltién la decoración de los sos primeros años. [[Ficheru:Avenida de mayo café Iberia.jpg|thumb|250px|'''Esquina de la Hispanidá''': Café ''Iberia'' (ex apartaz de republicanos) y enfrente taba'l ''Español'', onde s'axuntaben los franquistes.]] Paez ser que los meyores chocolates con churros sirvir en ''L'Harmonía'', fundáu en 1899, y conocíu tamién como'l café de ''Los Cómicos'' pos ellí faíense presentes munchos actores salíos de los teatros de la zona. Atopar al 1002, na esquina cola cai Bernardo de Irigoyen, y el so rellumanza tener en 1910. ''La Castellana'', n'esquina cola cai Llima, yera un café al qu'a principios del sieglu XX podía allegar tola familia (nesa dómina víase como impropiu qu'una muyer allegara a un café). Nesti local instalaríase depués una recordada xoyería de nome ''Escasany''. Pero a fines del sieglu anterior foi un llugar d'engarradielles ente porteños y españoles que siguíen día ente día la llucha pola [[Guerra d'España y Estaos Xuníos|independencia cubana]]. Un café que foi tamién importante centru de xunta d'intelectuales foi'l del ''Hotel Castelar'', qu'entá esiste. Nél axuntaba la peña ''Signu'', formada pol andaluz [[Federico García Lorca]], que mientres seis meses vivió nel hotel. El café qu'en [[1897]] abrir col nome de ''La Toja'', y dende [[1936]] llámase ''Iberia'', na esquina sudeste con Salta, nel edificiu Cassará, yera allegáu por correlixonarios del vieyu partíu de [[Leandro N. Alem]], yá que na corte vecina atopábase'l comité central del [[Unión Cívica Radical|radicalismu]]. Desque se llamó Iberia cuntó con un salón dedicáu a les families, magar siguió siendo fiel al so destín políticu.<ref>''Un Álbum pa l'Alcordanza'', Bs. As. 1995, Asoc. d'Hoteles, Restoranes, Confiteríes y Cafés</ref> Mientres la guerra civil española foi'l más famosu apartaz de republicanos. Nel añu 2006 la [[Llexislatura de la Ciudá de Buenos Aires]] fixo asitiar sobre la so paré esterior dos plaques homenaxes coles inscripciones: {{cita|''Homenaxe de la Llexislatura de la Ciudá Autónoma de Buenos Aires a los cayíos, exiliaos y represaliaos en defensa de la II república española na so 75 aniversariu.<br />1931–2006''}} {{cita|'''''Esquina de la Hispanidá'''.<br />Llugar carauterísticu de la cultura hispana por más d'un sieglu.''}} Na esquina d'enfrente de ''La Toja'', atopábase, al 1208, el ''Español'', que pela cueta foi'l más importante apartaz de [[falanxista|falanxistes]]. Enfrentamientos ente dambos bandos, con mancaos, y sielles refundiaes dende un café al otru yeren comunes. Cúntase qu'una nueche llegó la noticia al Español de que'l xeneral [[Emilio Mola]] morriera y un parroquianu en cuenta de llamentase empezó a festexalo, lo que provocó una engarradiella grave con mancaos ya intervención policial. En cuanto al café Iberia, unu de los sos propietarios, Daniel Calzáu, tenía tamién una cervecería llamada ''Berna'' al 1400 de l'avenida, famosa pola so ''[[emparedáu]] Berna'' (de lomito con anchoes). Cabo esclariar qu'hubo bien poques cerveceríes sobre l'avenida. [[Ficheru:Avenida de Mayo ex diario Crítica.jpg|thumb|220px|right|Edificiu nel que s'atopaba'l '''Diariu Crítica''', actual see policial.]] Los periodistes del famosu diariu ''[[Diariu Crítica|Crítica]]'', de [[Natalio Félix Botana|Natalio Botana]], axuntar nel ''Avenida'', al 1493. Una nueche un grupu de falanxistes aprució nel llocal buscando engarrar col coru de republicanos que davezu cantaba ellí, pero confundió a los periodistes con aquellos, recibiendo asina los del diariu una feroz paliza. Ente otros cafés, yá seya de los que cerraron o entá subsisten, destacáronse'l ''París'', nel nᵘ 602, onde dalguna vegada cantó'l dúu [[Carlos Gardel]]-[[José Razzano]], que depués se llamaría ''Montevideo Chicu'' y sería llugar de xunta de exiliaos uruguayos. Nel 729, taba'l ''Llatín'', al que solíen allegar periodistes y personal del diariu ''La Prensa'', ''Tribuna Llibre'' y la revista ''[[Cares y Caretes (Arxentina)|Cares y Caretes]]'', toos asitiaos cerca del mesmu. La ''Cosechera'', al 625, yera allegáu por escritores como Alfredo Bufano, [[Roberto Arlt]], [[Conrado Nalé Roxlo]] y el poeta español Pedro Ferreros. Ente los establecimientos nos que s'espublizó'l tangu pueden mentase el ''Gaulois'' (más tarde Central), onde [[Julio de Caro]] tocó de mozu y amás estrenó'l so tangu ''Mala Xunta''. Nel Colón, na interseición de l'avenida con ''Bon Orde'' (güei Bernardo de Irigoyen), debutó'l mentáu De Caro y en 1926 [[Pedro Maffia]] presentar cola so primer orquesta. Esti llugar yera un apartaz d'anarquistes. El so propietariu español repunaba l'alcohol y polo tanto nun lo sirvía nel chigre, por eso se esmeraba n'ufiertar ''el meyor café de Buenos Aires''. Nel 1199 atopábase'l café del ''Hotel París'', del que foi avecé a fines de sieglu'l futuru presidente de l'Arxentina, [[Hipólito Yrigoyen]], xuntu colos sos correlixonarios [[Unión Cívica Radical|radicales]]. Dellos cafés utilizaron la denominación ''[[Los 36 Billares]]''. Unu d'ellos esistió dende 1894 hasta xineru de 2014 dientro d'un edificiu de delles plantes nel nᵘ 1265, obra de los arquiteutos Tiphaine y Colmegna. Foi pioneru en tener meses de [[billar]] nes sos instalaciones. Granitu coloráu combináu con otru más claru, debaxo de les grandes ventanes, reviste anguaño'l frente del que foi'l so edificiu, allumáu por trés faroles. El salón con pisu graníticu colloráu tien una ''boiserie'' con recímanes d'uves taraceados. [[Ficheru:Avenida de Mayo café 36 Billares.jpg|220px|thumb|'''Chigre 36 Billares'''.]] Tampoco faltaben los cafés como'l ''Puerta del Sol'', al 1100, que la so especialidá yera la ufierta de muyeres. Nun yera café, pero merez mentase equí la confitería ''La Victoria'', na interseición cola cai Chacabuco, que foi unu de los primeros llugares onde pudo probase un balón de [[sidra]]. El ''[[Parque Goal]]'', al 1400, yera una gran barraca na que solíen axuntase [[payador]]es. Abrir en 1917 y cerró en 1930. Nél fixeron famosos les temes ''Los mios Harapos'', d'Alberto Ghiraldo, y ''Canaro en París'', de Scarpino y Caldarella. Hai de solliñar que la cadena cafetera norteamericana [[Starbucks]], que llegó a l'Arxentina en 2008 y tuvo un gran ésitu, abrió dos sucursales na Avenida de Mayo: una d'elles na planta baxa del edificiu del n° 970 y l'otra na planta baxa del Hotel Mundial na esquina de la cai Santiago del Estero, dambes inauguraes a fines d'avientu de 2011.<ref>[https://www.facebook.com/media/set/?set=a.10150455569119751.369255.84730729750&type=3 Apertura Av. de Mayo] Facebook de Starbucks Arxentina</ref><ref>[https://www.facebook.com/media/set/?set=a.10150485859974751.374106.84730729750&type=3 Apertura Congreso 31-12-11] Facebook de Starbucks Arxentina</ref> === L'Avenida de Mayo se españoliza === {{cita|¡'''L'Avenida de Mayo'''! Insinuación y presencia de lo andaluz y madrilanu. Castañueles y sabor de xerez puru; el calañés, el peinetón y la mantiella. Tou eso, col vocabulariu sonoru de cordialísima franqueza, esparnar poles sos siendes apinaes de meses familiares y degoló nes sos copes floriaes d'invitaciones. Sí, les sos ceres siempres s'estendieron a lo ancho, con espíritu de comunidá simpática y atopadiza. Costume pública de lo madrilano que da sabor al café de la tarde y mayor gustu al aperitivo de la nueche, y que nunca foi posible en [[Avenida Corrientes|Corrientes]], la internacional, nin en Callao, la residencial y aristocrática.|Ricardo M. Llanes.<ref>Historiador y poeta de la Ciudá de Buenos Aires.</ref>}} Yá primero que se construyera l'arteria'l españoles inmigraben a l'Arxentina por ser un país de costumes y tradiciones similares al d'ellos; y buscando elevación social por aciu el trabayu. El grupu de elite española ocupó un llugar importante dientro del espaciu social ente fines del sieglu XIX y principios del XX en coincidencia cola crecedera económica arxentín d'aquel entós y col fuerte afianzamientu nes rellaciones internacionales de dambos países que se rompieren dempués de la guerra de la [[Independencia Arxentina]]. Ente 1895 y 1914 los barrios redoma a l'Avenida, Monserrat, [[San Nicolás (Buenos Aires)|San Nicolás]] y el llamáu Concepción, concentraben más del 50% de los españoles de la ciudá (ente 1904 y 1909 afincar na Arxentina más de 170.000 españoles, el 32,4 % d'ellos establecióse en Monserrat y 24,1 % en Concepción<ref>Censu xeneral de población, edificación, comerciu ya industries de la Ciudá de Buenos Aires de setiembre de 1904 y d'ochobre de 1909. Citáu en ''Buenos Aires, Avenida de Mayo'', p132, de Y. Radovanovic (Ver en Fontes utilizaes”).</ref>). [[Ficheru:Avenida de Mayo Teatro Avenida.jpg|thumb|250px|'''Teatru Avenida'''.]] Previa a la inauguración de l'avenida esistíen na so redolada asociaciones d'españoles como'l ''Centro Gallego'', ''La Unión Gallega'', ''L'Asociación Patriótica Española'' y el ''Centru Asturianu''. Tamién la prensa escrita de los inmigrantes faía presente con publicaciones como ''El Correo Español'', ''La España'', ''El Gallego'', ''Antón Perulero'' y ''Almanaque Suramericanu''. Al abrir l'arteria convertir na preferida de la coleutividá española y asina la mayoría de los hoteles, cafés y cases comerciales fueron propiedá de los ibéricos. La [[zarzuela]] establecióse entós nella al establecese los teatros ''Mayu'', en 1893, y ''L'Avenida'', en 1908. El primeru tenía la particularidá de que polo angosto del terrenal sobre'l frente de la cai Rivadavia, abríense les ventanes de los camarines, por non ser posible construyilos na planta baxa. Inauguráu pol actor español [[Mariano Galé]], brindó [[sainete]]s, [[opereta|operetes]] y zarzueles, amás obres de comediantes arxentinos. Foi baltáu al abrir l'[[Avenida 9 de Julio]]. En cuanto a l'Avenida, que supo ser abellugu de la coleutividá hispana, llevantar dende 1908 nun estraordinariu edificiu que s'amburó en 1979, reconstruyéndose depués unu más pequeñu en 1994. El día del so reinauguración pudo escuchase cantar al [[tenor]] español [[Plácido Domingo]]. D'esta manera, l'avenida pensada pa la clase aristocrática de l'Arxentina foise esleiendo pola españolización provocada por quien llegaben llenos d'optimismu buscando apurrir el so esfuerciu al país y progresar socialmente. === Los sucesos y acontecimientos === [[Ficheru:Buenos Aires - Avenida de Mayo y Bolívar - 20071215.jpg|thumb|250px|right|De nueche, afatada pa los festexos.]] [[Ficheru:Graf Zeppelin Palacio Barolo 30 de junio de 1934.jpg|thumb|250px|30 de xunu de 1934: El [[Graf Zeppelin LZ 127|Graf Zeppelin]] sobrevuela l'Avenida de Mayo.]] A pesar de que l'ancha vía foi pensada p'allugar a los aristócrates locales y güéspedes estranxeros, al poco tiempu los tresformamientos sociales llevaron a que los sectores sociales altos mover a barrios más norteños. Gracies a la so perspeutiva, ancha y recta, xuniendo la Casa del Gobiernu Nacional cola del Congresu llexislativu, foise convirtiendo nun puntu de xunta de la ciudá y l'ensame apoderó la escena. Empezó a poblase d'aquellos que trabayaben nos sos establecimientos, de los que vivíen nos sos hoteles y departamentos, de los pasiantes y de los que s'axuntaben nos sos cafés. Col tiempu foise convirtiendo nel escenariu principal de les manifestaciones polítiques, sociales y llaborales; y de los intres d'allegría patriótica o murnies. Foi ideal pa les marches militares de los díes patrios, los desfiles y los coloríos corsos d'antroxu. Estos últimos antes realizar en cais angostes, pero l'avenida presentaba la ventaya de dar cabida a delles files pa los coches y de siendes anches pa ver pasar a los protagonistes. A partir de 1898 autorizáronse los festexos nel horariu de les 18 a 24 hores. Había desfile d'amarutes, caretes, [[murga|murgues]] y [[comparsa|comparses]], estos dos últimes impulsaes nos sos entamos pola coleutividá española y polos negros [[candombe]]ros. Diversos acontecimientos cruentos tamién se desenvolvieron nella. El primeru nel qu'hubo muertos producióse'l [[1 de mayu]] de [[1909]] cuando la policía al mandu del coronel [[Ramón Falcón]] reprimió con durez a un grupu d'anarquistes que se concentrara na Plaza Lorea, al oeste de l'avenida, llegando a matar a ocho obreros y mancando a cuarenta. Dicha plaza convertir dende entós nun llugar clásicu de les concentraciones anarquistes. Mientres les ''fiestes mayes'' realizábense les celebraciones de la [[Revolución de Mayo]] y families enteres axuntar a reparales dende los balcones embanderados. Pa les fiestes del [[Centenariu Arxentín]], el [[25 de mayu]] de [[1910]], l'Avenida foi'l prinicpal puntu de celebración del surdimientu d'Arxentina como unu de los principales países del mundu. Los comerciantes compitieron ente ellos pa llograr la vidrera más vistosa. La [[Isabel de Borbón y Borbón|Infanta Isabel de Borbón]], embaxadora d'España, recibió tributu con una velada nel [[Teatru Avenida]]. Un gran desfile militar, onde participaron diversos reximientos de los países estremeros, percorrió l'arteria. L'intendente de la ciudá, Arturo Gramajo, entamó un ''gran carroussel históricu'' que desfilaría pela avenida. Esti númberu foi bien criticáu pol periodismu d'aquel entós. El diariu La Prensa calificar ''d'híbridu de propaganda comercial y manifestación patriótica''<ref>citáu en ''Crónica Histórica Arxentina'', Tomu V, páx.260. (1968) Ed. CODEX.</ref> pos xuntu colos xarrés qu'exhibíen alegoríes, trofeos y oxetos históricos incluyéronse otres ufiertaes ''n'homenaxe'' por numberoses firmes comerciales qu'ostentaben les sos razones sociales respeutives en grandes lletres. Foi tamién el llugar onde se recibió en [[1926]], ente aclamaciones del ensame d'arxentinos y españoles que glayaben y vitoreaban a [[España]], a los tripulantes del [[hidroavión]] español [[Plus ultra (hidroavión)|Plus ultra]], ente ellos el so comandante [[Ramón Franco]], que batió'l récor mundial de distancia con escales, volando dende España hasta Arxentina. Tamién se recibió numberoses vegaes como héroe al popular [[Jorge Newbery]], l'aviador, deportista, inxenieru y home de ciencia arxentín que foi unu de los primeros aviadores de fala hispana y que tantos récores batiera en globu, avión o deportes que practicaba. Per otra parte ye la vía escoyida polos mandatarios presidenciales nel día qu'asumen pa percorrer el trayeutu que xune'l Congresu Nacional, onde se lleen los discursos, y la Casa Rosada, sede del poder executivu, y saludar al pueblu aconceyáu a lo llargo d'ella. [[Ficheru:Manifestación Avenida de Mayo y Chacabuco.jpg|thumb|250px|right|Típica marcha de manifestación.]] Por ella desfilaron tamién procesiones murnies y dolioses como la de los cortexos aciagos de los presidentes muertos mientres l'exerciciu del so mandatu o'l de personaxes populares como [[Eva Duarte de Perón]] en [[1952]]. Per otra parte, na so interseición cola avenida 9 de Julio, sería epicentru de manifestaciones de protesta masiva, como la que se xestó'l 30 de marzu de [[1982]], entamada pola ''[[Confederación Xeneral del Trabayu de la República Arxentina|CGT]]-Brasil'' y que rexuntó a miles de persones pa esixir democracia al [[Procesu de Reorganización Nacional]] d'aquel entós, terminando depués d'una severa reprimenda policial. Tamién foi siempres el llugar clásicu de les manifestaciones de [[derechos humanos]]. [[Ficheru:Buenos Aires - Avenida de Mayo - Gastón Riva memorial.jpg|thumb|200px|left|Recordatoriu de la muerte de Gastón Riva.]] Foi amás escenariu principal del conflictu social asocedíu mientres los díes 19 y 20 d'avientu de [[2001]] conocíu col nome de ''[[Cacerolazo]]''. Mientres el día 20 la represión policial provocó cinco muertes na ciudá, dos d'elles na avenida, la de Gustavo Benedetto nel suroeste de la interseición cola cai Chacabuco, y la de Gastón Riva, na esquina nordés cola cai Tacuarí. En dambos llugares esisten dos tales plaques improvisaes con cementu y mosaicos realizaes por familiares de la víctima, col nome d'ésta y la cita: {{cita|Asesináu pola represión policial na rebelión popular 20/12/01}} === La decadencia === [[Ficheru:Av. 9 de Julio desde Av. de Mayo (Ed. Terley).jpg|thumb|220px|right|Encruz cola [[Av. 9 de Julio]], estendida en 1944. Orixinalmente había una [[rotonda]].]] L'enorme optimismu nel progresu del país qu'esistía nes primeres décades del sieglu XX viose mináu poles crisis económiques y polítiques que s'asocedieron a partir de [[1930]]. Per otra parte la introducción del [[Racionalismu arquiteutónicu|racionalismu]] na arquiteutura de Buenos Aires, carente de toa ornamentación, dexó fora de moda a la gracia del ''art nouveau'' qu'apoderaba l'avenida. Los edificios que lu engalanaben fueron dexándose d'utilizar pa la función pola que fueren construyíos. Asina los campanudos hoteles privaos pensaos pa los adineraos estranxeros europeos camudaron la so vecería a la de los arxentinos veníos del interior del país. Dellos cafés cerraron y les sedes de los periódicos fueron baltaes, abandonaes o nel meyor de los casos utilizaes pa otra xera. Dempués de los [[Años 1950|cincuenta]] les plantes baxes de los edificios fueron desvirtuadas o destruyíes al ser destinaes a comercios. Les fines ornamentaciones fuéronse perdiendo, despintando o reemplazando por materiales modernos más funcionales pero menos vistosos.{{ensin referencies}} Al empezar a baxar el valor de los terrenes, dellos vieyos edificios fueron baltaos, pos el costo de reparalos nun se compensaba cola so venta, y en ciertos casos el terrén solo usóse como sablera de estacionamiento d'autos. El trazáu de l'[[Avenida 9 de Julio]], estendida dende la cai Mitre hasta l'[[Avenida Belgrano (Buenos Aires)|Avenida Belgrano]] en [[1944]], significó la baltadera de la corte completa de l'Avenida de Mayo ente les cais Lima y Bernardo de Irigoyen, llevándose ente otres construcciones al Teatru Mayu y al Hotel Splendid y provocando una rotura de la continuidá de l'avenida, en que'l so encruz enllantar primero una [[rotonda]], depués esaniciada y reemplazada por cuatro plazoletas. [[Ficheru:Avenida de Mayo y 9 de Julio HSBC.jpg|thumb|left|200px|La torre La Buenos Aires ruempe la estética visual del conxuntu de les fachaes.]] [[Ficheru:Buenos Aires - Plano plazas Congreso, Moreno y Lorea.svg|thumb|220px|Planu del tramu final.]] A partir de los [[años 1960|años sesenta]] la moderna pero fría arquiteutura contemporánea foi apaeciendo en dellos edificios construyíos pa oficines, rompiendo l'harmonía y l'homoxeneidá que caracterizaba a l'avenida. Cuando en [[1968]] establecióse la circulación de mano única pa l'Avenida de Mayo, construyóse-y una curva nel so tramu final, dende Sáenz Peña escontra'l norte, pa xunila dende entós cola avenida Rivadavia, dixebrando felicidá curva'l sector nordeste de la Plaza Lorea col sudoeste, al cual llamar Plaza Mariano Moreno, n'honor al [[Mariano Moreno|patriota arxentín]] que yera honráu en dichu sitio y dende l'añu del centenariu de la [[Revolución de Mayo]] con una escultura del español [[Miguel Blay]] qu'entá se caltién. La construcción rematada en [[1985]] de la [[Torre La Buenos Aires|torre ''La Buenos Aires'']], conocida tamién como ''[[HSBC]]'' y actual sede del [[Bancu Patagonia]], na esquina noroeste cola cai Chacabuco, foi una de les mayores rotures na escala y estilu de l'avenida. El so altor ye enforma mayor a la del restu de los edificios que lu arrodien y los sos 29 pisos constituyir nel más altu de l'avenida. Tamién los [[Edificio Galicia]], dos torres de departamentu financiaes pol [[Banco Galicia]] en 1974, y construyíes xuntu al Palaciu Barolo, ruempen fuertemente coles construcciones más antigües y despinten al Barolo de les vistes dende la Plaza de Mayo. === El resurdimientu === Col tiempu munchos edificios fueron construyíos ensin nenguna rellación nin respetu pol patrimoniu arquiteutónicu. El puntu más baxu llegó mientres la crisis de 2001 mientres el gobiernu del radical Fernando de La Rúa cuando la desocupación de locales comerciales llegó a casi'l 70&nbsp;%. En 2004 l'Intendente de la Ciudá, Ibarra, destino un presupuestu de 4.5 millones pesos, xunto a una llinia de creitos de 100&nbsp;000 al 6&nbsp;% añal d'interés pal arreglu de fachaes. L'hotel Castelar foi unu de los primeres en ser refaccionado y depués siguió-y l'[[Hotel Majestic (Buenos Aires)|hotel Majestic]],; l'edificiu de la Confitería London City, el Palaciu Vera; el [[Palacio Ortiz Basualdo (Embaxada de Francia)|Palacio Ortiz Basualdo]], l'hotel Intercontinental, ente otros. La revitalización de l'avenida fuera una promesa del xefe de gobiernu, Aníbal Ibarra, mientres la so campaña.<ref name="Avenida de Mayo recupera'l so rellumu">{{cita publicación |títulu=L'Avenida de Mayo recupera'l so rellumu|url=http://www.lanacion.com.ar/658136-l'avenida-de-mayu-recupera-el so-rellumu|axencia=La Nación|fecha=28 de payares de 2004}}</ref> Col P.R.A.M. o Programa de Revitalización de l'Avenida de Mayo, productu del ''Tratáu Xeneral de Cooperación y Amistá'' ente los gobiernos d'España y Arxentina corrixó significativamente esto buscando recuperar la memoria histórica de la ciudá y el so patrimoniu. Nesti proyeutu participaron el [[Organización política de la Ciudá de Buenos Aires|gobierno de la ciudá de Buenos Aires]], la ''[[Axencia Española de Cooperación Internacional]]'' (AECI) y la ''Comisión Nacional del Quintu Centenariu d'España''. A partir d'una idea de Luis Grossman, direutor de la Direición Xeneral de Cascu Históricu del Ministeriu de Cultura de la ciudá fueron asitiaos 113 bancos nes sos ceres, mirando escontra'l frente opuestu a la cera en que s'atopen, de tal manera que dende caúnu repara un inmueble históricu, antiguu, o llamativu. Fueron diseñaos pola arquiteuta [[Diana Cabeza]].<ref>{{Enllaz rotu|1=[http://www.larazon.com.ar/notas/2009/02/18/01861263.html ''N'Avenida de Mayo ponen 113 bancos con vista escontra los edificios históricos''] |2=http://www.larazon.com.ar/notas/2009/02/18/01861263.html |bot=InternetArchiveBot }}, 14/07/09 Diariu La Razón</ref><ref>[http://edant.clarin.com/diario/2009/02/20/laciudad/h-01862379.htm ''Bancos na sienda, novedá en 10 cortes d'Avenida de Mayo'',por Nora Sánchez] Diariu Clarín, 20/02/2009.</ref>. == Descripción cuadra por corte == {{AP|Edificios de l'Avenida de Mayo}} Realizar un paséu a lo llargo de l'avenida dexa apreciar les decenes d'edificios de rica arquiteutura. ;''Ente Bolívar y Perú, altor 500'' [[Ficheru:Buenos Aires - Confitería London City - 20061207a.jpg|thumb|220px| '''Chigre ''London City''''', detrás asoma la torre de la '''Casa de la Cultura'''.[[Ficheru:Avenida de Mayo estatua La Prensa.jpg|220px]]]] A entrambos llaos de l'avenida atopen dos tales entraes a la ''estación-museo'' de metro [[Perú (metro de Buenos Aires)|''Perú'']] de la llinia ''A''. Gracies a xeres de restauración realizaes nos [[años 1980|años ochenta]] tuvo la particularidá de llucir tal como yera'l día de la so inauguración nel añu 1913. Ente 2007 y 2008 llevar a cabu'l cambéu total de los azulexos de les parés, del llume al estilu de los años '20 por llámpares más modernes y el retiru de los cartelos publicitarios restauraos diba dos décades, ensin respetar el valor históricu brindáu a la estación en 1997; reemplazaos depués con gigantografías qu'asonsañen los cartelos orixinales. Tamién se sacaron les históriques balances públiques de bronce. Desconozse que fixo'l Gobiernu col material histórico retiráu. * Del llau de la numberación par —el llau sur atopa l'ala norte del [[Cabildru de Buenos Aires|Cabildru]] y el so accesu al patiu traseru. A pocos metros, el ''[[Pasaxe Roverano]]'', d'elegantes llinies foi construyíu en 1878 y remocicáu ente 1912 y 1918, xune l'avenida cola cai Hipólito Yrigoyen. * La sienda norte atópase ocupada por trés maxestosos edificios: na esquina norte con callar Bolívar, como portada de l'avenida, atópase'l [[Palaciu Municipal de la Ciudá de Buenos Aires|Palaciu Municipal]], ex sede del Gobiernu Autónomu de la Ciudá de Buenos Aires, de senciella composición de calquier italianu y mansarda francesa. Empecipiáu pol inxenieru italianu Juan María Cagnoni sobre un proyeutu de Juan Buschiazzo, la piedra fundamental asitióse l'últimu día de 1891 y foi ampliáu ente 1912 y 1914. La esquina con Bolívar tien un cuerpu saliente, cilíndricu, como resultáu de tener una entrada importante que depués foi cerrada.<br />Al pie de la intendencia atopa la [[Casa de la Cultura (Buenos Aires)|Casa de la Cultura]], edificiu construyíu por Escose y De Gainza a finales del [[sieglu XIX]] pa ser sede del periódicu [[La Prensa (Arxentina)|La Prensa]], fundáu por [[José Camilo Paz]]. Foi declaráu Monumentu Históricu Nacional en 1995. Tien una torre coronada por una estatua de fundición de 4.100 kg de bronce dorao, obra del escultor [[Maurice Bouval]] fundida pola casa Thiebaut Frères de París. La mesma sostién una antorcha y un escritu, simbolizando asina la llibertá de prensa.<br />A lo último, l'antiguu edificiu de la tienda Gath y Chaves. Dende 1954 n'el so planta atopa la clásica confitería ''London City'', onde [[Julio Cortázar]] asitió pasaxes de la so novela ''Los Premios''. Destacar por una fachada modulada en fierro y vidriu y un coronamiento académicu. ;''Ente Perú y Chacabuco, altor 600'' L'encruz cola cai piatonal Perú, continuación de la [[cai Florida]], amonta'l caudal de turistes y negocios dedicaos a ellos nesta zona. * Vereda sur: seique la mazana más estropiada en cuanto al patrimoniu arquiteutónicu. Nesti llau atopa'l distinguíu ''Restorán Pedemonte'', unu de los más tradicionales de la ciudá, inauguráu en 1890 pero treslladáu al nᵘ 676 de l'avenida dende 1964. Caltién la boisserie y vitrales orixinales. * Vereda norte: nel centru tópase ''El Pasaxe de la Resistencia'', ideal pa mercar artesaníes, delles ellaboraes n'el mesmu llugar. Pueden reparase dellos edificios con estilos que van dir predominando nel percorríu, con fachaes ente franceses ya italianes, con figures alegóriques, finos trabayos de ferrería nes barandes de los balcones y ventanes con artísticos diseños de guardes de fierro, grandes abertures enmarcaes por trabayos d'escultura y distintos tipos de relieves. [[Ficheru:Avenida de Mayo Pasaje Urquiza Anchorena.jpg|220px|thumb|'''Pasaxe Urquiza Anchorena'''.]] ;''Ente Chacabuco y Piedres, altor 700'' * Del llau de la numberación par, atópase l'edificiu "cubu" ''Drabble'', proyeutáu pol arquiteutu alemán [[Adolfo Büttner|Büttner]] en 1893 d'estilu academicista européu. Nél funcionó'l ''Chacabuco Mansions Hotel''. [[Ficheru:Palacio Vera.JPG|220px|thumb|'''Palacio Vera''', máxima representación del arte nuevo de [[Eustoquio Díaz Vélez (fíu)]].]] * Na sienda norte, nel 747-753, atópase lo que foi un ''[[petit hôtel]]'', actual pasaxe ''Urquiza–Anchorena'', realizáu pol arquiteutu Sanguinetti. D'estilu academicista francés, con arcaes y puertes de madera talláu, esta construcción vese opacada pol escomanáu tamañu del modernu edificiu d'oficines construyíu al so llau este. * Nel nᵘ 767-777 atópase'l ''Palacio Vera'', unu de los más importantes edificios d'estilu [[art nouveau]] de l'Avenida de Mayo. Foi mandadado construyir pol so propietariu, el ricu estanciero [[Eustoquio Díaz Vélez (fíu)]] -renuevu del xeneral de la [[Independencia Arxentina]] [[Eustoquio Díaz Vélez]]. La obra foi proyeutada y executada pol inxenieru arquiteutu Arturo Prins y pol arquiteutu Oscar Ranzenhofer. Foi inauguráu en [[1910]] pola [[Isabel de Borbón y Borbón|Infanta Isabel de Borbón]], representando a España, en coincidencia cola conmemoración del [[Centenariu Arxentín]] de la [[Revolución de Mayo]]. La familia Díaz Vélez destinar mientres delles décades como edificiu d'arriendu y d'oficines. Ellí funcionó l'Hotel Centenariu, el diariu [[La Dómina (Buenos Aires)|La Dómina]] y tuvieron les sos oficines delles personalidaes, ente elles [[Hipólito Yrigoyen]] y [[Federico Álvarez de Toledo]]. L'edificiu ye una construcción representativa polos sos cinco pisos y la so fachada con vista a dos calles: la principal allúgase sobre l'Avenida de Mayo y el contrafrente facer sobre la cai Rivadavia. Tola edificación ye típicamente del ''arte nuevo''. Sobre l'Avenida de Mayo tien un gran portón d'accesu trabayáu en fierro que da pasu a una escalinata de mármol. La fachada combinar colos sos finos balcones que presenten curves y volaos, dellos sosteníos por columnes de fierro y que protexen rexes tamién de fierro forxáu. Los locales que dan a l'Avenida atópense recubiertos con mármol colorao. Les formes arrondaes y los sos vidrios biselados completen el delicáu conxuntu esterior. Dientro del edificiu, el hall d'entrada da pasu a locales y a una escalera que s'encrucia pa llegar al primer pisu con [[balaustrada]] de mármol travertino. Una [[claraboya]] cimeru formada por un esquisitu [[vitraux]] rectangular alluma la escalera de fierro onduláu. El conxuntu presenta una estilizada y afatada carpintería de madera y vidrios viselados en puertes y ventanes que categorizan la edificación. Los techos tán finamente trabayaos con moldures de estuco. Allugar na so planta baxa la llibrería "El Tunel" que va décades especializar en llibros antiguos, incunables y primeres coleiciones qu'atraen a vidueños llectores. Tamién s'asitia la vinoteca "Vera Wines", dedicada a los sibarites del vinu y a orgánicos. * Nos númberos 789, 791, y 799 y na esquina de callar Piedres Nᵘ 97 atópase un magníficu edificiu inauguráu nel añu 1890 y proyeutáu pol arquiteutu suizu Christian Schinder. Nél fúndense y amalgaman estilos eclécticos. ;''Ente Piedres y Tacuarí, altor 800'' En dambes siendes atópense entraes a la estación de metro [[Piedres (metro de Buenos Aires)|''Piedres'']] de la llinia ''A''. [[Ficheru:Avenida de Mayo ANMAT.jpg|220px|thumb| Edificiu del '''ANMAT''': únicu esponente del racionalismu alemán na avenida.]] * Del 802 al 838 llevántase lo que foi l'Hotel Windsor, construyíu en 1895, que perdió parte de la so guapura por cuenta de remodelaciones realizaes por manes non espertes. Nel 826 atópase la ''Asociación Amigos de l'Avenida de Mayo''. Tamién se destacar la construcción del actual ''Hotel Arxentín'' nel nᵘ 860. * Ente'l 825-833 allugar al magníficu [[café Tortoni]], descripto enantes. Nel pisu inmediatu superior atopa la ''Academia Nacional de Tangu''.<br />Nel 869 apréciase una obra del racionalismu alemán, el sólidu y austeru edificiu que perteneció a la empresa ''[[Siemens AG|Siemens]]'', del añu 1935, güei sede de l'Alministración Nacional de Melecines, Alimentos y Teunoloxía Médica (ANMAT). Nesti estilu ye l'únicu edificiu de l'avenida y el más antiguu de Buenos Aires. Oldea la so sobriedá cola de los restantes edificios de la so redolada. ;''Ente Tacuarí y Bernardo de Irigoyen, altor 900'' [[Ficheru:Buenos Aires - Av. 9 de Julio y Av. de Mayo - Eaquina sureste.jpg|thumb|220px| encruz con '''B. de Yrigoyen''', esquina sur.]] En dambes siendes atópense entraes a la estación de metro [[Avenida de Mayo (metro de Buenos Aires)|''Avenida de Mayo'']] de la llinia ''C''. * Del 902 al 926 tópase otra obra de Chistophersen, realizada en 1895, l'Hotel Astoria. Y al llau el maxestosu, pero degradáu nel aspeutu edilicio, Hotel España, construyíu dos años dempués que'l Astoria.<br />Na esquina con Bernardo de Irigoyen tópase abandonada la ''casona Gregorini'', d'estilu [[italianizante]]. Nella funcionó hasta 1942 l'hotel ''D'Arc''; y más tarde foi sede de los cafés Eslava y Paulista. Nos empiezos del sieglu XX atopábase ellí la confitería ''Alhambra'', onde actuaba una orquesta de señorites que yera una de les grandes atraiciones de l'Avenida. * Na sienda norte atopar nel 915 cola so fachada ondulada l'Hotel Novel (ex Edificiu Monsegur), inauguráu nel añu 1906 y proyeutáu tamién por Christian Schindler (Berna, Suiza, 1859 · Buenos Aires, Arxentina, 1920), unu de los principales arquiteutos d'esta avenida por ser l'autor de catorce de los sos edificios orixinales. Nel 935 se emplaza l'Alcázar Hotel (1885). Con una bella y orixinal fachada de paños de vidriu preséntase l'edificiu qu'ocupa la cortil del 963. ;''Avenida 9 de Julio, ente Bernardo de Irigoyen y Llima, altor 1000'' * L'Avenida se desdibuja al cruciase cola bien ancha [[Avenida 9 de Julio|9 de xunetu]]. Equí pueden reparase, nuna plazoleta del llateral sur, el monumentu que recuerda la imaxe del atélite fidalgu [[don Quixote de la Mancha]] con un pedestal blancu que busca asonsañar les llombes manchegues, realizáu en conmemoración de los cuatrocientos años de la segunda fundación de la ciudá. El so escultor: l'español [[Aurelio Teno]]. <br />Na plazoleta noroeste, frente al Quixote, destácase una Fonte Decorativa Francesa. * Na plazoleta el nordés, llamada Provincia de Misiones, La Ciudá de Buenos Aires inauguró n'avientu de 2013 un retruque a escala de les [[Tabayones del Iguazú]]. Trátase d'un monumentu con forma de semicírculu que representa la potente cayida del del Gargüelu del Diañu, unu de los saltos más famosos del parque nacional. Seis bombes abastecen d'agua les cayíes y cuatro d'elles tiren agua a de más de 100.000 llitros per hora nun sistema de reciclaje. Otros dos bombes van xenerar rosada, asonsañando l'efeutu que se siente al averase al Gargüelu del Diañu. La construcción tien 280 metros lliniales d'estensión ya inclúi una pasarela pola cual el públicu puede averase hasta la cayida.<ref>[http://www.lanacion.com.ar/1647179-macri-inauguro-una-retruca-de-los tabayones-del-iguazu-en-la-9-de-xunetu Macri inauguró un retruque de los Tabayones del Iguazú na 9 de Julio] Diariu La Nación, 12 d'avientu de 2013.</ref> ;''Ente Lima y Salta, altor 1100'' [[Ficheru:Fuente Av de Mayo y 9 de Julio II.jpg|220px|thumb|'''Fonte decorativa francesa''' nel encruz cola Avenida 9 de Julio.]] En dambes siendes atopen les entraes a la estación de metro [[Lima (metro de Buenos Aires)|''Llima'']] de la llinia ''A''. * A partir del encruz cola 9 de Julio puede percibise la presencia de la cultura española n'hoteles, cafés, teatros y antigües redacciones de periódicos de la coleutividá hispana. Destacar na primer corte la figura del magníficu Hotel Castelar (''Hotel Excelsior'' dende 1928 hasta 1959), obra del arquiteutu [[Mario Palanti]], qu'a pesar del añu de la so inauguración entá s'encuadra nel academicismu. Ta catalogáu por llei del Códigu de Planiamientu Urbanu con un grau de proteición estructural.<br />El café Iberia atopar na esquina con Salta que, como se comentó na [[Avenida de Mayo#Los cafés|seición de los cafés]], ye reconocida pola llexislatura municipal como la ''Esquina de la Hispanidá''. * Nel nᵘ 1147, atópase un palacete que data de 1895. Nos sos salones funcionó la sede de la Unión Industrial Arxentina. Abondaron equí tamién hoteles como l'antiguu hotel París, ente'l 1161/99, d'estilu francés, onde anguaño atopar na so planta baxa'l restorán ''Plaza Asturies''. Y el Hotel Metrople (1900), güei Hotel Cecil. ;''Ente Salta y Santiago del Estero, altor 1200'' [[Ficheru:Buenos Aires - Avenida de Mayo - Altura 1100 vereda par - 2006.jpg|right|220px|thumb|'''Altor 1100''', llau par.]] * Na esquina de la sienda par atópase un edificiu que foi l'Hotel Español, enantes Castiella, remocicáu en 1976. Funcionó ellí'l chigre y confitería que yá se mentó foi apartaz de los falanxistes. Anguaño ta ocupáu por un bancu. Allegante a él atopa'l Teatru Avenida, inauguráu en 1908 col nome de ''Teatru de l'Avenida'' y reconstruyíu en 1994 dempués de la quema de 1978. Catedral musical y cultural de la coleutividá española en Buenos Aires, nél [[García Lorca]] estrenó la so obra ''Bodes de Sangre'' y tamién s'estrenó póstumamente ''La Casa de Bernarda Alba'' en 1945.<br />Más palantre, abandonáu, tópase l'edificiu de lo que foi'l ''Faru d'España'', periódicu decanu de la coleutividá —y socesor del ''Nuevu Corréu''—, fundáu por Braulio Díaz Sal. * Sienda impar: l'edificiu del antiguu Hotel Metropole atopar na esquina con Salta, frente al del mentáu, y yá desapaecíu, Hotel París. Obra del arquiteutu Augusto Plou, foi inauguráu en 1899, siendo unu de los meyores de Buenos Aires. Asocédense depués una serie de fachaes interesantes y bien calteníes, como la del antiguu Cine Lara (1915), la del ''Hotel Cecil'' y la del Hotel Chile (antes Hotel Lutecia), na esquina con Santiago del Estero, una claro esponente del meyor estilu art-nouveau, realizáu pol arquiteutu [[Luis Dubois]], que perdió la so formosa mansarda por una quema en 1988.<br />Nel nᵘ 1265/71 atopamos l'elegante chigre 36 billares, que la so fachada estremar pol so granitu coloráu de gran calidá y les sos grandes ventanes cubiertes por amplios toldos. Nel so sosuelu tópense numberoses meses de billar, de casino (xuegu similar al billar), de [[snooker]] y de [[Billar#Billar americanu y les sos modalidaes|pool]], arrodiaes de graes pa nun perdese nengún detalle. Díctense clases de billar y dellos campeones dan cátedra nes sos meses. ;''Ente Santiago del Estero y San José, altor 1300'' [[Ficheru:Buenos Aires-Av. de Mayo-Palacio Barolo-1.jpg|thumb|250px|El '''''Palaciu Barolo''''' supo ser l'edificiu más altu de la Ciudá.]] Esti tramu presenta una significativa rimada de descensu al averase a San José, que se convierte n'ascensu al cruciar dicha cai, recordándonos que d'antiguo circulaba por ella'l calce del regueru conocíu como ''Zanjón de Granados''. * Na sienda sur, atopamos la inconfundible figura del ''[[Palaciu Barolo]]'' que debe'l so nome al italianu Luis Barolo, pioneru de la industria testil. Diseñáu pol arquiteutu [[Mario Palanti]], tien un estilu neogóticu románticu y el so diseñu ta basáu na [[Divina Comedia]], pos Palanti yera un estudiosu de [[Dante Alighieri]]. Foi inauguráu'l 7 de xunetu de [[1923]] y hasta [[1935]] colos sos aproximao 100 [[m]] d'altor y 18 pisos, que-y fueron dexaos por aciu por una esceición de la ordenanza reglamentaria realizada al efeuto, foi'l más altu de la ciudá. A lo cimero alluga un faru, restauráu en [[1981]], de 300.000 buxíes, que s'utilizó en dellos acontecimientos significativos. La so planta baxa ye percorrida llonxitudinalmente por un pasaxe, que coneuta l'Avenida de Mayo cola cai Hipólito Yrigoyen, con locales comerciales finamente decoraos y una afatada bóveda que cubre la totalidá del pasaxe. * Nel nᵘ 1396 atópase la sede central del CAECE o Centru d'Altos Estudios en Ciencies Exactes, edificiu que perteneció al Profesoráu ''Joaquín V. González''. [[Ficheru:Buenos Aires - Edificio La Inmobiliaria - 20061207a.jpg|thumb|250px|'''''La Inmobiliaria''''' nel estremu oeste de l'avenida.]] * Hai dos magníficos edificios na sienda norte. El primeru d'ellos, nel nᵘ 1317, foi'l [[Hotel Majestic (Buenos Aires)|Hotel Majestic]], inauguráu en 1910, unu de los más fantásticos que tuvo Buenos Aires. Nél agospiáronse les delegaciones qu'aportaron pa los festexos del Centenariu de la Revolución de Mayo. El séptimu pisu ufiertaba'l curiosu d'una gran galería de cristales onde funcionaba un chigre. Nel esterior, ente la galería y la balaustrada allugóse'l comedor de branu. Nel so frente puede apreciase una amuesa de diversos estilos: academicismu, art nouveau y fundamentalmente [[art decó]]; frutu de les varies intervenciones realizaes. El proyeutu orixinal correspondió a los arquiteutos Collivadino y Benedetti. * Vecín a esti edificiu, nel 1333, y diseñáu polos húngaros [[Jorge Kálnay|Gyorgy]] y [[Andrés Kálnay|András Kálnay]], atópase l'antigua sede del [[diariu Crítica]] construyida en [[1926]], l'únicu edificiu d'esta avenida con marcáu estilu art decó. N'el so fachada destáquense los vitrales y los cuatro estatues que curien lo que foi la oficina del so direutor [[Natalio Félix Botana]]. Anguaño agospia una dependencia de [[Policía Federal Arxentina]]. ;''Ente San José y Luis Sáenz Peña, altor 1400'' ''A entrambos llaos: entraes a la estación de metro [[Sáenz Peña (metro de Buenos Aires)|''Sáenz Peña'']] de la llinia ''A''. * La sienda norte ta perbién caltenida, con construcciones de prestoses fachaes pertenecientes na so mayoría a estilos de principios del sieglu XIX. * La sienda sur de la última corte ta íntegramente ocupada pol monumental edificiu de cúpules coloraes denomináu [[Edificiu La Inmobiliaria|La Inmobiliaria]]. Ye un complexu d'oficines y viviendes que debe'l so nome a la ''Compañía de Seguros La Inmobiliaria'', yá sumida, construyíu pol arquiteutu Luis Broggi escontra l'añu 1910, onde la fusión y axuntadura d'estilismos eclécticos, sumáu a elementos del art-nouveau, una arquería de calter italianizante y postures neoclasicistes, conformen una fachada bien rica. Nel pisu más alto pueden reparase les estatues de Venus y Apolo. Anguaño ta ocupada por un conxuntu de comercios y viviendes. [[Ficheru:Buenos Aires-Plaza Congreso-Pensador de Rodin.jpg|thumb|220px|Vista del Congresu de la Nación dende l'Avenida de Mayo.]] [[Ficheru:Avenida de Mayo Barolo Inmobiliaria Curva.jpg|220px|thumb|right|Tramu final de l'arteria'''.]] ;''Tramu final ente Luis Sáenz Peña y Rivadavia''. * L'avenida remata nun trayeutu curvu de pocos metros ente les places Mariano Moreno y Lorea, cola vista pimpana al fondu del [[Palaciu del Congresu de la Nación Arxentina]], coronáu pola cúpula más grande de too Buenos Aires; y un retruque en bronce sobre la Plaza Moreno del monumentu de ''El Pensador'' (1907), realizada a partir del molde orixinal y roblao pol so creador, l'escultor francés [[Auguste Rodin]].<br />A escasos metros, na Plaza del Congresu, tópase'l ''Monolitu del Quilómetru 0'' dende onde parten toles rutes nacionales del país. == Referencies == {{llistaref}} == Fuentes consultaes == * {{cita llibru | títulu = Buenos Aires: Avenida de Mayo | autor = Elisa Radovanovic | editorial = Ediciones Turístiques de Mario Banchik | id = ISBN 987-9473-15-9| añu = 2002 }} * {{cita llibru | títulu = Túneles de Buenos Aires, Hestories, mitos y verdaes del sosuelu porteño | autor = [[Daniel Schávelzon|Schávelzon, Daniel]]| editorial = Suramericana | id = ISBN 950-07-2701-3 | añu = 2005 }} * {{cita llibru | títulu = Buenos Aires: Historia de les cais y los sos nomes | autor = Cutolo, V. O. | editorial = Buenos Aires: Elx | id = ISBN 950-99212-0-3| añu = 1994 }} * {{cita llibru | títulu = Buenos Aires: Historia de los barrios de Buenos Aires | autor = Cutolo, V. O. | editorial = Buenos Aires: Elx | id = ISBN 950-99212-2-X| añu = 1996 }} * {{cita llibru | títulu = Buenos Aires: Los cafés, senciella historia | autor = Diego A. del Pino, Rafael E. Longo, Óscar B. Himschoot, Ricardo A. Ostuni, Edgardo J. Roca, Enrique H. Puccia, Luis J. Martín, Aníbal Lomba | editorial = Llibreríes Turístiques | id = ISBN 987-9105-11-7| añu = 1999 }} * ''Crónica Histórica Arxentina'', Tomu V, (1968) Ed. CODEX. * [http://www.los36billares.com.ar/ Seición cultural de la páxina del Chigre 36 Billares: ''L'Avenida de Mayo''] == Enllaces esternos == {{commonscat|Avenida de Mayo, Buenos Aires}}{{wikiviajes|Avenida de Mayo}} * [http://www.bue.gov.ar/audioguia/?info=audios&idrecorrido=36 Gobiernu de la Ciudá de Buenos Aires: Audiu con soníos del circuitu turísticu pela Avenida de Mayo, discursos y momentos históricos pa baxar en MP3] * [https://web.archive.org/web/20060526133941/http://www.avenidademayo.org.ar/ Asociación Amigos de l'Avenida de Mayo] * [http://www.clarin.com/diario/2007/03/29/laciudad/h-04401.htm ''Va Haber fiesta na cai pola reconocencia al chigre Iberia'', diariu ''Clarín'', 29 de marzu de 2007] {{Tradubot|Avenida de Mayo}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cultura d'Arxentina]] [[Categoría:Historia d'Arxentina]] 12w3l44g0iiebp8658w67znt9116wps Catón el Viejo 0 167372 3707666 3703382 2022-08-16T18:50:33Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibió => qu'exhibió wikitext text/x-wiki {{referencies adicionales|biografíes|t=20170406}} {{persona}} '''Marcu Porcio Catón''' (en [[llatín]], Marcus Porcius Cato; [[234 e.C.|234]]-[[149 e.C. ]]) foi un políticu, escritor y militar [[República Romana|romanu]] conocíu polos llamatos de Censor, Mayor, Viejo, Sapiens y Prisco pa estremalo del so bisnietu [[Catón el Mozu]]. Catón venía de una familia [[plebeyu|plebeya]] de [[Tusculum]] enrolada na [[Gens Porcia|''gens'' Porcia]] que s'estremara por reseñables servicios militares, pero non por desempeñar dalguna [[Maxistratura romana|maxistratura]]. Foi criáu a la manera de los sos antepasaos [[llatinos]] y educáu na [[Agricultura y ganadería na Antigua Roma|agricultura]], a la que se dedicaba cuando nun taba ocupáu nos asuntos públicos. Llamó l'atención de [[Lucio Valerio Flacu (cónsul 195 e.C.)|Lucio Valerio Flacu]], que lo atraxo a [[Roma]], onde, gracies a la so influencia, Catón foi xubiendo al traviés de les distintes etapes del ''[[cursus honorum]]'': [[tribunu de la plebe]] en [[214 e.C. ]], [[cuestor]] en [[204 e.C. ]], [[pretor]] en [[198 e.C. ]], [[Cónsul romanu|cónsul]] en [[195 e.C. ]] xunto al so vieyu patrón y, finalmente, [[Censor romanu|censor]] en [[184 e.C. ]] Como censor, Catón estremar pol so [[conservadorismu|conservadora]] defensa de les [[tradición|tradiciones]] romanes en contraposición col luxu de la [[helenismu|corriente helenística]] procedente d'[[Oriente]].{{sfn|Vidal|2002-2003|pp=115-126}} Amás, y nel marcu del so llabor de censura, protagonizó un duru enfrentamientu con [[Escipión l'Africanu]]. Como políticu, Catón estremar por ser el mayor defensor y impulsor de la [[tercer guerra púnica]] contra [[Cartago]]. Como militar, combatió a los [[Cartago|cartaxineses]] na [[segunda guerra púnica]] ente 217 y 207 e.C. y participó na [[batalla del Metauro]], onde [[Asdrúbal Barca]] resultó muertu. Como resultáu d'estes batalles, Roma se anexonó el territoriu púnicu de la península ibérica y foi nomáu [[procónsul]] de [[Hispania Citerior]]. Mientres esta etapa, dirixó una guerra de castigu contra la población ibera, esaniciando a los íberos insurxentes y a la población polo xeneral, con estrema durez. En 191 e.C. intervieno como [[tribunu militar]] na campaña [[Antigua Grecia|griega]] de [[Manio Acilio Glabrión (cónsul 191 e.C.)|Manio Acilio Glabrión]] contra'l [[Imperiu seléucida]] de [[Antíoco&nbsp;III Megas]], participando na [[batalla de les Termópilas (191 e.C.)|batalla de les Termópilas]] qu'acabó con victoria pal bandu romanu. Considérase-y el primer escritor en prosa llatina d'importancia y foi'l primer autor d'una íntegra hestoria d'[[Italia]] en llatín. Dellos historiadores argumentaron que de nun ser pol impautu que causaron los sos escritos, el [[griegu antiguu|griegu]] sustituyiría al llatín como llingua lliteraria en [[Antigua Roma|Roma]]. El so manual ''De agri cultura'' (tamién llamáu ''De re rustica'') o ''Sobre l'agricultura'' ye la única de les sos obres que sobrevivió na so totalidá. Nella describe'l ritu de la ''[[suovetaurilia]]'', ente munches otres temes. == Orixe == === Familia === Catón el Viejo nació en [[Tusculum]], un conceyu integráu nel [[Lazio]] al que los sos antepasaos pertenecieren mientres delles xeneraciones. El so padre llabrárase una gran reputación como valiente soldáu y el so bisagüelu recibiera un pagu del Estáu al matar a cinco soldaos montaos mientres una batalla. Sicasí, los Porcios tusculanos nun desempeñaren enxamás una maxistratura romana. Cuando empezó la so carrera política na capital considerábase-y ente los aristócrates como un ''[[homo novus]]''; el sentimientu d'atopase nuna posición inxusta xunida a la so creencia de ser cimera a los sos rivales políticos contribuyeron a aguiyar la so ambición. Dende los sos entamos políticos a la so muerte conózse-y non solo como'l líder de la so familia, sinón como'l fundador de la [[Gens Porcia|''gens'' Porcia]].{{sfn|Graves|1867|p=636}} === ''Cognomen'' Catón === [[Ficheru:Marcus Porcius Cato.jpg|thumb|200px|''Catón de Útica lleendo'l ''Fedón'' antes de suicidase''. Estatua de mármol de Jean-Baptiste Roman y François Rude, 1840. Muséu del Louvre.]] Los varones pertenecientes a los trés xeneraciones darréu anteriores a la nacencia de Catón recibieren el nome de Marcu Porcio y, según [[Plutarcu]],<ref name="Plutarco1">Plutarco. «Catón el Mayor», ''Vides paraleles''. 1.</ref> Catón yera conocíu orixinalmente como Prisco; sicasí, adoptó darréu'l ''[[cognomen]]'' Catón {{esd|—que}} indica una sabiduría práctica xunida a una sagacidad política natural y combinada cola esperiencia de remanar asuntos civiles y alministrativos. Sicasí, ye probable que l'epítetu más común de Catón fuera {{esd|Prisco—}} que s'utilizó pa estrema-y de los sos socesores hasta l'ascensu del célebre [[Catón de Útica]], yá que nun se tienen rexistros de cuál foi la primer ocasión en qu'utilizó Catón. Tamién ye posible que se-y concediera esti llamatu mientres la so infancia como un símbolu de distinción. Les cualidaes implícites nesti ''cognomen'' taben resumíes nel anticuáu títulu de Sapiens, col que sería conocíu na so vieyera, y del cual [[Cicerón]] dixo que se consideraba cuasi'l so ''cognomen''.<ref>Cicerón. ''De amicitia''. 2.</ref> Home de gran elocuencia nes sos disertaciones y posesor de gran estilu oratoriu,<ref>Justino. ''Histories filípiques''. XXXIII. 2; Aulo Gelio. ''Nueches átiques''. XVII, 21.</ref> anguaño Catón el Censor (en llatín, Cato Censorius) convirtióse nel so nomatu más característicu, por cuenta de que revistió la censura con estraordinariu bon faer y convirtióse nel únicu de la so familia que desempeñó esti cargu.{{sfn|Graves|1867|p=636}} === Añu de nacencia === Col fin de determinar la so fecha de nacencia, haber de considerar los rexistros que se refieren a la so edá nel momentu de la so muerte, acontecimientu que se sabe con certidume qu'asocedió en 149 e.C. Según los escritos de Cicerón,<ref>Cicerón. ''De Senectute''. 4.</ref> Catón nació en 234 e.C. , l'añu anterior al consuláu de [[Quintu Fabio Máximu Verrucoso]], y morrió a la edá d'ochenta y cinco años, mientres el consuláu de [[Lucio Marcio Censorino (cónsul 149 e.C.)|Lucio Marcio Censorino]] (el cónsul qu'empecipió'l sitiu de [[Cartago]]) y [[Manio Manilio]]. [[Pliniu'l Vieyu]]<ref>Pliniu'l Vieyu. ''Historia natural''. XXIX, 8.</ref> amuésase acordies con Cicerón a pesar del marcáu enclín ente los historiadores clásicos a esaxerar la edá de Catón. Según [[Valerio Máximu]],<ref>Valerio Máximu. ''Fechos y dichos memorables''. VIII, 1.</ref> sobrevivió al so octagésimo sestu cumpleaños, ente que [[Titu Liviu]]<ref>Titu Liviu, ''Dende la fundación de la Ciudá''. XXXIX, 40</ref> y [[Plutarcu]]<ref name="Plutarco1"/> defenden qu'a la so muerte cuntaba con noventa años.{{sfn|Graves|1867|p=636}} Plutarco rebate estes afirmaciones al mentar na so obra una frase qu'atribúi a Catón;<ref name="Plutarco1"/> nella, el Censor dicía que sirvió na so primer campaña a los diecisiete años, cuando'l comandante [[República de Cartago|cartaxinés]] [[Aníbal]], entró na [[península itálica]] a la cabeza d'un enorme exércitu. Sicasí, Plutarco nun reparó que l'afirmación de la so principal fonte, Titu Liviu, yera errónea al tomar el decimoséptimu cumpleaños de Catón como l'añu 222 e.C. , añu nel que Aníbal nun taba presente n'[[Italia]]. El cómputu realizáu por Cicerón foi establecíu como'l correutu por cuenta de qu'asitia el decimoséptimu cumpleaños de Catón nel marcu de la [[segunda guerra púnica]].{{sfn|Graves|1867|p=636}} == Mocedá == === Segunda guerra púnica === {{AP|Segunda guerra púnica}} [[Ficheru:Second Punic War full-es.svg|thumb|300px|Escenariu de la segunda guerra púnica. Catón tuvo presente na decisiva batalla del Metauro.]] Cuando Catón yera inda bien nuevu, el so padre morrió dexándo-y en posesión una pequeñu heriedu consistente nunes propiedaes nel territoriu de los [[sabinos]], a poca distancia del so pueblu natal. Ellí Catón pasó la mayor parte de la so infancia entrenando'l so cuerpu por aciu esixentes exercicios, supervisando y dirixiendo les operaciones agrícoles de les sos propiedaes, aprendiendo cómo tenía de dirixir los sos negocios y estudiando les regles pertenecientes a l'agricultura rural. Cerca de les tierres de Catón, esistía una modesta cabaña na qu'habitó [[Manio Curio Dentato]] tres la celebración de los sos trés [[trunfu romanu|trunfos]], que les sos proezas nel [[exércitu romanu]] y que'l so calter reciu y moralista permanecíen na memoria de tolos romanos. Dentato yera bien almiráu ente'l vecinderu y los sos proezas inspiraron a Catón, que decidió intentar asonsañar el so calter y algamar la so gloria colando a combatir a los [[cartagines]]es na [[segunda guerra púnica]] cuando corría l'añu 217 e.C. Esisten munches discrepancies tantu ente les fontes antigües como nes modernes en cuanto al entamu del serviciu militar de Catón. En 214 e.C. , Catón sirvió en [[Capua]] y l'historiador [[Wilhelm Drumann]]&thinsp;<ref>Wilhelm Drumann. ''Geschichte Roms, 6 Bde''. v. p. 99.</ref> teoriza que Catón yera nesi momentu, a la edá de venti años, un pixín [[tribunu militar]]. [[Quintu Fabio Máximu Verrucoso]], qu'ostentaba'l mandu en Capua mientres el so cuartu consuláu, nun tardó en ver la valía de Catón y llabró una íntima amistá col mozu militar. Anque Fabio Máximu de cutio dicía-y a Catón que valoraba la so gran esperiencia militar, prefirió nun revela-y les sos auténtiques afinidaes polítiques coles mires de caltener al so llau a esti pervalible nuevu. Nel [[batalla de Taranto (209 e.C.)|sitiu de Taranto]] de 209 e.C. , Catón lluchó de nuevu xunto a Fabio y dos años más tarde, en 207 e.C. , Catón formó parte del selectu grupu qu'acompañó al [[cónsul romanu|cónsul]] [[Gayu Claudiu Nerón]] dende [[Basilicata|Lucania]] escontra'l norte de la [[península itálica|península]], coles mires de frenar la meyora d'[[Asdrúbal Barca]]. Los antiguos escritos recueyen que Catón contribuyó a la decisiva victoria de los romanos na [[batalla del Metauro]], onde Asdrúbal resultó muertu. La noticia de la muerte de Asdrúbal llegó-y a los so hermanu [[Aníbal]] d'una manera despiadada: los romanos refundiaron la cabeza de Asdrúbal percima de les fortificaciones del campamentu del cartaxinés.{{sfn|Graves|1867|p=636-637}} === Periodu de paz === Nel periodu ente les distintes campañes, Catón volvió a la so granxa de Sabinia, onde amosaba de cutiu la so austeridá, vistiendo y portándose de la mesma manera que les sos [[Esclavitú na Antigua Roma|esclavos]]. Los vecinos de Catón apreciáben-y pol so mocedá, pola so manera de vida y pola so concisa y anticuada oratoria, y escoyíenlu davezu p'actuar d'árbitru nes disputes vecinales o pa representa-yos ante l'Estáu, xeres pa les que Catón, pola so bien activa manera de vida, amosábase siempres bien dispuestu. Por cuenta de toes estes actividaes, la capacidá oratoria de Catón foi ameyorando: el mozu llabrador ganó enfotu en sí mesmu, aprendió les maneres qu'utilizaben los nobles al parlamentar, empecipiar nel estudiu de les [[Derechu romanu|lleis]] y emplegó los principios de xusticia qu'adquiriera mediando nes disputes vecinales p'analizar la diversidá humana y el so comportamientu.{{sfn|Graves|1867|p=637}} === Moral romana === Pela redolada de la granxa de Catón asitiábense les tierres de [[Lucio Valerio Flacu (cónsul 195 e.C.)|Lucio Valerio Flacu]], un mozu noble perteneciente a una familia [[Patricios|patricia]] de gran influencia. Dientro de la sociedá romana taba llevándose a cabu una transición dende los valores tradicionales de la vida rústica, asitiada dende faía enforma tiempu nel [[Lazio]] (y polo xeneral, en toa [[Italia]]), a valores más fachendosos, procedentes de la civilización helénico y oriental. La máxima maxistratura política de [[Roma]], el [[cónsul romanu|consuláu]], quedara en manes d'unes poques families aristocrátiques inmensamente riques. Estos patricios, anque famosos pol so corruptibilidad, tamién yeren populares ente los romanos pola so arrogancia, elegantes modales, refinada oratoria, conocencies artístiques y lliteraries y, sobremanera, pola fama de los sos antepasaos. Los nobles menos favorecíos reaccionaron encabezando una faición dientro del [[Senáu romanu|Senáu]] que defendía la torna a los valores tradicionales heredaos polos sabinos, utilizaos como símbolu de resistencia y robustez. Flacu, perteneciente a esta faición conservadora, nun pudo pasar per alto la enerxía y moral de Catón, la so austeridá y la so forma de vivir, a lo que se sumaben la so elocuencia y talentu militar. Los líderes de la faición senatorial que promovían la transición escontra'l modelu de vida oriental yeren la familia de los [[Escipiones]], con [[Escipión l'Africanu]] a la cabeza, [[Marcu Claudio Marcelo (cónsul 222 e.C.)|Marcu Claudio Marcelo]] y [[Tito Quincio Flaminino]]; la faición conservadora taba liderada por Flacu, Quintu Fabio Máximu, Catón y los sos aliaos.{{sfn|Graves|1867|p=637}} === Senderu políticu === Flacu yera un alvertíu políticu qu'esperaba a que remanecieren mozos de valía que pudieren sofitar a la so faición, y atopó nel espíritu marcial y elocuencia oratoria de Catón un posible candidatu. Flacu sabía que les virtúes de coraxe y capacidá de persuasión que tenía Catón yeren bien valoraes en [[Roma]] y que la única manera que tenía Catón p'aportar a altes maxistratures yera estremándose nel [[Foru Romanu]].{{sfn|Graves|1867|p=637}} Puede comparase cola concepción que tenía [[Montesquieu]] alrodiu de la posterior corrupción de Roma (refiriéndose a la [[Primer guerra civil de la República romana|guerra civil]] ente [[Sila]] y los simpatizantes de [[Cayo Mario]]): {{cita|Pero, polo xeneral, los romanos namái conocíen l'arte de la guerra, que yera l'únicu camín escontra l'honor y les maxistratures. Por ello, les virtúes marciales permanecieron entá cuando'l restu habíense perdíu.{{sfn|Montesquieu|1734|c=c. 10}}}} Por esta razón, suxurió al nuevu llabrador que conduxera la so ambición escontra l'actividá política, asesorándo-y en tou lo que pudo. Flacu convidó a Catón a la so residencia en Roma y ratificó-y el so sofitu políticu faciendo que'l mozu empezara a estremase por sigo mesmu nel Foru y convirtiéndose d'esa manera nun más que considerable candidatu a aportar a una maxistratura.{{sfn|Graves|1867|p=637}} == Principios de la so carrera militar y político == === Cuestor === [[Ficheru:Sicily-EO.JPG|thumb|250px|Fotografía orbital de Sicilia, provincia proconsular de Escipión l'Africanu so que les sos órdenes sirvió Catón. NASA.]] En 205 e.C. Catón foi nomáu [[cuestor]]; al añu siguiente empezó a desempeñar les xeres que'l puestu esixía cuando coló xunto a [[Escipión l'Africanu]] a [[Sicilia (provincia romana)|Sicilia]]. Cuando Escipión consiguió, en ganando a una fuerte oposición nel Senáu, qu'ésti diera consentimientu por que les tropes partieren de la islla escontra'l [[Norte d'África]], Catón y [[Cayo Lelio (padre)|Cayo Lelio]] fueron designaos como escolta de los buques de tresporte. La rellación ente Catón y Escipión yera totalmente carente de simpatía y nun esistía cooperación ente'l [[procónsul]] y el [[cuestor]], yá que cuando Escipión solicitara al Senáu que-y dexara tresportar les sos tropes a África p'atacar al enemigu [[Cartago|cartaxinés]] nel so propiu territoriu, [[Quintu Fabio Máximu]] {{esd|—el}} antiguu xeneral de {{esd|Catón—}} oponer al procónsul. Catón, que'l so nomamientu taba destináu a xixilar el comportamientu de Escipión, aprobó los puntos de vista del so antiguu comandante.{{sfn|Graves|1867|p=637}} Según [[Plutarcu]], el relajamiento de la disciplina ente les tropes de Escipión y los cuantiosos gastos nos qu'incurría los xeneral provocaron la roxura del austeru Catón al que'l xeneral respondió alegando que ''cuntara les victories y non el dineru'': {{cita|Escipión contestó-y (...) que nun precisaba un cuestor tan severu, porque de lo qu'había de dar cuenta a la ciudá yera de les sos aiciones y non del dineru.<ref name="plutarco3">Plutarco. «Catón el Mayor», ''Vides paraleles''. 3.</ref>|estilu=background:transparent}} Tres el discutiniu, Catón dimitió del so serviciu y tornó al Senáu. Pronunció una quexa ante la Cámara referente a los tresmandaos gastos del xeneral. Ante esti pidimientu, secundada por Fabio Máximu, unvióse una delegación por qu'investigara los gastos de Escipión. Los sos integrantes nun atoparon pruebes del esbardie del xeneral.<ref name="plutarco3"/> La versión de [[Titu Liviu]] discrepa sicasí cola de Plutarco y asegura que les quexes de Catón taben motivaes por incompatibilidaes ideolóxiques col so comandante.<ref>Titu Liviu. ''Dende la fundación de la Ciudá''. XXIX, 19.</ref> Si la versión de Livio ye correuta, la delegación foi unviada pa tratar les quexes de los habitantes de [[Locri]], que sufriríen una gran opresión sol mandu d'unu de los [[legáu romanu|legaos]] de Escipión, [[Quintu Pleminio]]. Livio nun diz nada alrodiu de una posible inxerencia de Catón nesti asuntu, anque sí menta l'amargura cola que'l nuevu cuestor quexar al so aliáu Fabio Máximu de cómo Escipión malvara la disciplina militar, y de la so marcha illegal dende Sicilia pa tomar Locri.{{sfn|Graves|1867|pp=637-638}} L'autor de la curtia versión sobre la vida de Catón, que la so identidá atribuyir xeneralmente a [[Cornelio Nepote]], afirma que Catón, tres el so regresu d'África, fixo un altu en [[Cerdeña]] y embarcó na so nave al poeta [[Quintu Ennio]]. Sicasí ye más probable que'l primer contautu ente'l poeta llatín y el senador produxérase cuando ésti fuera [[pretor]] de Cerdeña.<ref>Aurelio Víctor. ''De Viris Illustribus Romae''. 47.</ref> === Edilidad y pretura === [[Ficheru:Regione Sardegna 3.svg|thumb|200px|Cerdeña, provincia pretoria de Catón]] En 199 e.C. , Catón foi escoyíu [[conceyal curul]]; xuntu col so colega nel puestu, Cayo Helvio, restauró los [[Xuegos Plebeyos]] y dio el so consentimientu por que se celebrara una llacuada n'honor a [[Xúpiter (mitoloxía)|Xúpiter]]. Foi escoyíu [[pretor]] en 198 e.C. y foi-y asignada como provincia la islla de Cerdeña, a la que partió al mandu d'una fuercia de 3000 soldaos d'infantería y 200 soldaos de caballería. Equí presentóse-y a Catón la so primer oportunidá pa demostrar al mundu les sos creencies sobre la obligación d'aplicar una estricta moral pública. Amenorgó los costos de les operaciones navales, caminó al traviés de la so provincia en compañía d'un únicu asistente y punxo de relieve'l fuerte contraste ente la so austera manera de vida y la suntuosidá cola que vivíen los maxistraos provinciales de rangu ordinariu. Los ritos relixosos celebrar con un razonable aforru, la xusticia alministrar con razonable imparcialidá, la usura foi escorrida con gran severidá y desterróse a los que la practicaben. Cerdeña permaneciera n'aselu mientres llargu tiempu, pero si tomamos como cierta la improbable y carente de fuentes versión del escritor [[Aurelio Víctor]], Catón apoderó una rebelión na islla mientres el so mandatu.{{sfn|Graves|1867|p=638}} == Consuláu y gobiernu en Hispania == === ''Lex Oppia'' === Nel añu [[195 e.C. ]], a la edá de trenta y nueve años, Catón foi escoyíu cónsul xunto al so antiguu amigu y patrón, [[Lucio Valerio Flacu (cónsul 195 e.C.)|Lucio Valerio Flacu]]. Mientres el so consuláu tuvo llugar una gran disputa llegal que punxo de manifiestu los enraigonaos ideales conservadores del cónsul. En 215 e.C. , mientres l'apoxéu de la [[segunda guerra púnica]], un [[tribunu de la plebe]] llamáu [[Cayo Opiu]] aprobara una llei, la denominada ''[[lex Oppia]]''. Dicha llei tenía por oxetu acutar a les muyeres les exhibiciones desatamañaes de luxu, pa lo cual instauraba una serie de prohibiciones, ente les cualos cabo citar la prohibición de llevar xoyes d'un valor cimeru a una toma d'oru, la prohibición de llevar vistíos de dellos colores y la prohibición d'utilizar vehículos pa desplazamientos curtios, de menos d'una milla, sacantes que se utilizaren p'allegar a un actu relixosu. Con [[Aníbal]] derrotáu y l'economía de la [[República romana|República]] de nuevu próspera gracies a la prinda de les ayalgues cartaxineses, yá nun había necesidá de que se siguiera aplicando la ''lex Oppia''. Arriendes d'ello, los tribunos [[Marcu Fundanio]] y [[Lucio Valerio Tapón]] intentaron consiguir la derogación de la llei, pero atopar cola oposición de los sos colegues [[Marco Xunu Brutu (cónsul 178 e.C.)|Marco Xunu Brutu]] y [[Publio Xunu Brutu]]. Esta disputa llexislativa xeneró un mayor interés que los asuntos alministrativu y estatal que quedaron nun segundu planu. Les muyeres de mediana edá llantar na redoma del [[Foru Romanu|Foru]] ya interceptaben a los sos homes, clamiándo-yos que restauraren los sos derechos. Cada vez más decidíes, les matrones rogaron a los pretores, cónsules y consulares la derogación de la llei, primiendo de tal manera al [[Senáu romanu|Senáu]] que Flacu empezó a duldar, pero Catón amosóse inflexible y realizó un duru discursu que'l so nucleu foi rescatáu por Titu Liviu. A la fin, les muyeres consiguieron lo que queríen.<ref>Titu Liviu, ''Dende la fundación de la Ciudá'', XXXIV, 1.</ref> Cansaos de la persistencia de les matrones romanes, los tribunos opositores retiraron el so vetu y la llei foi derogada por toles tribus. Les muyeres, pa celebrar el so ésitu, desfilaron en procesión peles cais de la capital lluciendo les xoyes y los vistíos más voluptuosos posibles, que yeren por fin llegales.<ref>Valerio Máximu, ''Fechos y dichos memorables''. IX, 1.</ref> Esti espinosu asuntu, sicasí, nun estropió por demás la imaxe pública de Catón, que s'amosara siempres en contra de la reprobación de la llei. Una vegada terminada la so designación consular, Catón foi nomáu [[procónsul]] al cargu de la provincia de [[Hispania Citerior]].{{sfn|Graves|1867|p=638}} === Hispania Citerior === {{AP|Revuelta íbera (197-195 e.C. )}} [[Ficheru:Hispania 1a division provincial.svg|250px|thumb|División provincial de Hispania en tiempos de Catón]] Mientres la so campaña en Hispania, Catón portóse d'alcuerdu a la so reputación d'incansable trabayador y en constante alerta. Vivió en función a los sos ideales [[estoicismu|estoicos]], de la forma más sobria posible y compartiendo tantu les xeres como la cebera de los sos soldaos rasos; siempres que-y yera posible, supervisaba personalmente les xeres de los sos subordinaos. Catón dirixía a les sos tropes de forma dinámica y artera y nun s'amosó nunca desdexosa na direición y ellaboración de táctiques. Los movimientos del exércitu de Catón taben curioso dirixíos p'afaese a les estratexes del restu de xenerales romanos acantonaos en Hispania. A pesar de ser un xeneral nuevu y de talentu, amosaba una inusual humildá al ellaborar les sos estratexes d'acordies a los conseyos de dellos espertos. Catón semó la cizaña ente les tribus hispanes y, aprovechándose de la so debilidá, llegó inclusive a utilizar a munchos d'ellos como mercenarios contra los otros nativos.{{sfn|Graves|1867|p=638}} Los detalles d'esta campaña tán arrexuntaos pol historiador [[Titu Liviu]] ya ilustraos con anécdotes de [[Plutarcu]].<ref>Titu Liviu, ''Dende la fundación de la Ciudá''. XXXIV.</ref> Dambos historiadores cunten l'horror que caracterizó a les operaciones militares asocedíes mientres el conflictu y la rapidez y falta de clemencia cola que Catón apoderó a los insurxentes hispanos. Puede lleese nestes obres qu'hubo ensames a les que, en desaposiándo-yos de les sos armes, executar pola so deshonra o se les masacró mientres saqueos.{{sfn|Graves|1867|p=638}} === Regresu a Roma === [[Ficheru:Forum Romanum panorama 2.jpg|thumb|350px|left|Foru Romanu]] Una vegada qu'hubo amenorgáu a los insurxentes hispanos asitiaos nel territoriu alcontráu ente l'[[Ebro]] y los [[Pirineos]], Catón dirixó la so atención escontra l'alministración de la provincia. Mientres el so gobiernu los ingresos aumentaron, al amontar los beneficios del Estáu pola esplotación de los recursos mineros asitiaos al norte de la [[península ibérica]]. Gracies a toos estos llogros, el Senáu decretó tres díes d'agradecimientu n'honor al xeneral. A finales del añu 194 e.C. , Catón tornó a Roma y el Senáu votó a favor de la celebración d'un [[trunfu romanu|trunfu]], nel qu'exhibió una estraordinaria cantidá d'oru, plata y cobre. Mientres la distribución del botín, Catón amosóse muncho más lliberal de lo que s'esperaba d'él.<ref>Titu Liviu, ''Dende la fundación de la Ciudá''. XXXIV, 46.</ref> Paez ser que'l regresu de Catón asocedió antes de lo previsto por cuenta que'l so enemigu [[Escipión l'Africanu]], que yera cónsul esi añu, deseyaba arrampuñar la provincia al procónsul. Esiste ciertu desalcuerdu ente los escritos de los historiadores [[Cornelio Nepote]] y [[Plutarcu]] nesi puntu:<ref>Plutarco. «Catón el Mayor», ''Vides paraleles''. 11.</ref> el primeru afirma que Escipión nun tuvo ésitu en llograr la provincia mediterránea y que, por cuenta del so enfadu, refugó dexar Roma hasta'l final del so consuláu. Plutarco afirma, sicasí, que Escipión sí tuvo ésitu en llograr la provincia del so rival, pero que nun consiguió la reprobación de l'alministración provincial del so rival y que, como retruque a los sos opositores, caltener mientres el so proconsulado en Roma. Los escritos recoyíos por Titu Liviu afirmen que [[Sestu Digitio]] foi nomáu gobernador de Hispania Citerior.<ref>Titu Liviu, ''Dende la fundación de la Ciudá''. XXXIV, 43.</ref> Ye probable que Plutarco equivocar nesi puntu por cuenta de que esi mesmu añu [[Publio Cornelio Escipión Nasica]] foi nomáu gobernador de [[Hispania Ulterior]].{{sfn|Graves|1867|p=639}} Al paecer Catón intentó ensin ésitu demostrar al traviés de la so elocuencia la veracidá de les cuentes financieres de la provincia coles mires de compensar los ataques arramaos sobre la so persona mientres el so consuláu. Esisten fragmentos de dalgunos de los sos discursos que dan testimoniu de la fuercia de los sos argumentos.{{sfn|Graves|1867|p=638}} Plutarco afirma que tres el so consuláu Catón acompañó a [[Tiberio Sempronio Longo (cónsul 194 e.C.)|Tiberio Sempronio Longo]] a [[Tracia]] en calidá de [[legáu romanu|legáu]],<ref>Plutarco. «Catón el Mayor», ''Vides paraleles''. 12.</ref> pero paez qu'hai un error, yá qu'en 193 e.C. designar a Sempronio Longo como gobernador de la provincia de la [[Galia Cisalpina]].<ref>Titu Liviu, ''Dende la fundación de la Ciudá''. XXXIV, 43 y 46.</ref> Esi mesmu añu Catón financió la construcción d'un pequeñu templu n'honor a Victoria Virgo, que prometiera dos años antes, polo que paez bien improbable que sirviera como mandáu en [[Reinu de Macedonia|Macedonia]].<ref>Titu Liviu, ''Dende la fundación de la Ciudá''. XXXV, 9.</ref> == Final de la carrera militar == === Batalla de les Termópilas === {{AP|Batalla de les Termópilas (191 e.C. )}} [[Ficheru:Antiochos III.jpg|thumb|200px|Bustu de Antíoco&nbsp;III ([[Muséu del Louvre]])]] A pesar de que Catón nun yera yá un home nuevu, la so carrera militar nun terminara entá. En 191 e.C. foi nomáu [[tribunu militar]]<ref>Titu Liviu. XXXVI, 17 y 21.</ref> del cónsul [[Manio Acilio Glabrión (cónsul 191 e.C.)|Manio Acilio Glabrión]], que foi unviáu a [[Grecia (Antigüedá)|Grecia]] pa oponese al Rei del [[Imperiu seléucida]], [[Antíoco&nbsp;III Megas]].{{sfn|Graves|1867|p=639}} Na decisiva [[batalla de les Termópilas (191 e.C.)|batalla de les Termópilas]] (que nun tien de ser confundida cola famosa [[Batalla de les Termópilas|batalla del mesmu nome]] de les [[guerres médiques]]), que marcó l'empiezu de la cayida de Antíoco, Catón fixo gala del so gran valor y llogró una gran fortuna. Nuna valiente incursión en territoriu enemigu, l'exércitu romanu esanició a los sos enemigos de la [[Lliga Etolia]] que taben asitiaos nel puntu más altu del [[monte Eta]], de siguío les lexones baxaron a gran velocidá de la Eta, causando gran terror nel campamentu enemigu y forzando la retirada de Grecia del exércitu seléucida. Tres esta peligrosa estratexa, el legáu Catón foi bien consideráu ente les sos tropes que-y atribuyeron tol méritu de la victoria. Tres el periodu ente la persecución de Antíoco y la pacificación del territoriu griegu, Catón foi unviáu a Roma pol cónsul Glabrión por que comunicara les noticies de la victoria. Catón llevó'l viaxe a cabu con tal rapidez que llegó a la capital primero que [[Lucio Cornelio Escipión Asiáticu]] que fuera unviáu primero que él.<ref>Titu Liviu. XXXVI, 21.</ref> === Visita a Atenes === Según los escritos de [[Plutarcu]], mientres la campaña en Grecia sol mandu de Glabrión, tres la batalla de les Termópilas, Catón foi unviáu a protexer los territorios de [[Antigua Corinto|Corinto]], [[Patras]] y [[Egio]] coles mires de que nun se pasaren al bandu de Antíoco. Foi entós cuando Catón visitó [[Atenes]] pa torgar que los atenienses escucharen les propuestes del rei seléucida y dirixóse a la población de l'actual capital griega nun discursu en llatín. Ye abondo probable que Catón tuviera nociones básiques de griegu, yá que según Plutarco, Catón estudió esti idioma mientres la so mocedá en [[Taranto]], onde entabló gran amistá col filósofu griegu [[Nearco]]. Según [[Aurelio Víctor]], mientres la pretura de Catón en [[Cerdeña]], este recibió clases de griegu d'[[Ennio]]. Independientemente de too yera conocíu'l desdeñu de Catón pel mundu [[Periodu helenísticu|helénicu]]. Ye probable sicasí que se dirixiera a la población ateniense en llatín por cuenta de que yera d'obligáu cumplimientu pa los maxistraos romanos, yá que amosaba la dignidá romana.<ref>Valerio Máximu. II, 2.</ref> == Censura == [[Ficheru:Escipión africano.JPG|thumb|200px|Bustu d'un sacerdote de Isis atopáu nes escavaciones de la Villa de los Papiros (Herculano) que s'identificó tradicionalmente con Escipión l'Africanu. Muséu Nacional de Nápoles.<ref>[http://cir.campania.beniculturali.it/museoarcheologiconazionale/itinerari-tematici/galleria-di-immagini/RA372 Scipione]. Muséu Archeologico Nazionale di Napoli.</ref>]] Catón foi escoyíu [[Censor romanu|censor]] nel añu 184 e.C. xunto al so antiguu patrón [[Lucio Valerio Flacu (cónsul 195 e.C.)|Lucio Valerio Flacu]]. Con una firme reputación como soldáu, Catón prefirió sirvir al Estáu nel so llar, escrutando la conducta de los candidatos a honores públicos y de los xenerales nel campu de batalla. Anque nun s'implicara personalmente na persecución de los [[Escipiones]] ([[Escipión l'Africanu]] y [[Lucio Cornelio Escipión Asiáticu]]) por corrupción, sí que foi la so voluntá la qu'animó l'ataque políticu contra ellos. Escipión foi absueltu por aclamación, en refugando defendese de les sos acusaciones. A pesar d'ello, l'escándalu de les acusaciones acabó cola vida pública del Africanu, quien hubo de retirase a la so villa de [[Liternum]]. La enemistá de Catón con Escipión remontar a la campaña d'África, cuando s'enfrentó con ésti pol so espilfarru na repartu del botín ente les tropes y pol luxu y l'estravagancia de que Escipión faía gala. Sicasí, Catón tenía ente manes una xera entá más seria, yá que s'oponía a la espansión de la nueva cultura helénica qu'amenaciaba con destruyir l'aspra simplicidá de la manera de vida romanu. Consideraba esta resistencia a la invasión cultural como la so misión especial. Catón exhibía esta determinación con más firmeza na so [[Censor romanu|censura]], razón pola que sería moteyáu «el Censor», nome pol que se-y conoz güei de forma más común. Revisó con una severidá inusitada les llistes de senadores y caballeros, espulsando del so orde social a aquellos a los que consideraba que nun yeren merecedores del mesmu, yá fora por motivos morales o pola ambición d'estos. La espulsión de [[Lucio Quincio Flaminino]] por crueldá foi un exemplu de la so ríxida manera d'entender la xusticia. Les sos ordenances contra'l luxu fachendosu fueron bien severes. Impunxo un eleváu impuestu sobre vistíos y adornos personales, especialmente nos adornos femeninos, y sobre los esclavos nuevos mercaos como favoritos. En 181 e.C. sofitó la ''[[lex Orchia]]'' (acordies con otres fontes, primero opúnxose a la so introducción y darréu a la so abolición), que prescribía una llende al númberu de güéspedes nuna hospedería, y en 169 e.C. promovió la ''[[lex Voconia]]'', que ente otres cuestiones contenía una normativa que pretendía revisar l'acumuladura desproporcionada de riqueces en manes d'una muyer. N'otru orde de coses, reparó los acueductos, llimpió les alcantarielles, previeno l'usu priváu de les agües públiques, ordenó la baltadera de les cases qu'estrechaben les víes públiques y construyó la primer basílica nel Foru, cerca de la Curia.<ref>Titu Liviu. XXXIII, 44; Plutarco, ''Vides paraleles'', «Marcu Catón». 19.</ref> Alzó tamién la cantidá apurrida polos [[publicanu|publicanos]] polos derechos de recaldación d'impuestos, y coles mesmes menguó los precios de los contratos pa la construcción d'obres públiques. == Últimos años == [[Ficheru:Megara carte 1844.jpg|thumb|250px|Planu de Cartago y de la península]] Del so periodu como censor hasta la so muerte nel añu 149 e.C. , Catón nun ocupó cargu públicu dalgunu, anque siguió estremándose nel [[Senáu romanu|Senáu]] como un persistente adversariu contra les nueves idees. Al igual que munchos otros romanos, espantába-y lo que los misterios [[Bacanal|báquicos]] teníen de llicenciosu y esixó la espulsión de los filósofos griegos [[Carnéades]], [[Diógenes de Babilonia|Diógenes]] y [[Critolao]], que llegaren como embaxadores dende [[Antigua Atenes|Atenes]], por causa de la peligrosa naturaleza de los sos puntos de vista. Catón tenía terror a los médicos, que yeren na so gran mayoría griegos. Xestionó la lliberación del historiador [[Polibio]] y los sos compañeros prisioneros, preguntando despectivamente a los senadores si nun teníen nada meyor que faer qu'aldericar sobre si unos cuantos griegos teníen de morrer en Roma o na so tierra. Nun conoció la lliteratura griega hasta ser octogenario, anque dellos estudiosos de los sos escritos piensen que tuvo de conocer les lletres griegues mientres la mayor parte de la so vida. === ''Carthago delenda est'' === La so última actividá pública foi promover nos sos compatriotes la necesidá d'empecipiar la [[tercer guerra púnica]] y la destrucción de [[Cartago]]. Nel añu 157 e.C. foi unu de los diputaos unviaos a Cartago p'arbitrar ente los cartaxineses y [[Masinisa]], rei de [[Numidia]]. La misión foi infructuosa, y los comisionados volvieron a casa. Pero Catón volvía tan impresionáu poles evidencies de la prosperidá cartaxinesa que taba convencíu de que la seguridá de Roma dependía de l'aniquilación de Cartago. Naquellos tiempos, mientres y fora de les sesiones, repetidamente clamaba: «''Ceterum censeo Carthaginem esse delendam''» (lo que significa: «Otra manera, cunto que Cartago ten de ser destruyida»).<ref>Plutarco, ''Vides paraleles'', «Catón el Mayor». 26-27.</ref> Esta coletilla en tolos sos discursos fíxo-y tamién bien famosu en Roma. Pa Catón, la vida privada foi una continua disciplina y la vida pública la disciplina de la mayoría. Consideraba al [[pater families|cabeza de familia]] como'l xerme de la familia mesma y a la familia como'l xerme del Estáu. Por aciu una estricta economía del tiempu realizó una cantidá inmensa de trabayu, esixendo la mesma actitú de los sos familiares, y amosándose como un maríu duru, un padre estrictu y un amu severo y cruel. Al paecer, había poca diferencia ente l'interés qu'emprestaba a la so familia y a los sos esclavos. Namá'l so arguyu inducía-y a poner una mayor atención a los sos fíos, [[Marcu Porcio Catón Liciniano]] y [[Marcu Porcio Catón Saloniano]]. Nada había nel comportamientu de Catón que mereciera la censura de los sos compatriotes, que lu víen como un exemplu de la forma de vida romana tradicional. Nel pasaxe en que [[Titu Liviu]] describe'l calter de Catón nun hai una sola pallabra de crítica pa la ríxida disciplina de la so casa. == Vida doméstica == Mientres tola so vida Catón caltuvo l'espíritu rural que-y habíen inculcado los sos padres dende bien neñu. Casóse con una aristócrata de la [[Gens Licinia|''gens'' Licinia]]. Cola so primer esposa tuvo un únicu fíu, al que se-y conoz como Marco Porcio Catón Liciniano con cuenta d'estremalo del so mediu hermanu. Al so primer fíu, Catón -y inculcó los sos mesmos valores tradicionales y aquél aportó a un home de gran valía, bien intelixente, brillante xurista, xagaz políticu y valiente soldáu. Sicasí, a la muerte de la so primer esposa, la innegable moralidá de Catón quedó n'entredichu cuando ésti, a pesar d'atopase nuna edá bien avanzada, tomó una nueva esposa d'ente les sos esclaves con edá casadera. La escoyida pol Censor foi una moza de gran guapura llamada [[Salonia]], cola que tuvo un fíu llamáu Marcu Porcio Catón Saloniano. El primoxénitu de Catón, Catón Liciniano, despreciaba esti actu y retiró al so padre la pallabra. La enemistá ente dambes cañes de la familia de Catón siguiría a la muerte del patriarca. A pesar de qu'en teoría la que lo tenía más fácil pa faer hestoria gracies al so mayor poder económicu ya influencia política yera la caña de los Licinianos, los que más se recuerden son los de la caña de los Salonianos gracies al so descendiente [[Catón el Mozu]]. == Escritos de Catón == Catón nun ye solu famosu pola so importancia política y reconocencies militares, sinón que tamién destacó como escritor. Catón foi un historiador, el primer escritor en prosa llatina d'importancia,<ref>{{cita llibru | nome=Felipe | apellíu=Rodríguez Martínez | títulu=Misterio de les relixones: Catón el Viejo, el defensor de Roma | editorial = Clarendon Press | añu=2005}}</ref> y el primer autor d'una íntegra hestoria d'[[Italia]] en llatín. Dellos historiadores argumentaron que de nun ser pol impautu que causaron les escritures de Catón, el griegu sustituyiría al llatín como llingua lliteraria en [[Roma]].<ref>{{cita llibru | nome=Stanley F. | apellíos=Bonner | títulu=La educación na antigua Roma: dende Catón el Viejo a Plinio el mozu | editorial = Herder | ubicación=Barcelona | añu=1984}}</ref> Catón ye unu de los pocos autores de la nacencia de la lliteratura llatina que podíen afirmar qu'esi idioma yera la so llingua materna.{{sfn|Dalby|1998|pp=7-8}}. * El so manual sobre cómo tien de dirixir una granxa (''[[De Agri Cultura]]'' o ''Sobre l'Agricultura''), ye la única de les sos obres que sobrevivió na so totalidá. Trátase d'una coleición de llibros qu'arrexunta les normes y regles de cría y xestión de granxes, incluyendo anécdotes sobre cómo yera la vida rural de los llabradores itálicos del [[sieglu II e.C.|sieglu II e.C. ]] Adoptada por munchos como un llibru de testu, ''De Agri Cultura'' apurre regles pa dirixir una granxa amplio y dotao de munchos esclavos. Catón asesora a los granxeros na adquisición de trabayadores pa la recoyida d'aceitunes<ref>Catón el Viejo, ''De Agri Cultura'' 64–8.</ref> y tamién apurre téuniques de veces de refrescu esclavistes qu'eviten l'estremu cansanciu de dalgunos, lo que provocaba un descensu na producción. Afirma na so obra que ye necesariu vender esclavos cuando éstos avieyen o se ponen enfermos.<ref>Catón, ''De Agri Cultura'' 2.</ref> Catón apurrió a los granxeros comenenciudos na so obra una serie de discursos que son citaos por diversu autores llatinos.{{sfn|Dalby|1998|pp=22-28}}. * La que ye probablemente la obra más importante de Catón, ''Oríxenes'', ufierta nun pequeñu compendiu de siete llibros una visión de l'antigua historia de les ciudaes italianes, cuantimás Roma, sobre la qu'escribe dende la so [[Fundación de Roma|fundación]] hasta los sos díes. Anque la obra perdióse, diversos fragmentos sobrevivieron gracies a antiguos autores que los recuperaron.{{sfn|Chassignet|1986}}. * Mientres l'[[Imperiu romanu]] caltuviéronse unos 150 discursos políticos de Catón. Nellos Catón proclamaba'l so repulsa a la decadencia de la moral romana y exercía vengaciones verbales contra los sos adversarios políticos. Na actualidá nun se conocen siquier los títulos d'estos discursos, anque se caltuvieron dellos fragmentos d'ellos. El primeru del que puede dase una fecha concreta ye una obra llamada ''Sobre la Eleición de Conceyales'', escrita en [[202 e.C.|202 e.C. ]] Esisten amás una serie de discursos a partir del so consuláu siguida d'una retrospectiva autojustificativa llamada ''Sobre'l so Consuláu'', qu'arrexunta numberosos discursos emitíos mientres la so censura. Nun ye seguro que Catón dexara a otros lleer o copiar los sos discursos mientres taba vivu (n'otres pallabres «publicar»). Tamién se desconoz si la so circulación producióse darréu tres la so muerte.{{sfn|Malcovati|1955}}; {{sfn|Dalby|1998|p=13}}. * ''Sobre los Soldaos'' ye un manual militar práuticu comparable a ''De Agri Cultura''.{{sfn|Astin|1978|pp=184-185}}. * ''Sobre la Llei relativa a Sacerdotes y Augures'' ye una obra de la cual solo conocer un pequeñu fragmentu nel cual siguía ciertes seiciones de ''De Agri Cultura''. L'estilu lliterariu de Catón ye práuticamente invariable nes sos obres y cuasi toes elles siguen una mesma estructura.{{sfn|Astin|1978|p=185}}. * ''Praecepta ad Filium'', ''«Máximes empobinaes al so fíu»'',{{sfn|Astin|1978|pp=332-340}}. obra de la cual sobrevive'l siguiente estractu: {{cita|«Al so debíu tiempu Marco, fíu mio, te voi esplicar lo qu'atopé n'Atenes sobre'l mundu griegu y demostrar qué ventayes pueden morar nos sos escritos (anque nun tenemos de tomar los demasiáu en serio). Son un pueblu rebalbu y ensin valor. Toma esto como una profecía: cuando los griegos déxennos les sos obres el nuesu mundu va malvase, al igual que si unvien a los sos médicos equí. Xuraron matar a tolos bárbaros coles sos medicines y cobren pagos por faelo con cuenta de que trabayen de forma más eficiente. Los griegos de xacíu considérennos bárbaros amás de puercos [[oscos]]. Te prohibo ser enxamás atendíu por unu d'ellos.»}} Citáu por [[Pliniu'l Vieyu]], ''[[Naturalis Historia]]'' 29.13-14. * Una historia de Roma cola qu'enseñó al so fíu a lleer. * ''Carmen de moribus'' (''«Poema de la moral»''), aparentemente en prosa, a pesar del títulu.{{sfn|Astin|1978|pp=185-186}} * Una coleición d'ensayos, dalgunos de los cualos fueron traducíos al griegu. Los dos coleiciones de proverbios que sobrevivieron hasta los nuesos díes y que se conocen como ''Dichos de Catón'' y ''Monosticha Catonis'', escrites en versos hexámetros, pertenecen probablemente al [[sieglu IV]] d.C., y por tantu ye imposible que fueren escrites pol censor, a pesar de que se-y atribuyeron tradicionalmente. == Cronoloxía == * [[234 e.C.|234 e.C. ]] - Nacencia de Catón en Tusculum. * [[217 e.C.|217 e.C. ]] - Catón marcha a combatir contra Aníbal. * [[214 e.C.|214 e.C. ]] - Sirve en Capua. * [[209 e.C.|209 e.C. ]] - Participa nel Sitiu de Taranto. * [[207 e.C.|207 e.C. ]] - Pasa al serviciu de Cayo Claudio Nerón. * [[205 e.C.|205 e.C. ]] - Entra nel Senáu al ser nomáu cuestor. * [[204 e.C.|204 e.C. ]] - Como procuestor pasa al serviciu del procónsul Escipión l'Africanu. * [[202 e.C.|202 e.C. ]] - Escribe la so primer obra de la que puede dase una fecha concreta, titulada ''Sobre la eleición de conceyales''. * [[199 e.C.|199 e.C. ]] - Ye escoyíu edil. * [[198 e.C.|198 e.C. ]] - Ye escoyíu pretor. * [[197 e.C.|197 e.C. ]] - Gobierna como propretor na provincia de Cerdeña. * [[195 e.C.|195 e.C. ]] - Ye escoyíu cónsul xunto a Lucio Valerio Flacu. Esi mesmu añu vese obligáu a derogar la ''Lex Oppia''. * [[194 e.C.|194 e.C. ]] - Gobierna como procónsul la provincia de Hispania Citerior. Al tornar a Roma celebra un trunfu. * [[191 e.C.|191 e.C. ]] - Ye nomáu tribunu militar y marcha al Este en calidá de legáu de Manio Acilio Glabrión. * [[184 e.C.|184 e.C. ]] - Ye escoyíu censor xunto a Lucio Valerio Flacu. * [[181 e.C.|181 e.C. ]] - Oponer a la introducción de la ''Lex Orchia'' y depués a la so abolición. * [[169 e.C.|169 e.C. ]] - Promueve la ''Lex Voconia''. * [[160 e.C.|160]] - [[150 e.C.|150 e.C. ]] - Diz per primer vegada la so frase más famosa, ''Ceterum censeo Carthaginem esse delendam''. * [[157 e.C.|157 e.C. ]] - Ye unviáu a África a la cabeza d'una delegación p'arbitrar les diferencies ente Numidia y Cartago. * [[149 e.C.|149 e.C. ]] - Muerre en Roma. == Ver tamién == * [[República romana media]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == [[Ficheru:Rustici latini volgarizzati.tif|thumb|'' Rustici latini volgarizzati'', 1794]] ;Catón el Viejo * {{cita llibru |apellíu=El censor |nome=Catón |enllaceautor= |títulu=Tratáu d'agricultura. Fragmentos |url= |fechaaccesu= |idioma= |otros= |edición= |añu=2012 |editor= |editorial=[[Editorial Gredos]] |ubicación=Madrid |isbn=978-84-249-3655-6 |capítulo= |páxina= |cita= }} * {{cita llibru | apellíu=Chassignet | nome=M. | títulu=Caton: Anícieslos. Fragments | editorial=[[Coleición Budé]], Les Belles Lettres | allugamientu=París | añu=1986 }} * {{cita llibru | apellíu=Dalby | nome=Andrew | títulu=Cato: On Farming | editorial=Prospect Books | allugamientu=Totnes | añu=1998 | isbn=0907325807 }} * {{cita llibru | apellíu=Malcovati | nome=H. | títulu=Oratorum romanorum estaza liberae rei publicae | editorial=Paravia | allugamientu=Turín | añu=1955 }} ;Sobre l'autor * {{cita llibru |apellíu=Astin|nome=A. Y.|títulu=Cato the Censor|añu=1978|editorial=Clarendon Press|idioma=inglés}} * {{cita llibru |apellíu=Bonner|nome=S. F.|títulu=La educación de l'Antigua Roma: dende Catón el Viejo a Plinio el Nuevu|añu=1984|editorial=Herder}} * {{cita llibru |apellíu=Corti|nome=Y.|títulu=Catón el Vieyu|añu=2008|editorial=Ediciones Síguime|isbn=9788430116782}} * {{cita llibru |apellíos=Drumann|nome=W.|títulu=Geschichte Roms in seinem Uebergange von der republikanischen zur monarchischen Verfassung, 6 Bde.|fecha=1834-1844|idioma=alemán}} * {{cita llibru |apellíos=Graves|nome=J. T.|apellíu-editor=Smith|nome-editor=William|títulu=A Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology|fecha=1867|páxines=636-644|idioma=inglés|capítulu=Cato (1)}} * {{cita llibru |apellíos=Montesquieu|títulu=Consideración sobre les causes del grandor y decadencia de los romanos|fecha=1734|idioma=francés}} * {{cita llibru |apellíu=Rodríguez Martínez|nome=F.|títulu=Misterio de les relixones. Catón el Viejo, el defensor de Roma|añu=2005|editorial=Clarendon Press}} * {{cita llibru |apellíu=Roldán|nome=J. M.|títulu=La República romana|añu=1995|editorial=Ediciones Cátedra|isbn=9788437603072}} * {{cita enciclopedia|apellíu=Varios autores|títulu=Cato, Marcus Porcius (statesman)|añu=1911|enciclopedia=Encyclopaedia Britannica|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Cato,_Marcus_Porcius_(statesman)|idioma=inglés}} * {{cita publicación |apellíu=Vidal|nome=G.|títulu=Catón el vieyu y la primer asimilación romana de la cultura griega|publicación=Llimes|fecha=2002-2003|númberu=14-15|páxines=pp. 115-126}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Cato Major}} {{wikiquote}} {{wikisource}} * [[Ficheru:Wikisource-logo.svg|15px|alt=]] [[Wikisource]] contién un testu n'español de la vida '''[[s:Vides paraleles: Catón|Catón el Viejo]]''' de [[Plutarcu]]. *{{SmithDGRBM|autor=JTG|artículu=Cato (1)|volume=1|páxines=636-644}} {{socesión |títulu= Cónsul de la República romana<br><small>'''''xuntu con '''[[Lucio Valerio Flacu (cónsul 195 e.C.)|Lucio Valerio Flacu]]'''''</small> |periodu = 195 e.C. |predecesores = [[Lucio Furio Purpúreo]]<br>[[Marcu Claudio Marcelo (cónsul 196 e.C.)|Marcu Claudio Marcelo]] |socesores = [[Escipión l'Africanu|Publio Cornelio Escipión Africanu]] '''''cos. II'''''<br>[[Tiberio Sempronio Longo (cónsul 194 e.C.)|Tiberio Sempronio Longo]] }} {{NF|234 e.C.|149 e.C.|Caton el Viejo}} {{Tradubot|Catón el Viejo}} [[Categoría:Porcios Catones]] [[Categoría:Escritores de la Roma antigua]] [[Categoría:Historiadores de la Roma antigua]] [[Categoría:Militares de l'Antigua Roma de les guerres púniques]] [[Categoría:Militares de l'Antigua Roma de les guerres celtíberes]] [[Categoría:Cónsules de la República romana]] [[Categoría:Censores]] [[Categoría:Escritores del sieglu II e.C.]] [[Categoría:Militares de l'Antigua Roma del sieglu II e.C.]] [[Categoría:Historiadores]] [[Categoría:Personaxes del Llibru VI de la Eneida]] [[Categoría:Cuestores]] [[Categoría:Pretores]] [[Categoría:Procónsules]] [[Categoría:Tribunos de la plebe]] [[Categoría:Senadores de l'Antigua Roma del sieglu III e.C.]] [[Categoría:Senadores de l'Antigua Roma del sieglu II e.C.]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 2k05xuz60a3xjoyu6zjw6pfp6cnsgok Le Lotus bleu 0 167439 3707593 3705183 2022-08-16T18:24:47Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibía => qu'exhibía wikitext text/x-wiki {{Ficha d'historieta |nome = ''El Lotu Azul''<!-- NOTA: Ye'l nome d'un establecimientu, razón pola que s'escribe con mayúscula. --> |nome orixinal = Le Lotus bleu |imaxe = Chinese black dragon red background.svg |pie d'imagen = |formatu=Seriada en ''[[Le Petit Vingtième]]'',<br />con escoyeta n'[[álbum d'historietes|álbum]] |primer edición = [[9 d'agostu]] de [[1934]] |última edición = [[17 d'ochobre]] de [[1935]] |editorial = [[Casterman]] |editor = |direutor = |distribuidora = |imprenta = |páxines = |periodicidad = |preciu = |deplegal = |isbn = |issn = |tradición = [[Historieta francu-belga|francu-belga]] |xéneru = [[Historieta d'aventures|aventures]] |historietes = |personaje = [[Tintín (personaxe)|Tintín]]<br/>[[Milú]]<br/>[[Mitsuhirato]]<br/>[[Tchang Tchong Yen|Tchang]]<br/>[[Hernández y Fernández]]<br/>[[Rastapopoulos]] |creadores = Georges Remi ([[Hergé]]) |guionistes = |dibuxantes = |entintadores = |coloristes = |rotuladores = |portadistas = |coleición = [[Les aventures de Tintín]] |numeración = |númberu=05 |númberos = 24 |anterior = ''[[Los cigarros del faraón]]'' |siguiente = ''[[La oreya rota]]'' |web = www.tintin.com }} '''''El Lotu Azul'''''<!-- NOTA: Ye'l nome d'un establecimientu, razón pola que s'escribe con mayúscula. --> —nel [[Idioma francés|francés]] orixinal '''''Le Lotus bleu'''''— ye'l quintu [[Álbum d'historietes|álbum]] de la serie ''[[Les aventures de Tintín]]'', creada pol historietista [[Bélxica|belga]] [[Hergé]]. Publicar por entregues en ''[[Le Petit Vingtième]]'' —suplementu selmanal infantil del diariu católicu conservador ''[[Le Vingtième Siècle]]''— ente'l 9 d'agostu de 1934 y el 17 d'ochobre de 1935,<ref name="tintinologist"> [http://www.tintinologist.org/guides/books/05bluelotus.html ''The Blue Lotus''], en www.tintinologist.org.</ref> a un ritmu de dos páxina selmanales en blancu y negru, formando la segunda parte de la historia daquella conocida como '''''Tintín n'Oriente'''''.{{Harvnp|Goddin|2008|pp=135-144}} La primer edición n'álbum, tamién en blancu y negru, apaeció en 1936 na editorial [[Casterman]].<ref name="tintinologist"/> La primer edición en color, na mesma editorial, data de 1946.{{Harvnp|Farr|2002|p=57}} Pa ella, les primeres cuatro páxines del álbum fueron íntegramente dibuxaes de nuevu, ya introduciéronse tamién dellos cambeos de menor importancia n'otres partes del llibru.<ref name="tintinologist"/> ''El Lotu Azul'' ye la segunda parte d'una hestoria empecipiada nel álbum anterior, ''[[Los cigarros del faraón]]'', anque puede lleese de forma independiente. L'aición desenvolver nel so mayor parte en [[China]], principalmente na ciudá de [[Shanghai]]. El títulu ta tomáu del nome d'un ficticiu [[fumadero d'opiu]] d'esta ciudá. Tien una gran relevancia dientro de la hestoria de la serie, por ser la primer vegada que'l so creador, Hergé, esmolecer por documentarse exhaustivamente avera de la tema tratada, pa lo que cuntó cola ayuda d'un estudiante chinu, [[Zhang Chongren]],{{Harvnp|Sadoul|1986|p=101}} qu'influyiría notablemente nel álbum y na so obra posterior. Pa dellos autores, tratar de la primer obra maestra de Hergé ya inclusive hai quien considera esti álbum el meyor de tola serie.{{Harvnp|Farr|2002|p=51}}<ref name="tintinologist"/> == Antecedentes == === Hergé y Tintín === [[Ficheru:Le petit vingtième 15 mai 1930.jpg|200px|thumb|derecha|Les aventures de Tintín cobraron fama dende la primer historieta. Na imaxe, portada de ''[[Le Petit Vingtième]]'' de 15 de mayu de 1930 relativa a ''[[Tintín nel país de los soviets]]''.]] {{VT|Hergé}} En 1934, l'artista gráficu Georges Remi, más conocíu dende 1924 como [[Hergé]],{{Harvnp|Goddin|2008|p=18}} yá conocía l'ésitu profesional a los sos 27 años. En contrayendo matrimoniu con Germaine Kieckens en 1932,{{Harvnp|Goddin|2008|p=106}} la so carrera paecía consolidase. Acababa de fundar una axencia de publicidá llamada ''Atelier Hergé'',{{Harvnp|Goddin|2008|p=137}} na que, pa poder faer frente a los numberosos pidíos, incluyera como sociu a José De Launoit, amigu, antiguu compañeru del [[escultismu|movimientu escultista]]{{Harvnp|Goddin|2008|p=11}} y del serviciu militar{{Harvnp|Goddin|2008|p=89}} y padrín de boda.{{Harvnp|Goddin|2008|p=106}} Coles mesmes, el so trabayu nel diariu católicu ''[[Le Vingtième Siècle]]'' apurría-y gran popularidá desque en 1927 fuera contratáu pol so editor, l'[[Ablaya (eclesiásticu)|ablaya]] [[Norbert Wallez]].{{Harvnp|Goddin|2008|p=32}} Amás d'otres collaboraciones en distintos suplementos del periódicu —d'ideoloxía bastante conservadora—,{{Harvnp|Castillo|2011|pp=33 y 38}} Hergé ocupar del suplementu infantil ''[[Le Petit Vingtième]]'' dende la so creación en 1928.{{Harvnp|Goddin|2008|p=44}} Los sos personaxes gociaben de l'aceptación del públicu infantil y xuvenil. Por casu, dende 1930 venía dibuxando les aventures de [[Quique y Flupi]],{{Harvnp|Goddin|2008|pp=63 y ss}} dos pilluelos de [[Bruxeles]] que dieren yá llugar a la publicación de dos álbumes,{{Harvnp|Goddin|2008|pp=72 y 109}} y en 1934 empecipiara les aventures de Popol y Virginia.{{Harvnp|Goddin|2008|pp=140-143}} Pero yeren [[les aventures de Tintin]] les que más ésitu apurríen al so creador. ''[[Tintín nel país de los Soviets]]'' (1929-1930),{{Harvnp|Goddin|2008|pp=48-67}} ''[[Tintin nel Congo]]'' (1930-1931){{Harvnp|Goddin|2008|pp=69-86}} y ''[[Tintín n'América]]'' (1931-1932) fueren bien populares.{{Harvnp|Goddin|2008|pp=89-109}} La fama del personaxe yera tal que'l diariu entamó multitudinaries receiciones populares a Tintín na Estación del Norte de Bruxeles al términu de la publicación seriada de caúna de los trés histories, cuntando cola participación d'un mozu y un perrín qu'encarnaben al reporteru y la so mascota.{{Harvnp|Goddin|2008|pp=67, 86 y 109}} L'estilu de [[llinia clara]] col que taben dibuxaes supónía los tipu de dibuxu más modernu de la so dómina.{{Harvnp|Castillo|2011|p=16}} Con posterioridá a la publicación de les historietes en capítulos selmanales del suplementu, publicar con ésitu los trés [[álbum d'historieta|álbumes]] recopilatorios de les aventures.{{Harvnp|Goddin|2008|pp=69-70 y 86}} Por esta dómina surdieron ciertes diferencies ente l'autor y el periódicu{{Harvnp|Goddin|2008|p=138}} que fueron resueltes con un nuevu alcuerdu económicu más favorable a Hergé que se robló cuando yá s'empecipiara la publicación de ''El Lotu Azul''.{{Harvnp|Goddin|2008|p=152}} === ''Tintin n'Oriente'' === {{AP|Los cigarros del faraón}} L'interés de [[Hergé]] por [[China]] empecipiárase en 1923, cuando —inda adolescente— participó nun retiru espiritual na abadía de Saint-André de Loppem y conoció al padre Édouard Neut.{{Harvnp|Goddin|2008|p=12}} Nel monesteriu moraben dellos monxos que vivieren naquel alloñáu país, y el mesmu Neut yera un espertu na [[Historia de China|hestoria]] y [[Cultura de China|cultura]] del xigante asiáticu. Años más tarde, Hergé reconocería que'l [[Orde de San Benitu|benedictín]] yera l'orixe del so interés por tou lo referente a China.{{Harvnp|Assouline|1997|p=84}} En 1932 [[Imperiu del Xapón|Xapón]] invadió China y un llector de ''[[Le Petit Vingtième]]'' suxurió que'l ficticiu reporteru visitara'l país. La respuesta de la redaición foi contundentemente negativa, argumentando que sería demasiáu peligrosu pa Tintín.{{Harvnp|Goddin|2008|p=101}} Sicasí, pocu dempués, el 24 de payares de 1932,{{Harvnp|Farr|2009|p=90}} cuando terminó la publicación de ''[[Tintín n'América]]'', el mesmu personaxe protagonista anunció nuna ''entrevista'' del suplementu infantil que llueu embarcaría escontra China, ya informó de que l'itinerariu tomaría [[Exiptu]], [[Raj británicu|la India]] y [[Indochina francesa|Indochina]]. Hergé incluyó un mapa ilustráu qu'antemanaba les aventures que taben por llegar.{{Harvnp|Goddin|2008|pp=112-115}} A diferencia de les dos primeres historietes de Tintín, la temática d'esta nun había veníu suxurida por [[Norbert Wallez|Wallez]].{{Harvnp|Castillo|2011|p=38}} A principios d'avientu de 1932 empecipióse la publicación de les nueves aventures, y Tintín antemanó que'l so destín yera [[Shanghai]].{{Harvnp|Goddin|2008|p=115}} El títulu provisional de la nueva aventura yera ''Tintín n'Oriente'',{{Harvnp|Goddin|2008|p=135}} magar, tres la publicación de los fascículos y con vistes a la edición del álbum, Hergé camudaría-y el títulu pol de ''[[Los cigarros del faraón]]''.{{Harvnp|Goddin|2008|p=140}} L'álbum ye consideráu polos especialistes como una obra de transición asitiada ente'l Tintín ''primitivu'' de los trés primeres historietes y el notable cambéu que va representar ''El Lotu Azul''.{{Harvnp|Castillo|2011|p=37}} A diferencia de les inocentes historietes anteriores, carentes d'argumentu y caracterizaes pola improvisación,{{Harvnp|Castillo|2011|pp=40 y 67}} ''Los cigarros del faraón'' amuesa una cierta continuidá na so trama, amestada pola esistencia d'una sociedá secreta dedicada al [[narcotráficu|tráficu de drogues]]. El so guión, sicasí, escarez totalmente de planificación y ye marcadamente [[Folletín|folletinesco]].{{Harvnp|Peeters|2013|pp=120-122}} En terminando la publicación d'esta primer hestoria'l 8 de febreru de 1934,{{Harvnp|Peeters|2013|p=133}} en mayu publicó una carta de [[Quique y Flupi]] que yá incluyía una referencia a la situación política internacional, colos carros de combate xaponeses atacando China.{{Harvnp|Goddin|2008|p=144}} Por eses feches, Hergé disponer a arrexuntar tola documentación posible alrodiu de China col enfotu de ambientar afechiscamente la continuación de la hestoria.{{Harvnp|Goddin|2008|p=144}} La nueva aventura de Tintín acabaría siendo ''El Lotu Azul''. == Documentación == [[Ficheru:Shanghai Nanking Road 1930s.jpeg|280px|thumb|left|[[Hergé]] se documentó concienzudamente pa ilustrar l'álbum, lo que-y dexó reproducir les coloristes cais de [[Shanghai]] de forma bien realista. Na semeya, la cai Nanking nos años 30 del sieglu XX.]] Señalóse la posible influencia que pudo tener na xestación de ''El Lotu Azul'' la película de [[David Wark Griffith|D.W. Griffith]] ''[[Llirios rotos]]'' (''Broken Blossoms''; 1919), protagonizada por [[Lillian Gish]] y [[Richard Barthelmess]].{{Harvnp|Farr|2009|p=67}} Otru filme que marcó a [[Hergé]] foi la cinta alemana de 1933 ''Flüchtlinge'', que recreaba l'atmósfera china de forma bien realista.{{Harvnp|Peeters|2013|p=138}} Tamién pudo tener ciertu pesu nel trabayu del dibuxante'l llibru d'[[André Malraux]] ''[[La condición humana]]'', bien conocíu entós por ganar el [[Premiu Goncourt]] en 1933.{{Harvnp|Farr|2009|pp=92-93}} Igualmente ye d'esos años ''China'', el llibru de viaxes escritu por Marc Chadourne en 1931.{{Harvnp|Assouline|1997|p=82}} Otres posibles fontes d'inspiración veníen de la prensa, onde China amontaba la so presencia adulces. El conocíu periodista [[Albert Londres]], quien fuera unu de los modelos pa crear a [[Tintín (Les aventures de Tintín)|Tintín]], escribió numberosos artículos nel país asiáticu hasta que'l so intrigante informe sobre [[Manchuria]] y [[Shanghai]] sumió con él al fundise'l so barcu frente a les mariñes d'[[Adén]].{{Harvnp|Farr|2009|p=93}} Una serie d'artículos sos publicaos arriendes de un anterior viaxe a China diez años antes fuera arrexuntáu nel esitosu llibru ''La Chine en folie'' (''La llocura de China''), que describía con gran sentíu del absurdu un incoerente país de decapitadores.{{Harvnp|Assouline|1997|p=81}} Tamién hai constancia de que Hergé mercó los llibros ''China'', de [[Vicente Blasco Ibáñez]] y ''Von China und Chinesen'', de Heinz von Perckhammer,{{Harvnp|Farr|2009|p=93}} que cuntaba con abondoses ilustraciones.{{Harvnp|Assouline|1997|p=82}} Sicasí, paez claro qu'hubo otres persones que tuvieron más impautu nel acabáu del álbum. Hasta ''El Lotu Azul'', la visión que los álbumes de Tintín teníen d'otres cultures taba basada n'[[estereotipu|estereotipos]]:{{Harvnp|Castillo|2011|p=97}} malvaos [[bolxevique]]s, africanos simples, estauxunidenses cobiciosos, [[Amerindiu|indios]] inocentes… La escasa rellación de Tintín cola [[cultura de China|cultura china]] nun fuera bien distinta: en ''[[Tintín nel país de los Soviets]]'', apaecen unos crueles [[verdugu|verdugos]] chinos con trenza y, na primer versión en blancu y negru de ''[[Tintín n'América]]'', [[Milú]] tarrez acabar como alimentu de dos [[sicariu|sicarios]] chinos que van llegar a refundiar al so amu al [[llagu Michigan]].{{Harvnp|Farr|2002|p=51}} Na mentada entrevista con Tintín na qu'esti anunciaba'l so viaxe a China, publicada'l 24 de payares de 1932, l'entrevistador falaba de los torturadores chinos y de la posibilidá de que Milú fuera secuestráu por dalgún cocineru. El testu diba acompañáu por un dibuxu nel que'l ''[[fox terrier]]'' yera escorríu por un chinu bien similar a los apaecíos nos dos álbumes mentaos.{{Harvnp|Farr|2009|p=90}} === La influencia católica === [[Ficheru:Lou Tseng-Tsiang.jpg|260px|thumb|derecha|[[Lu Cheng-hsiang|Lou Tseng-Tsiang]], el padre Célestin, foi unu de los trés sacerdotes católicos qu'influyeron en [[Hergé]]]] Curiosamente, l'impulsu por que camudara d'actitú respeuto al pueblu chinu vinu de la mesma [[Ilesia católica]] con que la so llabor misioneru [[Hergé]] fuera tan complaciente en ''[[Tintín nel Congo]]''.{{Harvnp|Farr|2002|p=51}} Conocedor de la circunstancia de que [[Lu Cheng-hsiang|Lou Tseng-Tsiang]] —antiguu ministru d'asuntos esteriores nel Gobiernu chinu y autor d'una obra sobre la ocupación de [[Manchuria]] por [[Imperiu del Xapón|Xapón]]— decidiera ordenar sacerdote col nome de padre Célestin Lou y moraba na abadía de St. André, Hergé escribió un par de díes dempués al padre Édouard Neut. Esti non solo conocía al cultu sacerdote oriental, sinón que tamién yera, de la mesma, un bon conocedor de la realidá china. Neut respondiólu animándo-y a documentarse afechiscamente porque pensaba que'l nuevu álbum de Tintín podía tener mayor importancia que los anteriores y podía aportar a una obra d'entendimientu interracial. El flaire unvió-y dos llibros: ''Aux origines du conflit mandchou'' (''Los oríxenes del conflictu manchú''), obra d'otru sacerdote, el padre Thadée, qu'esplicaba los raigaños del conflictu de [[Manchuria]]; y ''Ma Mère'' (''La mio madre''), de Cheng Tcheng, «qu'apurre una maraviyosa perspeutiva de la vida privada de la familia china». Tamién-y unvió un artículu de 1932 que resultó de suma utilidá y qu'esplicaba les diferencies ente les civilizaciones china y xaponesa.{{Harvnp|Goddin|2008|p=146}}{{Harvnp|Farr|2009|p=92}}{{Harvnp|Peeters|2013|p=135}} El relixosu, con gran anticipación, díxo-y lo siguiente:{{Cita|... Tintín va atopar con sabios chinos, monxos, bonzos chinos, families chines; va atopar con militares xaponeses; militares dende va sieglos, militares pa ser militares y pa lluchar, como los prusianos en Bélxica en 1914: los rapacinos bruselenses fixeron tantes chancies de mal gusto sobre estos fidalgos d'aldega que nos invadieren (...) Albidro de qu'esti viaxe de Tintín podría tener repercusiones entá más grandes que los sos viaxes precedentes. Una de les sos continuaciones podría introducir a Hergé nel mundu d'Estremu Oriente y face-y atopar filones bien interesantes pa informar y afondar el so talentu, p'anova-y costantemente, al empar que podría collaborar con muncha eficacia con una obra de comprensión interracial, y de verdadera amistá ente mariellos y blancos.{{Harvnp|Assouline|1997|p=84}}}} Cuando Hergé disponer a arrexuntar documentación sobre China, contautó con él el padre Gosset, [[capellán]] d'un grupu d'estudiantes chinos de la [[Universidá Católica de Lovaina]]. El sacerdote, que siguiera la obra del dibuxante, pidiólu que describiera de forma apropiada al país asiáticu, pos tarrecía que los sos estudiantes, grandes siguidores de Tintín, sintiérense decepcionaos pola repetición de los vieyos [[clixé]]s.{{Harvnp|Farr|2009|p=91}} Ente otres coses, el sacerdote dicía-y na carta lo siguiente:{{cita|Si usté describe a los chinos tal como a los occidentales presentar munches vegaes, si les amuesa con una trenza nel llombu, cosa qu'asocedía so la [[dinastía Qing|dinastía manchú]], un signu d'esclavitú; si declarar fistoles y crueles; si fala de suplicios chinos, va ofender cruelmente a los mios estudiantes. Por favor, ¡sía prudente! ¡Infórmese bien!{{Harvnp|Coronado Morón|González Torres|Ortigosa Cabu|Méndiz Noguero|2005|p=235}}}} El 8 de marzu de 1934, mientres un periodu de descansu ente la publicación de dambes historietes, ''[[Le Petit Vingtième]]'' publicó una nueva entrevista a Tintín. Na mesma, a la entruga de si tenía mieu de los chinos, Tintín, yá influyíu Hergé pela carta del padre Gosset, contesta lo siguiente: «¿Mieu de los chinos? Ye obviu que, como nel casu de los europeos, hai de too, pero los chinos polo xeneral son persones encantadores, bien educaes, con una gran cultura y bien hospitalaries. Munchos de los misioneros a los qu'atopé nos mios viaxes faláronme d'una China a la qu'amen fondamente. Ye un error pensar que tolos chinos son mentirosos, crueles, etc.»{{Harvnp|Farr|2009|p=91}} Remi visitó al padre Gosset en [[Lovaina]] y conoció a dos de los sos alumnos, l'espertu en [[Teatru de China|teatru chinu]] Arnold Tchiao Tch'eng-Tchih y la so novia Susan Lin,{{Harvnp|Farr|2009|p=92}} con quien entabló una granible amistá.{{Harvnp|Peeters|2013|p=138}} Amás, el sacerdote suxuriólu que caltuviera una entrevista con [[Zhang Chongren]], un prometedor estudiante d'escultura de l'Academia de Belles Artes de Bruxeles natural de [[Shanghai]], que taba tamién bien interesáu en pintura, poesía y otres artes.{{Harvnp|Farr|2008|p=79}} === Zhang Chongren === El 1{{Harvnp|Assouline|1997|p=85}} o'l 10 de mayu de 1934,{{Harvnp|Goddin|2008|p=144}} Remi recibió la primer visita de Zhang, una influencia que resultaría decisiva{{Harvnp|Goddin|2008|p=159}} y de la que nacería una puesta y fonda amistá.{{Harvnp|Goddin|2008|p=146}} El so tíu güelu, un prestixosu filósofu, yera amigu del padre Célestin. Esti encamentar al padre Gosset, quien lo unvió a Hergé.{{Harvnp|Assouline|1997|p=85}} Zhang tenía entós 26 años y venía de una familia [[Catolicismu|católica]] de [[Shanghai]] formada por artistes. Estudió na escuela Saint-Louis de la so ciudá, onde aprendió [[Idioma francés|francés]]. En 1931 llogró una beca y viaxó a Europa, onde recibió noticies de que los xaponeses taben bombardeando Shanghai. Los trés años mientres los qu'estudió na [[Real Academia de Bélxica|Real Academia de Belles Artes]] de Bruxeles tuvieron marcaos pola guerra nel so país.{{Harvnp|Peeters|2013|pp=136-137}} Zhang fixo nacer en [[Hergé|Remi]] un gran interés sobre China, la so [[arte de China|arte]] y les sos téuniques de pintura. Amás, ayudólu a abandonar idees preconcebíes y a desterrar estereotipos.{{Harvnp|Farr|2002|p=51}} Nun ye casual que Hergé creara en ''El Lotu Azul'' un [[Tchang Tchong Yen|personaxe]] que lleva'l mesmu nome del artista chinu{{Harvnp|Goddin|2008|p=164}} y que l'intercambiu d'información ente Tintín y él faiga que dambos prescindan d'idees preconcebíes y estereotipaes al respeutive de la cultura del so interlocutor.{{Harvnp|Farr|2002|p=51}} L'autor comentaría dempués: «Hasta entós, pa mi la China taba poblada por vagues humanidaes” de güeyos resgaos, de xente cruel que comía niales de golondrina, llevaba trenza y echaba a los neños al ríu… Impresionárenme enforma les imáxenes y los rellatos de la [[llevantamientu de los bóxers|Guerra de los Boxers]], nes que se faía fincapié nes crueldaes de los mariellos, y marcóme enforma». L'artista chinu tamién-y apurrió postales, llibros de dibuxu y manuales chinos, que Hergé estudió y copió y qu'influyeron nel so arte. Años dempués diría: «D'ellí procede'l mio gustu pol orde, el mio deséu de reconciliar el detalle y la cencellez, l'harmonía y el movimientu».{{Harvnp|Farr|2008|p=80}} Un par de selmanes más tarde, Zhang volvió visitar a Remi llevando consigo los mentaos manuales de dibuxu chinos. Col material disponible, Hergé empezó a ellaborar los sos primeros bocetos d'ambiente oriental.{{Harvnp|Goddin|2008|p=146}} Nellos, empezó a estremar ente les traces de los personaxes chinos y los de los xaponeses.{{Harvnp|Farr|2009|p=97}} Pocu dempués, empezó la publicación de la historieta. Hergé fixérase una idea correuta de la situación política de Shanghai gracies al so llabor previu de documentación, y agora dibuxaba los decoraos distribuyendo negros y blancos por aciu pluma y pincel.{{Harvnp|Goddin|2008|p=150}} Los xardinos del hotel vienen de unu de los manuales de Zhang;{{Harvnp|Goddin|2008|p=150}} la cama tradicional de la casa del señor Wang na qu'espierta Tintín foi esbozada pol artista chinu.{{Harvnp|Goddin|2008|p=154}} La collaboración de Zhang tamién foi determinante pa ellaborar unos rótulos realistes escritos en chinu con una cuidada [[Caligrafía china|caligrafía]]{{Harvnp|Goddin|2008|p=146}} que-y enseñara'l so tíu güelu Ma Xiangbo.{{Harvnp|Farr|2009|p=98}} L'artista asiáticu ayudó a Hergé diseñando los cartelos escritos en [[chinu mandarín]] sobre distintos temátiques qu'apaecen na obra, lo que concede mayor verosimilitud a les imáxenes. Nel álbum anterior, Hergé ilustrara delles viñetes con un árabe elemental creáu por él mesmu a partir d'exemplares de los sos archivos. Sicasí, los [[ideograma|ideogrames]] creaos por Zhang amuesen gran conocencia del idioma. Los testos caleyeros inclúin cartelos de conteníu político, filosóficu o comercial.{{refn|group=nota|Dalgunos de los cartelos qu'apaecen nes cais tienen un claru conteníu político, como'l qu'apaez detrás de Gibbons cuando Tintín ruémpe-y el cayáu y que reza ''¡Embaxo l'imperialismu!'', o otru que diz ''¡Boicotiái los productos xaponeses!''; otros son de conteníu más filosófico, como ''Si tas enfermu nun vas poder algamar les tos ambiciones'' o ''Tener mil acres de tierra nun ye equiparable a tener un bon emplegu''; otru grupu ye de conteníu más comercial, como un cartelu caleyeru qu'amuesa bombilles y diz ''Lletricidá Siemens'', n'otru asitiáu nuna tienda lléese ''Arreglu de relós de pulsera y de paré'' y, sobre la mesa na que Tintín tastia un té hai un cartelu qu'anuncia ''Bébores y tentempiés''.{{Harvnp|Farr|2008|p=81}}}} Tamién la decoración y moblame del interior de les viviendes chines tán diseñaos por Zhang con gran curiáu p'averase a la realidá.{{Harvnp|Farr|2002|p=52}} Dambos artistes axuntaben los domingos y Zhang escribía los testos en chinu que teníen d'apaecer na páxina que se publicar selmanalmente y que-y dotaben d'una mayor autenticidá.{{Harvnp|Farr|2008|p=81}} Un llamativu exemplu ye la viñeta na que Tintín espera mientres hores la llegada a la so casa del profesor Fan Se-Yeng mientres contempla una pintura tradicional china colgada na paré.{{Harvnp|Temmerman|2010|loc=min. 30:25}} En xunetu de 1935,{{Harvnp|Farr|2009|p=101}} primero que se terminara la publicación de la historieta, el mozu Zhang tornó a China; pero dexó-y a Hergé abondosa documentación y los testos caligrafiaos necesarios pa completar la hestoria.{{Harvnp|Goddin|2008|p=169}} L'estudiante refugó recibir cualquier tipu de compensación económica en cuenta de la so importante collaboración, pos entendió esta en primer llugar como una obligación para col so país y, darréu, como un placer.{{Harvnp|Farr|2009|p=95}} Tamién refugó, anque con agradecimientu, la propuesta de Hergé de figurar como coautor de la historieta.{{Harvnp|Farr|2009|p=101}}{{refn|group=nota|[[Pierre Assouline]] plantega la posibilidá de que la ufierta de [[Hergé]] fuera puramente de cortesía y qu'esperara una negativa. A lo último, la inestable situación china aconseyaba a Zhang nun inscribir el so nome nuna obra que disgustaba a los xaponeses. Sía que non, ta claro que la ufierta esistió. Curiosamente, Zhang sí incluyó'l so nome escritu en chinu n'unu de los numberosos cartelos qu'apaecen a lo llargo de la historia, polo que «robló» en ciertu mou.{{Harvnp|Assouline|1997|p=91}}}} La influencia de Zhang sobre Remi foi «terrible». Non solo describió-y l'ambiente de les ciudaes chines. Tamién amplió los sos recursos gráficos, inspiró-y un enclín a l'autenticidá que yá non -y abandonaría nunca y acabó cola so [[eurocentrismu]]. Amás, dende ''El Lotu Azul'', la obra de Hergé va alloñándose de la política —que va siguir presente pero tratada con ciertu desdeñu— pa centrase na amistá como resultáu de la so rellación personal.{{Harvnp|McCarthy|2007|pp=57-59}} Anque Remi y Zhang escribir mientres un tiempu, la guerra en China fizo que perdieren el contautu mientres décades. Sicasí, l'artista belga nunca llegó a escaecer al nuevu collaborador que lu empecipiara na comprensión d'Oriente y, cuando s'atopaba con persones d'orixe chinu, solía preguntar si conocíenlu. A lo último a principios de 1975, mientres una fiesta que tenía llugar en [[Bruxeles]], Hergé coincidió con Pierre Wei y preguntó-y si conocía a un escultor de [[Shanghai]] llamáu Zhang Chongren. Pa la so sorpresa, Wei respondió-y que Zhang fuera'l so padrín de bodes venti años antes y, magar había perdíu contautu con él, prometió pidir ayuda al so propiu hermanu que moraba en Shanghai. Al cabu d'un tiempu, l'hermanu pudo informa-y de que Zhang vivía inda na mesma casa familiar de siempre y los dos antiguos amigos pudieron volver a entamar la so comunicación epistolar.{{refn|group=nota|Nuna carta escrita'l 1 de mayu de 1975, Hergé estimábalu a Zhang {{cita|(...) non solo pola ayuda que me brindó naquel momentu pal mio trabayu, sinón tamién, y sobremanera, por tou aquello que, ensin dame cuenta, apurrióme. Gracies a usté la mio vida adoptó un nuevu aldu. Fíxome afayar una amplia gama de coses, la poesía, la sensación d'unidá ente l'home y l'universu.{{Harvnp|Farr|2009|p=95}}}}Y añedía: {{cita|Gracies a usté, a lo último, afayé —¡dempués de Marco Polo!— China, la so civilización, los sos pensamientos, el so arte y a los sos artistes. Nesti momentu toi somorguiáu nel [[Dào Dé Jing|Tao Te King]] y na obra de [[Zhuangzi|Chuang Tsé]], ¡y tou deber a usté!}}Nun paquete estreme unvió-y dos talos exemplares de ''El Lotu Azul'' y ''[[Tintín nel Tíbet]]'', anque solo llegaríen al tercer intentu y en realizando una xestión na embaxada china.{{Harvnp|Farr|2009|p=106}}}} Tres munches dificultaes, en 1981 Zhang pudo viaxar a Bélxica y realcontrase con un Hergé que yá taba daquella debilitáu pola enfermedá qu'acabaría cola so vida dos años dempués.{{Harvnp|Farr|2009|pp=101-107}} === Nueva etapa === La documentación arrexuntada por [[Hergé]] dende la invasión de [[Manchuria]] polos xaponeses de 1931 y l'ataque a [[Shanghai]] de 1932 sirvió por que'l dibuxante diseñara una ciudá bien creíble, anque lo fixera partiendo n'ocasiones d'imáxenes d'otres ciudaes chines, como [[Tianjín|Tien-Tsin]], [[Shenyang|Mukden]], [[Harbin|Kharbine]] y [[Beixín]].{{Harvnp|Goddin|2008|p=159}} Esti enfotu de Hergé por documentarse abre pasu a lo que dalgún estudiosu denominó como «etapa documentalista» en [[les aventures de Tintín]]; una etapa que toma la década de 1930. Sicasí, la influencia d'esti interés documental estender con menor intensidá a toles posteriores historietes del personaxe.{{Harvnp|Castillo|2011|p=98}} === Orientalismu === La influencia de Zhang amenó en Hergé una afición por Oriente que-y acompañaría tola so vida. Concretamente, amosó un gran interés pola filosofía y la cultura chines, particularmente pol [[taoísmu]],{{Harvnp|Farr|2009|p=20}} pero tamién pol [[budismu]] y el pensamientu [[zen]].{{Harvnp|Farr|2009|p=36}} La so actitú respeuto al pueblu chinu ye bien distinta de la que tuviera escontra los [[Congo Belga|congoleños]] solu trés años antes en ''[[Tintín nel Congo]]'', y bien distintu de la que les historietes del so país siguieron dedicando mientres llargu tiempu al gran país asiáticu. Hai que recordar que tanto ''[[Blake y Mortimer]]'' como ''Buck Danny'' siguieron emplegando mientrés años expresión como «mariellos» o «cares de llimón».{{Harvnp|Peeters|2013|p=139}} La gratitud de les autoridaes chines pola defensa de los sos intereses en ''El Lotu Azul'' espresóse al traviés de la invitación que la esposa de [[Chiang Kai-shek]], [[Soong May-ling]], tresmitió a Hergé pa visitar China,{{Harvnp|Castillo|2011|p=102}} un viaxe que, por cuenta de los continuos conflictos bélicos ([[Segunda guerra sino-xaponesa]], [[Segunda Guerra Mundial]], [[Guerra Civil China]]), el dibuxante solo pudo realizar en 1973, y tan solo a la [[República de China]] subsistente en [[Taiwán]].{{Harvnp|Farr|2008|p=85}} Con ocasión d'esi tardíu viaxe, Remi pudo visitar tamién [[Macáu]] y [[Ḥong Kong]], incluyíos los [[Nuevos Territorios]]. Sicasí, el viaxe motivaría que les autoridaes comunistes torgárenlu darréu visitar la [[República Popular China]], a pesar de recibir noticies del so amigu Zhang, quien siguía viviendo en [[Shanghai]].{{Harvnp|Farr|2009|p=20}} El so interés por Oriente tamién podía percibise en delles de les obres d'arte que foi incluyendo na so coleición personal, ente les que s'atopaben dellos caros xarrones chinos adquiríos en [[Londres]] y un [[Buda Gautama|buda]] doráu que mercó a un monxu [[Tíbet|tibetanu]].{{Harvnp|Farr|2009|p=41}} === Vehículos === [[Ficheru:SumidaM2593 3.jpg|240px|thumb|derecha|Nel álbum apaez un automóvil blindáu [[Sumida M.2593|Sumida]] asemeyada a este, anque con cuatro ruedes.]] Anque nos álbumes precedentes yá dibuxara automóviles auténticos —como'l [[Ford T]] de ''[[Tintín nel Congo]]''—, [[Hergé]] diría-y años más tarde a Numa Sadoul qu'empezó a interesase pola reproducción d'autos reales» a partir de ''El Lotu Azul''.{{Harvnp|de Choiseul Praslin|Jacobs|2005|p=5}} Siguiendo una tradición de robar vehículos al adversariu empecipiada en ''[[Tintín nel país de los Soviets]]'', el protagonista va sustraer al [[Exércitu Imperial Xaponés]] un [[Automóvil blindáu (militar)|automóvil blindáu]] que los espertos identifiquen como un Sumida ARM.{{Harvnp|de Choiseul Praslin|Jacobs|2005|pp=14 y 63}} Otra tradición inaugurada na primer historieta ye la de los accidentes que faen progresar l'aición o dexen la salvación del héroe de situaciones comprometíes. Nesta ocasión, [[Tintín (Les aventures de Tintín)|Tintín]] topeta contra un camión cuando escapa de los sos persiguidores montáu en bicicleta. El choque fai que seya proyeutáu al [[Autovolquete|volquete]], lo que-y facilita la fuxida. El camión foi identificáu con un Miesse [[Bélxica|belga]] de 1933.{{Harvnp|de Choiseul Praslin|Jacobs|2005|pp=26-27}} Tamién-y vemos garrar se subrepticiamente a la rueda de recambiu que la [[Sedán|berlina]] de [[Mitsuhirato]] lleva na so parte trasera. El vehículu nun puede ser identificáu con claridá, pero asemeyar a dellos modelos estauxunidenses de principios de los primeres [[años 1930]], como los fabricaos por Nash, [[Ford Motor Company|Ford]], [[Dodge]] o [[Chevrolet]].{{Harvnp|de Choiseul Praslin|Jacobs|2005|pp=16-17 y 60}} Sí foi identificáu l'automóvil qu'apaez na páxina 52 y que Tintín roba a un [[chofer]] particular col enfotu de salvar al profesor Wang y la so familia: tratar d'un Chrysler Six de 1931.{{Harvnp|de Choiseul Praslin|Jacobs|2005|p=63}} == Guión == === Estructura === Al ser una continuación de ''[[Los cigarros del faraón]]'', la hestoria empieza onde terminó l'anterior: nel palaciu del [[maharajá]] de Rawhajpurtalah; ye, poro, la primera [[historieta]] de Tintín que nun empieza en [[Bruxeles]].{{Harvnp|Castillo|2011|p=97}} Esti fechu llevólu a Hergé a introducir un recordatoriu de asoceder nel álbum anterior en forma de resume de prensa.{{Harvnp|Temmerman|2010|loc=min. 01:05}} El mayor trabayu previu de documentación desenvueltu por [[Hergé]] refléxase tamién nun [[Guión (xéneru lliterariu)|guión]] más coherente que los de les aventures anteriores, nes que'l mesmu autor nun sabía bien por onde diba escurrir la hestoria d'una selmana a otra. ''El Lotu Azul'' puede resultar menos bonal y emocionante nesi sentíu, pero, a cambéu, ye muncho más fondu y realista.{{Harvnp|Farr|2009|p=99}} Sicasí, esi guión más ellaboráu resulta llaberínticu, foi realizáu improvisadamente y sobre la marcha, ayudáu por unes circunstancies históriques determinaes y gracies, sobremanera, a l'ayuda de [[Zhang Chongren|Zhang]].{{Harvnp|Peeters|2013|p=147}} Al igual que n'otres hestories de Tintín, la narración ta apinada d'enigmes y torgues que tien de superar el protagonista mientres la so investigación. Tanto'l mensaxeru chinu que viaxa a la India como'l fíu del profesor Wang son envelenaos y pierden la razón primero que puedan apurrir al nuevu reporteru la información que-y diben a tresmitir;{{refn|group=nota|Señalóse que les diverses referencies a la llocura presentes na obra de [[Hergé]] pueden tar rellacionaes col fechu de que la so madre terminó los sos díes ingresada nun centru psiquiátricu.{{Harvnp|McCarthy|2007|p=87}}}} el mendaz [[Mitsuhirato]] faise pasar por collaborador y apúrre-y información errónea que-y va despistar mientres un tiempu; y [[Rastapopoulos]] da-y información correuta pero incompleta. Amás, al propiu autor gústa-y confundir al llector. Por casu, entrepola viñetes de [[Hernández y Fernández]] tresmitiendo y recibiendo despachos con otres de los criminales escribiendo y lleendo informes, colo que suxure engañosamente qu'unos y otros actúen concertadamente.{{Harvnp|McCarthy|2007|p=30}} Tamién los mensaxes de radio que capta Tintín resulten ser enigmes qu'hai que resolver.{{Harvnp|McCarthy|2007|p=38}} === Sinopsis === [[Ficheru:Bundesarchiv Bild 102-13036, Shanghai, Drahtsperren um Europäerviertel.jpg|270px|thumb|left|Alambraes que delimitan la concesión internacional de [[Shanghai]]. [[Tintín (Les aventures de Tintín)|Tintin]] traviesa dichos llendes delles vegaes a lo llargo de la historia.]] En rematando la so llucha contra la sociedá secreta de narcotraficantes narrada en ''[[Los cigarros del faraón]]'', [[Tintín (Les aventures de Tintín)|Tintin]] fuelga nel palaciu del [[maharajá]] de Rawhajpurtalah. Ellí recibe la visita d'un emisariu chinu que ye envelenáu con una flecha trescalada de ''radjaidjah'', el venenu que fai perder la razón. Antes de perder la razón, el mensaxeru solo puede dicir dos pallabres: «Mitsuhirato» y «[[Shanghai]]». Tintin decide partir escontra esta ciudá pa resolver l'enigma. Una vegada ellí, ye recibíu por [[Mitsuhirato]], quien resulta ser un comerciante testil xaponés. Esti diz-y que foi él quien unvió al mensaxeru pa pidi-y que permaneciera col maharajá, quien s'atopa en peligru. Tres la entrevista, Tintin ye oxetu de dos atentaos contra la so vida, de los que se salva gracies a l'agresiva intervención d'un mozu chinu. Al allegar a una cita con este, Tintin comprueba que tamién foi envelenáu col ''radjaidjah''. Ante la imposibilidá de llograr más información, decide embarcar de vuelta a la [[India]]. Nel barcu, Tintin y [[Milú]] son secuestraos y treslladaos a la casa de Wang Jen-Ghié, padre del mozu allunáu que salvó a Tintin. Wang infórmalu de que pertenez a una sociedá secreta denominada ''Los Fíos del Dragón'', dedicada a la llucha contra'l tráficu d'[[opiu]]. Tamién lu alvierte de que Mitsuhirato ye'l principal responsable de tal actividá en [[China]], amás de ser un axente al serviciu del gobiernu xaponés. Interceptando emisiones de radiu cifraes, Tintin llogra una pista que lu conduz a un [[fumadero d'opiu]] llamáu ''El Lotu Azul''. Siguiendo a Mitsuhirato dende ellí, repara cómo vuela un tramu de vía ferrial, aición que, acompañada por una intensa actividá propagandística, dexa a [[Xapón]] xustificar una intervención militar en China. Tintin ye prindáu y Mitsuhirato inyécta-y una dosis de ''radjaidjah'' antes de dexa-y en llibertá. Sicasí, el venenu fuera primeramente sustituyíu per agua por unu de los ''fíos del dragón''. Mitsuhirato denuncia a Tintin a les autoridaes d'ocupación xaponeses, que ponen preciu a la so cabeza. Magar tou, Tintin consigue escapar y llegar a casa de Wang. Al tener una amuesa del venenu, Tintin decide tornar a Shanghai p'analizar el ''radjaidjah'' y buscar una cura. En faciéndose pasar por [[xeneral]], traviesa les llinies xaponeses y entra na concesión internacional burllando la vixilancia. Un noticieru que ve nun cine nel que s'abelugó, infórmalu de que ta na ciudá'l profesor Fan Se-Yeng, espertu en cuestiones rellacionaes cola llocura. Búsca-y na so casa, pero aquel retrásase descomanadamente. Les indagaciones de Tintin revélen-y que'l sabiu foi secuestráu y que piden un rescate por él pero, primero que pueda faer nada, ye deteníu pola policía, que-y espulsa de la concesión faciéndo-y cayer en manes de los xaponeses. Condergáu a muerte, Tintin ye salváu pol señor Wang. Siguiendo la pista, decide viaxar a Hou-Kou p'alcontrar al profesor Fan. Un hinchente oblíga-y a abandonar el tren y déxa-y salvar de morrer afogáu al nuevu [[Tchang Tchong Yen|Tchang Tchong-Jen]], quien decide acompañar al so salvador. Mentanto, Mitsuhirato consigue que'l xefe de la policía de la concesión, el corruptu Dawson, collabore na captura de Tintin. Pa ello, unvia a [[Hernández y Fernández]] a Hou-Kou. Los dos policías detienen a Tintin, pero Tchang sustitúi los sos credenciales y el periodista queda en llibertá. Cuando lleguen al llugar onde se debe pagar el rescate pol profesor Fan, un axente de Mitsuhirato manca a Tintin, a quien solo la intervención de Tchang consigue salvar.{{refn|group=nota|El sicariu escuende la so arma dientro d'una cámara fotográfica cola qu'ufierta retratar a los dos nuevos. Esta fotografía que nun llega a esistir sería retomada munchos años dempués. En marzu de 1981, cuando Hergé y Zhang realcontráronse, el selmanariu [[Tintín (revista)|''Tintín'']] decidió celebrar l'eventu unviando una postal cola fotografía» de Tintín, Tchang y Milú a cada unu de los aficionaos qu'unviaron una carta de felicitación. La postal taba roblada polos dos veteranos artistes y amigos.{{Harvnp|Temmerman|2010|loc=min. 43:10}}}} Los dos nuevos tornen a Shanghai. Tres una selmana de reposu en casa del señor Wang, Tintin espía a Mitsuhirato y entérase de qu'esti disponer a prinda-yos a toos. N'efeutu, cuando vuelve a casa ve que la familia Wang foi secuestrada. Una pista conduzlu a ''El Lotu Azul'', onde oi a Mitsuhirato mentar un almacén del puertu. A otru día pela nueche, Tintin esconder nun barril que los traficantes conducen al almacén. Ellí ye prindáu por Mitsuhirato, quien-y revela que'l so xefe ye'l mesmu [[Rastapopoulos]], quien se presenta ellí. Los bandíos pretenden que l'allunáu fíu del señor Wang degüélle-yos a toos, pero la intervención de Tchang y los ''fíos del dragón'', escondíos n'otros barriles, consigue salva-yos y detener a los delincuentes. Amás d'acabar cola rede de traficantes d'opiu, les investigaciones de Tintin dexen al descubiertu les argucias xaponeses, polo que Xapón tien d'abandonar el territoriu chinu. Los señores Wang deciden adoptar a Tchang y Tintin gazapa de vuelta a casa.{{Harvnp|Hergé|1990}} == El tráficu de drogues == [[Ficheru:Opium smokers China.gif|270px|thumb|derecha|''El Lotu Azul'' ye'l nome d'un ficticiu [[fumadero d'opiu]] de [[Shanghai]] similar al de la imaxe.]] Yá en ''[[Los cigarros del faraón]]'' Hergé escoyera a una organización secreta de [[narcotráficu|traficantes de droga]] como adversaria de [[Tintín (Les aventures de Tintín)|Tintín]]. D'esta forma, escoyó una tema bien d'actualidá na dómina de publicación de la historieta, pos el [[comerciu|tráficu]] d'[[opiu]] reclamara l'atención de la [[Sociedá de Naciones]], quien dirixía y coordinaba la represión de los traficantes.{{Harvnp|Castillo|2011|pp=88 y 91}} Esti tipu de delincuencia resultába-y tan repulsiva al [[historietista|dibuxante]] [[Bélxica|belga]] que decidió caltener la trama en ''El Lotu Azul'' y, inclusive, volvió utilizala nel so posterior álbum ''[[El cámbaru de les pinces d'oru]]''.{{Harvnp|Castillo|2011|p=88}} L'artista enllaza esti tipu delictivu cola tema de les [[sociedá secreta|sociedaes secretes]] de too tipu qu'abondaben na dómina y usaben inflúis ante estamento poderosos La so influencia ante la clase política dio llugar a escándalos tan bultables como'l [[casu Stavisky]] en Francia o l'escándalu del [[estraperlu]] n'España, lo que perxudicó inda más el prestíu de les instituciones parllamentaries, bien frayaes mientres el [[periodu d'enteguerres]]. A ello hai qu'añedir la pertenencia de dellos líderes políticos a la [[masonería]], lo que, dáu'l calter discretu d'esta —yá que non secretu—, dio munición a [[prensa mariella|publicaciones sensacionalistes]], dalgunes bien del presto de [[Hergé|Remi]]. L'usu d'esti tipu d'organizaciones y les sos [[ritual]]es yera un recursu bien estendíu na lliteratura popular.{{Harvnp|Castillo|2011|pp=88-89}} Igualmente secreta, pero de signu positivu, ye la sociedá de ''Los fíos del dragón'', que llucha contra'l tráficu d'opiu en China y que va solicitar —y va emprestar— ayuda a Tintín. Les sociedaes secretes taben bien enraigonaes na China tradicional. Amás, dalgunes fueron entamaes nel ámbitu concretu de les concesiones internacionales —alministraes siempres por estranxeros— col propósitu de defender los intereses de los chinos. Organizaciones como la de la ''Banda Verde'' esistíen realmente na dómina con esti propósitu.{{Harvnp|Temmerman|2010|loc=min. 18:15}} Anque los fumaderos d'opiu fueren prohibíos en Shanghai en 1906, na década de 1930 siguíen esistiendo establecimientos clandestinos como ''El Lotu Azul''. Al igual qu'en [[Chicago]] cola [[Llei seca nos Estaos Xuníos|llei seca]], les redes de delincuentes atendíen la demanda de consumu de droga, según les de [[xuegos d'azar|xuegu]] y [[prostitución]].{{Harvnp|Temmerman|2010|loc=min. 20:10}} == Fonderada política == La influencia de Zhang foi tamién determinante pal compromisu políticu qu'adoptó Hergé en ''El Lotu Azul''. L'agresividá de la política del [[Imperiu del Xapón|Xapón]] yera yá clara nel momentu de la publicación de la historieta, pero pocos europeos yeren conscientes del peligru que supónía. Ello ye que la mayor parte de la opinión pública europea yera projaponesa, pos l'Imperiu fuera aliáu de [[Francia]] y el [[Reinu Xuníu]] mientres la [[Primer Guerra Mundial|Gran Guerra]] y yera adversariu de la [[Xunión Soviética]]. Munchos occidentales creíen que la presencia xaponesa en [[China]] apurría estabilidá na rexón.{{Harvnp|Farr|2002|p=52}} El mozu estudiante chinu fizo que [[Hergé|Remi]] camudara la so visión tamién nesti ámbitu.{{Harvnp|Coronado Morón|González Torres|Ortigosa Cabu|Méndiz Noguero|2005|p=235}} [[Ficheru:193109 mukden incident railway sabotage.jpg|270px|thumb|left|El [[incidente de Mukden]] inspira parte del argumentu del álbum. Na imaxe, espertos xaponeses inspeccionen la vía saboteada en 1931.]] El sabotaxe por [[Mitsuhirato]] de la [[vía ferrial|llinia ferrial]] [[Shanghai]]-[[Nankín]], del que Tintín ye testigu, ye una clara transposición del verídicu [[incidente de Mukden]], asocedíu en payares de 1931 muncho más al norte, en [[Manchuria]], y que sirvió a Xapón pa xustificar la so intervención en China y la creación del estáu títere del [[Manchukuo]]. Hergé describe sucintamente l'emplegu de la propaganda per parte del Imperiu Xaponés pa legitimar la so ocupación de territoriu chinu.{{Harvnp|Goddin|2008|p=159}} Amás, l'artista dibuxa a los [[diplomáticu|diplomáticos]] xaponeses ante la [[Sociedá de Naciones]] xustificando la ocupación, tal como asocediera na realidá pocos años antes.{{Harvnp|Farr|2002|p=52}} Tamién hubo na realidá una ocupación xaponesa de Shanghai, pero solo duró tres meses gracies a la intervención de la organización internacional.{{Harvnp|Castillo|2011|p=99}} A la fin de la hestoria nárrase tamién l'abandonu per parte de Xapón de la Sociedá de Naciones, fechu que tuviera llugar na realidá en febreru de 1933.{{Harvnp|Farr|2002|p=52}} El papel que nesa decisión xaponesa desempeñó l'informe de la [[Comisión Lytton]]{{Harvnp|Farr|2002|pp=53-54}} ye sustituyíu na historieta pol llabor investigadora de Tintín.{{Harvnp|Castillo|2011|p=101}} Tomar de partíu del dibuxante en contra del imperialismu [[nipón]] ye clara, anque menos panfletaria de la que fizo en ''[[Tintín nel país de los soviets]]'',{{Harvnp|Castillo|2011|p=99}} y ta llueñe de la sotileza de la denuncia [[antinazismo|antinazi]] de ''[[El cetru de Ottokar]]''.{{Harvnp|Castillo|2011|pp=52-53}} La so militante postura sosprendió a munchos; un [[xeneral]] belga criticó al dibuxante por considerar que la política d'[[Estremu Oriente]] nun yera apoderada pa los neños y la [[misión diplomática|embaxada]] xaponesa protestó oficialmente ante les autoridaes belgues{{Harvnp|Farr|2002|p=55}} y primió a ''[[Le Vingtième Siècle]]'' pa torgar la publicación de la historieta. Sicasí, anque l'asuntu esmoleció a Hergé, la direición del periódicu nun se dexó amedranar.{{Harvnp|Assouline|1997|p=90}} Ello ye que l'álbum nun se publicar en Xapón hasta munchos años dempués, y solo n'añediendo'l editores una introducción esplicativa.{{Harvnp|Temmerman|2010|loc=min. 27:50}} Sicasí, los acontecimientos posteriores demostraron la comprendoria política de Hergé, quien s'adelantró años a la opinión de munchos occidentales.{{Harvnp|Castillo|2011|p=102}} Per otru llau, tres la [[Segunda Guerra Mundial]], esta toma de partíu antijaponesa vendría-y perbién a Hergé pa defendese de les acusaciones de collaboracionismu coles autoridaes alemanes mientres la ocupación.{{Harvnp|Farr|2002|pp=55-57}} Si nun ye bonu'l papel de los xaponeses, lo cierto ye que los [[Occidente|occidentales]] nun queden meyor. La concesión internacional, una zona de la ciudá controlada poles potencies estranxeres que se caltenía dende la [[primer guerra sino-xaponesa|Primer Guerra Sino-xaponesa]],{{Harvnp|Temmerman|2010|loc= min. 08:50}} apaez solo esmolecida polos particulares intereses comerciales y convertida nun focu de corrupción. El so xefe de policía, Dawson, nun bazcuya n'aliase con los xaponeses cuando-y convien. Yá resulta sorprendente atopar una visión tan radicalmente antioccidental nuna publicación belga d'esa dómina, pero inda llama más l'atención que fora una publicación infantil y católico la que la espublizara.{{Harvnp|Farr|2002|p=58}} La crítica vese completada cola esplicación que Tintín ufierta a Tchang alrodiu de la visión [[estereotipu|estereotipada]] que los occidentales teníen de China y la mención que Tchang fai de la [[Llevantamientu de los boxers|Guerra de los boxers]].{{Harvnp|Castillo|2011|p=103}} A pesar d'esta visión negativa, hai que tener en cuenta que Shanghai tamién yera la ciudá más importante y cosmopolita del [[Estremu Oriente]] debíu precisamente a esta presencia estranxera.{{Harvnp|Temmerman|2010|loc=min. 08:55}} La inequívoca crítica al [[colonialismu]] puede apreciase na secuencia na que Tintín decide defender al conductor chinu del ''[[rickshaw]]'' que lu tresporta cuando esti ye afrelláu a muletazos pol racista Gibbons. Non solo romperá-y el cayáu al norteamericanu, sinón que-y va reprochar que la so conducta ye impropia d'un caballeru.{{Harvnp|Farr|2009|p=81}} Esta toma de partíu per parte de Tintín del llau de los débiles y primíos ye la que dexó que dellos autores remarquen el compromisu del personaxe colos [[derechos humanos]] y les [[minoría|minoríes]], y la so oposición al [[autoritarismu]]; y ello ensin recurrir a postures explícitamente polítiques o relixoses. Unos valores nacíos del [[platonismu]], l'[[estoicismu]], el [[cristianismu]], desenvueltos na [[caballería medieval]] y remataos colo meyor de la [[Revolución Francesa]].{{Harvnp|Castillo|2011|p=15}} Sicasí, la incursión política de Hergé nun llega a mentar los problemes internos chinos, como la [[guerra civil china|guerra civil]] ente'l [[Kuomintang]] de [[Chiang Kai-shek]] y el [[Partíu Comunista de China Partíu Comunista]] de [[Mao Zedong]], a pesar de que na fecha de publicación de la historieta yera un fechu perfectamente conocíu, pos inclusive tuviera llugar yá la [[Llarga Marcha]].{{Harvnp|Castillo|2011|p=103}} == Personaxes == === Tintín === [[Ficheru:Lytton Commission in Shanghai.jpg|270px|thumb|derecha|Llegada de la [[Comisión Lytton]] a [[Shanghai]] en 1932. Nel álbum, Tintín realiza un llabor investigador que la so conclusión ye similar a la del informe de la comisión.]] [[Tintín (Les aventures de Tintín)|Tintín]] sigue'l procesu de maduración qu'empecipiara en ''[[Los cigarros del faraón]]''. Llueñe de la so imaxe de neñu o adolescente de les primeres historietes, el mozu ye agora una persona bien informada, frutu de la meyor documentación llevada a cabu por [[Hergé]],{{Harvnp|Castillo|2011|p=59}} y que se desendolca bien en sociedá.{{Harvnp|Castillo|2011|p=96}} La so personalidá ta meyor desenvuelta que nes anteriores historietes.{{Harvnp|Castillo|2011|p=104}} Sigue siendo [[reporteru]], pero dende l'álbum precedente yá nun s'anuncia como periodista del ''[[Le Vingtième Siècle]]'', sinón que paez independiente, y la so actuación ye más propia d'un [[detective priváu|investigador priváu]] que d'un periodista.{{Harvnp|Castillo|2011|p=90}} Ello ye que apaez más como protagonista de noticies periodístiques que como autor de les mesmes.{{Harvnp|Farr|2008|p=15}} El remangu del héroe remanando tou tipu de vehículos, yá demostrada n'anteriores aventures, vuelve ponese de manifiestu cuando conduz un [[blindáu]] xaponés.{{Harvnp|Farr|2008|p=19}} Tamién demuestra ser un espertu nadador al salvar a [[Tchang Tchong Yen|Tchang]]{{Harvnp|Farr|2008|p=20}} y conocer el [[códigu Morse]]{{Harvnp|Farr|2008|p=19}}. Ello ye que la radio desempeña un importante papel. El protagonista tien un modernu equipu d'[[HF|onda curtia]] que resulta esencial pal desenvolvimientu de la trama. La función del receptor suxurió a dalgún autor semeyances con [[La torbonada (teatru)|''La torbonada'']] de [[William Shakespeare|Shakespeare]] y col filme ''Orfeo'' de [[Jean Cocteau]].{{Harvnp|McCarthy|2007|pp=37-38}} La suma de tantes habilidaes valiólu al nuevu reporteru ser comparáu con [[James Bond]].{{Harvnp|Farr|2008|p=19}} Nesta aventura, Tintín amuesa les sos emociones como nun fixera hasta entós; primero arramando lágrima ante la murnia de la esposa del señor Wang, esmolecida pola llocura del so fíu Didi{{Harvnp|Farr|2002|p=58}} y, más tarde, mientres la despidida de los sos amigos asiáticos.{{Harvnp|Coronado Morón|González Torres|Ortigosa Cabu|Méndiz Noguero|2005|pp=236-237}} Esa mayor humanidá del personaxe queda evidenciada por otru fechu significativu: por primer y única vegada podemos ver sangrar al héroe cuando un sicariu de [[Mitsuhirato]] —tamién xaponés como él— dispára-y a traición faciéndose pasar por fotógrafu. La ferida dexa ve-y tamién per primer vegada quitáu de la so indumentaria.{{Harvnp|Castillo|2011|pp=104-105}} Amuesa d'esta mayor fondura del personaxe ye tamién la fonda amistá que surde ente'l reporteru y el mozu Tchang. Al ser nuevos de similar edá, la rellación de cuasi hermandá que s'establez apuerta a inclusive más fonda que la que Tintín va llegar a tener nel futuru col mesmu [[capitán Haddock]], una persona de más edá.{{Harvnp|Castillo|2011|p=105}} Otra manera, les simpatíes de Hergé y Tintín pola cultura china van quedar evidenciadas pol fechu de que'l segundu apaez vistíu con indumentaria típica china mientres gran parte de l'aición, según nel fechu de que, en futures hestories, van apaecer elementos decorativos chinos nel apartamentu del reporteru.{{Harvnp|Castillo|2011|p=104}} === Tchang === El mozu [[Tchang Tchong Yen|Tchang Tchong-Jen]], a quien Tintín salva de morrer afogáu y que, de la mesma, salva a Tintín en delles ocasiones,{{Harvnp|Hergé|1990|pp=46-47, 49 y 58}} apaez namái nel postreru terciu de la hestoria,{{Harvnp|Hergé|1990|p=42}} pero ye un personaxe esencial. Ye la primer vegada que Tintín viaxa acompañáu d'un amigu{{Harvnp|Temmerman|2010|loc=min. 42:45}} y esti non solo sálvalu en delles causes —actuación que n'anteriores aventures solía corresponder a [[Milú]] o a otros personaxes incidentales— sinón que na so falsificación de la documentación de [[Hernández y Fernández]] demuestra ser insustituible.{{Harvnp|Temmerman|2010|loc=min. 42:25}} La interpretación más estendida ye que [[Hergé]] pon-y al personaxe'l mesmu nome que al so amigu [[Zhang Chongren]], l'estudiante chinu que lu instruyó al respeutive de la cultura del so país, a manera d'homenaxe, una y bones la rellación ente los personaxes ye similar a la esistente ente los dos artistes al sirvir por que dambos esanicien los prexuicios recíprocos escontra la cultura del otru.{{Harvnp|Farr|2002|p=51}} Sicasí, dalgún autor va más allá y considera al Tchang ficticiu como la mesma persona que l'artista d'idénticu nome.<ref group="nota">El nome del artista chinu y el del personaxe ye'l mesmu. Nel presente artículu optóse por identificar al artista pola trescripción más corriente anguaño del so nome chinu, Zhang Chongren, anque tamién puede atopase escritu como Chang Ch'ung-jen o como Chang Chong-chen. Sicasí, pal personaxe optóse por caltener el nome qu'apaez na versión castellana del álbum, Tchang Tchong-Jen.</ref> Dende esti puntu de vista, sería l'únicu personaxe real, xunto a [[Al Capone]], qu'apaez en [[les aventures de Tintín]].{{Harvnp|Farr|2008|p=77}} Tintín va apurrir al güérfanu Tchang una familia, la del profesor Wang, nun comportamientu que se va repitir n'otres hestories y que dellos autores rellacionen col pasáu familiar de los Remi.{{Harvnp|McCarthy|2007|p=76}}{{refn|group=nota|La güela de [[Hergé]], Marie Dewigne, trabayó como doncella nel castiellu de la condesa Errembault de Dudzeele. En 1882 tuvo dos fíos ximielgos estramatrimoniales, Alexis y Leon, padre y tíu de Georges. De siguío, l'aristócrata obligó a Marie a contraer matrimoniu col so xardineru, Philippe Remi. Tres l'abandonu d'este, la condesa siguió ocupándose de los neños hasta qu'estos entraron na adolescencia. La identidá del padre de los ximielgos —y güelu de Hergé— sigue siendo una incógnita sometida a tou tipu d'especulaciones, pos pola casa de la condesa pasaben comerciantes, aristócrates y el mesmu rei.{{Harvnp|McCarthy|2007|pp=75-76}}}} A pesar d'una enllargada separación que duró décades, Hergé nunca escaecería la so amistá col mozu chinu estudiante d'arte, y retomó el personaxe de Tchang pal álbum ''[[Tintín nel Tíbet]]''. Ellí vamos ver que l'amistá ente'l reporteru y el mozu chinu ye tan fuerte que Tintín, al enterase de que l'avión nel que viaxaba Tchang estrellóse nel [[Himalaya]], va intentar un rescate que va más allá de la lóxica.{{Harvnp|Coronado Morón|González Torres|Ortigosa Cabu|Méndiz Noguero|2005|p=232}} === Mitsuhirato === L'educáu comerciante xaponés que los sos modales impresionen a Tintín nel so primer alcuentru va resultar ser unu de los dirixentes de la rede de traficantes d'[[opiu]] y, amás, un eficaz axente del gobiernu xaponés. La total ausencia de principios de [[Mitsuhirato]] fai-y irrecuperable a güeyos del autor, hasta'l puntu de que va merecer la muerte, al igual qu'otros pernomaos antagonistes del reporteru. Sicasí, la forma escoyida pal so suicidiu, el ritual del [[harakiri]], resulta desaveniente pa un individuu de la so calaña y evidencia un desconocimientu de la [[cultura del Xapón|cultura xaponesa]].{{Harvnp|Castillo|2011|p=106}} === Hernández y Fernández === [[Ficheru:Bundesarchiv Bild 102-09042, Genf, Völkerbund, Sitzungssaal.jpg|270px|thumb|derecha|[[Hernández y Fernández]] paecen trabayar pa la [[Sociedá de Naciones]], organismu bien presente na historieta. Les sos xuntes celebraes na gran sala del [[Palaciu de les Naciones]] de [[Xinebra]] tamién apaecen nel álbum.]] Los dos policías yá intervinieren en ''[[Los cigarros del faraón]]'',{{Harvnp|Goddin|2008|p=164}} onde paecíen trabayar pa la [[Sociedá de Naciones]],{{Harvnp|Castillo|2011|p=93}} pero'l so remanecimientu nesta hestoria supón el so definitivu afitamientu nel mundu de Tintín, que yá nun van abandonar. Na primer edición del mentáu álbum son denominaos como X-33 y X-33 bis y yá dende entós estrémense pola so incapacidá.{{Harvnp|Castillo|2011|p=93}} Darréu van ser denominaos na versión orixinal Dupond y Dupont o, más abreviadamente, ''los Dupondt''.{{Harvnp|Farr|2008|p=57}} Na versión española respuenden a los nomes de [[Hernández y Fernández]]. Per un sitiu, representen la pervivencia d'esi universu estereotipáu nel que [[Hergé]] moviera al so personaxe antes de recibir les influencies de Zhang Chongren y otru collaboradores que-y torguen repitir los sos errores de mocedá.{{Harvnp|Peeters|2013|p=140}} La so llegada a la ciudá de Hou-Kou amarutaos de [[Mandarín (burócrata)|mandarinos]] d'opereta causa sensación ente la población{{Harvnp|Goddin|2008|p=164}} y supón l'empiezu d'una llarga serie d'amarutes igualmente ineficaces que van usar en socesives aventures.{{Harvnp|Farr|2008|p=64}} El gag va repitir en socesives historietes y supón pal autor una especie d'esconxuru pa evitar la torna a la simplificación de los sos primeros álbumes.{{Harvnp|Peeters|2013|p=140}} Tamién son víctimes de la picardía de [[Tchang Tchong Yen|Tchang]] col vieyu trucu de la carta camudada, al igual que Rosencrantz y Guildenstern en ''[[Hamlet]]'', pero con consecuencies menos graves. Los dos policías van ser tomaos por llocos, a lo qu'ayuda la so peculiar vistimienta.{{Harvnp|McCarthy|2007|pp=26-27}} Paez que [[Hergé]] inspirar en dellos modelos pa la so creación, pero ente ellos taba, anque fora de forma inconsciente, el so propiu padre, Alexis Remi, quien tenía un hermanu ximielgu llamáu Lleón. Dambos llevaben bigote, vistíense igual y dicíen la famosa frase «je dirais même plus!» («yo entá diría más», na versión española).{{Harvnp|Farr|2008|pp=58-59}} Los tropiezos de los Dupondt, que tamién se repitirán en futuros álbumes, suponen una dosis d'humor que relaxa l'aventurera aición de Tintín.{{Harvnp|Goddin|2008|p=170}} En ''El Lotu Azul'' non solo cayen una primer vegada na estación, sinón que, cuando se rin de sigo mesmos al recordar l'incidente, vuelven cayer aparatosamente.{{Harvnp|Farr|2008|p=64}} Esti tipu de ''gags'', según el so aire [[Charlot|''charlotesco'']], amuesen la influencia del cine de [[Charles Chaplin]].{{Harvnp|Castillo|2011|p=66}} Tamién [[el Gordu y el Flacu|Lloréu y Hardy]] fueron dos modelos cinematográficos qu'influyeron nos personaxes.{{Harvnp|Farr|2008|p=59}} === Rastapopoulos === Esti interesáu personaxe yá apaeciera como [[extra|figurante]] nuna viñeta de ''[[Tintín n'América]]''.{{Harvnp|Goddin|2008|p=120}} Quiciabes el so aspeutu, diseñáu pa un [[productor de cine productor cinematográficu]], gustó-y a [[Hergé]], porque'l personaxe volvió apaecer en ''[[Los cigarros del faraón]]''.{{Harvnp|Castillo|2011|pp=90-91}} L'apellíu foi suxerencia d'un amigu, y Hergé atopar por demás risonderu.{{Harvnp|Farr|2008|p=125}} Na so primer apaición en ''El Lotu Azul'', [[Rastapopoulos]] vuelve amosar a Tintín la so cara atenta y falsamente collaboradora, y asemeya ayudar nel resolución de la desapaición del profesor Fan Se-yeng a pesar de qu'él mesmu entamó'l secuestru.{{Harvnp|Farr|2008|p=124}} La so aparente amabilidá sume cuando se revela la so verdadera personalidá.{{Harvnp|Farr|2002|p=58}} A la fin del álbum volverá apaecer, pero yá en calidá de líder supremu de la organización de narcotraficantes a la que Tintín lleva tiempu enfrentándose y, por tanto, cimeru de [[Mitsuhirato]].{{Harvnp|Farr|2008|p=125}} Trátase, ensin dulda, del contrapuntu ideal al héroe,{{Harvnp|Castillo|2011|p=27}} y pollo va remanecer venti años más tarde en ''[[Stock de coque]]''.{{Harvnp|Farr|2002|p=58}} Si la paecencia ente Tintín y [[Sherlock Holmes]] foi señaláu yá por el mesmu Hergé,{{Harvnp|Farr|2008|p=15}} Rastapopoulos ye l'equivalente de [[James Moriarty|Moriarty]], como se ve nel remanecimientu del xefe de la trama de narcotraficantes tres el so aparente fallecimientu na aventura anterior.{{Harvnp|Farr|2008|p=9}} Sicasí, el calter recurrente d'esti personaxe —y d'otros de [[les aventures de Tintín]]— tamién dio llugar a comparances con ''[[La comedia humana]]'', de [[Honoré de Balzac]].{{Harvnp|Farr|2008|p=9}} === Dawson === El corruptu xefe de [[policía]] de la concesión internacional vese forzáu a axustar permanentemente col exércitu xaponés d'ocupación qu'arrodia [[Shanghai]].{{Harvnp|McCarthy|2007|p=79}} Adversariu de Tintín, tien d'encaxar la so derrota xuntu al despechado Gibbons. Al igual que [[Rastapopoulos]], Dawson volverá apaecer años más tarde en ''[[Stock de coque]]'' nun nuevu rol de [[Tráficu d'armes traficante d'armes]],{{Harvnp|Farr|2002|p=58}} un oficiu que [[Hergé]] siempres vio con bien malos güeyos.{{Harvnp|Castillo|2011|p=90}} === Wang Jen-Ghié === Esti venerable profesor apaez como anfitrión de Tintín en siendo esti narcotizado y secuestráu nel barcu que-y devolvía a la India. Pa sorpresa del periodista, resulta nun ser una víctima sinón un gasayáu güéspede. Lo primero que fai Wang ye pidir# esculpes por rapta-y. La situación del agospéu incómodu o forzáu —por diversu razones— repitir con frecuencia nes hestories de Tintín.{{Harvnp|McCarthy|2007|p=78}} Wang va resultar ser miembru de la sociedá secreta de ''Los fíos del dragón'', dedicada a lluchar contra'l [[Narcotráficu|tráficu de drogues]] y firme adversaria de Mitsuhirato. Esti grupu va collaborar con Tintín a lo llargo de la historia.{{Harvnp|Temmerman|2010|loc=min. 18:15}} Finalmente, va adoptar al mozu güérfanu [[Tchang Tchong Yen|Tchang]].{{Harvnp|McCarthy|2007|p=76}} === Gibbons === L'empresariu norteamericanu representa lo peor de la sociedá occidental. Sobeyosu y [[racista]], cute ensin motivu al [[culí]] que conduz el ''[[rickshaw]]'' que tresporta a Tintín, lo que provoca la reaición d'este en defensa del chinu. Gibbons manifiesta públicamente les sos idees alrodiu de la [[supremacía blanca|supremacía de la raza blanca]] según el despreciu que siente escontra la cultura china:{{Harvnp|Castillo|2011|p=103}} N'allegando al club occidental, va esplicar a los sos amigos:{{Cita|¡Mira que torgar a mi que-y pegara a un culi! ¿Nun ye intolerable? ¿Onde diremos parar si nun podemos inculcarles a esos xabaces mariellos delles nociones de urbanidad? Te digo que da ascu yá intentar civilizar un pocu a esos bárbaros. ¿Ye que nun tenemos dellos derechos sobre ellos, nós que-yos traemos los adelantos de la nuesa bella civilización occidental?{{Harvnp|Peeters|2013|p=139}}}}Anque nun forma parte de la trama delictiva, la so rensía escontra'l reporteru fai que lu perxudique viviegamente en delles ocasiones.{{Harvnp|Hergé|1990|pp=7, 27-28 y 35}} === El Maharajá de Rawhajpurtalah === Anque'l personaxe tien mayor intervención en ''[[Los cigarros del faraón]]'', tamién apaez al entamu de ''El Lotu Azul''. Trátase d'un personaxe claramente positivu, honestamente esmolecíu pol bienestar del so pueblu. El periodu que Tintín pasa nel so palaciu, ente'l final d'una aventura y l'empiezu de la siguiente, apaez como una dómina sele y llibre d'esmoliciones.{{Harvnp|Castillo|2011|p=95}} == L'álbum == [[Ficheru:Stand Casterman au Festival du Livre de Jeunesse 2.jpg|180px|thumb|left|''Stand'' de [[Casterman]] nuna feria del llibru. La firma editó l'álbum de ''El Lotu Azul'' de cuenta que satisfixo dafechu a [[Hergé]].]] En 1936, la editorial [[Casterman]] encargólu a [[Hergé|Remi]] la preparación del [[Álbum d'historieta|álbum]]. Pa ello, esixó-y un títulu que tuviera na llinia del anterior; Hergé decidió llamalo ''El Lotu Azul'', que-y paecía misteriosu y oriental, y terminó'l proyeutu d'ilustración pa la portada que yá tenía preparáu.{{Harvnp|Goddin|2008|p=182}} Esti nome ye'l del fumadero d'opio propiedad de [[Mitsuhirato]] nel que trescurre parte de l'aición. Dada l'afición que'l dibuxante tenía pol cine, el títulu puede venir de la película ''Shanghai Express'', dirixida en 1932 por [[Josef von Sternberg]] y protagonizada por [[Marlene Dietrich]], na qu'un crípticu mensaxe diz «El lotu azul tien de tener flores coloraes a medianueche». Per otra parte, dicha planta ye desconocida pola [[botánica]].{{Harvnp|Farr|2008|p=80}} Tamién la famosa portada qu'amuesa un dragón chinu de color coloráu sobre fondu negru —colores que s'invertiríen n'ediciones posteriores— ta inspirada nel cine, pos una tema similar sirvía de fondu pa una fotografía d'[[Anna May Wong]], coprotagonista de ''Shanghai Express'', nuna portada de la revista ''A-Z'' qu'anunciaba la so anterior película ''La fía del dragón''. La importante esperiencia de Hergé como diseñador [[publicidá|publicitario]] convenciéralu de la necesidá de que la portada captara l'atención del públicu.{{Harvnp|Farr|2009|p=93}}{{Harvnp|Temmerman|2010|loc=min. 03:00}} Pal interior del álbum, la editorial suxurió l'usu del color, pero l'artista escarecía de tiempu debíu al desenvolvimientu de la nueva aventura de Tintín y otros trabayos —ente ellos la llegada d'unos héroes nuevos, [[Les aventures de Jo, Zette y Jocko|Jo, Zette y Jocko]]—{{Harvnp|Goddin|2008|p=192}} y tuvo de dedicar cinco domingo a realizar les llámines encartaes coloriaes.{{Harvnp|Goddin|2008|p=182}} Anque defendía un sistema de [[tricromía]] pa les llámines, la editorial considerar demasiao oneroso.{{Harvnp|Goddin|2008|p=186}} Dende un puntu de vista artísticu, dellos críticos destaquen la secuencia nocherniega na que, en siendo secuestraos nel barcu, Tintín y Milú son introducíos en caxes y refundiaos al mar, d'onde son recoyíos por una pequeñu embarcación y treslladaos de nuevu a la mariña. Los dibuxos tienen l'aspeutu de negativos fotográficos, pos los fondos ver en color gris claru y les figures en negru. Ello dexa resaltar les ondes del mar y les figures de los árboles retayaes contra'l cielu. Coles mesmes, la páxina llama l'atención porque nella nun apaez el protagonista, davezu omnipresente nel rellatu.{{Harvnp|Temmerman|2010|loc=min. 14:55}} Cuando a Hergé llegó-y unu de los exemplares del álbum escribió lo siguiente al editor: «¡Acabo de recibir l'álbum de Tintín y quedé apavoriáu! Ye de gran luxu y lo primero que me vieno a la mente ye que ¡ye demasiáu bonitu pa los guaḥes! (…) ¡Qué pocu esperábame yo daqué paecíu a esto!» L'ésitu foi tal que l'autor recibió de momentu l'encargu de nuevos encartes pa les reediciones de los anteriores álbumes.{{Harvnp|Goddin|2008|p=194}} L'enfotu que'l dibuxante esperimentó tres esti trabayu, primero del que se sentía arguyosu, dexó-y encarar el retu d'unviar al so protagonista a otru llugar exóticu: l'[[América Llatina]] de ''[[La oreya rota]]''.{{Harvnp|Castillo|2011|p=107}} === La llegada del color === En 1940, mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], [[Alemaña nazi|Alemaña]] invadió Bélxica y les nueves autoridaes cerraron ''[[Le Vingtième Siècle]]'' y, con él, ''[[Le Petit Vingtième]]''. Tres años de popularidá, [[Hergé]] atopar ensin emplegu. Pa remediar la situación, y siguiendo les instrucciones que'l rei [[Leopoldu III de Bélxica|Leopoldu III]] dio de retomar les ocupaciones normales, Remi aceptó una ufierta del diariu ''[[Le Soir]]''. Mientres la guerra, les aventures de Tintín siguieron publicándose nesti periódicu.{{Harvnp|Farr|2009|p=117}} Puesto que la so llinia editorial taba controlada poles autoridaes [[nazismu|nazis]], tres la [[Lliberación (Segunda Guerra Mundial)|lliberación]] tolos emplegaos del diariu convertir en sospechosos de [[collaboracionismu]]. El periódicu foi cerráu pa volver abrir con nuevu personal. Tolos antiguos trabayadores fueron investigaos. El mesmu Hergé, a pesar de la so popularidá, foi deteníu delles vegaes, llegó a pasar una nueche nel cuartón y nun pudo siguir publicando mientres un tiempu. Esa obligada interrupción aprovechar preparando para Casterman les versiones en color de los vieyos álbumes que fueren publicaos orixinalmente en blancu y negru.{{Harvnp|Farr|2009|pp=118-119}} En 1946 publicóse la versión en color de ''El Lotu Azul''. Ello dio llugar a dellos retoques, anque de menor entidá que los que tuvieron les aventures anteriores.{{Harvnp|Farr|2002|p=57}} Nel orixinal en blancu y negru, al empiezu de la hestoria un artículu robláu por G.R. (de casualidá les mesmes iniciales del autor, George Remi) recordaba lo asocedío nel episodiu anterior. Este chisgo al llector sumió na nueva versión, siendo reemplazáu por un resume periodísticu. Daqué similar asocede col final, onde se simplifica la seición periodística. Los soldaos escoceses qu'intenten dar una paliza al protagonista, son sustituyíos por trés robustos [[sijismo|sijes]], y tamién se suprime la condecoración que se-yos imponía darréu con intenciones humorístiques.{{Harvnp|Farr|2002|p=57}} Tamién hai dalgún cambéu na secuencia del cine. Un reportaxe dedicáu al nuevu récor de velocidá establecíu por sir [[Malcolm Campbell]] foi suprimíu por ser demasiáu coyuntural y faer referencia al pasáu. Tamién camuden detalles menores, como'l nome del hotel nel que s'agospia Tintín, el conteníu del panel del despachu de Mitsuhirato qu'amuesa los nomes y cargamentu de los barcos utilizaos pola rede de narcotraficantes o'l nome de la compañía pa la que trabaya Gibbons.{{Harvnp|Farr|2002|pp=57-58}} == Acoyida de la crítica == [[Ficheru:Jefedetienda.jpg|280px|thumb|derecha|La influencia del cine de [[Charles Chaplin|Chaplin]] ye visible en [[Hergé]], particularmente na so composición de [[Hernández y Fernández]].]] L'ésitu de ''El Lotu Azul'' foi incontestable. ''[[Le Petit Vingtième]]'' entamó una fiesta nel Circu Real pa celebrar el regresu de Tintín dende Oriente a la qu'allegaron unos trés mil llectores. [[Hergé]] y l'equipu del periódicu fueron recibíos con una fuerte ovación. L'autor empezó a ser bien conocíu.{{Harvnp|Assouline|1997|p=94}} L'álbum foi oxetu de diversos comentarios na prensa. En payares de 1936, monseñor Schyrgens va escribir nes páxines del propiu ''[[Le Vingtième Siècle]]'':{{Cita|''El Lotu Azul'' ye ensin dulda productu d'un testu fantasmagórico, dibuxos superconquistadores diría Rabelais, llámines y portada d'un pintorescu resplandiosu, de la imaxinación oriental del nuesu más fecundu maestru de lo fantástico, del más espiritual de los nuesos humoristes, Hergé.{{Harvnp|Assouline|1997|p=96}}}} Los estudiosos de la obra de [[Hergé]] valoren bien positivamente'l [[Álbum d'historieta|álbum]]. El críticu [[Bélxica|belga]] Philippe Goddin considera que l'autor sabe caltener la tensión en tou momentu pa tener en fierros al llector de los fascículos selmanales.{{Harvnp|Goddin|2008|p=163}} L'[[España|español]] [[Fernando Castillo Cáceres|Fernando Castillo]] cunta que la hestoria algama un maduror críticu desconocida hasta entós en [[les aventures de Tintín]].{{Harvnp|Castillo|2011|p=50}} L'estudiosu [[Reinu Xuníu|británicu]] Michael Farr cree que nesti álbum les aventures tán yá entamaes «cola precisión d'una sinfonía»,{{Harvnp|Farr|2008|p=8}} y que «tien una cohesión, una precisión y una fondura que nenguna aventura de Tintín algamara hasta entós».{{Harvnp|Farr|2008|p=80}} Polo xeneral, considérase que ye la primer obra maestra del autor y que constitúi un puntu d'inflexón na so creación. Pa dellos estudiosos, ye inclusive'l meyor álbum de la serie de Tintín.{{Harvnp|Farr|2002|p=51}} El [[historietista]] y críticu [[Francia|francés]] [[Benoît Peeters]] considera que ''El Lotu Azul'' marca un antes y un dempués na obra de Hergé y cunta que la so fuercia vien de la influencia d'un Zhang convertíu en personaxe de ficción.{{Harvnp|Peeters|2013|pp=138-139}} Farr considera tamién que la hestoria supón un cambéu respeuto de les anteriores en cuantes que constrúi un [[Guión (xéneru lliterariu)|guión]] qu'escurre de forma más pausada y ordenada, acabando col enclín a meter al protagonista nun atolladeru tres otru col enfotu de caltener la tensión en tolos fascículos selmanales. Per otra parte, afirma que'l mesmu autor reconoció que representó l'empiezu del so interés por documentarse alrodiu de los países que diba visitar Tintín.{{Harvnp|Farr|2002|p=51}} Ello ye que nos archivos de Hergé hai más bocetos y estudios creaos pa ''El Lotu Azul'' que pa cualesquier otru de los álbumes del personaxe, magar ye difícil estremar cuálos son del autor belga y cuálos de [[Zhang Chongren]].{{Harvnp|Farr|2008|pp=81-82}} A xuiciu d'esti estudiosu de la obra de Hergé, la influencia del arte chino recibida al traviés de Zhang dexaría que'l [[historietista]] bruselense perfeccionara'l so estilu de ''[[llinia clara]]'' que aportaría a tan característicu del so dibuxu y que tanto influyiría dempués n'otros artistes.{{Harvnp|Farr|2009|p=99}} [[Ficheru:Benoit Peeters 20100329 Salon du livre de Paris 3.jpg|250px|thumb|left|El críticu [[Benoît Peeters]] considera que ''El Lotu Azul'' marca un puntu d'inflexón na obra de [[Hergé]]]] L'escritor francés [[Pierre Assouline]] considera que Hergé sufrió un tresformamientu mientres la xestación de la historieta. Cree que ganó en cierto lo que perdió n'improvisación y qu'algamó el so nivel más altu hasta entós en calidá gráfica, maestría nel rellatu y dominiu de la composición. Piensa que dosificó meyor los sos ''[[gag]]s'' pa dotar de mayor fuercia poético a la hestoria. Cree que'l so apueste pol realismu documental dotó d'autenticidá a les anécdotes que reflexaba. Tou ello representó una rotura cola so obra anterior que'l mesmu autor reconocería darréu.{{Harvnp|Assouline|1997|p=90}} L'escritor [[Inglaterra|inglés]] Tom McCarthy considera que ''El Lotu Azul'' ye l'álbum «visualmente más ricu» de Hergé por cuenta de la influencia de Zhang, y qu'abrió l'interés del autor pola verosimilitud.{{Harvnp|McCarthy|2007|p=57}} Esti autor estudió especialmente les abondoses conexones esistentes ente ''[[Les aventures de Tintín]]'' y la lliteratura, según la riqueza de los sos personaxes y situaciones, y preguntóse si la obra de Hergé puede ser considerada [[Lliteratura]].{{Harvnp|McCarthy|2007|pp=19-28}} Una de les páxines del álbum amuesa una de les poques ocasiones en que Tintín entra nuna sala de cine. Anque'l séptimu arte nun apaez enforma nes aventures de Tintín, sí foi bien importante pa Georges Remi, quien pudo asistir a la so nacencia y desenvolvimientu.{{Harvnp|Castillo|2011|pp=65-66}} Señaláronse les influencies na obra de Hergé de direutores como [[Alfred Hitchcock]], [[Julien Duvivier]] o [[Charles Chaplin]].{{Harvnp|Castillo|2011|p=66}} En 1989, al celebrar el sesentenu cumpleaños de Tintín, entamóse una esposición qu'exhibía tolos dibuxos orixinales realizaos a [[tinta china]] pa ''El Lotu Azul''. La so calidá y reconocencia artística alzó la obra de Hergé a un nivel que yera imposible de concebir cuando foi publicada selmanalmente como una historieta pa neños en ''[[Le Petit Vingtième]]''.{{Harvnp|Farr|2002|p=58}} == Ver tamién == * ''[[Les aventures de Tintín]]'' * [[Hergé]] * [[Los 100 llibros del sieglu de Le Monde Los 100 llibros del sieglu de ''Monde 039;']] == Notes == {{llistaref|group=nota}} == Referencies == {{llistaref|3}} == Bibliografía utilizada == * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Assouline}} |nome=Pierre|títulu=Hergé|añu=1997|editorial=[[Ediciones Destino]]|enllaceautor=Pierre Assouline|isbn=84-233-2950-X|páxines=440|allugamientu=[[Barcelona]]}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Castillo}}|nome=Fernando|títulu=Tintín-Hergé: Una vida del sieglu XX|añu=2011|editorial=Fórcola Ediciones|enllaceautor=Fernando Castillo Cáceres|isbn=978-84-15174-10-3|páxines=384|allugamientu=[[Madrid]]|url=https://books.google.com.mx/books?id=6OUtMsEUW8QC&hl=es&source=gbs_navlinks_s |fechaaccesu=18 de xunu de 2013}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|De Choiseul Praslin}}|nome=Charles Henri|títulu=Tintín, Hergé y los coches|añu=2005|editorial=Zendrera Zariquiey|isbn=84-8418-230-4|páxines=63|ubicación=Barcelona|apellíos2={{versalita|Jacobs}}|nome2=Andy}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Coronado Morón}} |nome=Daniel |títulu=Información pa la paz: autocrítica de los medios y responsabilidá del públicu|añu=2005|editorial=Fundación CUESO de la Comunidad Valenciana pal Desarrollu de la Comunicación y la Sociedá|isbn=84-609-6261-X|páxines=225-238|allugamientu=[[Valencia]]|apellíos2={{versalita|González Torres}}|nome2=Álvaro|apellíos3={{versalita|Ortigosa Cabu}}|nome3=Francisco|apellíos4={{versalita|Méndiz Noguero}}|nome4=Alfonso|url=http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2538197 |fechaaccesu=17 de xunu de 2013|capítulu=La comunicación y l'amistá nun cómic emblemáticu: Tintín}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Farr}} |nome=Michael|títulu=Tintín: El suañu y la realidá|añu=2002|editorial=Zendrera Zariquiey|isbn=84-8418-126-X|páxines=206|ubicación=Barcelona|url=https://www.elmundo.es/elmundolibro/2002/12/19/anticuariu/1040727375.html}} * {{cita llibru |apellíu=Farr |nome=Michael|máscaraautor=3|títulu=Tintín y Cía|añu=2008|editorial=Zendrera Zariquiey|isbn=978-84-8418-376-1|páxines=131|ubicación=Barcelona|url=http://www.normacomics.com/ficha.asp?405001007/0/tintin_y_cia.}} * {{cita llibru |apellíu=Farr |nome=Michael|máscaraautor=3|títulu=Les aventures de Hergé, creador de Tintín|añu=2009|editorial=Zendrera Zariquiey|isbn=978-84-8418-402-7|páxines=127|ubicación=Barcelona|url=http://www.normacomics.com/ficha.asp?439005012/0/les aventures_de_herge,_creador_de_tintin}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Goddin}}|nome=Philippe|títulu=L'arte de Hergé: 1907-1937|añu=2008|editorial=Zendrera Zariquiey|isbn=978-84-8418-367-9|páxines=207|allugamientu=Sant Boi de Llobregat (Barcelona)|url=https://books.google.es/books?id=r96LPgAACAAJ&dq=L'arte+de+Herg%C3%A9&hl=es&sa=X&ei=7HufUZT8Mene7AaaqoC4Bg&ved=0CDUQ6AEwAA}} * {{cita llibru |apellíos1={{versalita|McCarthy}}|nome1=Tom|títulu=Tintín y el secretu de la lliteratura|fecha=2007|editorial=El tercer nome S.A.|ubicación=Madrid|isbn=978-84-96693-11-1|páxines=224}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Peeters}}|nome=Benoît|títulu=Hergé, fíu de Tintín|añu=2013|editorial=Confluencias|enllaceautor=Benoît Peeters|isbn=978-84-941691-9-9|páxines=543|allugamientu=[[Salamanca]]}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Sadoul}}|nome=Numa |títulu=Conversaciones con Hergé|añu=1986|editorial=Mocedá|isbn=84-261-2168-3|páxines=141|ubicación=Barcelona|url=}} * {{Cita episodiu |títulu=Le Lotus Bleu|serie=Sur les traces de Tintin|apellíu={{versalita|Temmerman}} |nome=Marc|cadena=[[Viaxar (España)|Viaxar]]|allugamientu= |fecha=2010 |empecipio= |fin= |temporada= |númberu=|minuto=52:21 |transcripciónurl=http://www.ivoox.com/viaxes-tintin-2-china-el lotu-audios-mp3_rf_770072_1.html#}} === Fontes primaries === * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Hergé}}|títulu=El Lotu Azul|añu=1990|editorial=Mocedá|enllaceautor=Hergé|isbn=84-261-0926-8|páxines=62|ubicación=Barcelona}} == Enllaces esternos == {{columnes}} * Estazo del documental [http://www.youtube.com/watch?v=YoV8jB3lc90 ''«Le Lotus Bleu». Sur les traces de Tintin''.] De Marc Temmerman. [[YouTube]] (en francés) * [http://www.editorialjuventud.es/0926.html ''El Lotu Azul''] n'Editorial Mocedá * [http://www.sepionet.es/tintinofilia/04%20el%20lotu%20azul.htm ''El Lotu Azul''] en sepionet. * [http://tintinologo.com/index.php?p=1_38 ''Secretos del Lotu Azul''] en tintinologo.com {{nueva columna}} * [http://www.rinconcete.com/tintin_lotu.html ''El Lotu Azul''] en rinconcete.com * [http://www.tintin.free.fr/aventures/voirbd.php?choix=lotus ''Le Lotus Bleu'' en ''Monde de Tintin''] (en francés) * [http://us.tintin.com/adventures/the-blue-lotus/ ''The Blue Lotus''] en tintin.com (n'inglés) * [http://tintin.wikia.com/wiki/The_Blue_Lotus ''The Blue Lotus''] en Tintin Wiki (n'inglés) * [http://ingeniero.abranera.com/?p=34 ''Said y el lotu azul'']. Una visión crítica de Amadeu Branera. {{final columnes}} {{Tradubot|El Loto Azul}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Álbumes de Tintín|Lotu azul]] [[Categoría:Llibros de 1936]] [[Categoría:China na ficción]] [[Categoría:Shanghai na ficción]] [[Categoría:Xapón na ficción]] [[Categoría:Historieta política]] [[Categoría:Historia de China]] [[Categoría:Imperiu de Xapón]] [[Categoría:Segunda guerra sino-xaponesa]] efcxg3pi72k05f731jjmobl2gxkd2n2 Categoría:Xugadores de rugbi d'España 14 169189 3707863 3429392 2022-08-17T11:52:37Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Xugadores de rugbi d'Europa|España]] [[Categoría:Xugadores de rugbi por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] [[Categoría:Rugbi n'España]] 49g0hfcrihekm6wwiyvx8y9lhi2ktk4 Categoría:Yudoques d'España 14 169375 3707869 2333435 2022-08-17T11:53:02Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Yudoques d'Europa|España]] [[Categoría:Yudoques por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] 1g0nmk4gy72yqwz5t4kwjhi43apzyis Bandera de Bulgaria 0 169405 3707381 3227414 2022-08-16T14:51:31Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La [[bandera de Bulgaria]] ye una bandera tricollor formada por trés bandes horizontales del mesmu tamaño de color, d'arriba embaxu, blancu, verde y bermeyu. La bandera foi adoptada tres de la [[Guerra ruso-turca (1877-1878)|guerra ruso-turca de 1877-1878]], cuando'l país alcanzó la independencia. La bandera incluyía también, na esquina superior izquirda, l'escudu nacional, especialmente na era comunista. L'actual bandera quedó definida na constitución de 1991, y foi confirmada por una llei de 1998. == Historia == Tres de la lliberación de Bulgaria tres la guerra ruso-turca, en 1878, la bandera foi definida, na Constitución de Tarnovo de [[1878]], como vien darréu:{{cquote|Art. 23. La bandera del pueblu de Bulgaria ye tricollor, y consiste en trés bandes horizontales de color blancu, verde y bermeyu.<ref>{{cita web |url=http://www.infotel.bg/juen/arh/i4240002.htm |títulu=Tarnovo Constitution of 1879 |publisher=Juridical Encyclopedia |language=Bulgarian |fechaaccesu=15 de setiembre de 2007 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070911122019/http://www.infotel.bg/juen/arh/i4240002.htm |archivedate=2007-09-11 |df= }}</ref>||col2=}}Dende 1946 l'escudu de la República Popular de Bulgaria asitiose na esquina izquierda de la franxa blanca. Contenía la figura d'un llión rampante dientru de dos espigues de trigu enllazaes pela base, coronada por una estrella bermeya y asitiada sobre un llazu nel que figuraba la fecha del 9 de setiembre de 1944, la del [[Golpe d'Estáu|golpe d'estáu]] que llevó al establecimientu de la República Popular. En 1971 al añu qu'apaecía nel llazu añedióse-y el [[681]], añu del establecimientu del Primer Imperiu búlgaru por [[Asparukh de Bulgaria|Asparukh]]. Tres del final del comunismu la Constitución de Zhivkov, vixente nesa dómina, foi enmendada, de forma que la bandera volvió ser la de la era precomunista. La nueva constitución de 1991 describe la bandera como vien darréu:{{cquote|Art. 166. La bandera de la República de Bulgaria será tricollor: blanca, verde y collorada d'arriba abaxu, con bandas en sentíu horizontal.<ref>{{cita web |url=http://www.parliament.bg/?page=const&lng=en |títulu=Constitution of the Republic of Bulgaria |publisher=National Assembly of the Republic of Bulgaria |fechaaccesu=15 de setiembre de 2007}}</ref>||col2=}}Esiste tamién una versión popular de la bandera, que nun tien reconocimientu oficial. Inclúi l'escudu d'armes completu na fastera izquierda de la bandera, ocupando les franxes blanca y verde. == Llei de la bandera == Acordies colo qu'apaez na Llei del Sellu del Estáu y la Bandera Nacional de la República de Bulgaria, promulgada'l [[24 d'abril]] de [[1998]]:{{cquote|Art. 15. (1) La bandera nacional de la República de Bulgaria ye un símbolu nacional qu'espresa la independencia y soberanía del estáu búlgaru. (2) La bandera nacional de la República de Bulgaria ye tricollor: tien trés campos blancu, verde y colloráu, asitiaos horizontalmente y d'arriba embaxu. Cuando se coloque la bandera nacional en posición vertical los collores habrán iguase d'izquierda a derecha: blancu, verde, colloráu. (3) La bandera nacional tien forma rectangular. Los campos de cada color han ser d'igual tamañu, y asitiaranse nel rectángulu en sentíu horizontal.<ref>{{cita web |url=http://www.parliament.bg/?page=history&lng=en&hid=8 |títulu=Law for the State Seal and National Flag of the Republic of Bulgaria |publisher=National Assembly of the Republic |fechaaccesu=15 de setiembre de 2007 }}</ref>||col2=}} == Collores == Acordies col Comité de Metroloxía y Estandarización los collores de la bandera nacional de Bulgaria son: {| {{tablaguapa}} |+Collores de la bandera de Bulgaria<ref>[[:bg:Национално знаме на България]]</ref> ! width="100" |Esquema de color ! style="background-color:white;color:black" width="100" |Blancu ! style="background-color:#009b75;color:white" width="100" |Verde ! style="background-color:#d01c1f;color:white" width="100" |Colloráu |- align="center" |Escala testil [[Pantone]]<ref name="colors">{{cita web|url=http://www.government.bg/cgi-bin/e-cms/vis/vis.pl?s=001&p=0159&n=000006&g=|títulu=Bulgaria's National Flag|fechaaccesu=2007-11-09|añu=2005|author=Government of Bulgaria}}</ref> |Blancor perriba del 80% |17-5936 ТСX<ref>{{cita web|url=https://www.pantone.com/color-finder/17-5936-TCX|títulu=PANTONE 17-5936 TCX Simply Green - Find a Pantone Color - Quick Online Color Tool|first=|last=PANTONE|website=Pantone.com|fechaaccesu=12 December 2017}}</ref> |18-1664 ТСX<ref>{{cita web|url=https://www.pantone.com/color-finder/18-1664-TCX|títulu=PANTONE 18-1664 TCX Fiery Red - Find a Pantone Color - Quick Online Color Tool|first=|last=PANTONE|website=Pantone.com|fechaaccesu=12 December 2017}}</ref> |- align="center" |Pantone<ref name="colors" /> |Safe |RAL 6024 |RAL 3028 |- align="center" |[[Collores web]]<ref name="colors" /> |#FFFFFF |#009B75 |#D01C1F |- align="center" |[[RGB color model|RGB]] |255,255,255 |0,155,117 |208,28,31 |} == Galería == <br /> <gallery> Ficheru:Flag of Bulgaria (1946-1948).svg|Bandera de Bulgaria ([[1946]]–[[1948]]) Ficheru:Flag of Bulgaria (1948-1967).svg|Bandera de Bulgaria (1948–[[1967]]). Válida dende'l [[27 de xineru]] de 1948. Ficheru:Flag of Bulgaria (1967-1971).svg|Bandera de Bulgaria (1967–[[1971]]). Incorpora cambeos menores del diseñu del escudu con respectu a la versión anterior. Válida dende'l [[14 de xunu]] de 1967. Ficheru:Flag of Bulgaria (1971-1990).svg|Bandera de Bulgaria (1971–[[1990]]). Añadiose, a la fecha de fundación del estáu socialista búlgaru (1944) la de fundación del Primer Imperiu búlgaru por Asparukh. Izada por primer vegada'l [[21 de mayu]] de 1971. </gallery> <gallery> Ficheru:War flag of Bulgaria (1971-1990).svg|Bandera de guerra del Exércitu Popular de Bulgaria de la era comunista. El testu qu'inclúi ye "Por la madre patria socialista". Ficheru:War flag of Bulgaria.svg|Actual bandera de guerra búlgara, asemeyada a la vixente nes décades de 1880-1940. Inclúi, en búlgaru, el testu "Dios ta con nosotros". Ficheru:Naval Ensign of Bulgaria.svg|Bandera naval de Bulgaria Ficheru:Naval Jack of Bulgaria.svg|[[Bandera de proba]] de Bulgaria </gallery> <gallery> Ficheru:Naval Ensign of Bulgaria (1878-1944).svg|Bandera naval de Bulgaria ([[1879]]–[[1949]]) Ficheru:Naval Ensign of Bulgaria (1949-1955).svg|Bandera naval de Bulgaria (1949–[[1954]]) Ficheru:Naval Ensign of Bulgaria (1955-1990).svg|Bandera naval de Bulgaria (1954–1990) Ficheru:Tsar of Bulgaria standard.svg|Estandarte del [[zar]], usáu hasta 1946 </gallery> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Banderes d'Europa}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes nacionales|Bulgaria]] [[Categoría:Bulgaria]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] mug072zqcvdymyv2ezutmdi58hk882d 3707481 3707381 2022-08-16T15:02:56Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La [[bandera de Bulgaria]] ye una bandera tricollor formada por trés bandes horizontales del mesmu tamaño de color, d'arriba embaxu, blancu, verde y bermeyu. La bandera foi adoptada tres de la [[Guerra ruso-turca (1877-1878)|guerra ruso-turca de 1877-1878]], cuando'l país alcanzó la independencia. La bandera incluyía también, na esquina superior izquirda, l'escudu nacional, especialmente na era comunista. L'actual bandera quedó definida na constitución de 1991, y foi confirmada por una llei de 1998. == Historia == Tres de la lliberación de Bulgaria tres la guerra ruso-turca, en 1878, la bandera foi definida, na Constitución de Tarnovo de [[1878]], como vien darréu:{{cquote|Art. 23. La bandera del pueblu de Bulgaria ye tricollor, y consiste en trés bandes horizontales de color blancu, verde y bermeyu.<ref>{{cita web |url=http://www.infotel.bg/juen/arh/i4240002.htm |títulu=Tarnovo Constitution of 1879 |publisher=Juridical Encyclopedia |language=Bulgarian |fechaaccesu=15 de setiembre de 2007 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070911122019/http://www.infotel.bg/juen/arh/i4240002.htm |archivedate=2007-09-11 |df= }}</ref>||col2=}}Dende 1946 l'escudu de la República Popular de Bulgaria asitiose na esquina izquierda de la franxa blanca. Contenía la figura d'un llión rampante dientru de dos espigues de trigu enllazaes pela base, coronada por una estrella bermeya y asitiada sobre un llazu nel que figuraba la fecha del 9 de setiembre de 1944, la del [[Golpe d'Estáu|golpe d'estáu]] que llevó al establecimientu de la República Popular. En 1971 al añu qu'apaecía nel llazu añedióse-y el [[681]], añu del establecimientu del Primer Imperiu búlgaru por [[Asparukh de Bulgaria|Asparukh]]. Tres del final del comunismu la Constitución de Zhivkov, vixente nesa dómina, foi enmendada, de forma que la bandera volvió ser la de la era precomunista. La nueva constitución de 1991 describe la bandera como vien darréu:{{cquote|Art. 166. La bandera de la República de Bulgaria será tricollor: blanca, verde y collorada d'arriba abaxu, con bandas en sentíu horizontal.<ref>{{cita web |url=http://www.parliament.bg/?page=const&lng=en |títulu=Constitution of the Republic of Bulgaria |publisher=National Assembly of the Republic of Bulgaria |fechaaccesu=15 de setiembre de 2007}}</ref>||col2=}}Esiste tamién una versión popular de la bandera, que nun tien reconocimientu oficial. Inclúi l'escudu d'armes completu na fastera izquierda de la bandera, ocupando les franxes blanca y verde. == Llei de la bandera == Acordies colo qu'apaez na Llei del Sellu del Estáu y la Bandera Nacional de la República de Bulgaria, promulgada'l [[24 d'abril]] de [[1998]]:{{cquote|Art. 15. (1) La bandera nacional de la República de Bulgaria ye un símbolu nacional qu'espresa la independencia y soberanía del estáu búlgaru. (2) La bandera nacional de la República de Bulgaria ye tricollor: tien trés campos blancu, verde y colloráu, asitiaos horizontalmente y d'arriba embaxu. Cuando se coloque la bandera nacional en posición vertical los colores habrán iguase d'izquierda a derecha: blancu, verde, colloráu. (3) La bandera nacional tien forma rectangular. Los campos de cada color han ser d'igual tamañu, y asitiaranse nel rectángulu en sentíu horizontal.<ref>{{cita web |url=http://www.parliament.bg/?page=history&lng=en&hid=8 |títulu=Law for the State Seal and National Flag of the Republic of Bulgaria |publisher=National Assembly of the Republic |fechaaccesu=15 de setiembre de 2007 }}</ref>||col2=}} == Colores == Acordies col Comité de Metroloxía y Estandarización los colores de la bandera nacional de Bulgaria son: {| {{tablaguapa}} |+Colores de la bandera de Bulgaria<ref>[[:bg:Национално знаме на България]]</ref> ! width="100" |Esquema de color ! style="background-color:white;color:black" width="100" |Blancu ! style="background-color:#009b75;color:white" width="100" |Verde ! style="background-color:#d01c1f;color:white" width="100" |Colloráu |- align="center" |Escala testil [[Pantone]]<ref name="colors">{{cita web|url=http://www.government.bg/cgi-bin/e-cms/vis/vis.pl?s=001&p=0159&n=000006&g=|títulu=Bulgaria's National Flag|fechaaccesu=2007-11-09|añu=2005|author=Government of Bulgaria}}</ref> |Blancor perriba del 80% |17-5936 ТСX<ref>{{cita web|url=https://www.pantone.com/color-finder/17-5936-TCX|títulu=PANTONE 17-5936 TCX Simply Green - Find a Pantone Color - Quick Online Color Tool|first=|last=PANTONE|website=Pantone.com|fechaaccesu=12 December 2017}}</ref> |18-1664 ТСX<ref>{{cita web|url=https://www.pantone.com/color-finder/18-1664-TCX|títulu=PANTONE 18-1664 TCX Fiery Red - Find a Pantone Color - Quick Online Color Tool|first=|last=PANTONE|website=Pantone.com|fechaaccesu=12 December 2017}}</ref> |- align="center" |Pantone<ref name="colors" /> |Safe |RAL 6024 |RAL 3028 |- align="center" |[[Colores web]]<ref name="colors" /> |#FFFFFF |#009B75 |#D01C1F |- align="center" |[[RGB color model|RGB]] |255,255,255 |0,155,117 |208,28,31 |} == Galería == <br /> <gallery> Ficheru:Flag of Bulgaria (1946-1948).svg|Bandera de Bulgaria ([[1946]]–[[1948]]) Ficheru:Flag of Bulgaria (1948-1967).svg|Bandera de Bulgaria (1948–[[1967]]). Válida dende'l [[27 de xineru]] de 1948. Ficheru:Flag of Bulgaria (1967-1971).svg|Bandera de Bulgaria (1967–[[1971]]). Incorpora cambeos menores del diseñu del escudu con respectu a la versión anterior. Válida dende'l [[14 de xunu]] de 1967. Ficheru:Flag of Bulgaria (1971-1990).svg|Bandera de Bulgaria (1971–[[1990]]). Añadiose, a la fecha de fundación del estáu socialista búlgaru (1944) la de fundación del Primer Imperiu búlgaru por Asparukh. Izada por primer vegada'l [[21 de mayu]] de 1971. </gallery> <gallery> Ficheru:War flag of Bulgaria (1971-1990).svg|Bandera de guerra del Exércitu Popular de Bulgaria de la era comunista. El testu qu'inclúi ye "Por la madre patria socialista". Ficheru:War flag of Bulgaria.svg|Actual bandera de guerra búlgara, asemeyada a la vixente nes décades de 1880-1940. Inclúi, en búlgaru, el testu "Dios ta con nosotros". Ficheru:Naval Ensign of Bulgaria.svg|Bandera naval de Bulgaria Ficheru:Naval Jack of Bulgaria.svg|[[Bandera de proba]] de Bulgaria </gallery> <gallery> Ficheru:Naval Ensign of Bulgaria (1878-1944).svg|Bandera naval de Bulgaria ([[1879]]–[[1949]]) Ficheru:Naval Ensign of Bulgaria (1949-1955).svg|Bandera naval de Bulgaria (1949–[[1954]]) Ficheru:Naval Ensign of Bulgaria (1955-1990).svg|Bandera naval de Bulgaria (1954–1990) Ficheru:Tsar of Bulgaria standard.svg|Estandarte del [[zar]], usáu hasta 1946 </gallery> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Banderes d'Europa}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes nacionales|Bulgaria]] [[Categoría:Bulgaria]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] mus3suzuvao23x9c9tr5cj8ixnzkdu1 Categoría:Piragüistes d'España 14 169850 3707850 2148271 2022-08-17T11:52:09Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Piragüistes d'Europa|España]] [[Categoría:Piragüistes por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] 40nwco8h6f1eyf2uuesol0dt5sykwhk Categoría:Compositores de música clásica 14 170143 3707778 2328738 2022-08-17T10:50:38Z Omarete 35 Moving from [[Category:Compositores]] to [[Category:Compositores por xéneru]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Compositores por xéneru]] [[Categoría:Música clásica]] 9iaa8ccrxpt9hv0n2pvbnav3hty878b Corriente del Golfu 0 170839 3707402 3665947 2022-08-16T14:53:27Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{Xeografía |mapa=non }} La '''Corriente del Golfu''', conxuntamente cola so prollongación septentrional, la [[Corriente del Atlánticu norte|corriente del Atlánticu norte]], ye una [[Corriente marina|corriente marina]] rápida y d'agua templao del [[Océanu Atlánticu|océanu Atlánticu]] que naz nel [[Golfu de Méxicu|golfu de Méxicu]], percorriéndolu hasta l'estremu de la península de [[Florida]], y sigue dempués la costa de los [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]] y [[Terranova y Labrador|Terranova]] anantes de cruciar l'océanu Atlánticu. El efeutu de corriente de frontera provoca que la corriente vaiga acelerándose en direición norte tres de separtase de la costa este d'[[América del Norte]]. Nes coordenaes 40°0′N 30°0′W, aproximadamente, dixébrase en dos: el so brazu septentrional, la corriente del Atlánticu norte, diríxese a Europa del norte, mentantu que'l meridional, la [[Corriente de Canaries|corriente de Canaries]], diríxese a la costa d'[[África Occidental|África occidental]]. La corriente del Golfu inflúi nel clima de la costa este de Norteamérica, de Florida a Terranova, y nel d'Europa occidental. Hai dél consensu, en que'l clima d'estes rexones ye más caldiu de lo qu'habría ser pola so llatitú gracies a la corriente del Atlánticu norte. La so esistencia ye la responsable, tamién, del desarrollu de toa triba de [[Furacán|furacanes]] y [[Ciclón tropical|ciclones]], neto na atmósfera que dientro'l mar. La corriente tien un anchor de 100 km, y una fondura d'ente 800 m y 1.200 m. La velocidá de la corriente ye mayor más cerca de la superficie, y la so velocidá máxima ye d'aprosimadamente 2,5 metros por segundu. == Historia == [[Ficheru:Franklingulfstream.jpg|miniaturadeimagen|Carta de la corriente del Golfu de Benjamin Franklin, na versión espublizada en Filadelfia en 1786 ([[Biblioteca del Congresu d'Estaos Xuníos]]).]] El descubrimientu européu de la corriente del Golfu remóntase a la espedición de [[Juan Ponce de León]] de [[1512]]. De magar, foi rutinariamente usada polos barcos españoles que navegaben del [[Mar Caribe|Caribe]] hacia [[España]]<ref>Fernández-Armesto, F., ''Pathfinders: A global history of exploration'', p. 194. W.W. Norton & Company, 2006. ISBN 978-0-393-06259-5</ref>. Una nota nel diariu de viaxe de Ponce de León, del [[22 d'abril]] de [[1513]], diz d'ella: «Una corriente tala que, inclusu con bien de vientu a favor, nun podíen avanzar per ella, sinón qu'ella los arrastraba, y parez qu'ellos navegaben bien. Al final determinose que la corriente yera más poderosa que'l vientu»<ref>[http://www.keyshistory.org/gulfstream.html ''History of the Gulf Stream'', artículu de Jerry Wilkinson na web keyshistory.org.]</ref>. L'humanista [[Pedro Mártir d'Anglería]] tamién fala della nes sos obres. [[Benjamin Franklin]] interesose nel funcionamientu de los patrones de circulación oceánica del Atlánticu. En [[1768]], n'[[Inglaterra]], sintió una quexa estraña del Conseyu Colonial d'Aduanes: ¿Por qué los paquetes de corréu británicos tardaben delles semanes más en llegar a [[Nueva York]] dende Inglaterra de lo que tardaba un mercante inglés n'aportar a [[Newport (Rhode Island)]], y ello pesie a que los barcos que salíen de [[Londres]] teníen que baxar el [[Ríu Támesis|ríu Támesis]] y percorrer el [[Canal de la Mancha|canal de la Mancha]] anantes de cruciar al Atlánticu, mentantu que los paquetes pa Inglaterra desembarcábense en [[Falmouth]] ([[Cornualles]])?<ref name=":0">Tuchman, B.W., ''The First Salute: A View of the American Revolution'', páxs.221-2. Nueva York, Ballantine Books, 1988.</ref> Franklin entrugó-y a [[Timothy Folger]], primu de so y capitán balleneru na islla de Nantucket, buscando una rempuesta. Folger desplicó-y que los mercantes avezaben a cruciar la corriente, que daquella nun tenía nome pero que los balleneros identificaben pol comportamientu de les ballenes y los cambios na temperatura y el color de l'agua, mentantu que los barcos-correo teníen que lluchar escontra ella. Franklin fizo que Folger ficiéra-y un borrador del percorríu de la corriente nuna carta marina, y que añediera notes escrites sobre cómo esquivala mientras se navegaba d'Inglaterra a América. Franklin unvió-y la carta a Anthony Todd, secretariu de Correos (British Post Office)<ref name=":0" />. La carta de la corriente del Golfu de Franklin espublizose en [[1769]] en Londres, pero la mayoría de los capitanes marítimos británicos ignoráronla davezu. Una copia espublizose en [[París]] alredor de [[1770]]-[[1773]], y el propiu Franklin espublizó una tercer versión en [[Filadelfia]] en [[1786]]<ref>Richardson, P.L., Adams, N.T., [https://issuu.com/nantuckethistoricalassociation/docs/hnspring_2018_3.5.18 "Uncharted Waters: Nantucket Whalers and the Franklin-Folger Chart of the Gulf Stream"]. ''Historic Nantucket'', 2018;68(1):17-24.</ref>. Nella (ver semeya) el recuadru de la esquina superior izquierda representa'l patrón migratoriu d'un arenque y non una corriente oceánica. == Propiedaes == El tueru principal de la coriente del Golfu ye una corriente de frontera formada por un procesu d'intensificación occidental, provocáu principalmente pola fuercia del vientu<ref>Wunsch, C., "What is the Thermohaline Circulation?". ''Science'', 2002;298 (5596):1179-81. doi: 10.1126/science.1079329.</ref>. La corriente del Atlánticu norte, por embargu, ye una corriente productu de la [[Circulación termohalina|circulación termohalina]]. En [[1958]] l'oceanógrafu Henry Stommel comprobó que «hai perpoca agua del golfu de México nel fluxu de la corriente»<ref>Stommel, H., ''The Gulf Stream: A Physical and Dynamical Description'', p. 22. University of California Press, 1958.</ref>. El tresporte d'agua templao en direición noreste al traviés del Atlánticu fai qu'Europa occidental, y especialmente la Europa septentrional, tengan un clima más templáu que'l que-yos correspuendería por [[llatitú]]<ref>[https://oceancurrents.rsmas.miami.edu/atlantic/north-atlantic-drift.html Bischof, B., Mariano, A.J., Ryan, E.H., "The North Atlantic Drift Current", artículu na web del National Oceanographic Partnership Program.]</ref>. == Formación y comportamientu == [[Ficheru:Golfstream.jpg|miniaturadeimagen|260x260px|Percorríu de la corriente del Golfu al oeste d'[[Irlanda]], cuando'l so brazu septentrional conviértese na corriente del Atlánticu norte.]] Un ríu d'agua marina, nomada [[Corriente ecuatorial del norte|corriente ecuatorial del norte]], flúi en direición oeste dende la costa d'África central. Cuando esta corriente interactúa cola costa nororiental d'América del Sur dixébrase en dos rames: una entra nel mar Caribe, mentantu que la segunda, la [[Corriente de les Antilles|corriente de les Antilles]], flúi al norte y al este de les [[Indies Occidentales|Indies occidentales]]. Estes dos rames xúntense otra vuelta al norte de los [[Estrechu de Florida|estrechos de Florida]]. Los [[Vientos alisios|vientos alisios]] soplen en direición oeste nos trópicos<ref>"[https://web.archive.org/web/20081211050708/http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?id=trade-winds1 Trade winds]", entrada nel glosariu de meteoroloxía de la American Meteorological Society (online).</ref>, y en llatitúes medies los vientos de poniente soplen en direición este<ref>"[https://web.archive.org/web/20100622073904/http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?id=westerlies1 Westerlies]", entrada nel glosariu de meteoroloxía de la American Meteorological Society (online).</ref>. Esti patrón de vientos produz una tensión na superficie oceánica nes llatitúes subtropicales, con una rotación negativa hacia l'Atlánticu norte<ref>Tomczak, M., Godfrey, S., ''Regional Oceanography: An Introduction'', p. 42. 2001. ISBN 81-7035-306-8.</ref>. El subsiguiente [[Balance de Sverdrup|balance de Sverdrup]] va en direición al ecuador<ref>''[http://earthguide.ucsd.edu/parkerprogram/berger/pdf/OcnBasLesson06.pdf Earthwide. Lesson 6: Unraveling the Gulf Stream Puzzle on a Warm Current Running North]'' (2007), na web de la Universidá de California en San Diego. </ref>. Como resultáu de la conservación de la vorticidá potencial provocada polos vientos de direición norte nes llatitúes subtropicales de la periferia occidental y l'incrementu de la vorticidá relativa de l'agua que se desplaza en direición norte, el tresporte ye balanceáu por una corriente estrecha y rápida en direición a los polos. Esta flúi a lo llargu de la llende occidental de la cuenca oceánica, superando los efeutos de la friición cola corriente de frontera occidental, y ye conocida como [[Corriente del Labrador|corriente del Labrador]]<ref>Colling, A., ''Ocean circulation'', p. 96. Butterworth-Heinemann, 2001. ISBN 978-0-08-053794-8.</ref>. La conservación de la vorticidá potencial tamién provoca la formación de curves nel recorríu de la corriente del Golfu, que ruempen delles veces por un cambéu de posición de la corriente, lo que lleva a la formación de remolinos diferentes, d'agua frío y templao<ref>Schwartz, M.L., ''Encyclopedia of Coastal Science'', p. 1037. Springer Science & Business Media, 2006. ISBN 978-1-4020-3880-8.</ref>. Esti procesu conxuntu, conocíu como intensificación occidental, provoca que les corrientes de la fastera occidental d'una [[Conca (accidente xeográficu)|conca]] oceánica, como la corriente del Golfu, seyan más fuertes que les de la so llende oriental. La corriente del Golfu ye, por estos procesos, una corriente oceánica fuerte. Tresporta un volume de 30 millones de m³ d'agua (30 [[Sverdrup|sverdrups]]) por segundu al traviés de los estrechos de Florida. Nel estremu meridional de Terranova esti volume yá ye de 150 millones de m³ por segundu<ref>[https://oceancurrents.rsmas.miami.edu/atlantic/gulf-stream.html Gyory, J., Mariano, A.J., Ryan, E.H., ''The Gulf Stream'', na web del National Oceanographic Partnership Proyect.]</ref>, un volume 250 veces mayor que'l agua que desagüen, en conxuntu, tolos ríos que desemboquen nel Atlánticu xuntos (0,6 sverdrups por segundu). Es, pesie a ello, más débil que la [[Corriente circumpolar antártica|corriente circumpolar antártica]]<ref>[https://oceancurrents.rsmas.miami.edu/southern/antarctic-cp.html Smith, R., Desflots, M., White, S., Mariano, A.J., Ryan, E.H., ''The Antarctic Circumpolar Current'', na web del National Oceanographic Partnership Project.]</ref>. La fuercia de la corriente, y la so prosimidá a la costa, faen que les playes de la costa este de los Estaos Xuníos seyan más vulnerables a les variaciones importantes del nivel de la mar, que producen tases importantes d'erosión costera<ref>Theuerkauf, E.J. et al, "Sea level anomalies exacerbate beach erosion". ''Geophysical Research Letters'' 41.14 (2014):5139-5147.</ref>. La corriente del Golfu tien un anchor mediu de 100 km, con profundidaes d'ente 800 m y 1.200 m. La velocidá de la corriente ye mayor cerca la superficie, con una velocidá máxima d'alredor de 2,5 metros por segundu. De la que viaxa hacia'l norte l'agua templao tresportada pola corriente sufre un enfriamientu por evaporación. Esti enfriamientu ye provocáu pol vientu: el movimientu d'esti sobre l'agua provoca evaporación, enfriando l'agua y aumentando la so salinidá y densidá. Cuando se forma xelu marín la sal queda fuera d'elli, nún procesu conocíu como esclusión de la [[salmoria]]<ref>[https://www.windows2universe.org/?page=/earth/Water/thermohaline_ocean_circulation.html Russel, R., ''Thermohaline Ocean Circulation'', na web windows2universe.org.]</ref>. De resultes de los dos procesos l'agua de la corriente, en llatitúes altes, ye más denso y más frío, o, por meyor dicir, agua qu'entá ye líquida pesie a la so baxa temperatura. Nel Atlánticu norte l'agua vuélvese tan denso qu'entama a fundise perbaxu de capes d'agua ménos salao y menos denso. Esta sumersión de l'agua frío y denso conviértela en parte de la masa d'agua frío y profundo del Atlántico norte<ref>[https://web.archive.org/web/20080523170145/http://seis.natsci.csulb.edu/rbehl/NADW.htm Behl, R., ''Atlantic Ocean water masses'', California State University Long Beach (1997).]</ref>, una corriente que viaxa hacia'l sur. N'abril de 2018 dos estudios espublizaos en ''Nature''<ref>Thornalley, D.J.R., Oppo, D.W., Ortega, P., Robson, J.I., Brierley, C.M., Davis, R. et al. "Anomalously weak Labrador Sea convection and Atlantic overturning during the past 150 years". ''Nature'' 2018;556 (7700):227-230.</ref><ref>Caesar, L., Rahmstorf, S., Robinson, A., Feulner, G., Saba, V., "Observed fingerprint of a weakening Atlantic Ocean overturning circulation". ''Nature'' 2018;556 (7700):191-196.</ref> demostraron que la corriente del Golfu ye anguaño más débil qu'en dengún momentu nos caberos 1.600 años<ref>[https://www.theguardian.com/environment/2018/apr/11/critical-gulf-stream-current-weakest-for-1600-years-research-finds ''"Gulf Stream current at its weakest in 1,600 years, studies show"''. The Guardian, 11 d'abril de 2018.]</ref>. == Referencies == {{llistaref}}<br /> {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Climatoloxía]] [[Categoría:Corrientes oceániques]] [[Categoría:Oceanografía]] aihu5j9d5x2d53ezcm4tuxezvvqmvu1 Categoría:Ximnastes d'España 14 171008 3707860 2802578 2022-08-17T11:52:37Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Ximnastes d'Europa|España]] [[Categoría:Ximnastes por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] 6l0hmtnrejctlu83y52cgpq3ds1yiu1 Categoría:Deportistes de la Comunidá Valenciana 14 171018 3707885 2839072 2022-08-17T11:53:58Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por comunidá autónoma]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Deportistes d'España por comunidá autónoma|Valencia]] [[Categoría:Persones de la Comunidá Valenciana por actividá]] 0yx9vamg7f4fmuqyzlz6qs2yznibrrw Noreste d'Estaos Xuníos 0 171605 3707428 3592580 2022-08-16T14:56:15Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki [[Ficheru:US Northeastern states.svg|miniaturadeimagen|330x330px|Mapa d'El Noreste d'Estaos Xuníos. Los estaos de los dos tonos de color más escuros son los que formen la rexón según la Oficina del Censu. Los de color más claro inclúinse nella delles veces, con propósitos estremaos, por organizaciones diverses, pero nun hai consensu sobro la so ubicación dientro d'ella.]] El '''Noreste d'Estaos Xuníos''' (n'[[Idioma inglés|inglés]], '''Northeastern United States''' o simplemente '''the Northeast''') ye una rexón xeográfica d'[[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]]. Llenda al norte con [[Canadá]], al este col [[Océanu Atlánticu|océanu Atlánticu]], al sur colos estaos d'[[Sur d'Estaos Xuníos|El Sur]] y al oeste col [[Mediu Oeste d'Estaos Xuníos|Mediu Oeste]]. El Noreste ye una de les cuatro rexones definíes, col propósitu d'acollechar y analizar datos estadísticos, pola [[Oficina del Censu de los Estaos Xuníos]]<ref name=":0">[https://web.archive.org/web/20130921053705/https://www.census.gov/geo/maps-data/maps/pdfs/reference/us_regdiv.pdf ''Census Regions and Divisions of the United States''. Departamentu de Xeografía de la Oficina del Censu d'Estaos Xuníos (United States Department of Commerce, Economics and Statistics Administration).]</ref>. La rexón, según la define la Oficina del Censu, tien una estensión de 469.630 km². Nun tien una identidá cultural común, pero ye la fastera del país más densamente poblada, más desarrollada económicamente y la de mayor diversidá cultural<ref>Zelinsky, W, ''North America's Vernacular Regions''. Annals of the Association of American Geographers, 1980;70 (1):1-16. doi: 10.1111/j.1467-8306.1980.tb01293.x</ref>. La so población, en 2013, estímase en 55.943.073 habitantes, con una densidá mayor de la del doble de la de la segunda rexón más poblada, El Sur. El 85% d'ellos vive nún entornu urbanu. == Llendes xeográfiques de la rexón == Nun ta nidio, dende'l puntu de vista xeográficu, aú entama y fina el Noreste. Toles tierres de la fastera que va dende'l centru de [[Virxinia]] al sur a la llende norte de Maine al norte, y dende la Pennyslvania occidental ([[Pittsburgh]]) al océanu Atlánticu foron consideraes, nún momentu o otru parte d'El Noreste. Esta indefinición débese a la falta de rasgos culturales comunes, de conciencia de xunidá, lo que fai que se consideren llendes distintes según quiera ún centrase en realidaes (demográfiques, económiques...) distintes. Según la definición de la Oficina del Censu El Noreste inclúi nueve estaos: [[Maine]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], [[Nueva Jersey]], [[Vermont]], [[Massachusetts]], [[Rhode Island]], [[Connecticut]], [[New Hampshire]], y [[Pennsylvania]]<ref name=":0" />. Hai, amás, dos sorrexones dientro d'ell: Nueva York, Nueva Jersey y Pennsylvania formen l'[[Atlánticu Mediu d'Estaos Xuníos|Atlánticu Mediu]], mentantu que los otros seis, los estaos asitiaos al este del de Nueva York, formen [[Nueva Inglaterra]]. La definición d'esta fastera del país ye cuasimente la mesma dende [[1880]], y vien usándose de magar davezu pa la tabulación de datos estadísticos<ref>''Geographical Areas Reference Manual''. U.S. Census Bureau, 1994.</ref><ref>Lewison, D.M., ''Retailing'', p. 384. Prentice Hall, 1997. ISBN 978-0-13-461427-4.</ref>. Sicasí, la Oficina del Censu tien reconocío les llimitaciones d'esta definición<ref>''Proceeding of the National Geographic Areas Conference: putting it together for 1990'', p. 161. U.S. Census Bureau, 1984.</ref> y el valir potencial d'una propuesta, fecha tres d'acabar de facer el censu de 1950, qu'incluyiría los estaos de [[Delaware]] y [[Maryland]], y el [[Washington DC|distritu de Columbia]], dientru del Atlánticu Mediu. La propuesta refugose, al final, porque "el nuevu sistema propuestu nun tien una aceptación xeneral ente los usuarios de los datos que permita seguir alantre col nuevu agrupamientu d'estaos. La publicación previa de munches series estadístiques, afitaes y desarrollaes por llargos periodos de tiempu sobre la base de les sodivisiones actuales, favorez la persistencia de les actuales divisiones y sodivisiones rexonales"<ref name=":1">''"Six: Statistical Groupings of States and Counties"''. Geographic Areas Reference Manual. U.S. Census Bureau, 1994.</ref>. La Oficina del Censu confirmó en [[1994]] que diba seguir "revisando los componentes de les rexones y sorrexones p'asegurar que siguen representando les agrupaciones más afayaíces d'estaos"<ref name=":1" />. Magar que munches organizaciones consideren les llendes d'El Noreste tomando como referencia les de la Oficina del Censu<ref>Thompson, V (ed). ''Encyclopedia of Associations: Regional, State, and Local Organizations: Northeastern States''. (Vol. 2: Northeastern States) (22 ed.). Gale, 2010.</ref><ref>''The New York Times Guide to Essential Knowledge: A Desk Reference for the Curious Mind,'' p. 630. MacMillan, 2011. ISBN 9781429950855</ref><ref>Kelley, M.L., Macken Fitzsimons, V. ''Understanding Cultural Diversity: Culture, Curriculum, and Community in Nursing'', p. 220. Jones & Bartlett Learning, 2000. ISBN 9780763711061</ref>, otres non. Asina, l'Asociación de Xeógrafos Americanos (''Association of American Geographers'') inclúi al estáu de Delaware na so definición de la rexón<ref>[http://www.aag.org/cs/about_aag/regional_divisions Divisiones rexonales], na web de la AAG.</ref>, y la Sociedá Xeolóxica d'América (''The Geological Society of America'') añade tamién, amás de a Delaware, a Maryland y el distritu de Columbia<ref>''[http://www.geosociety.org/gsa/about/sections/gsa/Sections/ne/home.aspx About the Northeastern Section]'', na web de la Sociedá Xeolóxica d'América.</ref>. Otres definiciones, más restrictives, inclúin namás a Nueva Inglaterra, o a Nueva Inglaterra y Nueva York, escluyendo a Pennsylvania y Nueva Jersey<ref>[http://dodneregional.org/council/about_council.html "About the Council"], na web del Department of Defense Northeast Regional Council.</ref>. == Referencies == {{llistaref}} [[Categoría:Xeografía d'Estaos Xuníos]] mz6dikp2eme3w4x3ecq86xhloyg0snw Categoría:Boxeadores d'España 14 171972 3707854 2222007 2022-08-17T11:52:09Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{Commons category|Boxers from Spain}} [[Categoría:Boxeadores d'Europa|España]] [[Categoría:Boxeadores por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] 5l95734h951glk6qem9ohgmlzarxwws Categoría:Deportistes de Canaries 14 172395 3707877 3486543 2022-08-17T11:53:41Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por comunidá autónoma]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Deportistes d'España por comunidá autónoma|Canaries]] [[Categoría:Persones de Canaries por actividá]] 8y3ky3ahla7etv12xelglnz9712vp3l Hohhot 0 173971 3707414 3614908 2022-08-16T14:54:51Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} [[Ficheru:Hohhot Montage.png|miniaturadeimagen]] '''Hohhot''' (n'[[alfabetu mongol tradicional]], ''Kökeqota''; n'[[alfabetu mongol cirílicu]] Хөх хот ''Höh hot''; en [[Idioma chinu|chinu]] 呼和浩特; y en [[pinyin]] ''Hūhéhàotè''), abreviáu '''Hushi''' (en chinu 呼市, y en pinyin ''Hūshì''), anteriormente conocida como '''Kweisui''' (en chinu tradicional 歸綏, en chinu simplificáu 归绥, y en pinyin ''Guīsuí''), ye una ciudá del norte de la [[República Popular China]]. Ye la capital, y centru alministrativu, económicu y cultural, de la provincia de [[Mongolia Interior]]. La so población, según el censu de [[2010]], yera nesi añu de 2.866.615 habitantes, de los que 1.980.774 vivíen nel so área metropolitana, formada por cuatro distritos urbanos. El nome de la ciudá, en llingua mongola, significa "ciudá azul". El color azul, na cultura mongola, asóciase col cielu, la eternidá y la pureza. El so nome, qu'en chino puede traducise como ''Qīng Chéng'' (lliteralmente "Ciudá azul y verde"), tien sío romanizáu d'estremaes formes: Kokotan, Kokutan, Kuku-hoton, Huhohaot'e, Huhehot, Huhot y Köke qota. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de China]] [[Categoría:Capitales de provincia de China]] euwcyt29yiiuwvdo9tse04rhbt5q7hx Blanca Fernández Ochoa 0 174908 3707887 3704478 2022-08-17T11:54:32Z Omarete 35 removed [[Category:Deportistes d'España]]; added [[Category:Esquiadores d'España]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Blanca Fernández Ochoa''' {{nym}} foi una deportista [[España|española]], destacada nel esquí alpín femenín. En [[1992]] convertióse na primer muyer en consiguir una medaya olímpica pa [[España]] nunos [[Xuegos Olímpicos d'Iviernu|Xuegos d'Iviernu]], concretamente la de bronce nel eslalon nos [[Xuegos Olímpicos d'Albertville 1992|Xuegos Olímpicos d'Albertville]], [[Francia]]. Foi hermana del tamién esquiador [[Francisco Fernández Ochoa]] ([[1950]]-[[2006]]). El [[24 d'agostu]] de [[2019]] foi vista por última vegada, siendo denunciada la so desapaición díes dempués, que dio entamu a unos llabores de busca ensin precedentes na hestoria de la [[Comunidá de Madrid]]. El día [[4 de setiembre]] de [[2019]] foi atopada muerta<ref>Atopen ensin vida'l cuerpu de Blanca Fernández Ochoa| La Vanguardia https://www.lavanguardia.com/sucesos/20190904/47181166663/familia-blanca-cree-llevaba-saco-dormir-comida.html</ref>. == Biografía == Blanca ye la primer fía que tuvo'l matrimoniu formáu por ''Dolores Ochoa'' ([[1926]]) y ''Francisco Fernández'' dempués de cinco fíos varones. Ñació en [[Madrid]] cuando la so familia vivía nel barriu de Carabanchel, pero bien llueu se treslladó colos sos pás y hermanos al puertu de Navacerrada, qu'entós daquella cuntaba con una población bien amenorgada. Ellí la so infancia trescurrió en llibertá y en plena naturaleza entrando en contautu inevitablemente cola ñeve que cubría'l puertu mientres cuasi la metá del añu. Con once años y debíu al ésitu del so hermanu mayor ''Paco'' (campeón olímpicu), Blanca treslladóse a un centru d'entrenamientu con internáu pa deportistes d'iviernu en Viella nos ''Pirineos de Lérida''. Darréu xuniríense-y otros de los sos siete hermanos. El [[18 de xunetu]] de [[1991]], con ventiocho años d'edá, casóse nel [[Monesteriu d'El Escorial]] col italianu ''Daniello Fioretto'', al que conociera con namái catorce años d'edá cuando esquiaba en [[Suiza]]. Acabaron divorciándose y contraxo segundu matrimoniu con ''David Fresneda'', con quien tuvo dos fíos, ''David'' y ''Olivia'', anque la xunión tamién terminó en divorciu. El [[24 d'agostu]] de [[2019]] foi vista per última vegada, siendo denunciada la so desapaición díes dempués<ref>Desapaez Blanca Fernández Ochoa https://www.elmundo.es/deportes/mas-deporte/2019/08/31/5d6ac11cfdddff830d8b45b9.html</ref>. Tres dellos díes de busca, el so cuerpu ensin vida foi topáu cerca del visu del picu de [[La Peñota]], na sierra de [[Guadarrama]], el [[4 de setiembre]]<ref>[https://www.elconfidencial.com/deportes/esqui/2019-09-04/cronologia-desaparicion-blanca-fernandez-ochoa_2209551/ Muere Blanca Fernández Ochoa: cronoloxía de la so desapaición y búsqueda</ref> == Premios == * [[Premiu Reina Letizia|Premiu Reina Sofía]] al meyor deportista española en [[1983]] y [[1988]], dau poner [[Conseyu Cimeru de Deportes|CSD]] y apurríu nos [[Premios Nacionales del Deporte]].<ref>{{cita web |url= http://www.csd.gob.es/csd/sociedad/06distincionesDeporte/historico-de-premiados/view |títulu= Históricu de premiaos nos Premios Nacionales del Deporte |editor= csd.gob.yes |fechaaccesu= 30 de payares de 2015 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20151008210000/http://www.csd.gob.es/csd/sociedad/06distincionesDeporte/historico-de-premiados/view |fechaarchivu= 8 d'ochobre de 2015 }}</ref> * [[Ficheru:Badge of the Royal Order of Sports Merit (Spain).svg|15px]] Medaya d'Oru de la [[Real Orde del Méritu Deportivu]], dada pol [[Conseyu Cimeru de Deportes]] (1994)<ref>{{cita web |url= http://hemeroteca-paginas.mundodeportivo.com/EMD01/HEM/1994/12/22/MD19941222-048.pdf |títulu= Él deponete español premia'l tolos sos héroes |editor= mundodeportivo.com |fecha= 22 d'avientu de 1994 |fechaaccesu= 23 de xineru de 2017}}</ref> == Ver tamién == *Otres persones col nome de [[Blanca Fernández]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{NF|1963|2019|Fernandez Ochoa, Blanca}} [[Categoría:Esquiadores d'España]] 8bcvfv06558u2h9my2x6eas96np4nu1 3707892 3707887 2022-08-17T11:56:30Z Omarete 35 added [[Category:Persones de Madrid]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Blanca Fernández Ochoa''' {{nym}} foi una deportista [[España|española]], destacada nel esquí alpín femenín. En [[1992]] convertióse na primer muyer en consiguir una medaya olímpica pa [[España]] nunos [[Xuegos Olímpicos d'Iviernu|Xuegos d'Iviernu]], concretamente la de bronce nel eslalon nos [[Xuegos Olímpicos d'Albertville 1992|Xuegos Olímpicos d'Albertville]], [[Francia]]. Foi hermana del tamién esquiador [[Francisco Fernández Ochoa]] ([[1950]]-[[2006]]). El [[24 d'agostu]] de [[2019]] foi vista por última vegada, siendo denunciada la so desapaición díes dempués, que dio entamu a unos llabores de busca ensin precedentes na hestoria de la [[Comunidá de Madrid]]. El día [[4 de setiembre]] de [[2019]] foi atopada muerta<ref>Atopen ensin vida'l cuerpu de Blanca Fernández Ochoa| La Vanguardia https://www.lavanguardia.com/sucesos/20190904/47181166663/familia-blanca-cree-llevaba-saco-dormir-comida.html</ref>. == Biografía == Blanca ye la primer fía que tuvo'l matrimoniu formáu por ''Dolores Ochoa'' ([[1926]]) y ''Francisco Fernández'' dempués de cinco fíos varones. Ñació en [[Madrid]] cuando la so familia vivía nel barriu de Carabanchel, pero bien llueu se treslladó colos sos pás y hermanos al puertu de Navacerrada, qu'entós daquella cuntaba con una población bien amenorgada. Ellí la so infancia trescurrió en llibertá y en plena naturaleza entrando en contautu inevitablemente cola ñeve que cubría'l puertu mientres cuasi la metá del añu. Con once años y debíu al ésitu del so hermanu mayor ''Paco'' (campeón olímpicu), Blanca treslladóse a un centru d'entrenamientu con internáu pa deportistes d'iviernu en Viella nos ''Pirineos de Lérida''. Darréu xuniríense-y otros de los sos siete hermanos. El [[18 de xunetu]] de [[1991]], con ventiocho años d'edá, casóse nel [[Monesteriu d'El Escorial]] col italianu ''Daniello Fioretto'', al que conociera con namái catorce años d'edá cuando esquiaba en [[Suiza]]. Acabaron divorciándose y contraxo segundu matrimoniu con ''David Fresneda'', con quien tuvo dos fíos, ''David'' y ''Olivia'', anque la xunión tamién terminó en divorciu. El [[24 d'agostu]] de [[2019]] foi vista per última vegada, siendo denunciada la so desapaición díes dempués<ref>Desapaez Blanca Fernández Ochoa https://www.elmundo.es/deportes/mas-deporte/2019/08/31/5d6ac11cfdddff830d8b45b9.html</ref>. Tres dellos díes de busca, el so cuerpu ensin vida foi topáu cerca del visu del picu de [[La Peñota]], na sierra de [[Guadarrama]], el [[4 de setiembre]]<ref>[https://www.elconfidencial.com/deportes/esqui/2019-09-04/cronologia-desaparicion-blanca-fernandez-ochoa_2209551/ Muere Blanca Fernández Ochoa: cronoloxía de la so desapaición y búsqueda</ref> == Premios == * [[Premiu Reina Letizia|Premiu Reina Sofía]] al meyor deportista española en [[1983]] y [[1988]], dau poner [[Conseyu Cimeru de Deportes|CSD]] y apurríu nos [[Premios Nacionales del Deporte]].<ref>{{cita web |url= http://www.csd.gob.es/csd/sociedad/06distincionesDeporte/historico-de-premiados/view |títulu= Históricu de premiaos nos Premios Nacionales del Deporte |editor= csd.gob.yes |fechaaccesu= 30 de payares de 2015 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20151008210000/http://www.csd.gob.es/csd/sociedad/06distincionesDeporte/historico-de-premiados/view |fechaarchivu= 8 d'ochobre de 2015 }}</ref> * [[Ficheru:Badge of the Royal Order of Sports Merit (Spain).svg|15px]] Medaya d'Oru de la [[Real Orde del Méritu Deportivu]], dada pol [[Conseyu Cimeru de Deportes]] (1994)<ref>{{cita web |url= http://hemeroteca-paginas.mundodeportivo.com/EMD01/HEM/1994/12/22/MD19941222-048.pdf |títulu= Él deponete español premia'l tolos sos héroes |editor= mundodeportivo.com |fecha= 22 d'avientu de 1994 |fechaaccesu= 23 de xineru de 2017}}</ref> == Ver tamién == *Otres persones col nome de [[Blanca Fernández]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{NF|1963|2019|Fernandez Ochoa, Blanca}} [[Categoría:Esquiadores d'España]] [[Categoría:Persones de Madrid]] jajmpo4cql5nkg23231v8ldfk449nz8 3707893 3707892 2022-08-17T11:57:28Z Omarete 35 /* Enllaces esternos */ wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Blanca Fernández Ochoa''' {{nym}} foi una deportista [[España|española]], destacada nel esquí alpín femenín. En [[1992]] convertióse na primer muyer en consiguir una medaya olímpica pa [[España]] nunos [[Xuegos Olímpicos d'Iviernu|Xuegos d'Iviernu]], concretamente la de bronce nel eslalon nos [[Xuegos Olímpicos d'Albertville 1992|Xuegos Olímpicos d'Albertville]], [[Francia]]. Foi hermana del tamién esquiador [[Francisco Fernández Ochoa]] ([[1950]]-[[2006]]). El [[24 d'agostu]] de [[2019]] foi vista por última vegada, siendo denunciada la so desapaición díes dempués, que dio entamu a unos llabores de busca ensin precedentes na hestoria de la [[Comunidá de Madrid]]. El día [[4 de setiembre]] de [[2019]] foi atopada muerta<ref>Atopen ensin vida'l cuerpu de Blanca Fernández Ochoa| La Vanguardia https://www.lavanguardia.com/sucesos/20190904/47181166663/familia-blanca-cree-llevaba-saco-dormir-comida.html</ref>. == Biografía == Blanca ye la primer fía que tuvo'l matrimoniu formáu por ''Dolores Ochoa'' ([[1926]]) y ''Francisco Fernández'' dempués de cinco fíos varones. Ñació en [[Madrid]] cuando la so familia vivía nel barriu de Carabanchel, pero bien llueu se treslladó colos sos pás y hermanos al puertu de Navacerrada, qu'entós daquella cuntaba con una población bien amenorgada. Ellí la so infancia trescurrió en llibertá y en plena naturaleza entrando en contautu inevitablemente cola ñeve que cubría'l puertu mientres cuasi la metá del añu. Con once años y debíu al ésitu del so hermanu mayor ''Paco'' (campeón olímpicu), Blanca treslladóse a un centru d'entrenamientu con internáu pa deportistes d'iviernu en Viella nos ''Pirineos de Lérida''. Darréu xuniríense-y otros de los sos siete hermanos. El [[18 de xunetu]] de [[1991]], con ventiocho años d'edá, casóse nel [[Monesteriu d'El Escorial]] col italianu ''Daniello Fioretto'', al que conociera con namái catorce años d'edá cuando esquiaba en [[Suiza]]. Acabaron divorciándose y contraxo segundu matrimoniu con ''David Fresneda'', con quien tuvo dos fíos, ''David'' y ''Olivia'', anque la xunión tamién terminó en divorciu. El [[24 d'agostu]] de [[2019]] foi vista per última vegada, siendo denunciada la so desapaición díes dempués<ref>Desapaez Blanca Fernández Ochoa https://www.elmundo.es/deportes/mas-deporte/2019/08/31/5d6ac11cfdddff830d8b45b9.html</ref>. Tres dellos díes de busca, el so cuerpu ensin vida foi topáu cerca del visu del picu de [[La Peñota]], na sierra de [[Guadarrama]], el [[4 de setiembre]]<ref>[https://www.elconfidencial.com/deportes/esqui/2019-09-04/cronologia-desaparicion-blanca-fernandez-ochoa_2209551/ Muere Blanca Fernández Ochoa: cronoloxía de la so desapaición y búsqueda</ref> == Premios == * [[Premiu Reina Letizia|Premiu Reina Sofía]] al meyor deportista española en [[1983]] y [[1988]], dau poner [[Conseyu Cimeru de Deportes|CSD]] y apurríu nos [[Premios Nacionales del Deporte]].<ref>{{cita web |url= http://www.csd.gob.es/csd/sociedad/06distincionesDeporte/historico-de-premiados/view |títulu= Históricu de premiaos nos Premios Nacionales del Deporte |editor= csd.gob.yes |fechaaccesu= 30 de payares de 2015 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20151008210000/http://www.csd.gob.es/csd/sociedad/06distincionesDeporte/historico-de-premiados/view |fechaarchivu= 8 d'ochobre de 2015 }}</ref> * [[Ficheru:Badge of the Royal Order of Sports Merit (Spain).svg|15px]] Medaya d'Oru de la [[Real Orde del Méritu Deportivu]], dada pol [[Conseyu Cimeru de Deportes]] (1994)<ref>{{cita web |url= http://hemeroteca-paginas.mundodeportivo.com/EMD01/HEM/1994/12/22/MD19941222-048.pdf |títulu= Él deponete español premia'l tolos sos héroes |editor= mundodeportivo.com |fecha= 22 d'avientu de 1994 |fechaaccesu= 23 de xineru de 2017}}</ref> == Ver tamién == *Otres persones col nome de [[Blanca Fernández]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1963|2019|Fernandez Ochoa, Blanca}} [[Categoría:Esquiadores d'España]] [[Categoría:Persones de Madrid]] 30cxqd8okrplq48vivcdfir1awlpl82 Bandera d'Azerbaixán 0 175528 3707377 3637711 2022-08-16T14:51:12Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20210211142833}} {{banderaWD}} La '''bandera d'Azerbaixán''' (n'[[Idioma azerbaixanu|azerí]]: ''Azərbaycan bayrağı'') ye una bandera horizontal tricollor compuesta por tres franxes, iguales n'anchor, de color azul, colloráu y verde, con una media lluna blanca y una estrella d'ocho puntes nel centru. Esta bandera sustituyó a un diseñu anterior, el usáu pola [[República Socialista Soviética d'Azerbaixán]]. El azul de la bandera simboliza la herencia túrquica del país, el colloráu representa'l progresu, y el verde representa l'[[Islam]], la relixón mayoritaria nel país. Esta bandera foi usada la primer vegada que'l país foi independiente, dende'l [[9 de payares]] de [[1918]] hasta [[1929]], y foi recuperada, con llixeros cambeos, el [[5 de febreru]] de [[1991]], día nel que la ''bandera tricolor'' (Üçrəngli Bayraq) convirtióse na oficial del país. El diseñu de la bandera, que ye mencionada dos vegaes nel himnu nacional del país, aparez recoyíu na so constitución. Los sos usos son: en tierra, como bandera civil, d'estáu y de guerra; y na mar, como bandera civil, d'estáu y naval, amás de como [[bandera de proba]]. La bandera ye tamién oficial na [[República Autónoma de Najicheván]], un esclave del país. Un decretu nacional del presidente [[Ilham Aliyev]], de [[17 de payares]] de [[2009]], declaró'l 9 de payares, día nel qu'esta bandera foi adoptada como bandera nacional de la República Democrática d'Azerbaixán, como Día de la Bandera Nacional. == Banderes históriques == L'actual bandera usóse por primer vegada en 1918, cuando Azerbaixán algamó la independencia del [[Imperiu Rusu|Imperiu rusu]], demientres la [[Revolución d'Ochobre de 1917|Revolución]] y la posterior [[Guerra civil rusa|guerra civil]]. Esta bandera, estremada de l'actual namái nel tamañu y la posición de la media lluna y la estrella, foi oficial hasta que, en 1920, Azerbaixán foi incorporada a la [[Xunión Soviética]]. De magar, adopta una bandera collorada cola inscripción ACCP, les sigles n'[[alfabetu cirílicu]] de la República Socialista Soviética d'Azerbaixán, na esquina superior izquierda, acompangaes d'una estrella de cinco puntes qu'encierra una foz y un martiellu. En 1937 queden soles la foz y el martiellu, y embaxu d'elles les sigles AzSSR, que correspuenden a les iniciales del nome de la república n'[[alfabetu llatín]]. En 1952, el [[7 d'ochobre]], camuda otra vuelta'l diseñu, desapaeciendo les iniciales y añediéndo-y una franxa azul nel estremu inferior pa estremala de la de la Xunión Soviética. <br /><gallery> Ficheru:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan (1918).svg|De xunu a payares de [[1918]] Ficheru:Flag of Azerbaijan.svg|De payares de [[1918]] a abril de [[1920]] (República Democrática d'Azerbaixán) Ficheru:Flag of Azerbaijan SSR (1920-1921).svg|De [[1920]] a [[1921]] Ficheru:Flag of Azerbaijan SSR (1921-1922).svg|De [[1921]] a [[1922]] Ficheru:Flag of Azerbaijan SSR (1922-1923).svg|[[1922]] Ficheru:Flag of Transcaucasian SFSR.svg|De [[1922]] а [[1936]] Ficheru:Flag of Azerbaijan SSR (1937-1940).svg|De [[1937]] a [[1939]] Ficheru:Flag of Azerbaijan SSR (1940-1952).svg|De [[1939]] a [[1952]] Ficheru:Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic.svg|De [[1952]] a [[1991]] ([[República Socialista Soviética d'Azerbaixán|RSS d'Azerbaixán]]) Ficheru:Flag of Azerbaijan.svg|De magar [[1991]]. </gallery> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes nacionales|Axerbaixan]] [[Categoría:Banderes d'Azerbaixán]] sr1e8yd23t0vyi2xwepaor5r4hin387 Bandera de Papúa Nueva Guinea 0 176662 3707382 3698634 2022-08-16T14:51:37Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La '''bandera de Papúa Nueva Guinea''' foi adoptada oficialmente el [[1 de xunetu]] de [[1971]]. Ta dividida en diagonal dende la esquina superior del llau del mástil hasta la inferior del llau opuestu: el triángulu superior ye colloráu, con un [[Paradisaea raggiana|ave del paraísu de Raggi]] silueteada nelli, y l'inferior prietu, cola [[Crux|Cruz del Sur]] en blanco, neto les cuatro estrelles más grandes que la más pequeña. El diseñu de la bandera foi escoyíu mediante un concursu nacional, cellebráu nos primeros meses de 1971 y ganáu por Susan Karike Huhume, una adolescente de 15 años. El colloráu y el prietu son los collores tradicionaes de munches tribus del país, y dambos y el blancu yeren los collores de la bandera del Imperiu alemán, que colonizara la metada septentrional del país primeru de [[1918]]. L'ave del paraísu de Raggi, pela so banda, apaez tamién nel escudu nacional del país. Primero de la independencia l'alministración australiana propunxera una bandera tricollor con bandes verticales azul, mariella y verde, na qu'apaecíen tamién la Cruz del Sur y l'ave del paraísu de Raggi. L'azul quería representar el mar y les islles de Nueva Guinea, la Cruz del Sur apaecía como guía pa los viaxeros, el color doráu representaba les costes, la riqueza mineral del país y la xunidá, y el verde les viesques del país, siendo l'ave del paraísu el símbolu de la xunificación de toos nuna única nación. El diseñu foi acusáu de ser un inventu que repetía mecánicamente esquemes foriatos, y eso fizo que s'escoyera la propuesta alternativa diseñada por Susan Karike. == Banderes históriques de Papúa Nueva Guinea == {{gallery|Flag of Deutsch-Neuguinea.svg|11=Flag of Papua New Guinea 1970.svg|whitebg=y|mode=nolines|16=Bandera de Papúa Nueva Guinea dende 1975.|15=Flag of Papua New Guinea.svg|14=Bandera del Territoriu de Papúa y Nueva Guinea (1971–1975).|13=Flag of Papua New Guinea.svg|12=Bandera propuesta pal Territoriu de Papúa y Nueva Guinea (1970–1971).|10=Bandera usada nel Territoriu de Papúa y Nueva Guinea en competiciones deportives (1965–1970).|Bandera propuesta pa la Nueva Guinea Alemana, que nunca llegó a ser oficial.|9=Sporting Flag of Papua New Guinea (1965–1970).svg|8=Bandera d'Australia nel Territoriu de Papúa y Nueva Guinea (1949–1965).|7=Flag of Australia (converted).svg|6=Bandera del Territoriu de Nueva Guinea (1914-1949).|5=Flag of the Territory of New Guinea.svg|4=Bandera del Territoriu de Papúa (1906–1949).|Flag of the Territory of Papua.svg|height=150}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Papúa Nueva Guinea]] [[Categoría:Banderes nacionales]] 6or4kyxy1c81yu3320ygwy0p8rd6s6n 3707483 3707382 2022-08-16T15:03:02Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La '''bandera de Papúa Nueva Guinea''' foi adoptada oficialmente el [[1 de xunetu]] de [[1971]]. Ta dividida en diagonal dende la esquina superior del llau del mástil hasta la inferior del llau opuestu: el triángulu superior ye colloráu, con un [[Paradisaea raggiana|ave del paraísu de Raggi]] silueteada nelli, y l'inferior prietu, cola [[Crux|Cruz del Sur]] en blanco, neto les cuatro estrelles más grandes que la más pequeña. El diseñu de la bandera foi escoyíu mediante un concursu nacional, cellebráu nos primeros meses de 1971 y ganáu por Susan Karike Huhume, una adolescente de 15 años. El colloráu y el prietu son los colores tradicionaes de munches tribus del país, y dambos y el blancu yeren los colores de la bandera del Imperiu alemán, que colonizara la metada septentrional del país primeru de [[1918]]. L'ave del paraísu de Raggi, pela so banda, apaez tamién nel escudu nacional del país. Primero de la independencia l'alministración australiana propunxera una bandera tricollor con bandes verticales azul, mariella y verde, na qu'apaecíen tamién la Cruz del Sur y l'ave del paraísu de Raggi. L'azul quería representar el mar y les islles de Nueva Guinea, la Cruz del Sur apaecía como guía pa los viaxeros, el color doráu representaba les costes, la riqueza mineral del país y la xunidá, y el verde les viesques del país, siendo l'ave del paraísu el símbolu de la xunificación de toos nuna única nación. El diseñu foi acusáu de ser un inventu que repetía mecánicamente esquemes foriatos, y eso fizo que s'escoyera la propuesta alternativa diseñada por Susan Karike. == Banderes históriques de Papúa Nueva Guinea == {{gallery|Flag of Deutsch-Neuguinea.svg|11=Flag of Papua New Guinea 1970.svg|whitebg=y|mode=nolines|16=Bandera de Papúa Nueva Guinea dende 1975.|15=Flag of Papua New Guinea.svg|14=Bandera del Territoriu de Papúa y Nueva Guinea (1971–1975).|13=Flag of Papua New Guinea.svg|12=Bandera propuesta pal Territoriu de Papúa y Nueva Guinea (1970–1971).|10=Bandera usada nel Territoriu de Papúa y Nueva Guinea en competiciones deportives (1965–1970).|Bandera propuesta pa la Nueva Guinea Alemana, que nunca llegó a ser oficial.|9=Sporting Flag of Papua New Guinea (1965–1970).svg|8=Bandera d'Australia nel Territoriu de Papúa y Nueva Guinea (1949–1965).|7=Flag of Australia (converted).svg|6=Bandera del Territoriu de Nueva Guinea (1914-1949).|5=Flag of the Territory of New Guinea.svg|4=Bandera del Territoriu de Papúa (1906–1949).|Flag of the Territory of Papua.svg|height=150}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Papúa Nueva Guinea]] [[Categoría:Banderes nacionales]] 59llwllol3gqv1qmbcsgqu1a08f8up1 Categoría:Deportistes d'Andalucía 14 177444 3707871 3044982 2022-08-17T11:53:40Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por comunidá autónoma]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Deportistes d'España por comunidá autónoma|Andalucia]] [[Categoría:Persones d'Andalucía por actividá]] rii9i27sotov6esz19kxy7gli2dy5xk Racing Club de Ferrol 0 178491 3707451 2966662 2022-08-16T14:58:09Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{equipu |pattern_la1=_sifj17h|pattern_b1=_sifj17h|pattern_ra1=_sifj17h|pattern_sh1=|pattern_so1=_socks|leftarm1=005000|body1=006500|rightarm1=005000|shorts1=FFFFFF|socks1=006500 |pattern_la2=_youngboys1617a|pattern_b2=_youngboys1617a|pattern_ra2=_youngboys1617a|pattern_sh2=|pattern_so2=_socks|leftarm2=000009|body2=000000|rightarm2=000000|shorts2=000000|socks2=000000 }} El '''Racing Club de Ferrol''' ye un club de [[fútbol]] [[España|español]] de la ciudá de [[Ferrol]], na [[provincia d'A Coruña]], [[Galicia]]. El equipu xuega los sos partidos como llocal nel [[Estadiu d'A Malata]], que tien capacidá para 12.043 espectadores. El color tradicional del uniforme ye'l verde. Xuega na {{división}}. == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllces esternos == * [http://www.racingclubferrol.net/ Sitiu web oficial del Racing de Ferrol] {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Equipos de fútbol de Galicia]] [[Categoría:Equipos de fútbol fundaos en 1917]] mpy04ln66mg9fiy0utlfnhn2nkxurb8 Categoría:Deportistes de Navarra 14 178990 3707881 2780114 2022-08-17T11:53:41Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por comunidá autónoma]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Deportistes d'España por comunidá autónoma|Navarra]] [[Categoría:Persones de Navarra por actividá]] pzrsh26q72kyoq84405wo0ozqtloqxh Categoría:Compositores de bandes sonores 14 179054 3707777 3391947 2022-08-17T10:50:38Z Omarete 35 Moving from [[Category:Compositores]] to [[Category:Compositores por xéneru]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki {{commonscat}} [[Categoría:Compositores por xéneru]] [[Categoría:Bandes sonores]] eadsl5jb2zzk1o7w5qbifp98usfcbpk Categoría:Deportistes de la Rexón de Murcia 14 179556 3707882 2803439 2022-08-17T11:53:41Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por comunidá autónoma]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Deportistes d'España por comunidá autónoma|Murcia]] [[Categoría:Persones de la Rexón de Murcia]] cd6wqvqc65qq287twmzw2ne5c449job Alderique:Melospiza georgiana 1 196053 3707686 3077300 2022-08-17T06:27:23Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Alderique:Melospiza xeorxana]]" a "[[Alderique:Melospiza georgiana]]" ensin dexar una redireición wikitext text/x-wiki {{PR|Aves}} a9alhfcrq9mcpd6qx9ilqimjk9991h1 Campu d'Ilesia d'El Carmen de Santa Colomba 0 206688 3707490 3651795 2022-08-16T15:03:39Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{edificiu}} {{correxir|t=20201028223323}} El '''Campu d'Ilesia d'El Carmen de Santa Colomba''', asitiáu na parroquia de [[Santa Colomba (parroquia)|Santa Colomba]], nel conceyu [[Principáu d'Asturies|asturianu]] d'[[Ayande]], ye una unidá constituyía pola ilesia parroquial y dos texos, elementos ente los qu'esiste una amestanza cultural ya histórica, que xustifiquen la so calificación como [[Bien d'Interés Cultural]]. == Campu d'Ilesia == Los Campos d'Ilesia n'Asturies, son conxuntos formaos por un [[Taxus baccata|texu]] y un elementu del patrimoniu cultural material. El texu ye un árbol con gran relevancia cultural na rexón, exerciendo un papel simbólicu a lo llargo de la historia. Protagonista n'antigües creyencies precristianes, col tiempu convertirase nun iconu representativu de la comunidá parroquial, y a ser consideráu anguaño como l’alcordanza d'un pasáu míticu, d'una identidá asturiana afitada na tradición y nun conxuntu de valores ecoloxistes y ambientales. La fonda amestanza ente estos dos elementos, faise evidente na esistencia n'Asturies de doscientos quince grupos constituyíos per un edificiu relixosu y un texu. D'ente toos estos, y poles sos especiales carauterístiques, el Principáu d'Asturies, declaró a dolce d'ellos, ente los que s'atopa'l Campu de la Ilesia d'El Carmen de Santa Colomba, como [[Bien d'Interés Cultural]], cola categoría de Sitiu Históricu, por Decretu 61/2017, de 20 de setiembre. == Ilesia == La ilesia de Santa Colomba asítiase nun llugar dalgo estremáu del pueblu, onde encomienza'l monte. Presenta un volume arquiteutónicu abondo raru, bien estrechu y allargáu, por mor de los condicionamientos topográficos del terrén, muy pindiu en toa la redolada y nada afayaizu pa la edificación, de mou que solo podía construyise, amestando volumes llonxitudinalmente, siguiendo la exa que marquen les mesmes curves de nivel. Nun esiste nengún documentu que recueya'l pasáu remotu d'esta ilesia, la so fundación, organización o patronalgu, pero dalgunos elementos de la so fábrica reflexen que construyose nel sieglu XV, posiblemente na segunda metá. Esta cronoloxía paez evidente nel perfil oxival del arcu de trunfu y na decoración de les sos impostes con motivos de boles o perlles, carauterístiques propies de les ilesies allandeses construyíes nesa centuria que, magar ello, siguen calteniendo una “estética medieval, cuasi románica”, ello ye que considérase qu'esta ilesia “ye un bon exemplu de duramientu de soluciones romániques reinterpretaes”. [[Archivu:Campo de Iglesia de Santa Coloma (01).jpg|miniaturadeimagen|Fachada de la Ilesia.]] Nel restu l'edificiu ficiéronse numberosos cambeos a lo llargo los sieglos, siendo los más bultables los realizaos nel sieglu XVIII, los de 1876 a 1905, y el de 1970. La desapaición de los llibros de fábrica anteriores a 1876, tórganos conocer con exautitú, en qué consistió la primera d'estes intervenciones, pudiendo atalantar solo que foi entós cuando encamentáronse los retablos de la ilesia, y quiciabes reformárase tamién'l cuerpu la nave y edificárase la sacristía. En dalgún momentu ente 1876 y 1905 añadióse'l cabildru<ref group="n"> Cabildru: Sitiu techáu y zarráu con columnes que se constrúi delantre de la puerta d'una ilesia.</ref> semiporticáu y la espadaña, y abriéronse los ventanales y la puerta del costáu sureste de la ilesia. Demientres la intervención de 1970, y pa empecipiar les obres convínose en desmontar el retablu mayor, d'estilu barrocu, qu'atoldose nel cuartu'l cabildru, d'onde terminaría desapeciendo, nun conociéndose'l so paradoriu actual. Esti espoliu, coincide nel tiempu cola desapaición de munches talles romániques de les ilesies de la redolada (los vecinos afirmen qu'había xente qu'averábase a les aldees col rixu de mercar “santos”). Años dempués, estos vecinos apurrieron el dineru pa mercar el Cristu que güei preside l'ábside, en sustitución del retablu mayor. La ilesia de Santa Colomba ufierta una planta rectangular de nave única con testeru rectu, a la que dempués añadiéronse'l cabildru semiporticáu y la sacristía. Estos agregos amósense nes xuniones de los murios, por simple axuntanza. Del estudiu de les xuniones ente los distintos volumes, ye posible afirmar que'l del ábside sería l'orixinal de la ilesia, tanto nel interior, onde alluga l'arcu trunfal, como nel esterior, onde presenta carauterístiques más arcaiques (canecillos en cuartu de bocel<ref group="n"> Cuartu de bocel: Moldura na que la seición ye un cuartu de círculu.</ref> , bien utilizaos nel periodu góticu asturianu). El restu la ilesia sería'l resultáu d'intervenciones posteriores qu'alteriaron fondamente la so fisonomía primitiva que, lóxicamente, sería más pequeña y non tan allargada. [[Archivu:Campo de Iglesia de Santa Coloma (03).jpg|miniaturadeimagen|Llateral noroeste de la Ilesia.]] La nave tien dos falses capielles nos llaterales, creaes al apegar altar y retablu a los murios qu'alluguen l'arcu trunfal. L'asitiada nel evanxeliu ta dedicada a la [[Virxe del Carmen]] y cunta con un retablu de vivu cromatismu a base de bermellos, verdes y doraos, con talles de florones y motivos xeométricos, bien barrocos, que faen posible datalo nel sieglu XVIII, y con una sola fornica<ref group="n"> Fornica: Furacu fechu nuna parede.</ref> cola imaxe d'esta Virxe. De más interés ye'l retablu de la epístola, dedicáu a la [[Virxe del Rosariu]] y de la mesma cronoloxía que l'anterior, que tien una estructura de trés cais distribuyíes en dos pisos, con una fornica central superior cola imaxe de Xesús Crucificáu. Esti retablu destaca pola so policromía en colores verdes, mariellos, bermellos, prietos y doraos, colos qu'amosense fondos vexetales y trampantoxos de mármole, y tamién peles cabeces d'ánxeles del entablamentu<ref group="n"> Entablamentu: N'arquiteutura, conxunto pieces que graviten no alto les columnes.</ref> , debíes a un taller popular, de traza senciella ya hierática, mas con gran capacidá para trescalar al espectador. Dambos retablos atópense en bon estáu de caltenimientu y constitúin pervaliosos exemplos de los talleres populares que funcionaron nel occidente d'Asturies nel sieglu XVIII. El presbiteriu asítiase dempués de travesar un gran arcu de trunfu de perfil oxival que sofítase sobro impostes<ref group="n"> Imposta: Nos arcos, parte decorativa qu'enllacia la curva de l'arcu col elementu nel que sofítase.</ref> decoraes con boles o perlles, propies del sieglu XV. L'ábside ufierta una bóveda de cañón apuntada, d'acordies col perfil de l'arcu trunfal, ente que la nave presenta una cubrición a dos agües cola armante de madera. La espadaña la ilesia tien un diseñu clásicu de dos altures. La baxera con dos güecos pa les campanes y pináculos de boles a los llaos, y la cimera con solo un güecu y remate de tímpanu. Pola so antigüedá, la ilesia ta incluyía nel Inventariu del Patrimoniu Cultural d'Asturies, en virtú de la Disposición Transitoria Tercera de la Llei de Patrimoniu Cultural d'Asturies, qu'asina lo establez pa “les edificaciones y polo xeneral los inmuebles construyíos con anterioridá al añu 1800”, qu'espresamente nun tengan abierta una ficha en dichu Inventariu. == Texos == [[Archivu:Campo de Iglesia de Santa Coloma (05).jpg|miniaturadeimagen|Texu más antiguu.]] La ilesia de Santa Colomba cunta con dos [[Taxus baccata|texos]] machos: unu con un perímetru nel tueru de cinco metros y mediu, asitiáu delantre'l templu, y otru más pequeñu, de dos metros, en cantu del camín que lleva a la ilesia. El primeru foi declaráu [[Monumentu Natural]] por aciu'l Decretu 75/1995, de 27 d'abril, onde s'alcuerda curiar del exemplar finxando un ámbitu de proteición que va tomar la escampada de la ilesia, con tolos sos elementos naturales y arquiteutónicos, y n'especial les fachaes que miren al monumentu. El [[Taxus baccata|texu]] más antiguu atópase en condiciones aceutables, magar de delles cañes seques y que la so copa nun tien la bayura deseable. Otra manera, el [[Taxus baccata|texu]] más pequeñu presenta una copa de gran bayura y verde intensu, señal del so bon expoxigue y caltenencia. Quiciabes esta diferencia atópase na distinta calidá del terrén qu'arrodia dambos texos. Arimáu al tueru del texu más grande llevántase un altar de piedra onde s'esponía'l Santísimu Sacramentu'l día del [[Corpus Christi]]. Esti usu ye la evidencia de la integración del texu nos rituales relixosos y señala la so relevancia cultural y simbólica pa la comunidá. Los dos texos de la ilesia formen parte de la “Ruta los Teixos”, trazada pol Conceyu d'[[Ayande]] ente los pueblos de [[Santa Colomba (Ayande)|Santa Colomba]] y [[Llago (parroquia)|Llago]], nel que la so ilesia cunta tamién con un texu declaráu [[Monumentu Natural]] per Decretu 75/1995 de 27 d'abril. == Notes == {{llistaref|grupu="n"}} Esti artículu ye una obra derivada de la disposición relativa al procesu de declaración d'un bien cultural o natural, asoleyada nel BOPA númberu 239, de 16 d'ochobre de 2017, testu que ta llibre de restricciones conocíes, en virtú del derechu d'autor de conformidá col artículu 13 del Testu Refundíu de la Llei de Propiedá Intelectual (BOE númberu 97, de 22 d'abril de 1996). == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} *https://sede.asturias.es/bopa/2017/10/16/2017-10983.pdf *https://sigvisor.asturias.es/SITPA/?webmap=602e40708f1b4fd9812c2e40c6e02b20&locale=es {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Bienes d'interés cultural d'Asturies]] [[Categoría:Ilesies d'Asturies]] [[Categoría:Ayande]] 00kmc3lxrgl1uj3og9iaef0br0ew35a Categoría:Entrenadores de ximnasia d'España 14 212073 3707843 3183433 2022-08-17T11:52:08Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Entrenadores de ximnasia d'Europa|España]] [[Categoría:Entrenadores de ximnasia por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] oeoly7iuln4rdff1e0e3a0pmud6ebrm Categoría:Patinadores d'España 14 212589 3707841 3193879 2022-08-17T11:52:08Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Patinadores d'Europa|España]] [[Categoría:Patinadores por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] h58sixmxxsonsj7xt2x6rwzuo7zuq14 Categoría:Golfistes d'España 14 212743 3707849 3195704 2022-08-17T11:52:09Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Golfistes d'Europa|España]] [[Categoría:Golfistes por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] lu9hagxyuwujowdvya2f1f18ppj54mj Bandera de Timor Oriental 0 212885 3707384 3205447 2022-08-16T14:51:50Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La '''bandera''' nacional '''de Timor Oriental''' (en [[Idioma portugués|portugués]] ''Bandeira de Timor-Leste'') ye ún de los símbolos oficiales de [[Timor Oriental]]. La [[bandera]] ye collorada, con un triángulu isósceles de color prietu, que tien la base nel llau del mástil una estrella blanca de cinco puntes nel centru, superpuestu sobre un triángulu isósceles mariellu de mayor tamañu, tamién basáu nel llau del mástil y estendíu hasta'l puntu central de la bandera. == Historia == La bandera de Timor Oriental ye oficial de magar 2002. Ye la mesma bandera que foi adoptada orixinalmente cuando'l país declaró la so independencia de Portugal en 1975, siete díes anantes de ser [[Invasión indonesia de Timor Oriental|invadíu por Indonesia]]. Na medianueche del [[19 de mayu]] de 2002, fecha d'aniciu del que ye de magar Día de la Independencia, arriose la bandera de les Naciones Xuníes ya izose la del nuevu país independiente, Timor Oriental. Acordies cola constitución del país el triángulu mariellu (color PMS 123 de la escala [[Pantone]]) representa "la güelga del colonialismu na historia de Timor Oriental". El triángulu prietu representa "l'oscurantismu que tien de ser vencíu", y la base collorada (PMS 485) representa "la llucha pola lliberación nacional". La estrella, o "lluz que guía", ye blanca pa representar la paz. == Descripción oficial de la bandera == La Constitución de la República Democrática de Timor Oriental establez na so parte I, nel artículu 15, que:<blockquote>''"'''1'''. La Bandera Nacional ye rectangular, y ta formada por dos triángulos isósceles de bases superpuestes, siendo un triángulu prietu con una altura igual a un terciu de la llonxitú que se superpon al mariellu, que tien una altura igual a la metá de la llonxitú de la bandera. Nel centru del triángulu de color prietu hai una estrella blanca de cinco puntes, que simboliza la lluz que guía. La estrella blanca tien una de les sos puntes dirixida al estremu superior izquierdu de la bandera. El restu de la bandera ye de color roxu.'' '''''2'''. Los collores representen: el mariellu, el rastru del colonialismu; el prietu, l'oscurantismu que tien de ser vencío; el mariellu, la llucha pola lliberación nacional; y el blancu la paz."<ref>[https://web.archive.org/web/20101007032758/http://www.jornal.gov.tl/public/docs/ConstituicaoRDTL_Portugues.pdf Constitución de la República Democrática de Timor Oriental] (en portugués).</ref>.''</blockquote> == Banderes históriques == <gallery widths="150"> Ficheru:Flag of Portugal (1667).svg|La [[bandera de Portugal]], na so forma adoptada en [[1667]], foi usada nel [[Timor portugués]] de [[1702]] a [[1707]]. Ficheru:Flag of Portugal (1707).svg|La bandera de Portugal, na so forma adoptada en 1707, foi usada nel Timor portugués de 1707 a [[1750]]. Ficheru:Flag of Portugal (1750).svg|La bandera de Portugal, na so forma adoptada en 1750, foi usada nel Timor portugués de 1750 a [[1816]]. Ficheru:Flag of the United Kingdom of Portugal, Brazil, and the Algarves.svg|La bandera de Portugal, na so forma adoptada en 1816, foi usada nel Timor portugués de 1816 a [[1830]]. Ficheru:Flag of Portugal (1830).svg|La bandera de Portugal, na so forma adoptada en 1830, foi usada nel Timor portugués de 1830 a [[1910]]. Ficheru:Flag of Portugal.svg|La bandera de Portugal, na so forma adoptada en 1910, foi usada nel Timor portugués de 1910 a [[1975]]. Ficheru:Flag of Japan (1870–1999).svg|[[Bandera de Xapón]], usada nel país demientres la ocupación xaponesa del Timor portugués demientres la [[Segunda Guerra Mundial]] ([[1942]]–[[1945]]). Ficheru:War flag of the Imperial Japanese Army (1868–1945).svg|Bandera de guerra del exércitu imperial xaponés (1942–1945). Ficheru:Naval ensign of the Empire of Japan.svg|Enseña de la Marina Imperial xaponesa (1942–1945). Ficheru:Flag of the Japanese Emperor.svg|Estandarte del Emperador de Xapón (1942–1945). Ficheru:Flag of Portuguese Timor (proposal).svg|Propuesta de [[1965]] pa l'adopción d'una bandera pal Timor portugués (nun foi oficial nunca). Ficheru:Flag of East Timor (3-2).svg|Bandera usada tres de la declaración unilateral d'independencia, demientres los nueve díes que pasaron de la declaración a la invasión indonesia del país (28 de payares a 7 d'avientu de 1975). Ficheru:Flag of Timor Timur.svg|Bandera de la provincia indonesia de Timor Timur, nome que recibió Timor Oriental demientres la ocupación indonesia ([[1976]]–[[1999]]). Ficheru:Flag of the United Nations.svg|[[Bandera de la Organización de les Naciones Xuníes|Bandera de les Naciones Xuníes]], usada demientres l'alministración del territoriu de Timor Oriental pola [[Organización de les Naciones Xuníes|ONX]] (1999–[[2002]]). </gallery> == Otres banderes == [[Ficheru:Flag of the National Council of Maubere Resistance (CNRT).svg|miniaturadeimagen|Bandera del CNRT]] Los representantes de los partíos y organizaciones polítiques de Timor Oriental qu'acudieron a la Primera Convención Nacional de Timor Oriental, cellebrada en Portugal n'abril de 1998, suxirieran una bandera diferente, la del CNRT (''Conselho Nacional de Resistência Timorense'', Conseyu Nacional de la Resistencia Timorense). La popularida d'esta organización fizo qu'hobiera un consensu ente los participantes en la Convención p'adoptar la so bandera como una bandera oficial temporal pa Timor Oriental. Foi sustituyida pol diseñu anterior, el de 1975, en 2002. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Timor Oriental]] [[Categoría:Banderes nacionales]] 71by4rqzxylakifk57d1kydjukebl0q 3707487 3707384 2022-08-16T15:03:20Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La '''bandera''' nacional '''de Timor Oriental''' (en [[Idioma portugués|portugués]] ''Bandeira de Timor-Leste'') ye ún de los símbolos oficiales de [[Timor Oriental]]. La [[bandera]] ye collorada, con un triángulu isósceles de color prietu, que tien la base nel llau del mástil una estrella blanca de cinco puntes nel centru, superpuestu sobre un triángulu isósceles mariellu de mayor tamañu, tamién basáu nel llau del mástil y estendíu hasta'l puntu central de la bandera. == Historia == La bandera de Timor Oriental ye oficial de magar 2002. Ye la mesma bandera que foi adoptada orixinalmente cuando'l país declaró la so independencia de Portugal en 1975, siete díes anantes de ser [[Invasión indonesia de Timor Oriental|invadíu por Indonesia]]. Na medianueche del [[19 de mayu]] de 2002, fecha d'aniciu del que ye de magar Día de la Independencia, arriose la bandera de les Naciones Xuníes ya izose la del nuevu país independiente, Timor Oriental. Acordies cola constitución del país el triángulu mariellu (color PMS 123 de la escala [[Pantone]]) representa "la güelga del colonialismu na historia de Timor Oriental". El triángulu prietu representa "l'oscurantismu que tien de ser vencíu", y la base collorada (PMS 485) representa "la llucha pola lliberación nacional". La estrella, o "lluz que guía", ye blanca pa representar la paz. == Descripción oficial de la bandera == La Constitución de la República Democrática de Timor Oriental establez na so parte I, nel artículu 15, que:<blockquote>''"'''1'''. La Bandera Nacional ye rectangular, y ta formada por dos triángulos isósceles de bases superpuestes, siendo un triángulu prietu con una altura igual a un terciu de la llonxitú que se superpon al mariellu, que tien una altura igual a la metá de la llonxitú de la bandera. Nel centru del triángulu de color prietu hai una estrella blanca de cinco puntes, que simboliza la lluz que guía. La estrella blanca tien una de les sos puntes dirixida al estremu superior izquierdu de la bandera. El restu de la bandera ye de color roxu.'' '''''2'''. Los colores representen: el mariellu, el rastru del colonialismu; el prietu, l'oscurantismu que tien de ser vencío; el mariellu, la llucha pola lliberación nacional; y el blancu la paz."<ref>[https://web.archive.org/web/20101007032758/http://www.jornal.gov.tl/public/docs/ConstituicaoRDTL_Portugues.pdf Constitución de la República Democrática de Timor Oriental] (en portugués).</ref>.''</blockquote> == Banderes históriques == <gallery widths="150"> Ficheru:Flag of Portugal (1667).svg|La [[bandera de Portugal]], na so forma adoptada en [[1667]], foi usada nel [[Timor portugués]] de [[1702]] a [[1707]]. Ficheru:Flag of Portugal (1707).svg|La bandera de Portugal, na so forma adoptada en 1707, foi usada nel Timor portugués de 1707 a [[1750]]. Ficheru:Flag of Portugal (1750).svg|La bandera de Portugal, na so forma adoptada en 1750, foi usada nel Timor portugués de 1750 a [[1816]]. Ficheru:Flag of the United Kingdom of Portugal, Brazil, and the Algarves.svg|La bandera de Portugal, na so forma adoptada en 1816, foi usada nel Timor portugués de 1816 a [[1830]]. Ficheru:Flag of Portugal (1830).svg|La bandera de Portugal, na so forma adoptada en 1830, foi usada nel Timor portugués de 1830 a [[1910]]. Ficheru:Flag of Portugal.svg|La bandera de Portugal, na so forma adoptada en 1910, foi usada nel Timor portugués de 1910 a [[1975]]. Ficheru:Flag of Japan (1870–1999).svg|[[Bandera de Xapón]], usada nel país demientres la ocupación xaponesa del Timor portugués demientres la [[Segunda Guerra Mundial]] ([[1942]]–[[1945]]). Ficheru:War flag of the Imperial Japanese Army (1868–1945).svg|Bandera de guerra del exércitu imperial xaponés (1942–1945). Ficheru:Naval ensign of the Empire of Japan.svg|Enseña de la Marina Imperial xaponesa (1942–1945). Ficheru:Flag of the Japanese Emperor.svg|Estandarte del Emperador de Xapón (1942–1945). Ficheru:Flag of Portuguese Timor (proposal).svg|Propuesta de [[1965]] pa l'adopción d'una bandera pal Timor portugués (nun foi oficial nunca). Ficheru:Flag of East Timor (3-2).svg|Bandera usada tres de la declaración unilateral d'independencia, demientres los nueve díes que pasaron de la declaración a la invasión indonesia del país (28 de payares a 7 d'avientu de 1975). Ficheru:Flag of Timor Timur.svg|Bandera de la provincia indonesia de Timor Timur, nome que recibió Timor Oriental demientres la ocupación indonesia ([[1976]]–[[1999]]). Ficheru:Flag of the United Nations.svg|[[Bandera de la Organización de les Naciones Xuníes|Bandera de les Naciones Xuníes]], usada demientres l'alministración del territoriu de Timor Oriental pola [[Organización de les Naciones Xuníes|ONX]] (1999–[[2002]]). </gallery> == Otres banderes == [[Ficheru:Flag of the National Council of Maubere Resistance (CNRT).svg|miniaturadeimagen|Bandera del CNRT]] Los representantes de los partíos y organizaciones polítiques de Timor Oriental qu'acudieron a la Primera Convención Nacional de Timor Oriental, cellebrada en Portugal n'abril de 1998, suxirieran una bandera diferente, la del CNRT (''Conselho Nacional de Resistência Timorense'', Conseyu Nacional de la Resistencia Timorense). La popularida d'esta organización fizo qu'hobiera un consensu ente los participantes en la Convención p'adoptar la so bandera como una bandera oficial temporal pa Timor Oriental. Foi sustituyida pol diseñu anterior, el de 1975, en 2002. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Timor Oriental]] [[Categoría:Banderes nacionales]] tnxe8bnd9r0gzwo4v5t8qgh5ojhu3yz Categoría:Xugadores de tenis de mesa d'España 14 213964 3707865 3253865 2022-08-17T11:53:02Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Xugadores de tenis de mesa d'Europa|España]] [[Categoría:Xugadores de tenis de mesa por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] t1xwa2i3onxd6d6yqbm9b9i7mgwhez8 Suede 0 214106 3707663 3442851 2022-08-16T18:49:08Z XabatuBot 43102 iguo testu: qu'esibíen => qu'exhibíen wikitext text/x-wiki {{revisáu|t=20210307192058}} {{Banda}} '''Suede''' ye un grupu de [[rock alternativu]] británicu formáu en [[1989]]. N'Estaos Xuníos foron conocíos como The London Suede, darréu que'l so nome orixinal yá taba rexistráu. En [[2010]] reformóse la banda, y en 2011 anuncióse la preparación d'un álbum d'estudiu nuevu. Siguen n'activu y el so últimu álbum espublizóse en setiembre de 2018. La formación cola que se dieron a conocer foi: Brett Anderson (Voz), Bernard Butler ([[Guitarra]]), Matt Osman (Baxu) y Simon Gilbert (Batería). Enantes de grabar el so primer discu tamién pasaron pela banda per pocu tiempu la batería de [[The Smiths]], Mike Joyce y la que más tarde sedría cantante y líder del grupu Elastica, [[Justine Frischmann]], por aquella dómina novia de Brett Anderson. == Historia == === Entamos === Cuando'l ''[[grunge]]'' españó a principios de [[Década de 1990|los noventa]] de la mano de [[Nirvana (grupu)|Nirvana]], toles miraes empobináronse haza'l [[rock alternativu]] y l'[[indie rock]] que taba faciéndose nesos momentos n'[[América del Norte]]. Les llistes d'ésitos y la prensa británica enllenáronse de grupos americanos y los mozos d'esi país y de tol mundu amosaben más interés no que se faía al otru llau del océanu. Esto yera un nozu pa una industria avezao a llevar la batuta nos nuevos enclinos del pop y el rock. Asina que, colos Stone Roses en paradoriu desconocíu naquella dómina y la eclosión del Britpop entá por llegar, la prensa musical llanzóse a buscar a los nuevos [[The Smiths]] pa faer frente a la nueva competencia. De manera que cuando Suede espublizó'l so primer cenciellu en [[1992]], “The Drowners”, la crítica rindióse a los sos pies, recibiéndolos como la gran esperanza del pop británicu. Sedría entós cuando s'empecipia una rellación bien especial cola prensa musical d'aquel país, tan propensa a desaxeraciones y polémiques, na que non siempres saldríen bien paraos. Dempués del so primer cenciellu vendríen dos más, “Metal Mickey” y el clásicu “Animal Nitrate”, y a midida que díbense asocediendo los cenciellos percibíense más claramente les principales referencies del so soníu. Per un sitiu el [[Glam rock|Glam Rock]] de T.Rex y sobremanera del [[David Bowie]] de la dómina de Ziggy Stardust; por otru'l llirismu del meyor pop de [[Década de 1980|los ochenta]] de los sos almiraos [[The Smiths]] y d'Echo and the Bunnymen. A pesar d'estes influencies obvies, la voz de Brett destacaba por sí mesma, amosando ser un estraordinariu cantante capaz dotar de dramatismu y emoción los cantares compuestos por él y Bernard ensin deber nada a naide. Nos sos conciertos tamién revelóse como un líder que tresvertía pasión y enerxía, frutu de los años que pasaron tocando en clubes enantes de tener contratu discográficu. Rescamplaba tamién el talentu que tenía Bernard Butler pa tocar la guitarra, que dacuando paecía tocada por Johnny Marr y n'otres ocasiones paecía'l mesmu Mick Ronson. Destacaben coles mesmes les sos lletres, que cuntaben hestories de sexu, nocturnidá y congoxa xuvenil, narraes con un posu románticu y cínicu a partes iguales. L'antemanada ambigüedá sexual qu'exhibíen taba heredada direutamente del [[Glam rock|Glam Rock]], pero amestándo-y muncha más sobriedá. Esto faía que'l discutiniu siempres arrodiara les sos declaraciones a la prensa, como cuando Brett afirmó que yera un bisexual que nunca tuviera una esperiencia homosexual. == Discografía == * ''Suede'' (1993) * ''Dog Man Star'' (1994) * ''Coming Up'' (1996) * ''Sci-Fi Lullabies'' (1997) * ''Head Music'' (1999) * ''A New Morning'' (2002) * ''Bloodsports'' (2013) * ''Night Thoughts'' (2016) * ''The Blue Hour'' (2018) === Videografía === * ''Love And Poison'', 1993. * ''Introducing the Band'', 1995. * Lost In TV (DVD), 2001. === Singles === De '''''Suede''''': * The Drowners, 1992. * Metal Mickey, 1992. * Animal Nitrate, 1993. * Guo Young, 1993. Cenciellu: * Stay Together (ep), 1994. De '''''Dog Man Star''''': * We Are The Pigs, 1994. * The Wild Ones, 1994. * New Generation, 1995. De '''''Coming Up''''': * Trash, 1996. * Beautiful Ones, 1996. * Saturday Night, 1997. * Lazy, 1997. * Filmstar, 1997. De '''''Head Music''''': * Electricity, 1999. * She's In Fashion, 1999. * Everything Will Flow, 1999. * Can't Get Enough, 1999. D'A New Morning: * Positivity, 2002. * Obsessions, 2002. De '''''Singles''''': * Attitude, 2003. De '''''Bloodsports''''': * It Starts And Ends With You, 2013. * Hit Me, 2013. * For the Strangers, 2013. De '''''Night Thoughts''''': * Outsiders, 2015. * Like Kids, 2015. * Pale Snow, 2016. * Non Tomorrow, 2016. * What I'm Trying to Tell You, 2016. De '''''The Blue Hour''''': * The Invisibles, 2018. * Life Is Golden , 2018. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.alohacriticon.com/alohapoprock/article1895.html Suede en Aloha Pop Rock] * [https://web.archive.org/web/20170916210824/http://suedeonline.com/ Suedeonline.com] * [http://www.essentialsuede.com/ Essentialsuede.com] * [http://www.nme.com/news/suede/53662 NME Sobro la posibilidá de reunion de suede en 2010] * [http://www.allmusic.com/artist/suede-p129517/biography Biografía de Suede en allmusic.com] * [https://www.facebook.com/#!/artmagic/info Artmagic en Facebook] * [http://artmagic.bandcamp.com artmagic.bandcamp.com]  {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Grupos de rock d'Inglaterra]] b0jlbcat9i1kp43arhjby9ejh26tbhd Dropkick Murphys 0 214107 3707548 3403963 2022-08-16T15:15:38Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{revisáu|t=20210307192011}} {{Banda}} '''Dropkick Murphys''', davezu embrivíu como '''DKM''', ye una banda estauxunidense de [[punk]] formada en 1996 nos barrios de trabayadores inmigrantes [[República d'Irlanda|irlandeses]] de la ciudá de [[Boston]]. Ensayaben nel suétanu d'una barbería propiedá d'un amigu, combinando dellos tipos de música como [[Punk|punk rock]], [[Oi!|Oi]]!, folk irlandés, [[rock]] y hardcore, dando como resultáu un estilu propiu. Les sos referencies musicales inclúin bandes tales como Stiff Little Fingers, The Pogues, [[The Clash]], AC/DC y Swingin' Utters. El so nome, [[Drop|Dropkick]], que lliteralmente significa «patada a boteprontu», ye motivu de conflictu.<ref> La «patada de bote pronto» (''[[dropkick]]'') ye, en rugby una patada a boteprontu, difícil d'acometer y convertir, magar que tamién ye una mena d'ataque de la [[llucha llibre profesional]].</ref> La posibilidá más almitida ye que'l nome fora coyíu d'un centru de rehabilitación, una especie d'albergue au s'agospiaben [[Alcohol|alcohólicos]] y Murphy sedría la persona encargada de dir recoyéndolos peles cais. Esto ye lo qu'afirma Marc Orrell, unu de los componentes de la banda.<ref>Entrevista a Marc Orrell: [http://www.dabelly.com/features/feature119.htm «A toast with the Dropkick Murphys»].</ref> El grupu fíxose un buecu nel panorama musical y saliéron-y siguidores incondicionales. Famosos son los sos fines de selmana del [[Día de San Patriciu]] celebraos na so ciudá d'orixe, Boston. == Hestoria == Los Dropkick Murphys formáronse en 1996. La banda espublizó una serie de EP y robló cola discográfica [[Hellcat Records]]. En 1998 sacaron el so primer álbum, ''Do or Die''. El vocalista principal, [[Mike McColgan]], abandonó la formación darréu, y nesi mesmu añu sustituyólu [[Al Barr]], el cantante de [[The Bruisers]]. En 1999 sacaron el so siguiente álbum, ''The Gang's All Here''. En 2001 foi la vez del terceru, Sing Loud, Sing Proud. Esi discu exhibía'l desenvolvimientu que taba tomando la so música ya incluyía collaboraciones col antiguu líder de [[The Pogues]], [[Shane MacGowan]] y col de [[Cock Sparrer]] [[Colin McFaull]]. Tamién significó la despidida del grupu de dalgún de los sos componentes y la llegada de nuevos: Rick Barton, guitarra, dexó'l so sitiu a James Lynch, antiguu guitarrista de [[Ducky Boys]] y a Marc Orrel; tamién s'amestaron nuevos preseos que yeren tocaos por Ryan Foltz y Spicy McHaggis. El so siguiente álbum, ''Blackout'', salió a la lluz en 2003. Esi discu inclúi cantares importantes como "Walk Away" y "[[The Fields of Athenry|Fields of Athenry]]", cantar popular [[República d'Irlanda|irlandesa]] que rellata'l drama de la [[Gran fame irlandesa|Gran Fame]] qu'afaró Irlanda mientres el sieglu XIX. Hai solliñar percima de toes "The Dirty Glass" con voz principal femenina al cargu de Stephanie Dougherty ([[Deadly Sins]]) y que trata sobro un chigre allugáu en Milton [[Massachusetts]] que se llama Darcys. Sobro la mesma dómina, la banda saca una versión del himnu de los [[Boston Red Sox]] que convirtióse na versión oficial nes series mundiales de 2004 que terminaríen ganando. "Tessie", como se llama'l cantar, tamién foi usada en 2005 na película ''Fever Pitch'' que protagonicen [[Jimmy Fallon]] y [[Drew Barrymore]]. La banda foi inclusive convidada al estrenu de la película. En 2005 los Dropkick Murphys sacaron ''Singles Collection Volume 2'', qu'inclúi versiones, [[cares b]] y más material que nun entrara en discos anteriores. Tamién nesi añu participaron nel recopilatoriu Rock Against Bush, Volume 2. El quintu álbum d'estudiu llámase The Warriors Code y foi espublizáu'l 21 de xunu de 2005 ya inclúi les temes "Sunshine Highway", "The Walking Dead", "''The Warriors Code''" y tamién "Tessie" como ''bonus track''. Amás, ún de los cantares pertenecientes al discu, "I'm Shipping up to Boston", ta inspiráu nun poema de [[Woody Guthrie]] que foi atopáu nos archivos de la fundación del poeta. Esti tema pertenez tamién a la banda sonora de ''[[The Departed]]'', una adautación de [[Martin Scorsese]] del thriller chinu 無間道 ''Xuegu puercu'' (Hong Kong, 2002). Amás utilizóse nel capítulu de ''Los Simpson'': "La trampa pa Bart" (temporada 19). Tamién ye usada como cortina musical d'entrada de la serie "Rizzoli & Isles". En 2007 salió'l penúltimu discu hasta'l momentu denomáu ''The Meanest of Times'' que contién el cantar "State of Massachusetts". Un par d'años más tarde, Marc Orrell dexa la banda y ye reemplazáu por Jeff DaRosa. A principios de marzu de 2011 la banda saco'l so séptimu discu, ''Going Out In Style'' nel que vuelven a los sos oríxenes con cantares llenos d'aición con claros toques de música celta. Mientres la xira de promoción de dichu álbum empiecen a escribir nuevu material, por que en xineru de 2013 llanzaren el so más recién álbum, ''Signed and Sealed in Blood'', nel qu'apréciase un soníu onde'l [[folk]] fai una mayor guarda que n'ocasiones anteriores. Los primeros singles desprendíos d'esti últimu discu son "Rose Tattoo" y el cantar navidiegu "The Season's Upon Us". == Integrantes == [[Ficheru:20140615-107-Nova_Rock_2014-Dropkick_Murphys-Al_Barr.JPG|miniaturadeimagen|El cantante Al Barr, nel conciertu Nova Rock de 2014.]] * [[Al Barr]] - Primer voz * [[Ken Casey]] - [[Baxu]], primer voz * [[James Lynch]] - [[Guitarra]], coros * [[Tim Brennan]] - [[Guitarra]], [[acordión]], tin whistle, bouzouki, [[pianu]], coros * Jeff DaRosa - Banjo, [[mandolina]], mandola, bouzouki, tin whistle, [[guitarra]], [[pianu]], [[harmónica]], [[Cítara|cítula]], coros * Scruffy Wallace - [[Gaita]], tin whistle * Matt Kelly - [[Batería (instrumentu musical)|Batería]], coros == Discografía == === Discos === * ''Do or Die'' (1998) * ''The Gang's All Here'' (1999) * ''Sing Loud Sing Proud'' (2001) * ''Blackout'' (2003) * ''The Warrior's Code'' (2005) * ''The Meanest of Times'' (2007) * ''Going Out In Style'' (2011) * ''Signed and Sealed In Blood'' (2012) * 11 Short Stories of Pain & Glory (2017) === Directos y álbumes recopilatorios === * ''The Early Years'' (1998) * The Singles Collection, Volume 1 (2000) * Live on St. Patrick's Day From Boston (2003) * Singles Collection, Volume 2 (2005) * Live On Lansdowne, Boston MA (2010) === EP === * ''Boys on the Docks'' (1997) * ''Tessie'' (2004) === Senciellos === * ''Fire and Brimstone'' (1997) * ''Tattoos and Scally Caps'' (1997) * ''Curse of Fallen Soul'' (1998) * ''Good Rats'' (2000) * ''Live on a Five'' (2000) * ''Walk Away'' (2003) * Time to Go: Promotional Single (2003) * ''Fields of Athenry'' (2003) * ''Back to the Hub'' (2003) * Fields of Athenry: Andrew Farrar Memorial (2005) === Discos conxuntos === * DKM/Ducky Boys Split ''en 7''" (1997) * DKM/Bruisers Split ''en 7''" (1997) * ''Anti-Heroes vs Dropkick Murphys'' (1997) * DKM/Oxymoron Split (1998) * ''Mob Mentality'' 7" (En collaboración con The Business) (1999) * ''Unity'' 7" (En collaboración con Agnostic Front) (1999) * ''This Is The Eastcoast (...Not L.A.)'' (En collaboración con H2O) (2000) * ''Mob Mentality'' CD (En collaboración con The Business) (2000) * ''Face to Face vs Dropkick Murphys'' (2002) === Recopilatorios === * Runt of the Litter, Vol. 2 (1996) * Oi!Skampilation Vol.3(Road of the rightous/Third man in )(1997) * ''Give 'Em The Boot'' (1997) - Incluyi "Barroom Hero (version orixinal)" * Give 'Em The Boot Vol. 2 (1999) - Inclúi "The Gang's All Here" * ''Vans Off The Wall Sampler'' (1999) - Inclúi "Boston Asphalt" * Punk Rock Jukebox Vol. 3 (1999) - Incluyi "Vengeance" * ''Built For Speed - A Motorhead Tribute'' (1999) - Inclúi "Rock And Roll" * ''Punch Drunk'' (1999) - Inclúi "You're A Rebel" * Boston Drops The Gloves: A Tribute To Slapshot (1999) - Inclúi "I've Had Enough" * Punch Drunk Vol. 2 (2000) - Inclúi "Soundtrack To A Killing Spree" * ''A Worldwide Tribute To Oi'' (2000) - Inclúi "Hey Little Rich Boy" and "Never Again" * Back On The Streets - Japanese/American Punk Unity (2000) - Incluyi "Halloween" y "Soundtrack To A Killing Spree" * Punk-O-Rama Vol. 5 (2000) - Inclúi "Good Rats" (version orixinal)" * Punk-O-Caña Vol. 6 (2001) - Inclúi "The Gauntlet" * ''A Tribute To Cock Sparrer'' (2001) - Incluyi "Working" * Give 'Em The Boot Vol. 3 (2002) - Inclúi "The Legend Of Finn McCummhail" * Punk-O-Rama Vol. 7 (2002) - Inclúi "Heroes From Our Past" * Atticus: Dragging The Lake Vol. 2 (2003) - Inclúi "Fields Of Athenry" * ''2003 Warped Tour Compilation'' (2003) - Inclúi "Walk Away" * Punk-O-Rama Vol. 8 (2003) - Incluyi "Gonna Be A Blackout Tonight" * Give 'Em The Boot Vol. 4 (2004) - Inclúi "I'm Shipping Up To Boston (version orixinal)" * Rock Against Bush, Vol. 2 (2004) - Inclúi "We Got the Power" * Punk-O-Rama Vol. 9 (2004) - Inclúi "The Dirty Glass" * Punk-O-Rama Vol. 10 (2005) - Inclúi "The Warrior's Code" * ''Fever Pitch Soundtrack'' (2005) - Incluyi "Tessie" * ''Tony Hawk's American Wasteland soundtrack'' (2005) - Inclúi "Who is Who" * ''2005 Warped Tour Compilation'' (2005) - Inclúi "Sunshine Highway" * Whiskey In The Jar: Essential Irish Drinking Songs And Sing Alongs (2006) - Inclúi "Fields Of Athenry", "The Wild Rover" and "The Dirty Glass" === DVD === * ''Vans Warped Tour 2003'' (2003) - Inclúi "Black Velvet Band (Live)" * Punk-O-Rama Vol. 1 (2003) - Inclúi los vídeos de "Barroom Hero" and "The Gauntlet" * ''On The Road With The Dropkick Murphys'' (2004) * ''Punk Rock Holocaust'' (2004) === Tribute === * ''Ex-USSR Tribute to Dropkick Murphys'' (2014) * Famous For Nothing: A Tribute To Dropkick Murphys (2015) == Trivia == Apaiciones en ''[[televisión]]'': * El cantar "Shipping Up To Boston" nel episodiu 13 de la 19ª temporada de la serie ''[[The Simpsons]]''. * El cantar "Shipping Up To Boston" na película Axustes de cuenta (2013) * El cantar "Shipping Up To Boston" na película ''[[The Departed]]'' (2006) * El cantar "The Warrior's Code" na película ''The Fighter'' (2010) * El cantar "Shipping Up To Boston" na publicidá de la Bundesliga en Fox Sports (2015-2016) Apaiciones en [[Videoxuegu|videoxuegos]]: * El cantar "Never Alone" nel videoxuegu ''Dave Mirra Freestyle BMX'' desenvueltu por ''Z-Axis Ltd'' y publicáu por ''Acclaim'' * El cantar "Time To Go" nel videoxuegu ''Tony Hawk's Underground'' desenvueltu por ''Neversoft'' y publicáu por ''[[Activision]]'' * El cantar "Who is Who" nel videoxuegu ''Tony Hawk's American Wasteland'' desenvueltu por ''Neversoft'' y publicáu por ''[[Activision]]'' * El cantar "The Boys Llabre Back" nel videoxuegu ''NHL 14'' desenvueltu por ''[[EA Sports]]'' y espublizáu por ''[[EA Sports]]'' == Notes y referencies == {{Llistaref}} {{control d'autoridaes}} it1fvml03oudbw7uyh2oclu8ewuicrx Saint-Haon-le-Vieux 0 217407 3707697 3545832 2022-08-17T08:17:05Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{revisáu|t=20210512174352}} {{llocalidá}} '''Saint-Haon-le-Vieux''' ({{IPA-fr|sɛ̃.t‿ɑ̃ lə vjø}}) ye una [[Comuñes de Francia|comuña]] [[Francia|francesa]] del [[Departamentos de Francia|departamentu]] de [[Loira (departamentu)|Loira]], na [[Rexones de Francia|rexón]] d'[[Auvernia-Ródanu-Alpes]]. Llenda con {{llenda con}}. Tien una población de {{persones}} y una superficie de {{superficie de|Saint-Haon-le-Vieux|1}} km². {{llocalidaes hermaniaes}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Comuñes de Loira]] hciygqjg8qyjvmvw2izidlojpp7cg53 Mesnil-en-Ouche 0 218970 3707699 3547317 2022-08-17T08:59:14Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} '''Mesnil-en-Ouche''' ({{IPA-fr|mɛnil ɑ̃.n‿uʃ}}) ye una [[Comuñes de Francia|comuña]] [[Francia|francesa]] del [[Departamentos de Francia|departamentu]] d'[[Eure]], na [[Rexones de Francia|rexón]] de [[Normandía]]. == Historia == La comuña creóse'l 1 de xineru de 2016 cola xunión de les antigües comuñes 16 d'[[Ajou]], [[La Barre-en-Ouche]], [[Beaumesnil (Eure)|Beaumesnil]], [[Bosc-Renoult-en-Ouche]], [[Épinay (Eure)|Épinay]], [[Gisay-la-Coudre]], [[Gouttières (Eure)|Gouttiéres]], [[Granchain]], [[Jonquerets-de-Livet]], [[Landepéreuse]], [[La Roussière]], [[Saint-Aubin-des-Hayes]], [[Saint-Aubin-le-Guichard]], [[Sainte-Marguerite-en-Ouche]], [[Saint-Pierre-du-Mesnil]] y [[Thevray]].<ref>[https://www.legifrance.gouv.fr/eli/arrete/2015/12/9/INTB1532333A/jo/texte Arrêté préfectoral] 9 December 2015 {{in lang|fr}}</ref> == Xeografía == Tien una población de {{persones}} y una superficie de {{superficie de|Mesnil-en-Ouche|1}} km². Llenda con {{llenda con}}. {{llocalidaes hermaniaes}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Comuñes d'Eure]] rr1evr5jseu86vc1dfupssq7f9knxh8 3707700 3707699 2022-08-17T08:59:58Z YoaR 37624 /* Historia */ wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} '''Mesnil-en-Ouche''' ({{IPA-fr|mɛnil ɑ̃.n‿uʃ}}) ye una [[Comuñes de Francia|comuña]] [[Francia|francesa]] del [[Departamentos de Francia|departamentu]] d'[[Eure]], na [[Rexones de Francia|rexón]] de [[Normandía]]. == Historia == La comuña creóse'l 1 de xineru de 2016 cola xunión de les antigües comuñes d'[[Ajou]], [[La Barre-en-Ouche]], [[Beaumesnil (Eure)|Beaumesnil]], [[Bosc-Renoult-en-Ouche]], [[Épinay (Eure)|Épinay]], [[Gisay-la-Coudre]], [[Gouttières (Eure)|Gouttiéres]], [[Granchain]], [[Jonquerets-de-Livet]], [[Landepéreuse]], [[La Roussière]], [[Saint-Aubin-des-Hayes]], [[Saint-Aubin-le-Guichard]], [[Sainte-Marguerite-en-Ouche]], [[Saint-Pierre-du-Mesnil]] y [[Thevray]].<ref>[https://www.legifrance.gouv.fr/eli/arrete/2015/12/9/INTB1532333A/jo/texte Arrêté préfectoral] 9 December 2015 {{in lang|fr}}</ref> == Xeografía == Tien una población de {{persones}} y una superficie de {{superficie de|Mesnil-en-Ouche|1}} km². Llenda con {{llenda con}}. {{llocalidaes hermaniaes}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Comuñes d'Eure]] gyyq2vl1lz0h8sgyxp2whjqucct61d7 3707701 3707700 2022-08-17T09:00:24Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} '''Mesnil-en-Ouche''' ({{IPA-fr|mɛnil ɑ̃.n‿uʃ}}) ye una [[Comuñes de Francia|comuña]] [[Francia|francesa]] del [[Departamentos de Francia|departamentu]] d'[[Eure]], na [[Rexones de Francia|rexón]] de [[Normandía]]. == Historia == La comuña creóse'l 1 de xineru de 2016 cola xunión de les antigües comuñes d'[[Ajou]], [[La Barre-en-Ouche]], [[Beaumesnil (Eure)|Beaumesnil]], [[Bosc-Renoult-en-Ouche]], [[Épinay (Eure)|Épinay]], [[Gisay-la-Coudre]], [[Gouttières (Eure)|Gouttiéres]], [[Granchain]], [[Jonquerets-de-Livet]], [[Landepéreuse]], [[La Roussière]], [[Saint-Aubin-des-Hayes]], [[Saint-Aubin-le-Guichard]], [[Sainte-Marguerite-en-Ouche]], [[Saint-Pierre-du-Mesnil]] y [[Thevray]].<ref>[https://www.legifrance.gouv.fr/eli/arrete/2015/12/9/INTB1532333A/jo/texte Arrêté préfectoral] 9 d'avientu de 2015 {{fr}}</ref> == Xeografía == Tien una población de {{persones}} y una superficie de {{superficie de|Mesnil-en-Ouche|1}} km². Llenda con {{llenda con}}. {{llocalidaes hermaniaes}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Comuñes d'Eure]] b0hocurr46zkcbtlwnmumred18u0bx3 Aubers 0 237251 3707691 3664229 2022-08-17T06:41:07Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{revisáu|t=20220526152850}} {{llocalidá}} '''Aubers''' ({{IPA-fr|obɛʁ}}) ye una [[Comuñes de Francia|comuña]] [[Francia|francesa]] del [[Departamentos de Francia|departamentu]] de [[Nord]], na [[Rexones de Francia|rexón]] d'[[Altos de Francia]]. Llenda con {{llenda con}}. Tien una población de {{persones}} y una superficie de {{superficie de|Aubers|1}} km². {{llocalidaes hermaniaes}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Comuñes de Nord]] f48c6uxyxgj3cpz7ac034x38jjh40zo Vandœuvre-lès-Nancy 0 245582 3707785 3563588 2022-08-17T11:09:36Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} '''Vandœuvre-lès-Nancy''' ({{IPA-fr|vɑ̃dœvʁ lɛ nɑ̃si}}) ye una [[Comuñes de Francia|comuña]] [[Francia|francesa]] del [[Departamentos de Francia|departamentu]] de [[Meurthe-et-Moselle]], na [[Rexones de Francia|rexón]] de [[Gran Este]]. Llenda con {{llenda con}}. Tien una población de {{persones}} y una superficie de {{superficie de|Vandœuvre-lès-Nancy|1}} km². {{llocalidaes hermaniaes}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Comuñes de Meurthe-et-Moselle|Vandœuvre-les-Nancy]] 0kt6d4fy10nrlel6m1tr9d2mlwxpdbp Aiguefonde 0 246560 3707585 3564079 2022-08-16T18:21:12Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} '''Aiguefonde''' ({{lang-oc|Aigafonda}}; lliteralmente n'asturianu "agües fondes") ye una [[Comuñes de Francia|comuña]] [[Francia|francesa]] del [[Departamentos de Francia|departamentu]] de [[Tarn]], na [[Rexones de Francia|rexón]] d'[[Occitania]]. Llenda con {{llenda con}}. Tien una población de {{persones}} y una superficie de {{superficie de|Aiguefonde|1}} km². {{llocalidaes hermaniaes}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Comuñes de Tarn]] 3nz35qmsboi7827eicmfemsgwh8gjc5 Lacrouzette 0 246801 3707584 3564198 2022-08-16T18:20:04Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} '''Lacrouzette''' ({{lang-oc|La Croseta}}) ye una [[Comuñes de Francia|comuña]] [[Francia|francesa]] del [[Departamentos de Francia|departamentu]] de [[Tarn]], na [[Rexones de Francia|rexón]] d'[[Occitania]]. Llenda con {{llenda con}}. Tien una población de {{persones}} y una superficie de {{superficie de|Lacrouzette|1}} km². {{llocalidaes hermaniaes}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Comuñes de Tarn]] qyia9vr3tii37cp5n5l9zfmgfgyas1t Bandera de Sri Lanka 0 250575 3707486 3696366 2022-08-16T15:03:14Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La '''bandera de Sri Lanka''' (en cingalés ශ්‍රී ලංකාවේ ජාතික කොඩිය, <small>romanizáu</small> ''Śrī Laṃkāvē jāthika kodiya''; y en tamil இலங்கையின் தேசியக்கொடி, romanizáu ''Ilankaiyin teciyakkoṭi''), tamién nomada '''bandera Sinha''' o '''bandera del lleón''', ye la bandera oficial del país dende 1972. De proporción 1:2, tien como fondu un campu doráu, dixebráu en dos partes. La esterna, qu'ocupa 2/3 del llargor de la bandera, tien nel centru un lleon doráu garrando una espada kastane na so pata delantera derecha. El lleón, que mira pa la izquierda, pal mástil, ta representáu sobro un fondu granate, y enmarcáu por cuatro fueyes doraes de bo, una en cada esquina del cuadru. El campu doráu separta esta parte de la otra, más estrencha, compuesta de dos bandes verticales del mesmu anchor de colores verde y naranxa, tando la verde averada al mástil y la naranxa al lleón, que tán inscrites tamién nel marcu doráu. El lleón y el campu granate que lu enmarca representen a los cingaleses, mentantu que'l borde doráu y les cuatro fueyes de bo representen respeutivamente los conceptos budistes de ''mettā'', ''karuṇā'', ''muditā'' y ''upekshā''. Les franxes verticales representen a les dos minoríes mayoritaries: la naranxa a los tamiles que viven nel país, tanto a los nativos del país como a los emigraos de la India, y la verde a los musulmanes de Sri Lanka. == Historia == L'apaición del símbolu del lleón na heráldica de Sri Lanka remóntase al [[486 e.C.]] cuando [[Príncipe Vijaya|Vijaya]], primer rei de Sri Lanka, aportó a la islla dende'l continente y traxo con elli un estandarte nel que taba representáu un lleón<ref name=":0">''[https://www.sundaytimes.lk/180204/funday-times/the-sri-lankan-national-flag-279417.html The Sri Lankan national flag]'', artículu na web del The Sunday Times Sri Lanka (4 de febreru de 2018).</ref>. Esti símbolu parez que tuvo influyencia nos sos socesores nel tronu, una y bones foi usáu davezu por ellos y convirtióse nún símbolu de llibertá ya esperanza. Asina, el rei Dutugemunu púnxose, en [[162 e.C.]], al frente de los sos soldaos pa facer frente a la invasión d'Ellalan (gobernante d'una fastera del sur d'India) llevando un estandarte nel que figuraba un lleón, dibuxáu amosando'l so perfil derechu, empuñando una espada, xunto con un símbolu del [[Sol]] ya otru de la [[Lluna]]<ref name=":0" />. Esti diseñu básicu siguió n'usu hasta [[1815]], cuando la Convención de Kandyan punxo fin al reináu del caberu rei nativu, Sri Vikrama Rajasinha, sustituyendo'l so estandarte real, que facía les veces de bandera del reinu de Kandy, pola Union Jack, la bandera británica, como bandera de la nación<ref name=":0" />. El gobiernu del Ceilán británicu, más sero, estableció la so propia bandera, y l'estandarte real de Sri Vikrama foi llevada a Inglaterrra y guardada nel Hospital Real de Chelsea<ref name=":0" />. A midida que'l movimientu d'independencia de la islla foi garrando puxu a entamos del sieglu XX, E. W. Perera and D. R. Wijewardena descubrieron la bandera orixinal del lleón en Chelsea<ref name=":0" />. Una semeya de so foi espublizada nel periódicu ''Dinamina'', nuna edición especial pa recordar el centenariu de la perda del autogobiernu ya la independencia de la islla. La bandera, qu'enxamás fora vista pol públicu de magar la cayida del reinu de Kandy, llamó l'atención del públicu<ref name=":0" />. Un miembru del parllamentu de la islla, Mudaliyar A. Sinnalebbe<ref>''[http://archives.dailynews.lk/2004/02/04/ind09.html The proposer of the lion flag: Mudlr. Sinnalebbe]'', artículu del Daily News (4 de febreru de 2004).</ref>, suxirió na asamblea llexislativa, el 16 de xineru de 1948, que la bandera del lleón había ser la bandera nacional. De resultes, de magar 1948 la bandera foi adoptada como la oficial del Dominiu de Ceilán. Sobro'l diseñu orixinal, sicasí, ficiéronse dos cambeos de diseñu: ún, menor, en [[1953]], y un rediseñu en [[1972]]<ref name=":0" />. Esti rediseñu, fechu por un comité dirixíu por Nissanka Wijeyeratne na so condición de coordinador del comité creáu pal diseñu del emblema y la bandera nacionales<ref>''[https://flaggenlexikon.de/fsrilank.htm Sri Lanka flagge]'', artículu na web flaggenlexicon.de.</ref>, supunxo el cambéu de les cuatro puntes de llanza de les esquines de la bandera por cuatro fueyes de bo, col envís d'integrar na enseña referencies simbóliques a les minoríes étniques del país. ; Banderes históriques de Sri Lanka <gallery class="center" widths="150" heights="80" caption="Banderes monárquiques de Sri Lanka"> Ficheru:Flag of Dutthagamani.png|<small>Bandera de Dutugamunu, nel periodu Anuradhapura.</small> Ficheru:Flag of Kotte.svg|<small>Bandera del reinu de Kotte (sieglu XV-1597).</small> Ficheru:King of Kandy.svg|<small>Estandarte real de Sri Vikrama Rajasinha de Kandy, usáu como bandera del reinu de Kandy (c.1798–1815).</small> </gallery><gallery class="center" widths="150" heights="80" caption="Periodu del Ceilán británicu"> Ficheru:Flag of Ceylon (1875–1948).svg|<small>Bandera del Ceilán británicu, 1815–1948.</small> </gallery><gallery class="center" widths="150" heights="80" caption="Banderes de Sri Lanka (de magar 1948)"> Ficheru:Flag of Ceylon.svg|<small>Bandera del Dominiu de Ceilán, 1948–1951.</small> Ficheru:Flag of Ceylon 1951-1972.svg|<small>Bandera del Dominiu de Ceilán (igual a l'actual), 1951–1972.</small> </gallery> == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes nacionales|Sri Lanka]] [[Categoría:Sri Lanka]] jt8gwlirumfr8jfv40nlzk9bar0lpu4 Categoría:Árbitros de fútbol d'España 14 250998 3707870 3386587 2022-08-17T11:53:03Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Árbitros de fútbol d'Europa|España]] [[Categoría:Árbitros de fútbol por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] [[Categoría:Fútbol n'España]] moz458ucp5gm6s2tc3g7t5zrp282pbd 3707890 3707870 2022-08-17T11:55:43Z Omarete 35 new key for [[Category:Deportistes d'España por deporte]]: "Arbitros de futbol" using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Árbitros de fútbol d'Europa|España]] [[Categoría:Árbitros de fútbol por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte|Arbitros de futbol]] [[Categoría:Fútbol n'España]] awi2s72gaf819yahebzjnbw5b71wwxv Categoría:Deportistes de Castiella-La Mancha 14 252623 3707875 3438532 2022-08-17T11:53:41Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por comunidá autónoma]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Deportistes d'España por comunidá autónoma|Castiella-La Mancha]] [[Categoría:Persones de Castiella-La Mancha]] lue280e9zbl0tit916otipv9f2dxncd Categoría:Deportistes de La Rioxa 14 252627 3707876 3438545 2022-08-17T11:53:41Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por comunidá autónoma]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Deportistes d'España por comunidá autónoma|Rioxa, La]] [[Categoría:Persones de La Rioxa]] dpbg2h99dqerz1r3ceqwp43zksalpzc Categoría:Xugadores de ḥoquei sobre patinos d'España 14 252655 3707868 3438854 2022-08-17T11:53:03Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Xugadores de ḥoquei sobre patinos|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] pi1w87zn6ffdp36fvac3lbsrapr5jfg Categoría:Árbitros de baloncestu d'España 14 252657 3707867 3438856 2022-08-17T11:53:03Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Árbitros de baloncestu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] [[Categoría:Baloncestu n'España]] 578p4lkg2of8e2okl6t28ej6ty6wti6 3707891 3707867 2022-08-17T11:56:07Z Omarete 35 new key for [[Category:Deportistes d'España por deporte]]: "Arbitros de baloncestu" using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Árbitros de baloncestu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte|Arbitros de baloncestu]] [[Categoría:Baloncestu n'España]] sa0yk3i38kp3khd68l0juxfz5sh7umy Categoría:Xugadores de voleibol d'España 14 252660 3707864 3438860 2022-08-17T11:53:02Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Xugadores de voleibol d'Europa|España]] [[Categoría:Xugadores de voleibol por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] 2mnkjpdjud8o10vc6yowlfzj8ik0t05 Categoría:Karateques d'España 14 252662 3707842 3438885 2022-08-17T11:52:08Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Karateques|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] 65r923tanolv43d95ssf3x9hdlvzz60 Categoría:Xugadores de ḥoquei sobre yerba d'España 14 252669 3707866 3439042 2022-08-17T11:53:02Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Xugadores de ḥoquei sobre yerba|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] s7tdec124y3hpq3x7tpchov5g0etmek Conca endorreica 0 254339 3707399 3565886 2022-08-16T14:53:08Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki [[Ficheru:The Uvs Nuur Basin in Mongolia and the Russian Federation. Original from NASA. Digitally enhanced by rawpixel. (32479216858).jpg|miniaturadeimagen|Imaxe de satélite de la conca endorreica del llagu Üüreg ([[Mongolia]]).]] Una '''conca endorreica''' ye una conca de drenaxe que caltién l'agua dientro de so y nun permite fluxu d'ella hacia otres mases d'agua esternes, como ríos o mares. El drenaxe de les agües, en cuenta d'eso, acaba en llagos o pantanos, permanentes o estacionales, qu'equilibren el so tamañu mediante la evaporación. Estas concas son nomaes tamién concas zarradas, concas terminales o concas de drenaxe internu. Algunos de los mayores llagos del mundu, como'l [[mar Caspiu]], la mayor masa d'agua intracontinental de la Tierra, son el centru de drenaxe d'una conca endorreica. Nómase '''conca criptorreica''' a la que tien fluxos d'agua subterráneos que, continua o ocasionalmente, desagüen nel mar. == Llagos endorreicos == Los llagos endorreicos o llagos terminales<ref>{{cite journal|last1=Galat|first1=D. L.|last2=Lider|first2=E. L.|last3=Vigg|first3=S.|last4=Robertson|first4=S. R.|title=Limnology of a large, deep, North American terminal lake, Pyramid Lake, Nevada, U.S.A.|journal=Salt Lakes|date=1981|pages=281–317|doi=10.1007/978-94-009-8665-7_22|isbn=978-94-009-8667-1}}</ref> son mases d'agua que nun desagüen nel mar. La mayoría del agua que cae sobre la superficie terrestre alcuentra'l camín del océanu al traviés d'una rede de ríos, llagos y pantanos. Sicasí, hai delles mases d'agua asitiaes en conques zarraes, nes que la topografía impide'l drenaxe al océanu<ref name="whatis">{{cite web|url=http://www.wr.udel.edu/cb/whatwhycare.html|title=What is a watershed and why should I care?|publisher=University of Delaware|fechaaccesu=|access-date=2008-02-11|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080309011143/http://www.wr.udel.edu/cb/whatwhycare.html|archive-date=2008-03-09}}</ref><ref>{{cite book|editor1-last=Jackson|editor1-first=Julia A.|title=Glossary of geology.|date=1997|publisher=American Geological Institute|location=Alexandria, Viriginia|isbn=0922152349|edition=Fourth|chapter=Endorheic}}</ref>. Estes conques endorreiques, que tienen agua nuna rede de ríos y llagos nuna cantidá determinada pol balance entre aportes de l'atmósfera, evaporación y filtráu al suelu, tienen el desagüe final nún llugar llamáu sumidoriu<ref>{{cite book|editor1-last=Jackson|editor1-first=Julia A.|title=Glossary of geology.|date=1997|publisher=American Geological Institute|location=Alexandria, Viriginia|isbn=0922152349|edition=Fourth|chapter=Sink}}</ref>, nel que s'alcuentra'l llagu que ye'l destín final del agua de la conca. Los llagos endorreicos en xeneral, atópense nel interior de les mases continentales, lloñe del océanu y en zones con lluvia relativamente poco abundante. Les sos conques tán confinaes por formaciones xeolóxiques naturales, xeneralmente cordeleres, qu'impiden la salida del agua pal océanu. L'agua, entóncenes, flui hacia un sumideru y el so llagu: allí l'agua evapórase, dexando concentraciones cada vegada más altas de minerales ya otros productos de la erosión. Col tiempu'l llagu endorreicu va siendo cada vegada más salinu. Lo mesmo qu'asocede cola sal pasa colos contaminantes: cualisquier vertíu de sustancies tóxiques queda atrapáu na conca, y acumúlase a lo llargo del tiempu<ref name="unitednation">{{cite web|url=http://www.unep.or.jp/ietc/publications/short_series/lakereservoirs-2/10.asp|title=Endorheic Lakes: Waterbodies That Don't Flow to the Sea|publisher=United Nations Environment Programme|fechaaccesu=|access-date=2008-02-11|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070927023634/http://www.unep.or.jp/ietc/Publications/Short_Series/LakeReservoirs-2/10.asp|archive-date=2007-09-27}}</ref>. [[Ficheru:Ocean drainage.png|centro|miniaturadeimagen|1100x1100px|Mapa de les principales conques endorreiques del mundu (representaes en color gris).]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Hidroloxía]] [[Categoría:Llagos]] 62zymgtg6huat7bkad9nwrt0hgr377e Bandera de la Ciudá de Nueva York 0 254732 3707387 3688915 2022-08-16T14:52:09Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} Les banderes de la ciudá de Nueva York inclúin la bandera oficial de la ciudá, les banderes respeutives de los cinco distritos de la ciudá ([[The Bronx]], [[Brooklyn]], [[Manhattan]], [[Queens]] y [[Staten Island]]) y les de determinaos departamentos públicos. La '''bandera oficial de la ciudá de Nueva York''' ye tricolor: fórmenla trés bandes verticales del mesmu grosor, de color azul, blancu y naranxa, col azul apegáu al asta, y col sellu de la ciudá, n'azul, ocupando'l centru de la banda central blanca. El so diseñu derívase del de la bandera del Príncipe (la Prinsenvlag) de les [[Provincies Xuníes de los Países Baxos]] tal y como ondeaba na colonia de [[Nueva Ámsterdam]] en [[1625]]. == Historia == [[Ficheru:Seal of New York City BW.svg|miniaturadeimagen|215x215px|Sellu oficial de la ciudá, en blancu y negru, tres les modificaciones de 1977.]] Demientres los primeros sieglos de la so historia la ciudá de Nueva York nun tuvo bandera nin sellu oficial<ref name="pine">{{cite book|last1=Pine|first1=John B.|title=Seal and Flag of the City of New York : Authorized by the Committee Appointed by the Mayor to Commemorate the Two Hundred and Fiftieth Anniversary of the Installation of the First Mayor and Board of Aldermen of the City of New York on June 24, 1665, and the Adoption of the Official City Flag on June 24, 1915|date=1915|publisher=G. P. Putnam's Sons|location=New York|url=https://archive.org/details/sealflagofcityof00pine|access-date=21 December 2016}}</ref>. A finales del [[sieglu XIX]] usábase una enseña non oficial, formada por un sellu redondu n'azul nel centru d'un campu blancu. En [[1914]], pa conmemorar el 250 aniversario del nomamientu del primer alcalde poles autoridaes britániques, la Comisión d'Arte de la Ciudá nombró un comité especial col encargu de que creara los primeros sellu y bandera oficiales. El comité solicitó la collaboración de la [[Sociedá Histórica de Nueva York]] pa que-y apurriera los sellos históricos usaos pol gobiernu municipal embaxu del dominiu de neerlandeses y británicos, col envís d'incluyir dél del so simbolismu nos nuevos sellu y bandera oficial<ref name="pine" />.<ref name="rampantbeavers">{{cite web|url=http://blog.nyhistory.org/of-seals-and-rampant-beavers-new-york-citys-flag-on-its-100th-birthday/|title=Of Seals and Rampant Beavers: New York City's Flag on its 100th Birthday|website=New-York Historical Society|access-date=21 December 2016}}</ref> La resolución del comité describe la so propuesta de bandera coles siguientes pallabres<ref name="pine" />: ''«Na nuesa bandera los collores son neerlandeses, les armes son ingleses y el blasón ye distintivamente americanu; pero la bandera como tal ye la bandera de la Ciudá, que medró dende los sos entamos pa convertise na casa de toes les naciones, la gran ciudá cosmopolita del mundu, la Ciudá de Nueva York»''<ref>Committee of the Art Commission Associates, ''Seal and Flag of the City of New York'', p. 84.</ref>. La propuesta de bandera foi aceptada'l 6 d'abril de 1915, y presentada al públicu por primer vegada'l 24 de xunu d'esi añu<ref>{{cite web|url=https://www.nytimes.com/2015/06/25/nyregion/new-york-citys-flag-centuries-in-the-making-turns-100.html|title=New York City's Flag, Centuries in the Making, Turns 100|last1=Roberts|first1=Sam|website=The New York Times|access-date=21 December 2016}}</ref>. El diseñu actual data del 30 d'avientu de 1977, cuando'l sellu foi sutilmente modificáu. La fecha qu'apaez nelli cambiose de 1664 (añu nel que'l reinu d'Inglaterra tomó posesión de la colonia) a 1625, añu de la fundación de la colonia que dio orixe a la ciudá. El cambéu foi propuestu pol presidente del conseyu de la ciudá, Paul O'Dwyer (nacíu n'Irlanda), pa dar valor a les aportaciones neerlandeses a la historia de la ciudá y facer de menos el legáu británicu. La decisión foi polémica, una y bones la fecha propuesta yera discutida, porque al asentamientu diérase-y calter llegal en Países Baxos en 1624 y non en 1625, pero l'alcalde acabó firmando'l cambéu y faciéndolu oficial<ref name="birthdate">{{cite web|url=https://www.nytimes.com/2008/07/14/nyregion/14seal.html|title=New York's Birth Date: Don't Go by City's Seal|last1=Roberts|first1=Sam|website=The New York Times|access-date=21 December 2016}}</ref>. == Diseñu == La sección 2-103 del Códigu Alministrativu de la Ciudá de Nueva York (Official city flag) establez que'l so diseñu ye'l siguiente: ''«Una bandera que combina los collores naranxa, blancu y azul, que formen trés bandes verticales d'iguales dimensiones (siendo l'azul la más cercana al asta), y col diseñu estándar del sellu de la ciudá, en color azul, nel centru de la barra blanca, magar qu'omitiendo nelli la lleenda Sigillum Civitatis Novi Eboraci. Los collores han de ser los mesmos de la bandera n'usu nes Provincies Xuníes de los Países Baxos nel añu 1625''<ref name=":0">[https://www1.nyc.gov/site/dcas/about/green-book-city-seal-and-flag.page City seal and flag], na web de los Servicios Alministrativos del Gobiernu de la ciudá de Nueva York.</ref>''».'' === Collores === L'azul, el blancu y el naranxa son los collores de la bandera histórica de los Países Baxos. El naranxa (Oranje en neerlandés) ye'l color adoptáu como de so polos neerlandeses pol nome del so rei Guillermu d'Orange. No que cinca a la colocación de los collores, l'informe de la comisión establez que ''"la disposición de los collores sigue la práctica avezada nes banderes tricollores (la francesa, la belga ya otres) d'asitiar la franxa del color más escur apegada al asta"''<ref name="pine" />. La Sociedá História de Nueva York propuso orixinalmente una disposición horizontal de les franxes pa que la bandera fora más representativa de les banderes históriques neerlandeses, pero la comisión caltuvo la so orientación vertical<ref name="rampantbeavers" />. === Simbolismu del sellu === * '''L'aigla calva''' ye'l símbolu de los Estaos Xuníos. * '''El nativu americanu''' representa a los habitantes orixinales del territoriu qu'ocupa la ciudá. * '''El marineru''' representa a los colonizadores * '''El castor''' simboliza a la Compañía Holandesa de les Indies Occidentales, que fue la qu'estableció'l primer asentamientu de la ciudá, nomáu Nieuw Amsterdam. El castor ye tamién l'animal oficial del estáu de Nueva York. * '''Les aspes del molín de vientu''' faen alcordanza de la época de dominiu neerlandés de la ciudá y la so próspera industria de molienda de cereales pa facer farina. * '''Los barriles de farina''': faen alcordanza de que, nel sieglu XVII, Nueva York esfrutó d'una situación de monopoliu na molienda, que-y dio puxu comercial a la recién creada colonia. * '''1625''' foi l'añu de fundación del asentamientu de Nueva Ámsterdam. Orixinalmente nel escudu apaecía la fecha de la so conquista polos ingleses, 1664, pero camudose dempués pola fecha de la fundación de la colonia holandesa. Sicasí, la fecha real de fundación d'esta foi 1624.<ref>{{cite book|title=Discovering Black America|publisher=ABRAMS|author=Tarrant-Reid, Linda|year=2012|pages=15}}</ref> La fecha de 1625 ye considerada "arbitraria" pola Sociedá Histórica de Nueva York, ya "simplemente incorrecta" pol historiador Michael Miscione<ref name="birthdate" />. === Incongruencia === Magar que les ordenances municipales establecen que la lleenda llatina tien d'omitise na bandera<ref>[https://codelibrary.amlegal.com/codes/newyorkcity/latest/NYCadmin/0-0-0-80 New York City Administrative Code, § 2-103], na web de la American Legal Publishing Company.</ref>, na propia páxina web de la ciudá apaez con ella<ref name=":0" />. == Otres banderes oficiales == La bandera ondea nel Ayuntamientu de Nueva York, na comisaría central del departamentu de policía de la ciudá y en delles propiedaes públiques, como los parques<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/1996/05/05/nyregion/fyi-024716.html|title=F.y.i.|last=Shattuck|first=Kathryn|date=1996-05-05|work=The New York Times|access-date=2019-12-04|language=en-US|issn=0362-4331}}</ref><ref name="Bogart2006">{{cite book|author=Michele H. Bogart|title=The Politics of Urban Beauty: New York and Its Art Commission|url=https://books.google.com/books?id=rSUhZMP1MUYC&pg=PA236|date=15 November 2006|publisher=University of Chicago Press|isbn=978-0-226-06305-8|pages=236–}}</ref>. Dellos de los equipos profesionales de la ciudá usen los collores de la bandera como los sos collores oficiales, como los [[New York Knicks]] de la [[National Basketball Association]],<ref>LoRé M, [https://theculturetrip.com/north-america/usa/new-york/new-york-city/articles/how-the-new-york-knicks-got-their-name/ How the New York Knicks Got Their Name], artículu na web theculturetrip.com (1 de marzu de 2018).</ref> los [[New York Mets]] de la [[Grandes Lligues de Béisbol|Major League Baseball]],<ref>[https://www.mlb.com/mets/history/timeline-1960s Páxina web oficial de los New York Mets],</ref> el [[Rugby New York]] de la [[Major League Rugby]]<ref>[https://rugbynewyork.com/ Páxina web oficial del equipu Rugby New York.]</ref> y el [[New York City FC]] de la [[Major League Soccer]].<ref>{{cite web|url=http://www.mlssoccer.com/post/2014/03/21/new-york-city-fc-reveal-subway-token-inspired-badge-heavy-nyc-influence|title=New York City FC reveal subway token-inspired badge with heavy NYC influence|publisher=Major League Soccer|website=mlssoccer.com|access-date=14 February 2017}}</ref> La '''oficina del alcalde''' tien la so propia bandera. Básase na oficial, a la que se-y añade un arcu de cinco estrelles de cinco puntes, n'azul, allugaes enriba'l sellu. Cada estrella representa a ún de los cinco distritos (''boroughs'') de la ciudá. Les dimensiones de la bandera del alcalde son fixes: 83,82 cm d'altor y 111,76 cm de llonxitú (33x44 pulgaes)<ref name=":0" />. La '''corporación municipal''' usa tamién una variantes de la bandera oficial; nesti casu, aparez la pallabra "COUNCIL" (corporación municipal) embaxu'l sellu<ref name=":0" />{{multiple image|header=Banderes de la ciudá|caption3=Bandera del alcalde de la ciudá|alt5=|alt4=|width4=225|image4=NYC_Councilmanic_Flag.png|alt3=|width3=225|align=center|image3=Flag_of_the_Mayor_of_New_York_City.svg|alt2=|caption2=Bandera oficial de la ciudá|width2=225|image2=Flag_of_New_York_City.svg|alt1=|caption1=Bandera non oficlal de la ciudá, usada primero de 1915.|width1=179|image1=Flag_of_New_York_City_(1914–1915).png|direction=horizontal|alt6=|caption4=Bandera de la corporación municipal}} == Les banderes de los ''borough'' == Anguaño, namái Brooklyn y The Bronx tienen banderes de distritu oficiales. Los otros trés tienen banderes d'usu corriente, magar que nun son oficiales. Staten Island tentó de conseguir que la so bandera fora reconocida pol estáu nes décades de 1990 y 2000, pero los sos intentos nun cuayaron<ref name="siflag">{{cite web|url=http://www.silive.com/news/index.ssf/2016/03/staten_island_flag_redesign.html|title=Staten Island 'landfill' flag gets dumped by new vision|publisher=Staten Island Advance|last1=Sanders|first1=Anna|website=silive.com|access-date=3 January 2017}}</ref>. === The Bronx === La so bandera ta formada por tres faces horizontales: la superior ye naranxa, la del mediu blanca y la inferior azul, mimetizando la bandera tricollor histórica de los Países Baxos. Nel centru de la bandera hai una guirlanda de lloréu, que simboliza l'honor y la fama, y arrodia l'escudu d'armes de la familia Bronck, que-y da nome al ''borough''. Esi escudu amuesa la cara del sol elevándose dende'l mar, con rayos desplegándose a partir d'elli; simboliza la paz, la llibertá ya'l comerciu. L'escudu, de forma triangular invertirda, ta coronada por un aigla coles ales estendíes que mira hacia l'este, que representa "la esperanza d'un Nuevu Mundu ensin escaecese del Vieyu". Embaxu del escudu apaez una banda col eslogan oficial del distribu: ''ne cede malis'', una espresión llatina que significa "nun cedas ante el mal" <ref name="1913report">{{cite web|url=https://archive.org/stream/annualreportofa1819amer_2#page/190/mode/2up|title=Eighteenth Annual Report, 1913, of the American Scenic and Historic Preservation Society to the Legislature of the State of New York|website=Archive.org|access-date=3 January 2017}}</ref>. La bandera foi adoptada en marzu de [[1912]], y reconocida como oficial pola ciudá'l [[29 de xunu]] de [[1915]]<ref name="Aldermen1915">{{cite book|author=New York (N.Y.). Board of Aldermen|title=Proceedings of the Board of Aldermen|url=https://books.google.com/books?id=_45IAQAAMAAJ&pg=PA1089|year=1915|publisher=The Board|pages=1089–}}</ref>. === Brooklyn === La bandera de Brooklyn tien utilizáose de magar [[1860]], cuando'l distritu yera una ciudá independiente<ref name="decoding">{{cite web|url=https://www.nytimes.com/2017/06/14/nyregion/new-york-today-nyc-borough-flags-mermaid-parade.html|date=June 14, 2017|title=New York Today: Decoding Our Borough Flags|last1=Levine|first1=Alexandra S.|website=[[The New York Times]]|access-date=November 17, 2017}}</ref>. La bandera consiste nún sellu sobre fondu blancu. Nel sellu ovaláu y col diámetru mayor paralelu al asta de la bandera, represéntase la Diosa de la Xusticia, sobre fondu azul claru, llevando [[fasces]], un símbolu tradicional de xunidá. El fasces compónese de seis cañes, que representen los seis poblaos del asentamientu orixinariu neerlandés<ref name="decoding" />. El óvalu esterior ye un aniellu de color azul escuru nel que ta representada, na metá superior, la frase, escrita en neerlandés antiguu, ''Een Draght Maekt Maght,'' que puede traducise como "la xunidá fai la fuercia". La metá inferior tien la lleenda ''Borough of Brooklyn''. Los bordes interior ya esterior del sellu son de color oru. Azul ya oru son los collores que representen al ''borough''. === Manhattan === La bandera non oficial del distritu ye perasemeyada a la oficial de la ciudá; la única diferencia ye l'usu del sellu del ''borough'' en cuenta del de la ciudá nel centru de la banda vertical blanca. El sellu del distriu ye asemeyáu al de la ciudá, pero completamente circular. La figura del so interior ye la mesma, pero embaxu d'ella hai dos estrelles, y el conxuntu ta arrodiáu pola inscripción "BOROUGH OF MANHATTAN NOVEMBER 1, 1683". Esa fecha fai referencia al momentu nel que la [[Provincia de Nueva York]] foi dividida en 12 condaos pol gobernador Thomas Dongan: ún d'ellos foi el condáu de Nueva York (''New York County''), que caltién de magar les sos llendes actuales. Antigualmente'l distritu usaba esa mesma bandera pero con una inscripción diferente na contorna de la figura central del sellu. Esta yera "The President of the Borough of Manhattan" "NYC", y usábase pa representar a esa institución n'actos oficiales. === Queens === La bandera de Queens consiste en trés bandes horizontales: la d'arriba y la d'abaxu de color azul cielu, y la del mediu blanca. Estos collores representen les armes del primer gobernador holandés del asentamientu, Willem Kieft. Nel centru hay una figura formada por un wampum (cinturón d'abalorios usáu como moneda por dellos pueblos amerindios, que lu consideren sagráu) circular, qu'arrodia una rosa ya un tulipán cruciaos en forma de X. Na esquina superior izquierda de la bandera, sobre la franxa superior azul cielu, hai una corona, la espresión ''Queens Borough'' y la fecha 1898 (añu de la consolidación de los 5 ''boroughs'' de Nueva York)<ref name="1913report" />, too en color oro. Los símbolos incluyíos na bandera representen la herencia colectiva del distritu. El wampum apaez n'homenaxe a los nativos Lenape qu'habitaben esti territoriu, al que nomaben Seawanhaka, la "islla de les conches marines", una y bones yera un llugar aú recoyíen amasueles y otros moluscos pa facer los sos abalorios. El tulipán representa a los primeros colonos del área, los neerlandeses, y la rosa roxa y blanca ye la [[rosa de Tudor]], un símbolu tradicional d'[[Inglaterra]] y la monarquía inglesa. La corona representa'l nome del distritu, que lu recibió n'honor de [[Catalina Enriqueta de Bragança]], reina consorte en 1683, añu nel que s'establecieran los doce condaos orixinales del estáu de Nueva York<ref name="queensflag">{{cite web|url=http://www.qgazette.com/news/2013-06-12/Features/Queens_Flag_And_Its_Origin.html|title=Queens Flag And Its Origin|last1=Fernandes|first1=Nicholas|website=Queens Gazette|access-date=3 January 2017}}</ref>. La bandera del distritu foi adoptada'l [[3 de xunu]] de [[1913]], y ondeó por primer vegada cuatro díes dempués, na cellebración del entamu de la construcción del sistema de tresporte dual rápidu del distritu<ref name="queensflag" />. === Staten Island === [[Ficheru:Flag of Borough of Staten Island old.gif|alt=Flag of Staten Island.|miniaturadeimagen|165x165px|Antigua bandera de Staten Island (1071-2016).]] [[Ficheru:Ny-richmondborough.gif|izquierda|miniaturadeimagen|165x165px|Bandera del borough de Richmond (nome antiguu de Staten Island).]] L'actual bandera de Staten Island foi adoptada en 2016<ref name="citypurchases">{{cite web|url=http://www.ny1.com/nyc/staten-island/news/2017/09/26/city-purchases-updated-version-of-unofficial-staten-island-flag.html|date=September 26, 2017|title=CITY PURCHASES UPDATED VERSION OF UNOFFICIAL STATEN ISLAND FLAG|publisher=Charter Communications|last1=Tuchman|first1=Lindsay|website=ny1.com|access-date=November 17, 2017}}</ref>, y ondea nos edificios del gobiernu municipal del distritu, de la so cámara de comerciu y del periódicu del ''borough'', el Staten Island Advance. El distritu tien trés banderes non oficiales. La primera representa, en fondu azul marín, un sellu circular naranxa nel centru nel qu'apaecen dos aves marines y el testu "Richmond Borough 1663 1898 New York". ''"Borough of Richmond"'' yera'l nome oficial de Staten Island hasta 1975. La segunda recoye los elementos escoyíos nún concursu convocáu en [[1971]] pol que yera d'aquella presidente del distritu, Robert T. Connor. La bandera, de fondu blancu, tién un óvalu nel centru. Na so metá superior vese'l cielu azul, con dos gaviotes esnalando, y embaxu una llínia de paisaxe en verde, que representa al distritu, y na que se dibuxa un paisaxe urbanu, símbolu de la zona habitada del distritu. El centru del óvalu ocúpalu la lleenda "Staten Island", en lletres mayúscules de color oro, y embaxu hai cinco llínies en forma de fola que simbolicen l'agua qu'arrodia la islla. La cabera bandera, l'actual, foi creada tres d'un concursu convocáu pol presidente del distritu del momentu, James Oddo. El fondu ye de color tierra, y tien nel centru un óvalu con una figura alegórica femenina de pie sobre la costa de la islla y mirando hacia The Narrows, l'estrechu que la separta de Manhattan, aú se ve al fondu'l barcu de [[Henry Hudson]], el ''The Half Moon''. Ente medies de les dos figures vese una lancha pequeña con trés pescadores d'ostres: dos nativos de la islla y un marineru del barcu de Hudson<ref name="decoding" />. Magar que Oddo dixo que nun tenía decidío si facer la bandera oficial, como les de Brooklyn y The Bronx, la ciudá mercó delles copies en 2017 pa usala n'actos oficiales<ref name="citypurchases" />. === Banderes oficiales ya oficioses de los ''borough'' === <gallery class="center" widths="305" heights="125"> Ficheru:Flag of Borough of the Bronx.svg|The Bronx Ficheru:Flag of Brooklyn, New York.svg|Brooklyn Ficheru:Flag of the Borough of Manhattan.svg|Manhattan Ficheru:Flag of Queens, New York.svg|Queens Ficheru:Flag of Borough of Staten Island.gif|Staten Island </gallery> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes d'Estaos Xuníos|Nueva York]] [[Categoría:Nueva York]] jy1nlr318h26dzera81nq0jmowc55ei 3707488 3707387 2022-08-16T15:03:27Z XabatuBot 43102 iguo testu: collores => colores wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} Les banderes de la ciudá de Nueva York inclúin la bandera oficial de la ciudá, les banderes respeutives de los cinco distritos de la ciudá ([[The Bronx]], [[Brooklyn]], [[Manhattan]], [[Queens]] y [[Staten Island]]) y les de determinaos departamentos públicos. La '''bandera oficial de la ciudá de Nueva York''' ye tricolor: fórmenla trés bandes verticales del mesmu grosor, de color azul, blancu y naranxa, col azul apegáu al asta, y col sellu de la ciudá, n'azul, ocupando'l centru de la banda central blanca. El so diseñu derívase del de la bandera del Príncipe (la Prinsenvlag) de les [[Provincies Xuníes de los Países Baxos]] tal y como ondeaba na colonia de [[Nueva Ámsterdam]] en [[1625]]. == Historia == [[Ficheru:Seal of New York City BW.svg|miniaturadeimagen|215x215px|Sellu oficial de la ciudá, en blancu y negru, tres les modificaciones de 1977.]] Demientres los primeros sieglos de la so historia la ciudá de Nueva York nun tuvo bandera nin sellu oficial<ref name="pine">{{cite book|last1=Pine|first1=John B.|title=Seal and Flag of the City of New York : Authorized by the Committee Appointed by the Mayor to Commemorate the Two Hundred and Fiftieth Anniversary of the Installation of the First Mayor and Board of Aldermen of the City of New York on June 24, 1665, and the Adoption of the Official City Flag on June 24, 1915|date=1915|publisher=G. P. Putnam's Sons|location=New York|url=https://archive.org/details/sealflagofcityof00pine|access-date=21 December 2016}}</ref>. A finales del [[sieglu XIX]] usábase una enseña non oficial, formada por un sellu redondu n'azul nel centru d'un campu blancu. En [[1914]], pa conmemorar el 250 aniversario del nomamientu del primer alcalde poles autoridaes britániques, la Comisión d'Arte de la Ciudá nombró un comité especial col encargu de que creara los primeros sellu y bandera oficiales. El comité solicitó la collaboración de la [[Sociedá Histórica de Nueva York]] pa que-y apurriera los sellos históricos usaos pol gobiernu municipal embaxu del dominiu de neerlandeses y británicos, col envís d'incluyir dél del so simbolismu nos nuevos sellu y bandera oficial<ref name="pine" />.<ref name="rampantbeavers">{{cite web|url=http://blog.nyhistory.org/of-seals-and-rampant-beavers-new-york-citys-flag-on-its-100th-birthday/|title=Of Seals and Rampant Beavers: New York City's Flag on its 100th Birthday|website=New-York Historical Society|access-date=21 December 2016}}</ref> La resolución del comité describe la so propuesta de bandera coles siguientes pallabres<ref name="pine" />: ''«Na nuesa bandera los colores son neerlandeses, les armes son ingleses y el blasón ye distintivamente americanu; pero la bandera como tal ye la bandera de la Ciudá, que medró dende los sos entamos pa convertise na casa de toes les naciones, la gran ciudá cosmopolita del mundu, la Ciudá de Nueva York»''<ref>Committee of the Art Commission Associates, ''Seal and Flag of the City of New York'', p. 84.</ref>. La propuesta de bandera foi aceptada'l 6 d'abril de 1915, y presentada al públicu por primer vegada'l 24 de xunu d'esi añu<ref>{{cite web|url=https://www.nytimes.com/2015/06/25/nyregion/new-york-citys-flag-centuries-in-the-making-turns-100.html|title=New York City's Flag, Centuries in the Making, Turns 100|last1=Roberts|first1=Sam|website=The New York Times|access-date=21 December 2016}}</ref>. El diseñu actual data del 30 d'avientu de 1977, cuando'l sellu foi sutilmente modificáu. La fecha qu'apaez nelli cambiose de 1664 (añu nel que'l reinu d'Inglaterra tomó posesión de la colonia) a 1625, añu de la fundación de la colonia que dio orixe a la ciudá. El cambéu foi propuestu pol presidente del conseyu de la ciudá, Paul O'Dwyer (nacíu n'Irlanda), pa dar valor a les aportaciones neerlandeses a la historia de la ciudá y facer de menos el legáu británicu. La decisión foi polémica, una y bones la fecha propuesta yera discutida, porque al asentamientu diérase-y calter llegal en Países Baxos en 1624 y non en 1625, pero l'alcalde acabó firmando'l cambéu y faciéndolu oficial<ref name="birthdate">{{cite web|url=https://www.nytimes.com/2008/07/14/nyregion/14seal.html|title=New York's Birth Date: Don't Go by City's Seal|last1=Roberts|first1=Sam|website=The New York Times|access-date=21 December 2016}}</ref>. == Diseñu == La sección 2-103 del Códigu Alministrativu de la Ciudá de Nueva York (Official city flag) establez que'l so diseñu ye'l siguiente: ''«Una bandera que combina los colores naranxa, blancu y azul, que formen trés bandes verticales d'iguales dimensiones (siendo l'azul la más cercana al asta), y col diseñu estándar del sellu de la ciudá, en color azul, nel centru de la barra blanca, magar qu'omitiendo nelli la lleenda Sigillum Civitatis Novi Eboraci. Los colores han de ser los mesmos de la bandera n'usu nes Provincies Xuníes de los Países Baxos nel añu 1625''<ref name=":0">[https://www1.nyc.gov/site/dcas/about/green-book-city-seal-and-flag.page City seal and flag], na web de los Servicios Alministrativos del Gobiernu de la ciudá de Nueva York.</ref>''».'' === Colores === L'azul, el blancu y el naranxa son los colores de la bandera histórica de los Países Baxos. El naranxa (Oranje en neerlandés) ye'l color adoptáu como de so polos neerlandeses pol nome del so rei Guillermu d'Orange. No que cinca a la colocación de los colores, l'informe de la comisión establez que ''"la disposición de los colores sigue la práctica avezada nes banderes tricollores (la francesa, la belga ya otres) d'asitiar la franxa del color más escur apegada al asta"''<ref name="pine" />. La Sociedá História de Nueva York propuso orixinalmente una disposición horizontal de les franxes pa que la bandera fora más representativa de les banderes históriques neerlandeses, pero la comisión caltuvo la so orientación vertical<ref name="rampantbeavers" />. === Simbolismu del sellu === * '''L'aigla calva''' ye'l símbolu de los Estaos Xuníos. * '''El nativu americanu''' representa a los habitantes orixinales del territoriu qu'ocupa la ciudá. * '''El marineru''' representa a los colonizadores * '''El castor''' simboliza a la Compañía Holandesa de les Indies Occidentales, que fue la qu'estableció'l primer asentamientu de la ciudá, nomáu Nieuw Amsterdam. El castor ye tamién l'animal oficial del estáu de Nueva York. * '''Les aspes del molín de vientu''' faen alcordanza de la época de dominiu neerlandés de la ciudá y la so próspera industria de molienda de cereales pa facer farina. * '''Los barriles de farina''': faen alcordanza de que, nel sieglu XVII, Nueva York esfrutó d'una situación de monopoliu na molienda, que-y dio puxu comercial a la recién creada colonia. * '''1625''' foi l'añu de fundación del asentamientu de Nueva Ámsterdam. Orixinalmente nel escudu apaecía la fecha de la so conquista polos ingleses, 1664, pero camudose dempués pola fecha de la fundación de la colonia holandesa. Sicasí, la fecha real de fundación d'esta foi 1624.<ref>{{cite book|title=Discovering Black America|publisher=ABRAMS|author=Tarrant-Reid, Linda|year=2012|pages=15}}</ref> La fecha de 1625 ye considerada "arbitraria" pola Sociedá Histórica de Nueva York, ya "simplemente incorrecta" pol historiador Michael Miscione<ref name="birthdate" />. === Incongruencia === Magar que les ordenances municipales establecen que la lleenda llatina tien d'omitise na bandera<ref>[https://codelibrary.amlegal.com/codes/newyorkcity/latest/NYCadmin/0-0-0-80 New York City Administrative Code, § 2-103], na web de la American Legal Publishing Company.</ref>, na propia páxina web de la ciudá apaez con ella<ref name=":0" />. == Otres banderes oficiales == La bandera ondea nel Ayuntamientu de Nueva York, na comisaría central del departamentu de policía de la ciudá y en delles propiedaes públiques, como los parques<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/1996/05/05/nyregion/fyi-024716.html|title=F.y.i.|last=Shattuck|first=Kathryn|date=1996-05-05|work=The New York Times|access-date=2019-12-04|language=en-US|issn=0362-4331}}</ref><ref name="Bogart2006">{{cite book|author=Michele H. Bogart|title=The Politics of Urban Beauty: New York and Its Art Commission|url=https://books.google.com/books?id=rSUhZMP1MUYC&pg=PA236|date=15 November 2006|publisher=University of Chicago Press|isbn=978-0-226-06305-8|pages=236–}}</ref>. Dellos de los equipos profesionales de la ciudá usen los colores de la bandera como los sos colores oficiales, como los [[New York Knicks]] de la [[National Basketball Association]],<ref>LoRé M, [https://theculturetrip.com/north-america/usa/new-york/new-york-city/articles/how-the-new-york-knicks-got-their-name/ How the New York Knicks Got Their Name], artículu na web theculturetrip.com (1 de marzu de 2018).</ref> los [[New York Mets]] de la [[Grandes Lligues de Béisbol|Major League Baseball]],<ref>[https://www.mlb.com/mets/history/timeline-1960s Páxina web oficial de los New York Mets],</ref> el [[Rugby New York]] de la [[Major League Rugby]]<ref>[https://rugbynewyork.com/ Páxina web oficial del equipu Rugby New York.]</ref> y el [[New York City FC]] de la [[Major League Soccer]].<ref>{{cite web|url=http://www.mlssoccer.com/post/2014/03/21/new-york-city-fc-reveal-subway-token-inspired-badge-heavy-nyc-influence|title=New York City FC reveal subway token-inspired badge with heavy NYC influence|publisher=Major League Soccer|website=mlssoccer.com|access-date=14 February 2017}}</ref> La '''oficina del alcalde''' tien la so propia bandera. Básase na oficial, a la que se-y añade un arcu de cinco estrelles de cinco puntes, n'azul, allugaes enriba'l sellu. Cada estrella representa a ún de los cinco distritos (''boroughs'') de la ciudá. Les dimensiones de la bandera del alcalde son fixes: 83,82 cm d'altor y 111,76 cm de llonxitú (33x44 pulgaes)<ref name=":0" />. La '''corporación municipal''' usa tamién una variantes de la bandera oficial; nesti casu, aparez la pallabra "COUNCIL" (corporación municipal) embaxu'l sellu<ref name=":0" />{{multiple image|header=Banderes de la ciudá|caption3=Bandera del alcalde de la ciudá|alt5=|alt4=|width4=225|image4=NYC_Councilmanic_Flag.png|alt3=|width3=225|align=center|image3=Flag_of_the_Mayor_of_New_York_City.svg|alt2=|caption2=Bandera oficial de la ciudá|width2=225|image2=Flag_of_New_York_City.svg|alt1=|caption1=Bandera non oficlal de la ciudá, usada primero de 1915.|width1=179|image1=Flag_of_New_York_City_(1914–1915).png|direction=horizontal|alt6=|caption4=Bandera de la corporación municipal}} == Les banderes de los ''borough'' == Anguaño, namái Brooklyn y The Bronx tienen banderes de distritu oficiales. Los otros trés tienen banderes d'usu corriente, magar que nun son oficiales. Staten Island tentó de conseguir que la so bandera fora reconocida pol estáu nes décades de 1990 y 2000, pero los sos intentos nun cuayaron<ref name="siflag">{{cite web|url=http://www.silive.com/news/index.ssf/2016/03/staten_island_flag_redesign.html|title=Staten Island 'landfill' flag gets dumped by new vision|publisher=Staten Island Advance|last1=Sanders|first1=Anna|website=silive.com|access-date=3 January 2017}}</ref>. === The Bronx === La so bandera ta formada por tres faces horizontales: la superior ye naranxa, la del mediu blanca y la inferior azul, mimetizando la bandera tricollor histórica de los Países Baxos. Nel centru de la bandera hai una guirlanda de lloréu, que simboliza l'honor y la fama, y arrodia l'escudu d'armes de la familia Bronck, que-y da nome al ''borough''. Esi escudu amuesa la cara del sol elevándose dende'l mar, con rayos desplegándose a partir d'elli; simboliza la paz, la llibertá ya'l comerciu. L'escudu, de forma triangular invertirda, ta coronada por un aigla coles ales estendíes que mira hacia l'este, que representa "la esperanza d'un Nuevu Mundu ensin escaecese del Vieyu". Embaxu del escudu apaez una banda col eslogan oficial del distribu: ''ne cede malis'', una espresión llatina que significa "nun cedas ante el mal" <ref name="1913report">{{cite web|url=https://archive.org/stream/annualreportofa1819amer_2#page/190/mode/2up|title=Eighteenth Annual Report, 1913, of the American Scenic and Historic Preservation Society to the Legislature of the State of New York|website=Archive.org|access-date=3 January 2017}}</ref>. La bandera foi adoptada en marzu de [[1912]], y reconocida como oficial pola ciudá'l [[29 de xunu]] de [[1915]]<ref name="Aldermen1915">{{cite book|author=New York (N.Y.). Board of Aldermen|title=Proceedings of the Board of Aldermen|url=https://books.google.com/books?id=_45IAQAAMAAJ&pg=PA1089|year=1915|publisher=The Board|pages=1089–}}</ref>. === Brooklyn === La bandera de Brooklyn tien utilizáose de magar [[1860]], cuando'l distritu yera una ciudá independiente<ref name="decoding">{{cite web|url=https://www.nytimes.com/2017/06/14/nyregion/new-york-today-nyc-borough-flags-mermaid-parade.html|date=June 14, 2017|title=New York Today: Decoding Our Borough Flags|last1=Levine|first1=Alexandra S.|website=[[The New York Times]]|access-date=November 17, 2017}}</ref>. La bandera consiste nún sellu sobre fondu blancu. Nel sellu ovaláu y col diámetru mayor paralelu al asta de la bandera, represéntase la Diosa de la Xusticia, sobre fondu azul claru, llevando [[fasces]], un símbolu tradicional de xunidá. El fasces compónese de seis cañes, que representen los seis poblaos del asentamientu orixinariu neerlandés<ref name="decoding" />. El óvalu esterior ye un aniellu de color azul escuru nel que ta representada, na metá superior, la frase, escrita en neerlandés antiguu, ''Een Draght Maekt Maght,'' que puede traducise como "la xunidá fai la fuercia". La metá inferior tien la lleenda ''Borough of Brooklyn''. Los bordes interior ya esterior del sellu son de color oru. Azul ya oru son los colores que representen al ''borough''. === Manhattan === La bandera non oficial del distritu ye perasemeyada a la oficial de la ciudá; la única diferencia ye l'usu del sellu del ''borough'' en cuenta del de la ciudá nel centru de la banda vertical blanca. El sellu del distriu ye asemeyáu al de la ciudá, pero completamente circular. La figura del so interior ye la mesma, pero embaxu d'ella hai dos estrelles, y el conxuntu ta arrodiáu pola inscripción "BOROUGH OF MANHATTAN NOVEMBER 1, 1683". Esa fecha fai referencia al momentu nel que la [[Provincia de Nueva York]] foi dividida en 12 condaos pol gobernador Thomas Dongan: ún d'ellos foi el condáu de Nueva York (''New York County''), que caltién de magar les sos llendes actuales. Antigualmente'l distritu usaba esa mesma bandera pero con una inscripción diferente na contorna de la figura central del sellu. Esta yera "The President of the Borough of Manhattan" "NYC", y usábase pa representar a esa institución n'actos oficiales. === Queens === La bandera de Queens consiste en trés bandes horizontales: la d'arriba y la d'abaxu de color azul cielu, y la del mediu blanca. Estos colores representen les armes del primer gobernador holandés del asentamientu, Willem Kieft. Nel centru hay una figura formada por un wampum (cinturón d'abalorios usáu como moneda por dellos pueblos amerindios, que lu consideren sagráu) circular, qu'arrodia una rosa ya un tulipán cruciaos en forma de X. Na esquina superior izquierda de la bandera, sobre la franxa superior azul cielu, hai una corona, la espresión ''Queens Borough'' y la fecha 1898 (añu de la consolidación de los 5 ''boroughs'' de Nueva York)<ref name="1913report" />, too en color oro. Los símbolos incluyíos na bandera representen la herencia colectiva del distritu. El wampum apaez n'homenaxe a los nativos Lenape qu'habitaben esti territoriu, al que nomaben Seawanhaka, la "islla de les conches marines", una y bones yera un llugar aú recoyíen amasueles y otros moluscos pa facer los sos abalorios. El tulipán representa a los primeros colonos del área, los neerlandeses, y la rosa roxa y blanca ye la [[rosa de Tudor]], un símbolu tradicional d'[[Inglaterra]] y la monarquía inglesa. La corona representa'l nome del distritu, que lu recibió n'honor de [[Catalina Enriqueta de Bragança]], reina consorte en 1683, añu nel que s'establecieran los doce condaos orixinales del estáu de Nueva York<ref name="queensflag">{{cite web|url=http://www.qgazette.com/news/2013-06-12/Features/Queens_Flag_And_Its_Origin.html|title=Queens Flag And Its Origin|last1=Fernandes|first1=Nicholas|website=Queens Gazette|access-date=3 January 2017}}</ref>. La bandera del distritu foi adoptada'l [[3 de xunu]] de [[1913]], y ondeó por primer vegada cuatro díes dempués, na cellebración del entamu de la construcción del sistema de tresporte dual rápidu del distritu<ref name="queensflag" />. === Staten Island === [[Ficheru:Flag of Borough of Staten Island old.gif|alt=Flag of Staten Island.|miniaturadeimagen|165x165px|Antigua bandera de Staten Island (1071-2016).]] [[Ficheru:Ny-richmondborough.gif|izquierda|miniaturadeimagen|165x165px|Bandera del borough de Richmond (nome antiguu de Staten Island).]] L'actual bandera de Staten Island foi adoptada en 2016<ref name="citypurchases">{{cite web|url=http://www.ny1.com/nyc/staten-island/news/2017/09/26/city-purchases-updated-version-of-unofficial-staten-island-flag.html|date=September 26, 2017|title=CITY PURCHASES UPDATED VERSION OF UNOFFICIAL STATEN ISLAND FLAG|publisher=Charter Communications|last1=Tuchman|first1=Lindsay|website=ny1.com|access-date=November 17, 2017}}</ref>, y ondea nos edificios del gobiernu municipal del distritu, de la so cámara de comerciu y del periódicu del ''borough'', el Staten Island Advance. El distritu tien trés banderes non oficiales. La primera representa, en fondu azul marín, un sellu circular naranxa nel centru nel qu'apaecen dos aves marines y el testu "Richmond Borough 1663 1898 New York". ''"Borough of Richmond"'' yera'l nome oficial de Staten Island hasta 1975. La segunda recoye los elementos escoyíos nún concursu convocáu en [[1971]] pol que yera d'aquella presidente del distritu, Robert T. Connor. La bandera, de fondu blancu, tién un óvalu nel centru. Na so metá superior vese'l cielu azul, con dos gaviotes esnalando, y embaxu una llínia de paisaxe en verde, que representa al distritu, y na que se dibuxa un paisaxe urbanu, símbolu de la zona habitada del distritu. El centru del óvalu ocúpalu la lleenda "Staten Island", en lletres mayúscules de color oro, y embaxu hai cinco llínies en forma de fola que simbolicen l'agua qu'arrodia la islla. La cabera bandera, l'actual, foi creada tres d'un concursu convocáu pol presidente del distritu del momentu, James Oddo. El fondu ye de color tierra, y tien nel centru un óvalu con una figura alegórica femenina de pie sobre la costa de la islla y mirando hacia The Narrows, l'estrechu que la separta de Manhattan, aú se ve al fondu'l barcu de [[Henry Hudson]], el ''The Half Moon''. Ente medies de les dos figures vese una lancha pequeña con trés pescadores d'ostres: dos nativos de la islla y un marineru del barcu de Hudson<ref name="decoding" />. Magar que Oddo dixo que nun tenía decidío si facer la bandera oficial, como les de Brooklyn y The Bronx, la ciudá mercó delles copies en 2017 pa usala n'actos oficiales<ref name="citypurchases" />. === Banderes oficiales ya oficioses de los ''borough'' === <gallery class="center" widths="305" heights="125"> Ficheru:Flag of Borough of the Bronx.svg|The Bronx Ficheru:Flag of Brooklyn, New York.svg|Brooklyn Ficheru:Flag of the Borough of Manhattan.svg|Manhattan Ficheru:Flag of Queens, New York.svg|Queens Ficheru:Flag of Borough of Staten Island.gif|Staten Island </gallery> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes d'Estaos Xuníos|Nueva York]] [[Categoría:Nueva York]] py13phv8h5s24hd5kch0uyv89ojmdbv Titán (satélite) 0 255518 3707463 3643475 2022-08-16T14:59:13Z XabatuBot 43102 iguo testu: collor => color wikitext text/x-wiki {{ficha d'oxetu celeste|nome=Titán}} [[Ficheru:Titan in true color.jpg|miniaturadeimagen|330x330px|L'atmósfera de Titán fae que'l satélite tea, nesta imaxe tomada pola sonda espacial Cassini el 30 de xineru de 2012, l'aspeutu d'una bola naranxa borrosa. Na imaxe vese'l casquete polar del norte de Titán, y tamién una sele niebla azul nel estremu meridional. La imaxe, tomada pola cámara de gran angular de la sonda Cassini a una distancia de 191.000 km del satélite, combina imáxenes tomaes usando filtros espectrales roxos, verdes y azules pa crear esta, na que Titán aparez col so color natural.]] '''Titán''' ye una [[Satélite natural|lluna]] o satélite de [[Saturnu (planeta)|Saturnu]], la más grande de les d'esti planeta y el segundu mayor [[satélite natural]] del [[Sistema Solar]]. Ye la única lluna que tien una atmósfera densa, y ye l'únicu oxetu conocíu nel espaciu, aparte de la [[Tierra]], nel que s'alcontraron evidencies de la esistencia de mases estables de líquidu na so superficie<ref name="NYT-20191203">{{cite news|last=Overbye|first=Dennis|author-link=Dennis Overbye|title=Go Ahead, Take a Spin on Titan - Saturn's biggest moon has gasoline for rain, soot for snow, and a subsurface ocean of ammonia. Now there's a map to help guide the search for possible life there.|url=https://www.nytimes.com/2019/12/03/science/titan-saturn-map.html|date=December 3, 2019|work=[[The New York Times]]|access-date=December 5, 2019|archive-date=December 5, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191205015625/https://www.nytimes.com/2019/12/03/science/titan-saturn-map.html|url-status=live}}</ref>. Titán ye una de les siete llunes de forma redondeada per aciu de la so propia gravedá qu'orbiten Saturnu, y la segunda más alloñada d'elli de toes elles. Descrita davezu como un satélite asemeyáu a un planeta, Titán ye un 50% mayor en diámetru que la [[Lluna]] terrestre y tien un 80% más de masa qu'ella. Ye, tres de [[Ganimedes (lluna)|Ganimedes]], la lluna de [[Xúpiter (planeta)|Xúpiter]], la segunda mayor lluna del Sistema Solar; dafechu, ye mayor en volume que [[Mercuriu (planeta)|Mercuriu]], magar que nun tien más qu'un 40% de la so masa. Descubiertu en [[1655]] pol astrónomu neerlandés [[Christiaan Huygens]], Titán foi el primer satélite conocíu de Saturnu, ya'l sestu de tolos del Sistema Solar (tres de la Lluna y les cuatro [[Satélite galileanu|llunes galileanes]] de Xúpiter). Titán orbita a Saturnu a una distancia de 20 radios saturnales. Dende la superficie de Titán Saturnu subtiende un arcu de 5,09 graos, y si fora posible ver el planeta al traviés de la densa atmósfera titánica, aparecería nel so cielu con un tamañu 11,4 veces mayor del que tien la Lluna vista dende la Tierra. Titán compónese principalmente de material rocosu y xelu, organizáu nún núcleu rocosu arrodiáu por delles capes de xelu, incluyendo una corteya de [[xelu Ih]] y, xustu perbaxu d'ella, una capa d'agua líquido rico n'[[amoniacu]]<ref>{{cite book|title=Titan from Cassini-Huygens|url=https://archive.org/details/titanfromcassini00brow|url-access=limited|editor=Robert Brown|editor2=Jean Pierre Lebreton|editor3=Hunter Waite|publisher=Springer Science & Business Media|year=2009|page=[https://archive.org/details/titanfromcassini00brow/page/n73 69]|isbn=9781402092152}}</ref>. De forma asemeyada a lo qu'asocedió con [[Venus (planeta)|Venus]] primeru de la [[era espacial]], la densa y opaca atmósfera de Titán impidió conocer y entender cómo yera la so superficie. Nun sedría posible talu conocimientu hasta qu'aportaron a la Tierra los datos aportaos pola misión [[Cassini-Huygens]], en [[2004]], qu'incluyeron el descubrimientu de llagos d'[[Hidrocarburu|hidrocarburos]] líquidos nes rexones polares de Titán. La superficie de la lluna, xeolóxicamente xoven, ye en xeneral llana, con perpocos [[Cráter d'impautu|cráteres d'impautu]] y tamién dalgunes montañes y posibles [[Criovolcán|criovolcanes]]. L'atmósfera de Titán componese fundamentalmente de [[nitróxenu]]: otros elementos menos abondantes provoquen la formación de nubes de [[metanu]] ya [[etanu]], y de niebla organonitroxenada. El clima, qu'inclúi vientu y lluvia, crea elementos na superficie asemeyaos a los de la Tierra, como dunes, ríos, llagos, mares (probablemente de metanu ya etanu líquidos) y deltes, y tien patrones climáticos estacionales como los del nuestru planeta. Les mases líquides, superficiales y soterránees, d'etanu, xunto cola so robusta atmósfera nitroxenada, dan llugar a un ciclu del metanu ablucamentemente asemeyáu al [[Ciclu hidrolóxicu|ciclu del agua]] de la Tierra, magar que a temperatures muncho más baxes, d'alredor de 94 [[Kelvin|K]] (-179,2 [[Grau Celsius|ºC]], -290,5 [[Grau Fahrenheit|ºF]]). El [[2 d'ochobre]] de [[2013]] anunciose que'l [[espectrómetru]] infrarroxu compuestu de la sonda Cassini detectó [[Propileno|propilenu]] na atmósfera baxa de Titán, no que foi la primer detección confirmada d'esta sustancia en denguna parte, sacante la Tierra, del Sistema Solar.<ref>{{cita noticia|título=Encuentran en Titán propileno que se utiliza en plásticos|url=http://www.elcomercial.com.ar/index.php?option=com_telam&view=deauno&idnota=367581&Itemid=116|publicación=El Comercial|fecha=2 de octubre de 2013|fechaacceso=3 de octubre de 2013|agencia=Télam|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20131004224136/http://www.elcomercial.com.ar/index.php?option=com_telam&view=deauno&idnota=367581&Itemid=116|fechaarchivo=4 de octubre de 2013}}</ref><ref>{{cita noticia|título=NASA halla propileno en Titán, una luna de Saturno|url=http://peru21.pe/vida21/nasa-halla-propileno-titan-luna-saturno-2151545|editorial=Prensa Popular|fecha=1 de octubre de 2013|fechaacceso=3 de octubre de 2013|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20131004100634/http://peru21.pe/vida21/nasa-halla-propileno-titan-luna-saturno-2151545|fechaarchivo=4 de octubre de 2013}}</ref>. Anguaño ta en marcha un proyectu de la [[NASA]] que pretende llevar a Titán, en [[2024]], una sonda nomada ''Dragonfly'', que al ser un dron ha desplazase pol satélite volando en cuantes llegue a elli<ref>[https://www.nasa.gov/press-release/nasas-dragonfly-will-fly-around-titan-looking-for-origins-signs-of-life «NASA's Dragonfly Will Fly Around Titan Looking for Origins, Signs of Life.»], noticia na web de la [[NASA]] (27 de xunu de 2019).</ref>. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llunes de Saturnu]] 88ztf7sazynfhfyv2bo0h7jinc6efk6 Palaciu Real de La Granxa de San Ildefonso 0 255630 3707561 3705512 2022-08-16T15:17:21Z XabatuBot 43102 iguo testu: esib- => exhib- wikitext text/x-wiki {{Ficha d'edificiu}} El '''Palaciu Real de la Granxa de San Ildefonso''' ye una de les [[llar|residencies]] de la [[Familia real española|familia Real Española]] y alcuéntrase na llocalidá [[Provincia de Segovia|segoviana]] de [[Real Sitio de San Ildefonso]]. Ta xestionáu por [[Patrimoniu Nacional]] y atópase abiertu al públicu. El Real Sitio de La Granxa ta asitiáu na aguada norte de la [[sierra de Guadarrama]], a 13 kilómetros de [[Segovia]], y a unos 80 kilómetros de [[Madrid]]. El so nome provién d'una antigua [[granxa]] que los [[Monxu|monxos]] [[Orde de San Jerónimo|jerónimos]] del [[monesteriu d'El Parral]] teníen na redoma. En 1719 el rei [[Felipe V d'España|Felipe V]] mandó construyir una capiya na so contorna, «ensin baltar cosa dalguna de lo antiguo», lo cual esplica, según [[Eugenio de Llaguno y Amírola|Eugenio de Llaguno]] na so ''Noticies de los arquiteutos y arquitectura d'España dende la so Restauración'', publicada trenta años tres el so fallecimientu por [[Juan Agustín Ceán Bermúdez]] en 1829, «la so irregularidá» y el fechu de que sía «un conxuntu d'amestadures».<ref name="llaguno">[[Llaguno, Eugenio de]]. ''Noticias de los arquitectos y arquitectura de España desde su Restauración''. Tomo IV, pp. 110-14. Imprenta Real, 1829.] En Google Books. Consultáu'l 3 de xineru de 2018.</ref><ref name="llaguno" /><ref name="llaguno" /><ref name="bonet">[[Bonet Correa, Antonio]]. [https://books.google.es/books?id=yUTIe9WcET8C&pg=PA44&dq=Palacio+Real+de+La+Granja+de+San+Ildefonso+incendio+1918&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjdgOTrv7rYAhUG0xQKHXJyDqAQ6AEIKTAA#v=onepage&q=Palacio%20Real%20de%20La%20Granja%20de%20San%20Ildefonso%20incendio%201918&f=false ''Fiesta, poder y arquitectura'', pp. 43-5. Ediciones AKAL, 1990.] En Google Books. Consultáu'l 3 de xineru de 2018.</ref> == Historia == L'aguada septentrional de la [[sierra de Guadarrama]] foi mientres la [[Edá Media]] llugar de caza reserváu pa los reis de [[Castiella (rexón)|Castiella]], quien la frecuentaben dada la so riqueza cinexética y la so proximidá a la ciudá de [[Segovia]]. Según cróniques de la dómina, el primer abelugu real de monteros (conocíu como Casa del Monte) foi mandáu construyir pol rei [[Enrique III de Castiella|Enrique III]] nel pueblu de [[Valsaín]], el rei [[Enrique IV de Castiella|Enrique IV]] construyó un albergue y una pequena ermita dedicada al arzobispu [[Ildefonso de Toledo|San Ildefonso]]. En 1477 los [[Reis Católicos]] donaron la ermita y l'albergue con estensiones de tierra a la congregación de los monxos jerónimos del [[Monesteriu del Parral]] en Segovia. Estos monxos fixeron pequenes reformes y treslladábense nos meses de branu cuando l'aire fresco de la Sierra yera más prestosa qu'en Segovia. Esta granxa, llugar de meditación y recréu de los monxos del Parral, foi l'orixe del pueblu y della tomó'l nome. El rei [[Felipe II d'España|Felipe II]] realizó la última reforma y convirtió l'edificiu nun suntuosu palaciu que sirvió de residencia a los sos sucesores hasta [[Carlos II d'España|Carlos II]], en tiempu del cual una gran quema destruyó la parte de poniente en 1682. El duque de Anjou nació en [[Versalles]] ([[Francia]]) en 1683 y crióse na corte del so güelu [[Lluis XIV de Francia|Luis XIV]]. De calter introvertíu, yera bonable ya intelixente y bien aficionáu al exerciciu físicu. En 1700, cuando cumplió 17 años, convertiose en [[Felipe V d'España|Felipe V]] (l'Animosu), rei d'España y de les Indies. El monarca frecuentaba los reales montes de Valsaín, cazando en compañía de la reina y del [[Alonso Manrique de Lara y Silva|duque del Arcu]], escontra 1718. Namorose del paisaxe y de la riqueza cinexética de la zona, y decidió llevantar un palaciu nel llugar en que s'atopaba la ermita de [[Real Sitio de San Ildefonso|San Ildefonso]], pa lo cual mercó a la comunidá de monxos del Parral la granxa-ermita, la hospedería y terrenes circundantes. El rei que, paez, quixo asonsañar la vida de Felipe II, acabó demostrando que fuera educáu na corte de Luis XIV y lo que pudiera ser otru [[Monesteriu d'El Escorial|Palaciu d'El Escorial]], acabó siendo xuna copia de Versalles. [[Teodoro Ardemans]], maestru mayor del Real Palaciu y de la Villa de [[Madrid]], foi l'encargáu de realizar los planos y el proyectu del nuevu palaciu.<ref name="abc">[http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1918/01/03/007.html «Terrible incendio en La Granja: El Palacio Real y la Colegiata destruidos.»] ''ABC''. Consultáu'l 3 de xineru de 2018.</ref> La fecha de iniciación de les obres ye 1721.<ref name="abc" /> La execución de la obra encargose al apareyador [[Juan Román (apareyador)|Juan Román]]. Prácticamente al unísonu de la obra arquitectónica empieza'l trazáu y construcción de los xardinos so la dirección del escultor [[René Carlier]] y del xardineru Étienne Boutelou. Los movimientos de tierra fueron dirixíos pol inxenieru Étienne Marchand que, amás, fíxose cargu de la dirección de les obres en 1725. De les fontes y estatues encargó un grupu de relevantes escultores, ente los que destacaron [[René Frémin]], [[Jean Thierry]], [[Hubert Demandré]], [[Pedro Pitué]], [[Santiago Bousseau]], etc. El trazáu y diseñu de los xardinos correspuende al estilu clásicu francés, que'l so creador foi [[André Le Nôtre|Le Nôtre]], autor de los xardinos de Versalles. Les escultures de les fontes pensóse nun principiu realizales en [[bronce]] pero, por cuenta de problemes económicos, decidióse finalmente realizales en [[Plomu|chombu]], estableciéndose la fundición nel [[palaciu de Valsaín]]. A partir de 1724, el Real Sitiu empieza a adquirir la so máxima rellumanza, pos yá nun ye un palaciu más de la xeografía española sinón que pasa a ser la residencia veraniega del rei d'España, cola so correspondiente corte. Na planta baxa d'esti palaciu exhibíase la colección d'escultures de la reina [[Cristina de Suecia]], quien les axuntó nel so exiliu en [[Roma]] tres la so abdicación al tronu. Fueron adquiríes espresamente para esti palaciu por Felipe V xuntu colos sos peanas, ellaboraes n'Italia por encargu de la exreina sueca, que entá subsisten nos espacios orixinales. Les escultures fueron treslladaes nel sieglu XIX al [[Muséu del Prado]] y reemplazaes nos sos peanas por reproducciones n'escayola. === El palaciu tres la morte de Felipe V === [[Ficheru:Royal_Chapel_at_La_Granja_de_San_Ildefonso_(Spain).jpg|miniaturadeimagen|La [[Real Colexata de la Santísima Trinidá]], que forma parte del conxuntu.]] El rei Felipe V muerre'l 9 de xunetu de 1746 y ye soterráu na Colexata. [[Isabel Farnesio|Isabel de Farnesio]], mientres el reináu del so fiyascu [[Fernandu VI d'España|Fernando VI]], retirose a San Ildefonso. La reina, italiana, encargó a paisanos sos, so la supervisión del pintor y arquitectu [[Andrea Procaccini]], una amplación del palaciu. Asina, ente 1727 y 1737, añedieronse dos patios abiertos, unu de los cualos, el llamáu Ferradura, ye anguaño la principal entrada al palaciu.<ref name="bonet2">[[Bonet Correa, Antonio]]. [https://books.google.es/books?id=yUTIe9WcET8C&pg=PA44&dq=Palacio+Real+de+La+Granja+de+San+Ildefonso+incendio+1918&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjdgOTrv7rYAhUG0xQKHXJyDqAQ6AEIKTAA#v=onepage&q=Palacio%20Real%20de%20La%20Granja%20de%20San%20Ildefonso%20incendio%201918&f=false ''Fiesta, poder y arquitectura'', pp. 43-5. Ediciones AKAL, 1990.] En Google Books. Consultáu'l 3 de xineru de 2018.</ref><ref name="bonet2" /> La reina morrió'l 11 de xunetu de 1776 recibiendo sepultura, como'l so maríu, na Colexata y non na cripta real d'El Escorial pola so propia decisión. Mientres el reináu de [[Carlos III d'España|Carlos]] III'l Real Sitiu adquirió la so ordenación definitiva. Mientres los sieglos XVIII y XIX, el Palaciu de San Ildefonso foi la residencia de branu de los Borbones y nél celebráronse fechos relevantes de la hestoria d'[[España]]: la boda de Carlos IV con [[María Lluisa de Parma|María Luisa de Parma]]; la firma del [[Tratáu de San Ildefonso (1796)|Tratáu de San Ildefonso]] ente España y [[Francia]], el ministru [[Francisco Tadeo Calomarde|Calomarde]] consigue mientres l'agonía de [[Fernandu VII d'España|Fernando VII]] que se derogue la [[pragmática sanción]] decretada por [[Carlos IV d'España|Carlos IV]] a pidimientu de les Cortes de 1789; los sarxentos sublevaos de la guarnición, obliguen a [[María Cristina de Borbón-Dos Sicilies|María Cristina de Nápoles]] a proclamar la [[Constitución española de 1812|Constitución de 1812]]. Foi coles mesmes llugar de recepción d'embaxaes, nacencia y bautizu d'infantes, ente ellos el de la infanta Isabel (La Chata) y el de D. Juan, padre de [[Xuan Carlos I d'España|Juan Carlos I]]. Sufrió un devastador amburo'l 2 de xineru de 1918 qu'afectó a la cubrición de too el palaciu y a la Casa de Canónigos, quedando destruyíos los frescos que decoraben los techos de la planta alta, delles llámpares de cristal y bronce, muebles y les perriques teles qu'afataben les parés de los salones d'esta planta.<ref name="abc2">[http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1918/01/03/007.html «Terrible incendio en La Granja: El Palacio Real y la Colegiata destruidos.»] ''ABC''. Consultáu'l 3 de xineru de 2018.</ref><ref>[http://www.elnortedecastilla.es/pg060514/prensa/noticias/Segovia/200605/14/VAL-SEG-101.html «Incendio en el Palacio de La Granja.»] ''[[El Norte de Castilla]]''. Consultáu'l 3 de xineru de 2018.</ref> == Edificios y dependencies == El panteón real de San Ildefonso foi la primer manifestación n'España del arte funerario romanu del sieglu XVII, en combinación col arte francés. Sirvió como modelu referencial pa los sepulcros de [[Fernandu VI d'España|Fernando VI]] y [[Bárbara de Bragança|Barbara de Braganza]] nel Conventu de les Saleses Reales (Madrid). El sepulcru foi proxectáu por [[Huberto Dumandre|Hubert Dumandré]], autor de les escultures, sacante los medallones que fueron realizaos por Lebasseau. En perpendicular al palaciu, pela parte esquierda, asítiase xuna dependencia conocida como ''Antigua Casa de les Dames''. Güei acueye'l [[Muséu de Tapices]], onde s'exhibe xuna colección de tapices flamencos, d'enorme tamañu y abigarrada iconografía, iguaos n'honor del rei [[Carlos I d'España|Carlos I]]. Nel llau esquierdu de la plaza atopa otra dependencia conectada al edificiu principal, conocida como ''Casa de los Oficios''. Otru de los edificios del complexu palaciegu ye la llamada [[Casa de les Flores (Real Sitiu de La Granxa)|Casa de les Flores]], con una superficie total de 655 m². L'interior del Palaciu ye fondamente barrocu con formosos frescos nos techos y moldures de madera policromada n'oru. Tamién destaquen les impresionantes llámpares de vidriu fabricaes na [[Real Fábrica de Cristales de La Granxa]]. == Los Reales Xardinos == Con una estensión de cientu cuarenta y seis [[Hectárea|hectárees]], los xardinos arrodien el palaciu y son unu de los meyores exemplos del diseñu de xardinos de la [[Europa]] del [[sieglu XVIII]]. Les fontes tán inspiraes na [[Mitoloxía griega|mitoloxía clásica]], incluyendo [[Deidá|deidaes]], [[Alegoría|alegoríes]] y escenes mitolóxiques. Construyéronse en [[Plomu|chombu]] pa prevenir l'escomiu, anque pintaes a imitación de [[bronce]] p'anobleceles, al igual qu'en Versalles. En total hai 21 fontes con más de 300 surtidores d'agua. Toles fontes peracaben una media de 9000 metros cúbicos per hora si funcionen al empar, la mesma cantidá d'agua que se consume na ciudá de [[Segovia]]. El depósitu principal consumiese en 13 hores; por eso les fontes nunca funcionaron al empar y tán pensaes pa ser encendíes solamente cuando s'averara'l rei. Por esti motivu, amás del deterioru que supondría'l so funcionamientu continuu, funcionen en temporada braniza dalgunes, pero solo funcionen toes 3 vegaes al añu: el 30 de mayu, día de [[Fernandu III de Castiella|San Fernando]]; el 25 de xunetu, día de [[Santiago'l Mayor|Santiago]]; y el 25 d'agostu, día de [[Lluis IX de Francia|San Luis]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Edificios de Castiella y Llión]] [[Categoría:Provincia de Segovia]] 7dq1tm8b7qv84vz0j938sgjg4tco1fy Wikipedia:Wikidata/Finaos de recién/portada 4 256849 3707676 3706935 2022-08-17T01:31:14Z ListeriaBot 32147 Wikidata list updated [V2] wikitext text/x-wiki <div style="display:block;border:1px solid #5da95d; vertical-align:top;width:100%; background-color:#f9f9ff;margin-bottom:10px;margin-top:5px;padding-left:5px;padding-right:4px; box-shadow: 8px 8px 8px #CCC"> <div style="height:22px; border-bottom:1px solid #5da95d; padding:0px; background:#b9f3b9; color:#000000; text-align:center; font-weight:bold; font-size:100%; margin-bottom:5px;margin-top:0;margin-left:-5px;margin-right:-4px;"> <div class="center"><b>Persones finaes de recién</b></div></div> {{Wikidata list |1=Wikipedia:Wikidata/Finaos de recién/portada |sparql=SELECT ?item ?dob ?dod (CONCAT(" <small>", STR(ROUND(FLOOR((?dod - ?dob) / "365.2425"^^xsd:decimal))), "&nbsp;años</small>") AS ?s3) WHERE { SELECT ?item ?stct ?slct (MAX(?dod1) AS ?dod) (SAMPLE(?dob1) AS ?dob) WHERE { ?item wdt:P570 ?dod1. FILTER(?dod1 > "2021-11-02T00:00:00Z"^^xsd:dateTime) FILTER((?dod1 > ((NOW()) - "P32D"^^xsd:duration)) && (?dod1 < (NOW()))) FILTER(NOT EXISTS { ?item wdt:P1087 _:b4. }) ?item wdt:P31 wd:Q5; wikibase:statements ?stct; wikibase:sitelinks ?slct. OPTIONAL { ?item wdt:P569 ?dob1. } FILTER(EXISTS { ?article schema:about ?item; schema:isPartOf <https://ast.wikipedia.org/>. }) } GROUP BY ?item ?stct ?slct ORDER BY DESC (?dod) LIMIT 8 } ORDER BY DESC (?dod) |section= |columns=label,description,P570,qid,?s3 |thumb=130 |min_section= |links=local |row_template=Wikidata list/portada |skip_table=1 |autolist=fallback |short = true |chart=true |minimal=1 }} {{Wikidata list/portada | label = [[Anne Heche]] | desc = actriz estauxunidense (1969–2022) | p570 = 2022-08-14 | qid = Q234610 | s3 = <small>53&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Carmen Gómez Ojea]] | desc = escritora asturiana (1945–2022) | p570 = 2022-08-10 | qid = Q5752545 | s3 = <small>76&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Nicholas Evans]] | desc = periodista, escritor y productor de cine y televisión británicu (1950–2022) | p570 = 2022-08-09 | qid = Q726194 | s3 = <small>72&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Olivia Newton-John]] | desc = cantante y actriz británico-australiana (1948–2022) | p570 = 2022-08-08 | qid = Q185165 | s3 = <small>73&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[David McCullough]] | desc = historiador y escritor d'Estaos Xuníos (1933–2022) | p570 = 2022-08-07 | qid = Q374610 | s3 = <small>89&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Adriana Roel]] | desc = actriz mexicana (1934–2022) | p570 = 2022-08-04 | qid = Q5658374 | s3 = <small>88&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Vin Scully]] | desc = periodista y comentarista deportivu d'Estaos Xuníos (1927–2022) | p570 = 2022-08-02 | qid = Q2422581 | s3 = <small>94&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Hugo Fernández]] | desc = futbolista uruguayu (1945–2022) | p570 = 2022-08-01 | qid = Q325975 | s3 = <small>77&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list end}} </div> hsgpuugjujvtaqd0wbvwds5qekn8wy6 Categoría:Xugadores de balonmano d'España 14 257779 3707861 3686602 2022-08-17T11:52:37Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Xugadores de balonmano d'Europa|España]] [[Categoría:Xugadores de balonmano por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] ps24s0nprinb25urreb1z0o8g68j0mu Categoría:Xugadores de bádminton d'España 14 258201 3707859 3703843 2022-08-17T11:52:37Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Xugadores de bádminton d'Europa|España]] [[Categoría:Xugadores de bádminton por estáu|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] pju2w66fcf364qemr6tyv4zml4zpn3t Francia Márquez 0 258385 3707567 3706930 2022-08-16T16:27:54Z Omarete 35 wikitext text/x-wiki  {{persona}} '''Francia Elena Márquez Mina''' {{nym}} ye una líder social, [[Activismu|activista]] medioambiental, [[Defensor de los derechos humanos|defensora drechos humanos]], [[Feminismu|feminista]], [[Abogáu|abogada]], y [[política]] [[Colombia|colombiana]]<ref name=":0">{{Cita noticia|autor=The New York Times|títulu=Madre adolescente. Empleada doméstica. Activista. ¿Vicepresidenta?|fecha=6 de mayu de 2022|url=https://www.nytimes.com/es/2022/05/06/espanol/francia-marquez-colombia.html}}</ref>. Dende'l [[7 d'agostu]] de [[2022]] ye la vicepresidenta de la República de Colombia. Ye la segunda muyer en ser vicepresidenta de la ñación y la primera d'orixe afrocolombianu. Foi representante llegal del Conseyu Comuñal del correximientu de La Toma en Suárez, al norte del departamentu del Cauca onde s'opunxo a la esplotación minera indiscriminada y a la entrega indiscriminada de títulos mineros por mor al impautu negativu d'estes actividaes, como'l deterioru del mediu ambiente y el desplazamientu forzáu de comunidaes. Esto valió-y amenaces y atentaos escontra la so vida, pero tamién la reconocencia internacional como defensora de drechos humanos y del mediu ambiente.<ref>{{Cita noticia|títulu=Las luchas de la comunidad negra del corregimiento La Toma, en el norte del Cauca|añu=2019|autor=El País (Cali)|url=https://www.elpais.com.co/colombia/las-luchas-de-la-comunidad-negra-del-corregimiento-la-toma-en-el-norte-del-cauca.html}}</ref> Recibió delles distinciones poles sos actividaes sociales y ambientales, ente elles los premios Goldman de mediu ambiente y Joan Alsina de [[Derechos humanos|drechos humanos]].<ref name=":1">[https://www.elespectador.com/noticias/medio-ambiente/lider-colombiana-francia-marquez-gana-nobel-de-medioambiente-articulo-751626 Líder colombiana Francia Márquez gana "Nobel de medioambiente"], El Espectador, consultado el 23 de abril de 2018.</ref><ref name=":2">{{Cita web|url=https://americat.barcelona/es/entrega-premio-joan-alsina-derechos-humanos-francia-marquez|títulu=Entrega del XVIII Premio Joan Alsina de Derechos Humanos a la medioambientalista colombiana Francia Márquez|idioma=es|obra=americat.barcelona|fechaaccesu=2022-03-24}}</ref> Foi presidenta del ''Conseyu Ñacional de Paz y Convivencia'' nel añu 2020<ref name=":3">{{Cita web|url=http://www.altocomisionadoparalapaz.gov.co/prensa/elegido-nuevo-comite-del-consejo-nacional-de-paz|títulu=Elegido nuevo comité del Consejo Nacional de Paz|autor=Gobierno de Colombia|fecha=2020|fechaaccesu=15 d'agostu de 2022}}</ref> onde s'ocupó del siguimientu al cumplimientu de los alcuerdos de paz.<ref name="oficial">{{Cita web|url=https://www.franciamarquezmina.com/biografia/|títulu=Biografía – Francia Márquez Mina|idioma=es|fechaaccesu=2022-03-14}}</ref> Foi precandidata a la presidencia na consulta interna para escoyer al candidatu de la coalición Pacto Histórico en representación del so movimientu Soy porque somos y col aval del partíu Polo Democrático Alternativo. Na votación llogró'l segundu puestu con más de 782 000 votos y el 23 de marzu de 2022 foi anunciada como candidata a la vicepresidencia como fórmula de [[Gustavo Petro]] para les elecciones presidenciales de 2022.<ref name=":4">{{Cita noticia|autor=France 24|añu=2022|títulu=Francia Márquez, de líder social a fenómeno político en las elecciones en Colombia|url=https://www.france24.com/es/am%C3%A9rica-latina/20220314-francia-marquez-lider-colombia-elecciones}}</ref> == Biografía == === Mocedá y estudios === Ñació'l 1 d'avientu de 1981 na parroquia de Yolombó, correximientu del conceyu de Suárez nel departamentu del Cauca,<ref>{{Cita web|url=https://www.letemps.ch/sciences/dor-sang-combat-francia-marquez-terres-afrocolombiens|títulu=D’or et de sang, le combat de Francia Marquez pour les terres des Afro-Colombiens|último={{Versalita|Proenza}}|primero=Anne|fecha=5 de junio de 2018|obra=[[Le Temps]]}}</ref> asitiada en territoriu d'una comunidá afrodescendiente.<ref>{{Cita web|url=http://www.etnoterritorios.org/DerechoPropioLegislacion.shtml?apc=q-xx-1-&m=f&x=164|títulu=Etnoterritorios|obra=www.etnoterritorios.org|fechaaccesu=8 de octubre de 2017}}</ref> La so infancia, según cuenta, "tuvo marcada por pasar tiempu en casa de mios güelos maternos, otru tiempu cola mio ma y el restu colos mios güelos paternos."<ref>{{Cita web|url=https://semanarural.com/web/articulo/francia-marquez-en-su-columna-hasta-los-espantos-se-fueron-habla-de-su-infancia/1219|títulu=Hasta los espantos se fueron|último=rural|primero=Semana|idioma=es-CO|obra=Semana rural|fechaaccesu=2022-03-14}}</ref> La so madre ye partera, [[Llabrador|llabradora]] y [[Minería|minera]]. El so padre, agrominero y obreru.<ref>{{Cita web|url=https://revistadiners.com.co/tendencias/73317_quien-es-francia-marquez-de-soy-porque-somos-pacto-historico-colombia/|títulu=¿Quién es Francia Márquez de 'Soy porque somos'?|fecha=2022-01-15|idioma=es|obra=Revista Diners {{!}} Revista Colombiana de Cultura y Estilo de Vida|fechaaccesu=2022-03-14}}</ref> A la edá de 16 años tuvo'l primeru de los sos dos fíos que crio cómo madre soltera. Mientres la so adolescencia trabayó como minera d'oru [[Artesanía|artesanal]] nel so conceyu y como [[Trabayador domésticu|emplegada doméstica]] na ciudá de [[Cali]].<ref name=":0" /> Márquez graduóse como técnicu agropecuáriu nel Servicio Nacional de Aprendizaje (SENA). En 2020 llogró un títulu en [[Derechu|Drechu]] na [[Francia Márquez#Universidad Santiago de Cali|Universidá Santiago de Cali]].<ref name="OFICIAL">{{Cita web|url=https://www.franciamarquezmina.com/quienes-somos/|títulu=Quienes somos – Francia Márquez Mina|idioma=es|fechaaccesu=2022-03-24}}</ref><ref>{{Cita noticia|títulu=Francia Márquez, la mujer que puso en jaque a la minería ilegal y a las represas en Colombia y acaba de ganar el "Nobel ambiental”|url=https://www.bbc.com/mundo/noticias-43879742|fecha=25 d'abril de 2018|periódicu=BBC News Mundo|fechaaccesu=15 d'agostu de 2022}}</ref> En 2021 empecipió una especialización n'escritures creatives na Universidá ICESI.<ref name="oficial">{{Cita web|url=https://www.franciamarquezmina.com/biografia/|títulu=Biografía – Francia Márquez Mina|idioma=es|fechaaccesu=2022-03-14}}</ref> == Activismu == === Activismu medioambiental === [[Ficheru:Represa_de_Salvajina_5.jpg|vínculo=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Represa_de_Salvajina_5.jpg/250px-Represa_de_Salvajina_5.jpg|miniaturadeimagen|250x250px|Represa Salvajina nel departamentu del Cauca ([[Colombia]]) en 2010.]] ==== Defensa del ríu Ovejas ==== Dende 1994 hasta 1997 participó nel procesu d'evaluación de los impautos que xeneraría a la so comunidá y al territoriu'l megaproyeutu d'esviación del Ríu Ovejas a la Represa Salvajina, sobremanera los impautos qu'esti proyectu trayeríen a la vida de tolos miembros de la so comunidá, incluyendo l'efeutu negativu sobro'l so territoriu consideráu como ancestral, y per ende sobro la identidá étnica y cultura de los sos habitantes. Nel 2005, participó nel procesu de exigibilidá a la Corporación Autónoma Regional del Valle del Cauca (CVC) y a la Empresa d'Enerxía del Pacíficu (EPSA) pala igua de los impautos creaos pol megaproyeutu Salvajina.<ref>{{Cita noticia|nome=Hugo Mario|apellíos=Cárdenas|periódicu=El País|añu=2020|títulu=La Toma: más que un nombre, un presagio|url=https://tierraderesistentes.com/es/2020/03/25/la-toma-mas-que-un-nombre-un-presagio/}}</ref> Procesu que nun tuvo en cuenta'l drechu fundamental al consentimientu llibre, previu, ya informáu de les comunidaes, con vía a reparar los impautos xeneraos nos 35 años de vida de la represa.<ref>{{Cita noticia|títulu=Francia Márquez: de desplazada a ‘Nobel de medioambiente’|fecha=25 d'abril de 2018|autor=El Tiempo|url=https://www.eltiempo.com/colombia/cali/quien-es-francia-marquez-la-mujer-que-gano-el-nobel-de-medioambiente-209858}}</ref> ==== Oposición a la minería indiscriminada ==== Nel 2009, empecipió un procesu de [[Manifestación|protesta]] a cuenta d'evitar que les comunidaes afrodescendientes del Conseyu Comunal de La Toma nel conceyu de Suárez fueren desallugaes por fuecia del [[territoriu ancestral]], por cuanto'l gobiernu apurriera al señor Héctor Sarria, a empreses multinacionales como [[AngloGold Ashanti]] y a otres persones foriates, títulos d'esplotación minera, violando'l debíu procesu a la implementación del drechu fundamental al consentimientu llibre, previu, ya informáu. Este mesmu añu, el Conseyu Comunal y dellos de los sos líderes fueron declaraos oxetivu militar per parte de los grupos [[Paramilitarismo en Colombia|paramilitares]] Águilas Negras, Los Rastrojos y Bloque Capital, pos según estos actores armaos, la comunidá taba oponiéndose al desenvolvimientu y torgando la entrada d'empreses [[Multinacional|multinacionales]]. Márquez instauró una aición de tutela denunciando la violación de los sos derechos fundamentales a la vida digna, a la permanencia nel territoriu, al debíu procesu y a la consulta previa, llibre ya informada, que fueron tutelaos por aciu de la sentencia T-1045A de 14 d'avientu de 2010.<ref>{{Cita web|url=https://www.las2orillas.co/la-pelea-contra-la-gigante-ashanti-gold-que-crecio-a-francia-marquez/|títulu=Francia Márquez: historia de un milagro social|autor=Las2orillas|fecha=10 de marzu de 2022|fechaaccesu=15 d'agostu de 2022}}</ref> Nel añu 2013, foi nomada como representante llegal del Conseyu Comuñal de comunidaes afrodescendientes del correximientu de La Toma, cargu qu'exerció hasta'l 12 d'avientu de 2016.<ref>{{Cita noticia|títulu=Francia Márquez fue elegida presidenta del Consejo Nacional de Paz|url=https://www.eltiempo.com/colombia/cali/francia-marquez-fue-elegida-presidenta-del-consejo-nacional-de-paz-508618|autor=El Tiempo|añu=2020}}</ref> Tamién participó na Asamblea Permanente declarada poles comunidaes afrodescendientes del Cauca, na cual esixóse-y al INCODER (güei Axencia Nacional de Tierres) protexer los territorios ancestrales de comunidaes negres y avanzar na titulación colectiva, para garantizar l'accesu a la tierra por mediu de compres realizaes por dicha entidá.<ref>{{Cita web|url=https://verdadabierta.com/tras-acuerdo-con-gobierno-nacional-lideres-afro-son-amenazados-en-cauca/|títulu=Tras acuerdo con gobierno nacional, líderes afro son amenazados en Cauca|autor=VerdadAbierta|año=2016|fechaaccesu=15 d'agostu de 2022}}</ref> Nel 2014, participó na mesa interétnica ya intercultural del Norte del Cauca dende la cual esixóse-y al Gobiernu Nacional detener la minería illegal y el otorgamiento de títulos mineros ensin consulta previa en territorios étnicos. Asina mesmu pidióse-y realizar aiciones que dexaren identificar posibles actos de [[Corrupción política|corrupción institucional]] frente a la minería illegal que taba contaminando'l territoriu. N'ochobre de 2014, foi desplazada de manera violenta del territoriu y declarada, xuntu colos sos fíos, oxetivu militar per parte de grupos paramilitares.<ref>{{Cita noticia|títulu=Francia Márquez, la mujer que puso en jaque a la minería ilegal y a las represas en Colombia y acaba de ganar el premio Goldman.|url=https://www.bbc.com/mundo/noticias-43879742|periódicu=BBC}}</ref><ref>{{Cita noticia|periódicu=Revista Diners|url=https://revistadiners.com.co/tendencias/73317_quien-es-francia-marquez-de-soy-porque-somos-pacto-historico-colombia/|títulu=¿Quién es Francia Márquez de 'Soy porque somos'?|añu=2018}}</ref> ==== Marcha de los Turbantes ==== En 2014, Márquez foi una de les líderes qu'entamó una marcha a la que se xunieron alredor de 70 muyeres afrodescendientes qu'usaben turbantes qu'identificaben el so orixe [[Etnia|étnicu]] y que foi conocida como "La Marcha de los Turbantes" tamién conocida como "Muyeres Negres pol Curiáu de la Vida y los Territorios Ancestrales". La marcha partió'l 17 de payares del correximientu de La Toma en Suárez con 15 muyeres lideraes por Márquez, mientres el percorríu axuntáronse muyeres d'otros conceyos del norte caucanu qu'igualmente teníen problemes pola minería illegal nos sos territorios como Santander de Quilichao, Buenos Aires, [[Guachené]] y Caloto;<ref>{{Cita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=wn77QbQ4AgE&t=128s|títulu=Francia Márquez: luchar contra la minería|fechaaccesu=15 d'agostu de 2022}}</ref> llegó a [[Bogotá]] el 27 de payares dempués de percorrer alredor de 600 kilómetros a pie.<ref>{{Cita web|url=https://www.las2orillas.co/marcha-de-afrocolombianas-del-norte-del-cauca-llego-bogota/|títulu=Marcha de mujeres afro del Norte del Cauca llegó a Bogotá|autor=Las2orillas|fecha=2014|fechaaccesu=15 d'agostu de 2022}}</ref><ref name=":5">{{Cita noticia|títulu=La Marcha de los Turbantes|url=https://www.elespectador.com/opinion/columnistas/jaime-arocha/la-marcha-de-los-turbantes-column-530872/|nome=Jaime|apellíos=Arocha|periódicu=El Espectador|añu=2014}}</ref> L'oxetivu yera esixir al gobiernu'l cumplimientu de la sentencia de la Corte Constitucional qu'ampara los territorios ancestrales de les comunidaes ñegres de la rexón y esixir el fin de la minería illegal y la minería inconstitucional que taba causando la contaminación del ríu Ovejas y el desplazamientu forzáu de comunidaes.<ref>{{Cita noticia|títulu=Francia Marquez, une femme au cœur de la lutte afrocolombienne|url=http://information.tv5monde.com/terriennes/francia-marquez-une-femme-au-coeur-de-la-lutte-afrocolombienne-176733|idioma=francés|fecha=23 de xunu de 2014|fechaaccesu=15 d'agostu de 2022|autor=TV5MONDE}}</ref> La muyeres ocuparon un salón de la sede del Ministeriu del Interior conocida como ''Casa La Giralda'' nel centru de Bogotá y na ''Casa Afro'', onde habitaron hasta'l 11 d'avientu.<ref name=":5" /> Tres la movilización les muyeres llograron la reconocencia de 27 Conseyos Comuñales del Norte del Cauca como suxetos de reparación coleutiva.<ref name="oficial">{{Cita web|url=https://www.franciamarquezmina.com/biografia/|títulu=Biografía – Francia Márquez Mina|idioma=es|fechaaccesu=2022-03-14}}</ref> ==== Otres movilizaciones ==== En xunetu de 2015 participó n'una asamblea permanente entamada pola asociación de Conseyos Comuñales del Norte del Cauca, que llevóse a cabu sobro la Vía Panamericana coles mires d'esixi-y al gobiernu nacional garantíes de protección a los líderes del norte del Cauca por cuenta de que permanentemente reciben amenaces de muerte. Tamién pidió'l cumplimiento de los alcuerdos enantes apautaos ente'l gobiernu y les comunidaes ñegres d'esta rexón. En septiembre de 2015, la organización [[Sueca (València)|sueca]] Diakonia otorgó-y el premiu como Defensora de Drechos Humanos.<ref>{{Cita web|url=http://www.premiodefensorescolombia.org/ganadores-2015/|títulu=Ganadores y ganadoras año 2015 - Premio a Defensores de los DDHH en Colombia 2017|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180309140109/http://www.premiodefensorescolombia.org/ganadores-2015/|fechaarchivu=9 de marzu de 2018|autor=Premio a Defensores de los DDHH en Colombia 2017|fechaaccesu=15 d'agostu de 2022}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.lawg.org/action-center/lawg-blog/69-general/1607-qwe-are-defenders-of-lifeq-francia-elena-marquez-mina|títulu="We are defenders of life" – Francia Elena Márquez Mina - Latin America Working Group|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180419005658/http://www.lawg.org/action-center/lawg-blog/69-general/1607-qwe-are-defenders-of-lifeq-francia-elena-marquez-mina|fechaarchivu=19 de abril de 2018|último=Administrator|idioma=en-gb|obra=www.lawg.org|fechaaccesu=25 de febrero de 2018}}</ref> En 2016, participó nel [[Fuelga|paru]] realizáu pola Cumbre Nacional Agraria, Llabradora, Étnica y Popular. Tuvo na mesa política y el so trabayu tuvo enfocáu nes víctimes. Darréu, nel mes de mayu, viaxó a [[París]] al ''Foru sobro minería y bones práctiques'' entamáu pola [[Organización pa la Cooperación y el Desendolcu Económicu|Organización pa la Cooperación y el Desenvolvimientu Económicu]] (OCDE). === Participación nos diálogos de paz === [[Ficheru:Francia_Marquez_4.jpg|vínculo=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Francia_Marquez_4.jpg/200px-Francia_Marquez_4.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|200x200px|Francia Marquez en diálogos sobro los alcuerdos de paz col Institutu de Paz de los [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]] en 2016.]] N'avientu de 2014, Márquez Mina viaxó a [[L'Habana]] pa participar nos diálogos de paz ente'l gobiernu de [[Juan Manuel Santos]] y la guerrilla de les Fuercies Armaes Revolucionaries de Colombia - Exércitu del Pueblu (FARC-EP), como víctima na quinta delegación.<ref>{{Cita noticia|títulu=En La Habana no nos están escuchando”: Francia Márquez, líder afrodescendiente del Cauca|url=https://www.elpais.com.co/judicial/en-la-habana-no-nos-estan-escuchando-francia-marquez-lider-afrodescendiente-del-cauca.html|periódicu=El País|añu=2016}}</ref> Nesti procesu participó énte la mesa de los diálogos de paz col so relatu sobro la forma na que'l conflictu armáu políticu y económicu afectó hestóricamente de manera desproporcionada a les comunidaes afrocolombianas, y de manera específica a les muyeres ñegres. Tamién faló sobro la necesidá de garantizar la participación efectiva de los pueblos étnicos nel procesu pa llograr la paz estable y duradero.<ref>{{Cita noticia|títulu=“En La Habana no nos están escuchando”: Francia Márquez, líder afrodescendiente del Cauca|url=https://www.periferiaprensa.com/index.php/component/k2/item/2070-el-conflicto-armado-tambien-es-consecuencia-del-racismo-estructural-francia-marquez|añu=2018|periódicu=Periferia Prensa}}</ref> N'abril de 2016, Márquez viaxó a [[Suiza]] pa dialogar sobro los retos y desafíos del procesu de paz, y los drechos de los pueblos étnicos afrocolombianos ya indíxenes. En xunu de 2020 foi electa miembru del '''Conseyu Nacional de Paz y Convivencia''' del cual foi presidenta,<ref name=":3" /> creáu al traviés del decretu 885 de mayu de 2017, como instancia pal siguimientu al cumplimientu de los alcuerdos de paz.<ref name="oficial">{{Cita web|url=https://www.franciamarquezmina.com/biografia/|títulu=Biografía – Francia Márquez Mina|idioma=es|fechaaccesu=2022-03-14}}</ref> === Amenaces escontra la so vida === A finales de 2014, foi desplazada del so pueblu d'orixe por cuenta d'amenaces que recibió en liderando iniciatives de llucha en contra de la minería illegal nel so territoriu.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com.co/elpais/judicial/noticias/habana-nos-estan-escuchando-francia-marquez-lider-afrodescendiente-cauca|títulu=“En La Habana no nos están escuchando”: Francia Márquez, líder afrodescendiente del Cauca|autor=|último=|enlaceautor=|primero=El Pais|fecha=|idioma=|obra=|editorial=|fechaaccesu=27 de agosto de 2016}}</ref> Na so condición de desplazada pola violencia armada, foi convidada a viaxar a [[Cuba]] a desenvolver actividaes coles delegaciones del gobiernu y les FARC-EP nel marcu del procesu de paz colombianu.<ref>{{Cita web|url=http://pacifista.co/hablamos-con-francia-marquez-la-lideresa-negra-que-puso-contra-la-pared-al-presidente-santos|títulu=Hablamos con Francia Márquez, la lideresa negra que puso contra la pared al presidente Santos|fechaaccesu=27 de agosto de 2016}}</ref> El 4 de mayu de 2019 foi víctima al pie de otros activistes d'un atentáu perpetáu con armes de fueu y granaes nel Cauca que dexó dos mancaos.<ref>{{Cita web|url=https://www.dw.com/es/ataque-contra-francia-m%C3%A1rquez-y-otros-l%C3%ADderes-sociales-en-colombia-deja-dos-heridos/a-48605077|títulu=Ataque contra Francia Márquez y otros líderes sociales en Colombia deja dos heridos|obra=www.dw.com|editorial=[[Deutsche Welle]]}}</ref> === Reconocencia internacional === Como activista, Márquez viaxó a distintos países talos como [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]], [[Ecuador]], [[Panamá]], [[Méxicu]], [[Cuba]], [[Suiza]] y [[Francia]] pa llevar a la conocencia internacional les violaciones sistemátiques a los [[Derechos humanos|drechos humanos]] a les que foi sometíu'l pueblu afrocolombianu, y pa resaltar la resistencia y la llucha por permanecer nos territorios reconocíos como ancestrales. Márquez participó en distintos foros y conferencies en delles universidaes, y xuntes con parllamentarios del [[Congresu de los Estaos Xuníos]], n'instituciones gubernamentales y non gubernamentales, y eventos académicos esponiendo la so visión sobro cómo funciona'l [[racismu]] estructural en Colombia, y cómo les muyeres negres "son fuertemente violentaes y los sos cuerpos usaos como preséu de guerra".<ref>{{Cita web|url=https://lanzasyletras.com/el-pueblo-se-salva-a-si-mismo-en-la-medida-en-que-asuma-que-es-poder-una-entrevista-a-francia-marquez/|títulu=«“El pueblo se salva a sí mismo en la medida en que asuma que es poder”: Una entrevista a Francia Márquez»|autor=Lanzas y Letras|fecha=2021|fechaaccesu=15 d'agostu de 2022}}</ref> == Participación política == Márquez Mina foi candidata a la Cámara de Representantes del Congresu de Colombia nel añu 2018, col aval del "Conseyu Comuñal del ríu Yurumanguí" pa la circunscripción especial de afrodescendientes. Nun llogró ser electa.<ref name="oficial">{{Cita web|url=https://www.franciamarquezmina.com/biografia/|títulu=Biografía – Francia Márquez Mina|idioma=es|fechaaccesu=2022-03-14}}</ref> === Elecciones presidenciales de 2022 === [[Ficheru:Francia_Marquez_group.jpg|vínculo=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Francia_Marquez_group.jpg/220px-Francia_Marquez_group.jpg|miniaturadeimagen|Francia Márquez xuntu con mozos simpatizantes en xunu de 2022.]] N'agostu de 2020 Francia Márquez anunció que se llanzaría como precandidata a les eleiciones presidenciales de 2022 dientro de la coalición Pacto Histórico, representando al so movimientu Soy porque Somos.<ref>{{Cita web|url=http://www.lafm.com.co/politica/francia-marquez-la-lider-social-anuncia-que-se-lanzara-la-presidencia|títulu=Francia Márquez, la líder social, anuncia que se lanzará a la Presidencia|último=FM|primero=La|fecha=2020-08-26|idioma=español|obra=www.lafm.com.co|fechaaccesu=2021-04-12}}</ref> N'abril de 2021 oficializó la so candidatura. Nel marcu de la Convención Nacional Feminista, el Movimientu feminista ''Estamos Listas'' ufiertó-y el so sofitu, y a la tamién precandidata Ángela María Robledo.<ref>{{Cita web|url=https://lasillavacia.com/estamos-listas-estrategia-feminista-cambiar-politica-80775|títulu=Estamos Listas: la estrategia feminista para cambiar la política|idioma=es|obra=La Silla Vacía|fechaaccesu=2021-04-12}}</ref> N'avientu de 2021 el partíu Polo Democrático Alternativo dio-y l'aval pa participar na consulta interna del Pacto Histórico, esto dempués de que la campaña de la candidata nun llograra recoyer les firmes necesaries pa la so inscripción.<ref>{{Cita web|url=https://caracol.com.co/radio/2021/12/16/politica/1639613664_007258.html|títulu=Polo Democrático anuncia apoyo a la candidatura presidencial de Francia Márquez|último=Contreras|primero=Alejandra Cetina|fecha=2021-12-16|idioma=es|obra=Caracol Radio|fechaaccesu=2022-02-05}}</ref> En marzu de 2022 llogró una votación de más de 780.000 votos dientro de la consulta pa la eleición del candidatu presidencial de la coalición, dexándola en segundu llugar detrás del exalcalde de Bogotá, [[Gustavo Petro]] y asitiándose como la tercer votación más alta de toles consultes a nivel nacional.<ref name=":4" /> Márquez foi considerada como "revelación electoral" per medios como [[Forbes]] Colombia y CNN.<ref>{{Cita noticia|autor=Forbes Colombia|títulu=Francia Márquez, la revelación de la política colombiana|añu=2022|url=https://forbes.co/2022/03/14/politica/francia-marquez-la-revelacion-afro-de-la-izquierda-y-la-politica-colombiana/}}</ref> El 23 de marzu de 2022 aceptó la nominación como fórmula vicepresidencial del Pacto Histórico, acompañando a Gustavo Petro, hacia les eleiciones presidenciales de Colombia que se llevaron a cabu'l 29 de mayu de 2022. Llograron el primer llugar na primer vuelta, con una votación de más de 8 millones 500 mil votos, dándo-yos el pasu a segunda vuelta electoral del 19 de xunu.<ref>{{Cita noticia|autor=El Espectador|fecha=23 de marzu de 2022|títulu=Es oficial: Francia Márquez será la fórmula vicepresidencial de Gustavo Petro.|url=https://www.elespectador.com/politica/elecciones-colombia-2022/es-oficial-francia-marquez-sera-la-formula-vicepresidencial-de-gustavo-petro/}}</ref> Finalmente, con más de 11 millones de votos, vencen a la candidatura de Rodolfo Hernández y Marelen Castillo na votación. Mientres la campaña popularizáronse delles frases de Márquez como «vivir sabrosu», frase de filosofía de vida del pueblu afrocolombianu que, según dixo, refiérese a «ser quien vivir ensin mieu, en dignidá y con garantía de drechos»,<ref>{{Cita noticia|nome=Valeria|apellíos=López Vela|añu=2022|títulu=Francia Márquez: trabajar para vivir sabroso|url=https://www.razon.com.mx/opinion/columnas/valeria-lopez-vela/francia-marquez-vivir-sabroso-488537|periódicu=La Razón}}</ref> y que foi n'ocasiones mal interpretada polos sos detractores como referencia a «vivir cómodamente y ensin esfuerciu»; esta frase terminó convirtiéndose n'ún de los lemas más utilizaos nes últimes selmanes de la campaña presidencial. Asina mesmu, foi constante la referencia de Márquez a ser ella quien representaba a «los naides» o persones del común «invisibles énte l'Estáu y les élites polítiques».<ref>{{Cita noticia|autor=ABC.es|añu=2022|títulu=Francia Márquez, la vicepresidenta de «los nadie» en Colombia|url=https://www.abc.es/internacional/abci-francia-marquez-enf-202206271748_noticia.html}}</ref> Igualmente Márquez pronunció en dellos discursos la fras «hasta que la dignidá faigase costume» qu'amás incluyó nel so xuramentu de posesión al cargu a la vicepresidencia'l 7 d'agostu de 2022.<ref>{{Cita noticia|añu=2022|títulu=Hasta que la dignidad se haga costumbre, una nueva era llegó: Petro presidente|url=https://www.wradio.com.co/2022/08/08/hasta-que-la-dignidad-se-haga-costumbre-una-nueva-era-llego-petro-presidente/|nome=Catalina|apellíos=Suárez|periódicu=W Radio}}</ref> == Vicepresidenta de Colombia == [[Ficheru:Inauguration_of_Gustavo_Petro_by_USAID_1_CRP.jpg|vínculo=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Inauguration_of_Gustavo_Petro_by_USAID_1_CRP.jpg/220px-Inauguration_of_Gustavo_Petro_by_USAID_1_CRP.jpg|miniaturadeimagen|Francia Márquez tomáu xuramentu énte [[Gustavo Petro]] el 7 d'agostu de 2022.]] Mientres la campaña anunciárase que Márquez taría a cargu del nuevu Ministeriu de la Igualdá, que velaría polos derechos de les muyeres, la comunidá [[LGBT|LGBTI]] y la población vulnerable, amás, llucharía pola xusticia social y económica de los pueblos escluyíos.<ref>{{Cita noticia|autor=RCTV|url=https://www.rtvcnoticias.com/francia-marquez-seria-tambien-ministra-igualdad|títulu=Francia Márquez sería también ministra de la Igualdad en eventual gobierno de Petro|añu=2022}}</ref> Informóse que dichu ministeriu tardaría alredor de 2 años en ser creáu.<ref>{{Cita noticia|títulu=Ante la demora de su Ministerio propio, Francia busca una cuota en el Minciencia|añu=2022|url=https://www.lasillavacia.com/historias/silla-nacional/ante-la-demora-de-su-ministerio-propio-francia-busca-una-cuota-en-el-minciencia/|periódicu=La Silla Vacía}}</ref> En xunetu de 2022, díes antes de la so posesión, Márquez realizó visites a distintos líderes llatinoamericanos como'l presidente de Chile [[Gabriel Boric]], d'Arxentina Alberto Fernández, el presidente de Bolivia Luis Arce, y el expresidente y candidatu presidencial [[Luiz Inácio Lula da Silva|Lula da Silva]] en Brasil.<ref>{{Cita noticia|autor=EFE|añu=2022|títulu=Boric recibe a Márquez y le ofrece Chile como sede para los diálogos de paz|url=https://www.efe.com/efe/cono-sur/latinoamerica/boric-recibe-a-francia-marquez-tras-su-encuentro-con-lula-en-brasil/50000764-4858831}}</ref> Francia Márquez asumió como vicepresidenta'l 7 d'agostu de 2022. == Distinciones == * Premiu Nacional a la Defensa de los Derechos Humanos en Colombia, categoría «Defensora del Añu» (2015)<ref>{{Cita web|url=http://www.premiodefensorescolombia.org/premio-nacional-a-la-defensa-de-los-derechos-humanos-colombia/|títulu=Premio a la Defensa DDHH|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170904025541/http://www.premiodefensorescolombia.org/premio-nacional-a-la-defensa-de-los-derechos-humanos-colombia/|fechaarchivu=4 de septiembre de 2017|idioma=es-ES|fechaaccesu=27 de agosto de 2016}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.semana.com/nacion/articulo/el-poder-de-las-razas-afros-francia-marquez-amenazada-en-cauca/478260|títulu=La cara de la lucha afro en Cauca|último=Semana|obra=El poder de las Razas Afros, Francia Márquez amenazada en Cauca|fechaaccesu=25 de febrero de 2018}}</ref> * Premiu Medioambiental Goldman (2018)<ref name=":1">[https://www.elespectador.com/noticias/medio-ambiente/lider-colombiana-francia-marquez-gana-nobel-de-medioambiente-articulo-751626 Líder colombiana Francia Márquez gana "Nobel de medioambiente"], El Espectador, consultado el 23 de abril de 2018.</ref><ref>[http://www.eltiempo.com/vida/medio-ambiente/francia-marquez-la-colombiana-que-gano-el-nobel-de-medio-ambiente-208608 Francia Márquez, la colombiana que ganó el ´Nobel de medio ambiente´], El tiempo, consultado el 23 de abril de 2018.</ref> * Top 100 de muyeres influyentes de 2019 de la [[BBC]].<ref>{{Cita web|url=https://www.eltiempo.com/vida/mujeres/francia-marquez-aparece-en-el-listado-de-mujeres-influyentes-de-bbc-2019-423678|títulu=Francia Márquez, en el top 100 de mujeres influyentes 2019 de BBC|último=|primero=|fecha=2019-10-16|obra=El Tiempo|fechaaccesu=2022-02-09}}</ref> * Premiu Joan Alsina de Drechos Humanos 2019.<ref name=":2">{{Cita web|url=https://americat.barcelona/es/entrega-premio-joan-alsina-derechos-humanos-francia-marquez|títulu=Entrega del XVIII Premio Joan Alsina de Derechos Humanos a la medioambientalista colombiana Francia Márquez|idioma=es|obra=americat.barcelona|fechaaccesu=2022-03-24}}</ref> Apurríu pola Casa América Cataluña.<ref>{{Cita web|url=https://americat.barcelona/es/vitores-a-francia-marquez-en-el-acto-de-entrega-del-premio-joan-alsina-de-derechos-humanos-a-la-medioambientalista-colombiana-|títulu=Vítores a Francia Márquez en la entrega del Premio Joan Alsina de Derechos Humanos|autor=Casa América Cataluña|fecha=2019|fechaaccesu=15 d'agostu de 2022}}</ref> == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1981||Marquez, Francia}} [[Categoría:Políticos y polítiques de Colombia]] [[Categoría:Vicepresidentes de Colombia]] [[Categoría:Ministros y ministres de Colombia]] [[Categoría:Feministes de Colombia]] [[Categoría:Activistes de Colombia]] [[Categoría:Abogaos y abogaes de Colombia]] po70p9v3cwb40uqehl6syuvoc5e2bdq Institut des hautes études scientifiques 0 258393 3707370 2022-08-16T14:47:40Z 2A01:CB06:801B:D6B7:1D1A:95B9:5FB7:B61B Páxina creada con «{{universidá}} La '''Institut des hautes études scientifiques''' ye una universidá francesa asitiada en [[París]].<ref>[https://france3-regions.francetvinfo.fr/occitanie/herault/montpellier-metropole/montpellier/plus-grand-mathematicien-du-xxeme-est-passe-montpellier-591706.html Le plus grand mathématicien du XXème est passé par Montpellier]</ref> == Alumnos == * [[Cécile DeWitt-Morette]] * [[Alexander Grothendieck]] * [[Dusa McDuff]] == Referencies == {{lli…» wikitext text/x-wiki {{universidá}} La '''Institut des hautes études scientifiques''' ye una universidá francesa asitiada en [[París]].<ref>[https://france3-regions.francetvinfo.fr/occitanie/herault/montpellier-metropole/montpellier/plus-grand-mathematicien-du-xxeme-est-passe-montpellier-591706.html Le plus grand mathématicien du XXème est passé par Montpellier]</ref> == Alumnos == * [[Cécile DeWitt-Morette]] * [[Alexander Grothendieck]] * [[Dusa McDuff]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Universidaes de Francia]] [[Categoría:París]] 9p4lprmmlyhufy93poqjtu8oy9bvah5 Categoría:Evaristo Valle 14 258394 3707575 2022-08-16T16:39:57Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Pintores d'Asturies|Valle, Evaristo]] [[Categoría:Persones de Xixón|Valle, Evaristo]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Pintores d'Asturies|Valle, Evaristo]] [[Categoría:Persones de Xixón|Valle, Evaristo]] hr0o23fll4u37q9wv0olwxfo4p6l16t David Copperfield 0 258395 3707703 2022-08-17T09:18:53Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[David Copperfield]]" a "[[David Copperfield (illusionista)]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[David Copperfield (illusionista)]] r8h1rz2olr8hqhjosw17m6n1yihmzfc 3707704 3707703 2022-08-17T09:26:40Z YoaR 37624 Desanicióse la redireición a [[David Copperfield (illusionista)]] wikitext text/x-wiki '''David Copperfield''' pue referise a: == Lliteratura == * [[David Copperfield (novela)|''David Copperfield'' (novela)]], una novela de Charles Dickens. * [[David Copperfield (personaxe)]], personaxe principal de la novela == Biografíes == * [[David Copperfield (illusionista)]] (nacíu en 1956), illusionista d'Estaos Xuníos * [[David Copperfield (comediante)]] (nacíu en 1947), comediante y músicu británicu == Películes == * [[David Copperfield (película de 1911)|''David Copperfield'' (película de 1911)]], dirixida por Theodore Marston * [[David Copperfield (película de 1913)|''David Copperfield'' (película de 1913)]], dirixida por Thomas Bentley * [[David Copperfield (película de 1922)|''David Copperfield'' (película de 1922)]], dirixida por A. W. Sandberg * [[David Copperfield (película de 1935)|''David Copperfield'' (película de 1935)]], dirixida por George Cukor * [[David Copperfield (serie de televisión de 1956)|''David Copperfield'' (serie de televisión de 1956)]] * [[David Copperfield (serie de televisión de 1966)|''David Copperfield'' (serie de televisión de 1966)]] * [[David Copperfield (película de 1969)|''David Copperfield'' (película de 1969)]], dirixida por Delbert Mann * [[David Copperfield (serie de televisión de 1974)|''David Copperfield'' (serie de televisión de 1974)]] * [[David Copperfield (serie de televisión de 1986)|''David Copperfield'' (serie de televisión de 1986)]] * [[David Copperfield (película de 1993)|''David Copperfield'' (película de 1993)]] * [[David Copperfield (película de 1999)|''David Copperfield'' (película de 1999)]] * [[David Copperfield (película de 2000)|''David Copperfield'' (película de 2000)]] *''[[The Personal History of David Copperfield]]'', una película de 2019 crónica de la vida del personaxe de la novela {{dixebra}} {{control d'autoridaes}} 2sn1l9wm2qtg9bx8yh36tho48l2cjam Witness for the Prosecution 0 258396 3707725 2022-08-17T09:37:08Z YoaR 37624 Páxina creada con «'''Witness for the Prosecution''' pue referise a: * [[Witness for the Prosecution (obra de teatru)|''Witness for the Prosecution'' (obra de teatru)]], d'Agatha Christie. * [[Witness for the Prosecution (película)|''Witness for the Prosecution'' (película)]], dirixida por Billy Wilder. {{dixebra}} {{control d'autoridaes}}» wikitext text/x-wiki '''Witness for the Prosecution''' pue referise a: * [[Witness for the Prosecution (obra de teatru)|''Witness for the Prosecution'' (obra de teatru)]], d'Agatha Christie. * [[Witness for the Prosecution (película)|''Witness for the Prosecution'' (película)]], dirixida por Billy Wilder. {{dixebra}} {{control d'autoridaes}} 0ivvsocnuggonov46lq2xdv02snfndp Émile Masson 0 258397 3707753 2022-08-17T10:16:34Z YoaR 37624 Páxina creada con «'''Émile Masson''' ye'l nome de: * [[Émile Masson (escritor)]] * [[Émile Masson (ciclista)]] {{dixebra de persones|Masson, Emile}}» wikitext text/x-wiki '''Émile Masson''' ye'l nome de: * [[Émile Masson (escritor)]] * [[Émile Masson (ciclista)]] {{dixebra de persones|Masson, Emile}} btj1s2vxmt2zzecbtmk7vz61ztlbqtb Categoría:Constructores d'automóviles de carreres 14 258398 3707756 2022-08-17T10:28:10Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Fabricantes d'automóviles]] [[Categoría:Automovilismu]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Fabricantes d'automóviles]] [[Categoría:Automovilismu]] rros7d66kwtsdycdvvzj9aayyx1j0xs Categoría:Cáncer 14 258399 3707758 2022-08-17T10:28:59Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Enfermedaes]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Enfermedaes]] 8c9b4o8aycqqw8cmrwatcyexlbh1bry Categoría:Escritores de lliteratura infantil y xuvenil 14 258400 3707762 2022-08-17T10:34:02Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Escritores por xéneru|Infantil]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Escritores por xéneru|Infantil]] ihgk7cm2wrl2emhgogdv1ee5odfvz67 Categoría:Escritores de xéneru policiacu 14 258401 3707763 2022-08-17T10:34:16Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Escritores por xéneru|Policiacu]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Escritores por xéneru|Policiacu]] qb0ijgc19qb8c07izk05gs4c8epf98t Categoría:Cantautores d'Irlanda 14 258403 3707772 2022-08-17T10:43:40Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Cantautores d'Europa|Irlanda]] [[Categoría:Cantautores por estáu|Irlanda]] [[Categoría:Músicos y músiques d'Irlanda]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Cantautores d'Europa|Irlanda]] [[Categoría:Cantautores por estáu|Irlanda]] [[Categoría:Músicos y músiques d'Irlanda]] jnqhx254tgqr8cfx4a9s3vs59n4upu9 Categoría:Compositores de jazz 14 258404 3707774 2022-08-17T10:50:05Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Compositores por xéneru|Jazz]] [[Categoría:Músicos y músiques de jazz]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Compositores por xéneru|Jazz]] [[Categoría:Músicos y músiques de jazz]] eg50mz2dlm4pzvhd5obojwytafdceho Categoría:Compositores por xéneru 14 258405 3707775 2022-08-17T10:50:20Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Compositores]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Compositores]] h5f63dbpg4e72r0xysfz1h9hlj5iu9j Categoría:Dinastía Severa 14 258406 3707779 2022-08-17T10:52:17Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Imperiu romanu]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Imperiu romanu]] jhbkv6sn3nljp5un7payx3etbr3pczd Categoría:Fascistes 14 258407 3707784 2022-08-17T11:06:37Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Fascismu]] [[Categoría:Biografíes por ideoloxía]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Fascismu]] [[Categoría:Biografíes por ideoloxía]] fjbuht4bp8dlspi3r3gfdbftzfde8ye Costa Gavras 0 258408 3707814 2022-08-17T11:21:20Z YoaR 37624 Redirixendo a [[Costa-Gavras]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Costa-Gavras]] ldeu8p702gckr7vak74q0pg9jz2h2bb Alfabetu Fraser 0 258409 3707818 2022-08-17T11:21:38Z Born2bgratis 12662 Born2bgratis treslladó la páxina "[[Alfabetu Fraser]]" a "[[Alfabetu de Fraser]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Alfabetu de Fraser]] eb77ca6ncool8wxk5cpq2rk4250mxvl Categoría:Neurocientíficos y neurocientífiques d'Estaos Xuníos 14 258410 3707819 2022-08-17T11:33:04Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Neurocientíficos y neurocientífiques|Estaos Xunios]] [[Categoría:Científicos y científiques d'Estaos Xuníos]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Neurocientíficos y neurocientífiques|Estaos Xunios]] [[Categoría:Científicos y científiques d'Estaos Xuníos]] 6aclmk1jhnkp0x89f92b6qmi020eeg5 Categoría:Guerra nuclear 14 258411 3707822 2022-08-17T11:37:31Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Guerres]] [[Categoría:Enerxía nuclear]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Guerres]] [[Categoría:Enerxía nuclear]] o0y86by68inavt48t84b1e75tyzm2l6 Categoría:Intersexualidá 14 258412 3707823 2022-08-17T11:39:12Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Sexualidá]] [[Categoría:Identidaes LGBT]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Sexualidá]] [[Categoría:Identidaes LGBT]] 75jghb0i48rg8tksnmva0bbtwkjgqre Categoría:Inventos 14 258413 3707826 2022-08-17T11:40:48Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Ciencia]] [[Categoría:Teunoloxía]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Ciencia]] [[Categoría:Teunoloxía]] crl6vr7zdhyvwqnh3ewmyjm069l79z5 Categoría:Materiales superconductores 14 258414 3707827 2022-08-17T11:42:03Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Materiales]] [[Categoría:Superconductividá]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Materiales]] [[Categoría:Superconductividá]] salslb07gfkhxkfzto1bx6rh4u2fb2o Categoría:Motivación 14 258415 3707829 2022-08-17T11:44:43Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Comportamientu humanu]] [[Categoría:Términos de sicoloxía]] [[Categoría:Emociones]] [[Categoría:Cognición]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Comportamientu humanu]] [[Categoría:Términos de sicoloxía]] [[Categoría:Emociones]] [[Categoría:Cognición]] maf8o0k2o0hje6tiaw6oslrra1ha9kg Categoría:Nueva Guinea Occidental 14 258416 3707838 2022-08-17T11:49:06Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Nueva Guinea]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Nueva Guinea]] 9anrzlb8r4m5rsk3bg394w16hoz3bpe Categoría:Regatistes d'España 14 258417 3707840 2022-08-17T11:51:09Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Regatistes por estáu|España]] [[Categoría:Regatistes d'Europa|España]] [[Categoría:Deportistes d'España]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Regatistes por estáu|España]] [[Categoría:Regatistes d'Europa|España]] [[Categoría:Deportistes d'España]] rifsto6573nw8d48ai6822tf3djdtex 3707858 3707840 2022-08-17T11:52:37Z Omarete 35 Moving from [[Category:Deportistes d'España]] to [[Category:Deportistes d'España por deporte]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Categoría:Regatistes por estáu|España]] [[Categoría:Regatistes d'Europa|España]] [[Categoría:Deportistes d'España por deporte]] 897l2vsub6toi8d6zfhpyd1p12nf6cg Categoría:Deportistes d'España por comunidá autónoma 14 258418 3707888 2022-08-17T11:54:59Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Deportistes d'España]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Deportistes d'España]] 7rx3u0hgefjy6kvcnvdcc1xihmb87fi Categoría:Deportistes d'España por deporte 14 258419 3707889 2022-08-17T11:55:04Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Deportistes d'España]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Deportistes d'España]] 7rx3u0hgefjy6kvcnvdcc1xihmb87fi Categoría:Antigües repúbliques soviétiques 14 258420 3707894 2022-08-17T11:58:04Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Historia de la Xunión Soviética]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Historia de la Xunión Soviética]] 96t0b10v3vtcpn24ryz2c4x38m8xvmo Categoría:Batalles de les Guerres Napoleóniques 14 258421 3707895 2022-08-17T11:58:36Z Omarete 35 Páxina creada con «[[Categoría:Batalles]] [[Categoría:Guerres Napoleóniques]]» wikitext text/x-wiki [[Categoría:Batalles]] [[Categoría:Guerres Napoleóniques]] 8mox36vbx4iuq5vimztu1zmll3x3ue7